Türk‹Ye B‹Yoet‹K Derne⁄‹

Home , Nursing ethics

TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Genel Bilgiler - Program ve Özet Kitab› General Information – Programme – Book of Abstracts

Birinci Bask›, Ekim 2008, Ankara

Haz›rlayanlar: Yeflim Ifl›l Ülman, Tamay Bafla¤aç Gül, Selim Kad›o¤lu, Murat Civaner

Akdeniz Üniversitesi Rektörlü¤ü’ne teﬂekkür ederiz

Dizgi - Bask› Mucize Reklam Matbaac›l›k Tasar›m Hizmetleri Tel: (0312) 417 10 56

TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ [email protected] • www.biyoetik.org.tr

‹Ç‹NDEK‹LER

Sunuﬂ / Welcome ...... 11

Kongre Ana Konular› / Main Themes...... 12

Kongre Amaç ve Hedefleri / Aims and Scope...... 13

Yöntem / Methodology ...... 14

Kongre Uydu Program› ...... 15

Konferanslar / Conferences ...... 16

Panel ...... 17

Sosyal Program / Social Programme...... 18

Bildiri Metinlerinin Yay›mlanmas›...... 19

Konaklama / Accomodation ...... 20

‹letiﬂim ...... 21

TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹, V.TIP ET‹⁄‹ KONGRES‹: “T›p Eti¤inden Biyoeti¤e” 13-15 KASIM 2008, ANKARA Bilimsel ve Sosyal Program / Scientific and Social Programme ...... 22

Oturumlara Göre Bildiri Ak›ﬂ› / Abstracts Through Sessions ...... 31

Sözlü Bildiriler ve Oturumlar / Oral Presentations and Sessions...... 33

POSTERLER / POSTERS...... 43

TIP ET‹⁄‹NDEN B‹YOET‹⁄E ‹LERLERKEN B‹YOET‹K UZMANI: SORUN KÜMES‹ M‹ ÇÖZÜM MÜ? ‹lke Bezen Aydo¤du ve ark...... 45

FELSEF‹ BAKIﬁLA B‹R MESLEK ET‹⁄‹ OLARAK “TIP ET‹⁄‹” Berfin Kart ve ark...... 47

ET‹K VE AHLAK; SINIRLAR, KAPSAM, FARKLILIKLAR ve ‹L‹ﬁK‹LER Abdulkadir Mahmuto¤lu ve ark...... 49

SA⁄LIK PROFESYONELLER‹N ET‹K KAVRAMINDAN ANLADIKLARI ve KURAMSAL ET‹K ÇALIﬁMASI YAPANLARDAN BEKLED‹KLER‹ Gülay Y›ld›r›m ve ark...... 51

KL‹N‹SYENLER‹N ET‹K DANIﬁMANLIK ALMA KONUSUNDAK‹ TUTUMLARI Funda Gülay Kad›o¤lu ve ark...... 53 TÜRK CEZA HUKUKU UYGULAMASINDA B‹YOET‹K KAVRAMI Y›ld›r›m K. Zöhre ve ark...... 55

FELSEF‹ BAKIﬁLA TIP ET‹⁄‹ SORUN KÜMELER‹N‹N SANAT ESERLER‹NDE YANSIMASI Berfin Kart ve ark...... 57

TÜRK‹YE’DE TIP TAR‹H‹ ve TIP ET‹⁄‹ ALANLARININ B‹RARADALI⁄I. BU KONUDA B‹R GRUP UZMANIN GÖRÜﬁÜ Zehra Göçmen Baykara ve ark...... 59

“HAYVAN HAKLARI, VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve ET‹K” HESIODOS’UN HAYVANLARI Savaﬂ Volkan GENÇ ...... 61

YAﬁAM - HAYVAN – ‹NSAN Atilla Özgür ...... 62

TÜRK‹YE’DE PET HAYVANLARININ SALDIRGAN DAVRANIﬁLARI ÜZER‹NE B‹R DE⁄ERLEND‹RME Ali Yi¤it ve ark...... 64

VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve EMPAT‹ Emine Türkmeno¤lu...... 66

TIBB‹ B‹R KÖTÜYE KULLANIM ALANI OLARAK D‹YET; TAR‹HSEL ve ET‹K B‹R YAKLAﬁIM Hakan Ertin...... 68

TÜRK‹YE’DE ORTODOKS TIP ALANI DIﬁINDAK‹ SA⁄ALTIM UYGULAMALARI - ET‹K ve YASAL SORUNLAR Selim Altan...... 70

YO⁄UN BAKIM HEMﬁ‹RELER‹N‹N PED‹ATR‹DE YAﬁAMIN SONU HAKKINDAK‹ TUTUMLARI Asl›han Akp›nar ve ark...... 73

MEVZUAT ve TEMEL ETIK ILKELER AÇISINDAN “HASTA SAH‹B‹” ve “HASTA YAKINI” KAVRAMLARININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Ümit Erdem...... 75

TEKNOLOJ‹ ve TIP: ‹NSAN NEREDE? ‹smail H. Demirdöven ve ark...... 77

TELERADYOLOJ‹ UYGULAMALARINDA ET‹K SORUNLAR Mahmut Gürgan...... 78

VENT‹LATÖR HAKKINDA B‹LMEK ‹STED‹⁄‹N‹Z HERﬁEY. AMA SORMAYA UTANDI⁄INIZ… Gülay Halidi ve ark...... 80

TIP ET‹⁄‹ ‹LKELER‹ AÇISINDAN YÜKSEK TEKNOLOJ‹ TIBBI Hafize Öztürk Türkmen ...... 82

B‹YOET‹K ÇERÇEVES‹NDE ÇEVRE POL‹T‹KALARI ve KATILIMCILIK Nesrin Çobano¤lu ve ark...... 83 B‹YOET‹K B‹R DE⁄ER OLARAK KENT KÜLTÜRÜ ÖGELER‹N‹N SA⁄LIKLI KENTLERDE YANSIMASI Sibel Gazi ve ark...... 88

B‹YOET‹K AÇISINDAN SU KAYNAKLARI YÖNET‹M‹NE GENEL BAKIﬁ M. Murat Köle ve ark...... 87

B‹YOET‹K B‹R MESELE OLARAK SUYA ER‹ﬁ‹M HAKKI Hakan Reyhan ve ark...... 89

ÇOCUK HASTALARDA ÖZERKL‹⁄‹N GEL‹ﬁT‹R‹LMES‹ YAKLAﬁIMI Lema Çapar Abac› ve ark...... 92

ORTOPED‹DE AYDINLATILMIﬁ ONAMA A‹T ET‹K SORUNLAR: KOCAEL‹’DEN B‹R ÖRNEK Rahime Ayd›n Er ve ark...... 94

TEDAV‹YE ve ARAﬁTIRMAYA KARAR VERME YETERL‹⁄‹N‹ DE⁄ERLEND‹REN ARAÇLARIN ‹NCELENMES‹ Rahime Ayd›n Er ve ark...... 96

“B‹LG‹LEND‹R‹LM‹ﬁ RIZA YÖNETMEL‹⁄‹ TASLA⁄I”: TIP ET‹⁄‹ ve HUKUK AÇISINDAN B‹R DE⁄ERLEND‹RME Murat Civaner ve ark...... 98

TIP ET‹⁄‹ ÇERÇEVES‹NDE GEBELERE YÖNEL‹K TIBB‹ AYDINLATMA M. Türkan Erer ve ark...... 100

TEDAV‹Y‹ SÜRDÜRME ÖDEV‹ M‹, TEDAV‹Y‹ RED HAKKI MI ? TÜRK‹YE’DE TEDAV‹Y‹ RED HAKKINA ‹L‹ﬁK‹N YASAL ÇERÇEVEN‹N TIP ET‹⁄‹ AÇISINDAN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Tolga Güven ve ark...... 102

HASTA ÇOCU⁄UN B‹LG‹LENME HAKKI Müesser ﬁenses ve ark...... 103

1897 TÜRK-YUNAN SAVAﬁI YARALILARINA A‹T ONAM BELGELER‹: HÜSN-‹ RIZA SENETLER‹ Nuran Y›ld›r›m ...... 104

“SA⁄LIK ET‹⁄‹ ve SA⁄LIK HUKUKU” International Ethics Codes in Midwifery ULUSLARARASI EBELIK ETIK KODLARI Gülvin Kutbay ve ark...... 106

ORTAK ve FARKLI YÖNLER‹YLE SA⁄LIK MESLEK ET‹⁄‹ KODLARI Selda Okuyaz ve ark...... 108

BEVAS‹ZUMAB (ALTUZAN) ÖRNE⁄‹NDE TÜRK‹YE’DE RUHSATLI END‹KASYON DIﬁI ‹LAÇ KULLANIMININ ET‹K YÖNDEN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Hasan Basri Çakmak ve ark...... 109

OTC’LER (REÇETES‹Z SATILAN ‹LAÇLAR), ECZANE ECZACILI⁄I ve KONUNUN ET‹K YÖNDEN ‹NCELENMES‹ G. Hale Özcömert Coﬂkun...... 111 DEMANSLI HASTALAR, ET‹K ‹K‹LEMLER ve HASTA HAKLARI ‹nci Hot ve ark...... 112

HASTA HAKLARINA CEZAEVLER‹NDEN BAKMAK Gülsüm Önal Gürsoy ...... 113

TIP ET‹⁄‹ ve HASTA HAKLARI AÇISINDAN ZÜHREV‹ HASTALIKLARLA ‹LG‹L‹ YASAL DÜZENLEMELER Gülay Satar ve ark...... 114

ERKEK ÇOCUK SÜNNET‹ ve ‹Ç‹NDE BARINDIRDI⁄I ET‹K SORUNLAR Murat Aksu ve ark...... 116

TÜRK MEVZUATINDA EVLENME MUAYENES‹ ve GET‹RD‹⁄‹ ET‹K SORUNLAR Muhtar Çokar ve ark...... 118

HASTA MAHREM‹YET‹ Nesrin Çobano¤lu ve ark...... 120

ÖZEL HASTANE - SA⁄LIK S‹GORTASI ‹L‹ﬁK‹S‹ ve HASTA HAKLARI Ahmet Yüksel ve ark...... 122

HEK‹M‹N HASTAYI REDDETMEME ÖDEV‹ Gürkan Sert ve ark...... 124

TIP FAKÜLTES‹ Ö⁄RET‹M ELEMANLARININ TIP ET‹⁄‹ E⁄‹T‹M‹NE BAKIﬁLARI (GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ ÖZEL‹NDE) Nesrin Çobano¤lu ve ark...... 125

SA⁄LIK ÇALIﬁANLARININ MESLEK‹ GÜN FARKINDALI⁄INDA ET‹K E⁄‹T‹M‹N‹N ROLÜ Sad›k Nazik ve ark...... 127

HEMfi‹REL‹K BÖLÜMÜ ÜÇÜNCÜ ve DÖRDÜNCÜ SINIF Ö⁄RENC‹LER‹N ET‹K PROBLEMLER KARfiISINDAK‹ YAKLAfiIMLARININ BEL‹RLENMES‹ Dilek Özden ve ark...... 129

TIP FAKÜLTES‹ B‹R‹NC‹ SINIF Ö⁄RENC‹LER‹ ‹LE ‹Y‹ HEK‹M‹N N‹TEL‹KLER‹ HAKKINDA B‹R UYGULAMA VE SONUÇLARI Mine ﬁehiralt› ve ark...... 131

TIP ET‹⁄‹ ve TIP TAR‹H‹ E⁄‹T‹M‹: Ö⁄RET‹M ÜYES‹ ve DÖNEM-1 Ö⁄RENC‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Hafize Öztürk Türkmen ve ark...... 133

KÜRTAJ: C‹NAYET SÜSÜ VER‹LM‹ﬁ B‹R ‹NT‹HAR MI? Didem Gediz Gelegen...... 135

TÜRK‹YE’ DE ÜREME HAKLARI ile ‹LG‹L‹ ET‹K SORUNLAR Mehmet Karatafl ve ark...... 136 MATERNAL BEY‹N ÖLÜMÜ SONUCUNDA KARfiILAfiILAN ET‹K SORUNLAR Mustafa Karatepe...... 137

GÜNÜMÜZDE PRENATAL TANININ ET‹K AÇIDAN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Engin Kurt...... 139

ÖZÜRLÜLER‹N YAfiAMA HAKKI: PETER S‹NGER’‹N YAKLAfiIMINA ELEfiT‹REL BAKIfi Zehra Edisan ve ark...... 141

KEM‹K ÖLÇÜMÜNDEN YAﬁ TAY‹N‹N‹N ET‹K BOYUTLARI Rüstem Ertu¤ Alt›nay...... 143

AMBULANS H‹ZMETLER‹NDE TIP ET‹⁄‹ Hasan Erbay ve ark...... 146

KÖK HÜCRE ARAfiTIRMALARI VE UYGULAMALARI KONUSUNDA TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹’N‹N GÖRÜfiÜNE ‹L‹fiK‹N RAPOR TASLA⁄I fiefik Görkey ve ark...... 145

HAYVAN DENEYLER‹NE ‹L‹ﬁK‹N YASAL DÜZENLEMELER NEDEN GEREKL‹D‹R? Esin Karl›kaya ve ark...... 146

TIBB‹ B‹L‹MSEL ARAﬁTIRMALARDA HAYVAN DENEYLER‹N‹N ve HAYVAN DENEYLER‹ ET‹K KURULLARININ B‹YOET‹K AÇIDAN ‹NCELENMES‹ Nesrin Çobano¤lu ve ark...... 148

HAYVAN DENEYLER‹ ET‹K KURULLARI: YEN‹ B‹R BAﬁLANGIÇ MI? Hakan Yard›mc›...... 150

BELED‹YELERDE ET‹K KÜLTÜRÜNÜN GEL‹ﬁT‹R‹LMES‹NE YÖNEL‹K UYGULAMALAR VE ÖNER‹LER Kas›m TURGUT ...... 152

BAfiBAKANLIK KAMU GÖREVL‹LER‹ ET‹K KURULU’NUN KURULUfi ve ‹fiLEY‹fi‹NE ‹L‹fiK‹N MEVZUATIN EVRENSEL ET‹K ‹LKELER BA⁄LAMINDA DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Ça¤atay Üstün ve ark...... 154

TÜRK‹YE’DE B‹R ÇALIﬁMA B‹Ç‹M‹: MOBBING Emrah Pakman...... 156

TIBB‹ ARAﬁTIRMALARDA ET‹K KURULLAR; YAPISI, ‹ﬁLEV‹, SORUMLULUKLARI - SORUNLAR ve ÇÖZÜM ÖNER‹LER‹ Nesrin Çobano¤lu ...... 157

MENTAL YETERL‹⁄‹ OLMAYAN HASTALAR ÜZER‹NDE YAPILAN PS‹KOFARMAKOLOJ‹K ARAfiTIRMALARIN ET‹K AÇIDAN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Müge Demir ve ark...... 159 ÖRNEK ÜSTÜNDEN B‹R YÖNTEM TARTIfiMASI: ANKET ÇALIfiMALARI NASIL OLMAMALI? K›z›lca Yürür...... 161

POSTERLER...... 163

TÜRK‹YE’DE ‹LAÇ ARAﬁTIRMALARI ET‹K KURULLARI Hamdi Akan ve ark...... 165

ANKARA ‹L MERKEZ‹NDEK‹ SERBEST ECZANE ECZACILARININ SUNDU⁄U DANIﬁMANLIK H‹ZMET‹ VE ET‹K BOYUTLARI Emel AﬁKUN ve ark...... 166

SERBEST ECZANELERDEN ‹LACA ER‹ﬁ‹MDE ADALET KAYGISI: UYGULAMADAK‹ B‹R SORUNUN KURAMSAL ÇERÇEVEDE ‹NCELENMES‹ Sidar Diken ve ark...... 167

SA⁄LIK ALANINDA BASININ ÖNEM‹ Sezer Erer ...... 168

YEN‹DO⁄AN YO⁄UN BAKIM ÜN‹TELER‹NDE ÇALIfiAN HEMfi‹RELER‹N ET‹K KARAR VERME SÜREC‹NE KATILIMI Ayfle Sonay Kurt ve ark...... 169

TÜRK ECZACILARI DEONTOLOJ‹ TÜZÜ⁄ÜNÜN ET‹K KURALLAR AÇISINDAN BAZI ÜLKE ÖRNEKLER‹YLE KARﬁILAﬁTIRILMASI Gülbin ÖZÇEL‹KAY ve ark...... 171

ECZANE ECZACILI⁄I VE G‹ZL‹L‹K Halil Tekiner ve ark...... 173

ET‹K ‹LKELER AÇISINDAN YO⁄UN BAKIM ÜN‹TELER‹N‹N ÇEVRESEL ÖZELL‹KLER‹ Güzin Yasemin Tunçay...... 175 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 11

Sunufl /Welcome De¤erli Meslekdafllar›m›z, Dostlar›m›z, Türkiye Biyoetik Derne¤i olarak, 13-15 Kas›m 2008 tarihlerinde Ankara Üniver- sitesi T›p Fakültesi Morfoloji Yerleflkesinde düzenlenen V. T›p Eti¤i Kongresi’nde siz- leri aram›zda görmekten mutluluk duyuyoruz. “T›p Eti¤inden Biyoeti¤e” ana bafll›¤› alt›nda düzenlenecek Kongremiz, Derne¤i- mizin kurulufl hedeflerinden olan, biyoeti¤in geliflmesine ve e¤itimine katk›da bulunmak, sa¤l›k u¤rafllar› ve di¤er ba¤lant›l› alanlarla ortak çal›flmalar› özendirmek ve gelifltirmek amac›n› tafl›maktad›r. Derne¤imizin geliflerek kurumsallaflmas›nda büyük eme¤i geçen Ankara T›p Fa- kültesi Deontoloji Anabilim Dal› ile Ankara Üniversitesi’nin ev sahipli¤inde, Ankaral›- lar›n dillere destan konukseverli¤i ve s›cakl›¤›nda, yap›c›, üretken, düzeyli bir tart›flma ortam› sa¤lamay› hedefliyoruz. Sayg›lar›m›zla,

Dear colleagues, It is a great pleasure to welcome and host you in Ankara. Hereby, we, the Turkish Bioethics Association, would cordially like to invite you to the V. Congress of Medical Ethics taking place between the 13th-15th of November 2008 in the Morphology Campus of the Ankara University’s Medical Faculty. In line with the fundamental principles of our Association, our Congress, organized this year under the motto of “From Medical Ethics to Bioethics”, aims to contribute to the development of and educational work in bioethics, inspiring cooperation with related fields and medical professions and providing incentives for multidisciplinary approaches. We hope to come together in a constructive, productive and intellectually qualified atmosphere of debate. Together with the famous and welcoming hospitality of the colleagues in Ankara, the Turkish Bioethics Association will kindly hope to provide the best grounds for efficient encounters in cooperation with estimable participants. With kindest regards

Doç. Dr. Yeflim Ifl›l Ülman Prof. Dr. Yaman Örs Türkiye Biyoetik Derne¤i ve Türkiye Biyoetik Derne¤i Kurucu Üyesi Kongre Düzenleme Kurulu Baflkan› Kongre Baflkan› 12 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Kongre Ana Konular› Kongrenin ana konular› Biyoetik, Araflt›rma Eti¤i, Sa¤l›k Eti¤i, Etik ve Felsefe, T›p ve Felsefe, Sa¤l›k ve Felsefe, Sa¤l›k Bilimleri ve Felsefe, Difl Hekimli¤i Eti¤i, Ec- zac›l›k Eti¤i, Veteriner Hekimli¤i Eti¤i, Hemflirelik Eti¤i, T›p Eti¤i Tarihi, Sa¤l›k Huku- ku ve öteki ilgili konular olarak saptanm›flt›r.

Main Themes The main themes of the congress are designated as: Bioethics, Research ethics, Health ethics, Ethics and philosophy, Medicine and philosophy, Health and philosophy, Health sciences and philosophy, Ethics of dentistry, Pharmacy ethics, Veterinary ethics, Nursing ethics, History of medical ethics, Health law and other issue-related topics TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 13

Kongre Amaç ve Hedefleri Biyoetik kavram›, biyoloji ve t›p alanlar›ndaki teknolojik geliflmelerin ve ilerleme- lerin beraberinde getirdi¤i etik çat›flmalar, sorunlar üzerine tart›flmak, çözüm önerileri getirmekle u¤raflan felsefi bir çal›flma alan›n› niteler. Dünya üzerindeki canl› varl›klar›n tümünü ilgilendiren bu tür sorunlar üzerinde düflünmeyi, tart›flmay› temel u¤rafl alan› edindi¤i için t›p eti¤inden ayr›l›r ve onu da içine alarak tüm canl› varl›klar› ilgilendiren etik sorunsallarla ilgilenir. Biyoetikçi, yaflam ve sa¤l›k bilimlerinde, biyoteknoloji, t›p, felsefe, siyaset bilimi, hukuk, sosyoloji ve di¤er ilgili konularda ortaya ç›kan etik sorunlara ilgi duyar. Yüzy›llardan beri süregelen etik tart›flmalar, bu düzeyde yeni bir boyut kazanm›fl, disiplinleraras› bir niteli¤e bürünerek, teknoloji, siyaset ve ahlaki meseleleri içeren bir kapsamda ortaya ç›kmas›na kaynakl›k etmifltir. Türkiye Biyoetik Derne¤i ülkemizde 1994 y›l›ndan beri etkili biçimde çal›flan bir akademik uzmanl›k derne¤i olarak, 5. kongresiyle, t›p eti¤inden biyoetik genifl alan›- na yay›lan kapsaml› bir tart›flma platformu yaratmay› hedeflemektedir. Toplant›m›z, temel biyoetik sorunlar› üzerinde fikir üretmeyi, tart›flmay› ve bu bilimsel akademik ça- l›flma ürünlerini kitap halinde kal›c› hale getirmeyi amaçlamaktad›r.

Aims and Scope The concept of bioethics defines a philosophical field that works on discussing and finding solutions for ethical conflicts and problems, which arise out of technological innovations and development in medical practice. Bioethics, in contrast to medical ethics, covers discussions and intellectual exchange related to matters of interest concerning all living beings on earth and as such, also includes topics from medical ethics, searching for solutions to ethical problems that effect relations between the bodies that are alive. A bioethics specialist focuses on ethical questions encountered in the life and health sciences, in the fields of biotechnologies, medicine, philosophy, political science, law, sociology and other related topics. Discussions on matters of medical ethics have been going on since many hundred years, however, on this level, we can say that they gained a new, interdisciplinary quality and started to cover an array of topics related to new technologies, political matters and general ethical decisions. The goal of the Turkish Bioethics Association is effectively working since 1994 as an academical association of specialists. The purpose of the 5th. Congress of the Association is to provide a platform for discussion for a wide variety of topics from the fields of medical ethics and bioethics. Our Congress is designed to trigger intellectual reflection and discussion on the basic issues of bioethics and to collect the products of this intellectual work in a book, as a lasting document for future reference. 14 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Yöntem Kongreye, yurt d›fl›ndan, sa¤l›k ve araflt›rma eti¤i ve felsefesi konular›nda ken- dilerini eserleri ile kan›tlam›fl iki akademisyen konferans vermek üzere davet edilmifl- lerdir. Ayr›ca toplant›da, bu disiplinlerde y›llard›r çal›flan, çok say›da asistan ve ö¤renci yetifltirmifl, kürsü kuruculu¤u yapm›fl alanlar›n›n lideri özelli¤indeki hocalar›n konferanslar› gerçekleflecektir. Bunlara ek olarak öncesi Geriatri ve Etik Kursu, Klinik Araflt›rmalar ve Etik Pane- li, serbest kongre bildirileriyle biyoeti¤in temel konular› çok yönlü ve disiplinler aras› perspektifle sunu çeflitlili¤i sa¤layarak tart›fl›lacakt›r. De¤erli katk›lar›n›z toplant›m›z› zenginlefltirecektir.

Methodology Two distinguished international experts specialized on the ethics and philosophy of health and health-care related research are invited to participate in the congress as speakers. Besides, a number of scholars at leading positions in their field of specialty, who contributed to these disciplines in a variety of ways including founding new departments, teaching and advising a high number of assistants and students and doing intensive research work are going to hold conferences during this congress. The Congress scientific programme will have also been enriched with a specific panel aiming to discuss the ethical problems arising from the clinical research and setting. Additionally, the main subjects are going to be discussed from a multidisciplinary and multifaceted perspective during the presentation sessions. We wish you a fruitful and beneficial meeting. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 15

KONGRE UYDU PROGRAMI

GER‹ATR‹ ve ET‹K KURSU COURSE ON GERIATRICS AND ETHICS

12 Kas›m 2008 Çarﬂamba Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji A.D. Fuat Aziz Göksel Kütüphanesi Kurs Sorumlular›: Doç. Dr. Nüket Örnek Büken, Doç. Dr. Dilek Aslan

PROGRAM Aç›l›fl Konuflmalar› (10:00 – 10:30) Yeflim Gökçe Kutsal Geriatri Derne¤i Baflkan› Yeflim Ifl›l Ülman Türkiye Biyoetik Derne¤i Baflkan› I. Oturum (10:30 – 12:00) Yeflim Gökçe Kutsal YAfiLANAN DÜNYANIN YAfiLANAN ‹NSANLARI Dilek Aslan HALK SA⁄LI⁄I BAKIfiIYLA YAfiLILIK Murat Baflar YAfiLANAN ERKEK Kutay Bibero¤lu YAfiLANAN KADIN II. Oturum (13:00-15:00) Nüket Örnek Büken TIP ET‹⁄‹ AÇISINDAN YAfiLILIK Nurgül Platin YAfiLI HASTA BAKIMINDA ET‹K KONULAR Nesrin Çobano¤lu YAfiAMIN SONUNDA ALINAN ET‹K KARARLAR Hafize Öztürk Türkmen YAfiLI AYRIMCILI⁄I VE ‹ST‹SMARI

Kurs Kat›l›m› 30 Kiﬂiyle s›n›rl›d›r. Kurs Ücreti 30 YTL’dir. 16 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

KONFERANSLAR / CONFERENCES

Prof. Dr. Ferruh Dinçer “VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve B‹YOET‹K” 13 Kas›m 2008 Perflembe 11:15-12:00 Doç. Dr. Leyla Dinç “HEMfi‹REL‹K ve ET‹K” 13 Kas›m 2008 Perflembe 12:00-12:30 Prof. Dr. Erifl Asil “KIRK YILIN ARDINDAN” 14 Kas›m 2008 Cuma 11:00-11:30 Prof. Dr. Berna Arda “1987’DEN 2008’E TIBB‹ ET‹⁄‹N TÜRK‹YE’DEK‹ SERÜVEN‹” 14 Kas›m 2008 Cuma 11:30-12:00 Prof. Lennart Nordenfelt “THE CONCEPT OF DIGNITY” 15 Kas›m 2008 Cumartesi 09:00-10:00 Prof. Henk ten Have “GLOBAL BIOETHICS AND UNESCO”. 15 Kas›m 2008 Cumartesi 10:15-11:15 Prof. Dr. Ergun Özsunay “RECENT WORKS AND PLANNED FUTURE ACTIVITIES OF CDBI REGARDING THE OVIEDO CONVENTION ON HUMAN RIGHTS AND BIOMEDICINE”. 15 Kas›m 2008 Cumartesi 11:20-12:05 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 17

PANEL

“KL‹N‹K ARAﬁTARMALAR ve ET‹K” CLINICAL RESEARCES AND ETHICS

14 Kas›m 2008 Cuma 09:00-10:30

Yöneticiler Prof. Dr. ‹lter Uzel – Prof. Dr. Meral Tuncer Panelistler Prof. Dr. Murat Akova Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi ‹ç Hastal›klar› A.D. ‹nfeksiyon Hastal›klar› Bilim Dal› “KL‹N‹K ARAfiTIRMALARDA ET‹K KURULLAR” Prof. Dr. fiefik Görkey Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi, Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› “KL‹N‹K ARAfiTIRMALARIN FARKLI B‹R BOYUTU: DENEKLER” Prof. Dr. Hamdi Akan Ankara Üniversitesi ‹ç Hastal›klar› A.D. Hematoloji Bilim Dal› “KL‹N‹K ARAfiTIRMALARDA ET‹K ‹HLALLER” Yrd. Doç. Dr. Funda Kad›o¤lu Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› “TIBB‹ BAKIMLA B‹RLEfi‹K KL‹N‹K ARAfiTIRMALARDA ET‹K DANIfiMA 18 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

SOSYAL PROGRAM SOCIAL PRAGRAMME

AÇILIfi TÖREN‹ ve KONSER Kongrenin aç›l›fl töreni 13 Kas›m 2008 Perflembe günü 09:30’da bafllayarak Morfoloji Binas› Mavi Salon’da yap›lacakt›r. Aç›fl konuflmalar›ndan sonra Gazi Üniversitesi Konservatuar› sanatç›lar› taraf›ndan bir konser gerçeklefltirilecektir.

D‹J‹TAL GÖSTER‹ Doç. Dr. Adnan Ataç taraf›ndan 13 Kas›m 2008 Perﬂembe günü ö¤leden önceki son oturumda sunulacakt›r.

AÇILIfi KOKTEYL‹ VE ODA MÜZ‹⁄‹ KONSER‹ Kongre aç›l›fl kokteyli 13 Kas›m 2008 Perflembe günü 18:30-20:00 aras›nda Morfoloji Binas› Toplant› salonlar› holünde yap›lacakt›r. Konser, Bilkent Üniversitesi sanatç›lar›ndan bir grup taraf›ndan gerçeklefltirilecektir

F‹LM GÖSTER‹M‹: “HASTALIK KOKUSU” T›p eti¤i camias›ndan Dr. Volkan Kavas’›n liderli¤inde Seyreylem Belgesel Kolektifi yap›m› olan filmin gala gösterimi aç›l›fl kokteylinin ard›ndan 20:00-21:30 aras›nda gerçeklefltirilecektir. Filmden sonra izleyicilerin ve yap›m ekibinin kat›ld›¤› bir söylefli yap›lacakt›r.

GALA YEME⁄‹ Tüm kat›l›mc›lar›n davetli oldu¤u gala yeme¤i, 14 Kas›m 2008 Cuma günü 19.30-22:00 aras›nda Hacettepe Park Restoran’da gerçekleﬂtirilecektir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 19

B‹LD‹R‹ MET‹NLER‹N‹N YAYIMLANMASI Kongrede sunulan bildiriler kitap olarak yay›mlanacakt›r. Arzu eden bildiri sahipleri sunum sonras› tart›lmalar› göz önüne alarak bildiri metinlerini yeniden gözden ge- çirebilirler.

Bildiri metinlerinin teslimi ile ilgili kurallar flöyledir: 1. Bildiri metni kaynakça dahil en çok dört yan›nda 2,5 cm boflluk b›rak›lm›fl 10 A-4 sayfas› olmal›d›r. 2. Metin 12 punto Times New Roman karakteri ile tek sat›r aral›kl› yaz›lmal›d›r. 3. Bildiri bafll›¤› büyük harflerle yaz›lmal›d›r. 4. Yazarlar›n isimleri, kurumsal aidiyet bilgileri ve elektronik posta adresleri bafl- l›k ile metnin aras›na yaz›lmal›d›r. 5. Kaynaklar metin içinde gösterilme s›ras›na göre numaraland›r›lmal› ve T›p Der- gileri Editörleri Uluslararas› Kurulu’nun standartlar›na (http://www.icmje.org/in- dex.html) uygun olarak belirtilmelidir. 6. Bildiri metinlerinin word dosyas› halinde elektronik kayd› ve ç›kt›s› kongre s›- ras›nda kay›t masas›nda Arafl. Gör.Aysun Koç’a ([email protected]) teslim edilebilir. 7- Bildirilerini gözden geçirmek isteyenler, metinlerinin son halini, en geç 1 Aral›k 2008 tarihine kadar kongre genel sekreteri Yrd. Doç. Dr. Ta- may Bafla¤aç Gül’e ([email protected]) yollamal›d›rlar. Bu bildiri metni teslimi için son tarihtir. 8. Gerekçe belirtilmeksizin kongrede sunulmayan ve sahipleri kongreye kaydol- mayan bildirilerin metni kitapta yer almayacakt›r. 20 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

KONAKLAMA/ ACCOMODATION I- M‹SAF‹RHANELER Ö⁄RETMENEV‹ Ücret: 45 YTL. Telefon: 0312 212 96 40 Adres: Konya Yolu üzeri, Teknik Okullar yan›, Beﬂtepe.

ORMAN MÜDÜRLÜ⁄Ü M‹SAF‹RHANES‹ Ücret: 25-30 YTL. Telefon: 0312 296 40 00 Adres: Orman Genel Müdürlü¤ü Misafirhanesi, Beﬂtepe

TAPU KADASTRO M‹SAF‹RHANES‹ Ücret: kahvalt› dahil 27.5 YTL. Telefon: 0312 222 56 66 Adres: Taﬂkent Caddesi 56, Bahçelievler

TEDAfi M‹SAF‹RHANES‹ Ücret: 23 YTL. Odalar çift kiflilik. Telefon: 0312 212 51 47 - 0312 212 02 02 Adres: Milli Kütüphane Karfl›s›, Bahçelievler.

‹MKB UYGULAMA OTEL‹ Ücret: Tek kiflilik oda 40 YTL, ‹ki kiflilik oda 60 YTL, üç kifli 81 YTL. Telefon: 0312 472 09 71. Faks 0312 472 09 74. ‹nternet Sitesi: www.imkbaotml.com Adres: Çetin Emeç Bulvar› 2. Cadde 125. Sokak numara 1, Öveçler.

ÇALIﬁMA VE SOSYAL GÜVENL‹K BAKANLI⁄I M‹SAF‹RHANES‹ Ücret: Kamu personeli için16,5 YTL. Telefon: 0312 468 28 48 Adres: Atatürk Bulvar› 235, Kavakl›dere.

II- OTELLER Genifl konaklama imkanlar› içeren Ankara’da arzu edilen özellikte otel ve konaklama bilgilerine afla¤›daki linkten ulafl›labilmektedir. http://turkiye.hotels.com/otel-turkiye/otel-ankara TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 21

‹LET‹fi‹M Kongre Genel Sekreteri YRD. DOÇ. DR. TAMAY BAfiA⁄AÇ GÜL Yaz›flma Adresi Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimli¤i Tarihi ve Deontolojisi Anabilim Dal›, D›flkap› 06110 Ankara Telefon – Faks 0312 316 00 82 Elektronik Posta [email protected] Türkiye Biyoetik Derne¤i ‹nternet Sitesi www.biyoetik.org.tr 22 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ “T›p Eti¤inden Biyoeti¤e” ar fl kan› fl im Gökçe Kutsal fl kan› fl ahino¤lu fi AN GENEL KURULU / GENERAL ASSEMBLY of TURKISH BIOETHICS ASSOCIATION ⁄ l›l›k: Doç. Dr. Dilek Aslan ‹ OLA fl lanan ‹nsanlar›: Prof. Dr. Ye ⁄ l›l›k: Doç. Dr. Nüket Örnek Büken fl fl amba / 12 November 2008 - Wednesday Moderatör: Prof. Dr. Berna Arda Moderatör: Doç.Dr. Serap fl ›yla Ya ›l Ülman, Türkiye Biyoetik Derne¤i Ba fl fl im Gökçe Kutsal, Geriatri Derne¤i Ba im I fl (10.00 – 10.30) fl malar› fl lanan Dünyan›n Ya l› Hasta Bak›m›nda Etik Konular: Prof. Dr. Lale Alg›er am›n Sonunda Al›nan Etik Kararlar: Doç. Dr. Nesrin Çobano¤lu l› Ayr›mc›l›¤› ve ‹stismar›: Yrd. Doç. Dr. Hafize Öztürk Türkmen l›da Üreme Sa¤l›¤› ve Etik Boyutu: Prof. Dr. Murat Ba (12.00-13.00) (10.30-12.00) fl fl fl fl fl (13.00-15.00) Prof. Dr. Ye Doç. Dr. Ye Ya Halk Sa¤l›¤› Bak› T›p Eti¤i Aç›s›ndan Ya Ya Ya Ya Ya Konu fl • • • • • • • • • AÜTF, Deontoloji AD, Fuat Aziz Göksel Kütüphanesi (16.30 – 17.30) 12 Kas›m 2008 – Çar GER‹ATR‹ ve ET‹K KURSU /COURSE ON GERIATRICS AND ETHICS AÜTF, Deontoloji AD, Fuat Aziz Göksel Kütüphanesi. Kurs Sorumlular›: Doç. Dr. Nüket Örnek Büken, Dilek Aslan Aç›l› TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE 1. Oturum Ö¤le Aras› 2. Oturum TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹, V.TIP ET‹⁄‹ KONGRES‹: 13-15 KASIM 2008, ANKARA TURKISH BIOETHICS ASSOCIATION, V. CONGRESS of MEDICAL ETHICS: “From Medical Ethics to Bioethics” 13-15 NOVEMBER 2008, ANKARA-TURKEY Bilimsel ve Sosyal Program / Scientific and Social Programme TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 23 kan› fl (Büyük Salon /Grand Hall) (Büyük Salon /Grand Hall) / Scent of Illness Seyreylem Kolektifi (Büyük Salon Grand Hall) Asil) fl (Büyük Salon, Sar› Pembe Salon / Morphology Halls) (Büyük Salon, Sar› Pembe Salon) (Büyük Salon, Sar› Pembe Salon) (Mavi Salon /Blue Hall) ›l Ülman, Dernek ve Düzenleme Kurulu Ba Doç. Dr. Adnan Ataç (Büyük Salon /Grand Hall) fl im I fl kan› fl (Yönetici: Prof. Dr. Nuran Y›ld›r›m) (Yönetici: Prof. Dr. Eri – ‹/FILM: “Hastal›k Kokusu” fi (Morfoloji kampusü Fuayesi/Foyer of the Morpholgy Campus) MALARI /INAUGURAL SPEECHES fi 13 November 2008 - Thursday “T›p Eti¤inden Biyoeti¤e” / Doç. Dr. Ye Prof. Dr. Yaman Örs, Kongre Ba Prof. Dr. Lennart Nordenfelt Prof.Dr. ‹lhan Erden, Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Dekan› Prof. Dr. Cemal Talu¤, Ankara Üniversitesi Rektörü KOKTEYL‹ ve D‹NLET‹ / COCKTAIL AND CONCERT irelik ve Etik" / Doç. Dr. Leyla Dinç fi KONU fl • • • • • fi embe / fl KAYIT / REGISTRATION AÇI KONSER / CONCERT (Mavi Salon /Blue Hall) Çay aras› / Coffee Break KONFERANS (CONFERENCE) "Veteriner Hekimli¤i ve Biyoetik" / Prof. Dr. Ferruh Dinçer KONFERANS (CONFERENCE) - "Hem D‹J‹TAL GÖSTER‹ (DIGITAL PRESENTATION)- Ö¤le Yeme¤i /Lunch Break PARALEL OTURUMLAR / PARALLEL SESSIONS Çay aras› / Coffee Break PARALEL OTURUMLAR / PARALLEL SESSIONS Çay aras› / Coffee Break PARALEL OTURUMLAR / PARALLEL SESSIONS AÇILI F‹LM GÖSTER‹M‹ ve SÖYLE 13 Kas›m 2008 – Per 08.30 – 09.30 09.30 – 10.30 10.30 – 11.00 11.00 – 11.15 11.15 – 11.45 11.45 – 12.15 12.15 – 12.45 12.45 – 13.30 13.30 – 14.45 14.45 – 15.00 15.00 – 16.15 16.15 – 16.30 16.30 – 17.45 18.30 – 20.00 20.00 – 21.30 24 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ delen fl ›m› fl kin yasal çerçevenin fl tirilmesi yakla fl enses, Asl›han Akp›nar, Nermin onama ait etik sorunlar: fi › yaral›lar›na ait onam belgeleri: fl fl ehiralt› fi t›rmaya karar verme yeterli¤ini R›za Yönetmeli¤i Tasla¤›”: T›p eti¤i ve fl fl enses, Nermin Ersoy fi PEMBE SALON 13:30-14:45 ÖZERKL‹K (Autonomy) (Yönetici: Prof. Dr. Mebrure De¤er) Çocuk hastalarda özerkli¤in geli Lema Ç. Abac›, Funda Gülay Kad›o¤lu Ortopedide ayd›nlat›lm› Kocaeli’den bir örnek Rahime A. Er, Müesser Ö. Ersoy Tedaviye ve ara de¤erlendiren araçlar›n incelenmesi Rahime A. Er, Mine “Bilgilendirilmi hukuk aç›s›ndan bir de¤erlendirme Murat Civaner, Ümit Erdem 15:00-16:15 ÖZERKL‹K (Autonomy) (Yönetici: Prof. Dr. Gülbin Özçelikay) T›p eti¤i çerçevesinde gebelere yönelik t›bbi ayd›nlatma M. Türkan Erer, Selim Kad›o¤lu, ‹lhan Tuncer, Bahar Ta Tedaviyi sürdürme ödevi mi, tedaviyi red hakk› m›? Türkiye’de tedaviyi red hakk›na ili t›p eti¤i aç›s›ndan de¤erlendirilmesi Tolga Güven, Gürkan Sert Hasta çocu¤un bilgilenme hakk› Müesser 1897 Türk-Yunan sava Hüsn-i r›za senetleri Nuran Y›ld›r›m am›n sonu ey. Ama fl fl ›ndaki sa¤alt›m fl ar) enses, Rahime A. Er fi fi efik Görkey) fi irelerinin pediatride ya fl ›m fl SARI SALON 13:30-14:45 TIBB‹ UYGULAMALARIN SINIRLARI (Limits of Medical Practice) (Yönetici: Prof. Dr. T›bbi bir kötüye kullan›m alan› olarak diyet; tarihsel ve etik bir yakla Hakan Ertin Türkiye’de ortodoks t›p alan› d› uygulamalar› - etik ve yasal sorunlar Selim Altan Yo¤un bak›m hem hakk›ndaki tutumlar› Asl›han Akp›nar, Müesser Ö. Mevzuat ve temel etik ilkeler aç›s›ndan "hasta sahibi" "hasta yak›n›" kavramlar›n›n de¤erlendirilmesi Ümit Erdem 15:00-16:15 TEKNOLOJ‹ ve ET‹K (Technology and Ethics) (Yönetici: Prof. Dr. Sevgi Teknoloji ve t›p: ‹nsan nerede? ‹smail H.Demirdöven, Gökçe Gül Teleradyoloji uygulamalar›nda etik sorunlar Mahmut Gürgan Ventilatör hakk›nda bilmek istedi¤iniz her sormaya utand›¤›n›z… Gülay Halidi, Gülvin Kutbay, Selim Kad›o¤lu T›p eti¤i ilkeleri aç›s›ndan yüksek teknoloji t›bb› Hafize Öztürk Türkmen kiler ü fl fl . Bilgici fi ‹ (Ethics, ‹ (Ethics, ⁄ ⁄ ) manl›k alma konusundaki fl ahino¤lu mas› yapanlardan bekledikleri fi fl la bir meslek eti¤i olarak “T›p Eti¤i” la t›p eti¤i sorun kümelerinin sanat fl fl 13 Kas›m 2008 - November / OTURUMLAR Sessions BÜYÜK SALON 13:30-14:45 ET‹K, B‹YOET‹K, TIP ET‹ Bioethics, Medical Ethics (Yönetici: Prof. Dr. Ergun Özsunay) T›p eti¤inden biyoeti¤e ilerlerken biyoetik uzman›: Sorun kümesi mi çözüm mü? ‹lke B. Aydo¤du, Nesrin Çobano¤lu Felsefi bak› Berfin Kart, Nesrin Çobano¤lu Etik ve ahlak; s›n›rlar, kapsam, farkl›l›klar ili Abdulkadir Mahmuto¤lu, Nesrin Çobano¤lu Sa¤l›k profesyonellerin etik kavram›ndan anlad›klar› ve kuramsal etik çal› Gülay Y›ld›r›m, Selim Kad›o¤lu, Haldun Sümer 15:00-16:15 ET‹K, B‹YOET‹K, TIP ET‹ Bioethics, Medical Ethics) (Yönetici: Prof. Dr. Nermin Ersoy) Klinisyenlerin etik dan› tutumlar› Funda G. Kad›o¤lu, Rana Can, Selda Okuyaz, Sibel Ö. Yalç›n, Selim Kad›o¤lu Türk ceza hukuku uygulamas›nda biyoetik kavram› Y›ld›r›m K. Zöhre, Nesrin Çobano¤lu Felsefi bak› eserlerinde yans›mas› Berfin Kart, Nesrin Çobano¤lu Türkiye’de T›p Tarihi ve Eti¤i alanlar›n›n biraradal›¤›. Bu konuda bir grup uzman›n görü Zehra G. Baykara, Cumhur ‹zgi, Mustafa Çoban, Mukadder Gün, Mine Kahveci, Yavuz Sinan Ayd›ntu¤, Sema (1967-2006), Serap TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 25 , Gülay Halidi fl ‹ ve HUKUKU (Healthcare ⁄ LIK ET‹ kun ⁄ fl › ilaç kullan›m›n›n etik yönden fl Ethics and Law) Uluslararas› ebelik etik kodlar› Gülvin Kutbay, Sultan Alan, Filiz At› Ortak ve farkl› yönleriyle sa¤l›k meslek eti¤i kodlar› Selda Okuyaz, Funda Gülay Kad›o¤lu Bevasizumab (Altuzan) örne¤inde Türkiye’de ruhsatl› endikasyon d› de¤erlendirilmesi Hasan Basri Çakmak, Müge Demir, Nüket Ö. Büken OTC’ler (reçetesiz sat›lan ilaçlar), eczane eczac›l›¤› ve konunun etik yönden incelenmesi Hale Özcömert Co 16.30 – 17.45 SA (Yönetici: Doç. Dr. Nüket Örnek Büken) fl im hakk› fl ‹ (Environmental Ethics) ⁄ Biyoetik çerçevesinde çevre politikalar› ve kat›l›mc›l›k Nesrin Çobano¤lu, Arzu Özyol Biyoetik bir de¤er olarak kent kültürü ögelerinin sa¤l›kl› kentlerde yans›mas› Sibel Gazi, Nesrin Çobano¤lu Biyoetik aç›s›ndan su kaynaklar› yönetimine genel bak› M. Murat Köle, Nesrin Çobano¤lu Biyoetik bir mesele olarak suya eri Hakan Reyhan, Nesrin Çobano¤lu 16.30 – 17.45 ÇEVRE ET‹ (Yönetici: Doç. Dr. Adnan Ataç) lar› fl ‹ ve ET‹K (Animal Rights, Veterinary ⁄ Volkan Genç fl am - hayvan – insan fl HEK‹ML‹ (Yönetici: Prof. Dr. Halis Yerlikaya) 16.30 – 17.45 HAYVAN HAKLARI, VETER‹NER Medicine and Ethics) Hesiodos’un hayvanlar› Sava Ya Atilla Özgür Türkiye’de pet hayvanlar›n›n sald›rgan davran› üzerine bir de¤erlendirme Ali Yi¤it, Emine Türkmeno¤lu Veteriner hekimli¤i ve empati Emine Türkmeno¤lu 26 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ klar› Hekimli¤i Fakültesi, fl (Çukurova Ünv. Di (Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi, Deontoloji ve Tarihi (Büyük Salon /Grand Hall) efik Görkey (Büyük Salon /Grand Hall) fi (Ankara Üniversitesi ‹ç Hastal›klar› A.D. Hematoloji Bilim Dal›) manl›k" / Yard.Doç.Dr. Funda Kad›o¤lu fl efik Görkey ) fi (Büyük Salon, Sar› Pembe Salon) (Büyük Salon, Sar› Pembe Salon) (Büyük Salon, Sar› Salon) t›rmalarda Etik Dan› fl Hacettepe Park Restoran Asil (Yönetici: Prof. Dr. fl (Yönetici: Prof.Dr. Ferruh Dinçer) ik Klinik Ara fl t›rmalar ve Etik” (Clinical Researches and Ethics) fl t›rmalarda Etik ‹hlaller" / Prof. Dr. Hamdi Akan t›rmalarda Etik Kurullar" / Prof. Dr. Murat Akova (Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi ‹ç Hastal›klar› A.D. ‹nfeksiyon Hastal› t›rmalar›n Farkl› bir Boyutu: Denekler" / Prof. Dr. fl fl fl MA OTURUMU /POSTER PRESENTATIONS fi ‹ / GALA DINNER - ⁄ Bilim Dal›) A.D) Ortodonti AD.) "Klinik Ara "Klinik Ara “Klinik Ara "T›bbi Bak›mla Birle • • • • PANEL – “Klinik Ara Yöneticiler: Prof.Dr. ‹lter Uzel, Meral Tuncer Çay aras› / Coffee Break KONFERANS / CONFERENCE "K›rk Y›l›n Ard›ndan" / Prof. Dr. Eri KONFERANS / CONFERENCE "1987'den 2008'e T›bbi Eti¤in Türkiye'deki Serüveni" / Prof. Dr. Berna Arda Ö¤le Yeme¤i / Lunch Break PARALEL OTURUMLAR / PARALLEL SESSIONS Çay aras› / Coffee Break PARALEL OTURUMLAR / PARALLEL SESSIONS Çay aras› / Coffee Break PARALEL OTURUMLAR / PARALLEL SESSIONS POSTER TARTI GALA YEME 14 Kas›m 2008 – Cuma / November - Friday 09.00 – 10.30 10.30 – 11.00 11.00 – 11.30 11.30 – 12.00 12.00 – 13.30 13.30 – 14.45 14.45 – 15.00 15.00 – 16.15 16.15 – 16.30 16.30 – 17.45 17.45 – 18.15 19.30 – 22.00 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 27 ve fl lang›ç m›? fl a¤aç Gül) fl tirilmesine yönelik fl AMI ve ET‹K (Professional TIRMALAR fi fi kin yasal düzenlemeler neden fl MA YA fi ma biçimi: Mobbing t›rmalarda hayvan deneylerinin ve fl fl kin mevzuat›n evrensel etik ilkeler fl ‹ ve ET‹K (Animal Rights, Veterinary Medicine ⁄ ine ili fl bakanl›k Kamu Görevlileri Etik Kurulu’nun kurulu fl leyi fl PEMBE SALON 13:30-14:45 HAYVAN HAKLARI, VETER‹NER HEK‹ML‹ and Ethics) (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Tamay Ba Hayvan deneylerine ili gereklidir? Esin Karl›kaya, ‹nci Hot, Ça¤atay Üstün T›bbi bilimsel ara hayvan deneyleri etik kurullar›n›n biyoetik aç›dan incelenmesi Nesrin Çobano¤lu, ‹lke B. Aydo¤du, Güzin Y. Tunçay Hayvan deneyleri etik kurullar›: Yeni bir ba Hakan Yard›mc› 15.00 – 16.15 ÇALI Life and Ethics) (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Hafize Öztürk Türkmen) Belediyelerde etik kültürünün geli uygulamalar ve öneriler Kas›m TURGUT Ba i ba¤lam›nda de¤erlendirilmesi Ça¤atay Üstün, Esin Karl›kaya, ‹nci Hot Türkiye’de bir çal› Emrah Pakman 16.30-17.45 B‹L‹MSEL ARA (Scientific Researches) ›m›na fl ›lan etik fl ›la fl bir intihar m›? LANGICI ve SONU fl fi tayininin etik boyutlar› fl AMIN BA fi ama hakk›: Peter Singer’in yakla , Gürkan Sert, Muhtar Çokar fl fl fl tirel bak› fl SARI SALON 13:30-14:45 YA (Beginning and End of Life Issues Ethics) (Yönetici:Yard. Doç. Dr. Funda G. Kad›o¤lu) Kürtaj: Cinayet süsü verilmi Didem Gediz Gelegen Türkiye’de üreme haklar› ile ilgili etik sorunlar Mehmet Karata Maternal beyin ölümü sonucunda kar sorunlar Mustafa Karatepe Günümüzde prenatal tan›n›n etik aç›dan de¤erlendirilmesi Engin Kurt 15.00 – 16.15 SERBEST B‹LD‹R‹LER / VARIA (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Gülay Y›ld›r›m) Özürlülerin ya ele Zehra Edisan, Funda G.ülay Kad›o¤lu Kemik ölçümünden ya Rüstem Ertu¤ Alt›nay Ambulans hizmetlerinde t›p eti¤i Hasan Erbay, Sultan Alan 16.30 – 17.45 ÖZEL OTURUM (Special Session) Tomruk fl kisi ve hasta haklar› fl ‹T‹M‹ ⁄ ‹ E ⁄ 14 Kas›m 2008 - November / OTURUMLAR Sessions BÜYÜK SALON 13:30-14:45 – HASTA HAKLARI (Patient Rights) (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Atilla Özgür) Demansl› hastalar, etik ikilemler ve hasta haklar› ‹nci Hot, Esin Karl›kaya, Ça¤atay Üstün Hasta haklar›na cezaevlerinden bakmak Gülsüm Önal Gürsoy T›p eti¤i ve hasta haklar› aç›s›ndan zührevi hastal›klarla ilgili yasal düzenlemeler Gülay Satar, Selim Kad›o¤lu, ‹lter Uzel Erkek çocuk sünneti ve içinde bar›nd›rd›¤› etik sorunlar Murat Aksu, ‹lhan Çetin, Ali Y›ld›r›m 15.00 – 16.15 HASTA HAKLARI, HEK‹M HAKLARI (Patient Rights, Physicians’ Rights) (Yönetici: Doç. Dr. Nesrin Çobano¤lu) Türk mevzuat›nda evlenme muayenesi ve getirdi¤i etik sorunlar Muhtar Çokar, Gürkan Sert, Do¤an Güne Hasta mahremiyeti Nesrin Çobano¤lu, Güzin Yasemin Tunçay Özel hastane - sa¤l›k sigortas› ili Ahmet Yüksel, Gürkan Sert Hekimin hastay› reddetmeme ödevi Gürkan Sert, Tolga Güven 16.30 – 17.45 TIP ET‹ 28 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ malar› fl levi, fl mas›: Anket çal› fl t›rmalar›n etik aç›dan fl t›rmalarda etik kurullar; yap›s›, i fl sorumluluklar› - sorunlar ve çözüm önerileri Nesrin Çobano¤lu Mental yeterli¤i olmayan hastalar üzerinde yap›lan psikofarmakolojik ara de¤erlendirilmesi Müge Demir, Hasan Basri Çakmak, Bilgehan Cihangiro¤lu, Özlem ‹. Elçin, Nüket Örnek Büken Örnek üstünden bir yöntem tart› nas›l olmamal›? K›z›lca Yürür T›bbi ara (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Selim Kad›o¤lu) kin rapor fl a¤aç Gül, Can Erzik, fl üne ili fl ahino¤lu) fi t›rmalar› ve uygulamalar› konusunda fl efik Görkey, Nükhet Kutlay, Tamay Ba Gürkan Sert, Tolga Güven, Mukadder Gün Kök hücre ara Türkiye Biyoetik Derne¤i’nin görü tasla¤› fi (Yönetici: Doç. Dr. Serap ›s›ndaki fl anlar›n›n mesleki gün fark›ndal›¤›nda etik fl ehiralt›, Asl›han Akp›nar, Nermin Ersoy ›mlar›n›n belirlenmesi irelik bölümü üçüncü ve dördüncü s›n›f lar› (Gazi Üniversitesi özelinde) fl fi fl fl Dilek Özden, Hat›ra Direk, Gonca Dilek, Saniye Gökgöz T›p fakültesi birinci s›n›f ö¤rencileri ile iyi hekimin nitelikleri hakk›nda bir uygulama ve sonuçlar› Mine T›p Eti¤i ve Tarihi E¤itimi: Ö¤retim üyesi Dönem-1 ö¤renci de¤erlendirmesi Hafize Öztürk Türkmen, An›l A. Samur Nesrin Çobano¤lu, Güzin Y. Tunçay, ‹lke B. Aydo¤du Sa¤l›k çal› e¤itiminin rolü Sad›k Nazik, Funda G. Kad›o¤lu Hem ö¤rencilerin etik problemler kar yakla (Medical Ethics Education) (Yönetici: Dr. Murat Civaner) T›p fakültesi ö¤retim elemanlar›n›n t›p eti¤i e¤itimine bak› TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 29 (Büyük Salon /Grand Hall) ›l Ülman fl im I fl ›l Ülman fl im I fl (Büyük Salon /Grand Hall) (The session will be conducted in English) (Büyük Salon /Grand Hall) (The session will be conducted in English) (Büyük Salon /Grand Hall) (The session will be conducted in English) / CLOSING SESSION (Yöneticiler: Prof. Dr. Yaman Örs, Doç. Ye fi CONFERENCES Moderator: Prof. Dr. Yaman Örs "The Concept of Dignity" / Prof. Dr. Lennart Nordenfelt Coffee Break CONFERENCES Moderator: Prof. Dr. Berna Arda “Global Bioethics and UNESCO” / Prof. Dr. Henk ten Have Coffee Break CONFERENCES Moderator: Doç. Dr. Ye "Recent Works and Planned Future Activities of CDBI regarding the Oviedo Convention on Human Rights Biomedicine" / Prof. Dr. Ergun Özsunay KAPANI 15 Kas›m 2008 – Cumartesi / November - Saturday 09.00 – 10.00 10.00 – 10.15 10.15 - 11.15 11.15 – 11.30 11.30 - 12.15 12.15 – 12.45 30 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 31

Oturumlara Göre Bildiri Ak›ﬂ› / Abstracts Through Sessions 32 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 33 Sözlü Bildiriler ve Oturumlar / Oral Presentations and Sessions 13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 BÜYÜK SALON 13:30-14:45 ET‹K, B‹YOET‹K, TIP ET‹⁄‹ (Ethics, Bioethics, Medical Ethics) (Yönetici: Prof. Dr. Ergun Özsunay) • T›p Eti¤inden Biyoeti¤e ‹lerlerken Biyoetik Uzman›: Sorun Kümesi mi, Çözüm mü? The Expert of Bioethics on the Road Leading from Medical Ethics to Bioethics: A New Set of Problems or a Solution? ‹. B. Aydo¤du , N. Çobano¤lu

• Felsefi Bak›ﬂla Bir Meslek Eti¤i Olarak “T›p Eti¤i” A Philosophical Approach to Medical Ethics as a Professional Branch of Ethics B. Kart , N. Çobano¤lu • Etik Ve Ahlak; S›n›rlar, Kapsam, Farkl›l›klar ve ‹liﬂkiler Ethics and Morality; Limits, Scope, Differences and Connections A. Mahmuto¤lu , N. Çobano¤lu

• Sa¤l›k Profesyonellerin Etik Kavram›ndan Anlad›klar› ve Kuramsal Etik Çal›ﬂ- mas› Yapanlardan Bekledikleri How Do Health Care Professionals Conceptualize Medical Ethics, and What Do They Expect from Those Realizing Theoretical Ethics Studies? G.Y›ld›r›m, S. Kad›o¤lu , H. Sümer

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 BÜYÜK SALON 15:00-16:15 ET‹K, B‹YOET‹K, TIP ET‹⁄‹ (Ethics, Bioethics, Medical Ethics) (Yönetici: Prof. Dr. Nermin Ersoy)

• Klinisyenlerin Etik Dan›ﬂmanl›k Alma Konusundaki Tutumlar› The Attitudes of Clinicians Towards Seeking Medical Ethics Consultation F. G. Kad›o¤lu , R. Can, S. Okuyaz , S. Ö.Yalç›n, S. Kad›o¤lu

• Türk Ceza Hukuku Uygulamas›nda Biyoetik Kavram› The Concept of Bioethics in the Practice of the Turkish Penal Code Y. K. Zöhre, N. Çobano¤lu

• Felsefi Bak›ﬂla T›p Eti¤i Sorun Kümelerinin Sanat Eserlerinde Yans›mas› The Reflection of Problem Sets of Medical Ethics in the Works of Art, Evaluated from a Philosophical Point of View B. Kart , N. Çobano¤lu 34 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

• Türkiye’de T›p Tarihi ve T›p Eti¤i Alanlar›n›n Biraradal›¤›.Bu Konuda Bir Grup Uzman›n Görüflü The Coexistence of the History of Medicine and Medical Ethics in Turkey: The Opinion of a Group of Experts Z. Göçmen Baykara , C. ‹zgi , M. Çoban , M. Gün, M. Kahveci, Y. S.Ayd›ntu¤ , S. fi. Bilgici , S.fiahino¤lu

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 BÜYÜK SALON 16.30 – 17.45 HAYVAN HAKLARI, VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve ET‹K (Animal Rights, Veterinary Medicine and Ethics) (Yönetici: Prof. Dr. Halis Yerlikaya)

• Hesiodos’un Hayvanlar› The Animals of Hesiodos S. V. Genç

• Yaﬂam - Hayvan – ‹nsan Life - Animals – Humans A. Özgür

• Türkiye’de Hayvanlar› Koruma Kanunu’nun ‹nsan-Hayvan ‹liﬂkisine Etkisi The Effects of the Law for the Protection of Animals on the Relations Between Humans and Animals in Turkey A. Yi¤it, E. Türkmeno¤lu

• Veteriner Hekimli¤i ve Empati Veterinary Medicine and Empathy E. Türkmeno¤lu

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 SARI SALON 13:30-14:45 TIBB‹ UYGULAMALARIN SINIRLARI (Limits of Medical Practice) (Yönetici: Prof. Dr. ﬁefik Görkey)

• T›bbi Bir Kötüye Kullan›m Alan› Olarak Diyet; Tarihsel ve Etik Bir Yaklaﬂ›m Diet as a Medical Practice Open to Malpractice: A Historical and Ethical Approach H. Ertin

• Türkiye’de Ortodoks T›p Alan› D›ﬂ›ndaki Sa¤alt›m Uygulamalar› - Etik ve Yasal Sorunlar Healing Methods Outside the Realm of Biomedicine in Turkey – Ethical and Legal Problems Selim Altan TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 35

• Yo¤un Bak›m Hemflirelerinin Pediatride Yaflam›n Sonu Hakk›ndaki Tutumlar› Attitudes of Intensive Care Nurses to the End of Life in Pediatrics A. Akp›nar , M. Özcan fienses , R. Ayd›n Er

• Mevzuat ve Temel Et›k Ilkeler Aç›s›ndan “Hasta Sahibi” Ve “Hasta Yak›n›” Kav- ramlar›n›n De¤erlendirilmesi An Evaluation of the Concepts of “Provider for the Patient” and “Relative of the Patient from the Viewpoint of Legislation and Basic Ethical Principles Ü. Erdem

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 SARI SALON 15:00-16:15 TEKNOLOJ‹ ve ET‹K (Technology and Ethics) (Yönetici: Prof. Dr. Sevgi ﬁar)

• Teknoloji ve T›p: ‹nsan Nerede ? Technology and Medicine: What About the Human Being? ‹. H. Demirdöven , G. Gül

• Teleradyoloji Uygulamalar›nda Etik Sorunlar Ethical Issues in Teleradiology M. Gürgan

• Ventilatör Hakk›nda Bilmek ‹stedi¤iniz Herﬂey. Ama Sormaya Utand›¤›n›z… Everything You Possibly Wanted to Know About Mechanical Ventilation, But You Were too Shy to Ask … G. Halidi , G. Kutbay , S. Kad›o¤lu

• T›p Eti¤i ‹lkeleri Aç›s›ndan Yüksek Teknoloji T›bb› High Technology Medicine from the Perspective of Medical Ethics’ Principles H. Öztürk Türkmen

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 SARI SALON 16.30 – 17.45 ÇEVRE ET‹⁄‹ (Environmental Ethics) (Yönetici: Doç. Dr. Adnan Ataç)

• Biyoetik Çerçevesinde Çevre Politikalar› ve Kat›l›mc›l›k Environmental Policies and Public Participation within the Framework of Bioethics N. Çobano¤lu , A. Özyol 36 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

• Biyoetik Bir De¤er Olarak Kent Kültürü Ögelerinin Sa¤l›kl› Kentlerde Yans›mas› The Reflection of the Elements of Urban Culture as a Bioethical Value on “Healthy” Cities S. Gazi , N. Çobano¤lu

• Biyoetik Aç›s›ndan Su Kaynaklar› Yönetimine Genel Bak›ﬂ A General Consideration of the Management of Water Resources from the Perspective of Bioethics M. M. Köle , N. Çobano¤lu

• Biyoetik Bir Mesele Olarak Suya Eriﬂim Hakk› The Right of Access(ability) to Water as a Bioethical Problem H. Reyhan , N. Çobano¤lu

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 PEMBE SALON 13:30-14:45 ÖZERKL‹K (Autonomy) (Yönetici: Prof. Dr. Mebrure De¤er)

• Çocuk Hastalarda Özerkli¤in Geliﬂtirilmesi Yaklaﬂ›m› An Approach to Providing More Autonomy to Pediatric Patients L. Ç. Abac›, F. G. Kad›o¤lu

• Ortopedide Ayd›nlat›lm›ﬂ Onama Ait Etik Sorunlar: Kocaeli’den Bir Örnek Ethical Problems Concerning Informed Consent in Orthopedics: A Case Sample from Kocaeli R. Ayd›n Er , M. Ö. ﬁenses , A. Akp›nar , N. Ersoy

• Tedaviye ve Araﬂt›rmaya Karar Verme Yeterli¤ini De¤erlendiren Araçlar›n ‹n- celenmesi Evaluating the Tools for Measuring the Capacity of Decision Making in Therapy and Research R. Ayd›n Er , M. ﬁehiralt›

• “Bilgilendirilmiﬂ R›za Yönetmeli¤i Tasla¤›”: T›p Eti¤i ve Hukuk Aç›s›ndan Bir De¤erlendirme Draft for a Regulation of Informed Consent: An Evaluation from the Perspective of Medical Ethics and Law M. Civaner , Ü. Erdem TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 37

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 PEMBE SALON 15:00-16:15 ÖZERKL‹K (Autonomy) (Yönetici: Prof. Dr. Gülbin Özçelikay)

• T›p Eti¤i Çerçevesinde Gebelere Yönelik T›bbi Ayd›nlatma Medical Consent of Pregnant Women Considered within the Framework of Medical Ethics M. T. Erer , S. Kad›o¤lu, ‹. Tuncer, B. Taﬂdelen

• Tedaviyi Sürdürme Ödevi Mi, Tedaviyi Red Hakk› M› ? Türkiye’de Tedaviyi Red Hakk›na ‹liﬂkin Yasal Çerçevenin T›p Eti¤i Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi The Duty of Continuing the Therapy or the Right of Refusing the Therapy? An Evaluation of the Legal Framework in Turkey Concerning the Right of Refusing the Therapy from a Medical Ethics Perspective T. Güven , G. Sert

• Hasta Çocu¤un Bilgilenme Hakk› The Sick Child’s Right of Being Informed M. ﬁenses , N. Ersoy

• 1897 Türk-Yunan Savaﬂ› Yaral›lar›na Ait Onam Belgeleri: Hüsn-i R›za (Ayd›n- lat›lm›ﬂ Onam) Senetleri Consent Documents Obtained from the Wounded During the Turkish- Greek War of 1897: Certificates of Informed Consent N. Y›ld›r›m

13 Kas›m 2008 - 13 November 2008 PEMBE SALON 16.30 – 17.45 SA⁄LIK ET‹⁄‹ ve HUKUKU (Healthcare Ethics and Law) (Yönetici: Doç. Dr. Nüket Örnek Büken)

• Uluslararas› Ebelik Etik Kodlar› International Ethics Codes in Midwifery G. Kutbay , S. Alan, F. At›ﬂ, G.Halidi

• Ortak ve Farkl› Yönleriyle Sa¤l›k Meslek Eti¤i Kodlar› Professional Ethical Codes in Health Professions: Similarities and Differences S. Okuyaz , F. G. Kad›o¤lu 38 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

• Bevasizumab (Altuzan) Örne¤inde Türkiye’de Ruhsatl› Endikasyon D›ﬂ› ‹laç Kul- lan›m›n›n Etik Yönden De¤erlendirilmesi An Evaluation of the Off-Label Use of Medications in Turkey from an Ethics Perspective : The Example of Bevasizumab (Altuzan) H. B. Çakmak , M. Demir , N. Ö. Büken

• OTC’ler (Reçetesiz Sat›lan ‹laçlar), Eczane Eczac›l›¤› ve Konunun Etik Yönden ‹ncelenmesi The Over-the-Counter Medicines, Drug-Store Pharmacy, and the Ethical Issues Involved G. H. Özcömert Coﬂkun

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 BÜYÜK SALON 13:30-14:45 – HASTA HAKLARI (Patient Rights) (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Atilla Özgür)

• Demansl› Hastalar, Etik ‹kilemler ve Hasta Haklar› Demented Patients, Ethical Dilemmas and Patients’ Rights ‹. Hot , E. Karl›kaya , Ç.Üstün

• Hasta Haklar›na Cezaevlerinden Bakmak Approaching to Patients’ Rights from the Prisons G. Önal Gürsoy

• T›p Eti¤i ve Hasta Haklar› Aç›s›ndan Zührevi Hastal›klarla ‹lgili Yasal Düzenlemeler Legal Regulations Related to Sexually Transmitted Diseases from the Perspective of Medical Ethics and Patients’ Rights G. Satar , S. Kad›o¤lu , ‹. Uzel

• Erkek Çocuk Sünneti ve ‹çinde Bar›nd›rd›¤› Etik Sorunlar The Circumsion of Boys and the Ethical Problems Inherent to This Practice M. Aksu , ‹. Çetin ,A. Y›ld›r›m

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 BÜYÜK SALON 15.00 – 16.15 HASTA HAKLARI, HEK‹M HAKLARI (Patients’ Rights, Physicians’ Rights) (Yönetici: Doç. Dr. Nesrin Çobano¤lu)

• Türk Mevzuat›nda Evlenme Muayenesi ve Getirdi¤i Etik Sorunlar Pre-marital Screening in Turkish Laws and the Related Ethical Problems M. Çokar , G. Sert , D. G. Tomruk TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 39

• Hasta Mahremiyeti Privacy of the Patient N. Çobano¤lu , G. Y. Tunçay

• Özel Hastane - Sa¤l›k Sigortas› ‹liﬂkisi ve Hasta Haklar› The Private Hospital - Health Insurance Relationship and Patients’ Rights A.Yüksel , G. Sert

• Hekimin Hastay› Reddetmeme Ödevi Physician’s Duty of not to Refuse Patient G. Sert, T. Güven

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 BÜYÜK SALON 16.30 – 17.45 TIP ET‹⁄‹ E⁄‹T‹M‹ (Medical Ethics Education) (Yönetici: Dr. Murat Civaner)

• T›p Fakültesi Ö¤retim Elemanlar›n›n T›p Eti¤i E¤itimine Bak›ﬂlar› (Gazi Üniver- sitesi Özelinde) Appproaches of the Faculty Staff in Medical Schools to the Education of Medical Ethics (with Special Reference to Gazi University) N. Çobano¤lu , G. Y. Tunçay, ‹. B. Aydo¤du

• Sa¤l›k Çal›ﬂanlar›n›n Mesleki Gün Fark›ndal›¤›nda Etik E¤itiminin Rolü The Role of Ethics Education in Raising the Awareness of Health Professionals in Their Daily Practice S. Nazik , F. G. Kad›o¤lu

• Hemflirelik Bölümü Üçüncü ve Dördüncü S›n›f Ö¤rencilerin Etik Problemler Karfl›s›ndaki Yaklafl›mlar›n›n Belirlenmesi A Study on the Approaches of the 3rd and 4th Grade Nursery Students to Ethical Problems D. Özden , H. Direk , G. Dilek , S. Gökgöz

• T›p Fakültesi Birinci S›n›f Ö¤rencileri ‹le ‹yi Hekimin Nitelikleri Hakk›nda Bir Uygulama ve Sonuçlar› A Sample Application Study Carried out with the 1st Grade Medical Students Regarding the Qualities of a Good Physician: Final Results M. ﬁehiralt› , A. Akp›nar , N. Ersoy 40 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

• T›p Eti¤i ve T›p Tarihi E¤itimi: Ö¤retim Üyesi ve Dönem-1 Ö¤renci De¤erlendirmesi Education in Medical Ethics and the History of Medicine: An Evaluation by the Teaching Staff and the Grade-1 Students H. Öztürk Türkmen , A. A. Samur

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 SARI SALON 13:30-14:45 YAﬁAMIN BAﬁLANGICI ve SONU (Beginning and End of Life Issues and Ethics) (Yönetici:Yrd. Doç. Dr. Funda G. Kad›o¤lu)

• Kürtaj: Cinayet Süsü verilmiﬂ Bir ‹ntihar m›? Abortion: Suicide Under the Disguise of Murder? D. G. Gelegen

• Türkiye’ de Üreme Haklar› ‹le ‹lgili Etik Sorunlar Ethical Problems in Matters of Reproductive Rights in Turkey M. Karataﬂ , G. Sert , M. Çokar

• Maternal Beyin Ölümü Sonucunda Karﬂ›laﬂ›lan Etik Sorunlar Ethical Problems in Cases of Maternal Brain Death M. Karatepe

• Günümüzde Prenatal Tan›n›n Etik Aç›dan De¤erlendirilmesi An Ethical Evaluation of Prenatal Diagnosis in Our Time E. Kurt

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 SARI SALON 15.00 – 16.15 SERBEST B‹LD‹R‹LER / VARIA (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Gülay Y›ld›r›m)

• Özürlülerin Yaflama Hakk› - Peter Singer’in Yaklafl›m›na Elefltirel Bak›fl The Right to Live for the Handicapped: A Critical Approach to Peter Singer’s Argumentation Z. Edisan , F. G. Kad›o¤lu TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 41

• Kemik Ölçümünden Yaﬂ Tayininin Etik Boyutlar› The Ethical Dimension of Age Determination Using Bone Density Tests R. Ertu¤ Alt›nay

• Ambulans Hizmetlerinde T›p Eti¤i Medical Ethics in Ambulance Services H. Erbay , S. Alan

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 SARI SALON 16.30 – 17.45 ÖZEL OTURUM (Special Session) (Yönetici: Doç. Dr. Serap ﬁahino¤lu)

• Kök Hücre Araflt›rmalar› ve Uygulamalar› Konusunda Türkiye Biyoetik Derne- ¤i’nin Görüflüne ‹liflkin Rapor Tasla¤› A Draft Report Reflecting the Opinion of the Turkish Bioethics Association Concerning Stem Cell Research and Its Applications fi. Görkey , N.Kutlay, T. B. Gül ,C. Erzik, G. Sert , T. Güven , M. Gün

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 PEMBE SALON 13:30-14:45 HAYVAN HAKLARI, VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve ET‹K (Animal Rights, Veterinary Medicine and Ethics) (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Tamay Baﬂa¤aç Gül)

• Hayvan Deneylerine ‹liﬂkin Yasal Düzenlemeler Neden Gereklidir? Why are Legal Regulations Concerning Animal Experiments Necessary? E. Karl›kaya , ‹.Hot , Ç. Üstün

• T›bbi Bilimsel Araﬂt›rmalarda hayvan deneylerinin ve hayvan deneyleri etik kurullar›n›n biyoetik aç›dan incelenmesi The Role of Animal Experiments and the Animal Experiments Ethics Committees in Medical Scientific Research in a bioethical point of view N. Çobano¤lu , ‹. B. Aydo¤du , G. Y. Tunçay

• Hayvan Deneyleri Etik Kurullar›: Yeni Bir Baﬂlang›ç m›? Ethics Committees for Research on Animals: A New Start? H. Yard›mc› 42 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 PEMBE SALON 15.00 – 16.15 ÇALIﬁMA YAﬁAMI ve ET‹K (Professional Life and Ethics) (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Hafize Öztürk Türkmen)

• Belediyelerde Etik Kültürünün geliﬂtirilmesine Yönelik uygulamalar ve öneriler Applications and Some Suggestions Regarding the Development of an Ethical Culture at Municipalities (Poster) K. Turgut

• Baflbakanl›k Kamu Görevlileri Etik Kurulu’nun Kurulufl ve ‹flleyifline ‹liflkin Mev- zuat›n Evrensel Etik ‹lkeler Ba¤lam›nda De¤erlendirilmesi An Evaluation of the Legal Regulations Defining the Structure and Functions of the Prime Ministry’s Ethics Committee for Public Officials in the Context of International Codes of Ethics Ç. Üstün , E. Karl›kaya , ‹. Hot

• Türkiye’de Bir Çal›ﬂma Biçimi: “Mobbing” A Professional Work Style in Turkey: “Mobbing” E. Pakman

14 Kas›m 2008 - 14 November 2008 PEMBE SALON 16.30-17.45: B‹L‹MSEL ARAﬁTIRMALAR (Scientific Researches) (Yönetici: Yrd. Doç. Dr. Selim Kad›o¤lu)

• T›bbi Araﬂt›rmalarda Etik Kurullar; Yap›s›, ‹ﬂlevi, Sorumluluklar› - Sorunlar ve Çözüm Önerileri Clinical Ethics Committees; Its Structure, Functons, Liabilities, Prob- lems and Solutions N. Çobano¤lu

• Mental Yeterli¤i Olmayan Hastalar Üzerinde Yap›lan Psikofarmakolojik Araﬂt›r- malar›n Etik Aç›dan De¤erlendirilmesi Ethical Evaluation of Psychopharmacological Researhes on the Men- tally Retarded Patients M. Demir, H. B. Çakmak, B. Cihangiro¤lu, Ö. ‹. Elçin, N. Ö. Büken

• Örnek Üstünden Bir Yöntem Tart›ﬂmas›: Anket Çal›ﬂmalar› Nas›l Olmamal›? A Discussion of Method Based on a Case Sample: The Not-To-Do’s of Survey Work K. Yürür TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 43 POSTERLER / POSTERS

• Türkiye’de ‹laç Araﬂt›rmalar› Etik Kurullar› (Poster) Clinical Research Ethics Committees in Turkey

H. Akan, H. ‹lbars , S. ‹mamc›, L. Kavak, ﬁ. Mene, N. Ömero¤lu, E. Tunal›, Y. Üresin

• Ankara ‹l Merkezindeki Serbest Eczane Eczac›lar›n›n Sundu¤u Dan›ﬂmanl›k Hiz- meti ve Etik Boyutlar› (Poster) Ethical Dimension of the Consultation Service rendered by the Priva- te Pharmacists in Ankara

E. Aﬂkun, S. ﬁar

• Serbest Eczanelerden ‹laca Eriﬂimde Adalet Kayg›s›: Uygulamadaki Bir Sorunun Kuramsal Çerçevede ‹ncelenmesi The Concern for Justice in the Matter of the Over-the-Counter Phar- maceuticals: The Consideration of a Practical Problem within the Theore- tical Frame

S. Diken , T. Güven

• Sa¤l›k Alan›nda Bas›n›n Önemi (Poster) Role of Media in Healthcare

Sezer Erer

• Yenido¤an yo¤un bak›m ünitesinde çal›ﬂan hemﬂirelerin etik karar verme süre- cine kat›l›m› (Poster) Participation of Nurses in the Ethical Decision-Making Process at the Newborn Intensive Care Units

Ayﬂe Sonay Kurt 44 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

• Türk Eczac›lar› Deontoloji Tüzü¤ünün Etik Kurallar Aç›s›ndan Baz› Ülke Örnek- leriyle Karﬂ›laﬂt›r›lmas› (Poster) A Comparative Study of Pharmacy Regulations in Turkey and Some Other Countries from the Standpoint of Ethical Rules

G. Özçelikay , S. Ye¤eno¤lu

• Eczane Eczac›l›¤› ve Gizlilik (Poster) Pharmacy Practice and Privacy

Halil Tekiner, Gülbin Özçelikay

• Hasta Haklar› Aç›s›ndan Yo¤un Bak›m Ünitelerinde Çevresel Faktörler Environmental Factors in Intensive Care Units Considered from the Perspective of Patients’ Rights

G. Y.Tunçay TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 45

13 Kas›m 2008 / Büyük Salon 13.30 – 14.45 “ET‹K, B‹YOET‹K, TIP ET‹⁄‹”

TIP ET‹⁄‹NDEN B‹YOET‹⁄E ‹LERLERKEN B‹YOET‹K UZMANI : SORUN KÜMES‹ M‹ ÇÖZÜM MÜ? The Expert of Bioethics on the Road Leading from Medical Ethics to Bioethics: A New Set of Problems or a Solution?

‹lke Bezen Aydo¤du i, Nesrin Çobano¤lu ii

i F›rat Universitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Günümüzde t›p eti¤inden, bilim adam›n›n, ilgili alanda araflt›rma yaparken veya mesle¤ini icra ederken genel olarak neleri yapmas› ve neleri yapmamas› gerekti¤i sorusunu ve bilim adam›n›n belirli bir durumda karfl›laflt›¤› bir sorunu nas›l çözmesi gerekti¤i sorusunu yan›tlamas› beklenmektedir. T›p eti¤i biyoeti¤e do¤ru evrilirken biyoeti¤in konusunun t›p eti¤inin ana konusu olan insan hayat› de¤il, do¤ada var olan tüm organizmalar›n hayat› oldu¤u bilinmektedir. Biyoeti¤in gündeme gelmesi özellikle moleküler biyologlar› ikileme sürükleyen modern gen teknolojileri arac›l›¤› ile bafllam›flt›r. Biyoetik, bilimsel araflt›rmalar s›ras›n- da sonuçlar› öngörülemeyen modern teknolojiler nedeniyle, hem insan ve öteki canl›- lar›n yaflamlar›n›n hem de insan›n özgürlük ve onurunun tehlike alt›nda oldu¤u, olabilece¤i her yerde gereklidir. Bu ba¤lamda biyoetik ikilemlerin ya da çeliflkilerin karfl›lafl›ld›¤› durumlarda biyoetik uzmanlar› ya da biyoetikçiler önemli bir durufla sahiptir. Bi- yoetik uzmanlar›n›n uygulamada ve biyoetik tart›flmalarda önemli rol oynad›¤›, kitlele- ri etkiledi¤i bilinen bir gerçektir. Biyoetik uzmanlar›, biyoeti¤i ilgilendiren bütün sorun- lardaki çeliflkilere, ikilemlere ya da güçlüklere detayl› bilgileri ile yön vermektedirler. Biyoetik uzmanlar›n›n son y›llarda giderek artan bir biçimde akademik ortamda, hukuk, t›p, çevre ve siyaset alanlar›nda kamuya etik sorunlar ve ikilemler hakk›nda öneriler sunmalar› göze çarpmaktad›r. Biyoetik uzmanlar›n›n yapt›klar› birçok aç›kla- ma ya da öneri, ço¤u zaman ayd›nlat›c› olsa da (hayvanlar›n ahlaki statüsü, fetüsler, yeni do¤an bebekler, organ nakilleri ve di¤er konular) akademik ortam içinde ve d›fl›n- da, bazen kuflku ya da muhalefet ile karfl›lanmaktad›r. 46 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Biyoetik uzmanlar›n›n varl›¤›n›n uygulamada ve biyoetik ikilemlerin çözümünde ifle yaramad›¤›, durumu karmafl›klaflt›rd›¤› yap›lan ortak bir elefltiridir. Biyoetik uzmanlar›n›n yeri tart›flmalar›n oda¤›ndad›r. Herhangi bir çal›flma ya da araflt›rma belki biyoetik uzmanlar› olmadan yap›labilir. Bununla birlikte biyoetik uzmanlar›n›n kat›l›m› ile araflt›rmalar›n ya da projelerin daha kabul görece¤i ve daha gerçekçi sonuçlara ulaflaca¤› bilinmelidir. Ayr›ca vurgulanan biyoteknoloji flirketlerinin araflt›rma projelerine ya da biyoetik merkezlerine sponsor olup bir nevi “full-time” biyoetik uzmanlar›n› bünyesinde çal›flt›rmas› ya da çal›flmalar› karfl›l›¤›nda akademik biyoetik uzmanlar›na belli bir miktar ödemesidir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 47

FELSEF‹ BAKIﬁLA B‹R MESLEK ET‹⁄‹ OLARAK “TIP ET‹⁄‹” A Philosophical Approach to Medical Ethics as a Professional Branch of Ethics

Berfin Kart i, Nesrin Çobano¤lu ii

i Gazi Üniversitesi Rektörlü¤ü E¤itim ve ‹statistik Birimi Uzman› [email protected], [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Günümüzde eti¤e olan ilgi giderek artm›fl, felsefenin temel bir disiplini olan “etik” fark- l› bilgi, uzmanl›k ve uygulama alanlar›n›n ortak etkinliklerinde önemli hale gelmifltir. Özellikle son y›llarda etik, henüz yeni fark›na var›lan ve popülarite kazanan bir kav- ramm›fl gibi görünse de, asl›nda, felsefe tarihine bakt›¤›m›zda, Platon ve Aristote- les’ten günümüze kadar olan süreçte hep var olmufl olan bir felsefe dal›; bafllang›çtan bu yana eylemle birlikte düflünülen ve en yal›n tan›mlamayla do¤rulan›p yanl›fllanabi- len bilgi üreten bir felsefe disiplinidir. Etik, art›k yaln›zca felsefenin temel bir disiplini ya da kuramsal boyutta tart›fl›labi- len bir alan olman›n da ötesinde, farkl› alanlar›n da tart›flma konusudur. Etik bugün, 21. yüzy›lda, bilim ve teknolojinin eriflti¤i düzeyle birlikte ad›ndan daha s›k söz ettirir haldedir. Günümüzde biyoetik alan›nda, özellikle de gen kopyalama çal›flmalar›ndan elde edilen baflar›lar›n ard›ndan gelen pek çok tart›flmada karfl›m›za ç›kan sorunlar, sadece t›p alan›nda de¤il pek çok meslekte çeflitli etik sorunlarla karfl›lafl›labilinece¤inin bir göstergesi olmufltur. Son y›llarda eti¤in bilimsel ve uygulamal› etkinliklerde önem kazanmas›n›n birçok nedeni olmakla birlikte, hem etik tart›flmalar günlük yaflam›n içine çekilmifl, hem de daha genifl toplumsal kesimler taraf›ndan etkileri ve sonuçlar›n›n yans›mas› nedeniyle alg›lanmas› artm›flt›r. Böylece uygulamal› eti¤in en önemli yans›ma arac› olan meslek eti¤i konusu önem kazanm›fl ve meslek eti¤i kodlar›na uyulmas› toplum taraf›ndan da izlenmeye, de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. Meslek eti¤inin önem kazanmas›nda, yeni teknoloji kullan›m›, iletiflim a¤lar›n›n genifllemesi, uygulamalar›n öngörülemeyen so- nuçlar do¤urarak çevresel etkiler yaratmas›... say›labilir. Uygulamal› bilimsel bir etkinlik olarak t›p eti¤i, her bir bireyin farkl› derecelerde hasta olma potansiyeli tafl›d›¤› gerçe¤inden yola ç›karak toplumun en çok ilgilendi¤i, fark›ndal›¤›n›n yüksek oldu¤u, bu konudaki uygunsuz durumlar›n sonuçlar›n›n topluma do¤rudan yans›d›¤›… gerekçeleriyle meslek etikleri içinde oldukça önemli bir yere sa- 48 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ hiptir. Geçmiflten günümüze en eski meslek eti¤i kodlar›n›n t›pta ortaya ç›kt›¤›n› da ra- hatl›kla söyleyebiliriz. Bu yönüyle de tarihsel olarak meslek etiklerinin öncüsü oldu¤u- nu, uygulamaya yans›yacak etik kodlar›n en hassas biçimde geçmiflten günümüze de- ¤iflen koflullarda de¤iflen yönleri dikkate al›narak irdelenen alan oldu¤unu düflünebili- riz. Böylece t›p eti¤inden biyoeti¤e evrilerek alan›n› geniflleten, geçmiflten günümüze aktar›lan ve gelecek kuflaklar kavram›yla, gelece¤e uzanan bir de¤erler sistemi biyoetik alan›n›n önemini bir çok aç›dan art›rmaktad›r. O halde bu dile getirilenler ba¤lam›nda öncelikle flu sorunun yan›tlanmas› gereke- cektir; “ ‘Etik’ denilen fley nedir?” Eti¤in ne olup, ne olmad›¤›; eti¤in temelinde neyin oldu¤u, neyin nesne edinildi¤i, etik iliflkinin özelliklerinin ne oldu¤u; eti¤in kiminle ilgili oldu¤u; etik sorunlar›n neler oldu¤u meslek eti¤i ba¤lam›nda da ele al›nmas› gereken ana bafll›klard›r. Bununla birlikte, bu bildiride günümüzde bilim ve teknolojinin eriflti¤i düzeyin etik problemlerin s›kça karfl›m›za ç›kt›¤› ve etik ihlallerin somut örnekleriyle en s›k karfl›lafl›ld›¤› bir alan olarak t›pta etik sorunlar›n felsefi bir bak›flla ayd›nlat›l›p ayd›n- lat›lamayaca¤› da ele al›nacakt›r. Bir meslek eti¤i olarak “t›p eti¤i”nin bu sorunlar›n ele al›n›fl›nda nas›l bir önem ve iflleve sahip oldu¤u ve sözü edilen bu “felsefi bak›fl”›n da t›p eti¤indeki yeri ve önemine de¤inilecektir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 49

ET‹K VE AHLAK; SINIRLAR, KAPSAM, FARKLILIKLAR ve ‹L‹ﬁK‹LER Ethics and Morality; Limits, Scope, Differences and Connections

Abdulkadir Mahmuto¤lu i, Nesrin Çobano¤lu ii

i Yönetim Bilimi ve Kamu Yönetimi Uzman›, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Çevre Bilimler Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Etik ve ahlak kavramlar› birbirinden farkl› anlamlar tafl›yan, s›n›rlar› belirli, kap- samlar› farkl› ancak birbiriyle çok yak›n iliflki içerisinde bulunan iki kavramd›r. Bu ya- k›nl›k ço¤u zaman ikisi aras›ndaki anlam berrakl›¤›n ya da ayr›m›n kaybolmas›na ve so- nuçta kavramlar›n ayn›laflmas›na neden olmaktad›r. Etik ve ahlak kavramlar› toplumsal yaflam›n her alan›nda gittikçe artan s›kl›kla kullan›lmaya ve yaflam›n her boyutunda etkili olan iki kavramd›r. Birbirleri ile iç içe geçmifl bütün kavramlarda oldu¤u gibi etik ve ahlak kavramlar› da zaman zaman yanl›fl kullan›lmaktad›r. Etik ve ahlak kavramlar›, anlam›, s›n›rlar› ve kapsam› ayr› olan iki kavramd›r. * Etik; ahlak felsefesinin kavramsal boyutunu ve ahlak›n teorik k›sm›n› oluflturmakta, ilke ve kurallar oluflturmakta ve ahlak üzerinde felsefi çerçevede düflünmektedir. * Etik, iyi ve do¤ru kavramlar›n›n ne oldu¤unu araflt›rmakta iken Ahlak ise kiflinin sonradan edindi¤i tutum ve davran›fllar için kullan›lmaktad›r ve ayn› zamanda toplumun benimsedi¤i de¤er sistemlerinin de ad›d›r. * Etik bazen tam anlam›yla ahlak sözcü¤ü gibi kullan›l›rken, bazen de bir bireyin ya da grubun ahlaki kodunu ya da normatif kuram›n› göstermek için kullan›lmaktad›r. * Etik ahlaksal olanla ilintili bütün sorunlar› çok genel, ilkesel ve soyut düzlemde tart›fl›r. Etik iyi olan› de¤il, bir fleyin iyi oldu¤u hükmüne nas›l var›ld›¤›n› söyler. * Ahlak; toplumsal anlamda var olan davran›fl ve inançlar› yönlendiren bir de¤erler sistemidir. Etik soyut ve kuramsal bakarken, ahlak ise tersine bireylerin günlük yaflam› içerisinde nas›l yaflamalar› gerekti¤ini ince ayr›nt›lar içinde pratik olarak düflün- mektedir. Ahlak; eti¤in yaflam prati¤ine yans›yan kurallar demetidir. * Etik; adeta bir pusulan›n kuzeyi sabit olarak göstererek gidilecek yere ulafl›lma- s›na olanak sa¤lamas› gibi; bir eylemi do¤rudan buyurmaz veya yasaklamaz ancak bir eylemin veya davran›fl›n ahlakili¤ini gösterip bunu talep eder. 50 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

* Etik ahlakilik konusunda çal›flmakla birlikte, etik sorular ile ahlak sorular› birbirlerinden farkl›laflmaktad›r. Etik ilkeler, iyi olan› de¤il, bir fleyin iyi oldu¤una nas›l hük- medildi¤ini ifade etmektedir. * Etik insanlar› ahlakl› yapmaz, bir insan yaln›zca kendili¤inden, kendi arac›l›¤› ve kendi iradesiyle iyi ya da kötü insan olabilir. Etik, eylemdeki öznelerin yerini tutan, ah- laken onlar›n üstünde yetkin bir konum alan bir olgu de¤ildir. Sadece eylemde bulu- nanlar›n bizzat ahlaki yetkinlik kazanmalar›n› sa¤lamak ve onlar›n uygulamalar›n› yön- lendirmekle s›n›rl› bir fonksiyon üstlenebilir. Küresel ortak gelece¤imiz için uygulanacak toplumsal, siyasal politikalarda etik aç›s›ndan iyinin ne oldu¤u üzerinde en genifl ve demokratik kat›l›mla tart›fl›larak uzlafl- ma sa¤lanmas› ve toplumda bireysel ahlaki de¤erlerin bu etik çerçevede, birey – toplum iliflkilerini belirleyen ahlak kurallar›n› biçimlendirmesi sayesinde insanl›¤›n ortak bir gelecek için bilinçlendirilmesi, yaflanmakta olan sosyal, ekonomik ve siyasal sorunlar›n çözümü konusunda oluflturulacak yeni politikalara güvenilir bir temel oluflturacakt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 51

SA⁄LIK PROFESYONELLER‹N ET‹K KAVRAMINDAN ANLADIKLARI ve KURAMSAL ET‹K ÇALIﬁMASI YAPANLARDAN BEKLED‹KLER‹ How Do Health Care Professionals Conceptualize Medical Ethics, and What Do They Expect from Those Realizing Theoretical Ethics Studies?

Gülay Y›ld›r›m i, Selim Kad›o¤lu ii, Haldun Sümer iii

i Cumhuriyet Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] iii Cumhuriyet Üniversitesi T›p Fakültesi Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi hsü[email protected]

Amaç: Sa¤l›k profesyonellerin etik kavram›ndan ne anlad›klar›n› ve kuramsal etik çal›flmas› yapanlardan neler beklediklerini saptamakt›r. Yöntem: Araflt›rman›n evreni Sivas hastanelerinde çal›flan 537 doktor ve 777 hemfliredir. Olay›n görünüfl olas›l›¤›n› temsil etmesi amac›yla kullan›lan formülle örnek- lem 192 doktor ile 192 hemflireden oluflturulmufltur. Her bir hastaneden örnekleme al›nacak doktor ve hemflire say›lar› tabakalama, anket uygulanacak kifliler ise basit rasgele örnekleme yöntemleriyle belirlenmifltir. ‹statistiksel analiz için, iki grubun tan›mlay›c› de¤erlendirmeleri yap›lm›flt›r. Soru- lar baz›nda doktorlar ve hemflireler aras›ndaki fark, tek de¤iflkenli düzenlerde ki-kare, çok gözlü düzenlerde ki-kare testi ve iki ortalama aras›ndaki fark›n önemlilik testi (t testi) ile de¤erlendirilmifltir. Araflt›rma verileri SPSS 13,0 program›nda ifllenmifl ve yan›l- ma düzeyi olarak 0,05 al›nm›flt›r. Bulgular: Etik denildi¤inde kat›l›mc›lar›n zihinde uyanan ilk ça¤r›fl›m % 54,4 ora- n›nda “ahlak”t›r. Eti¤in ve t›p eti¤inin farkl› aç›l›mlar› aras›nda kat›l›mc›lar›n en fazla önem verdi¤i 4,33/5 puan ortalamas›yla, “kurallar kümesi olma, toplum-topluluk içi iliflkileri düzene sokma”d›r. Meslek yaflam›nda etik sorunla karfl›lafl›p çözüm aray›fl›na girme ba¤lam›nda, kat›l›mc›lar›n % 49,7’si yasal düzenleme metinlerinden yard›m almay› uygun bulmaktad›r. Kat›l›mc›lar, etik kodlar oluflturmay› kuramsal tart›flmalar yü- rütmeye göre daha önemli ve öncelikli bulmaktad›r. Kat›l›mc›lar›n % 53,9’u etik kurullar›n›n ifllevinin denetim oldu¤u görüflündedir. Kat›l›mc›lar etik kurullarda yer alma yö- 52 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ nünden en yüksek puan› (4,79/5) t›p eti¤i ö¤retim elemanlar›na vermektedir. Kat›l›m- c›lara göre, sa¤l›k profesyoneli kökenli olmayan kiflilerin t›p eti¤i alan›nda kuramsal ça- l›flma yürütmesi ba¤lam›nda en yetkin grup 4,31/5 puan ortalamas›yla hukukçulard›r. Kat›l›mc›lar›n t›p eti¤i ö¤retim eleman›nda bulunmas›n› bekledikleri niteliklerin bafl›n- da 4,67/5 puan ortalamas›yla gündelik t›p uygulamalar› s›ras›nda yaflanan etik sorunlara çözüm bulma gelmektedir. Kat›l›mc›lar t›p eti¤i uzman›n›n hukuk temel bilgisine ve yaklafl›m›na sahip olmas›n›, felsefe temel bilgisine ve yaklafl›m›na sahip olmas›na göre dört kat daha önemli ve öncelikli bulmaktad›r. Kat›l›mc›lar›n % 85,9’u t›p eti¤i uzman›n›n etik kurulun alternatifi ya da d›flardan dan›flman› de¤il kurul üyesi olmas›n› uygun bulmaktad›r. Kat›l›mc›lar, % 99,0 oran›nda t›p ve hemflirelik e¤itiminde t›p eti- ¤i derslerinin bulunmas›, % 88,8 oran›nda da bu derslerin t›p eti¤i uzmanlar› taraf›n- dan verilmesi gerekti¤i görüflündedir. Sonuç: Kat›l›mc›lar›n genel olarak eti¤i uygulamal› etiklere indirgeme e¤ilimi tafl›d›klar›, özel olarak t›p eti¤ini sa¤l›k camias›na özgü minyatür bir hukuk gibi alg›lad›k- lar›; t›p eti¤inin felsefi ve hukuki aç›l›mlar›ndan ikincisine daha fazla ilgi gösterdikleri saptanm›flt›r. T›p eti¤i alan›nda kuramsal çal›flma yapanlara yönelik beklenti öncelikle gündelik t›p uygulamalar› s›ras›nda yaflanan sorunlara çözüm bulmada aktif görev almalar›, bu ba¤lamda etik kurullarda görev yapmalar›n› ve ikincil olarak da mezuniyet öncesi ve sonras› e¤itimdeki rollerini a¤›rl›¤›n› art›rarak sürdürmeleridir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 53

13 Kas›m 2008 / Büyük Salon 15.00 – 16.15 “ET‹K, B‹YOET‹K, TIP ET‹⁄‹”

KL‹N‹SYENLER‹N ET‹K DANIﬁMANLIK ALMA KONUSUNDAK‹ TUTUMLARI The Attitudes of Clinicians Towards Seeking Medical Ethics Consultation

Funda Gülay Kad›o¤lu i, Rana Can ii, Selda Okuyaz iii, Sibel Öner Yalç›n iv, Selim Kad›o¤lu i

i Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] [email protected] ii Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi-Doktora Ö¤rencisi [email protected] iii Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] iv Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi, Çukurova Üniversitesi Adana Sa¤l›k Yüksek Okulu Ö¤retim Görevlisi [email protected]

Amaç: Bu araflt›rman›n amac› Çukurova, Mersin ve Mustafa Kemal Üniversitele- ri T›p Fakültesi kliniklerinde görev yapmakta olan klinisyenlerin etik dan›flmanl›k alma konusundaki tutumlar›n› belirlemektir. Birey ve Yöntem: Veriler, çal›flmaya kat›lmay› kabul eden 170’i Çukurova, 78’i Mersin, 22’si Mustafa Kemal Üniversitesi T›p Fakültesi’nde çal›flan toplam 270 arafl- t›rma görevlisine anket formu uygulanarak derlenmifltir. Anket formunda s›ras›yla “mesleki kimlik bilgileri” ve “t›p eti¤ine iliflkin bilgiler”in yer ald›¤› bölümler ile “etik da- n›flmanl›k” alma konusundaki tutum hakk›nda bilgi toplanan likert ölçe¤i ve klinik t›p- ta yaflanan çeflitli “etik ikilem”leri önem derecesine göre puanlama bölümleri bulunmaktad›r. Toplanan veriler SPSS 11 program›nda deskriptif istatistik yöntemlerin ya- n› s›ra ANOVA testi ve t-testi kullan›larak de¤erlendirilmifltir. 54 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Bulgular: Araflt›rmaya kat›lan 270 klinisyenin %40,6’s› cerrahi dal, %59,4’ü ise dahili dal asistan›d›r ve %16,5’inin meslek yafl› ortalama 15 y›l iken %83,5’inin meslek yafl› ortalama 7 y›ld›r. Kat›l›mc›lar›n %94,4’ü mezuniyet öncesi e¤itimlerinde deontoloji-t›p eti¤i dersi ald›¤›n›, %5,6’s› ders almad›¤›n› belirtmifltir; “etik sorun kavra- m›” %55,7’sine “ihlal”, %43,5’ine ise “ikilem” durumlar›n› ça¤r›flt›rmaktad›r. Klinis- yenlerin %19,3’ü daha önce etik ikilemle karfl›laflt›¤›n›; %80,7’si ise karfl›laflmad›¤›n› belirtmifltir. Etik dan›flmanl›k almay› isteyenlerin oran› %90,4 iken dan›flmanl›k alma- y› istemeyenlerin oran› %9,6’d›r. Klinisyene etik ikilem yaflatabilecek medikal-parame- dikal süreçlerden etik dan›flmanl›k almay› gerektiren durumlardan “yaflam destek sisteminin” kapat›lmas› ile “terminal dönemdeki hastalara yönelik faydas›z tedavi uygulamalar›” araflt›rmaya kat›lan hekimler taraf›ndan öncelik tan›nan durumlard›r. Sonuç: S›n›rl› ve bölgesel ölçekte gerçeklefltirilen bu araflt›rman›n sonuçlar›ndan elde edilen bilgilere dayanarak klinisyenlerin etik dan›flmanl›k alma gereksinimi duyduklar›n› dile getirmek olanakl›d›r. Etik dan›flmanl›k hastalara, hasta yak›nlar›na, sa¤- l›k çal›flanlar›na ya da ilgili öteki bireylere sa¤l›k bak›m›nda ortaya ç›kan de¤er yüklü sorunlarla ilgili belirsizlik ve çat›flma durumlar›nda sa¤lanan bir hizmettir. Bireysel olmaktan çok örgütlü bir eylemdir ve henüz ülkemizde istisnai giriflimlerin d›fl›nda yay- g›n ve örgün biçimde yaflama geçirilememifltir. Ancak, araflt›rma sonuçlar›na göre, klinisyenlerin etik dan›flmanl›k alma talepleri do¤rultusunda Çukurova-Mersin-Mustafa Kemal Üniversitelerinin T›p Fakültelerinde etik dan›flmanl›k verecek bir yap›lanman›n oluflturulmas› gerekti¤i aç›kt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 55

TÜRK CEZA HUKUKU UYGULAMASINDA B‹YOET‹K KAVRAMI The Concept of Bioethics in the Practice of the Turkish Penal Code

Y›ld›r›m K. Zöhre i, Nesrin Çobano¤lu ii

i Cumhuriyet Savc›s›, Çorum Cumhuriyet Baﬂsavc›l›¤› [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Biyoetik alan›n›n kayna¤› hekimlik mesle¤i eti¤idir denilebilir. Ancak biyoetik al- g›s›n› hekim hasta iliflkisine indirgememek bilimsel ve teknolojik çal›flmalar›n sadece do¤rudan insan fizyolojisi ve psikolojisi üzerine etkileri üzerine yo¤unlaflmamak, tüm canl› türleri ve insan türünün varl›¤›n› sürdürmesi için gereksinim duydu¤umuz dünya üzerindeki etkilerinin de biyoeti¤in konular› aras›nda oldu¤u biliyoruz. Bununla birlikte makale kapsam›nda insan ve onunla ilgili t›bbi uygulamalar›n hukuksal yönüne odaklanaca¤›z. Hukuk normlar› toplumsal yaflam› düzenleyen en önemli kurallardand›r. Bu yö- nüyle t›p ve hukuk alanlar›n›n kesiflti¤i yerde, t›bbi uygulamalara iliflkin baz› düzenle- meler de geçmiflten günümüze evrilerek gelmifl bu alan da yasal düzenlemelere yans›- m›flt›r. Özellikle 2. Dünya Savafl› sürecinde yaflanan Nazi politikalar› sonras›nda Nürn- berg Yarg›lamalar› s›ras›nda biyoetik dünya kamuoyunda daha önemli bir yer kapla- maya bafllam›fl ve Nürnberg Kodlar› olarak an›lan insanlar üzerinde deney yap›lmas›- na iliflkin uluslararas› yasal düzenlemeler yap›lm›flt›r. Birleflmifl Milletler Evrensel ‹nsan Haklar› Beyannamesi ve Birleflmifl Milletler örgütünün UNESCO’nun ‹nsan Genomu ve ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi, Biyoloji ve T›bb›n Uygulanmas› Bak›m›ndan ‹n- san Haklar› ve ‹nsan Haysiyetinin Korunmas› Sözleflmesi (Oviedo Sözleflmesi olarak da an›lmaktad›r) gibi biyoetikle ilgili uluslar aras› düzenlemeler vard›r. Bu metinler hukukun uygulanmas›nda yol gösterici metinler olsa da yapt›r›m aç›s›ndan farkl›l›k vard›r. Ülkemizin de üyesi oldu¤u Avrupa Konseyi Konvansiyonlar›na ayk›r›l›klar›n yine Konsey organlar›ndan Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi (A‹HM) taraf›ndan yapt›r›ma ba¤land›¤› ve ülkemizin 18/05/1954’te Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ni onayla- m›fl, 28/01/1987’de de bireysel baflvuru hakk›n› tan›m›fl ve Mahkemenin zorunlu yar- g› yetkisini ise 28/01/1990’da kabul etmifl oldu¤u düflünüldü¤ünde, 5013 say›l› Biyo- loji ve T›bb›n Uygulanmas› Bak›m›ndan ‹nsan Haklar› ve ‹nsan Haysiyetinin Korunma- s› Sözleflmesi: ‹nsan Haklar› ve Biyot›p Sözleflmesinin Onaylanmas›n›n Uygun Bulun- du¤una Dair Kanunun ile Onaylanan ve Oviedo Sözleflmesi olarak da an›lan 164 sa- 56 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ y›l› Avrupa Konseyi Antlaflmas› ve her ne kadar henüz onay kanunlar› ç›kar›lmasa da ülkemizce 12/01/1998 tarihinde imzalanan 168 say›l› ‹nsan Kolonlanmas›na ‹liflkin Antlaflma ve yine 5/09/1986 tarihinde imzalanan Omurgal› Hayvanlar›n Deneyler- de Kullan›lmas›na iliflkin 123 say›l› Antlaflma, ülkemiz hukuk sistemi aç›s›ndan biyoetik alan›ndaki en önemli norm kaynaklar›n› teflkil etmektedirler. Ancak A‹HM’e baflvuru flartlar› aras›nda iç hukuk yollar›n›n tüketilmesi unsurunun da bulundu¤u hat›rland›- ¤›nda bu uluslararas› sözleflmelerle düzenlenen haklar›n Türk Mevzuat›ndaki karfl›l›kla- r›n›n da incelenmesi ayr› bir önem arz etmektedir. Bu çal›flmada, biyoetik ve hukuk alanlar› ›fl›¤›nda genel olarak Avrupa Konseyi Antlaflmalar›nda biyoetik alan›ndaki düzenlemeler ve kavramlar; bunlar›n Türk Mev- zuat› ve baflta Türk Ceza Hukuku uygulamas›ndaki karfl›l›klar› ve özellikle genital muayene, kürtaj, sa¤l›k mesle¤i mensuplar›n›n s›r saklama yükümlülü¤ü, hekimlerin sorumluluklar› ve mesleki yeterlilik gibi kavramlar irdelenecek ve Türk hukuk uygulay›c›- lar›n›n bu kavramlara yaklafl›mlar› yans›t›lmaya çal›fl›lacakt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 57

FELSEF‹ BAKIﬁLA TIP ET‹⁄‹ SORUN KÜMELER‹N‹N SANAT ESERLER‹NDE YANSIMASI

The Reflection of Problem Sets of Medical Ethics in the Works of Art, Evaluated from a Philosophical Point of View

Berfin Kart i, Nesrin Çobano¤lu ii

“Tek tek hastalarda sürekli olarak genel ile özelin sentezini gerektirmesi ba- k›m›ndan hekimlik mesle¤i bir sanatt›r, yaln›zca bir bilim de¤ildir. Hekimlik mesle¤i t›p bilimi ile hekimlik sanat›n›n bir sentezidir” . P.Koslovski, Etik ve Hekimlik Sanat› adl› yaz›s›nda üretici bir etkinlik olmas› bak›- m›ndan sanata benzetti¤i hekimlik etkinli¤inin salt bir teknik ve pragmatik bir etkinlik olmay›p, ayn› zamanda etik boyutu da olan bir etkinlik oldu¤unu dile getirir. Hekim- lik, bu boyutunun göz ard› edilifliyle kimi zaman insan harcay›c› salt bir bilimsel etkinli¤e dönüflme olas›l›¤›na da sahiptir. ‹nsanla ve insan›n yaflam›yla öylesine ayr›lmaz ba¤lar içinde olan hekimli¤i yaln›zca bilimsel ve pragmatik bir bak›flla ele almak, etikten ayr› ve ba¤›ms›z bir hekimlik etkinli¤i düflünmek ise mümkün de¤ildir. Etik bafllang›çtan bu yana eylemle birlikte düflünülmüfltür ve tek bafl›na eylem de- ¤il de, erdemli eylemi kendine esas araflt›rma konusu seçmifltir. Hekim de erdemli eylemde bulunma olana¤›n› kendinde tafl›maktad›r. Eylemin karar verme ve hedef koy- ma an›nda, yani çat›flmalar›n yafland›¤›, verilen kararla de¤er korundu¤u ya da harcan- d›¤› anda, hekimin alan›n› iyi bilmesinin, teknik anlamda yeterli donan›ma sahip olma- s›n›n yan› s›ra hekimin karfl›s›ndaki insan›, Kant’›n ifadesiyle araç olarak de¤il de bir amaç olarak görüp görmedi¤i ve seçenekleri aras›ndan tercih etti¤i t›bbi müdahalenin “iyi bir isteme” temelli olup olmad›¤› da önemlidir. Toplumsal iliflki ad› verilen iliflki tür- lerinden biri olan hekim-hasta iliflkisi söz konusu oldu¤unda hekimi; hasta olarak yö- neldi¤i insana karfl› etik sorumlulu¤unun bilincini tafl›mas›, bilim ve tekni¤in araçlar›n› kullanarak uygulamaya karar verdi¤i t›bbi müdahaleyle her tek kiflide o kifliye sa¤l›¤›n› yeniden kazand›rmay› isteme amac›n› gütmesi beklenir. Bu ba¤lamda bak›ld›¤›nda insan› nesne edinen bir bilgi alan› olarak felsefenin bafltan beri temel sorun olarak gör- dü¤ü etik sorunlar ya da etik ihlallerle yine insana yönelik bir baflka etkinlik alan› olan 58 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ t›pta -dolay›s›yla insan›n de¤erini çi¤nemeden, haklar›n› göz ard› etmeden, onlar› koruyacak yönde eylemesi beklenen hekimlik mesle¤inde- s›kça karfl›lafl›lmaktad›r. Felsefenin kazand›rd›¤› bilgi kuramsal ard alan›n somut örneklerinin sonuçlar›n›n toplumsal hayata yans›malar›yla en belirgin biçimde t›p alan›nda, hekim-hasta iliflkilerinde karfl›laflmaktay›z. Ancak, bu etik ihlal örneklerinin somutlaflt›r›ld›¤› ve hatta t›p alan›nda karfl›lafl›lan türden ihlallere ve etik problemlere yer verilerek t›p ve felsefenin birlefltirildi¤i bir baflka alan da sanatt›r. Sanat yap›tlar›, t›bb›n somut örnekleriyle felsefenin bilgi kuramsal ard alan›n birlikteli¤inin en iyi örnekleridir. A.Camus’nün Veba adl› roman›nda Oran kentini teslim alan Veba karfl›s›nda Rieux, kenti terk ederek kendi yaflam›n› m› kurtarmal›, yoksa Oran’da kal›p bir hekim olarak sahip oldu¤u ödevden dolay› bu hastal›kla mücadele- sinde her tek kiflinin yaflam›n› m› kurtarmal›yd›? Benzer biçimde, Jeffrey Lyons’un the Island filminde, birer klon olan Lincoln ve Jordan yaflamlar›n› sürdürmek zorunda olduklar› hastane laboratuar›ndan kurtulduktan sonra, organ nakli için üretilen di¤er klonlar› da kurtarmal› m›yd›? Bununla birlikte, yaflam›n› korumak ve sa¤l›kl› biçimde sürdürebilmek ad›na insan vücudunda art›k görevini yerine getiremeyen organ veya dokular›n›n, sa¤l›kl› organ veya dokuyla de¤ifltirilebilmesi amac›yla klonlama yöntemi- ni kullanarak insan›n bir benzerinin üretiminde ne gibi etik sorunlar bulunmaktayd›? Bu bildiride, bu ba¤lamda bak›ld›¤›nda, felsefe ve t›bb›n, etik ve t›p eti¤inin kesiflti¤i bir yer olan sanatta, sanat yap›tlar›ndaki örneklerden hareketle eti¤in ve etik iliflkinin ne oldu¤u, bu ba¤lamda biyoetik ile ilgili sanat yap›tlar›nda karfl›m›za ç›kan ikilemler ve bunlar›n yol açabilecekleri sorunlar aç›s›ndan nas›l de¤erlendirilebilecekleri üze- rinde durulacakt›r. Günümüzde organ nakilleri, ötenazi, kürtaj, klonlama, yapay döl- lenme gibi her türlü t›bbi müdahale söz konusu oldu¤unda karfl›lafl›lan somut etik ihlali örneklerinin t›p eti¤i ba¤lam›nda felsefi bir bak›flla ayd›nlat›l›p ayd›nlat›lamayaca¤›na de¤inilecektir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 59

TÜRK‹YE’DE TIP TAR‹H‹ ve TIP ET‹⁄‹ ALANLARININ B‹RARADALI⁄I. BU KONUDA B‹R GRUP UZMANIN GÖRÜﬁÜ The Coexistence of the History of Medicine and Medical Ethics in Tur- key: The Opinion of a Group of Experts

Zehra Göçmen Baykara i, Cumhur ‹zgi ii, Mustafa Çoban iii, Mukadder Güniv, Mine Kahveci v, Yavuz Sinan Ayd›ntu¤ vi, Sema ﬁanl›o¤lu Bilgici (1967-2006) vii , Serap ﬁahino¤lu vii

i Gazi Üniversitesi Hemflirelik Yüksek Okulu Araflt›rma Görevlisi, Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] ii T›p Doktoru, Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] iii Bilim Uzman›, Akdeniz Üniversitesi Sa¤l›k Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Ö¤retim Görevlisi iv Hemflire, Bilim Uzman›, Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected], [email protected] v Difl Hekimi, Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] vi GATA Difl Hekimli¤i Bilimleri Ö¤retim Üyesi, Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] vii Kastomonu Üniversitesi Sa¤l›k Yüksekokulu Ö¤retim Görevlisi Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi viii Ankara Üniversitesi T›p Fak. Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Türkiye’de birçok t›p fakültesinde t›p eti¤i ve t›p tarihi uzmanl›k alanlar›ndaki akademik etkinlikler tek bir anabilim dal› çat›s› alt›nda yürütülmektedir. Tarihsel sürece ba- k›ld›¤›nda, bu birlikteli¤in çeflitli nedenlerinin oldu¤u görülebilir. Her iki alan kendi için- de oldukça kapsaml› ve farkl› konular› içerirken tek bir anabilim dal› alt›nda çal›flmala- r›n›n yürütülmesinin olumlu ve olumsuz sonuçlar› olabilece¤i öngörüsü ve bunun da s›kça alan›n çal›flanlarca tart›fl›l›yor olmas›ndan yola ç›karak bu çal›flma planlanm›flt›r. 60 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Çal›flma, Türkiye’de T›p Eti¤i ve T›p Tarihi Alanlar›’nda çal›flm›fl/çal›flan bir grup ö¤retim üyesinin bir anabilim dal› kapsam›nda bu iki alan›n birlikte yürütülmesine iliflkin düflüncelerinin belirlenmesi amac›yla planlanm›flt›r. Çal›flman›n evrenini, ulaflabildi- ¤imiz ve bu çal›flmaya kat›lmay› kabul eden ö¤retim üyeleri oluflturmufltur. Veriler, t›p tarihi ve t›p eti¤inin birlikteli¤inin nedenleri, bunun olumlu ve olumsuz sonuçlar›yla ilgili görüflleri ö¤renmeye yönelik haz›rlanan aç›k uçlu soru formu arac›l›¤›yla elde edilmifltir. Daha sonra verilerin de¤erlendirilmesinde içerik analizi yöntemi kullan›lm›flt›r. Verilerden elde edilen bulgulara göre uzmanlar, bu iki alan›n birlikteli¤i konusunda farkl› görüfllere sahiptir. Bu birliktelik için olumlu düflünenler, iki alan›n birbirini des- tekledi¤i; t›ptaki de¤erlere tarihsel bir boyut eklendi¤i; bugünün etik sorununun yar›- n›n t›p tarihi konular› olaca¤›; t›p eti¤i ve t›p tarihi alanlar›n›n birbirlerini tamamlad›¤› ve her ikisinin tür sinerji oluflturdu¤u gibi düflünceleri dile getirmektedir. Bu birlikteli¤i desteklemeyenler ise bu iki alan›n birbirlerini çok s›n›rland›rd›¤›; metodolojileri ve düflünme biçimlerinin birbirlerinden farkl› oldu¤u; bunun da e¤itim programlar›n›n içe- ri¤ini s›n›rland›rd›¤› gibi görüfllere sahiptir. Sonuç olarak araflt›rmaya kat›lan uzmanlar›n görüfllerinden yola ç›karak t›p eti¤i ve t›p tarihi alanlar›n›n tek bir anabilim dal› alt›nda ele al›nmas›n›n olumlu ve olumsuz yönleri tart›fl›lacakt›r. Bu birlikteli¤in gelecekte nas›l bir yol izleyece¤i bilinmese de konunun tart›fl›lmaya devam edece¤i ancak bu süreçte uzman olan/olmaya çal›flan bireylere her iki alan›n da sorumlulu¤unu üstlenme zorunlulu¤unun a¤›r bir sorumluluk olarak devam edece¤ini düflünmekteyiz. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 61

13 Kas›m 2008 / Büyük Salon 16.30 – 17.45

“HAYVAN HAKLARI, VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve ET‹K” HESIODOS’UN HAYVANLARI The Animals of Hesiodos

Savaﬂ Volkan GENÇ

Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimli¤i Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected]

Tarihçi Herodot’a göre Hesiodos ile Homeros, Yunan din ve tanr› düzenini yaratan ozanlard›r. ‹nsan›n do¤a ile gerçeklefltirdi¤i etkin ve düzenli iliflkinin metinlerini oluflturan ve tar›m ifllerini konu edinen Hesiodos, eserlerinde, bar›flç› bir dünya görü- flünü benimsemifl; savunmufltur. Hesiodos ölçüyü en büyük erdem saymakla, ‹lkça¤›n di¤er Yunan ozan ve düflü- nürleri ile birleflmektedir. ‹nsanl›¤a özgü ölçü ve s›n›rlar› çizmekte, her durum ve ger- çe¤e göre bunlar› saptayarak, bilgiyi bilinç düzeyine ç›karmaktad›r. Yunan düflününün ilk ve en önemli evresinde yer alan Hesiodos; “insan ölçüsünü aflmamal›” görüflünde- dir, bu ölçünün ne oldu¤u konusunda, pek az düflünürde rastlanan yeni bir olguyu he- saba katar: Çal›flma. Bu kavram, ‹lkça¤ Yaz›n›nda, Roma Klasik Ça¤›na dek ifllenme- mifltir. Tek örnek, Hesiodos’un tar›m üzerine yazd›¤› eseri kendisine k›lavuz edinen Vergilius’tur. Ozan, bu aç›dan gerçek bir yol göstericidir. “Theogonia” ile “‹fller ve Günler” adl› eserlerinde, Tanr›lar›n-‹nsanlar›n-Hay- vanlar›n-Do¤an›n iliflkilerini “Prometheus’un Düzeni”, “Cehennem Köpe¤i”, “Pan- dora Efsanesi”, “Tarla ‹flleri” gibi bafll›klar alt›nda, insan›n neden çal›flmas› gerekti- ¤inden bahsederken; kurban törenlerinin gerekçesine kadar birçok durumu “ken- dince aç›klar”. Antik Yunan’dan günümüze, zaman zaman ›zd›rapl› özelefltirel bir düflünme ara- dönemleri geçirerek de olsa “iyi” ve “do¤ru” kavramlar›n›n ne oldu¤unu araflt›ran zihinsel çaba, kuflkusuz hayvan-insan iliflkisinden do¤an kayg›lara da e¤ilmifltir. Bu kay- g›lar› günümüz hayvan eti¤i yaklafl›m›yla ele almam›fl olsa da, Hesiodos’un, sözlü gelene¤inin bugün hala Anadolu’da yafl›yor olmas›, eserlerinde verdi¤i birçok ö¤üdün ise canl›l›¤›n› korumas›, Ozan›n eserlerinden yola ç›karak “insan-hayvan” iliflkisine yeniden ve etik kayg›larla bakma heyecan› uyand›rmaktad›r. 62 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

YAﬁAM - HAYVAN – ‹NSAN Life - Animals – Humans

Atilla Özgür

Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimli¤i Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Hayvan - insan birlikteli¤i, bafllang›c›ndan bugüne dek boyut ve nitelik de¤ifltire- rek varl›¤›n› sürdürmüfltür. ‹lk zamanlarda, yiyece¤ini avlamak ve y›rt›c› hayvanlardan korunmak fleklinde görülen basit yaklafl›m, evcillefltirme ile birlikte yerini ekonomik kazan›mlara ve sosyal paylafl›ma b›rakm›flt›r. Süreç içerisinde hayvana yüklenen anlamlar, insan odakl› bir yaklafl›mla yap›lan tan›mlamalar, ona karfl› tutumun ve bak›fl aç›- s›n›n belirleyicisi olmufltur. Tüm dünyada hayvanlar›n ahlaksal statüsüne yönelik geleneksel düflüncenin temel kaynaklar›, genellikle din ve felsefe olmufltur. Eski Yunan felsefecileriyle bafllayan insan›n “üstünlü¤ü” varsay›m› çok uzun süre egemen olmufltur. Modern felsefe içerisin- de dahi bu görüfl etkinken hayvana karfl› farkl› bak›fl aç›lar›n›n bulunabilece¤i olas›l›¤› da kendine yer bulabilmifltir. Bat› gelene¤i, insan›n özerk oldu¤u, adalet kavram›n› an- layabilecek yetenekte oldu¤u düflüncesini temel alarak insanlar›n “üstün” olduklar› gö- rüflünü ve hayvanlar›n genellikle insanlar›n kullan›m› için var olduklar›n› benimsemifl- tir. Do¤u gelene¤i ise; hem kendi aralar›nda hem de Bat› gelene¤i ile önemli farklar göstermekle birlikte, genellikle yaflam› bir bütün olarak “kutsal” saym›flt›r. Hayvanla- r›n insanl›k tarihindeki yads›namaz, kültürel ve ekonomik katk›lar›n›n yükledi¤i borçlu- luk duygusu ve “hayvan›n” keflfedilmesiyle at›lan her yeni ad›m, ona karfl› sayg› temelli eylemlere yeni bir boyut kazand›rm›flt›r. Hayvan insan iliflkisinde var olan bin y›llara yay›lm›fl geleneksel yaklafl›mlardan uzaklafl›larak yeni bir tan›mlama yapma gereklili¤i ve hayvanlar›n moral konumlar›n›n tart›fl›lmaya baflland›¤› yeni bir sürece girilmifltir. Hayvana bak›fl ve onu yeniden tan›mlama kayg›lar›, tüm geleneksel yaklafl›mlar içerisinde ele al›nd›¤›nda genellikle iki farkl› yöne giden, iki farkl› ak›m görülür: hayvanlar›n gönencini korumaya yönelik ciddi bir adanm›fll›k ve hayvan›n yaflam›na sayg› ve bunun yan›nda da insanlar›n hayvanlardan daha önemli olduklar› inanc›. Her ne kadar Bat› geleneklerinin, hayvanlara karfl› daha az sayg›l› oldu¤u varsay›lsa da ça¤dafl hayvan haklar› fikirleri ve siyasas› Bat›’da do¤mufl ve yine buradan ald›¤› ivme ile ge- liflimini sürdürmüfl ve hayvanlara iliflkin tart›flmalar›n gündeme oturmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu tart›flmalar›n oda¤›nda, hareket noktas› hayvanlar›n korunmas› olan iki yaklafl›m yer almaktad›r. Hayvan gönenci taraftarlar›; hayvanlar›n çeflitli amaçlarla kullan›- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 63 labileceklerini ancak fizyolojik ve sosyal gereksinimlerinin en üst düzeyde karfl›lanma- s› gerekti¤ini, bunun bir ahlaki zorunluluk oldu¤unu söylerlerken, hayvan haklar› savunucular› hayvanlar›n da insanlar gibi baflkalar›n›n yarar›na feda edilemeyecek haklara sahip olduklar›n›, bu haklar›n da hem ahlaki hem de hukuki aç›dan korunmas› gereklili¤ini vurgularlar. Bildiride, her iki görüfl ile birlikte insanlar›n hayvanlardan önemli olduklar›n› sav- layan geleneksel görüfl irdelenerek “hayvan”›n yaflamdaki konumunun paydafl m› yoksa insan yaflam› için araç m› oldu¤u tart›flmaya aç›lmaya çal›fl›lacakt›r. 64 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TÜRK‹YE’DE PET HAYVANLARININ SALDIRGAN DAVRANIﬁLARI ÜZER‹NE B‹R DE⁄ERLEND‹RME The Effects of the Law for the Protection of Animals on the Relations Between Humans and Animals in Turkey

Ali Yi¤it i Emine Türkmeno¤lu i i

i Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Veteriner Hekimli¤i Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi [email protected], [email protected] ii Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimli¤i Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected], [email protected]

Girifl: ‹nsanlar›n hayvanlara karfl› tutumu bir noktada hayvanlar›n insanlara karfl› yaklafl›m›n› etkilemektedir. Ero¤lu, davran›fl›n oluflmas›nda çift yönlü bir sebep-sonuç iliflkisinin, karfl›l›kl› etkileflimin etkili oldu¤unu; Putt da vaka çal›flmalar›n›n, davran›fl›n oluflumunda etkili faktörlerin sebep-sonuç iliflkisi çerçevesinde incelenmesi aç›s›ndan önem tafl›d›¤›n› bildirmifltir. Hastal›k ya da ola¤and›fl› koflullar hariç, hayvanlar›n insana karfl› sald›rgan yaklafl›m› genel olarak bir tehlike karfl›s›nda olduklar›n› hissetmeleri, eziyet görmeleri ve s›- k›flt›r›lmalar› gibi uygulamalar sonucunda ac› duymalar› neticesinde ortaya ç›kmakta- d›r. Özellikle evde bak›lan pet hayvanlar›nda görülen sald›rgan tutum, verilen e¤itimdeki eksikliklerden çevre etkileflimine kadar de¤iflen çeflitli faktörlerin etkisinde meydana gelebilmektedir. Hayvanlar›n kullan›lmalar› s›ras›nda karfl›lafl›lan sorunlar› içeren etik durumlar›n yeni bir çerçevesini ifade eden hayvan kullan›m eti¤i, hayvanlar› sahiplenme konusunda hayvan sahiplerine belirli sorumluluklar yüklemektedir. Amaç: Bu çal›flma ile 5199 say›l› Hayvanlar› Koruma Kanunu (HKK) ve ilgili dü- zenlemelerin hayvanlar›n insanlara karfl› ›s›rma, yaralama gibi sald›rgan tutumlar› üze- rine etkisinin hayvan kullan›m eti¤i çerçevesinde de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r. Bu çerçevede, hayvan-insan iliflkisini de¤erlendiren ve hayvan davran›fllar›na de¤inen ha- berlerden çok, günlük haberler içerisinde yer alan ve pet hayvanlar›n›n insanlara karfl› sald›rgan davran›fllar›n› temel alan haberler incelenmifltir. Yöntem: Çal›flmada, Bas›n ‹lan Kurumu’ndan 2000-2007 y›l›na ait en yüksek tirajl› befl gazete (Hürriyet, Milliyet, Sabah, Zaman ve Türkiye) verileri al›narak, in- celenecek gazeteler tespit edilmifltir. Bu gazetelere ait internet sayfalar›ndan konu ile TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 65 ilgili anahtar kelimeler (›s›rma, sald›rma gibi) 01.07.2000 – 01.07.2008 tarihleri aras›n› kapsayacak flekilde taranm›fl, HKK ç›kmadan önce ve sonraki dörder y›ll›k dönemde meydana gelen olaylar say› ve içerik aç›s›ndan karfl›laflt›rmal› olarak de¤erlendirilmifltir. Bulgular: Türkiye’de 01.07.2000–01.07.2004 tarihleri aras›nda bafl›bofl hayvanlardan (sokak hayvanlar›, sahipsiz hayvanlar) kaynakl› ›s›rma ve sald›rganl›k davran›fllar›n›n (Vaka Say›s›, n=46), evde bak›lan Pitbull, Rottweiler gibi (n=34) hayvanlara oranla daha fazla oldu¤u; 01.07.2004–01.07.2008 tarihleri aras›nda bafl›bofl hayvanlardan kaynakl› ›s›rma ve sald›rganl›k davran›fllar›na ba¤l› vaka say›s›nda (n=90) %95,65’lik art›fl görüldü¤ü; yetifltirilmesi yasaklanan ancak evde bak›lan Pitbull, Rott- weiler gibi hayvanlardan kaynakl› sald›rganl›k vakalar›nda ise (n=132) %288,23’lük ar- t›fl oldu¤u tespit edilmifltir. Tart›flma ve Sonuç: Andrew Byrne, ‹rlanda’da yap›lan bir araflt›rmaya göre ço- cuklardaki ›s›r›lma vakalar›n›n ço¤unun evde ve kendi köpeklerinden kaynaklanmas› nedeniyle, çocuklar›n (ve ebeveynlerinin) hayvan bak›m› konusunda e¤itim almalar›n›n gereklili¤ini, Anne Ceppi ise, ‹sviçre’de 1 Eylül 2008’den itibaren tüm köpek sahiple- rinin kurslar alarak (5 saat teorik ve 10 saat pratik e¤itim) hayvanlar›n› kontrol ede- bildiklerini ve bakabildiklerini kan›tlamak için bir testten geçmek zorunda kalacaklar›n› vurgulam›flt›r. Hayvanlara eziyet edilen ortamlarda yetiflen çocuklar sald›rganl›¤a ve cinayet ifllemeye daha meyilli olduklar›ndan e¤itimde hayvan sevgisine önem verilmesi gerekti¤i bildirilmifltir. HKK öncesi ve sonras›nda vaka say›s›ndaki de¤iflim de¤erlendirildi¤inde Kanun ve ilgili yasal düzenlemelerin insan ve hayvan e¤itiminin sald›rganl›k penceresinden yetersiz kald›¤› görülmektedir. HKK ve ilgili yasal düzenlemelerde Hayvan kullan›m eti¤i çerçevesinde insanlar›n hayvanlara karfl› tafl›d›klar› sorumluluklar›n e¤itim ile bilinçlendirme yoluyla kazand›r›l- mas› yoluna yeterince gidilmedi¤i, hayvan sevgisine yönelik derslerin e¤itim müfredat- lar›nda ilkö¤retimi de kapsayacak flekilde yer verilerek hayvanlar›n yeterli düzeyde ba- k›m›n›, e¤itimini kapsayan, insan-hayvan iletiflimi ve etkileflimini daha düzenli k›lmak amac› tafl›yan HKK ile hedeflenenin gerçeklefltirilebilece¤i ileri sürülebilir 66 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve EMPAT‹ Veterinary Medicine and Empathy

Emine Türkmeno¤lu

Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Veteriner Hekimli¤i Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected], [email protected]

Empati psikiyatride ve psikolojide, ad›ndan s›kl›kla söz edilen önemli bir kavram- d›r. Geçmiflten günümüze kadar empati konusunda yap›lan çeflitli araflt›rmalar sonucu büyük bir bilgi birikimi bulunmaktad›r. Araflt›rmac›lar›n 1950’den önce empati kelimesi yerine daha çok “sempati”yi kulland›klar› görülmektedir. Bir insana sempati duymak için, o insan›n sahip oldu¤u duygu ve düflüncelerin ayn›s›na sahip olmak gerekmektedir. Empati ise bireyin kendisini baflka birisinin yerine koyarak o kiflinin duygu ve düflüncelerini anlamas›, hissetmesi ve bu durumu ona iletmesi süreci olarak tan›mlanmaktad›r. Empatik anlay›fl günlük yafla- m›n hemen her kesiminde insanlar› birbirine yak›nlaflt›rmakta ve iletiflimi kolaylaflt›r- maktad›r. ‹nsanlar kendileriyle empati kuruldu¤unda anlafl›ld›klar›n› ve kendilerine önem verildi¤ini hissetmektedir. Dinçer. taraf›ndan tart›flmaya aç›lan“insan-hayvan-veteriner hekim” uzlaflmas›n› ve yararl›l›¤›n› hedefleyen “3P Prensibi” empati, sempati ve antipati kelimelerinden oluflmaktad›r. Ö¤rencilikten veteriner hekimli¤e geçerken, iletiflim becerilerinin gelifltirilmesi ve insanlara hizmet etme konusunda deneyimler kazan›lmas› önemli olmaktad›r. Veteri- ner hekimin mesle¤ini icra ederken kendisini hayvan sahibinin yerine koyup hayvanlar›n, sahipleri için çok de¤erli varl›klar oldu¤unu asla unutmamas› gerekmektedir. Ve- teriner Hekimli¤i Mesleki Etik Kurallar› ve Türk Veteriner Hekimleri Birli¤i Hizmetle- rinin Yürütülmesine ‹liflkin Uygulama Yönetmeli¤inin Deontoloji bölümünde de veteriner hekimler aras›ndaki olas› iletiflim çat›flmalar›nda uygulanabilecek ve empati olarak de¤erlendirilebilecek kurallar bulunmaktad›r. Veteriner hekimli¤in uygulama alan›nda ise insan-insan iliflkilerinin yan› s›ra di¤er hekimlik dallar›ndan farkl› olarak insan-hayvan iliflkisinde de empatinin kullan›lmas› gerekmektedir. Hayvanlar›n belirli baz› dürtülere belli tepkiler vermeye programlanm›fl, makinelere benzeyen canl›lar olduklar›n› savunan bilim insanlar›, yerlerini hayvanlar›n kimliklerine iliflkin daha sa¤duyulu bir yaklafl›m› benimseyen veteriner hekimlere b›rak- maya bafllam›fllard›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 67

‹ngiltere’de bir veteriner fakültesinde yap›lan araflt›rmaya göre erkek ö¤rencilerin k›z ö¤rencilerden daha düflük seviyede empatiye sahip olduklar› ve bu empati seviye- sinin ö¤renimlerinin son y›llar›na do¤ru daha da düfltü¤ü bildirilmifltir. Bir baflka çal›flmayla k›z çocuklar›n›n erkek çocuklar›na göre hayvanlara karfl› çok daha insanc›l davrand›¤› ortaya konmufltur. Konunun bir baflka boyutu hayvanlar›n da insanlar gibi empatiye sahip olup olmad›¤›d›r. Ço¤u psikolog ve nörologa göre empati, yüksek düzey biliflsel testleri geçe- bilen insanlara ait bir özelliktir. Ancak bilimsel araflt›rmalara göre hayvanlar da empatik davran›fllar sergileyebilmektedirler. Bu çal›flmada empati kavram›n›n veteriner hekimlerin hastas›, hasta sahibi, meslektafllar›, yard›mc› personeli ve di¤er para medikal meslek gruplar›yla iletiflimindeki rolü, empati yapmay› etkileyen faktörler ve hayvanlarda empati kavram›n›n varl›¤›n›n de¤erlendirilmesi amaçlanm›flt›r. 68 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

13 Kas›m 2008 / Sar› Salon 13.30 – 14.45 “TIBB‹ UYGULAMALARIN SINIRLARI”

TIBB‹ B‹R KÖTÜYE KULLANIM ALANI OLARAK D‹YET; TAR‹HSEL ve ET‹K B‹R YAKLAﬁIM Diet as a Medical Practice Open to Malpractice: A Historical and Ethical Approach

Hakan Ertin

T›p Tarihi ve Deontoloji Doktoru, T›p Hekimi [email protected]

fiiflmanl›k ve obezite günümüzün önemli sa¤l›k sorunlar›ndand›r.Bu konunun ele al›n›fl› sorunlu gözükmektedir. fiiflmanl›k ve obeziteye bilimsel düzeydeki yaklafl›mlar kitlelere ulaflamamakta ve ehil olmayan bir tak›m kiflilerin yorumlar› ile toplumsal alanda bir korku sarmal›na dönüflmektedir. Konu asl›nda bir sa¤l›k sorunundan çok bir estetik sorun gibi sunulmaktad›r. Amaç sa¤l›kl› olmak m› yoksa estetik bir görünüme sahip olarak be¤enilmek midir? Günümüzde zay›flama ve diyet en s›k duydu¤umuz kelimeler halini alm›flt›r. Anlafl›lan odur ki konu popüler kültür araçlar›ndan biri haline gelmifltir. Sa¤l›ks›z beslenme tarz›n› daha çocukluk ça¤›nda bir tak›m figürler ile haf›zam›- za kaz›yan anlay›fl, insanlar› önce fliflmanlat›rken sonra bir baflka pazarlama yöntemi ile zay›flama pazar›na davet etmektedir. Gelifltirilen bu düzen içerisinde sa¤l›k personelinin yeri nedir ? Sorumluluklar› ne- lerdir? Bu konuda beslenme ve metabolizma uzman› hekimlerin uyar›lar› maalesef ön plana ç›kmamaktad›r. Genel olarak alan›n uzman› olmayan baz› pratisyen ,aile hekimi, genel cerrah gibi uzak disiplinlerden hekimler konuyla ilgilenmektedirler. Bu çal›flmada, konunun bu cephesi tarihsel süreç içindeki geliflimiyle paralel olarak ele al›nacakt›r. Bir rahats›zl›¤› markalaflt›rmak son y›llarda s›kça karfl›m›za ç›kmaktad›r.Kabul edi- lir kolesterol düzeyleri üzerindeki tart›flmalar ve de¤erlerin normal s›n›rlar›n›n belirlenmesinde ilaç firmalar›n›n etkileri gibi konular bu makalede yer almaktad›r. ‹laç firmalar›n›n yo¤un propagandalar›yla; sa¤l›¤›na dikkat etmek isteyen insanlar endifleli hastalara çevrilmifltir. Utangaçl›k sosyal anksiete, menapoz “bir hormon eksikli¤i hasta- l›¤›” olarak adland›r›lmaktad›r. Bu ba¤lamda, acaba fliflmanl›¤›n da “yeni hastal›klar” kervan›nda diyet pazar›na yönelik abart›l› bir kavray›flla m› de¤erlendirildi¤i sorusu ak›l- lara gelmektedir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 69

fiiflmanl›¤›n gerçekten önemli bir sa¤l›k sorunu oldu¤u bir gerçektir. Bu konuya dikkat çekmek amac›yla Milan Deklarasyonu ile Türkiye’nin de içinde oldu¤u 24 Av- rupa Ülkesi, Obezite ve fliflmanl›¤›n sa¤l›k için önemli bir tehdit unsuru oldu¤unu vurgulayan ve ülkeleri bu konuda çal›flmaya davet eden bir bildiri yay›nlam›fllard›r. Bu dek- larasyonda fazla kilolulu¤un h›zla yay›ld›¤›na de¤inilerek yeni nesillerin daha az yemek yemesi ve daha fazla harekete al›flt›r›lmas› vurgulanm›flt›r. Makalenin amac› fliflmanl›k ve obezitenin ciddiyetini vurgulayarak, t›bbi diyetlerin öneminden bahsederken,estetik amaçl› sa¤l›ks›z yaklafl›mlar› ve bu kötüye kullan›flta rolü olan aktörleri konu edinmektir. Ayr›ca Bat›da diyet ürünlerin ilk ç›k›fllar› ile Os- manl› döneminde ülkemizde bas›lm›fl diyetle ilgili ilk kitaplar bu çal›flmada yer almaktad›r. 70 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TÜRK‹YE’DE ORTODOKS TIP ALANI DIﬁINDAK‹ SA⁄ALTIM UYGULAMALARI - ET‹K ve YASAL SORUNLAR Healing Methods Outside the Realm of Biomedicine in Turkey – Ethical and Legal Problems

Selim Altan

Celal Bayar Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Amaç: Türkiye’de ortodoks t›p alan› d›fl›ndaki sa¤alt›m uygulamalar›, halk sa¤l›- ¤› aç›s›ndan bar›nd›rd›¤› t›bbi ve etik sorunlar›n yan›nda yasal aç›dan da problem oda- ¤› olma özelli¤i tafl›mas› nedeniyle sa¤l›k sistemimizde sürekli olarak idari ve akademik incelemelere konu olmaktad›r. En az›ndan bir yüzy›ld›r çözülemeyen bir sorun olarak belirli aral›klarla ele al›nmakta; yeni, objektif, uygulanabilir, adil ve ça¤dafl çözüm öne- rileri ile “problemin” Türk sa¤l›k sistemi aç›s›ndan tehdit olma özelli¤i ortadan kald›- r›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Bu maksatla konu bir kez daha farkl› yönleriyle araflt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Yap›lan bu çal›flma sonuç olarak k›smen geçmifl dönemde yap›lan bilimsel çal›flmalar›n bir tekrar› gibi görülse de; en az›ndan geçen zaman içinde kaydedilen toplumsal ve bilimsel geliflmelere ra¤men neden geçmiflte yap›lanlardan farkl› öneriler ortaya koyamad›¤›m›z› görmemiz aç›s›ndan faydal› olacakt›r. Zira bu problem birkaç on y›l de¤il birkaç as›r sürüncemede b›rak›lma özelli¤ini tafl›maktad›r. Bu nedenle söz konusu bu problem tekrara düflülme pahas›na yeniden incelenmeyi ve analizi hak etmektedir. Bu çal›flman›n yap›lmas›nda gözetilen biyoetik gerekçe “faydal› olma ve zarar vermeme” ilkesidir. Bu ilkenin gerek tedavi gerekse koruyucu hekimlik sürecinde geleneksel hekimlik ve CAM teknikleri ba¤lam›nda ortodoks t›p ve idare taraf›ndan dikkate al›n›p al›nmad›¤› ve nedenleri sorgulanmaya çal›fl›lacakt›r. Yöntem: Bu çal›flmada ortodoks t›p alan› d›fl›ndaki sa¤alt›m uygulamalar›n›n her birinin pratik ve bilimsel olarak ifle yaray›p yaramad›¤› sorgulanmayacakt›r. öncelikle ve özellikle ülkemizde genelde ve özelde yasama ve idarenin hiçbir ruhsat ve hak sahibi olmaks›z›n teflhis ve tedavi prati¤i yapanlar hakk›nda neden bu kadar kay›ts›z kal- d›¤›na ve bu durumun yaratt›¤› sonuçlara irdelenmeye çal›fl›lacakt›r. Bu noktada hemen herkes taraf›ndan ülkemizde yasa d›fl› olarak tan›mlanan uygulamalar›n varl›¤› kabul edilmekte ve fakat nerede kimler taraf›ndan ne yap›ld›¤› konusunda hemen hiç akademik, bilimsel ve resmi bilgi sahibi olunmad›¤› görülmektedir. Bu flartlar alt›nda uygulamalar›n olumsuz etkileri ve zararlar› bir yana olumlu etkileri hakk›nda da sa¤l›k- l› bilimsel verilere sahip olmad›¤›m›z ortadad›r. Konu hakk›nda elde edilen bilgiler genellikle medya arac›l›¤› ile olmaktad›r. Medyadan elde edilen bilgilerin sa¤l›kl›l›¤› konu- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 71 sunda flüpheci olmakta fayda vard›r. Bunun karfl›s›nda ABD, Avrupa, Birleflmifl Mil- letler, WHO, UNESCO vd ülke ve kurulufllar›n geleneksel hekimlik ile birlikte alternatif ve tamamlay›c› t›p teknikleri konusunda ciddi çal›flmalar› ve bilgi birikimine sahip olduklar› görülmektedir. Bu çal›flmada ülkemiz d›fl›ndaki ülke ve kurumlar›n bu konudaki verileri, tutumlar› ve çözüm önerileri dikkate al›narak ülkemiz ba¤lam›nda de¤erlendirme yap›lmaya çal›fl›lacakt›r. Bulgular: Yapt›¤›m›z çal›flmada gördük ki Türkiye d›fl›nda pek çok ülkede (geliflmekte olan ve endüstrileflmifl) geleneksel hekimlik ve CAM uygulamalar› genel sa¤l›k sistemi içinde olmas› gereken yerde bulunmaktad›r. Ya da bu konudaki çal›flmalar ve araflt›rmalar sürdürülme aflamas›ndad›r. Ülkemizde ise bu konuda tam bir boflluk söz konusudur. Geleneksel hekimlik yöntemlerini kullanarak faaliyet gösteren kifli ve iflletmeler( ocak, aktar vb. ) hakk›nda birkaç ilde yap›lan birkaç bilimsel akademik çal›flma d›fl›nda hiçbir sa¤l›kl› bilgi yoktur. Bunun yan›nda geçmifl y›llarda yap›lm›fl olup k›smen katk› sa¤layan ve fakat yöntem ve sonuçlar› bak›m›ndan soru iflaretleri bar›nd›ran pek çok derleme yap›lm›flt›r. CAM teknikleri uygulayarak hastal›klar› teflhis ve tedavi eden- ler hakk›nda da hiçbir sa¤l›kl› bilgi mevcut de¤ildir. Bu alanda gerek Sa¤l›k Bakanl›¤›- n›n gerekse ‹l Sa¤l›k Müdürlüklerinin kay›tlar›nda hemen hiçbir bilgi yoktur. Sadece Sa¤l›k Bakanl›¤›nda Avrupa Birli¤i uyum süreci kapsam›nda sürdürülen Fitoterapi ve T›bbi bitkilerin kullan›m› çal›flmas›ndan bahsedilebilir. Ayr›ca Akupunktur tedavisi, Sü- lükle tedavi konular›nda Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n yay›nlad›¤› kararlardan bahsedilebilir. gerek geleneksel hekimlik gerekse CAM tekniklerinin uygulanmas› bak›m›ndan Türki- ye’de sa¤l›kl› ve bilimsel bir sistem olmad›¤› görülmektedir. Dolay›s›yla bu uygulamala- r›n ülkemizdeki sonuçlar› hakk›nda sadece baz› tahminlerde bulunmak mümkündür: 1. Baz› insanlar bu uygulamalar›n kurban› olmufl ve olmaktad›rlar. 2. Baz› insanlar bu uygulamalardan fayda görmüfl ve sa¤l›klar›na kavuflmufllard›r. 3. Baz› insanlar Ortodoks t›bb›n ve idarenin onay vermemesi ve gerekli düzenle- meleri yapmamas› nedeniyle bu uygulamalardan elde edecekleri olas› faydalardan mahrum kalmakta ve bu durumdan ilaç ya da ilaçs›z kalman›n yan etkileri anlam›nda zarar görmektedirler. 4. Baz› insanlar idarenin ve modern t›bb›n onay vermemesi nedeniyle bu uygulamalar›n olas› zararlar›ndan korunmufl olmaktad›rlar. 5. Bu tür uygulamalar› yapan baz› kifli ve iflletmeler efsane ve rivayetlere dayal› olarak bir umut kap›s› olarak görülmekte ve böylece haks›z kazanç elde etmektedirler ve bu durumdan hastalar maddi manevi zarar görmektedirler. 6. Bu tür uygulamalar› yapan kifli ve kurulufllar idare ve bilim kurulufllar› taraf›n- dan tam anlam›yla araflt›rma ve denetleme yap›lmad›¤›ndan dolay› z›mnen flarlatan damgas› ile çal›flmalar›n› sürdürmektedirler. 72 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

7. Bu tür uygulamalar› yapan kifli ve iflletmeler hakk›nda gerekli yasalar›n idare taraf›ndan tam olarak uygulanmamas›; halk nazar›nda bu uygulamalar›n asl›nda zararl› olmad›¤› fleklinde bir düflüncenin oluflmas›na sebep olmaktad›r. Sonuç: Dünyan›n pek çok ülkesinde ve fakat özellikle endüstrileflmifl ülkelerde, geleneksel hekimlik ve Alternatif-Tamamlay›c› t›p hakk›nda kesinlikle faydal› oldu¤u ya da kesinlikle zararl› oldu¤u fleklinde nihai bir hüküm yoktur. Baz› hastalarda faydal› oldu¤u görülmüfl yine baz› hastalarda da faydas›z veya zararl› oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Konu ile ilgili araflt›rmalar sürdürülmektedir. Ülkemizde yürürlükte olan Ortodoks t›p taraf›n- dan bilimsel olmamakla suçlanan ve t›p fakülteleri ve sa¤l›k okullar›nda müfredatlara sokulmayan ve idari tedbirlerle kesinlikle yasaklanmas› istenen geleneksel hekimlik ve alternatif ve tamamlay›c› t›p uygulamalar›na muhtemel faydalar› ve olas› zararlar› göz önüne al›narak geliflmifl ülkelerdeki uygulamalara benzer düzenlemeler getirilmesi uygun olaca¤› düflünülmektedir. “Yasaklay›c›” ve “yok farz eden” tutumlar, bilimsel olmad›¤› gibi evrensel dört temel biyoetik ilkesinden “faydal› olma ve zarar vermeme” ilkesi ile çat›flmaktad›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 73

YO⁄UN BAKIM HEMﬁ‹RELER‹N‹N PED‹ATR‹DE YAﬁAMIN SONU HAKKINDAK‹ TUTUMLARI Attitudes of Intensive Care Nurses to the End of Life in Pediatrics

Asl›han Akp›nar i, Müesser Özcan ﬁenses ii, Rahime Ayd›n Er ii i Kocaeli Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi [email protected] ii Kocaeli Üniversitesi Sa¤l›k Yüksek Okulu Ö¤retim Görevlisi, Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› [email protected], [email protected]

Pediatrik yo¤un bak›m ünitelerinde yaflam sonu bak›m plan›n› yapmaktan sorumlu olan hemflirelerin hasta savunucusu rolü çok daha önem kazanmaktad›r. Bu rol yo- ¤un bak›m hemflirelerinin yaflam›n sonuna iliflkin teknik konularda yeterlili¤i yan›nda etik duyarl›l›klar›n›n da geliflmifl olmas›n› gerektirmektedir. Teknik yeterlili¤e iliflkin olarak Sa¤l›k Bakanl›¤› 2003 y›l›nda yo¤un bak›m ünitelerinde standardizasyonu sa¤lamak temel amac›yla yo¤un bak›m çal›flanlar› için sertifika program› haz›rlam›flt›r. Bu programda da, 2008 y›l› güncellemesinde de ‘etik ve hasta haklar›’ yo¤un bak›m e¤i- tim ve sertifikasyon programlar›ndaki teorik e¤itim konular› aras›nda yer almaktad›r. Bununla birlikte uygulamada sertifika programlar›nda etik e¤itiminin yer almad›¤› göz- lenmektedir. Oysa ülkemizde hemflirelerin etik sorunlara geleneksel de¤erlerle yaklafl- t›¤›n› bildiren çal›flmalar bulunmakta, farkl› programlardan yetiflen hemflirelerin etik e¤itimlerinin yetersiz oldu¤u bildirilmektedir. Bu nedenle yaflam›n sonuna iliflkin etik sorunlar›n s›kça yafland›¤› pediatrik yo¤un bak›m ünitelerinde hemflirelerin bu sorunlara iliflkin tutumlar› hakk›nda bilgi edinerek, etik e¤itiminin gereklili¤ini de¤erlendirmeyi amaçlad›k. Çal›flma 2005 y›l›nda yo¤un bak›m hemflirelerine yönelik olarak düzenlenen iki bilimsel toplant›da yürütülmüfltür. Çal›flma için literatür taramas›n›n ard›ndan araflt›r- mac›lar taraf›ndan haz›rlanan ve pilot çal›flmayla anlafl›l›rl›¤› s›nanan çal›flma formu kullan›lm›fl, hemflirelerin kiflisel özellikleri ile tutumlar› aras›ndaki iliflki Ki-Kare testi kullan›larak de¤erlendirilmifltir. Çal›flmamam›za kat›lan 155 yo¤un bak›m hemfliresinden %98’i kad›nd›. Hemfli- relerin %53’ünün yo¤un bak›m deneyimi dört y›ldan daha fazlayd›. Hemflirelerin %65’i nafile oldu¤una karar verildikten sonra tedavilerin esirgenmesini; %60’› da sonland›r›lmas›n› ahlaki aç›dan uygun bulmuyor; %68’i ise yapay beslenme ve s›v› verme- 74 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ nin her flartta sürdürülmesi gerekti¤ini düflünüyordu. Çocuklarda tedavinin nafile oldu- ¤u örnek vakalarda hemflireler karar› aileye b›rakmay› ya da her flartta tedavilerin sür- dürülmesini tercih ediyordu. Kronik bitkisel hayattaki hasta için ise hemflirelerin %31’i beyin ölümüne ra¤men tedavilerin sürdürülmesini tercih ediyordu. Yo¤un bak›m hemflirelerinin yaflam›n sonuna iliflkin tutumlar› hakk›ndaki çal›flma sonuçlar›m›z hemflirelerin geleneksel tutumlar› yans›tt›¤›n› göstermifltir. Kültürel de¤erlere dayal› tutumlar›n e¤itimle de¤iflmesi pek kolay olmasa da e¤er bu tutumlar yanl›fl de¤erlere dayan›yorsa de¤ifltirilmesinin mümkün olabilece¤i bildirilmektedir. Dolay›s›y- la yo¤un bak›m sertifika program› e¤itimlerinde yaflam›n sonuna iliflkin karar vermeyi de kapsayan etik e¤itimi sunulmas› hemflirelerin etik duyarl›klar›n›n gelifltirilmesine ve hasta haklar› savunuculu¤u ödevinin yerine getirilmesine katk› sa¤layabilecektir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 75

MEVZUAT ve TEMEL ETIK ILKELER AÇISINDAN “HASTA SAH‹B‹” ve “HASTA YAKINI” KAVRAMLARININ DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ An Evaluation of the Concepts of “Provider for the Patient” and “Relative of the Patient from the Viewpoint of Legislation and Basic Ethical Principles

Ümit Erdem

Avukat, Hasta ve Hasta Yak›n› Haklar› Derne¤i Yönetim Kurulu Baﬂkan Yard›mc›s› [email protected], [email protected]

Ülkemizde “hasta yak›n›” ifadesi ve terimi; (uygulamada) veli, vasi, kayy›m kavramlar›n› da bazen aflabilen bir içerik, kapsam ve öneme sahiptir. Bu önem, hastan›n bilgilendirilmesi ve onam›n›n al›nmas› durumlar›nda oldu¤u kadar tedavi ve bak›m sü- reçlerine “hasta yak›nlar›”n›n bizzat kat›l›m›n› da içermektedir. Sa¤l›k hizmetlerinin sunumunda (dolayl› da olsa) vazgeçilmez bir kat›l›mc›(s›) olan “hasta yak›n›”, terim olarak da mevzuat›m›zda yer almas› kaç›n›lmazd›r. Ancak; mevzuat taramas›nda elde etti¤imiz sonuçlarda, birçok yasal düzenlemede “hasta yak›n›” yerine az›msanmayacak bir oranda “hasta sahibi” terimine yer verildi- ¤i, az say›da da olsa “hasta ile ilgili biri”, “hasta veya ailesi”, “hasta veya temsilcisi”, “refakatçi” gibi kavramlar›n da kullan›ld›¤› tespit edilmifltir. “Sahip”lik ve “yak›n”l›k terimlerinin dilbilim aç›s›ndan çok farkl› içerik ve anlamlar tafl›d›¤› bilinmektedir. “Sahip Olma” olgusunun “hasta” kelimesi ve terimi ile birlikte kullan›ld›¤›nda, kifli/hasta aç›s›ndan temel, vazgeçilmez ve devredilemez insan haklar›, kiflilik haklar›, hasta haklar› baflta olmak üzere t›p eti¤i ilkelerine de ayk›r› oldu¤u- nun tespiti ve kabulü kaç›n›lmazd›r. Bir di¤er anlat›mla, hastal›k halinin bir “durum” oldu¤u gerçe¤i karfl›s›nda; “hasta sahibi” ifadesinin kullan›l›fl› ile ilgili mevzuat ve daha da kötüsü yerleflik ve bugüne kadar sorgulanmam›fl kabul ve uygulaman›n, temel t›p eti¤i ilkelerinden “özerklik” ilkesini ço¤u zaman ihlal etti¤i düflüncesindeyiz. Çal›flmam›zda, halen yürürlükte olan mevzuat›m›z çeflitli kaynaklardan ayr›nt›l› bir flekilde taranm›fl, “hasta sahibi” ve “hasta yak›n›” ifadelerinin öncelikle ve özellikle yer ald›¤› Kanun ve Yönetmelik maddeleri tespit edilmifl, ilgili düzenlemelerin yürürlü¤e girme tarihleri itibariyle “hasta sahibi” ifadesinden “hasta yak›n›” ifadesinin kullan›lma- s›na geçilip geçilmedi¤i ile bu geçifllerin evreleri, durumlar› ve zamanlar› tespit edilmifl, tart›fl›lm›fl ve de¤erlendirilmifltir. 76 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

6023 say›l› Türk Tabipleri Birli¤i Kanunu, 6643 say›l› Türk Eczac›lar› Birli¤i Ka- nunu ve 18792 say›l› Türk Difl Hekimleri Birli¤i Kanunlar›’n›n çeflitli maddeleri (s›ras› ile) en son 2006, 1995 ve 2008 tarihlerinde de¤iflikli¤e u¤ram›fl iseler de, halen dahi söz konusu 3 temel Kanun dahi “hasta sahibi” ifadelerini içermektedirler. “Hasta sahibi” ifadesinin mevzuat›m›zda halen yerleflik olmas›; (Bakan, Müsteflar, Rektör, Tabip Odas› Baflkan› vs. düzeyde) idari ve siyasi yöneticilerin söylemlerinde ve de baz› Yarg›tay Kararlar›’nda an›lan ifadenin/kavram›n s›kl›kla kullan›labilmesine de sebep olmaktad›r. Sa¤l›k ve sosyal güvenlik mevzuat›m›zdaki kanun ve yönetmeliklerde kullan›lan “hasta sahibi” ifadelerinin “hasta yak›n›” olarak de¤ifltirilmesi, haz›rlanacak yeni yasal düzenlemeler için bu hususa dikkat çekilmesi ve de (veteriner hekimli¤i haricinde) ilgi- liler ve yetkililerce “hasta sahibi” yerine “hasta yak›n›” teriminin sözlü ve/veya yaz›l› olarak kullan›lmas› gerekti¤i önerilmektedir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 77

13 Kas›m 2008 / Sar› Salon 15.00 – 16.15 “TEKNOLOJ‹ ve ET‹K”

TEKNOLOJ‹ ve TIP: ‹NSAN NEREDE? Technology and Medicine: What About the Human Being?

‹smail H. Demirdöven i, Gökçe Gül ii

i Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü Yüksek Lisans Ö¤rencisi

Martin Heidegger, teknoloji kavram›n› düflünmeye bafllad›¤› s›ralarda, kendi köyü olan Messkirch’de hemflehrilerine yapt›¤› konuflmada, köyün evlerinin üzerinde gördü- ¤ü televizyon ve radyo antenlerinden hareketle “sizler art›k kendi yurdunuzda yaflam›- yorsunuz”, “siz kendi yuvan›zda de¤ilsiniz” demiflti. ‹nsan›n “kendi yurdu”, “kendi evi”, “kendi yuvas›” ne demektir ve bunlar nerededir? Kendi yurdunda olmamak flayet istenen bir fley de¤ilse, o zaman “insan›n kendisi” nedir ki, o hep kendisinde olan fley için- de bulunsun?.. Bu sorular bütünüyle felsefî antropoloji (insan felsefesi) sorular›d›r ve insan kavram›n›n bilgisini gerektirmektedir. Ancak bundan önce “ev”, “yuva”, “yurt” kavramlar›n›n ne anlama geldi¤inin belirlenmesi önemlidir. fiayet “ev”, “yuva”, “yurt” onsuz olunamayacak fleylerse, o zaman belki de bu kavramlar “do¤a” kavram› arac›l›- ¤›yla anlafl›l›r k›l›nabilir. Do¤a nedir? sorusuna verilebilecek yan›t (insan›n bir do¤as›- n›n olmad›¤›na iliflkin tart›flmalar bir yana) , “insan›n do¤as›” kavram›na da ›fl›k tutar. Ayr›ca, günümüzde teknoloji ne zaman ve hangi anlamda insan›n “ yüzünü unut- turan”, insana “yabanc›” bir unsurdur ? Bu soru da teknolojinin do¤as› ile insan›n do- ¤as› aras›ndaki iliflkinin sorgulanmas›n› gerektirmektedir. Günümüzde önemli kayg›lardan birisi, teknolojinin t›pta hekim ve hasta iliflkisinde hekim ile hasta(s›) aras›na girdi¤i ve böylece karfl›l›kl› bir yabanc›laflman›n yafland›- ¤› düflüncesidir. Bu düflünce arkas›nda, insan›n belirli bir do¤as› (“evi”, “yurdu”, “yuvas›”) oldu¤u kabulüne dayanmakta, bu nedenle de biyomedikal eti¤in güncel sorunla- r›ndan birisini oluflturmaktad›r. Bildiri bu sorunlara dikkat çekmeyi, tart›flmay› ve olabilirse bir düflünce platfor- muna zemin haz›rlamay› amaçlamaktad›r. 78 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TELERADYOLOJ‹ UYGULAMALARINDA ET‹K SORUNLAR Ethical Issues in Teleradiology

Mahmut Gürgan

Radyoloji Uzman›, ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpaﬂa T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected]

Teleradyoloji, radyolojik görüntülerin say›sal verilere dönüfltürülerek, Internet ya da benzeri a¤lar arac›l›¤›yla, bir noktadan di¤er bir noktaya aktar›lmas› fleklinde uygulanan bir telet›p yöntemidir. Son y›llarda bilgisayar teknolojisinde gerçekleflen büyük at›l›mlar sayesinde dijital radyoloji h›zla klasik radyolojinin yerini almaktad›r. Röntgen filmi yerine dijital görün- tülerin kullan›lmas› bu görüntülerin uzak merkezlere aktar›lmas›n› mümkün k›lm›flt›r. Haberleflme a¤lar›n›n geliflmesi sonucunda teleradyoloji giderek artan oranda kulla- n›m alan› bulmaktad›r. ABD, Kanada, Avustralya, ‹ngiltere ve Almanya teleradyoloji uygulamalar›n› yayg›nlaflt›rm›fllar, baz›lar› Hindistan gibi uzak ülkelerden ucuz teleradyoloji hizmeti sat›n almaya bafllam›fllard›r. Ülkemizde de teleradyoloji, Sa¤l›k Bakan- l›¤›n›n yürüttü¤ü e-dönüflüm projesi çerçevesinde 14 devlet hastanesinde ve baz› özel hastane zincirlerinde uygulanmaya bafllanm›flt›r. Bu uygulama ile, radyolog olmayan k›rsal bölgelerden tetkik için büyük flehirlere gitme zorunlulu¤unun ortadan kald›r›labilece¤i ve uzaktan raporlaman›n özellikle acil durumlarda hayat kurtar›c› olabilece¤i; di¤er incelemeler için de kolay ve ucuz bir çö- züm oldu¤u öne sürülmektedir. Radyoloji uzman›n›n oldu¤u yerlerde ise, telekonsültasyon ile tan›ya katk›da bulu- nabilecek üst düzey uzmanl›k görüfllerinin al›nmas›n›n tan›n›n de¤erini artt›raca¤› dile getirilmektedir. Bununla birlikte bu uygulamalar›n yararlar› yan› s›ra baz› etik ve hukuki sorunlara yol açabilece¤i göz önüne al›nmamaktad›r. Bu konuda dikkate al›nabilecek bilimsel ya- y›nlar yok denecek kadar azd›r. Uzaktan raporlama, radyolog bulunmayan yerler için geçici bir çözüm gibi dursa da, bu durumun kal›c›laflmas› buralara uzman temininin ertelenmesine yol açabilir. Te- leradyoloji radyolog yoklu¤unu telafi edecek ya da masraflar› k›sacak bir yöntem olarak görülmemelidir. Sorumlu bir radyolo¤un olmad›¤› yerlerde teknik aksam›n ve hastan›n ön haz›rl›¤›; hasta ve teknik personelin zararl› ›fl›nlardan korunmas› için gerekli önlemlerin al›nmas›; incelemeyi s›ras›nda ve sonras›nda elde edilen görüntülerin t›bbi aç›dan ifllenmesi gibi önemli görevlerin uzmanl›k e¤itimi almam›fl kiflilerce eksik olarak TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 79 yap›lmas› hastaya zarar verebilir. Bu nedenle al›c› merkeze iletilecek görüntülerin bir radyolog denetiminde elde edilmesi ve al›c› birimlerde bulunan uzmanlar›n öncelikle konsültasyon hizmeti vermesi en do¤ru çözümdür. Öte yandan, veri aktar›m› s›ras›ndaki olas› güvenlik boflluklar›, üçüncü flah›slar›n hastan›n kiflisel bilgilerine ulafl›labilmesine, hatta dijital ortamda görüntülerin üzerinde de¤ifliklik yap›labilmesine f›rsat verebilir. Bu durum hastan›n s›rlar›n›n korunmas› ilkesini zedeleyecek ve kötü niyetli kullan›mlara olanak sa¤layacakt›r. Türk Tabipler Birli¤i’nin “Hekimlik Meslek Eti¤i Kurallar›” düzenlemesinin 31. maddesinde, hekimin, yasal zorunluluk olmad›kça, bu bilgileri baflkas›na veremeyece- ¤i, ancak hastan›n kimlik bilgilerini sakl› tutulmas› kofluluyla, bu bilgileri dosya üzerin- den yapaca¤› araflt›rmalarda kullanabilece¤i belirtilmektedir. Bu maddeye göre kimlik bilgilerini de içeren görüntülerin do¤rudan aktar›m› etik aç›dan sak›ncal›d›r. Bunun yan› s›ra, yasal boflluklara ba¤l› olarak, geliflmifl standartlar›n kullan›lmad›- ¤›, aktar›m s›ras›nda görüntülerde kalite kayb›n›n oldu¤u sistemlerde, uzaktaki uzma- n›n görüntüleri iflleme olanaklar› ve klinik verilere ulafl›m› k›s›tl› olmaktad›r. Uzaktaki hekimin hasta veya klinisyenle do¤rudan ba¤lant› kuramamas› yetersiz tan› veya gereksiz ek inceleme istenmesi yan› s›ra, hasta-hekim ve hekimler aras› iliflkilerin aksa- mas› gibi sorunlara yol açabilmektedir. Bütün bu sak›ncalar›n giderilmesi için yasal düzenlemelerin ve bunlara temel olufl- turacak etik çözümlemelerin belirlenmesi acil bir sorun olarak önümüzde durmaktad›r. Bunlar yap›lmadan eksik yap›land›r›lm›fl sistemlerin hizmete konulmas› hastalar›n yarardan çok zarar görmesine neden olabilir. 80 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

VENT‹LATÖR HAKKINDA B‹LMEK ‹STED‹⁄‹N‹Z HERﬁEY. AMA SORMAYA UTANDI⁄INIZ… Everything You Possibly Wanted to Know About Mechanical Ventilation, But You Were too Shy to Ask …

Gülay Halidi i, Gülvin Kutbay ii, Selim Kad›o¤lu iii

i Çukurova.Üniversitesi Ceyhan Sa¤l›k Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Ö¤retim Görevlisi, Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Yüksek Lisans Ö¤rencisi [email protected] ii Çukurova.Üniversitesi Adana Sa¤l›k Yüksek Okulu Ebelik Bölümü Yüksek Lisans Ö¤rencisi [email protected] iii Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Mekanik ventilasyon ça¤dafl t›bb›n olanaklar› aras›nda önemli bir yere sahiptir. Bu uygulamada kullan›lan araç olan ventilatör, bir baflka deyiflle solunum destek cihaz›, klinik t›bb›n yan› s›ra t›p eti¤i çerçevesinde de s›n›rl› kaynaklar›n adil da¤›t›m›n› örneklen- dirme amac›yla s›k s›k gündeme gelmektedir. Bu s›k gündeme geliflten dolayl›, t›p eti- ¤i alan›nda kuramsal çal›flma yürütenlerin ventilatör hakk›nda kimi temel bilgilere sahip olmas› gerekti¤i düflüncesi bu çal›flman›n yola ç›k›fl noktas›d›r. Solunum deste¤i vermenin uzak geçmiflini Paracelsus’a hatta Hippokrates’e kadar götürülebilmek olanakl›d›r. Uygulaman›n evrim sürecinde ilerleme aray›fllar›n›n iki temel mekanizma; akci¤erlerin içine hava üfleme ve gö¤üs kafesini d›flardan kuvvet, özellikle negatif bas›nç, uygulayarak geniflletme üzerinde yo¤unlaflmas› söz konusudur. Üfleme esas›na dayal› sistemler XIX. yüzy›l›n sonlar›nda endotrakeal entübasyonun ge- lifltirilmesiyle avantaj sa¤lam›fl ve geliflerek günümüze kadar gelmifltir. Gö¤üs kafesini geniflleten sistemlerin en ileri aflamas› olan çelik akci¤erler ise XX. yüzy›l›n ikinci yar›- s›nda tarih sahnesinden silinmeye bafllam›flt›r. Uygulaman›n ve cihaz›n evriminde dikkat çeken baz› hususlar, deney hayvan› olarak genellikle köpeklerin kullan›lmas›, elle çal›flt›r›lan sistemlerin yerini giderek motorlu olanlar›n almas› ve nihayet yak›n geçmifl- te bilgisayar deste¤inin devreye girmesidir. Sürekli de¤il belirsiz aral›klarla gereksinim duyulan araçlar olan ventilatörlerin s›- n›rl› kaynak olarak kalmas›nda, kullan›mlar›n›n yüksek bilgi düzeyi ve özen gerektirme- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 81 si, sat›fl fiyatlar›n›n ve bak›m giderlerinin yüksek olmas›, s›k ar›zalanmalar› ve onar›m- lar›n›n kalifiye eleman gerektirmesi, hastaya tatbik edilen tek kullan›ml›k parçalar›n›n her model için farkl› nitelikler tafl›mas› ve di¤er modellere uymamas›, hem sarf malze- melerinin hem de yedek parçalar›n›n temininin zaman almas› gibi bir dizi faktör rol oynamaktad›r. Yaflanan ve kurgulanan t›p eti¤i ikilemleri ba¤lam›nda zaman zaman gün- deme gelen çarp›c› bir unsur olan ventilatör, bu bildiri çerçevesinde tarihsel, teknik, ekonomik boyutlar› ve bu boyutlar›n etikle ba¤lant›lar› yönünden ele al›nacakt›r. 82 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TIP ET‹⁄‹ ‹LKELER‹ AÇISINDAN YÜKSEK TEKNOLOJ‹ TIBBI High Technology Medicine from the Perspective of Medical Ethics’ Principles

Hafize Öztürk Türkmen

Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Geçmiflte gerçekleflmesi hayal bile edilemeyen teknolojik geliflmeler, günümüzde öteki yaflam alanlar›n› oldu¤u gibi t›bb› da bütünüyle egemenli¤i alt›na almak üzeredir. Öyle ki, insan yaflam›n›n kolaylaflt›r›lmas›n› amaçlayan teknolojinin, etik de¤erlerin belirleyici önem tafl›d›¤› koruyucu ve tedavi edici t›p uygulamalar›nda yo¤un olarak kullan›l- maya bafllamas› t›bb›n “insans›zlaflmas›” kayg›s›n› da beraberinde getirmifltir. Geride b›- rakt›¤›m›z yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak bafl döndürücü bir h›zla geliflen t›pta ileri teknoloji kullan›m›n›n say›s›z örneklerinden etik tart›flmaya en çok konu olanlar ara- s›nda genetik çal›flmalar, yard›mc› üreme teknolojileri, klonlama çal›flmalar›, kök hücre araflt›rmalar› ve tedavileri, yaflam destek sistemleri, organ aktar›mlar›, ileri görüntüleme yöntemlerine ve giriflimsel ifllemlere dayal› tan› ve tedaviler ilk akla gelenlerdir. Yüksek teknoloji gerektiren bu uygulamalar temel olarak tan› ve tedaviye yönelik olup kendilerine özgü etik sorunlar içermektedir. Söz konusu etik sorunlar bilim dün- yas›nda oldu¤u kadar, tan› ve tedavi uygulamalar›ndan do¤rudan etkilenen genifl toplum kesimlerinde de yo¤un olarak tart›fl›lmaktad›r. Ancak uygulamalara özgü de¤er sorunlar›n›n yan› s›ra genel olarak ileri teknoloji t›bb›n›n hekimlik uygulamalar›n›, hekim- hasta iliflkisini ve bilimsel araflt›rmalar›n amaç ve içeri¤ini de¤ersel anlamda etkileyen yönleri de bulunmaktad›r. Bafllang›c›ndan günümüze koruyucu ve tedavi edici hekimlikte yaflam süresinin uzat›lmas› baflta olmak üzere hastal›klar›n önlenmesi, erken tan› ve tedavi, hastal›¤a ba¤l› ac› ve ›st›rab›n azalt›lmas›, hastal›k ve tedaviye ba¤l› sekellerin onar›lmas› konular›nda büyük baflar› sa¤layan t›p, bu uygulamalar›n ortaya ç›karabilece¤i de¤er sorunlar›n› en aza indirmek ve t›bb›n elindeki bu gücün s›n›rlar›n› belirlemek için and metin- leri, etik kodlar ve yasal düzenlemeleri oluflturmufltur. Bu çal›flmada günümüzde egemen olan yüksek teknoloji t›bb›n›n, hekimlik uygulamalar›nda etik aç›s›ndan yol gösterici olan ve hekimin eylemlerinin s›n›rlar›n› belirlemeye yarayan zarar vermeme, yarar sa¤lama, adalet ve özerkli¤e sayg› ilkeleri ba¤la- m›nda irdelenmesi amaçlanm›flt›r. Yüksek teknolojiye dayal› uygulamalar›n hekim-hasta iliflkisinin do¤as›na yönelik olumsuz etkileri, bireysel ve toplumsal yarar›, sa¤l›k ve hastal›k alg›s›nda yol açt›¤› de¤ifliklik, uygulamalardan yararlanma aç›s›ndan adil olup olmad›¤›, insan özerkli¤i kavram›na yükledi¤i anlam, biyomedikal araflt›rmalarda amaç-araç iliflkisi bafll›ca tart›flma sorular›n› oluflturacakt›r TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 83

13 Kas›m 2008 / Sar› Salon 16.30 – 17.45 “ÇEVRE ET‹⁄‹”

B‹YOET‹K ÇERÇEVES‹NDE ÇEVRE POL‹T‹KALARI ve KATILIMCILIK Environmental Policies and Public Participation within the Framework of Bioethics

Nesrin Çobano¤lu i, Arzu Özyol ii

i Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Çevre Bilimleri Doktora Ö¤rencisi [email protected]

Çevre, do¤as› gere¤i son derece karmafl›k ve s›n›r tan›maz bir konu oldu¤undan, do¤ru çevre politikalar›n›n oluflturulmas› ve etkin bir biçimde uygulanabilmesi için fark- l› disiplinler bir arada çal›flt›r›larak- öncelikleri uluslararas› çevre politikalar› çerçevesin- de belirlenmifl; ancak ulusal ihtiyaç ve beklentileri de kapsayan- bütünleflik modellerin oluflturulmas› gerekmektedir. Bu alanda birçok teorisyenin çal›flmalar› göstermektedir ki; çevre sorunlar›n›n çözülebilmesi ve çevreye yönelik olarak sürdürülebilir koruyucu önlemlerin al›n›p etkin olarak uygulanabilmesi için çevrenin do¤rudan faydalan›c›s› ve koruyucusu konumunda olmas› gereken tüm paydafllar›n karar verme süreçlerine aktif kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas› gereklidir. “Yönetim” kavram›n›n yerini “Yönetiflim” kavram›na b›rakmas› sonucunda ortaya ç›kan yeni “Demokratik Devlet” anlay›fl›nda, siyasa oluflturma süreçlerine halk›n ka- t›l›m› çok önemli rol oynamaya bafllam›flt›r. Demokratik Devlet anlay›fl› gere¤i; tüm paydafllar›n rollerinin çok iyi tarif edilmesi ve sa¤l›kl› bir iflleyifl mekanizmas›n›n kurulmas› da iktidarda olan hükümetlerin baflta gelen görevleri aras›ndad›r. Nüfus artt›kça ve toplumsal yap›lar karmafl›klaflt›kça, sosyal ve ekonomik problemlerin yan› s›ra çev- resel problemlerin de çözümü zorlafl›r. Bu gibi durumlarda, farkl› yönelimlerin tamamlay›c›l›¤›n› ve politik sistem süreçlerinin genifl çapl› olarak kapsama al›nmas›n› ön gö- ren “Yönetimsel Ak›lc›l›k” yaklafl›m›na baflvurulmas› faydal› olacakt›r. Yönetimsel Ak›l- c›l›k ile pratik olmak, ulafl›lamaz bir idealden çok ulafl›labilir bir ere¤e varmak amaçla- n›r. Bu ba¤lamda, son derece karmafl›k yap›s› olan çevresel problemleri bileflenlerine ay›rmak ve her bilefleninde alt grubunu belirlemek olas› bir hale gelecektir. Her alt bi- 84 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ leflenin çözümü, sorundan etkilenen ilgili paydafl gruplar›n çal›flmas› sonucu bulunacak ve k›smi çözümler birlefltirilerek bütünsel çözüme ulafl›labilecektir. Çevresel çerçevede, ekosistemin ve türlerin korunmas›, daha az zehirli madde içeren bir do¤a, do¤ru flehir- leflme ve sanayileflme, havan›n suyun korunmas›, at›k ›slah› ve hatta daha iyi tüketim ve üretim modellerinin gelifltirilmesi gibi farkl› konular›n tek tek irdelenmesi ve sosyal adalet, hesap verebilirlik, fleffafl›k ilkeleri çerçevesinde bir arada de¤erlendirilmesi, çev- re politikalar› çerçevesinde süregelen politik çekiflmeleri büyük ölçüde azaltacakt›r. Bilindi¤i gibi, “Ça¤dafl Çevrecilik Ak›m›’n›n” kökeninde, toplumsal birlik ve be- raberlik, uluslararas› kardefllik gibi yüce insanc›l de¤erler vard›r ve çevre sorunlar›, evrensel olarak üzerinde herkesin birleflebilece¤i de¤erlerin göz ard› edilmesi sonucunda ortaya ç›km›flt›r. ‹nsanlar› evrensel ve s›n›r tan›maz olan çevresel sorunlar›n nedeni olarak tan›mlamak yerine çözümün bir parças› haline getirmek ve onlar› siyasi düflüncelerine göre de¤il sahip olduklar› de¤erlere göre önemseyerek sorumluluk vermek uygulamalar› kolaylaflt›racakt›r. Ayr›ca, uygulamalar›n ancak etik de¤erlerle ayn› hizaya getirildi¤inde önem kazand›¤› ve hatta gelecekteki de¤erleri de be- lirledi¤i unutulmamal›d›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 85

B‹YOET‹K B‹R DE⁄ER OLARAK KENT KÜLTÜRÜ ÖGELER‹N‹N SA⁄LIKLI KENTLERDE YANSIMASI The Reflection of the Elements of Urban Culture as a Bioethical Value on “Healthy” Cities

Sibel Gazi i, Nesrin Çobano¤lu ii

i ﬁehir Planc›s›, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Çevre Bilimler Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

‹nsano¤lunun yaratt›¤› çevre sorunlar›, hem do¤aya, hem de bumerang gibi tekrar insanlara zarar olarak dönmektedir. Üstelik, kirlili¤e yol açanlardan daha çok, kirlili¤in oluflmas›nda herhangi bir rolü olmayan toplum kesimleri bu zarara katlanmak- tad›r. Zarar gören toplum kesimleri, hem kirleticilerin sa¤lad›¤› ekonomik yarardan mahrumdur, hem de ço¤u kez sa¤l›k sorunlar› gibi sonsuz de¤erde bir bedel ödemek- tedirler. Günümüzde dünya nüfusunun yar›s›n› bar›nd›ran kentler, çevresel eflitsizlikle- rin en çok yafland›¤› ve çevre haklar›n›n en çok çi¤nendi¤i mekanlar haline gelmifltir. Bildirimizin temel sav›, sa¤l›kl› bir kent için biyoetik bir de¤er olarak kentte yafla- yanlar›n içsellefltirerek yaflataca¤› bir kent kültürünün yarat›lmas› ve sürdürülebilmesi- nin mümkün oldu¤udur. Bildiride böyle bir kent kültürünün dayanmas› gereken temel ögeler, kentte nas›l somutlaflabilecekleri ile birlikte ele al›nmaktad›r. Bu, ayn› zamanda kent kültürünü oluflturan kentlilerin benimsedi¤i ve uygulad›¤› bir yaflam eti¤inin kente ve kentten yaflama yans›mas› olarak de¤erlendirilmektedir. 200 e yak›n tan›m› olan kültürün tan›mlar›ndan birisinin, “ideal veya ideallefltirilmifl kurallar sistemi” oldu¤u hat›rland›¤›nda, Kent Kültürü Ögelerini, ideallefltirilmifl kentsel kurallar sisteminin yap›tafllar› olarak kabul etmek mümkündür. Bu yaz›da, Eko- nomi, Demokrasi, Çevre Eti¤i, Yerel Yönetimler, Sa¤l›k, Kent Planlama, Bio-E¤itim, Sanat ve Kitle ‹letiflim Araçlar›, hedeflenen kent kültürünün ögeleri olarak ayr› ayr› ele al›nmaktad›r. Bu ögeler, her kent için geçerli ve o kentin yaflam kalitesini yükseltecek seviyede olmas› gereken evrensel nitelikteki kent kültürü ögeleridir. Üzerinde kolayca uzlafl›lan bir kavram olmayan kent kültürü kavram›, kentten kente ve hatta ayn› kentin içinde çeflitlilik gösterecektir. Zaten bu yaz›n›n sonucunda, birbirinden farks›z, standartlaflm›fl kentlere ulaflmak kastedilmemektedir. Aksine, ken- 86 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ di özgünlü¤ünü korumakla beraber, bir kentin sa¤l›kl› kentleflmeyi yaflayabilmesi için sahip olmas› gereken temel ögeleri tafl›mas› gerekti¤i savunulmaktad›r. Bu ögelerin birbirini tamamlay›fl ve bütünleyiflindeki farkl›l›klar her kente özgü kent kültürünü ortaya ç›kartacakt›r. Böylelikle biyoetik bir de¤er olarak geçmiflten günümüze aktar›lan ve yaflama yan- s›yan ögelerin korunmas› ve gelifltirilmesi yan›s›ra, gelecek kuflaklar› da kapsayan bir biyoetik anlay›fl çerçevesinde gelifltirilecek sa¤l›kl› kentler kavram›n›n temel ögeleri irdelenecektir TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 87

B‹YOET‹K AÇISINDAN SU KAYNAKLARI YÖNET‹M‹NE GENEL BAKIﬁ A General Consideration of the Management of Water Resources from the Perspective of Bioethics

M. Murat Köle i, Nesrin Çobano¤lu ii

i Doktora Ö¤rencisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Çevre Bilimleri [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Suyun ekosistem ve ekosistemin üyesi olan insano¤lunun devaml›l›¤› üzerindeki önemi göz önünde bulunduruldu¤unda, su kaynaklar› yönetiminin oldukça önemli hâ- le geldi¤i aç›kt›r. Su kaynaklar›n›n azalmas› ve kirletilmesi, sadece su kayna¤›n›n do¤al s›n›rlar›ndan veya uygun teknolojilerin ve mali kaynaklar›n yetersiz olmas›ndan de¤il, ayn› zamanda su yönetiminde yaflanan derin hatalardan kaynaklanmaktad›r. Artan kullan›mla beraber ihtiyaç duyulan suya ulafl›mda su kaynaklar› yönetimi kilit role sahip bir öncelik kazanm›flt›r. Su kaynaklar› yönetimi biyoetik bir anlay›fl içersinde anl›k çözümler yerine, “sürdürülebilirlik ilkesi”ne göre biçimlendirilmelidir. Yerküre üzerinde yer alan her 100 m3 suyun 97,48 m3 ‘ü tuzlu iken sadece 2,52 m3 ‘ü tatl› su kayna¤›d›r. Bu her 2,52 m3 tatl› su kayna¤›n›n da 1,74 m3 ‘ü buzullar ve kal›c› kar olarak bulunmakta; 0,02 m3 ‘ü atmosfer, toprak nemi ve sürekli donuk topraktan oluflmakta; sadece 0.76 m3 ‘ü temel besin olarak canl›l›¤›n ortak kullan›m›- na aç›k halde bulunmaktad›r. [1] Dünya nüfusu son dönemlerde yavafllayan oranda da olsa art›fl e¤ilimini sürdür- mektedir. ‹nsano¤lunun sanayi sektörü, tar›msal aktivite, enerji üretimi ve evsel kulla- n›m amaçlar›yla su kaynaklar›na ulafl›m ve kullan›m gereksinimi nüfus art›fl›na paralel olarak artmaktad›r. Fakat su kaynaklar›n›n da¤›l›m› hidrolojik döngü ile belirli olup; artan nüfusla orant›l› olarak artmamaktad›r. Artan su tüketim ihtiyac› karfl›s›nda su kaynaklar›n›n do- ¤al ak›fl yönlerinin de¤ifltirilmesi, afl›r› kullan›lmalar› ve insani kökenli aktivitelerle bi- linçli veya bilinçsiz olarak kirletilmeleri etik ikilemler aç›s›ndan sorgulanmas› gereken ve tehlikeli sonuçlara gebe eylemler dizisi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Geliflmekte olan ülkelerin su kaynaklar›na olan arzlar› dikkate al›nd›¤›nda; geliflme ile artan sanayileflme sürecinde yer alan toplumlar›n, sürdürülebilir flekilde kaynak yö- netimi gerçeklefltirebilmesi için çevre bilinci kazanmas› büyük bir öneme sahiptir. Bu 88 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ bilinç kazan›lmadan yap›lan su kaynaklar› yönetimsizli¤i ise tüm ekosistemi etkileyen çevresel sorunlar› ortaya ç›kartmaktad›r. Aral Gölü örnekleminde insan merkezli anl›k çözümler arayan su kaynaklar› yönetimi sonucunda 1957 den itibaren yaflanan çekil- me en somut kan›tlar aras›ndad›r. 1987 ye gelindi¤inde göl fiziki hacmi orijinal hac- mine k›yasla % 60 oran›nda azalm›fl ve tuz konsantrasyonu iki kat artarak ekosistem- de geliflen zincirleme reaksiyonlarla canl› tür ve say›s›n›n de¤iflmesine kadar ulaflan so- nuçlar ortaya ç›kartarak etkilerini göstermeye devam etmektedir. [2] Özet olarak bu çal›flmada biyoetik aç›s›ndan su kaynaklar› yönetimi; hidrolojik döngü, artan nüfus projeksiyonu ve suya duyulan ihtiyaçtaki art›flla birlikte su kaynaklar›n›n yer küre üzerindeki da¤›l›m› dikkate al›narak farkl› temel etik kuramlar olan “Kantriyen”, “Utilitaryen” ve “Komünitaryen” kuramlara göre sürdürülebilirlik çerçe- vesinde ele al›nm›flt›r. Bu temelde insan merkezli (antroposentrik), canl› merkezli (bi- yosentrik) ve çevre merkezli (ekosentrik) bak›fl aç›lar›na göre su kaynaklar› yönetimin- de “iyi nedir?” sorgulamas›na de¤inilerek su kaynaklar› yönetiminde biyoetik ikilemler aç›s›ndan iyi ve kötünün sorgulanmas› gerçeklefltirilmifltir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 89

B‹YOET‹K B‹R MESELE OLARAK SUYA ER‹ﬁ‹M HAKKI The Right of Access(ability) to Water as a Bioethical Problem

Hakan Reyhan i, Nesrin Çobano¤lu ii

i Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Çevre Bilimleri Doktora Ö¤renicisi, Tüketici Haklar› Derne¤i Genel Sekreter Yard›mc›s› [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Felsefi s›n›fland›rma içerisinde “ahlak felsefesi” olarak adland›r›lan etik, en genel tan›mlamayla, do¤al ve toplumsal yaflam içerisinde “iyi olan nedir?”, “ne yapmal›y›z?” gibi sorular çerçevesinde ahlaki olan›n özünü, köklerini araflt›ran ve bir insani de¤erler sistemi ortaya koymay› amaçlayan bilim dal› olarak nitelendirilebilir. Kesinlik aray›- fl› içerisinde olan ve mu¤lak de¤er yarg›lar›n› “nesnellik” imkan› olmad›¤› için inceleme d›fl›nda tutma e¤iliminde olan bilim ile normatif yarg›lar›n, ahlaki de¤erlendirmele- rin esas olarak incelendi¤i etik aras›nda ilk etapta bir z›tl›k varm›fl, eti¤in bilim konusu olmas› söz konusu olamazm›fl gibi görünse de gerçekte bu böyle de¤ildir. Zira etik de kifliye, zamana, koflullara göre de¤iflen ahlaki ölçütler ortaya koymamakta; her yerde ve durumda geçerli olan insanl›k, canl›l›k de¤erlerini bulmaya, gelifltirmeye çal›flmaktad›r. Etik, insan›n do¤al, toplumsal yaflama, tarihsel birikime karfl› sorumluluklar› çer- çevesinde evrensel ahlak ilkelerini belirlemek üzere çal›flmalar yapan bir bilim dal›d›r. Yani, etik çal›flmalar› evrensellik, genellik, ba¤lay›c› ilkesellik aray›fllar› bak›m›ndan bilimsel nesnellik ile çeliflen bir durum arz etmemektedir. Çok de¤iflik inceleme alanlar› olan eti¤in, bir biyolojik varl›k olarak insan› ve bü- tün di¤er canl› yaflam›n› irdeleyen k›sm›na biyoetik denilmektedir. En genifl anlam›y- la, biyoeti¤in konusu yaflamd›r. Ancak, t›p eti¤inde oldu¤u gibi inceleme alan› sadece insan yaflam› de¤il, ekosistem içerisinde varolan bütün organizmalar›n yaflam›d›r. Özellikle günümüzün kapitalist tüketim toplumlar›nda yaflam sorunlar›yla ile ilgili etik problemler çeflitli ve farkl› boyutlara ulaflt›¤› için, biyoeti¤in ilgi alan› da genifllemifltir. Son dönemlerde ekolojik gündemin neredeyse tamam›n› oluflturan küresel ›s›nma ve onun yol açt›¤› ekolojik felaketler, nedenleriyle ve sonuçlar›yla birlikte etik olarak incelenmeyi gerektirmektedir. Nüfus art›fl›, kapitalizm, sürekli tüketim ve buna ba¤l› gün geçtikçe artan küresel ›s›nman›n etkisiyle iyice azalmaya bafllayan su kaynaklar› canl›- lar›n temel yaflam sistemini tehdit edecek bir boyuta ulaflmaya bafllam›flt›r. En do¤al 90 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ yaflam maddesi olan suyun bir kapitalist mülkiyet konusu haline getirilmesi, milyonlarca insan›n en temel insan hakk› olarak kabul edilen suya eriflim olanaklar›ndan mahrum b›rak›lmas›, milyonlarca insan›n sa¤l›ks›z su tüketmek zorunda kalmas›, sadece insanlar için de¤il, ekosistemin bütün varl›klar› için elzem olan kirlenmemifl suyun gittik- çe azalmaya bafllamas›n›n yaflam sisteminin devaml›l›¤›n› tehdit eder hale gelmesi, suya eriflim olanaklar› aç›s›ndan dünya nüfusu içerisinde çok ciddi bir adaletsizli¤in söz konusu olmas› ve bütün bu durumun bencil insani sistemlerin gelifltirdi¤i tüketerek bü- yüme ideolojisinden kaynaklan›yor olmas› biyoetik bir mesele olarak suyu ve su etra- f›nda meydana gelen mücadeleyi özellikle tehlike çanlar› iyice duyulmaya bafllayan ül- kemiz çerçevesinde incelemeyi gerekli k›lmaktad›r. Su, yaflam aç›s›ndan alternatifi olmayan, ikamesi bulunmayan bir maddedir. Dün- yadaki toplam su miktar› 1,4 milyon km3 olsa da bu suyun ancak yüzde 2,5’u tatl› su- lardan oluflmaktad›r. Geri kalan k›sm› tuzlu deniz ve okyanus sular›d›r. Tatl› sular›n da yüzde 70’i Antartika ve Gröndland’da buz kütlesi halindedir. Yani içilebilir de¤ildir. Yi- ne tatl› sular›n önemli bir k›sm› yer üstünde de¤ildir, eriflimi zor olan yeralt› suyudur. Bu durumda flu tespite kat›lmak do¤ru olur: Yeryüzündeki su kaynaklar›n›n sadece yüz- de 1’i insanlar taraf›ndan kullan›labilmektedir ve yaflam›n olmazsa olmaz› olan su kaynaklar› k›t kaynaklard›r. Su k›tl›¤› içinde bulundu¤umuz yüzy›l›n en önemli sorunu olmaya adayd›r. Önümüzdeki y›llar içerisinde petrolden daha büyük bir önem kazanaca- ¤› söylenen su kaynaklar› için savafllar›n(“su savafllar›”) meydana gelebilece¤i de söy- lenmektedir. Birleflmifl Milletler G›da ve Tar›m Örgütü(FAO)’ne göre flu anda Dün- ya’da 30’a yak›n ülke su s›k›nt›s› çekmektedir ve bu ülkelerin 20 tanesi mutlak bir su k›tl›¤› içerisindedir. 2050 y›l›na kadar dünya nüfusunun dörtte üçünün su k›tl›¤› içeri- sinde olaca¤› tahmin edilmektedir. Bunun d›fl›nda su kirlili¤i de ayr› bir sorun olarak karfl›m›zda durmaktad›r. Halen sa¤l›ks›z su kullanmaktan su kullanmamaktan, su ile ilgili hastal›klardan 7 milyon civar›nda kifli hayat›n› kaybetmektedir. Küresel ›s›nma ve bilinçsiz su yönetimi yüzünden Türkiye de yak›n gelecekte su s›k›nt›s› çeken ülkeler içe- risinde yer alacak gibi görünmektedir. Su ile ilgili durumun bir baflka boyutu da suyun baflka bir yaflamsal unsur olan g›- da güvencesi ile olan ba¤lant›s›d›r. Zira su k›tl›¤› ayn› zamanda besin k›tl›¤› demektir. Suyun yerini tutabilecek baflka hiçbir madde söz konusu olmad›¤› gibi besin üretmek için de yeterli derecede suya ihtiyaç vard›r. Son dönemlerde nehirlerin kurumas› veya sular›n›n iyice azalmas›yla birlikte tar›m arazilerinin sulanmas› için yeralt› sular› da kullan›lmaya baflland›. Bu, hem topra¤›n dengesini bozmaya bafllad› hem de tar›msal sulama için, kurakl›k zamanlar›n›n sigortas› olan yeralt› sular›n›n da giderek tükenece¤i bir sürecin bafllamas›na yol açt›. Bu durum, Dünyan›n en büyük nüfuslar›na sahip olan ve en büyük tar›m üreticisi konumunda olan ülkelerinin(Çin, Hindistan ve ABD) su dü- zeylerinin giderek düflmesine yol aç›yor. Yani su düzeyi ile nüfusun art›fl›na ba¤l› olarak artan tar›msal alanlar›n sulama ihtiyac› aras›ndaki makas giderek aç›l›yor. Bu du- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 91 rumu, söz konusu ülkelerin tar›msal gelece¤i için, g›da güvencesi aç›s›ndan, -hatta bu ülkelerin büyüklü¤üne bakacak olursak- dünyan›n, yoksul halklar›n g›da ihtiyac› aç›s›n- dan çok ciddi risklerin tafl›d›¤› bir döneme do¤ru gidildi¤inin kan›t› olarak de¤erlendirmek gerekmektedir. Ayn› riskler Türkiye için de söz konusudur. Sonuç olarak suya eriflim hakk›, suyun ekonomi politi¤i, suyun yönetimi, su k›tl›- ¤›, su kirlili¤i gibi konular çevre, siyaset, iktisat, teknik, t›p, hukuk gibi bilim alanlar›- n›n ilgi alan›na da girmekle birlikte esas olarak bu konular her fleyden önce yaflam›n devam›n› ve niteli¤ini ilgilendirmeleri aç›s›ndan biyoetik bir çerçevede irdelenmesi, elefltirilmesi ve bir sonuca/çözüme var›lmas› gereken konulard›r. Biz de bu bildirimizde, Türkiye’deki su tart›flmalar›ndan yola ç›karak “biyoetik bir de¤er olarak su” konusunda evrensel bir bak›fl aç›s› ortaya koymaya çal›flaca¤›z. 92 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

13 Kas›m 2008 / Pembe Salon 13.30 – 14.45 “ÖZERKL‹K”

ÇOCUK HASTALARDA ÖZERKL‹⁄‹N GEL‹ﬁT‹R‹LMES‹ YAKLAﬁIMI An Approach to Providing More Autonomy to Pediatric Patients

Lema Çapar Abac› i, Funda Gülay Kad›o¤lu ii

i Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Yüksek Lisans Ö¤rencisi [email protected] ii Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Karar verme yeterlili¤ine sahip olup olmad›klar› konusunda halen görüfl birli¤ine var›lamayan çocuk hastalar›n yeterlili¤ini de¤erlendirmek; gerekti¤inde çocu¤un özerk- li¤inin geliflmesi için çaba harcamak; tedavi ile ilgili kararlara kat›lmas›n› sa¤lamak hekimin etik sorumluluklar›ndan birisidir. Günümüzde paternalizmden kurtularak eflitli¤in ve paylafl›m›n öne ç›kt›¤› karfl›l›kl› kat›l›m modeline do¤ru bir dönüflüm geçirmekte olan hasta-hekim iliflkisi, karar verme sürecinde yeni bir yaklafl›m›n ortaya ç›k›fl›na ta- n›kl›k etmektedir. Bu, “özerkli¤i gelifltirme” yaklafl›m›d›r. Hastan›n özerkli¤inin gelifltirilmesi için hekim taraf›ndan u¤rafl verilmesi t›p eti¤i ba¤lam›nda yeni bir olgudur. Me- dikal kararlarda çocu¤un kapasitesi ölçüsünde karara kat›lmas›n›n yüreklendirilmesi, çocu¤un karar verme yeterlili¤inin geliflmesine katk›da bulunmaktad›r. Hasta özerkli¤inin desteklenip gelifltirilmesi hasta-hekim aras›nda karfl›l›kl› fikir al›flveriflinin etkin olmas›n› sa¤lamakta; hasta ve hekimin farkl›laflt›klar› konular üzerin- de net bir biçimde tart›flabilmelerine olanak tan›makta ve hasta için en iyi olan›n ger- çeklefltirilebilmesi için erkin taraflar aras›nda paylafl›lmas› f›rsat›n› do¤urmaktad›r. Özerkli¤i gelifltirme amac›yla yaflama geçirilen aç›k konuflma yöntemi hekim ile hasta aras›nda farkl› bir dinamik oluflturmaktad›r. Bu yöntemde hekimin birincil amac› müm- kün oldu¤unca sorunun ne oldu¤unun tam olarak anlafl›lmas›n› sa¤lamak olmal›d›r. Özerkli¤i gelifltirme yaklafl›m› asl›nda gerçekçi bir yaklafl›md›r ve ne iliflkideki gizil güç dengesizli¤ini ne de ço¤u hekim taraf›ndan uygunsuz biçimde yap›lan bilgilendirme durumlar›n› ya da tedaviye zorlanan hastalar oldu¤u gerçe¤ini yads›mamaktad›r. Özerkli¤in gelifltirilmesi yaklafl›m› temelde etkin dinlemeyi, tedavi hedeflerini aç›kça paylaflmay›, hasta tam olarak bilgilendirilene kadar karar› ertelemeyi ve hasta- n›n ç›kar› için samimi olarak hastayla ilgilenmeyi önceleyen bir süreçtir. Gelifltirilmifl TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 93 hasta özerkli¤i hekimin hastalar›yla aç›k aç›k konuflmas›n›, hastalar› tüm tedavi seçe- nekleri ve baflar› olas›l›klar› hakk›nda bilgilendirmesini ve hem hastan›n hem de kendi- sinin de¤erlerini araflt›rmas›n› ve sonra hem de¤erleri hem de deneyimleri dikkate alan tedavi kararlar›n› önermesini gerektirir. T›pta özellikle çocuk hastalarda özerkli¤in gelifltirilmesi büyük önem tafl›maktad›r. Medikal aç›dan, çocu¤un kendisine yap›lacak tedavinin ne oldu¤unu anlamas› onun tedaviye kat›l›m›n› ve kooperasyonunu kolaylaflt›racakt›r. Aç›klamalar hastan›n anksiye- te ve stresinin, kayg› ve gerginli¤inin üstesinden gelmesine de yard›m etmektedir. He- kim çocu¤a en fazla ç›kar sa¤layacak seçene¤i belirlerken onun isteklerini ve tercihle- rini büyük bir dikkatle dinlemelidir. Bu ayn› zamanda çocu¤a bir eriflkin gibi sayg› gös- terilmesini sa¤layan bir tutumdur ve çocuk ile hekim aras›nda güvene dayal› bir iliflkinin kurulmas›na katk›da bulunacakt›r. Bu aç›klamalar›n çocu¤un karar verme yeterlili- ¤inin, bir anlamda özerkli¤inin geliflmesine katk›da bulundu¤u bilinmektedir. 94 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

ORTOPED‹DE AYDINLATILMIﬁ ONAMA A‹T ET‹K SORUNLAR: KOCAEL‹’DEN B‹R ÖRNEK Ethical Problems Concerning Informed Consent in Orthopedics: A Case Sample from Kocaeli

Rahime Ayd›n Er i, Müesser Özcan ﬁenses i, Asl›han Akp›nar ii, Nermin Ersoy iii

i Kocaeli Üniversitesi Sa¤l›k Yüksekokulu Ö¤retim Görevlisi, [email protected], [email protected] ii Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› [email protected] iii Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal›

Amaç: Bu çal›flma ile klinik eti¤inin en önemli konular›ndan birisi olan ayd›nla- t›lm›fl onam›n uygulamaya aktar›lmas›nda yaflanan etik sorunlar› belirlemek amaçlan- m›flt›r. Gereç ve Yöntem: Çal›flma fiubat’06 ile fiubat’07 aras›nda Kocaeli Üniversite- si Hastanesi Ortopedi Klini¤inde yürütmüfltür. Çal›flmaya büyük cerrahi müdahale ge- çirmifl, iletiflim kurulabilen, a¤r› ve ac›s› bulunmayan hastalar al›nm›flt›r. Araflt›rmac›lar taraf›ndan; hastaya hangi konularda bilgilendirilme yap›ld›¤›n›, hastan›n bu bilgilerin ne kadar›n› anlad›¤›n› ve hastan›n neleri bilmek istedi¤ini ortaya koyabilecek sorular› içeren bir çal›flma formu haz›rlanm›flt›r. Çal›flmaya kat›lmay› kabul eden 131 ortopedi hastas›yla yüz yüze görüflülerek çal›flma formlar› doldurulmufl, demografik ve onam formu bilgileri hastalar›n izniyle dosyalar›ndan al›nm›flt›r. Bulgular: Yafllar› 18 ve 85 aras›nda de¤iflen ortopedi hastalar›n›n yaklafl›k yar›- s› erkek, yar›s› kad›nd›. Hastalar›n yar›dan fazlas› ameliyattan önce kendisine verilen bilgilerin yeterli oldu¤unu söylemesine ra¤men; %55’i hastal›¤› ve ameliyat›, %43,5’i ameliyat›n yan etkileri, %44,6’s› di¤er tedavi yöntemleri, %46,6’s› ameliyat›n yaflam›- na etkileri, %29,2’si anestezinin riskleri ve %40,8’i iyileflme zaman› ile ilgili bilgileri anlad›¤›n› bildirmiflti. Hastalar›n dörtte biri ise hastal›¤›, ameliyat› ve iyileflme süreci hakk›nda hiç bilgi verilmedi¤ini söylemekteydi. Ço¤unlukla ameliyat› gerçeklefltiren ö¤retim üyesi taraf›ndan bilgilendirilmifl olan hastalar, kendilerine ilave soru sorma f›r- sat›n›n tan›nd›¤›n› ifade etmekteydi. Hastalar›n sadece üçte biri onam›n/r›zan›n anla- m›n› bilmekteydi. Ancak hasta dosyalar›ndaki onam formlar› ço¤unlukla (%54,2) hastalar taraf›ndan imzalanm›flt›. Daha endifle verici sonuç ise hastalar›n yar›dan fazlas› ameliyat› için onam vermedi¤ini söylemekteydi. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 95

Sonuç: Ayd›nlat›lm›fl onam›n uygulamaya aktar›lmas›nda halen sorun yafland›¤›; hastalar›n ayd›nlanma haklar›n› kullanmada; klinisyenlerin de ayd›nlatma ödevinin ge- reklerini yerine getirmede ihmalkâr davrand›¤› görülmüfltür. Bu küçük örnekten yola ç›karak günümüzde cerrahi uygulamalar›n eti¤e, dolay›s›yla yasaya uygunlu¤u düflün- dürücüdür. 96 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TEDAV‹YE ve ARAﬁTIRMAYA KARAR VERME YETERL‹⁄‹N‹ DE⁄ERLEND‹REN ARAÇLARIN ‹NCELENMES‹ Evaluating the Tools for Measuring the Capacity of Decision Making in Therapy and Research

Rahime Ayd›n Er i, Mine ﬁehiralt› ii

i Kocaeli Üniversitesi Sa¤l›k Yüksekokulu Ö¤retim Görevlisi, [email protected] ii Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

T›p eti¤inin temel konular›ndan birisi olan ayd›nlat›lm›fl onam, klinik uygulamala- r›n ve araflt›rmalar›n eti¤e uygun olarak yürütülmesinde önemli bir role sahiptir. Kifli- nin karar verme yeterli¤i, geçerli bir onam›n unsurlar›ndan biri hatta ön koflulu olarak kabul edilmektedir. Klinik araflt›rmaya kat›lanlarda oldu¤u gibi tedavi gören hastalarda da karar verme yeterli¤inin de¤erlendirilmesine duyulan gereksinim giderek artmaktad›r. Gereksi- nimi ortaya ç›karan neden; karar vermede yetersizlik potansiyeli tafl›yan hastay›/kifliyi risklerden korumak, zarar görmesini engellemek ve özerkli¤ine sayg›y› sa¤lamakt›r. Burada önemli olan konu ise yeterli¤in ne flekilde ve nas›l de¤erlendirilece¤idir. Tedaviye ve araflt›rmaya karar verme yeterli¤ine iliflkin tart›flmalar sa¤l›k çal›flanlar›, etik uzmanlar› ve hukukçular taraf›ndan y›llard›r yap›lmaktad›r. Konuya iliflkin tar- t›flmalar sonucunda karar verme yeterli¤i en az dört standarda dayand›r›lmaya bafllan- m›flt›r. Bu standartlar; anlama (hastan›n/kiflinin ayd›nlat›lm›fl onam› al›n›rken aç›kla- nan bilgiyi anlamas›), de¤erlendirme (hastan›n/kiflinin tedavinin/araflt›rman›n yarar ve risklerini de¤erlendirmesi), muhakeme (hastan›n/kiflinin tedavinin/araflt›rman›n gün- lük yaflam›ndaki etkisini ve sonuçlar›n› karfl›laflt›rarak karar verme sürecindeki muha- kemesi) ve bir seçimin ifadesidir (hastan›n/kiflinin karar›yla ilgili makul bir seçim ifade etmesidir). Son y›llarda yeterli¤in dayand›r›ld›¤› bu standartlardan baz›lar›n› veya hepsini öl- çen ve sa¤l›k profesyonellerine pratik yard›m sunan yeterlik de¤erlendirme araçlar› ge- lifltirilmifltir. Bu araçlardan baz›lar› di¤erlerinden daha fazla kullan›lmas›na ra¤men, he- nüz karar verme yeterli¤ini de¤erlendirmede geçerli ve güvenilir kabul edilen tek bir araç yoktur. Bununla birlikte bütün yeterlik de¤erlendirme araçlar›n›n kullan›m›; tan›, tedavi veya araflt›rma ile ilgili bilgilerin hastaya/kifliye anlat›lmas›n› gerektirir. Böylece TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 97 araçlar ayd›nlat›lm›fl onam sürecinde bilginin aç›klanmas›, bireyin anlad›¤›n›n de¤erlendirilmesi ve karar›n ayd›nlat›lm›fl bir karar olmas› boyutunda klinik uygulamalara ciddi bir katk› da sa¤lamaktad›r. Ülkemizde karar verme yeterli¤ini de¤erlendiren ve ölçen bir çal›flmaya rastlan- mam›flt›r. Ayn› zamanda ayd›nlat›lm›fl onam›n uygulamaya geçirilmesi ve hastalar›n te- davisiyle ilgili bilgilendirilmesi konusunda eksiklikler oldu¤u, yap›lan araflt›rma sonuç- lar› ile de ortaya konulmufltur. Karar verme yeterli¤ini de¤erlendiren araçlar›n Türki- ye’de kullan›labilirli¤inin de¤erlendirilmesi ve uygulamaya aktar›lmas›; yeterli¤in belirlenmesi gereken durumlarda t›p görevlilerine önemli yararlar sa¤layabilir ve ayd›nlat›l- m›fl onam elde etme ile ilgili etik ihlallerin önlenmesine katk›da bulunabilir. 98 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

“B‹LG‹LEND‹R‹LM‹ﬁ RIZA YÖNETMEL‹⁄‹ TASLA⁄I”: TIP ET‹⁄‹ ve HUKUK AÇISINDAN B‹R DE⁄ERLEND‹RME Draft for a Regulation of Informed Consent: An Evaluation from the Perspective of Medical Ethics and Law

Murat Civaner i, Ümit Erdem ii

i Uluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› [email protected] iia Avukat, Hasta ve Hasta Yak›n› Haklar› Derne¤i Yönetim Kurulu Baﬂkan Yard›mc›s› [email protected], [email protected]

Sa¤l›k Bakanl›¤›, Haziran 2007’de sa¤l›k alan›nda örgütlenmifl bulunan sivil toplum kurulufllar›na, “Bilgilendirilmifl R›za Yönetmeli¤i Tasla¤›” isminde bir yasal düzen- leme tasla¤› göndermifl ve tasla¤› inceleyerek görüfllerini iletmelerini istemifltir. 3359 say›l› Sa¤l›k Hizmetleri Temel Kanunu’nun 9. maddesinin (c) bendine, 181 say›l› Sa¤- l›k Bakanl›¤›’n›n Teflkilat ve Görevleri Hakk›nda Kanun Hükmünde Kararnamenin 43. maddesine dayan›larak haz›rlanan bu taslak, “Amaç, Kapsam, Dayanak ve Tan›mlar”, “T›bbi Müdahalelerde Bilgi Verilmesinin Usul ve Esaslar›”, “T›bbi Müdahalede Hasta ve Yak›n›n›n R›zas›n›n Al›nmas›na ‹liflkin Usul ve Esaslar” ve yapt›r›mlar›n tan›mland›- ¤› “Muhtelif ve Son Hükümler” isimli dört bölümden oluflmaktad›r. “Bireyin; t›bbi mü- dahale öncesinde ayr›nt›l› bir flekilde yaz›l› olarak bilgilendirdikten sonra yine r›zas›n›n bilinçli, gönüllü ve yaz›l› olarak al›nmas›” uygulamas›na “Bilgilendirilmifl r›za” ismi verilen tasla¤›n amac›, ilk maddesinde, “insan›n yaflama hakk›, vücut bütünlü¤ü, sa¤l›¤› ve bedeniyle ilgili tasarruflar›n›n sa¤lanmas›n›, hak ihlallerinden korunabilmesini ve gerekti¤inde hukuki korunma yollar›n› fiilen kullanabilmesiyle ilgili esas ve usulleri belirlemek” biçiminde tan›mlanmaktad›r. Sa¤l›k hizmeti alanlar›n eski / paternal uygulamadan farkl› olarak sa¤l›k durumu ve uygulanmas› düflünülen t›bbi giriflimler hakk›nda bilgilendirilmesi, bunun da ötesin- de bu bilgileri anlayarak ve kendi yaflamlar›n›n içinde anlamland›rarak kendileri hak- k›ndaki kararlara kat›l›mlar›n›n sa¤lanmas›, k›saca ayd›nlat›lm›fl hasta onam› al›nmas›, ülkemizde yirmi y›ll›k bir sürece tarihlenebilir. Gerek hasta haklar› örgütlerinin çabas›, gerekse de dünyada hasta haklar› alan›nda yaflanan geliflmelerin yans›mas› sonucunda 1998 y›l›nda yay›mlanan “Hasta Haklar› Yönetmeli¤i” ile ilk kez hasta haklar›na özel bir yasal düzenleme oluflturulmufltur. T›p mesleklerinin temel de¤erlerinden “hizmet sunulan kiflinin özerkli¤ine sayg› gösterme” ile yine temel hasta haklar›ndan “bilgilendirilme” hakk› ile iflaret edilen ayd›nlat›lm›fl hasta onam› alma uygulamas›n›n ülkemiz- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 99 de yayg›nlaflmas› aç›s›ndan bu konuya özel düzenlemeler getirilmesi olumlu bir ad›m- d›r. Sa¤l›k Bakanl›¤›’n›n haz›rlam›fl oldu¤u “Bilgilendirilmifl R›za Yönetmeli¤i Tasla- ¤›”n› konuyla ilgili taraflara, k›smen de olsa göndererek görüfl sormufl olmas›, ayr›ca olumlu bir giriflim olarak de¤erlendirilebilir. Bununla birlikte, Taslak’a iliflkin de¤erlen- dirilmelerin dikkate al›narak düzenlemenin gözden geçirilmesi oldukça önemlidir. Bu bildiride, Taslak t›p eti¤i ve hukuk yönünden de¤erlendirilmekte, düzenlemenin ismin- den bafllayarak pek çok noktas›nda önemli de¤ifliklikler yap›lmas› önerilmektedir. 100 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

13 Kas›m 2008 / Pembe Salon 15.00 – 16.15 “ÖZERKL‹K”

TIP ET‹⁄‹ ÇERÇEVES‹NDE GEBELERE YÖNEL‹K TIBB‹ AYDINLATMA Medical Consent of Pregnant Women Considered within the Framework of Medical Ethics

M. Türkan Erer i Selim Kad›o¤lu ii ‹lhan Tuncer iii Bahar Taﬂdelen iv

i Doktora Ö¤rencisi, Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› [email protected] ii Ö¤retim Üyesi, Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› [email protected] iii Ö¤retim Üyesi, Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Patoloji Anabilim Dal› [email protected] iv Ö¤retim Üyesi, Mersin Üniversitesi T›p Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dal› [email protected]

Amaç: Gebelerin t›bbi takip süreci hakk›nda ne ölçüde bilgilendirildi¤ini sapta- mak ve hem onlar›n bilgilendirilme beklentisinin hem de gebeli¤i izleyen sa¤l›k profes- yonellerinin bilgi verme e¤iliminin de¤erlendirmesini yapmakt›r. Yöntem: Araflt›rman›n evreni Mersin Üniversitesi Sa¤l›k Araflt›rma ve Uygulama Merkezi’nde, Mersin Kad›n Do¤um ve Çocuk Hastal›klar› Hastanesi’nde, özel merkezlerde ve sa¤l›k oca¤›nda ve ana-çocuk sa¤l›¤› merkezinde izlenen gebelerdir. Araflt›r- man›n yürütüldü¤ü dönemde çal›flmaya kat›lmaya raz› olan, ilk gebeli¤ini yaflayan ve son trimesterde olan bütün gebeler, örneklem kapsam›na al›nm›flt›r (n=102). Veri toplama arac› olarak, kat›l›mc›lar›n hem doktorlarla ve ebelerle ilgili düflüncelerini, beklen- tilerini, iletiflim düzeylerini anlamaya hem de gebelik sürecine özgü durumlar, sorunlar, müdahaleler konusunda bilgilendirilme durumlar›n› belirlemeye yönelik, araflt›rma- c› taraf›ndan oluflturulmufl anket formu kullan›lm›flt›r. Anket yüz yüze görüflme tekni- ¤iyle uygulanm›flt›r. Tan›mlay›c› bir çal›flmad›r. Veriler SPSS for windows 11.5 istatistik paket program›yla de¤erlendirilmifltir. Verilerin analizinde yüzdelik kullan›lm›flt›r. Bulgular: Araflt›rman›n örneklem grubunu oluflturan gebelerin, % 25,5’i Mersin Üniversitesi Sa¤l›k Araflt›rma ve Uygulama Merkezi’nde; % 24,5’i Mersin Kad›n Do- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 101

¤um ve Çocuk Hastanesi’nde; % 25,5’i sa¤l›k oca¤›-ana çocuk sa¤l›¤› birimlerinde; % 24,5’i özel merkezlerde takip edilmifltir. Araflt›rmaya kat›lan gebeler; 18-44 yafllar› aras›nda da¤›lmakta olup, ortalama yafl 27,2 ± 5,8’dir. Gebelerin % 64,7’si herhangi bir iflte çal›flmamakta, % 96’s›n›n sosyal güvencesi bulunmaktad›r. Kat›l›mc›lar›n tamam› doktorla iletiflim kurdu¤unu, % 44,1’i (45 kifli) ebe-hemflire ile iletiflim kurama- d›¤›n› belirtmifltir. Kat›l›mc›lar›n gebelik sürecinde ortaya ç›kan fizyolojik de¤ifliklikler (adet kesilmesi, s›k idrara ç›kma, yorgunluk-halsizlik...) hakk›nda bilgilendirilme oranlar› çerçevesinde, en yüksek oran muayene düzeni ve gereklili¤i (% 56,9) konusunda, en düflük oran ise saç tellinde incelme ve kepeklenme riski konusundad›r (% 18,6). Ka- t›l›mc›lar›n gündelik hayatta dikkat etmeleri, yapmalar› ve kaç›nmalar› gerekenler hak- k›nda bilgilendirilme oranlar› çerçevesinde, en yüksek oran dengeli beslenme ve öne- mi (% 75,5) en düflük oran ise emzirmeye haz›rl›kta yap›lmas› gerekenler konusunda- d›r (%17,6). Kat›l›mc›lar›n gebelik döneminde ortaya ç›kmas› olas› müdahale gerektirir sa¤l›k sorunlar› ve hijyen kurallar› hakk›nda bilgilendirilme oranlar› çerçevesinde, en yüksek oran riskli gebelik ve cinsel iliflki (% 45,1) en düflük oran ise gebelik zehirlen- mesi konusundad›r (% 22,5). Sonuç: Kat›l›mc›lar ça¤dafl t›p eti¤i çerçevesinde öngörülen düzeyde bilgilendiril- memektedir. En yüksek oranda aktar›lan bilgiler gebe takip biriminin iflleyiflinin aksa- madan yürümesini sa¤lamaya yönelik olanlard›r. 102 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TEDAV‹Y‹ SÜRDÜRME ÖDEV‹ M‹, TEDAV‹Y‹ RED HAKKI MI ? TÜRK‹YE’DE TEDAV‹Y‹ RED HAKKINA ‹L‹ﬁK‹N YASAL ÇERÇEVEN‹N TIP ET‹⁄‹ AÇISINDAN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ The Duty of Continuing the Therapy or the Right of Refusing the Therapy? An Evaluation of the Legal Framework in Turkey Concerning the Right of Refusing the Therapy from a Medical Ethics Perspective

Tolga Güven i, Gürkan Sert i

i Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Görevlisi [email protected] [email protected]

Türkiye’deki yasal düzenlemelerde t›bbi müdahalelerde bireyin onam›n›n önemini vurgulayan pek çok hüküm bulunmas›na karfl›n, hastan›n tedaviyi red hakk›na iliflkin az say›da ifade yer almakta ve mevcut ifadeler de konuyu yeterince aç›kl›¤a kavufltura- mamaktad›r. Konunun en detayl› flekilde ifade edildi¤i düzenleme olan Hasta Haklar› Yönetmeli¤i, “tedaviyi red” ve “r›zan›n geri al›nmas›” kavramlar›n› farkl› iki bafll›k al- t›nda incelemifltir. Bu düzenlemeye göre “hayat› veya hayati organlardan birisini tehdit eden acil haller haricinde r›zan›n her zaman geri al›nmas› mümkün” olmakla birlikte, “r›zan›n müdahale bafllad›ktan sonra geri al›nmas›, t›bbi yönden sak›nca bulunmamas›” flart›na ba¤lanm›flt›r. Tedaviyi red hakk›n› k›s›tlamak amac›yla yaz›ld›¤› anlafl›lan bu hükümler, ayn› maddede yer alan “r›zan›n geri al›nmas›, hastan›n tedaviyi reddet- mesi anlam›na gelir” ifadesi ve bir sonraki maddede yer alan “tedaviyi reddetme ve durdurma” maddesi içerisinde tan›mlananlar ile birlikte ele al›nd›¤›nda Türkiye’de tedaviyi red hakk›n›n yasal çerçevesi son derece karmafl›k bir hale gelmektedir. Do¤al olarak, bu karmafl›k yap› sa¤l›k çal›flan› için de yol gösterici olmaktan uzak ve ifllevsiz bir hal almaktad›r. Söz konusu hükümlerdeki belirsiz yap›, muhtemelen tedaviyi red hakk›n›n çerçe- vesini yönetmelikte yer alan “ötanazi yasakt›r” ve “hayat hakk›ndan vazgeçilemez” gibi di¤er baflka hükümler ile tutarl› hale getirme çabas› sonucunda ortaya ç›km›flt›r. An- cak; söz konusu hükümlerde tedaviyi red hakk›n›n s›n›rlar› belirlenmek istenirken adeta bir “tedaviye devam etme” ödevi tan›mlam›fl olup, bu durum hasta bireyin iradesi- nin tedavinin reddine iliflkin karar sürecinin tümüyle d›fl›nda b›rak›lmas›na yol açabile- cek bir çerçeve ortaya ç›karmaktad›r. Bu bildiride, Türkiye’de tedaviyi red hakk›na iliflkin bu sorunun t›p eti¤i aç›s›ndan incelenmesi ve özellikle “t›bben sak›nca olmamas›” ifadesinin gerçekte ne kadar sorunlu ve tutars›z bir yaklafl›m ile kurguland›¤›na dikkat çekilmesi amaçlanm›flt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 103

HASTA ÇOCU⁄UN B‹LG‹LENME HAKKI The Sick Child’s Right of Being Informed

Müesser ﬁenses i, Nermin Ersoy ii

i Kocaeli Üniversitesi Sa¤l›k Yüksekokulu Ö¤retim Görevlisi, Kocaeli Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected], [email protected] ii Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi

Çocu¤un kendisi ile ilgili konularda bilgilenme ve düflüncesini özgürce ifade etme hakk› bulunmaktad›r. Çeflitli ulusal ve uluslararas› düzenlemelerle koruma alt›na al›n- m›fl olan bu hak; çocu¤un kendisini ilgilendiren kararlardan haberdar edilmesini ve kararlara kat›lma f›rsat› verilmesini gerektirmektedir. Her ne kadar anne-babalar çocuk- lar› için temel karar verici olsa da kabul edilen görüfl; ebeveyn onam› ile birlikte çocu- ¤un kabulünü de dile getirmesidir. T›pta çocu¤un haberdar olma hakk› ile hekimin ço- cu¤a kendisi ile bilgili bilgileri vermesi, hatta kararlara kat›lmas›n› sa¤lamas› kast edilmektedir. Çocu¤un en üstün yarar›n› gözetmekle hakl›land›r›lan bu etik ödev, temel ahlaki bir sorumluluktur. Ço¤unlukla çocu¤un haberdar edilmesine iliflkin etik ve yasal düzenlemeler arafl- t›rma eti¤i kapsam›ndad›r. Örne¤in ülkemizde son ceza kanununda yap›lan düzenle- melerle araflt›rmalarda çocu¤un haklar› koruma alt›na al›nm›flt›r. Ancak hasta çocu- ¤un, özellikle ölmekte olan hasta çocu¤un kendisine yap›lanlardan, durumundan haberdar edilmesi, kararlara kat›lmas› ile ilgili düzenlemeler yok denilecek kadar azd›r. Oysa t›bb›n artan gücüne ra¤men günümüzde tedavi edilemeyen, ço¤u ölümcül olan çocukluk ça¤› hastal›klar›n›n çeflitlili¤i bu durumdaki çocuklar›n say›s›n› art›rmaktad›r. Çocu¤un yafl›n› ve anlama yeterlili¤ini gerekçe göstererek durumu hakk›nda bilgi- lendirilmemesi, çocu¤un kendi haklar›n› kullanmas›n› engelledi¤i gibi, hekim ve hem- flirenin çocu¤un haklar›n› savunma ödevini de ortadan kald›rmaktad›r. Bu ba¤lamda bildiride hasta çocu¤un bilgilendirilmesinin etik gerekçeleri, haberdar edilme yöntemleri, yaflam› destekleyen tedavi kararlar› da dâhil olmak üzere kendi tedavi plan›na kat›lmas› farkl› felsefi ve geliflim-ö¤renme kuramlar› ile ele al›nacak ve çocu¤un özerkli¤inin önemi üzerinde durulacakt›r. 104 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

1897 TÜRK-YUNAN SAVAﬁI YARALILARINA A‹T ONAM BELGELER‹: HÜSN-‹ RIZA SENETLER‹ Consent Documents Obtained from the Wounded During the Turkish-Greek War of 1897: Certificates of Informed Consent

Nuran Y›ld›r›m

‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi

Osmanl› Devleti’nde, hekimler, cerrahlar ve di¤er sa¤l›k uygulay›c›lar›n›n, operasyonlar veya riskli tedavilerden önce hastalar›ndan r›za senedi ald›klar›n› biliyoruz. Uy- gulay›c›lar›n, ‹slâm hukuku esaslar› çerçevesinde, muhtemel ölüm veya sakatl›klardan sorumlu tutulmamas› esas›na dayanan r›za senetleri, fier’i mahkemelerde, günümüzün hakimleri say›lan kad›lar huzurunda ve tan›klar önünde imzalan›rd›. Hukuki davalar›n görüldü¤ü fier’i mahkemelerin 1924 y›l›ndaki kapan›fl›na kadar süren bu uygulamada hastalar, r›za verdikleri giriflim veya tedavi sonunda zarara u¤rayabilecekleri durumlar meydana gelirse, kendileri ya da varisleri taraf›ndan kan ve diyet davas› aç›lmaya- ca¤›n› taahhüt ediyorlard›. Hastalar bu r›za senetlerini, ölüm veya sakatl›k gibi muhtemel riskleri bilerek verdiklerinden, Osmanl› r›za senetlerinin modern onam kavram›n›n bir ögesi olan “bilgilendirme” ifllevini içerdi¤i kabul edilmektedir. Son y›llarda 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl› yaral›lar›ndan operasyonlar öncesinde r›za senetleri al›nd›¤›n› ifade eden kaynaklara ulafl›lm›flt›r. Bu savafl nedeniyle Beyler- beyi Saray› müfltemilatlar›nda aç›lan; Pafla Dairesi Hastanesi, Muz›ka-i Hümayun Da- iresi Hastanesi ve A¤alar Dairesi Hastanesi’nde yaral›lar cerrahi giriflimlerden önce, yap›lacak ameliyat›n önemi ve ameliyat sonras› olas› komplikasyonlar hakk›nda bilgi- lendiriliyor, sonradan s›k›nt› oluflturabilecek bir ameliyata bafllamadan izinleri al›n›yordu. Bu r›zalar›n al›n›fl› s›ras›nda, yaral›lar›n ameliyat›n önemi ve olas› komplikasyonla- r› konusunda ayd›nlat›lmas›, kad›lar huzurunda al›nan r›za senetlerinden daha ileri ve günümüz ayd›nlat›lm›fl onam kavram›na daha yak›n bir ad›md›r. Bu savafltan yirmi se- ne sonra ç›kan Türk-Yunan Savafl›’nda bu kez cephede yaralan›p ameliyat edilmek üzere Y›ld›z ve Gümüflsuyu Askeri Hastanelerine gönderilen askerlerden “hüsn-i r›za senedi” ad› alt›nda onam belgeleri al›nd›¤›n› görüyoruz. 17 Nisan-20 May›s 1897 tarihleri aras›nda Tesalya’da cereyan eden bu savaflta yaralanan askerlerimizin ilk muayeneleri ve tedavileri cephelerdeki Osmanl› Hilâl-i Ah- mer Cemiyeti hastanelerinde yap›ld›. Ciddi vakalar ise özel olarak haz›rlanm›fl vagon- lar ve gemilerle ‹stanbul’a tafl›nd›lar. Y›ld›z ve Gümüflsuyu Hastanelerine nakledilen yaral›lar önce operatörler ve doktorlar taraf›ndan muayene ediliyor durumlar›na göre ko- ¤ufllara yerlefltiriliyordu. Askerler kendilerine yap›lacak ameliyat hakk›nda bilgilendiri- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 105 liyor ve iki tan›k huzurunda r›za gösterdiklerine dair bir belge imzalad›ktan sonra ameliyat ediliyorlard›. Hüsn-i r›za senedi ad› verilen bu belgeler hastane baflhekimleri tara- f›ndan hastanenin ba¤l› bulundu¤u ordu kumandanl›¤›na gönderiliyordu. Elimizdeki hüsn-i r›za senetleri, 5 Haziran-28 A¤ustos 1897 (24 May›s -2 A¤ustos 1313) tarihleri aras›nda, 32’si Y›ld›z Hastanesi’nde, 8’i Gümüflsuyu Hastanesi’nde yap›lan toplam 40 ameliyattan önce al›nm›flt›r. Her iki hastanede de ameliyatlar, bü- tün hekim ve cerrahlar›n huzurunda icra ediliyordu. Hüsn-i r›za senedi al›nan bu 40 ameliyat›n da¤›l›m› flöyleydi; Y›ld›z Hastanesi’nde Opr. Cemil Pafla 13, Opr. Alek- sandr Kanburo¤lu 11, Almanya, Avusturya ve Rusya Salib-i Ahmer/K›z›lhaç Cemiyet- lerinin doktor ve operatörleri 18 ameliyat yapm›flt›. Gümüflsuyu Hastanesi’nde ise; Opr. Bnb. Haz›m Efendi 5, Avusturya K›z›lhaç›’ndan Matheu Bailon ve Hyrtel 3 ameliyat yapm›flt›. Ameliyatlar, ateflli silah yaralar›ndan parçalanm›fl ve çürümüfl kemiklerin temiz- lenmesi, kol ve bacak amputasyonlar›, tasni’-i uzv/rekonstruktif giriflimler ile kurflun ve flarapnel parçalar›n›n ç›kar›lmas›yd›. Yaral›lar, kendilerine t›bben yap›lmas› zorunlu olan ameliyat anlat›ld›¤›nda sakat kalma ihtimali varsa bunu ö¤reniyorlar yani ameliyat›n sonucu hakk›nda ayd›nlan›yorlard›. Hatta el ve ayaklar›ndan yaralanm›fl baz› as- kerlere ampütasyon için iflaret bile konuyordu. 106 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

13 Kas›m 2008 / Pembe Salon 16.30 – 17.45 “SA⁄LIK ET‹⁄‹ ve SA⁄LIK HUKUKU” International Ethics Codes in Midwifery ULUSLARARASI EBELIK ETIK KODLARI

Gülvin Kutbay i, Sultan Alan ii, Filiz At›ﬂ i, Gülay Halidi iii

i Çukurova.Üniversitesi Adana Sa¤l›k Yüksek Okulu Ebelik Bölümü Yüksek Lisans Ö¤rencisi [email protected] [email protected] ii Çukurova.Üniversitesi Adana Sa¤l›k Yüksek Okulu Ö¤retim Üyesi [email protected] iii Çukurova.Üniversitesi Ceyhan Sa¤l›k Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu Ö¤retim Görevlisi, Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Yüksek Lisans Ö¤rencisi [email protected]

Fizyolojik süreçler olan gebeli¤i ve do¤umu desteklemek üzerine kurulu bir bak›m ve sa¤alt›m mesle¤i olan ebeli¤in tarihi çok eskilere dayanmaktad›r. Kad›nlar, di¤er türlerin diflilerinden farkl› olarak, tarihin bafllang›c›ndan bu yana do¤umlar› süresince kendilerine destek olacak, becerikli baflka kifliler aram›fllard›r. Kad›n›n baflkalar›na yar- d›m etme içgüdüsü ile do¤um yard›m› yapmaya bafllamas›, ebeli¤in kad›nlara özgü bir ifl olarak biçimlenmesine yol açm›flt›r. Tarihçilerin de belirtti¤i gibi ebelik, zamana ve kültürel de¤iflime karfl›n tarih boyunca flekil ve nitelik olarak yer yer de¤iflik yorumlan- ma biçimine ra¤men, önemli bir sosyal figür olarak varl›¤›n› sürdürmüfltür. Bugün daha profesyonel çerçeveye oturan ebelik, bir yandan yasalarla s›n›rlar› belirlenmifl di¤er yandan etik sorumluluklar› olan ve bu sorumluluklar›n› evrensel kodlar- la belirleyebilen bir meslek olarak varl›¤›n› devam ettirmektedir. Etik ve hukuk iliflkili kavramlar oldu¤u halde hukuk ülkeden ülkeye de¤iflim gösterebilmektedir. Normalde etik veya etik sistem hukuka sayg›l› ve yer yer onunla iflbirli¤i içindedir. Fakat günü- müzde meslek etikleri evrensellik aç›s›ndan hukukun ötesine geçmifltir. Bu durumda eti¤in ilgili oldu¤u meslek aç›s›ndan ülkelerin sosyal ve kültürel yap›s›na uyarlanmas› mümkün olan standart kurallar dizgesi haline getirilmesinin, o mesle¤in profesyonelli- ¤ini kan›tlamas› bak›m›ndan bir zorunluluk haline gelmifltir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 107

Örgütlenmenin mesleklerin geliflimi, profesyonelleflmesi, standardizasyonu ve nihayet kendi etik kodlar›n› oluflturmas› aç›s›ndan önemi büyüktür. Ebeler için ICM (In- ternational Confederation of Midwives. Uluslararas› Ebeler Konfederasyonu) bu amaç- la bir grup Avrupal› ebe taraf›ndan ilk kez 1919 y›l›nda Belçika’ da kurulmufl olup, ça- l›flmalar›n› halen dinamik ve evrensel bir formatla sürdürmektedir. Bu çal›flmada özellikle söz etmek istedi¤imiz ebelik etik kodlar›, ICM taraf›ndan bir çal›fltaylar serisiyle haz›rlanm›fl ve ilki May›s 1986’da Vancouver’da (Kanada) oluflturulmufltur. Daha sonra 1987’de Hollanda’da ve 1991’de ‹spanya’da sürdürülmüfltür. Son taslak Madrid’te (‹spanya) biçimlendirilmifl, yürütmeyle ilgili komitenin konsensüs doküman› Vancouver’da ICM konseyinde sunulmufl ve 6 May›s 1993’te ‹ngiliz Kolom- biyas›’nda (Kanada) benimsenmifltir. ICM etik kodlar› evrensel ölçekte etik prensipleri ön planda tutmakta, bu ilkelerin türevi olan düzenlemelerin yan› s›ra, çeflitli sorunlu durumlar hakk›nda makul ve hukuka uygun çözümleri de içermektedir. 108 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

ORTAK ve FARKLI YÖNLER‹YLE SA⁄LIK MESLEK ET‹⁄‹ KODLARI Professional Ethical Codes in Health Professions: Similarities and Differences

Selda Okuyaz i, Funda Gülay Kad›o¤lu ii

i Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] ii Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Amaç: Bu çal›flman›n amac› üç ayr› sa¤l›k meslek grubu olan hekimlik, difl hekimli¤i ve hemflireli¤in meslek eti¤i kodlar›n› karfl›laflt›rarak benzerliklerini ve farkl›l›k- lar›n› incelemektir. Yöntem: Bu çal›flmada American Medical Association (AMA)’n›n (2001), Ame- rican Dental Association (ADA)’n›n (2005) ve American Nurses Association (ANA)’n›n (2001) etik kodlar› karfl›laflt›rmal› olarak de¤erlendirmeye al›nm›flt›r. Bulgular: Üç sa¤l›k meslek grubunun etik kodlar›n›n en önemli ortak noktas› t›p eti¤inin dört temel ilkesi olan özerklik, yararl›l›k, zarar vermeme ve adalet ilkeleri çer- çevesinde yap›land›r›lm›fl olmalar›d›r. Di¤er taraftan mesle¤i ilerletme ve yükseltmeye verdikleri önem ve toplumu gelifltirmeye yönelik olan aktivitelere özendirmeleri vurgu- lamaya de¤er nitelikte benzer yönlerindendir. Üç sa¤l›k meslek grubunun etik kodlar›n›n farkl›l›klar› kod metninde benimsenen biçemlerin farkl›l›¤›ndan kaynaklanmaktad›r. AMA’n›n etik kodunda gereklilik ve öne- ri kal›b›n›n bir arada kullan›m›; ANA’›n etik kodunda ise gereklilikten çok, genifl zaman yap›s›n›n kullan›m› dikkati çekmektedir. ADA’n›n etik kodunun genel düzen ve anlat›- m› AMA ve ANA’n›n etik kodlar›ndan farkl› bir yap›ya sahiptir. ADA’n›n etik kodunda s›ras›yla etik ilke tan›mlanmakta; sonra bu etik ilkeyle ilgili mesleki eylem ilkesi aç›k- lanmakta ve son olarak da tavsiye niteli¤indeki kararlar sunulmaktad›r. Sonuç: Farkl›l›klar›na ra¤men ayn› ifllevi yerine getirmek gibi ortak bir yöne sahip olan sa¤l›k meslek eti¤i kodlar›, sa¤l›k çal›flanlar›na rehberlik ederek mesleki uygulamalar› etik aç›dan güvence alt›na almaya çal›flmaktad›r. Sa¤l›k meslek eti¤i kodla- r›, toplum ve sa¤l›k çal›flan› aras›nda gerçekleflen devaml› iletiflimle ve sa¤l›k alan›ndaki geliflmelerin neden oldu¤u yeni etik ikilemlerin etkisiyle sürekli gözden geçirilmekte ve gerekti¤inde ça¤dafl t›p eti¤i sorunlar›na koflut biçimde güncellenebilmektedir. Sa¤- l›k meslek örgütü taraf›ndan oluflturulan etik kodlar ayn› zamanda, eti¤e ayk›r› bir durum karfl›s›nda kurumsal anlamda ba¤lay›c› bir özellik de tafl›maktad›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 109

BEVAS‹ZUMAB (ALTUZAN) ÖRNE⁄‹NDE TÜRK‹YE’DE RUHSATLI END‹KASYON DIﬁI ‹LAÇ KULLANIMININ ET‹K YÖNDEN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ An Evaluation of the Off-Label Use of Medications in Turkey from an Ethics Perspective : The Example of Bevasizumab (Altuzan)

Hasan Basri Çakmak i, Müge Demir ii, Nüket Örnek Büken iii

i Ankara Atatürk E¤itim ve Araﬂt›rma Hastanesi Göz Hast. Uzman› [email protected] ii Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi [email protected] iii Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Bevasizumab yeni damar oluflumunu engellemek amac›yla sistemik bir ilaç olarak, özellikle kanser tedavisinde baflar› ile kullan›lmaktad›r. Son y›llarda yap›lan çal›flmalarla ruhsatl› endikasyon d›fl› (off label) olarak baz› göz hastal›klar›n›n tedavisinde de baflar› sa¤lanm›flt›r. Ruhsatl› endikasyon d›fl› ilaç kullan›m›, bir farmasötik ilac›n bilinen, kabul edilmifl, ruhsatland›r›lm›fl alan› d›fl›nda kullan›m›d›r ve klinik denemeden ba¤›ms›zd›r. Daha çok bir tedavi teflebbüsü olarak de¤erlendirilir. Baz› bireysel vakalarda bir t›bbi tedavi bile olabilir. Bevasizumab gelifltirilmifl olan tek VEGF inhibitörü de¤ildir, fakat bevasizuma- b›n oftalmolojik hastal›klarda kullan›m› di¤er VEGF inhibitörlerinden daha yayg›nd›r. Bu durumun en önemli nedeni ise bevasizumab kullan›m›n›n di¤er ajanlara oranla çok daha ekonomik olmas›d›r. Buna ra¤men bevasizumab›n sadece kolon kanserlerinin tedavisi için ruhsatl› olmas› nedeniyle, bevasizumab ancak ruhsatl› endikasyon d›fl› (off label) olarak kullan›labilmektedir. Bunun yan› s›ra bevasizumab›n güvenlik ve etkinli¤i konusunda kesin bilimsel verilerin olmamas› ve intravitreal uygulamalar› ile ilgili bilimsel çal›flmalar›n k›sa dönem- li takip sürelerine sahip olmalar›, bevasizumab›n intravitreal kullan›m› ile ilgili olarak bir tak›m etik sorunlar› do¤urmaktad›r. Bu yaz›da bu etik sorunlar›n tart›fl›lmas› planlanmaktad›r. Bevasizumab senil maküla dejenerasyonu için ruhsatl› endikasyon d›fl› olarak kullan›l›rken, piyasada ayn› firma taraf›ndan üretilen ranibizumab etken maddeli ruhsatl› 110 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ bir ilaç da bulunmaktad›r. Ancak bu iki ilaç aras›nda ciddi fiyat fark› vard›r. Bir di¤er sorun ise bevasizumab›n uygulanmaya haz›rlanmas› s›ras›nda sterilite sorunlar› ve doz ayarlanmas› s›k›nt›lar› olmas›d›r. Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n 2006 y›l›nda yay›nlad›¤› ruhsatl› endikasyon d›fl› ilaç kullan›m›na ait genelgede temel ilke olarak bunu izin vermedikle- ri belirtilmifltir. Fakat 2007 y›l›nda yay›nlad›klar› bir baflka genelgede bevasizumab›n ruhsatl› endikasyon d›fl› kullan›m› ile ilgili bakanl›¤a bilgi verilmesi flart› ile ilac›n kulla- n›m›na izin vermifltir. Bu olguyla ilgili olarak hastaya yararl› olma ilkesi ile, k›t kaynaklar›n adil da¤›t›m› (adalet ilkesinin) çat›flt›¤›n› görmekteyiz. Sonuç olarak ruhsatl› endikasyon d›fl› ilaç kullan›m› oldukça karmafl›k ve ilgili pek çok taraf›n bulundu¤u bir konudur. Son karar›n verilmesi sadece hekimlerin insiyatifine b›rak›lmamal›, konuya dâhil olan herkesin- he- kimler, hastalar, ilaç üreticileri, sosyal güvenlik kurumlar›- derinlemesine tart›flmas› ile sonuca ulafl›lmal›d›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 111

OTC’LER (REÇETES‹Z SATILAN ‹LAÇLAR), ECZANE ECZACILI⁄I ve KONUNUN ET‹K YÖNDEN ‹NCELENMES‹ The Over-the-Counter Medicines, Drug-Store Pharmacy, and the Ethical Issues Involved

G. Hale Özcömert Coﬂkun

Uzman Eczac›, Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi T›bbi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected]

OTC (Over The Counter) ilaçlar, k›saca tezgah üstü ya da sat›fl› reçete gerektir- meyen ilaçlar olarak bilinmektedir. Bu grup ilaçlar eczanelerde sat›ld›¤› gibi eczane d›- fl›nda da sat›labilmektedir. San›ld›¤›n›n aksine reçeteli ilaçlara göre daha az etkili ya da etkisiz de¤illerdir. OTC ilaçlar hekim gerektirmeden, kiflinin kendi kendini tedavi ede- bilmesinin söz konusu oldu¤u durumlarda kullan›l›r. Günümüzde OTC ilaç konusu, özellikle eczane d›fl›nda sat›labilmeleri, hekime dan›flma gere¤inin duyulmamas›, ecza- c›n›n kontrolünün ortadan kalkmas› aç›lar›ndan önem kazanm›flt›r. Bu çal›flmada OTC ilaçlarla ilgili genel bilgiler verildikten sonra konu özellikle eczac›l›k eti¤i aç›s›ndan de- ¤erlendirilecektir. 112 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

14 Kas›m 2008 / Büyük Salon 13.30 – 14.45 “HASTA HAKLARI”

DEMANSLI HASTALAR, ET‹K ‹K‹LEMLER ve HASTA HAKLARI Demented Patients, Ethical Dilemmas and Patients’ Rights

‹nci Hot i, Esin Karl›kaya ii, Ça¤atay Üstün iii

i ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpaﬂa T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› [email protected] ii Trakya Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] iii Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Entelektüel ifllevlerde yayg›n bir bozulman›n söz konusu oldu¤u demansl› hastalarda bellek kayb›, hesaplama güçlü¤ü, dikkat da¤›n›kl›¤›, mizaç ve duygulan›mda de¤ifl- meler, yarg› ve soyutlama yetene¤ininde bozulma, yönelim bozukluklar› görülmektedir. Demans›n seyri s›ras›nda, hastal›¤›n fliddetine göre de¤iflen oranlarda, yarar sa¤- lama, zarar vermeme ile özerklik ilkelerinin çat›flmas›ndan kaynaklanan birçok etik sorun otaya ç›kmaktad›r. Bunlar›n ilk akla geleni, hastal›¤›n seyri ve tedavisine iliflkin verilen bilgiyi anlama, muhakeme etme, onay verme yani ayd›nlat›lm›fl onam sürecinde yaflanan s›k›nt›lard›r. Hastan›n kendi gelece¤ini belirleme hakk›na özen göstermede, hastal›¤›n›n fliddeti önemli bir belirleyici olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu nedenle demansl› hastalar›n kimi zaman araflt›rmalarda bir denek haline dönüflmesi mümkündür. Ayr›ca, demans süregen (kronik) bir hastal›k oldu¤u için zamanla bire bir bak›ma ihti- yaç duyacak hale gelen bu hastalarla birlikte ailelerinin de desteklenmesi önem tafl›- maktad›r. Bu çal›flmada, demansl› hastalar ve ailelerinin yaflad›klar› etik ikilemler, hasta haklar› çerçevesinde ele al›narak tan›mlanmaya ve bu ikilemlerin çözümüne yard›mc› öne- riler sunulmaya çal›fl›lacakt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 113

HASTA HAKLARINA CEZAEVLER‹NDEN BAKMAK Approaching to Patients’ Rights from the Prisons

Gülsüm Önal Gürsoy

Deontoloji ve T›p Tarihi Uzman›

Ceza ve tutukevleri oldukça karmafl›k kurulufllard›r. Gözetim alt›ndaki bireyin t›b- bi bak›ma ulaflma çabas› engellidir. Dezavantajl› bir grubun yaflad›¤› cezaevlerinde, haklar›n uygulanmas›n› sa¤lamak özel önlemleri gerektirir.Ülkemizde kamu ve özel sa¤l›k kurulufllar›nda uygulama zorunlulu¤u getirilen hasta haklar›n›n cezaevleri gibi özel mekanlarda ya da tutuklu ve hükümlülerin sa¤l›k kurulufllar›na baflvurduklar› zamanlarda nas›l geçerli olaca¤› yönünde standartlar yoktur. Bu çal›flman›n amac›, cezaevlerinde sa¤l›k bak›m standartlar›n›n gelifltirilmesine, hasta haklar› yönünden katk›da bulunabilmektir. 114 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TIP ET‹⁄‹ ve HASTA HAKLARI AÇISINDAN ZÜHREV‹ HASTALIKLARLA ‹LG‹L‹ YASAL DÜZENLEMELER Legal Regulations Related to Sexually Transmitted Diseases from the Perspective of Medical Ethics and Patients’ Rights

Gülay Satar i, Selim Kad›o¤lu ii, ‹lter Uzel ii

i Dermatoloji ve Veneroloji Uzman›, Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] ii Çukurova Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] [email protected]

Günümüzde “cinsel yolla bulaflan hastal›klar” biçiminde ifade olunmas› ye¤lenen hastal›klar grubunu adland›rma konusunda Bat› t›bb› Roma panteonunun aflk tanr›ça- s›na gönderme yapma yaklafl›m› benimsenmifl; dilimizde kullan›lan “zührevi” sözcü¤ü de bu yaklafl›m›n dolayl› bir uzant›s› olarak tanr›çan›n ismini tafl›yan gezegenin Arap- ça karfl›l›¤›ndan türetilmifltir. Ça¤dafl t›bb›n hastalara, hastal›klara, tan›-tedavi araçlar›- na göre dallarla ayr›lmas› çerçevesinde, muhtelif mini canl›lar›n yol açt›¤› bu hastal›k- lar, cilt hastal›klar› ile birlikte “dermatoloji ve veneroloji” uzmanl›k dal›n›n konusu kabul edilmifltir. Cinsel yaflam›n t›bb›n ele ald›¤› bir konu olman›n ötesinde, toplum genelinin ve bafll›ca toplumsal kurumlar aras›nda yer alan dinin, ahlak›n, hukukun ve siyasetin ilgi alan›na girmesi söz konusudur. Bu saptamay›, t›bb›n a¤›rl›¤›n›n belirgin biçimde artm›fl oldu¤unu vurgulamak kofluluyla, cinsel yolla bulaflan hastal›klar için yinelemek olanak- l›d›r. Toplumsal aç›l›mlar› zengin t›bbi konular›n t›p eti¤i aç›s›ndan incelenmeye-irdelenmeye de¤er olmas› genel çerçevesinde, cinsel yolla bulaflan hastal›klar›n farkl› yön- leri hakk›nda de¤iflik t›p eti¤i etütleri yapmak mümkündür. Cinsel yolla bulaflan hastal›klara yakalanmaya yol açan iliflkilerin ço¤unlukla genel ahlak ve yasal düzenlemeler çerçevesinde yasak ya da uygunsuz olarak niteleniyor olmas› ve gizlilik içinde gerçeklefltirilmifl bulunmas› söz konusudur. Bu durumda hasta- n›n mahremiyetle ilgili kayg›lar› artmakta, hatta deneyimini s›r olarak nitelemesi gün- deme gelmektedir. Öte yandan bu hastal›klar›n varl›¤› ve yayg›nl›¤› çok say›da kifliyle ve s›k aral›klarla cinsel iliflki kurma e¤ilimini benimseyenlerin say›s›yla orant›l›d›r ve söz konusu e¤ilim güçlendikçe, cinsel yolla bulaflan hastal›klar h›zla genifl kitlelere yay›la- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 115 rak önemli bir toplum sa¤l›¤› sorunu haline gelmektedir. Dolay›s›yla, cinsel yolla bulaflan hastal›klara yakalanm›fl olan herkesin, bir ya da birkaç hasta partnerin ve o part- nerlerin partnerlerinin varl›¤›na delalet etti¤ini söylemek olanakl›d›r. Yukar›da yer alan saptamalar› bir araya getirince, cinsel yolla bulaflan hastal›kla- r›n t›p eti¤iyle ilgili boyutunun genel çerçevesi, hastan›n gizlilikle ilgili hassasiyetine sayg› gösterme ile toplumun sa¤l›¤›n› koruma kayg›lar› aras›nda yaflanan çat›flma biçi- minde ortaya ç›kmaktad›r. “Sa¤l›k mevzuat›” ve “hasta haklar›” t›p eti¤i ile t›p huku- kunun kesiflim kümesinde yer alan iki ana bafll›kt›r. Genelde ve Türkiye özelinde sa¤- l›k mevzuat› cinsel yolla bulaflan hastal›klarla ilgili toplum sa¤l›¤›n› önceleyen bir dizi düzenleme içermektedir. Hasta bireyi merkeze yerlefltiren bir anlay›fl› benimseyen hasta haklar› kapsam›nda ise cinsel yolla bulaflan hastal›klara yakalananlar›n haklar› gibi özel bir alt bölüm bulunmamaktad›r. Bu çal›flma çerçevesinde, cinsel yolla bulaflan hastal›klar hakk›ndaki yasal düzen- lemeler birbirini bütünleyen iki de¤erlendirmeye konu edilmifltir. Bu de¤erlendirmele- rin ilki, düzenlemelerin hastalar› ve “flüphelileri” maruz b›rakt›klar› durumlar›n hasta haklar›yla ba¤dafl›rl›¤›, ikincisi ise sa¤l›k profesyonellerine yönelik direktiflerinin t›p eti- ¤i aç›s›ndan uygunlu¤u hakk›ndad›r. 116 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

ERKEK ÇOCUK SÜNNET‹ ve ‹Ç‹NDE BARINDIRDI⁄I ET‹K SORUNLAR The Circumsion of Boys and the Ethical Problems Inherent to This Practice

Murat Aksu i, ‹lhan Çetin ii, Ali Y›ld›r›m iii

i Gaziosmanpafla Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Gaziosmanpafla Üniversitesi T›p Fakültesi Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal› iii Gaziosmanpafla Üniversitesi T›p Fakültesi Adli T›p Anabilim Dal›

Sünnet, s›n›rl› say›da t›bbi endikasyon d›fl›nda, ço¤unlukla geleneksel ve dinsel ge- rekçelerle erkek ve kad›n bedenine uygulanan, kökeni tarihin derinliklerine dayanan, bir cerrahi yöntemdir. Günümüzde, erken dönem komplikasyonlar›n›n hayat› yüksek oranda tehdit etmesi nedeniyle, uluslararas› mücadele sonucunda, kad›n sünnetinde önemli oranda azalma sa¤lanm›flt›r. Bafllang›ç noktalar› ayn› olmakla birlikte kad›n sünnetindeki bu duruma karfl›l›k erkek sünnetinin uygulanmas›na tüm dünyada devam edilmektedir. Günümüz t›p literatüründe sünnet, dünyada erkekler üzerinde uygulanan en s›k cerrahi yöntem olarak belirtilmekte ve oran› %25-30 olarak gösterilmektedir. Yine konu ile ilgili literatürde, sünnetli erkeklerin büyük bir oranda ‹ngilizce konuflulan ülkeler- de ve Müslüman co¤rafyada yo¤unlaflt›¤› belirtilmektedir. Son y›llarda özellikle ‹ngilizce konuflan toplumlarda ve bilim çevrelerinde yenido- ¤an dönemindeki çocuklar›n sünneti ile ilgili tart›flmalar dikkat çekmektedir. Tart›flma, sünneti savunan ve karfl› ç›kan görüfl olarak iki bafll›k alt›nda gerçekleflmektedir ve ifllemin tafl›d›¤› komplikasyon riskine ve ailenin iste¤ine ba¤l› yap›lan ifllemde onam/olur konular›na odaklanmaktad›r. Sünneti savunan görüflte; sünnetin, HIV ve di¤er cinsel yolla bulaflan enfeksiyon hastal›klar›n›n geçiflinde ciddi bir azalmaya neden oldu¤una dikkat çekilmekte ve bu kadar önemli bir yarar›n görmezden gelinemeyece¤i belirtilmektedir 1,5. Ayr›ca, yenido¤an dönemindeki çocuklar›n› afl› yapt›rmak için karar veren anne ve babalar›n, sünnet ifllemine göre çok daha ciddi bir yan etki riskine karfl›n olur verdiklerine dikkat çekmektedir. Sünnet iflleminden kaynaklanan a¤r› ve a¤r›n›n yönetimi problemi hakk›nda ise iyi düzenlenmifl bir anestezi protokolü ile sorunun üs- tesinden gelinece¤i ve ifllem nedeniyle çocu¤un a¤r› çekmeyece¤i vurgulanarak, sün- nete karfl› ç›kan grubun a¤r› ile ilgili argüman› savunucu grup taraf›ndan çürütülmeye çal›fl›lmaktad›r. Karfl› ç›kan grup ilk olarak bu uygulaman›n antik ve dinsel köklerinin oldu¤unu dile getirerek, günümüz t›p anlay›fl›nda sünnet için s›n›rl› say›da endikasyon TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 117 bulundu¤unu ve bu gerekçelerle bu uygulaman›n kabul edilemeyece¤ini ileri sürmekte- dir. Ayr›ca bu görüfl, sünnet savunucular› taraf›ndan ileri sürülen argümanlar›n günü- müz dünyas›nda temelini kaybeden antik gerekçelerin rasyonalizasyonu oldu¤unu ifade etmektedir. Bu ifllem için karar verici olan anne ve baban›n dinsel inanc›n›n önce- lendi¤i, çocu¤un bu ifllemde bir söz hakk›n›n olmad›¤› belirtilmektedir. Uluslararas› ya- p›lan mücadele sonucunda k›zlar için sünnetin gerileme gösterdi¤i, buna karfl›l›k mevcut durumda erkek çocuk sünnetinin devam etti¤i ve bunun bir cinsiyet ayr›mc›l›¤› oldu¤u iddia edilmektedir. Baflta HIV olmak üzere, cinsel yolla bulaflan hastal›klarla mü- cadelede e¤itimin önemli bir araç oldu¤u, bununla birlikte bilimsel olarak ispat edilmesi durumunda bu amaçla sünnetin ileri yafllarda anne ve baban›n dinsel seçimi yerine, kiflinin kendi seçimi olarak yap›lmas›n›n daha kabul edilebilir bir durum olarak görül- dü¤ü belirtilmektedir. Yukar›da sünnet hakk›nda ele al›nan sorunlara ek olarak, ülkemizde toplu sünnet uygulamalar› ile ilgili etik ve yasal sorunlar bulunmaktad›r. Bu uygulamalarda anato- mik bozukluk nedeniyle sünnet olmamas› gereken çocuklar›n sünnet edilmesi, asepsi ve antisepsi kurallar›na uyulmamas› ve cerrahi yöntem yanl›fll›klar› nedenleriyle meydana gelen komplikasyonlar halk sa¤l›¤›n› tehdit edilmektedir. Ayr›ca sünnet yap›c›la- r›n mesleki kimlikleri adli ve etik sorunlara yol açmaktad›r. Sonuç olarak, kesin t›bbi endikasyon olmadan, özellikle küçük yafltaki bilgilendirilmifl oluru al›nmam›fl çocuklarda; geleneksel ve dinsel nedenlerle, sa¤l›k profesyoneli olmayan kiflilerce kötü koflullarda yap›lan sünnet uygulamas› t›p eti¤i alan›n›n önem- li konu bafll›klar›ndan biri olmal›d›r. 118 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

14 Kas›m 2008 / Büyük Salon 15.00 – 16.15 “HASTA HAKLARI, HEK‹M HAKLARI”

TÜRK MEVZUATINDA EVLENME MUAYENES‹ ve GET‹RD‹⁄‹ ET‹K SORUNLAR Pre-marital Screening in Turkish Laws and the Related Ethical Problems

Muhtar Çokar i, Gürkan Sert ii, Do¤an Güneﬂ Tomruk i

i ‹stanbul AIDS Savaﬂ›m Derne¤i [email protected] [email protected] ii Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Görevlisi [email protected]

Kiflinin onam›n›n al›nmas›, t›bbi giriflimi yasal hale getiren önemli unsurlardand›r. Türkiye Cumhuriyeti Mevzuat›nda kiflinin onam› al›nmadan kifliye t›bbi giriflimde bulu- nulamayaca¤› konusunda hükümler bulunmaktad›r. Türkiye Cumhuriyeti Anayasas› ki- flilere onamlar› olmadan t›bbi giriflimlerde bulunulmas›n› kanunda yaz›l› bulunan baz› haller d›fl›nda yasaklam›flt›r (17/2). Ancak yasalar›n öngördü¤ü baz› hallerde bireyler baz› t›bbi uygulamalar› gerçeklefltirmeye zorlanabilmekte veya bilincin kapal› ve acil durumlarda oldu¤u gibi onam al›nmadan da t›bbi giriflimlerin yap›lmas›na sa¤l›k çal›flanlar› karar verebilmektedir. Kamu sa¤l›¤›n›n korunmas›na iliflkin önlemler, onam›n aranmayaca¤› t›bbi müda- halelerle ilgili olarak hukuk düzenimizde yer alan hükümlerden biridir. Örne¤in bulafl›- c› hastal›klarla mücadele çerçevesinde, bulafl›c› hastal›klar›n tan› ve tedavisi ile ilgili yapt›r›mlar bu kapsamda de¤erlendirilir. Yasalarda yer alan ve bireyleri tedaviye zor- layan giriflimler, ço¤u kez t›p eti¤i aç›s›ndan tart›flma alan› oluflturmufltur. Bu giriflim- lere zorlaman›n hastal›kla mücadelede sa¤lad›¤› toplumsal yarar ile zorlaman›n neden oldu¤u kifli haklar› ihlallerinin dengelenmesi konusundaki gerekçeler bu tart›flma alan›- n›n zeminini oluflturur. Evlenme muayeneleri gibi baz› ifllemlerin gerçeklefltirilebilmesi için bireylerin t›bbi uygulamalara zorlanmas› da bu kapsam içersinde de¤erlendirilebilecek örneklerdendir. Türk Medeni Yasas›na göre nikah ifllemlerinin gerçeklefltirilebilmesi için “evlenmeye engel hastal›¤›n›n bulunmad›¤›n› gösteren sa¤l›k raporu” gereklidir (madde 136). Ev- lenmeye engel hastal›klar Umumi H›fz›s›hha Kanunu’nun 123 ve 124. maddelerinde belirtilmifltir. Ayn› yasan›n 122. maddesinde ise evlenecek olan kad›n ve erke¤in, ev- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 119 lenmeden önce t›bbi muayeneye tabi tutulmas› gerekti¤i vurgulanm›fl, bu muayenenin nas›l yürütülece¤i ayr›nt›lar›n›n Sa¤l›k ve Sosyal yard›m Bakanl›¤› taraf›ndan ç›kar›lacak bir nizamname ile belirlenece¤i belirtilmifltir. Bu Nizamname, “Evlenme Muayene- si Nizamnamesi”dir (Tüzü¤ü). Evlenmek üzere baflvuran efl adaylar›n›n tüzükte belirlenmifl olan beden muayenesinden sonra hekimde efl adaylar›nda evlenmeye engel hastal›klardan birinin bulundu¤u konusunda bir kanaat oluflmas› durumunda muayenenin derinlefltirilece¤i tüzükte belirtilmifltir. Bu aflamadan sonra ilgili hastal›klar›n bulunup bulunmad›¤›n›n anlafl›lmas› için efl adaylar›ndan al›nan biyolojik maddeler (kan, bal- gam, gibi) üzerinde gerekli incelemeler yap›labilmektedir. Sadece ad› geçen hastal›klar konusunda bu çerçevede yap›lacak incelemeler flekli anlamda yasal aç›dan bir sorun oluflturmamaktad›r. Ancak yasal düzenlemenin ölçülülük ve orant›l›l›k aç›s›ndan sorgulanmas› gerekmektedir. Bulafl›c› da olsa bir hastal›¤› bulunan kiflinin evlenmesine engel olmak, bireyin yaflam›nda seçim yapma hakk› boyutuyla etik ve hukuk aç›s›ndan tart›fl›lmal›d›r (1). Uygulamalar aras›ndaki flekil ve içerik farklar› yasal sorunlar oluflturdu¤u gibi; evlenme muayenesi süreci, evlenmek isteyen kiflilerin sa¤l›k durumu ile ilgili bilgilerin gizlili¤i, beden mahremiyeti ve meslek s›rr› konular›nda da etik ve yasal aç›dan tart›flma- l› bir zemin oluflturmaktad›r (2). Bildirimizde bu tart›flmal› konular de¤erlendirilecek ve uygulama konusunda önerilere yer verilecektir. 120 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

HASTA MAHREM‹YET‹ Privacy of the Patient

Nesrin Çobano¤lu i, Güzin Yasemin Tunçay ii

i Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected]

Günümüzde teknolojinin ilerlemesi nedeniyle t›p alan›nda sa¤lanan geliflme ve ko- layl›klar›n›n yan› s›ra zorluklar ve sorunlar da ortaya ç›kmaktad›r. Her geliflme beraberinde sorunlar› getirmektedir. Etik sorunlar da kaç›n›lmaz olmaktad›r. Yaflanan etik sorunlardan biri hasta mahremiyetidir. Üç çeflit mahremiyet vard›r. Kiflisel Bilgilerin Mahremiyeti, Bedensel Mahremiyet ve Düflüncelerin Mahremiyeti. T›bb›n bilimsel ala- n›nda üçü de önemli yer almaktad›r. Söz edilen ilk mahremiyet sorunu hastaya iliflkin bilgilerin kay›t edilmesi ve bu bilgilerin saklanmas› ile ilgilidir. Hastaya ait bilgilerin saklanmas› yerine getirilmesi zor bir sorumluluk halini alm›flt›r. Çünkü art›k hasta bilgileri bilgisayar ortam›nda kay›t edilmekte ve saklanmaktad›r. Bu durum hastane ortam›nda, hastanenin bilgisayar a¤›na ba¤l› olan bilgisayara ulaflabilen herkes taraf›ndan bu bilgilerine ulaflmas› anlam›na gelmektedir. Bu da hasta bilgilerine üçüncü ve ilgisiz flah›sla- r›n ulaflmas›na neden olabilmektedir. Hasta bilgilerinin biliniyor olmas› baflkalar›n›n hastay› istismar etmelerine f›rsat verebilmektir. Bunun için de pek çok çözüm önerile- ri sunulmaktad›r. Ancak bu önerilerde yine beraberinde sorunlar› getirmektedir. Bilgi- sayar ortam›nda saklanan hasta bilgileri sayesinde hastaneye yat›fl› yap›lan ya da muayene için gelen hastaya iliflkin bilgilere hemen ulaflmas› sa¤lamaktad›r. Bu bilgiye hastanenin her bölümden ulafl›labilmesi hastaya müdahale edilmesi aç›s›ndan ayr› bir önem tafl›maktad›r. Bunun s›n›rland›r›lmas› ya da sadece belli hekimlerin bu bilgilere ulaflabilmesi fleklindeki öneri ciddi sorunlar› do¤urabilir. Acile gelen bir hastaya hasta bilgilerine ulafl›lamamas› nedeniyle yaflanabilecek s›k›nt›lar bunun en bafll›ca örne¤idir. Bunun d›fl›nda geçmiflten günümüze kadar söz konusu olan ve dikkatle üzerinde durulmas› gereken mahremiyet, bedensel mahremiyettir. Bedensel mahremiyet ile ilgili sorunlar özellikle yo¤un bak›m ünitelerinde genel durumu iyi olmayan hastalarda bafll›ca görülen sorunlardan biridir. Yo¤un bak›m ünitelerinde, ünitenin yo¤unlu¤u ve hasta- n›n bilincinin kapal› oldu¤unu düflüncesiyle ne yaz›k ki sa¤l›k personeli taraf›ndan bu konu hakk›nda yeterince hassasiyet gösterilmemektedir. Yo¤un bak›m ünitesinde bu konu hakk›nda yaflad›klar› s›k›nt›lar hastalar taraf›ndan zaman zaman dile getirilmek- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 121 tedir. Yo¤un bak›m hastalar›yla yap›lan bir araflt›rmada hastalara bu konuya iliflkin sorular sormufltur. Yo¤un bak›m ünitesinde yat›p sa¤l›k durumu nedeniyle temel ihtiyaç- lar› yatakta baflkalar›n›n yard›m› ile karfl›lanmas› gereken hastalar›n %45.7’si temel ih- tiyaçlar›n yatakta karfl›lanmas›ndan, %40.0’› her an baflkalar› taraf›ndan görünüyor olmaktan rahats›z olduklar› dile getirmifllerdir. Di¤er bir mahremiyet çeflidi de düflün- sel mahremiyettir. Bu durum da hastan›n hekime veya di¤er sa¤l›k personellerine, kendisine iliflkin anlatt›¤› bilgileri kapsamaktad›r. Hasta bu bilgileri paylafl›rken bu bilgilerin mutlak bir flekilde saklanaca¤›n› düflünmektedir. Bu bilgilerinde herhangi zorunluluk (mahkeme karar›, bildirimi zorunlu hastal›k vb.) olmad›¤› sürece hastan›n onay› d›fl›nda aç›klanmamas› gerekir. Söz edilen üç mahremiyet çeflitlerin (kiflisel bilgi, bedensel ve düflünsel) hepsi sa¤l›k alan›nda karfl›m›za ç›kabilmekte ve etik aç›s›ndan has- sasiyetle üzerinde durulmas› gereken konulardan biridir. 122 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

ÖZEL HASTANE - SA⁄LIK S‹GORTASI ‹L‹ﬁK‹S‹ ve HASTA HAKLARI The Private Hospital - Health Insurance Relationship and Patients’ Rights

Ahmet Yüksel i, Gürkan Sert ii

i Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› [email protected] ii Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Görevlisi [email protected]

Sa¤l›k hizmetlerinden yararlanmak amac›yla sa¤l›k hizmeti veren bir kuruma ya da kifliye baflvuran kiflilerin tedavisi ile ilgili kay›tlar›n tutulmas› gerekmektedir. Bu, sa¤- l›k hizmeti veren kurum ve kurulufllar ile gerçek ve tüzel kifliler için bir zorunluluktur. Bu ba¤lamda hastan›n geçmifli, hastal›¤›n›n teflhisi, seçilen tedavi yöntemi ve bunun yürütülmesi ile ilgili bilgiler ile hastaya ait bireysel bilgiler sa¤l›k hizmeti sürecinin bir parças› olarak arflivlenmekte / kay›t alt›na al›nmaktad›r. Hastaya ait bu bilgiler, hasta- n›n zorunlu olarak vermek zorunda kald›¤› veya tedavi sürecinde ortaya ç›kan bulgu- lardan elde edilmifl bilgiler olabilir. Hastan›n tedavisi için verdi¤i bu bilgilerin saklanmas›, tedavi eden kurum ya da kiflinin sorumlulu¤undad›r. Hasta ile ilgili olan bu bilgilerin hastan›n talebi olmasa da gizli tutulmas› gerekir. Hasta dosyalar›n›n hasta ve hekim d›fl›nda pek çok kifli ve alana da yarar sa¤lad›¤› bilinmektedir. Hasta dosyalar›n›n sa¤lad›¤› yararlar çerçevesinde pek çok kifli ve kurumla paylafl›ld›¤› da söylenebilir. Örne¤in halk sa¤l›¤› birimlerinin top- lumdaki hastal›k dokusunun belirlenmesinde, bu dosyalardan elde etti¤i bilgiler önem tafl›maktad›r. Hasta dosyalar› devletlerin bu dosyalardan elde edilen bilgiler ›fl›¤›nda sa¤l›k alan›n› düzenlemede planlama yapmas›na da yard›mc› olmaktad›r. Dosyalarda yer alan hastaya ait bilgilerin iflverenler aç›s›ndan da personelin uygun iflte çal›flt›r›lma- s›, iflle ilgili risklerin belirlenmesi ve düzeltici önlemlerin al›nmas› konusunda önemli oldu¤u savunulmaktad›r. Bununla beraber elde edilen bilgilerin sigorta kurumlar›n›n sigorta yapmadan önce risk de¤erlendirmesinde kullan›lmas› aç›s›ndan, verilen hizmetin poliçe flartlar›na uygun olup olmad›¤›n›n denetlenmesinde, yap›lan tetkik ve tedavi sonucunda ortaya ç›kan ücretleri takip edebilmesinde önem tafl›d›¤› bilinmektedir. Bu yararlar›n yan›nda hastan›n özel yaflam›n›n gizli alan›nda yer alan bedeni ve sa¤l›k durumu konusunda pek çok bilgiyi içeren bu dosyalar›n içeri¤inin bilinmesi ve paylafl›lma- s› beraberinde pek çok etik ve yasal sorunu getirebilecektir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 123

Hasta dosyalar›n›n üçüncü kifli veya kurumlarla paylafl›m›n›n baz› durumlarda hastan›n özel yaflam›n›n ihlaline neden olabilece¤i gibi do¤rudan hastaya verece¤i zararlar da olabilecektir. Bu da zarar vermeme ve yararl›l›k ilkelerine ayk›r›l›k oluflturmakta- d›r. Hasta kay›tlar›n›n kurum ve kifliler ile paylafl›lmas› hastaya özel yaflam›n›n ihlali ya- n›nda maddi zararlar da verebilir Bildirimizde hasta dosyalar›n›n sigorta flirketleri ile paylafl›lmas› ve bunun getirdi- ¤i etik ve yasal sorunlar ülkemizdeki uygulama çerçevesinde de¤erlendirilecek ve uygulamadan örneklere yer verilecektir. 124 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

HEK‹M‹N HASTAYI REDDETMEME ÖDEV‹ Physician’s Duty of not to Refuse Patient

Gürkan Sert i, Tolga Güven i

i Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Görevlisi [email protected] [email protected]

Sa¤l›k hizmetlerinin tam›nda oldu¤u gibi, tedavi hizmetlerinde de hizmetin sürek- li, devaml› ve ulafl›labilir olmas› bireyin yaflam hakk›n›n sa¤lanmas› aç›s›ndan önemli- dir. Bununla beraber tedavi hizmetlerinin önemli bir öznesi olan hekimlerin mesleki özerklikleri çerçevesinde “Hasta seçme özgürlü¤ü”, “hastay› reddetme hakk›” gibi kav- ramlarla ifade edilen tedavi etmeyi reddetme ve tedavi etmeyi b›rakma “talepleri” olabilmektedir. Hekimlik mesle¤inin birey ve toplum sa¤l›¤› aç›s›ndan önemi bu mesle¤in mensuplar›na meslekte e¤itim süreçleri dahil baz› ayr›cal›klar›n tan›nmas›na neden olmufltur. Örne¤in hekimler, meslek e¤itimleri sürecinde hastalar›n bedenlerinin doku- nulmazl›¤›ndan ve mahremiyetinden verdikleri ödünler sayesinde uygulamal› olarak beceri kazan›rlar. Tüm bu ödünlerin ard›nda yatan beklenti, bu kiflilerin ileride sa¤l›k çal›flan› olarak topluma ve bireye yarar sa¤layacak ve sa¤l›k hizmeti verecek olmas›d›r. Bu beklenti, hekimlerim mezuniyet s›ras›nda etmifl olduklar› yeminle de perçinlenir. Böylece; hekimler, bilgisini insanlar›n ve insanl›¤›n faydas›na olacak flekilde kullana- ca¤›n› taahhüt eden, güvenilen bir kifli konumuna gelir. Bu nedenle, hekim - hasta ara- s›ndaki iliflki de güvene dayal› bir süreç olarak tan›mlan›r. Güven iliflkisine dayanan hekim-hasta iliflkisinde hekim ve hastan›n karfl›l›kl› görev ve sorumluluklar› bulunmakta- d›r. Hekim hasta iliflkisinin tedavi boyutunda, hekim hastan›n tedavisi için gerekli olan önlemleri alma ve gerekli giriflimleri gerçeklefltirme sorumlulu¤u alt›ndad›r. Bu ba¤lamda tedavi hizmetlerinde tedavi etmeyi ret etmek öncelikle tedavi talep hakk›n›n sürek- lili¤inin ve ulafl›labilirli¤inin sa¤lanmas› ile hekim-hasta iliflkisi aç›s›ndan etik ve yasal sorunlara neden olabilmektedir. Sözlü bildirimizde öncelikle hasta seçme, tedavi etmeyi reddetme gibi taleplerden ne anlafl›lmas› gerekti¤i konusunda belirlemeler yap›lacakt›r. Bu talepler hasta ile hekim aras›nda bir tedavi iliflkisi kurulmadan önce gündeme gelebilece¤i gibi, tedavinin devam etti¤i süreçte de gündeme gelebilecektir. Kavramlar›n ne anlama geldi¤i konusunun belirlenmesinde her iki durum da tart›fl›lacak ve hasta seçme veya tedavi etmeyi reddetme taleplerinin s›n›rlar›n›n belirlenmesindeki yasal ve etik tart›flmalara yer verilecektir. Bununla beraber “hastay› tedavi koflullar›n›n bulunmad›¤› ya da kalmad›¤› durumlar” konusu da tart›fl›lacakt›r. Bildirimizde hekimin kiflisel de¤er yarg›lar› nedeni ile hastaya bakmay› reddetme talebi ile zorunlu nedenlerden reddetme talebi de t›p eti¤i ve yasal çerçeve aç›s›ndan de¤erlendirilecektir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 125

14 Kas›m 2008 / Büyük Salon 17.00 – 18.15 “TIP ET‹⁄‹ E⁄‹T‹M‹”

TIP FAKÜLTES‹ Ö⁄RET‹M ELEMANLARININ TIP ET‹⁄‹ E⁄‹T‹M‹NE BAKIﬁLARI (GAZ‹ ÜN‹VERS‹TES‹ ÖZEL‹NDE) Appproaches of the Faculty Staff in Medical Schools to the Education of Medical Ethics (with Special Reference to Gazi University)

Nesrin Çobano¤lu i, Güzin Yasemin Tunçay ii, ‹lke Bezen Aydo¤du iii

i Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› [email protected] iii F›rat Universitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Bilim Uzman› [email protected]

Amaç: Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi’nde ö¤retim elemanlar›n›n t›p eti¤i e¤itimine iliflkin görüfllerinin saptanmas› amac›yla yap›lm›flt›r. Gereç ve Yöntemler: Araflt›rmaya iliflkin veriler, ö¤retim elemanlar›na konuyla ilgili anketler uygulanarak sa¤lanm›flt›r. Araflt›rman›n yap›lmas› konusunda Gazi Üni- versitesi Etik Kurulu taraf›ndan yap›lan 26. 5. 2008 tarihli toplant›s› ile yaz›l› onay al›nm›flt›r. Araflt›rmada elde edilen veriler bilgisayar ortam›nda SPSS 11.5 program› kullan›larak de¤erlendirilmifltir. Verilerin de¤erlendirilmesinde yüzdelik hesaplar› ve ki- kare önemlilik testi kullan›lm›flt›r. Ayr›ca ANOVA (Analysis of Variance) ve MANOVA (Multiple Analysis of Variance) de¤erlendirme testleriyle istatistiksel aç›dan elde edilen sonuçlar de¤erlendirilmifltir. Gazi Üniversitesi T›p Fakültesinde görev yapmakta olan 950 ö¤retim elemanlar›n›n aras›nda basit rasgele örnekleme yöntemi ile örneklem belirlenmifltir. Ankete kat›l›m oran› %66.0 olmufltur. Bulgular: Çal›flma sonucunda ö¤retim elemanlar›n›n ço¤unlu¤unun (%83.0) etik e¤itimin faydal› oldu¤u yönünde görüfle sahip olduklar› saptanm›flt›r. Geçen y›l içinde etik ile ilgili e¤itim alan ö¤retim elemanlar›n›n %97.0’› etik e¤itimin faydal› oldu¤unu düflünmektedir. Ayr›ca yönetici konumunda olan ö¤retim elemanlar›n›n hepsinin etik e¤itiminin faydal› gördükleri saptanm›flt›r. Bunun d›fl›nda yap›lan MANOVA testi ile 30-59 yafl aras›ndaki kad›n ö¤retim elemanlar›n›n hepsinin etik e¤itiminin faydal› ola- 126 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ rak düflündükleri görülmüfltür. Yine araflt›rmada önemli oldu¤unu düflündü¤ümüz bir bulgu ö¤retim elemanlar›n›n %86.0’› t›p alan›nda eti¤in önemli oldu¤unu düflünmele- ridir. Ö¤retim elemanlar›n›n alm›fl olduklar› t›p eti¤i e¤itiminin, eti¤e iliflkin görüflleri- ni olumlu yönde etkiledi¤i saptanm›flt›r. Sonuç: Etik e¤itimi hekim kimli¤inin oluflumunda ve mesleki uygulamalar›nda önemli bir yere sahiptir. Etik e¤itimi özellikle t›p alan›nda çok gereklidir. Etik e¤itimi alanlar, etik sorunlar›n daha fazla fark›na var›p, etik e¤itimini daha önemli gör- mektedir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 127

SA⁄LIK ÇALIﬁANLARININ MESLEK‹ GÜN FARKINDALI⁄INDA ET‹K E⁄‹T‹M‹N‹N ROLÜ The Role of Ethics Education in Raising the Awareness of Health Professionals in Their Daily Practice

Sad›k Nazik i, Funda Gülay Kad›o¤lu ii

Amaç: Bu çal›flman›n amac› sa¤l›k çal›flanlar›n›n, mesleki “gün” ve “hafta”s›n›n kutlanmas› konusundaki duyarl›l›klar›n›n ve fark›ndal›klar›n›n belirlenmesi; mezuniyet öncesi dönemde al›nan etik e¤itimi ile mesleki gün fark›ndal›¤› aras›nda bir iliflki olup olmad›¤›n›n incelenmesidir. Birey ve Yöntem: Çal›flma Hatay ilinin merkez ilçesinde görev yapan ve arafl- t›rmaya kat›lmay› kabul eden difl hekimi, ebe, eczac›, fizyoterapist, hemflire, pratisyen hekim, uzman hekim ve veteriner hekimlerden oluflan 200 sa¤l›k çal›flan› üzerinde ya- p›lm›flt›r. Verilerin topland›¤› anket formu iki bölümden oluflmaktad›r. Birinci bölü- münde kat›l›mc›lar›n sosyodemografik bilgilerini derleyen 7 soru yer almaktad›r. ‹kin- ci bölüm 8’i bilgi derleme, 12’si 5’li Likert Ölçekli olmak üzere toplam 20 sorudan oluflmaktad›r. Toplanan veriler SPSS 11 program›nda deskriptif istatistik yöntemlerin yan› s›ra ANOVA testi ve t-testi kullan›larak de¤erlendirilmifltir. Bulgular: Araflt›rmaya kat›lan sa¤l›k çal›flanlar›n›n % 9,5’i difl hekimi, % 17,5’i ebe, % 11,5’i eczac›, % 1,0’i fizyoterapist, % 23,5’i hemflire, % 16,5’i pratisyen hekim, % 12,5’i uzman hekim ve % 8,0’i veteriner hekimdir. Kat›l›mc›lar›n % 61,5’i mesleki gün hakk›nda ilk bilgilerini ö¤rencili¤i s›ras›nda ders olarak al›rken, % 38,5’i meslek örgütü, meslektafllar›, ilaç firmas› temsilcisi veya bas›n arac›l›¤›yla ö¤renmifltir. Çal›flmaya kat›lan sa¤l›k çal›flanlar›n›n % 50,0’si mesleki gün hakk›nda ilk bilgilerini deontoloji/ t›p eti¤i/t›p tarihi derslerinde alm›flt›r. Kat›l›mc›lar kendi mesleki günlerinin ne zaman kutland›¤› sorusuna % 88,5 gibi yüksek bir oranla do¤ru cevap verirken, bu günlerin hangi amaçla kutland›¤› sorusunu sa¤l›k çal›flanlar›n›n % 17,0’si do¤ru yan›t- lam›flt›r. Deontoloji/ t›p eti¤i dersi alan sa¤l›k çal›flanlar›n›n %92’si, bu dersi almayan- lar›n %95’i mesleki gün kutlamas›n›n önemli oldu¤unu belirtmifltir. Araflt›rma sonuçla- r›na göre meslek örgütü olan sa¤l›k çal›flanlar›n›n, meslek örgütü olmayanlara göre daha yüksek bir oranda mesleki gün kutlamas›na kat›ld›¤› saptanm›flt›r. 128 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Sonuç: Araflt›rmadan elde edilen sonuçlara göre, çal›flmaya dahil edilen sa¤l›k çal›flanlar›n›n kendi mesleki gün kutlamalar›n›n ne zaman yap›ld›¤›n› bilmelerine ra¤- men, bu günün anlam›n› ve neden kutland›¤›n› yeterince bilmediklerini ve deontoloji/t›p eti¤i dersi alm›fl olman›n bu durumu de¤ifltirmedi¤ini dile getirmek olanakl›d›r. Sa¤l›k çal›flanlar›na, mezuniyet öncesi dönemde mesle¤e iliflkin bilgi ve becerilerin ya- n›nda, mesleki kimlik kazand›r›lmas›; o mesle¤in üyesi gibi düflünmenin, davranman›n benimsetilmesi; mesleki etik de¤erlerin bir parças› olarak mesle¤in geleneklerinin ve mesleki günlerin ö¤retilmesi bir gerekliliktir. Bu ba¤lamda sa¤l›k personeli yetifltirilen okullarda deontoloji ve meslek tarihi derslerinde mesleki gün ile ilgili bilgilere de yer verilmesi önem tafl›maktad›r. Ayr›ca, araflt›rma sonuçlar›na göre meslek örgütlerinin de, o mesle¤in de¤erlerinin ve geleneklerinin ö¤retilmesinde önemli bir role sahip oldu¤u görülmektedir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 129

HEMfi‹REL‹K BÖLÜMÜ ÜÇÜNCÜ ve DÖRDÜNCÜ SINIF Ö⁄RENC‹LER‹N ET‹K PROBLEMLER KARfiISINDAK‹ YAKLAfiIMLARININ BEL‹RLENMES‹ A Study on the Approaches of the 3rd and 4th Grade Nursery Students to Ethical Problems

Dilek Özden i, Hat›ra Direk ii, Gonca Dilek ii, Saniye Gökgöz ii

i Cumhuriyet Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemﬂirelik Bölümü Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Cumhuriyet Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemﬂirelik Bölümü Dördüncü S›n›f Ö¤rencisi

Amaç: Bu çal›flma Hemflirelik Bölümü 3.ve 4. S›n›f ö¤rencilerinin etik problemler karfl›s›ndaki yaklafl›mlar›n›n ve bu yaklafl›mlarda kulland›klar› etik ilkelerin belirlenmesi amac›yla tan›mlay›c› olarak yap›lm›flt›r. Yöntem: Çal›flma 09-22.05.2008 tarihleri aras›nda Cumhuriyet Üniversite’si Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü 3. ve 4. s›n›f ö¤rencilerinde yap›lm›flt›r. Araflt›rman›n evrenini 3.s›n›f 84 ve 4.s›n›f 66 hemflirelik ö¤rencileri olmak üzere 150 kifli oluflturmaktad›r. Saptanan bu evren içerisinde araflt›rmaya kat›lmay› kabul eden 66 kifli 4.s›n›f ö¤rencisi ve 77 kifli 3.s›n›f ö¤rencisi olmak üzere 143 ö¤renci araflt›r- maya al›nm›flt›r.Verileri toplamak amac›yla araflt›rmac›lar taraf›ndan literatüre dayanarak haz›rlanan (1-6) ve kullan›lan anket formunda, ö¤renci hemflirelerin tan›t›c› özel- likleri ve mesleki geliflimlerine iliflkin 13 soruya, etik problemle ilgili 38 önermeye ve 5 örnek vakaya yer verilmifltir. Elde edilen veriler SPSS for windows 14.0 istatistik paket program› kullan›larak de¤erlendirilmifltir. ‹statistiksel de¤erlendirmede Yüzdelik Da¤›l›m, 2x2 Düzenlerde ve çok gözlü düzenlerde Khi-Kare testi kullan›lm›flt›r. Bulgular: Araflt›rmaya kat›lan ö¤rencilerin % 53.8’i üçüncü s›n›f, % 46.2’si dör- düncü s›n›f, % 67.0’si 22 – 24 yafl grubundad›r. Ö¤rencilerin % 81.1’inin klinik uygulamalarda etik problemlerle s›kl›kla karfl›laflt›klar› belirlenmifltir. En çok karfl›lafl›lan etik problemlerin ise %22.3 bireyin onam›n›n al›nmadan tedavi ve uygulamalar›n ger- çeklefltirilmesi, %20.0 yanl›fl tan›- tedavi ve aseptik tekniklere uyulmayarak bireye zarar verilmesi, %10.4 oran›yla hasta bireyselli¤ine ve mahremiyetine sayg› duyulmama- s› oldu¤u belirlenmifltir. Hemflirelik 3.s›n›f ö¤rencilerin % 45.5’i, 4.s›n›f ö¤rencilerin % 68.5’i eti¤i “ahlak› içine alan de¤erler sistemidir” fleklinde tan›mlad›¤› saptanm›flt›r. Yap›lan istatistiksel de¤erlendirmede 3. ve 4. s›n›f ö¤rencilerin eti¤i do¤ru olarak ta- n›mlamalar› aç›s›ndan aralar›ndaki fark›n istatistiksel olarak önemli oldu¤u saptanm›fl- t›r (p=0.006, p<0.05). 130 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Etik ilkelerin bilinme durumlar›na bak›ld›¤›nda 3.s›n›f ö¤rencilerin %94.8’i ve 4. s›n›f ö¤rencilerin %89.4’ünün en çok adalet ilkesini bildikleri, en az bilinen ilkenin ise 3.s›n›f ö¤rencilerde %14.3 ve 4.s›n›f ö¤rencilerde %24.2 oran›yla gizlilik/güvenilirlik ilkesi oldu¤u belirlenmifltir. Yap›lan de¤erlendirmede, 3. s›n›f ve 4.s›n›f ö¤rencilerin etik ilkeleri bilme durumlar› aras›ndaki fark›n istatistiksel olarak önemli olmad›¤› bulunmufltur(p>0.05). Down Sendromlu bebe¤e sahip olmak istemeyen ailenin küretaj iste¤ine 3.s›n›f ö¤rencilerin %90.9’u, 4.s›n›f ö¤rencilerin %89.4’ü karar› aileye b›rak›p, kararlar›na sayg› duyduklar› bulunmufltur. Bu karar› 3.s›n›f ö¤rencilerin %48.1’i, 4.s›n›f ö¤rencilerin %57.5’i otonomi/özerklik ilkesine dayanarak verdikleri saptanm›flt›r. Hastaya yanl›fl kan transfüzyonu yapan hemflire meslektafl›n›n durumunu yönetimle paylaflma- s›na yönelik yaklafl›mlara 3.s›n›f ö¤rencilerin %72.7, 4.s›n›f ö¤rencilerin %68.2’si yö- netimle paylafl›lmas› gerekti¤i karar›n› verdikleri belirlenmifltir. Bu karar› 3.s›n›f ö¤rencilerin %49.4’ü, 4.s›n›f ö¤rencilerin %56.0’s›n›n hastaya zarar vermeme/yarar sa¤lama ilkesine dayanarak verdikleri saptanm›flt›r. Hastan›n mekanik ventilatör deste¤inin kesilmesini isteyen aileye yaklafl›mda, 3.s›n›f ö¤rencilerin %35.1’i, 4.s›n›f ö¤rencilerin %42.4’ü mekanik ventilasyona devam edilmesini, 3.s›n›f ö¤rencilerin %42.9’u, 4.s›- n›f ö¤rencilerin %30.3’ü hastan›n ailesinin karar› uygulanarak mekanik ventilatör deste¤inin kesilmesi gerekti¤ini belirtti¤i saptanm›flt›r. Sonuç: Araflt›rmadan elde edilen bulgulara göre 4. s›n›f ö¤rencilerin 3 s›n›flara göre etik problemlere yaklafl›ma karar vermekte zorland›¤› ve yaklafl›mlar›n ve etik ilkelerin genifl da¤›l›m gösterdi¤i saptanm›flt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 131

TIP FAKÜLTES‹ B‹R‹NC‹ SINIF Ö⁄RENC‹LER‹ ‹LE ‹Y‹ HEK‹M‹N N‹TEL‹KLER‹ HAKKINDA B‹R UYGULAMA VE SONUÇLARI A Sample Application Study Carried out with the 1st Grade Medical Students Regarding the Qualities of a Good Physician: Final Results

Mine ﬁehiralt› i, Asl›han Akp›nar ii, Nermin Ersoy i,

i Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Kocaeli Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Etik Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi [email protected]

Son y›llarda t›p e¤itiminde ö¤rencilere klinik bilgi ve becerilerle birlikte mesle¤in insani yönünde yeterlik kazand›rma hedefi önem tafl›maya bafllam›flt›r. Türkiye’de de Ulusal Çekirdek E¤itim Program›nda t›p ö¤rencilerine kazand›r›lmas› gereken tutum ve beceriler belirlenmifltir. Bu hedefler do¤rultusunda karar vermeye yönelik etik e¤i- timin içine erdeme dayal› e¤itim yöntemlerinin de kat›lmas› yararl› bulunmakta, kiflinin karakter özellikleri de¤ifltirilemese de uygun e¤itim yöntemleri ile t›ptaki erdemler- le birlefltirilebilece¤i savunulmaktad›r. Bu nedenle henüz etik e¤itimi almam›fl t›p fakül- tesi birinci s›n›f ö¤rencilerinin iyi hekimin sahip olmas› gereken nitelikler konusundaki görüflleri planlanacak e¤itim programlar› için yol gösterici olabilir. Fakültemizde 2007–2008 e¤itim-ö¤retim y›l›nda bafllayan ‘Hekimli¤e Haz›rl›k Program›’ içinde bir alt program olarak ‘T›bb›n De¤erleri ve Klinik Eti¤e Girifl’ uygulamas›na baflland›. Program›n ilk uygulamas› olarak birici s›n›f ö¤rencilerine aç›k uçlu ‘Sizce iyi hekimin sahip olmas› gereken kiflilik özellikleri ne olmal›d›r?’ sorusu soruldu ve ard›ndan yan›tlar›n›n anlamlar› üzerinde tart›fl›ld›. Ö¤rencilerin izniyle yaz›l› formlar de¤erlendirilmek üzere topland›. Uygulamaya 127 ö¤renci kat›ld›. Ö¤rencilerin ifade etti¤i 756 niteli¤in %37,5’i ‘kifliler aras› iliflkiler ve iletiflim için’ gerekli niteliklerdendi. Bu kategoride en s›k tekrar- lanan nitelik ö¤rencilerin %34’ü taraf›ndan ifade edilmifl olan ‘güler yüzlü olmak’ idi. Niteliklerin %19’u ‘iyi hasta – hekim iliflkisi kurmak için’ gerekli niteliklerdendi ve ö¤- rencilerin %16,5’i hekimin ‘güvenilir’ olmas› gerekti¤ini ifade etmiflti. ‘Kiflisel bütünlü- ¤ü korumakla ilgili nitelikler %17,5’lik dilimi oluflturmufltu ve ö¤rencilerin %14’ü iyi hekimin önce ‘iyi insan olmas›’ gerekti¤ini bildirmiflti. Mesleki bütünlü¤ü korumak için gereken nitelikler toplam niteliklerin %14,4’üydü ve ö¤renciler iyi hekimin öncelikle (%25) mesle¤inde maddi de¤erleri ön planda tutmamas› gerekti¤ini düflünüyordu. Ni- 132 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ teliklerin %5,5’i meslekteki bilimsel bilgiyi kavramak için, %5,4’ü ‘mesle¤i uygulamak için’ gerekli nitelikleri ifade ediyordu ve bilimsel bilgiye yönelik olarak ‘kendini mesleki anlamda sürekli gelifltirmek’, uygulamaya iliflkin olarak ‘mesle¤inde yeterli olmak’ (s›ras›yla %18, %12,5) ö¤renciler taraf›ndan en s›k tekrarlan›yordu. Ö¤rencilerin ifade ettikleri nitelikler, son y›llarda klinik bilgi ve beceri ile insani nitelikleri birlefltiren t›p e¤itimi programlar› için ileri sürülen yeterlik alanlar›na uygundu. Bununla birlikte niteliklerin alanlar aras›nda da¤›l›m› farkl›l›k göstermekte idi. Ö¤renciler en fazla kifliler aras› iliflkiye yönelik, en az mesleki uygulamaya yönelik nitelikleri ifade etmekteydi. Hekimin kiflisel bütünlü¤ü hakk›ndaki niteliklerde, birbirine z›t nitelikleri de içerecek flekilde bir yay›l›m gözlenmekteydi. Ö¤rencilerin, e¤itimleri süresince her yeterlik alan›na giren nitelikleri gelifltirebile- cekleri f›rsatlar sunan yöntemlerle karfl›laflmalar›n›n iyi hekim olarak mezun olmalar›- na katk› sa¤layaca¤› düflünülmektedir. Ayr›ca farkl› e¤itim aflamalar›nda bu nitelik s›- ralamalar›n›n de¤iflip de¤iflmedi¤ini ve varsa de¤iflimin hangi faktörlere ba¤l› oldu¤u- nu belirlemeye yönelik araflt›rmalar yararl› olacakt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 133

TIP ET‹⁄‹ ve TIP TAR‹H‹ E⁄‹T‹M‹: Ö⁄RET‹M ÜYES‹ ve DÖNEM-1 Ö⁄RENC‹ DE⁄ERLEND‹RMES‹ Education in Medical Ethics and the History of Medicine: An Evaluation by the Teaching Staff and the Grade-1 Students

Hafize Öztürk Türkmen i, An›l Aktaﬂ Samur ii

i Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi Biyoistatistik ve T›p Biliﬂimi Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi [email protected]

Dünyada seksenli y›llardan bu güne yürütülen t›p e¤itimi reformu çal›flmalar›nda e¤itim strateji ve yöntemlerine iliflkin tart›flmalar önemli bir yer tutmaktad›r. T›p e¤itiminin amac›n› “tüm insanlar›n sa¤l›k düzeylerini yükseltmek için hekim yetifltirmek” olarak belirleyen Dünya T›p E¤itimi Federasyonu, 1988’de yay›mlad›¤› Edinburgh Bil- dirgesi’nde t›p e¤itimine toplumsal bilinç katma çabalar›n›n baflar›s›z kald›¤›n› öne sür- mektedir. T›p e¤itimi ile yak›ndan ilgilenen Dünya Hekimler Birli¤i ise, 1999’da Tel Aviv’de düzenledi¤i toplant›s›nda t›p e¤itiminin hekimlere yüksek mesleki standartlar yan› s›ra etik düflünme ve davranmay› içeren bir programla yürütülmesini önermekte- dir. Bu ba¤lamda toplumlar›n sa¤l›k gereksinimlerine yan›t verecek bir t›p e¤itiminde t›p eti¤i ve t›p tarihinin öneminin giderek yayg›n biçimde benimsendi¤i söylenebilir. T›bbi uygulaman›n kendine özgü do¤as›, koflullar› ve öncelikleri genel t›p e¤itiminin oldu¤u kadar t›p eti¤i ve t›p tarihi e¤itiminin de içeri¤ini ve yöntemini belirlemek- tedir. Bu nedenle söz konusu e¤itimin kimler taraf›ndan, nas›l ve ne zaman verilece¤i önemli tart›flma konular›ndan birisidir. Türkiye Biyoetik Derne¤i’nin 2001 y›l›nda konuyla ilgili yapt›¤› anket çal›flmas›nda hedef bilgi-beceri ve tutumlarla birlikte derslerin hangi y›llarda, ne kadar süreyle ve hangi yöntemlerle ifllendi¤i sorular›na yan›t aran- m›flt›r. Çal›flma sonucunda t›p eti¤i ve t›p tarihi derslerinin genellikle ilki 1. s›n›fta olmak üzere iki dönem olarak, toplam 30-40 saat süreyle verildi¤i, a¤›rl›kl› olarak teorik kürsü derslerinin uyguland›¤› belirlenmifltir. Biz bu çal›flmada, t›p eti¤i ve tarihi e¤itimine iliflkin ö¤retim üyesi görüflleri ve göz- lemleri yan› s›ra Akdeniz Üniversitesi T›p Fakültesi’nde Dönem 1 ö¤rencilerine uygulanan bir anketin sonuçlar› arac›l›¤›yla söz konusu e¤itime iliflkin de¤erlendirmelerimi- zi paylaflmak istedik. Anketin Amac›: Dönem 1’de verilen T›p Eti¤i ve T›p Tarihine Girifl derslerinin beklenen hedeflere ne ölçüde ulaflt›¤›n› belirlemek. Yöntem: Çal›flmada e¤itim öncesi ve sonras›nda uygulanan iki anket formu kullan›lm›fl; ilk ankette 18, 134 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ son ankette 23 soru yer alm›flt›r. ‹lk ankete 159, son ankete 103 ö¤renci kat›lm›flt›r. Bulgular: ‹lk ankette ö¤rencilerin %15.8’i hekimlik mesle¤inin ahlaki de¤erlerinin ö¤- retilebilir olmas›na kat›lmad›klar›n› belirtirken, son ankette bu oran %3.9’a inmifltir. ‹lk ankette ö¤rencilerin %66.2’si t›p eti¤i ve t›p tarihi e¤itiminin mesleki kimli¤in oluflu- muna katk›da bulundu¤unu belirtirken, bu oran son ankette %72.8’e yükselmifltir. ‹lk ankette ö¤rencilerin %60.5’i t›bbi olgular›n ahlaki yönünün temel etik ilkeler ve etik yaklafl›mlar ›fl›¤›nda belirlenebilece¤ini belirtirken, son ankette bu oran %66.3’e yük- selmifltir. Sonuç: Çal›flman›n verileri 11 saatlik T›p eti¤i ve T›p tarihine Girifl dersinin büyük ölçüde e¤itim hedeflerine ulaflt›¤›n› göstermekle birlikte e¤itim yöntemine iliflkin yenilefltirmelere gereksinim oldu¤unu göstermektedir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 135

14 Kas›m 2008 / Sar› Salon 13.30 – 14.45 “YAﬁAMIN BAﬁLANGICI ve SONU”

KÜRTAJ: C‹NAYET SÜSÜ VER‹LM‹ﬁ B‹R ‹NT‹HAR MI? Abortion: Suicide Under the Disguise of Murder?

Didem Gediz Gelegen

Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected]

T›p eti¤i çevrelerinde, kürtaj olgusuyla ilgili tart›flmalar›n ço¤unda “hak” merkezi bir kavramd›r. Konu, genellikle, embriyonun “yaflama hakk›” ile kürtaj olmak isteyen kad›n›n “kendi bedeni üzerinde karar verme hakk›”n›n karfl›laflt›r›lmas› çerçevesinde tart›fl›l›r. Bu haliyle bir “ç›karlar çat›flmas›” olarak alg›lanan konu, asl›nda tüm boyutla- r›yla ele al›namamakta; belki de en önemli nokta gözden kaçmaktad›r. Bu yaz›da, konuyu “kad›n bak›fl aç›s›yla” ele alan bir yaklafl›m gelifltirmeye çal›flaca¤›m. Kad›nlar›n benlik duygusunun baflkalar›yla süreklilik içinde oldu¤undan hareket ederek, kürtaj olgusunda embriyo ile kad›n›n karfl›t taraflar olmad›¤›na, yaflanan olay- dan kad›nlar›n da zarar gördü¤üne dikkat çekece¤im. Bu ba¤lamda, kürtaj karfl›t› ta- raflarca embriyoya karfl› ifllenen bir “cinayet” olarak tan›mlanan kürtaj olgusunu, as- l›nda, bir tür “intihar” olarak nitelendirmeyi önerece¤im. 136 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TÜRK‹YE’ DE ÜREME HAKLARI ile ‹LG‹L‹ ET‹K SORUNLAR Ethical Problems in Matters of Reproductive Rights in Turkey

Mehmet Karataﬂ i, Gürkan Sert ii, Muhtar Çokar iii

i Uzman Doktor, Beﬂiktaﬂ F›nd›kl› Sa¤l›k Sosyal Güvenlik Merkezi [email protected] ii Marmara Üniversitesi Deontoloj Anabilim Dal› Ö¤retim Görevlisi [email protected] iii Uzman Doktor, ‹stanbul ‹l Sa¤l›k Müdürlü¤ü 112 Acil Servis [email protected]

‹nsan haklar› aç›s›ndan büyük öneme sahip olan Uluslararas› belgelerde (1948 Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi, 1950 ‹nsan Haklar› Avrupa Söz- leflmesi) bireylerin aile kurma ve çocuk sahibi olma haklar›na yer verilmifltir. ‹nsan Haklar› Dünya Konferans› (Viyana 1993), Uluslararas› Nüfus ve Kalk›nma Konferan- s› (Kahire 1994), Sosyal Kalk›nma Dünya Zirvesi (Kopenhag 1995) Dördüncü Dünya Konferans› (Pekin 1995) gibi Birleflmifl Milletler üreme ve cinsel haklar, üreme/cinsel sa¤l›k konular›nda önemli taahhütlerin ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Uluslararas› belgelerde üreme haklar› insan haklar›n›n ayr›lmaz bir parças› olarak kabul edilmifltir. Ayn› belgelerde üreme haklar› belirtilmifl, üreme sa¤l›¤› ve üreme haklar› kavramlar›n›n ta- n›m› yap›lm›flt›r. Üreme sa¤l›¤› ise, “üreme sistemi ifllev ve sürecinde hastal›k ve sakat- l›¤›n olmamas›, üremenin fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik halinde ta- mamlanmas›” diye tan›mlanm›flt›r. Uluslararas› belgelerde üreme haklar› ile ilgili tan›mlamalarda; yaflama hakk›, öz- gürlük hakk›, eflitlik hakk›, mahremiyet hakk›, düflünce özgürlü¤ü hakk›, bilgilenme ve e¤itim hakk›, çocuk sahibi olup olmamaya karar verme hakk›, sa¤l›k bak›m› alma ve sa¤l›¤›n korunmas› hakk›, bilimsel geliflmelerden yararlanma hakk›, toplanma özgürlü- ¤ü ve siyasete kat›lma hakk›, iflkence ve kötü muameleden özgür olma hakk› gibi temel insan haklar›n›n tamam›n›n üreme haklar›na uyarlanmas› gerekti¤ine dikkat çekil- mektedir. Bireylerin herhangi bir ay›r›mc›l›¤a u¤ramadan çocuklar›n say›/aral›¤›na öz- gür ve sorumlu olarak karar verebilmeleri, bunun için gereken bilgilere sahip ve en iyi flekilde sa¤l›k hizmetlerine ulaflabilmeleri gerekmektedir. Bu haklar›n kullan›lmas›nda özellikle üreme sa¤l›¤› hizmetlerinin yeterli ve ulafl›labilir olmas›, eflit/adaletli da¤›t›m, bireylerin bilgilendirilmesi konular›na özellikle dikkat çekilmektedir. Üreme haklar›nda IVF uygulamalar›, do¤um kontrol yöntemleri, gebeli¤in sonlan- d›r›lmas›, üreme sa¤l›¤› hizmetlerinden yararlanma gibi konular önemlidir. Ülkemizde üreme haklar› ve bunlar›n beraberinde yaflanan etik sorunlar söz konusudur. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 137

MATERNAL BEY‹N ÖLÜMÜ SONUCUNDA KARﬁILAﬁILAN ET‹K SORUNLAR Ethical Problems in Cases of Maternal Brain Death

Mustafa Karatepe

Pamukkale Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Tarihi ve Deontoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Bu y›l›n bafllar›nda yakaland›¤› menenjit nedeniyle 6 ayl›k hamile bir annenin beyin ölümünün gerçekleflmifl oldu¤unu gazetelerden ö¤rendik. Anne t›bben ve hukuken ölmüfltü ancak fetüs yaflamaya devam ediyordu. Hekimler fetusu yaflatmak için beyin ölümü gerçekleflen anneyi ba¤l› bulundu¤u yaflam destek ünitesinden ay›rmad›lar. Bu s›rada baba günlük 1000YTL olan yo¤un bak›m ünitesi masraflar›n› karfl›layacak gü- cü olmad›¤›n›, annesiz kalan iki çocu¤una bakmakta güçlük çekti¤ini dolay›s›yla yeni bir çocuk istemedi¤ini belirterek yaflam destek ünitesinin kapat›lmas›n› istedi. Yöneti- cilerin yard›m vaadinden sonra baba bu iste¤inden vazgeçti. Beyin ölümü gerçekleflen annenin uterusunda 21 gün yaflat›lan fetus sezaryen operasyonu ile dünyaya getirile- rek kuvöze al›nd›. Gazete haberinden ö¤rendi¤imize göre taburcu edildikten sonra ha- las› taraf›ndan bak›lan bebek 4 kiloya ulaflt›(1). Bu olgu ile yaflam›n bafllang›c›, fetus haklar›, beyin ölümü, yaflam destek ünitele- rinden yararlanma kriterleri, fetüs hakk›nda karar verme yetkisinin kimde oldu¤u, gibi birçok konu birbiri ile iç içe geçerek karmafl›k bir etik sorun oluflturdu. Buna benzer olgulara nadir de olsa dünyan›n baflka bölgelerinde de rastlanmaktad›r(2). Ender görü- len bu gibi durumlar için hekimlere yol gösterici etik bir k›lavuz bu ülkelerde de bulunmamaktad›r(3). Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesinin 2004 y›l›nda vermifl oldu¤u bir kararda “do¤mam›fl çocuk kifli olarak göz önüne al›namaz” denmektedir(4). Buna göre çocuk do¤mam›fl, annenin de beyin ölümü gerçekleflmifl oldu¤una göre yaflam destek ünite- sinin kapat›lmas› hekimlere hukuki bir sorumluluk yüklemez. Ancak yard›ma gücümüz yetti¤i halde bir hemcinsimizin hayat›n› kurtarmak için gayret göstermemek bize bir sorumluluk getirir. Yaflam mücadelesine “insan insan›n kurdudur” düflüncesiyle bakanlar oldu¤u bilinmektedir. Ancak zor duruma düfltü¤ümde hemcinslerim bana yard›m edeceklerdir inanc› dünyay› daha güvenli ve yaflan›l›r bir yer yapmaktad›r. En zay›f durumda bulundu¤u s›rada anne rahmindeki fetusa yap›lacak olan yard›m, bu inanc› pekifltirerek hu- zur ve güvenlik duygumuzu art›racakt›r. 138 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Hukuk do¤mam›fl bebe¤i her ne kadar kifli olarak de¤erlendirmese de bir hayat›n kurtar›lmas› için çabalamak etik aç›dan daha do¤rudur. Bu bildiri ile yukar›daki olgu çerçevesinde hayat›n bafllang›c› ve de¤eri konusunun tart›flmaya aç›lmas› amaçlanm›flt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 139

GÜNÜMÜZDE PRENATAL TANININ ET‹K AÇIDAN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ An Ethical Evaluation of Prenatal Diagnosis in Our Time

Engin Kurt

Deontoloji ve T›p Tarihi Uzman› [email protected]

Gebeli¤in mümkün oldu¤unca erken döneminde fetüsün sa¤l›k durumunu de- ¤erlendirme ifllevi olarak tan›mlanan Prenatal Tan›’n›n amac›, tedavisi mümkün olmayan fetal sa¤l›k problemlerini gebeli¤in erken dönemlerinde belirleyip gere¤ini yapmakt›r. Ancak amac›n tan›mlanmas› birçok soruyu da beraberinde getirmektedir. Bunlardan birincisi, tedavisi mümkün olmayan fetal sa¤l›k sorunlar›d›r. Di¤er bir deyiflle “prenatal tan› endikasyonlar› neler olmal›d›r?” sorusudur. Endikasyonlar›n belirlenmesinde, fetal cerrahlar›n “bilgi ve tutumlar›”n›n yan› s›ra, o toplumun “medikal arz›” da çok önemlidir. Söz konusu toplumun, “fetal t›p” alan›ndaki yasal yapt›- r›m› ve etik de¤erleri, hekimlerin endikasyon spektrumunu etkileyecek ve de davra- n›fllar›n› belirleyecektir. Bilindi¤i üzere 1900’lü y›llar›n bafl›ndan itibaren çocuk ölümlerindeki düflüfl h›zla artmaktad›r. Bugüne bakt›¤›m›zda; 1. Do¤al ölümlerin %40’›n›, kal›tsal nedenli hastal›klar sonucunda meydana gelen ölümler oluflturmaktad›r. 2. Canl› do¤umlar›n %3’ünde genetik hastal›klar ortaya ç›kmaktad›r. 3. Endüstriyel ülkelerdeki çocuk kliniklerindeki hastalar›n 1/3’ü genetik hastalar- d›r. 4. Kronik rahats›zl›¤› olan eriflkin hastalar›n %10-20’sinde hastal›k nedenini genetik bir komponent oluflturmaktad›r. Genetik hastal›klar›n genellikle tedavileri mümkün olmayan hastal›klar olmalar› nedeniyle, hastal›klar ile ilgili erken tedbirlerin al›nmas› ve ilgili kiflilerin bu hastal›klar konusunda bilinçlendirilmesi önemlidir. Genetik hastal›klardan korunman›n en etkili yolu ise ailelere genetik dan›flma ve prenatal tan› yöntemlerinin uygulanmas›d›r. Hamileli¤in erken dönemlerinde yap›lan tarama testlerinden sonra, testlerde herhangi bir anormallik saptand›¤› durumlarda izlenecek yollar hakk›nda genetik dan›flma- n›n gerekli tüm bilgileri aileye vermesi ve ailenin karar vermesi için aileye yard›mc› olmas› gerekir. Genetik tan› iki ucu keskin bir b›çak gibidir. Örne¤in günümüzde fetüs do¤madan önce hastal›k tan›s› kondu¤unda toplum ve aile gebeli¤in sonland›r›lmas› 140 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ yönünde e¤ilim göstermektedir. Oysaki fetüs, hekimin endirekt de olsa hastas›d›r. Bu da hekimin, “yararl› olma” prensibine uymas›n› zorunlu k›lmaktad›r. Geliflmifl ülkeler- de son 35 y›ldan beri, ülkemizde ise son 15-20 y›ldan beri genetik hastal›klar›n tan›s› yap›lmaktad›r. Ancak ülkemizde prenatal tan› ve yöntemlerinin uygulanmas› ile ilgili etik kural ve yasal düzenlemenin istenilen seviyede olmad›¤› bilinmektedir. Bu nedenle mevcut mevzuat›n incelenerek hedeflenen düzeye ç›kar›lmas› sa¤lanmal›d›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 141

14 Kas›m 2008 / Sar› Salon 15.00 – 16.15 “SERBEST B‹LD‹R‹LER”

ÖZÜRLÜLER‹N YAfiAMA HAKKI: PETER S‹NGER’‹N YAKLAfiIMINA ELEfiT‹REL BAKIfi The Right to Live for the Handicapped: A Critical Approach to Peter Singer’s Argumentation

Zehra Edisan i, Funda Gülay Kad›o¤lu ii

i Deontoloji ve T›p Tarihi Bilim Uzman›, Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] ii Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Peter Singer, biyoetik alan›nda tan›nan Avustralyal› bir felsefecidir. Her çal›flmas› ile genifl yank›lar uyand›ran Singer, özellikle hayvan haklar› savunuculu¤u ile gündeme gelmekte ve ‘Hayvan Özgürleflmesi’ hareketinin bafl›n› çekmektedir. Hayvanlar›n ahlaksal statülerine iliflkin kuram gelifltiren; onlara yaklafl›m›m›z›n gerisindeki ideolojileri irdeleyip hayvan deneylerini ve hayvanc›l›k sanayilerini inceleyen; bu ideolojinin uygulamada yol açt›¤› zulmü ortaya koymaya çal›flan Singer, özürlüler hakk›ndaki ifadeleri ile de büyük tart›flmalara yol açm›flt›r. Singer, hayvan haklar›n› savunurken onlar› de¤erli k›lmak ad›na insanlarla bir k›- yaslamaya gitmektedir. Bu amaçla insan› de¤erli k›lan, onu hayvanlardan ay›ran özel- li¤in ne oldu¤u üzerinde durmakta ve bu özelli¤in “kifli” (person) kavram› ile aç›klana- bilece¤ini belirtmektedir. Singer’e göre kifli nitelemesi ak›l sahibi, kendinin fark›nda olan, gelece¤e yönelik düflünce ve plan yapma kapasitesi olan varl›klara atfedilmekte- dir. Bu ba¤lamda Singer bebeklerin, ileri derecede özürlü bireylerin ve demansl› yafll›- lar›n “kifli” olarak nitelendirilemeyeceklerine vurgu yaparken, baz› hayvan türlerinin bu özellikler aç›s›ndan bebeklerden ve ileri derecede özürlü insanlardan daha de¤erli olaca¤›n› savunmaktad›r. ‹nsana salt insan oldu¤u için de¤er vermenin bir nevi türcülük olaca¤›n› belirten Singer, zihinsel kapasiteleri birbirinden farkl› olan insanlar›n eflit derecede korunmaya de¤er olmad›¤›na inanmaktad›r. Singer, ‘Practical Ethics’ isimli kitab›nda ‘‹nsan› öldür- menin yanl›fll›¤› onun Homo Sapiens türüne ait olmas›ndan de¤il; ak›l sahibi, özerk ve 142 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ kendinin fark›nda olma özelli¤inden kaynaklanmaktad›r. Bebekler bu özelliklerden yoksun olduklar› için onlar› öldürmek, normal insan› veya kendinin fark›nda olan var- l›¤› öldürmekle efl tutulamaz.’ demektedir. Bebeklerin yaflamlar›n›n kifli olma kapasitesine sahip olduklar› için de¤erli oldu¤u- nu düflünmek ise Singer’e göre kürtaja karfl› ç›kmay› da gerektirmektedir. Ayr›ca Sin- ger, ‘ ileri derecede özürlü bebeklerin öldürülebilece¤i’ düflüncesinin temellerini sonuç- çu (consequentialist) ve yararc› (utilitarian) düflünce ak›mlar›na dayand›rmaktad›r. Bu- na göre, a¤›r özürlü bir yeni do¤an›n, gelecekte onu bekleyen kötü yaflam olas›l›¤› nedeniyle ‘toplam mutluluk oran›’ azalaca¤›ndan ebeveyni veya baflka bir birey onu istemedi¤i takdirde öldürülmesinde sak›nca bulunmamaktad›r. Yine e¤er özürlü bir bebe- ¤in öldürülmesi, sa¤l›kl› olarak do¤acak baflka bir bebe¤in mutlulu¤una daha çok kat- k› sa¤layacaksa ‘mutlulu¤un toplam de¤eri’ özürlü bebe¤in öldürülmesinden dolay› daha da artacakt›r. Özürlü bebe¤in öldürülmesi bir kiflinin öldürülmesi ile eflde¤er de¤ildir ve ço¤unlukla bir haks›zl›k bile oluflturmaz. Bu çal›flmada, yumuflakçalar›n dahi ac› çekme olas›l›¤› nedeniyle onlara haks›zl›k yap›lmamas› gerekti¤ini ve dolay›s›yla vejetaryenli¤i savunan Singer’in, özürlü insanlar hakk›ndaki, oldukça tepki toplayan yaklafl›m› elefltirel olarak de¤erlendirilecektir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 143

KEM‹K ÖLÇÜMÜNDEN YAﬁ TAY‹N‹N‹N ET‹K BOYUTLARI The Ethical Dimension of Age Determination Using Bone Density Tests

Rüstem Ertu¤ Alt›nay

Yüksek Lisans Ö¤rencisi, Bo¤aziçi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü [email protected]

Amaç: Bu makalenin amac›, Türkiye’de adli t›pta kullan›ld›¤› biçimiyle kemik öl- çümünden yafl tayininin etik boyutlar›n›, bedenin kan›t olarak kullan›lmas›na iliflkin ba- z› temel meselelere de de¤inerek incelemektir. Yöntem: Makalede özellikle tecavüz davalar›nda kemik ölçümünden yafl tayininin nas›l uyguland›¤›n› ve bunun etik boyutlar›n› feminist biyoetik aç›s›ndan incelen- mektedir. Ele al›nan temel konular eflitlik, bedenin nesnelefltirilmesi, ayd›nlat›lm›fl onam, vücut bütünlü¤ü ve hastan›n özerkli¤idir. Bulgular: Türkiye’de adli t›pta yafl tayini için genellikle kemik ölçümü kullan›l- maktad›r. Kullan›lan atlas›n Türk popülasyonuna uygun olmamas›, uygun atlas bulunan ülkelerde bile sonuçlar›n güvenilirli¤inin s›n›rl› olmas›, ifllemin uzman olmayan kiflilerce gerçeklefltirilmesi, kimi vakalarda yaln›zca kemik ölçümünden yararlan›l›rken kimi vakalarda bunun farkl› ifllemlerle birlikte kullan›lmas›, farkl› kurumlar›n ayn› kiflinin yafl›na iliflkin çok farkl› sonuçlara varmas›, ifllemin kiflide yaratabilece¤i bedensel ve psikolojik zararlar gibi t›bbi ifllemden ve Türkiye’deki uygulamalardan kaynaklanan so- nuçlar ve makul flüphe bulunmayan hallerde dahi mahkemenin yafl tayini talebinde bu- lunabilmesi ve kiflinin hiçbir durumda ifllemi reddetme hakk›n›n olmamas› gibi yasal süreçten kaynaklanan sorunlar bulunmaktad›r. Hukuki zorunluluk nedeniyle ayd›nlat›l- m›fl onam bulunmaks›z›n kiflinin bedeni bir kan›t kayna¤›na dönüfltürülerek nesnelefl- tirilmekte, hastan›n özerkli¤i ve vücut bütünlü¤ü önemsenmemektedir. Sonuç: Kemik ölçümünden yafl tayinine iliflkin uygulamalarda gerek kullan›lan yöntemlerin kendisinden, gerek Türkiye’deki t›bbi uygulamalardan, gerekse bu uygulamalar› düzenleyen yasal sistemden kaynaklanan çeflitli bilimsel ve etik sorunlar bulunmaktad›r ve bu sorunlar ço¤u zaman birbiriyle iç içedir. Mediko-legal ba¤lamdaki hukuki zorunluluk, özellikle otorite ve özerklik geriliminde görüldü¤ü gibi, etik meseleleri daha da karmafl›klaflt›rmaktad›r. Sorunlar›n çözülmesi için hem düzenleyici yasalarda hem t›bbi uygulamalarda baz› temel de¤iflikliklere gidilmesi gerekmektedir. 144 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

AMBULANS H‹ZMETLER‹NDE TIP ET‹⁄‹ Medical Ethics in Ambulance Services

Hasan Erbay i, Sultan Alan ii

i Çukurova Üniversitesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] ii Çukurova Üniversitesi Adana Sa¤l›k Yüksek Okulu Ö¤retim Üyesi [email protected]

‹nsanlar›n sa¤l›k sorunlar›n› çözmek için organize olmufl çeflitli kurumlar vard›r. Bu kurumlar dev sa¤l›k merkezlerinden, çal›flan say›s› ve teknik altyap›s› itibariyle s›- n›rl› sa¤l›k birimlerine uzanan bir çeflitlilik arz etmektedir. Koruyucu sa¤l›k hizmeti bi- rimlerini k›smen konu d›fl› tutarsak, bu kurumlar›n hemen hepsi, çal›flanlar› ve teknik altyap›s› ile bir bina içinde organize olmufl, fiziki anlamda dura¤an ve hastan›n bizzat o kuruma gelmesini gerektiren flekilde organize olmufllard›r. Oysa ambulans hizmetleri, personeli ve teknik altyap›s› ile birlikte hastan›n bulundu¤u yere gitmesi itibariyle dura¤an olmayan, acil muayene, ön tan› ve ilk müdahale süreçlerini olay yerinde gerçek- lefltiren organizasyonlard›r. Bu özellikleriyle di¤er sa¤l›k kurumlar›ndan ayr›lan ambulans hizmetlerinin çal›flma disiplini ve mantalitesi kendine özgüdür. Ambulans›n kendine özgü koflullar› ambulans hizmetlerinde çal›flan sa¤l›k profes- yonellerinin di¤er sa¤l›k kurumlar›nda çal›flan meslektafllar›ndan daha farkl› etik sorunlarla karfl›laflmalar›na da sebep olmaktad›r. Ambulans hizmetleri, acil sa¤l›k yard›m› talebinde bulunulmas› an›ndan bafllamakta ve hastaya ivedilikle ulafl›lmas›, ilk profesyonel t›bbi müdahalenin uygulanmas›, bu uygulama s›ras›nda hem hasta ile hem de hasta yak›nlar›yla etkin bir iletiflim kurulmas› ve gerekti¤inde hastan›n uygun bir sa¤l›k ku- rulufluna nakledilmesi süreçlerini kapsamaktad›r. Tüm bu süreçler hasta haklar›na ria- yetsizlik ve malpraktis aç›s›ndan yüksek risk arz etmenin yan› s›ra pek çok etik ikilemi de içinde bar›nd›rmaktad›r. Bu alanda çal›flanlar›n en etkili hizmeti sunabilmeleri için, ayn› anda birden fazla acil yard›m talebi ile karfl›lafl›ld›¤›nda ambulans›n hangi hastaya yönlendirilece¤i konusunda adalet ilkesine; fluuru kapal› ya da bulan›k olan hastaya müdahalede bulunurken özerkli¤e sayg› ilkesine; ambulansta bulunan t›bbi teknik alet-edevat›n tam ve çal›fl›r durumda olmas› konusunda zarar vermeme ilkesine; hastaya uygulanan t›bbi müdaha- le ile hastan›n sa¤l›¤›nda düzelme sa¤lanmas› ya da en az›ndan durumunun daha kö- tüye gitmesinin engellenmesi konusunda yararl› olma ilkelerine uygun davranmalar› gerekmektedir. Bu çal›flmada ambulans hizmetlerinde görev yapan acil sa¤l›k çal›flanlar›n›n karfl›- laflt›klar› etik sorunlar›n t›p eti¤i temel ilkeleri çerçevesinde irdelenmesi amaçlanm›flt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 145

14 Kas›m 2008 / Sar› Salon 16.30 – 17.45 “ÖZEL OTURUM” TBD Kök Hücre araﬂt›rmalar› grubu Ön raporun sunumu ve tart›ﬂma

KÖK HÜCRE ARAfiTIRMALARI VE UYGULAMALARI KONUSUNDA TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹’N‹N GÖRÜfiÜNE ‹L‹fiK‹N RAPOR TASLA⁄I A Draft Report Reflecting the Opinion of the Turkish Bioethics Association Concerning Stem Cell Research and Its Applications

ﬁefik Görkey i, Nükhet Kutlay ii, Tamay Baﬂa¤aç Gül ii, Can Erzik ii, Gürkan Sert ii, Tolga Güven ii, Mukadder Gün ii

i Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› Türkiye Biyoetik Derne¤i Kök Hücre Araﬂt›rmalar› ve Uygulamalar› Kurulu [email protected] ii Türkiye Biyoetik Derne¤i Kök Hücre Araﬂt›rmalar› ve Uygulamalar› Kurulu

Baflkanl›¤›n› fiefik Görkey’in yürüttü¤ü ve Yar. Nükhet Kutlay, Yar. Tamay Bafla- ¤aç Gül, Yar. Can Erzik, Ö¤retim Görevlisi Gürkan Sert, Ö¤retim Görevlisi Tolga Gü- ven ve Bilim Uzman Mukadder Gün’den oluflan Kök Hücre Araflt›rmalar› ve Uygula- malar› (KAHU) Kurulu, Türkiye Biyoetik Derne¤i (TBD) taraf›ndan TBD’nin konuya iliflkin görüflünün belirlenmesi amac›yla görevlendirilmifl ve bir rapor tasla¤› haz›rlanmas› için çal›flmalar›na bafllam›flt›r. Taslakta, kök hücre araflt›rmalar› ve uygulamalar› t›p ve veterinerlik eti¤i aç›s›ndan incelenmekte, ayr›ca ulusal ve uluslararas› platform- daki hukuki boyutlar› da ele al›nmaktad›r. Sunumlarda / oturumlarda söz konusu rapor tasla¤› kat›l›mc›lar›n elefltirileri ve katk›lar›na da aç›lacak, yap›lacak saptamalar do¤rultusunda güncellenecek olan taslak son halini ald›ktan sonra Ocak 2009 tarihinde TBD Baflkanl›¤›na sunulacakt›r. 146 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

14 Kas›m 2008 / Pembe Salon 13.30 – 14.45 “HAYVAN HAKLARI, VETER‹NER HEK‹ML‹⁄‹ ve ET‹K”

HAYVAN DENEYLER‹NE ‹L‹ﬁK‹N YASAL DÜZENLEMELER NEDEN GEREKL‹D‹R? Why are Legal Regulations Concerning Animal Experiments Necessary?

Esin Karl›kaya i, ‹nci Hot ii, Ça¤atay Üstün iii,

i Trakya Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpaﬂa T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› [email protected] iii Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

‹nsano¤lu, önceleri etinden, gücünden, yoldafll›¤›ndan yararlanmak için hayvanla- r› evcillefltirmeye bafllam›fl; sonralar› sirklerde, dövüfl ringlerinde e¤lence arac› olarak kullanm›fl; bir üst aflamada da insan vücudunun iflleyiflini, hastal›klar›n oluflumunu, ilaç- lar›n etkisini anlamak için onlardan yararlanm›flt›r. Binlerce y›ldan beri süren insanla hayvan aras›ndaki bu iliflkide do¤alar› gere¤i insan hep hükmedici olmufltur. Ancak, insano¤lu pek çok kez hükmetmenin getirdi¤i sorumluluklar› unutmufl; yaln›z hak sahibi olma düflüncesinin a¤›rl›k kazanmas›yla birlikte, hükmedilen hayvanlar, hem kötü yaflam koflullar›na hem de bizzat fiziksel eziyetle- re maruz b›rak›lm›fllard›r. Oysa ki hayvanlar da insanlar gibi ac› çekmektedir ve hayvanlar›n ac› çekmesinin insanlar›n ac› çekmesinden daha de¤ersiz oldu¤unu söyleye- bilmek için çok güçlü argümanlara gereksinim vard›r. Nitekim, Hayvan Haklar› Evren- sel Bildirgesi de yaflayan bütün canl›lar›n ortak bir kökeni oldu¤u ve türlerin evrimi yö- nünde farkl›laflt›¤› inanc› do¤rultusunda, yaflayan bütün canl›lar›n do¤al haklara sahip oldu¤unu ve sinir sistemi olan her hayvan›n kendine özgü haklar› bulundu¤u düflünce- sini; bu do¤al haklar›n küçümsenmesi ve hatta kolayca göz ard› edilmesinin do¤a üze- rinde ciddi zararlar do¤uraca¤› ve insano¤lunun hayvanlara karfl› suç ifllemesine sebe- biyet verece¤i, türlerin birlikte olmas›n›n di¤er hayvan türlerinin yaflama hakk›n›n insano¤lu taraf›ndan tan›nmas›n› ifade edece¤i, insano¤lu taraf›ndan hayvanlara sayg› TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 147 gösterilmesinin bir insan›n bir di¤erine gösterdi¤i sayg›dan ayr› tutulamayaca¤›n› ortaya koymaktad›r. Bugün art›k, hayat kurtarma olas›l›¤› olan ilaçlar›n hayvanlar üzerin- de test edilmesini do¤rulu¤unu ahlaki aç›dan savunmak her ne kadar kolaysa, ayn› fle- yi kozmetik ürünleri için söylemek de bir kadar zordur. Bu çal›flmada hayvan haklar› kavram›n›n tarihsel gelifliminden yola ç›karak hayvan deneyleri konusunda yasal düzenlemeler yapman›n ahlaki gerekçeleri araflt›r›lacak; ilgili ulusal ya da uluslararas› kimi düzenlemelerin etik gerekçeleri belirlenmeye ça- l›fl›lacakt›r. 148 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TIBB‹ B‹L‹MSEL ARAﬁTIRMALARDA HAYVAN DENEYLER‹N‹N ve HAYVAN DENEYLER‹ ET‹K KURULLARININ B‹YOET‹K AÇIDAN ‹NCELENMES‹ The Role of Animal Experiments and the Animal Experiments Ethics Committees in Medical Scientific Research in a Bioethical Point of View

Nesrin Çobano¤lu i, ‹lke Bezen Aydo¤du ii, Güzin Yasemin Tunçay iii

i Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii F›rat Universitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Bilim Uzman›, [email protected] iii Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected]

Etik, insan-insan iliflkilerinde aç›k uçlu sorulara “iyi-kötü” de¤erlendirmeleri ile ya- n›tlar bulmaya çal›fl›rken ve onun önemli bir bilefleni olan sorumluluk insanla s›n›rl› tu- tulurken biyoetik kavram›yla insan›n sorumluluk alan›, hayvanlar, bitkiler, hava, su gibi tüm bileflenleriyle birlikte ekosistemle olan iliflkisine kadar geniflletilmifltir. Biyoetik, t›p etkinli¤inde, de¤er sorunlar›n›n konu edildi¤i, tart›fl›ld›¤›, araflt›r›ld›¤›, ço¤u zaman baflta felsefe olmak üzere de¤iflik disiplinlerden gelen kiflilerin çal›flt›¤› disiplinleraras› bir akademik alan› anlat›rken art›k yaln›z tedavi edici hekimlikte ve t›p-biyoloji araflt›r- malar›nda ortaya ç›kan de¤er sorunlar›na de¤il, bu etkinli¤in bilimsel araflt›rmalarda dürüstlük, koruyucu hekimlik, sa¤l›k siyasas›, sa¤l›k hizmetlerinde kaynak da¤›l›m› gibi baflka ve ilke olarak genel ve toplumsal yan› a¤›r basan yönlerinde beliren etik sorunlar›na da yönelen bir alan anlafl›lmaktad›r. Bilimsel ve teknik araflt›rma etkinliklerinde kendilerinden yararlan›lan hayvanlara karfl› sorumluluklar›n konu edildi¤i bir alan olman›n yan› s›ra biyoetik, giderek tüm yaflama karfl› ve tüm canl› türleriyle de¤iflik iliflkiler s›ras›nda ortaya ç›kan sorumluluklar›n ele al›nd›¤› bir alan olmaktad›r. Hayvanlara karfl› olan sorumluluklar ba¤lam›nda biyoetik daha çok deneylerde hayvan kullan›m›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Özellikle ilk baflta temel ihtiyaçlar› için hayvanlar› kullanan insano¤lu günümüzde teknolojinin geliflmesiyle ve ihtiyaçlar›n boyut de¤ifltirmesiyle hayvanlar› çeflitli araflt›rmalarda ve deneylerde kullanmaya baflla- m›flt›r. Buradaki amac› kendi gelece¤ini garanti alt›na almak ve üretti¤i teknolojinin faydal› olup olmad›¤›n› anlamak istemesidir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 149

Günümüzde hayvanlar›n birçok deneyde kullan›ld›¤› bilinen bir gerçektir. Bunun- la birlikte t›p alan›ndaki araflt›rmalar›n birço¤u deney hayvanlar›n›n kullan›m›n› gerektirmektedir. Deney hayvanlar› üzerinde yap›lacak araflt›rma ve e¤itim amaçl› deneysel çal›flmalar›n hakl› gerekçelerinin ortaya konulmas›, bilimsel amaçlar ve etik ilkeler temel al›narak düzenlenmesi ve yap›lmas›; hayvan haklar›n›n korunmas› ve hayvanlar›n insan kaynakl› zarar görmesinin önlenmesi aç›s›ndan etik bir sorumluluk teflkil etmektedir. Araflt›rma ve e¤itim amaçl› deney hayvanlar›n›n yetifltirilmesi, bak›m›, beslenme- si, nakilleri ve deneylerde kullan›mlar›n›n özel gerekliliklerinin bilinmesi ayr›ca hayvanlara sayg› duyulmas› ve evrensel etik ilkelere uyulmas› hem bireysel, hem de kurumsal bir sorumluluk olup, bilimsel ve etik bir yaklafl›m gerektirmektedir. Özellikle araflt›rma ve e¤itimde kullan›lacak deney hayvanlar›n›n ve araflt›rma yöntemlerinin hayvan deneyleri etik kurullar› denetiminden geçmifl olmas› vurgulanmaktad›r. Bu çal›flmada t›b- bi bilimsel araflt›rmalarda hayvanlar›n kullan›lmas› ele al›nmaya çal›fl›lacak, özellikle hayvanlar›n deneylerde kullan›m›n›n oluflturdu¤u ikilemler ve çeliflkiler biyoetik kuramlar aç›s›ndan irdelenecektir. Bununla birlikte deney hayvanlar› konusunda çok önemli olan hayvan deneyleri etik kurullar› da yine ayn› flekilde incelenecektir. 150 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

HAYVAN DENEYLER‹ ET‹K KURULLARI: YEN‹ B‹R BAﬁLANGIÇ MI? Ethics Committees for Research on Animals: A New Start?

Hakan Yard›mc›

Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Mikrobiyoloji Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi

Günümüzde yükselen insani de¤erlere paralel olarak hayvan haklar› ile ilgili ça- l›flmalar da çok önemli noktalara gelmifltir. Bilimsel ve etik alanlardaki geliflmeler hayvan deneyleri konusunda yeni yasal düzenlemelere neden olmufltur. Etik kavram› bu yasal düzenlemelerde temel ilkedir. Deneylerde hayvan say›s›n›n azalt›lmas› (reducti- on), yöntemin ›slah› (refinement), a¤r›s›z yöntem ile de¤ifltirilmesi (replacement) ve sorumluluklar›n bilinmesi (responsibility) dörtlüsünden oluflan 4R kural› etik cumhuri- yetinin anayasas› gibidir. Avrupa birli¤ine girifl süreci Türkiye’de hayvan deneylerini çok ciddi olarak etkileyecek yasal zorunluluklara ve bu alanda yeni yap›lanmalara neden olmufltur. 2004 y›l›nda yay›nlanan Hayvanlar› Koruma Kanununun ilgili maddesine dayan›larak 2006 y›l›nda ç›kart›lan “Hayvan Deneyleri Etik Kurullar›n›n Çal›flma Usul ve Esaslar›na dair Yönetmelik resmi gazetede yay›nlanm›flt›r. Bu kurallar›n uygulanmas›n› sa¤lamak amac›yla 2007 y›l›ndan itibaren de çevre ve orman bakanl›¤›n- da merkezi etik kurulu ve araflt›rmalar›n yap›ld›¤› kurumlarda yerel etik kurullar› oluflturulmufltur. Yönergelerini haz›rlayarak çal›flmalar› gereken yerel etik kurullar› birçok sorunla karfl› karfl›ya gelmifllerdir.Geçmiflten gelen altyap› yetersizlikleri, araflt›r›c›lar›n al›flkanl›klar›, sertifikal› denek temini bu sorunlar›n bafll›calar›d›r. Bunun yan›nda, bu- güne kadar üzerinde çok durulmayan çiftlik hayvanlar› ve do¤al yaflam ile ilgili deneysel çal›flmalar da etik kurullar›n en önemli konular›n› oluflturmaktad›r. Hayvan deneylerinin yeni yasal düzenleme ile tüm omurgal› canl›lar› içermesi, bal›k ile yap›lan arafl- t›rmalar›n da ayn› kapsam içerisinde de¤erlendirilmesini gerektirmifltir. Yasal zorun- luluklar›n yerel etik kurullardan hayvan deneyi yapabilme sertifikas›n› zorunlu hale ge- tirmesi, ciddi cezai yapt›r›mlar ve TÜB‹TAK gibi kurumlar›n tavizsiz yaklafl›mlar› arafl- t›r›c›lar›n etik kurullar ile birlikte çal›flmaya zorlamaktad›r. Bunun sonucu olarak da yukar›da bildirilen araflt›r›c› sorunlar›n›n en k›sa zamanda çözülmesine yönelik mali tedbirlerin kurumlar taraf›ndan al›nmas›, yerel etik kurullar› ile merkezi etik kurulun efl- güdüm içinde çal›flmas› gerekmektedir.Gelecekte, ilgili yönetmelikte de bildirilen veri tabanlar›n›n oluflturulmas› Türkiye’de gerçek anlamda bir deney hayvan› kullan›m en- vanterini meydana getirecektir. Yasalar›n sertifikal› deney hayvan› kullan›m›n› zorla- mas›, özellikle laboratuvar deney hayvanlar›n›n bir yat›r›m alan› olmas›na yol açabilir. Bu nedenle, Spesific Pathogen Free (SPF) ve konvansiyonel hayvan üretiminde önemli yat›r›mlar beklenebilir. Transgenik hayvanlar ile ilgili üretim çal›flmalar›n›n da TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 151 bu yat›r›mlar içerisinde yerini bulmas› da sürpriz olmayacakt›r. Sonuç olarak, Türki- ye, hayvan haklar› ve eti¤i alan›nda çok daha fazla titiz ve bilimsel olmak zorunda- d›r. Hayvan Deneyi yap›lan baflta Üniversiteler olmak üzere tüm kurumlar bütçelerin- de bu alana baflta veteriner hekim olmak üzere personel ve parasal kaynaklar koymak zorundad›rlar. 152 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

14 Kas›m 2008 / Pembe Salon 15.00 – 16.15 “ÇALIﬁMA YAﬁAMI ve ET‹K”

BELED‹YELERDE ET‹K KÜLTÜRÜNÜN GEL‹ﬁT‹R‹LMES‹NE YÖNEL‹K UYGULAMALAR VE ÖNER‹LER Applications and Some Suggestions Regarding the Development of an Ethical Culture at Municipalities

Kas›m TURGUT Mülkiye Baﬂmüfettiﬂi

Günümüzde, tüm kamu yönetiminde oldu¤u gibi yerel yönetimlerde de etik sorunlarla karfl› karfl›ya bulunuldu¤una iliflkin yayg›n bir kanaat bulunmaktad›r. Yeni kamu hizmeti anlay›fl›nda, yönetimi ve bireyleri yönlendiren temel ilkeler olarak belirlenen “etik de¤erlere” büyük önem verilmekte, bu de¤erlere ba¤l› etik yönetimin yolsuzluk- lar› önlemede, kaliteli kamu hizmeti sunmada ve kamu yönetimine ve kurumlar›na gü- veni sa¤lamada daha etkin ve baflar›l› olaca¤› kabul edilmektedir. Avrupa Birli¤ine uyum süreci ve yeni yönetim anlay›fl› kapsam›nda ç›kar›lan mevzuat›n amac›na uygun olarak uygulanmas› ve beklenen etkiyi gösterebilmesi, kapsaml› rehberlik ve etkili denetim faaliyetlerinin yürütülmesine ba¤l› bulunmaktad›r. Bu çal›flman›n amac›, belediyelerde etik mevzuat›n ne ölçüde uyguland›¤›, teftifl raporlar›na yans›yan boyutuyla ortaya koymak ve de¤erlendirmektir. Denetim elemanlar›n›n belediyelerde yapm›fl oldu¤u teftifller sonucu düzenledikleri raporlar, belediyelerde etik kültürünün gelifltirilmesi ve etik mevzuat›n›n uygulanmas›, Etik davran›fl ilkelerinin” benimsenme düzeyi konusunda önemli ipuçlar› vermektedir. Belediyelerde etik mevzuat›n›n uygulanmas›na iliflkin de¤erlendirmeler “Belediye Kanunu Etki- De¤erlendirme Analizi” adl› inceleme-araflt›rma raporuna dayanmakta- d›r. Bu çal›flmada, Avrupa Birli¤ine uyum sürecinde gerçeklefltirilen kamu yönetimi ve yerel yönetim reformu kapsam›nda ç›kar›lan mevzuat›n, belediyelerde ne ölçüde uyguland›¤›n› ortaya koymak amac›yla, ülkenin 5 farkl› co¤rafi bölgesinde bulunan 6 bü- yükflehir belediyesi, 20 il belediyesi ve 36 ilçe ve ilk kademe belediyesi olmak üzere toplam 62 belediyede 2007 y›l› içerisinde mülkiye müfettifllerinin düzenlemifl oldu¤u teftifl raporlar› incelenmifltir. “Belediyelerde Kamu Görevlileri Etik Davran›fl ‹lkeleri ile Baflvuru Usul ve Esaslar› Hakk›nda Yönetmelikte” hüküm alt›na al›nan belediyelerin sorumluluklar› ve baz› etik davran›fl ilkelerinin ne ölçüde uygulamaya geçirildi¤i ortaya konulmufltur. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 153

Belediyelerde 2007 y›l›nda yap›lan teftifller sonucunda düzenlenen teftifl raporla- r›nda yer alan tespitler ba¤lam›nda, belediyelerde etik mevzuat›n uygulanmas›nda eksiklikler oldu¤u, etik davran›fl ilkelerinin yeterince benimsenmedi¤i ve uygulamalara yans›t›lamad›¤› tespit edilmifltir. Bu durum mevzuat›n uygulamas›n›n çok yeni olmas›n- dan kaynaklanabilece¤i gibi, siyasi ve bürokratik iradenin yetersizli¤inden de kaynaklanabilece¤i fleklinde yorumlanm›flt›r. Belediyelerde konuya iliflkin hizmet içi e¤itimle- rin yeterli düzeyde olmamas›n›n da önemli pay› oldu¤u de¤erlendirilmektedir. Beledi- yelerde etik mevzuat›n›n uygulamas›n›n sa¤lanmas› ve etik kültürün yerlefltirilmesi için denetim mekanizmalar›n›n güçlendirilmesi ve denetim raporlar›n›n kamuoyu ile paylafl›lmas› gerekti¤i anlafl›lmaktad›r. Sonuç olarak belediyelerde etik mevzuat›n›n gerektirdi¤i çal›flmalar›n baflar›l› ola- bilmesi için; “Siyasi ve bürokratik irade, ‹yi düzenlenmifl hukuki çerçeve ve etik davran›fl kurallar›n›n mevcudiyeti, kamuoyu ve sivil toplumun kat›l›m›, hassasiye- ti ve denetimi, hesap verebilirlik mekanizmalar› bulunmas› ve etkili çal›flmas›, yö- netimde saydaml›k, gerek örgün e¤itim ve gerekse hizmet içi e¤itim yoluyla bireylerin çal›flanlar›n etik bilgi ve bilinçlerinin gelifltirilmesi, kamu hizmetine iliflkin organizasyon, karar, ifllem ve di¤er süreçlerin iyilefltirilmesi” gibi konular›n birlikte gerçeklefltirilmesi gerekmektedir. 154 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

BAfiBAKANLIK KAMU GÖREVL‹LER‹ ET‹K KURULU’NUN KURULUfi ve ‹fiLEY‹fi‹NE ‹L‹fiK‹N MEVZUATIN EVRENSEL ET‹K ‹LKELER BA⁄LAMINDA DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹

An Evaluation of the Legal Regulations Defining the Structure and Functions of the Prime Ministry’s Ethics Committee for Public Officials in the Context of International Codes of Ethics

Ça¤atay Üstün i, Esin Karl›kaya ii, ‹nci Hot iii

i Ege Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] ii Trakya Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected] iii ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpaﬂa T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› [email protected]

Baflbakanl›¤a ba¤l› Kamu Görevlileri Etik Kurulu, 25.5.2004 tarih ve 5176 say›- l› Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulmas› ve Baz› Kanunlarda De¤ifliklik Yap›lmas› Hakk›nda Kanun ile kamu görevlilerinin uymalar› gereken saydaml›k, tarafs›zl›k, dü- rüstlük, hesap verebilirlik, kamu yarar›n› gözetme gibi etik davran›fl ilkelerini belirlemek ve uygulamay› gözetmek amac›yla kurulmufltur. Kurul ilk toplant›s›n› 29.9.2004 günü gerçeklefltirmifl, 2008 y›l›ndan itibaren Kurulun kurulufl tarihi olan 25 May›s’›n Etik Günü, ayn› günün yer ald›¤› haftan›n da “Etik Haftas›” olarak kutlanmas› karar› al›nm›flt›r. Kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymalar› gereken davran›fl ilkelerini haz›rlayaca¤› yönetmeliklerle belirlemek, etik davran›fl ilkelerinin ihlal edildi¤i iddias›y- la direkt ya da yap›lacak baflvurular üzerine gerekli inceleme ve araflt›rmay› yaparak sonucu ilgili makama bildirmek, kamuda etik kültürünü yerlefltirmek üzere çal›flmalar yapmak ve bu konuda yap›lacak çal›flmalara destek olmak Kurul’un görevlerinden ba- z›lar›d›r. Bu amaçla haz›rlanm›fl Kamu Görevlileri Etik Davran›fl ‹lkeleri ile Baflvuru Usul ve Esaslar› Hakk›ndaki Yönetmelik, 13.04.2005 tarih ve 25785 say›l› Resmi Ga- zete’de yay›nlanarak yürürlü¤e girmifltir. Kurul bugüne kadar Hediye Alma Yasa¤› (2007/1) ve Kamu Konutlar›n›n Tahsis ‹fllemleri (2008/1) bafll›kl› genelgeler, 30 Kas›m 2007 tarihinde tamamlanarak uygu- TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 155 lanmas›na bafllanan ve 30 Kas›m 2009 tarihinde sona erecek olan Yolsuzlu¤un Ön- lenmesi ‹çin Etik Projesi gibi çal›flmalar yapm›flt›r. Bu olumlu giriflimlerin yan›nda konuya iliflkin mevzuat içeri¤indeki baz› noktalar›n eti¤in evrensel ilke ve mant›¤›na uygun olmad›¤›n› düflünmekteyiz. Bu çal›flmada ama- c›m›z, yap›c› bir yaklafl›m ve elefltirel bir bak›fl aç›s›yla bu tür kurullar›n daha iyi bir kimli¤e kavuflmalar›n› sa¤lamak ve yol gösterici olmakt›r. 156 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

TÜRK‹YE’DE B‹R ÇALIﬁMA B‹Ç‹M‹: MOBBING A Professional Work Style in Turkey: “Mobbing”

Emrah Pakman

Cumhuriyet Üniversitesi Sa¤l›k Kültür Spor Daire Baﬂkanl›¤› Sosyal Hizmet Uzman› [email protected]

1980’li y›llar›n bafllar›nda ‹sveçli Çal›flma Psikologu Heinz Leymann taraf›ndan ilk kez kapsaml› flekilde araflt›r›l›p, tan›mlanan “mobbing” kavram› tüm dünyada araflt›rma konusu olmufl, zamanla Avrupa ve Amerikan ifl kanunlar›nda yerini almaya bafllam›flt›r. Türkiye’de ise literatüre yeni giren bu kavram üzerinde bir netlik ve terminoloji sorunu yaflansa da yap›lan nitelikli çal›flmalarla, çal›flanlar›n mobbing kavram› ile tan›flmalar› ve yaflad›klar› süreci anlamland›rmalar›na yönelik ad›mlar at›lmaya bafllanm›flt›r. Dünya’da ve Türkiye’de yap›lan tan›mlamalara bakt›¤›m›zda mobbing; kifli veya kiflilerin ruh sa¤l›klar›n› etkileyecek derecede sistematik, düflmanca ve ahlak d›fl› bir davran›fl›n hedefi olmas›yla bafllayan bir süreç olarak tan›mlanabilmektedir. Önceleri bir kiflinin veya bir grubun, bir kifliye veya birkaç kifliye düflmanl›¤› biçiminde bafllayan psikolojik bask› kiflide, önce kendisine ve daha sonra çevresine karfl› yabanc›laflmaya neden olmakta; süreç ile birlikte ifle karfl› kay›ts›zl›k, b›kk›nl›k, y›lg›nl›k, performans dü- flüklü¤ü yaflanmaktad›r. Buna ba¤l› olarak çal›flan›n iflyerine ba¤l›l›¤› azalmakta ve ifl- yerindeki verimi düflmektedir. Psikolojik ve sosyal aç›dan büyük bir çöküfl yaflayan ça- l›flan ifle geç gelmeye bafllamakta, iflyerinden uzaklaflma iste¤i tafl›maktad›r. Bu süre- cin sonunda da çal›flan kendi iste¤iyle veya zorunlu olarak istifa etmekte ya da kovul- maktad›r. Avrupa ve Amerika’da mevcut yasalarla birçok konuda çal›flanlara belirli haklar sa¤lanmas›, iflverenin mobbingi çal›flanlar›na karfl› büyük ço¤unlukla iflten ç›karmak için uygulad›¤› bir süreç olarak karfl›m›za ç›karmaktad›r. Oysa Türkiye’de bir çal›flma biçimi olarak benimsenen mobbing süreci, iflten ç›kar›lmaya yönelik olmaktan çok ça- l›flanlar›n kiflilik haklar›n› ihlal edecek flekilde sald›r›, kifliye zihinsel ve bedensel aç›dan zarar verecek bir silah olarak kullan›lan bir süreç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. ‹flletmeler h›zla de¤iflen ve geliflen ifl dünyas›na ayak uydurabilmek, fark yaratabil- mek ve rekabet üstünlü¤ü sa¤layabilmek için çeflitli yöntemlere ihtiyaç duymaktad›rlar. Teknolojik yeniliklerin taklit edilme h›z›n›n oldukça yüksek olmas›, iflletmeleri, rakiple- rinin karfl›s›nda bir ad›m öne ç›kmak için taklit edilmesi güç olan baflka yönlerini güç- lendirmeye zorlamaktad›r. Özellikle günümüzde ucuz emek ve niteliksiz insan gücü- nü kullanarak büyüyen ülke ekonomilerine k›yasla, mobbing sonucu yaflanan “emek” ve “nitelikli insan” kayb›n›n tekrar kazan›larak verimlilikte art›fl sa¤lanmas›, küresel re- kabette iflletmeler aras›nda önemli fark sa¤layacak en ifllevsel kazan›m olacakt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 157

14 Kas›m 2008 / Pembe Salon 16.30 – 17.45 “B‹L‹MSEL ARAﬁTIRMALAR”

TIBB‹ ARAﬁTIRMALARDA ET‹K KURULLAR; YAPISI, ‹ﬁLEV‹, SORUMLULUKLARI - SORUNLAR v ÇÖZÜM ÖNER‹LER‹ Clinical Ethics Committees; Its Structure, Functons, Liabilities, Problems and Solutions

Nesrin Çobano¤lu

Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

T›p, kavramsal olarak temel bilimler anlam›nda, bilim de¤ildir. Çünkü “bilim, s›- n›rl› bir do¤a gerçe¤ini anlamak ve aç›klamak” amac›ndad›r. T›bb›n amac›, insanlar›n sa¤l›¤›n› korumak, bozulan sa¤l›¤› tedavi ederek düzeltmek, kal›c› sakatl›k ve hastal›k- lar› rehabilite etmektir. T›p bütün alanlar›nda bilimi kullan›r ve amac› bilimi gelifltirmek olmasa da, bilim tarihinde birçok bilimsel buluflun hekimler taraf›ndan yap›ld›¤›n› gör- mekteyiz. T›p bu yönüyle, bilimden etkilenir ve bilimi etkiler. Bu bak›mdan hekim kimli¤inin bilimsel yönü ile beliren bilim insan›/araflt›rmac› yönü, onun araflt›rma yapma ve bunlar›n sonuçlar›n› bilimsel ortamlarda yay›n yoluyla yans›t›lmas›n› gerekli k›lar. Bu ba¤lamda hekimin araflt›rma ve yay›n eti¤i ilkeleri aç›s›ndan bilgilenmesi ve uygulamalar›na yans›tmas›n› beklenir . T›bbi bilimsel araflt›rmalar, hem bilimsel hem de etiksel aç›dan çok daha hassas, ayr›nt›l›, çok yönlü etkileri düflünülerek tasarlanmal›d›r. Araflt›rman›n her aflamas›nda bilimsel sorgulamalar, insan haklar› ve onurunu koruyacak, gelecek kuflaklar aç›s›ndan canl›lar›n yaflama hakk›nda kal›c› zararlar oluflturmayacak biçimde tasarlanmal› ve uy- gulanmal›d›r. Bu konu kapsam›nda araflt›rma etik kurullar› kurulmufltur. Araflt›rma etik kurullar›n›n kurulufl amac›, insan› temel alan bilimsel araflt›rmalar, yay›nlar hakk›nda etik ilke ve kurallar oluflturmak, insan onuru ve haklar›n›n korunmas›na yard›mc› olmaktad›r. Ülkemizde; üniversitelerin kendi bünyesinde oluflturdu¤u yerel etik kurullar› yan› s›ra, Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n “‹laç Araflt›rmalar› Merkezi Etik Kurulu” bulunmaktad›r. ‹laç araflt›rmalar›, araflt›rman›n niteli¤ine göre, yerel etik kurullardan onay ald›ktan sonra; merkezi etik kurul’a gönderilir. Araflt›rma etik kurullar›nda, araflt›rmalar üç gö- rüfl aç›s›ndan de¤erlendirmektedir; amaçlar, sorumluluklar, do¤rular . 158 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Bunun d›fl›nda, t›p alan›nda yap›lan araflt›rmalar›n birço¤u deney hayvanlar›n›n kullan›m›n› gerektirmektedir. Deney hayvanlar› üzerinde yap›lacak araflt›rma ve e¤itim amaçl› deneysel çal›flmalar›n hakl› gerekçelerinin ortaya konulmas›, mutlaka bilimsel amaçlar ve ahlaki ilkeler temel al›narak düzenlenmesi ve yap›lmas›; hayvan haklar›n›n korunmas› ve hayvanlar›n insan kaynakl› zarar görmesinin önlenmesi aç›s›ndan etik sorumluluk teflkil etmektedir. Hayvanlara sayg› duyulmas› ve evrensel etik ilkelere uyulmas› hem bireysel hem de kurumsal bir sorumluluk olup bilimsel ve ahlaki bir yaklafl›m gerektirmektedir. Bu amaçla önemli görevleri olan Hayvan Deneyleri Etik Kurul- lar› bulunmaktad›r ve hayvanlar›n kullan›ld›¤› araflt›rma yöntemlerinin bu kurullar›n denetiminden geçmifl olmas› gerekmektedir. T›p alan› h›zla geliflmektedir. T›bbi bilimsel araflt›rma ve yay›nlar›n her aflamas›n- da var olan etik kurallara uyulmas›n›n denetimi yan› s›ra, daha önceden tan›mlanma- m›fl yeni sorunlarla karfl›lafl›labilir. Yeni etik sorunlar› (ya da ikilemli durumlar›) fark etmek, tan›mlamak ve çözümlerken gerekti¤inde yeni kurallar oluflmas›na katk›da bulunmak gerekir. Bilimsel bilgilerin artmas› ve yenilenmesi ile orant›l› olarak t›bbi bilimsel araflt›rma ve yay›n eti¤i de sürekli evrilmektedir . Bu aç›dan yay›nlar›n de¤erlendirilmesi de önemli bir sorun kümesidir. Yay›nlar›n etik denetiminde etik kurullar›n sorumluluklar› nereye kadar devam eder? Editörler ve etik kurullar›n iflbirli¤inin s›n›rlar› nedir? Aka- demik etik ilkelere uymayan bilimsel iliflkilerin denetimi etik kurullar›n görevleri aras›n- da say›labilir mi? Akademik iletiflim ve etkileflim s›ras›nda ortaya ç›kan anlaflmazl›klar ve etik problemlerin çözümünde etik kurullar›n sorumlulu¤u söz konusu olabilir mi?... gibi sorular zaman zaman etik kurullar›n gündemine getirilen sorulard›r. Sorumluluk- lar, sorunlar ve çözüm önerileri tart›fl›lacakt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 159

MENTAL YETERL‹⁄‹ OLMAYAN HASTALAR ÜZER‹NDE YAPILAN PS‹KOFARMAKOLOJ‹K ARAﬁTIRMALARIN ET‹K AÇIDAN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ Ethical Evaluation of Psychopharmacological Researhes on the Mentally Retarded Patients

Müge Demir i, Hasan Basri Çakmak ii, Bilgehan Cihangiro¤lu iii, Özlem ‹nan Elçin iv, Nüket Örnek Büken v

i Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Araﬂt›rma Görevlisi [email protected] ii, Ankara Atatürk E¤itim ve Araﬂt›rma Hastanesi, Göz Hastal›klar› Uzman› [email protected] iii Biyomedikal Mühendis, Bilim Uzman›, Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected] iv Enfeksiyon Hastal›klar› Uzman›, Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Merkezleri [email protected] v Hacettepe Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi [email protected]

Bu derlemede amac›m›z mental yeterli¤i olmayan hastalarla yürütülen psikofarmakolojik araflt›rmalarda dikkat edilmesi gereken etik konular› vurgulamak, Türki- ye’deki yasal durumu ortaya koymak ve eksikliklerin alt›n› çizmektir. Mental yeterlili¤i olmayan hasta olarak tan›mlad›¤›m›z grup, asl›nda karar verebilecek yaflta ve zihinsel geliflime sahip oldu¤u halde hastal›¤› nedeniyle zaman zaman veya sürekli olarak mental yeterlili¤ini kaybeden kiflilerden oluflmaktad›r. Örnek vermek gerekirse, demansl› hastalar, flizofreni hastalar› ve a¤›r depresyonlu hastalar gibi. Örselenebilir gruba ait olan bu hastalar›n araflt›rmalarda denek olarak kullan›lmas›nda ek önlemler alma gereklili¤i tart›fl›lamaz. Ancak Türkiye’de geçerli olan ‹laç Araflt›rmalar› Yönetmeli¤i, Hel- sinki Bildirgesi, ‹yi Klinik Uygulamalar› K›lavuzu gibi mevzuatta konu ile ilgili sadece genel çerçeve çizilmifl, ayr›nt›l› aç›klamalar yap›lmam›flt›r. Yurt d›fl›nda ise mental yeterlili¤i olmayan hastalarla yap›lan psikofarmakolojik araflt›rmalarda karar verme yetisinin kim taraf›ndan, nas›l, hangi ölçütler kullan›larak de¤erlendirilece¤i hakk›nda ay- r›nt›l› bilgiler, rehber ilkeler mevcuttur. Bu ba¤lamda mental yeterli¤i olmayan hastalar›n karar verme yetilerinin ayd›nlat›lm›fl onam al›nmadan objektif olarak de¤erlendi- 160 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ rilmesi gerekmektedir. Konuya dahil olan taraflar, mental yeterli¤i olmayan hastalar›n yasal temsilcileri, araflt›rmac›lar›n etik aç›dan dikkatli olmalar› gerekmektedir. Sonuç olarak mental yeterli¤i olmayan hastalarla yap›lan psikofarmakolojik arafl- t›rmalarda araflt›rman›n her aflamas›nda dikkat edilmesi gereken etik sorumluluklar bulunmaktad›r. Araflt›rman›n planlanmas›, protokollerin oluflturulmas›, mental yeterli¤i olmayan hasta grubu ile çal›flman›n gerekçelendirilmesi, bu grubun korunmas› için gerekli ek önlemlerin al›nmas›, ayd›nlat›lm›fl onam almada hasta karar verme yetisinin de¤erlendirilmesi, çal›flman›n devam› s›ras›nda her aflaman›n kontrolü gibi basamak- larda araflt›rmac› üzerine düfleni yapmal›d›r. Türkiye’de mental yeterli¤i olmayan hastalarla yap›lan psikofarmakolojik araflt›r- malarda deneklerin suiistimal edilmemesi, zarar görmemeleri için gerekli yasal çerçe- ve yetersiz bulunmaktad›r. Ayr›ca mental yeterli¤i olmayan hastalar›n araflt›rma için olmazsa olmaz›, ayd›nlat›lm›fl onam›n al›nmas› için, bu kiflilerin yeterliliklerinin de¤erlendirmesi için ülkemizde kullan›lan bir araç bulunmamaktad›r. MacCAT-CR gibi araçla- r›n Türkçeye çevrilip, geçerlilik ve güvenirlilik çal›flmalar›n›n yap›lmas› gereklidir. Tür- kiye’de yap›lan çal›flmalarda etik kurul onay›n›n al›nmas› zorunludur ancak etik kurullar da bu aç›dan yeterli olmamaktad›rlar. Ülkemizde yap›lan uygulama sadece denek- lerden veya deneklerin yasal temsilcilerinden al›nan yaz›l› onam formlar›n›n incelenmesi fleklindedir. Mental yeterlili¤i olmayan hastalarla yap›lan araflt›rmalarda yasal temsilciden al›nan onam yeterli görülmektedir. Bu eksikli¤in giderilmesi için yap›lacak ilk ve önemli ad›m etik duyarl›l›¤› oluflturmakt›r. Araflt›rmac›lar›n mental yeterli¤i olmayan hastalarla yap›lacak çal›flmalarda sorumlulu¤u omuzlar›nda hissetmeleri ve titiz davranmalar› gerekmektedir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 161

ÖRNEK ÜSTÜNDEN B‹R YÖNTEM TARTIﬁMASI: ANKET ÇALIﬁMALARI NASIL OLMAMALI? A Discussion of Method Based on a Case Sample: The Not-To-Do’s of Survey Work

K›z›lca Yürür

Sosyolog, ‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi Deontoloji ve T›p Tarihi Anabilim Dal› Doktora Ö¤rencisi [email protected]

Bu bildiride, araflt›rmac› kendi yapt›¤› bir araflt›rmadan yola ç›karak, canl›dan organ nakli konusunda ülkemizde ve yurtd›fl›nda yap›lm›fl çeflitli anket çal›flmalar›na k›saca de¤inecek, bunlar› sorduklar› sorular›n içeri¤i ve biçimi itibar›yla gözden geçirecek ve kendi çal›flmas›yla da k›yaslayarak, elefltirel bir yaklafl›mla tart›flacakt›r. Buradan, “t›p eti¤i araflt›rmalar›nda anket yöntemi nas›l, hangi amaçlarla kullan›lsa faydal› olabilir” gibi genel bir soruya k›smen yan›t aranacakt›r. fiüphesiz, burada “fayda” kavra- m› da kendi içinde de¤erlendirilecektir. Yani, “araflt›rmac› ne yaparsa, nas›l ve kime, hangi fayday› sa¤lam›fl olur” gibi bir aç›l›m da, bu ba¤lamda hedeflenmektedir. 162 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 163

POSTERLER (Yazar ad›na alfabetik olarak) 164 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 165

14 Kas›m 2008 / Morfoloji Salonlar› Fuayesi 17.45 – 18.15 “POSTER TARTIﬁMA OTURUMU /POSTER PRESENTATIONS”

TÜRK‹YE’DE ‹LAÇ ARAﬁTIRMALARI ET‹K KURULLARI Clinical Research Ethics Committees in Turkey

Hamdi Akan i Hilal ‹lbars ii Seyhan ‹mamc› ii Lale Kavak ii fiule Mene ii Nurflah Ömero¤lu ii Ebru Tunal› ii Yeflin Üresin ii

i Ö¤retim Üyesi, Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Hematoloji Bilim Dal› Klinik Araflt›rmalar Derne¤i Yay›n Grubu Baflkan› [email protected] ii Klinik Araflt›rmalar Derne¤i Yay›n Grubu Üyesi

‹nsan üzerinde yap›lan ilaç araflt›rmalar›nda gözetilmesi gereken ana unsur, gö- nüllünün esenli¤i ve güvenli¤idir. Klinik ilaç araflt›rma süreçlerinin tasar›m› ve iflletilme- sinde üzerinden durulan temel nokta budur. Etik Kurullar, bu hedefin gerçeklefltirilme- sinde en önemli düzenleyici ve denetleyici yap›lard›r. Bu sunumda Türkiye’de ilaç arafl- t›rmalar›nda en önemli halkalardan biri olan Etik Kurullar hakk›nda bilgi verilmesi amaçlanmaktad›r. Tek bir kuruma ba¤l› olmad›klar› için Yerel Etik Kurullar ile ilgili en fazla karfl›lafl›lan sorun aralar›nda standardizasyon olmay›fl›d›r. Baflvuru dosyalar› içeri¤inde farkl›- l›klar, baflvuru sürecinde farkl›l›klar (baflvuru yeri, baflvuru zaman›, toplant› zaman›, üc- reti, vs), onay yaz›lar› format farkl›l›klar› fleklinde özetleyebilece¤imiz sorunlara ek olarak yerel etik kurullar üyeleri aras›ndaki bilgi ve tecrübe farkl›l›klar› (‹yi Klinik Uygula- malar e¤itimi) ve fiziki flartlar›n yetersizli¤i (sekreterya, arfliv sistemleri) etik kurul çal›flmalar›n› olumsuz etkileyebilmektedir. Türkiye’de h›zla geliflen etik kurullar, bafllang›çta el yordam› ile çal›fl›rken, son y›l- larda gerek sa¤l›k Bakanl›¤›, gerekse Klinik Araflt›rma Derne¤i gibi sivil oluflumlar›n düzenledi¤i toplant› ve e¤itimler ile belirgin aflamalar kaydetmifltir. Ç›kmas› beklenen yeni yönetmeli¤in ›fl›¤›nda bu konudaki sorunlar›n daha da azalmas› beklenmektedir. 166 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

ANKARA ‹L MERKEZ‹NDEK‹ SERBEST ECZANE ECZACILARININ SUNDU⁄U DANIﬁMANLIK H‹ZMET‹ VE ET‹K BOYUTLARI Ethical Dimension of the Consultation Service rendered by the Private Pharmacists in Ankara

Emel AﬁKUN i Sevgi ﬁAR ii

i Ankara Numune E¤itim ve Araﬂt›rma Hastanesi Eczanesi ii Ankara Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi, Eczac›l›k ‹ﬂletmecili¤i Anabilim Dal› [email protected]

Son y›llarda rolleri ve sa¤l›k sistemindeki ifllevleri geniflleyen eczac›lar, kapsaml› sa¤l›k hizmetlerinin sunumunda daha etkin olmaya bafllam›fllard›r. Eczac›lar›n hastalara sunduklar› dan›flmanl›k hizmetleri, ilaç kullan›m sürecinin gelifltirilmesinde ve birçok reçete hatalar›n› ortaya ç›kart›lmas›nda önemli bir rol oynamaktad›r. Bu durum ecza- c›lar› daha fazla dan›flmanl›k hizmeti sunmaya, hasta bak›m sürecine daha fazla etki etmeye ve ilaç kullan›m› konusunda hasta ve di¤er profesyonellerle daha yo¤un iletiflim kurmaya yöneltmifltir. Bu çal›flman›n temel amac›, serbest eczane eczac›lar›n›n sunduklar› dan›flmanl›k hizmetlerinin ve etik boyutunun incelenmesidir. Bu tür araflt›rmalar›n, Türkiye’de eczac›l›k hizmetlerinin sosyal boyutunun geliflmesine, eczane iflletmelerinin etkili ve ve- rimli hizmet sunmalar›na katk›da bulunmas› beklenmektedir. Çal›flmada Ankara ili belediye s›n›rlar› içindeki 305 eczac›ya anket uygulanm›fl ve elde edilen bulgular “SPSS 13.0 for Windows” istatistiksel paket program› ile de¤erlendirilmifltir. Çal›flman›n de¤erlendirilmesi sonucunda eczac›lar›n %87.9’u hastalara dan›flman- l›k hizmeti sunmaktad›r. Eczac›lar›n dan›flmanl›k hizmeti sa¤layamama nedenleri önem s›ras›yla zaman yetersizli¤i, fiziksel mekan sorunu, hastalar›n talep etmemesi ve ecza- c›lar›n güncel bilgilerinin bulunmamas›d›r. Hastalar›n eczac›lara dan›flmay› tercih etme nedenlerinin ilk üç nedeni kolay ulaflabilme, güven ve rahat konuflabilmedir. Hastala- r›n eczac›lara dan›flt›klar› konular ilaç kullan›m› ve hastal›klar ile ilgili konulard›r. Eczac› hastalar›na dan›flmanl›k hizmeti sunarken, kiflinin baflkalar› ile paylaflmak istemeyece¤i bilgilere sahip olabilmektedir. Bundan dolay› eczac›, mesle¤inin icras›n- da elde etti¤i bilgilerin gizlili¤ine sayg› göstermelidir. Bu husus Türkiye’de Türk Ecza- c›lar› Deontoloji Tüzü¤ü ve dünyadaki meslek örgütlerinin uzlaflmas› sonucu ortaya ç›- kan etik kurallarda dile getirilmektedir. Türkiye’de bu alanda s›n›rl› say›da araflt›rma bulunmaktad›r. Bu konularda daha kapsaml› araflt›rmalar›n yap›lmas›na ihtiyaç vard›r ve bu durum eczac›l›k hizmetlerine katk› sa¤layacakt›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 167

SERBEST ECZANELERDEN ‹LACA ER‹ﬁ‹MDE ADALET KAYGISI: UYGULAMADAK‹ B‹R SORUNUN KURAMSAL ÇERÇEVEDE ‹NCELENMES‹ The Concern for Justice in the Matter of the Over-the-Counter Pharmaceuticals: The Consideration of a Practical Problem within the Theoretical Frame

Sidar Diken i Tolga Güven ii

i Yüksek Lisans Ö¤rencisi, Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› [email protected] ii Ö¤retim Görevlisi, Marmara Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› [email protected]

10 fiubat 2005 tarihi itibariyle yürürlü¤e konan “Kamu Kurumlar›n›n Serbest Ec- zaneden ‹laç Al›m› Konusundaki Protokol” uyar›nca, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) kapsam›nda sosyal güvencesi olan bireylerin serbest eczanelerden ilaç temin edebilme- leri sa¤lanm›flt›r. Bu tarihten önce SSK’nin ilaç firmalar›ndan ilaç temin ederken alm›fl oldu¤u op- siyonlar, belirli iskontolarla serbest eczaneler üzerinden gerçeklefltirilecektir. Di¤er kamu kurumlar› ve özel kurumlar›n da bu sisteme geçmesi ile, ilaç firmala- r›n›n belirli iskontolar ve serbest eczanelerin cirosuna ba¤l› olarak yapm›fl olduklar› ka- demeli iskontolar sayesinde ilaç bedelleri etiket fiyat›ndan daha düflük maliyetle kurum- lara fatura edilmeye bafllanm›flt›r. Bu geliflmelerin bir sonucu olarak, sosyal güvencesi olmayan hastalar ilac› etiket fiyat› üzerinden sat›n al›rken, kurumlar ilaçlar› çok daha uygun fiyata alabilmektedir. Bu durum; sosyal adalet kavram›na ters düflen ve t›p eti¤i kaynaklar›nda vurgulanan adalet ilkesinin bir yans›mas› olarak ortaya ç›kan sa¤l›k hizmetine adil eriflimin sa¤lanmas› ve kaynaklar›n adaletli bir biçimde paylaflt›r›lmas› yönündeki çabalarla ör- tüflmeyen, etik aç›dan sorunlu bir tabloya iflaret etmektedir. Bu bildiride, uygulamadaki bu sorunlu tablonun incelenmesi ve t›p eti¤i perspektifinden elefltirel bir bak›fl aç›s› ile de¤erlendirilmesi planlanm›flt›r. 168 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

SA⁄LIK ALANINDA BASININ ÖNEM‹ Role of Media in Health Care

Sezer Erer

i Dr. Bursa Uluda¤ Üniversitesi T›p Fakültesi Deontoloji Anabilim Dal› [email protected]

Bas›n, hem haber veren, hem de kültür arac›l›¤› yapan büyük bir kitle iletiflim kayna¤›d›r. Belirli zamanlarda ç›kan ve önemli kitle iletiflim araçlar› olan gazete, dergi vb. ya- z›l› yay›nlar iletiflim ça¤›n›n en güçlü silahlar›ndand›r. Bu denli güçlü silahlar›n sa¤l›k ala- n›ndaki yerleri de az›msanamayacak bir boyuttad›r. 17. yüzy›ldan bu yana kitle iletiflimin- de güçlü bir yere sahip olmalar› da onlara ikna edici ve inand›r›c› bir yap› kazand›rm›flt›r. Her fleyde oldu¤u gibi sa¤l›kta da e¤itimin önemli olmas›, bu kadar h›zl› etki eden ve yayg›n olan bas›n›n sa¤l›k alan›ndaki kullan›m alan›n› da art›r›r. Nitekim bas›n, toplumu direk olarak ilgilendiren konularda topluma bilgi vermek durumundad›r. Bu durum, insanlar›n sa¤l›k/hastal›k hakk›ndaki bilgisizlikleri veya bilgi eksikliklerini tamamlama konusunda bir zorunluluk olarak karfl›m›za ç›kar. Bu zorunluluk ise beraberinde do¤ru “habercilik”i getirir. Önemli olan yap›lan haberin içerdi¤i “bilgi”dir. Yanl›fl veya eksik yap›- lan habercilik yani verilen bilginin eksikli¤i, toplumun da yanl›fl bilgi edinmesine ve yön- lendirilmesine neden olur. Öyle ki kifli, edindi¤i bilgilerin do¤rulu¤undan çok fazlal›¤›na ve anlafl›l›rl›¤›na bakar. Bu bilgilerden kendine uygun olan›n› kullanarak kendini tedavi etmeye çal›fl›r. Bu nedenle verilen bilginin do¤ru olmas› gerekti¤i kadar anlafl›l›r düzey- de olmas› ve okuyan kifli üzerinde b›rakaca¤› etkilerin göz önünde tutulmas› oldukça önemlidir. Yani sa¤l›k habercisinin iyi haber yapma kayg›s› yan›nda, yap›lan haberden insanlar›n nas›l etkilenece¤i kayg›s›n› da tafl›mas› gerekir. ‹yi bir sa¤l›k habercisi, edindi- ¤i bilginin ne kadar›n›n reklam ne kadar›n›n bilgi oldu¤unu ay›rabilen kiflidir. Günümüzde bas›n, toplum ile sa¤l›k personeli aras›nda büyük uçurumlar yaratan “sa¤l›ks›z” sa¤l›k haberleri ve magazinlefltirilen sa¤l›k nedeniyle; hasta ile hekim ara- s›ndaki dokunulmaz iliflkiye de büyük ölçüde zarar vermektedir. Yanl›fl veya eksik anlat›lan olgular, daha çok t›pta uygulama hatas› davalar›n›n aç›lmas›na, hasta haklar›n›n yanl›fl alg›lan›p hekim haklar›n›n ihlal edilmesine, göz boyay›c› reklam haberleri (ilaç reklamlar›, yeni aç›lan özel sa¤l›k kurulufllar›, vb) ile umut ticaretine, adaletin ilkesinin çi¤nenmesine ve sa¤l›¤›n daha çok ticarilefltirilmesine yol açmaktad›r. ‹yi bir sa¤l›k ortam›n›n oluflturulabilmesi, hastalar›n ve yak›nlar›n›n zarar görmeme- si, yasal ve etik ihlallerin azalt›labilmesi için, sa¤l›kla ilgili kurum ve kurulufllarla bas›n›n ifl birli¤i yapmas› kaç›n›lmaz bir gerekliliktir. Sa¤l›k tüm insanlar›n hem hakk› hem de gereksinimi oldu¤una göre, bas›n da bu haklar ve onlar›n ne oranda yerine getirildi¤iyle ilgili gerçekleri ortaya koymakla görevlidir. Ayr›ca, kitle iletiflim araçlar›n›n sa¤l›k alan›n- da “bilgilendirme” mi yoksa “bilgi verme” ile mi görevli olduklar› belirlenmelidir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 169

YEN‹DO⁄AN YO⁄UN BAKIM ÜN‹TELER‹NDE ÇALIﬁAN HEMﬁ‹RELER‹N ET‹K KARAR VERME SÜREC‹NE KATILIMI Participation of Nurses in the Ethical Decision-Making Process at the Newborn Intensive Care Units

Ayﬂe Sonay Kurt i Nejla Canbulat i Diler Ayd›n ii Suzan Y›ld›z iii

i Araflt›rma Görevlisi, ‹stanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemflirelik Yüksekokulu [email protected], [email protected] ii Hemflire, ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fakültesi [email protected] iii Ö¤retim Üyesi, ‹stanbul Üniversitesi Florence Nightingale Hemflirelik Yüksekokulu [email protected]

Girifl: Yenido¤an›n büyüme ve geliflmesi, sevgi dolu bir aileye ve destekleyici bir çevreye ba¤l›d›r. Zay›f ve güçsüz yenido¤anlar dünyaya gözlerini açt›klar›nda onlar›n en yak›n›nda olan kiflilerden biri hemfliredir. Hemflirelik disiplini bireyin ve toplumun esenli¤ini, iyili¤ini sa¤lamak, gelifltirmek için entelektüel ve teknik becerilerle, kiflileraras› etkileflimler sonucu oluflan karmafl›k bir sa¤l›k hizmetidir. Bu tan›mlamalara göre hemflirelik bak›m›n›n her aflamas› eti¤i içerir ya da etikten etkilenir. Hemflirelik eti¤i; hemflirelik sorumlulu¤u içinde hastaya yap›lan müdahalelerin, yararl› ya da zararl› olmas›n›n ahlaki aç›dan da de¤erlendiril- mesidir. Toplumun ve ailenin kaynaklar› s›n›rl›ysa ahlaki de¤erler de¤iflebilir. Baz›lar› yafla- m›n korunmamas›n› cinayet olarak niteleyebilirler. Baz›lar› bebe¤in kendine yeterli ola- mayaca¤›n› ve kurtarma çabalar›n›n gereksiz oldu¤unu düflünebilirler. Kimin yaflayaca- ¤›na, kimin ölece¤ine, kime kaliteli bir bak›m verilece¤ine, kime verilmeyece¤ine nas›l karar verilecektir? Yenido¤an yo¤un bak›m ünitelerindeki(YYBÜ) yo¤un hasta say›s›, uzun tedavi sü- resi ve yüksek maliyetler birçok etik sorunu da beraberinde getirmektedir. Burada ça- l›flan hemflireler, sorunlu yenido¤anlar›n bak›m› ile ilgili kararlar verirken, bu kararla- r›n daima bir etik boyutu oldu¤unun fark›ndad›r. Ayr›ca hastaya zarar vermeme sorumlulu¤unun bilincinde olarak do¤ru/yanl›fl kavramlar›ndan öte, karar nas›l do¤ru eyleme geçirilir endiflesini yaflamaktad›r. 170 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

Hemflireler ve di¤er sa¤l›k ekibi üyeleri, ahlaki de¤erler do¤rultusunda karar verme (etik karar verme) durumu ile karfl› karfl›ya kald›klar›nda, belirsizlik ve karars›zl›k duygular›n› yaflarlar. Bu gibi sorunlar› aflmak için de fikir birli¤ine var›lmas› gerekir. Amaç: Bu çal›flma, YYBÜ’ nde çal›flan hemflirelerin etik karar verme sürecine kat›l›m durumlar›n›n ne düzeyde ve hangi faktörlerin etkisi alt›nda oldu¤unu belirlemek amac›yla planlanm›flt›r. Sonuçta hemflirelerinin etik konulardaki gereksinimleri belirle- nerek gerekli konularda dan›flmanl›k ve rehberlik hizmetleri sa¤lanabilece¤i düflünül- mektedir. Materyal-Metod: Araflt›rman›n evrenini, ‹stanbul ‹linde bulunan 2 T›p Fakültesi Araflt›rma hastanesi, 1 E¤itim ve Araflt›rma Hastanesi ve 2 Özel Hastane’ nin YYBÜ’ nde çal›flan 150 hemflire oluflturmaktad›r. Örneklem seçimi yap›lmayacak evreni oluflturan tüm bireyler araflt›rma kapsam›na al›nacakt›r. Araflt›rmay› kabul etmeyen ve araflt›rma tarihlerinde herhangi bir sebeple (do¤um izni, y›ll›k izin vb) hastanede bulunmayan hemflireler araflt›rma kapsam›na al›nmayacakt›r. Yöntem: Araflt›rmac›lar taraf›ndan literatür do¤rultusunda haz›rlanan anket formu yenido¤an yo¤un bak›m ünitesinde çal›flan hemflirelere uygulanacakt›r. Uygulama öncesi anket hakk›nda bilgi verilerek kat›l›mc›lar›n sözel onay› al›nacakt›r. Anket formu 2 bölümden oluflmakta olup ilk bölümde hemflirelerin sosyo demografik özelliklerini, ikinci bölümde ise klinik ve etik karar verme sürecini içeren sorular yer almaktad›r. Anket uygulama süresi yaklafl›k 10 dakika olup yüzyüze görüflme tekni¤i kullan›lacakt›r. Sonuç: Araflt›rma veri toplama aflamas›nda olup, kongre tarihine kadar tamam- lanmas› planlanmaktad›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 171

TÜRK ECZACILARI DEONTOLOJ‹ TÜZÜ⁄ÜNÜN ET‹K KURALLAR AÇISINDAN BAZI ÜLKE ÖRNEKLER‹YLE KARﬁILAﬁTIRILMASI

A Comparative Study of Pharmacy Regulations in Turkey and Some Other Countries from the Standpoint of Ethical Rules

Gülbin ÖZÇEL‹KAY i Selen YE⁄ENO⁄LU ii

i Ö¤retim Üyesi, Ankara Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi, Eczac›l›k ‹ﬂletmecili¤i Anabilim Dal› [email protected] ii Ö¤retim Üyesi, Hacettepe Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi, Eczac›l›k ‹ﬂletmecili¤i Anabilim Dal› [email protected]

Girifl: Etik terimi Yunanca ethos yani “karekter” sözcü¤ünden türemifltir. Etik, felsefenin alt dallar›ndan biridir. Yanl›fl› do¤rudan ay›rabilmek amac›yla ahlâk kavram›- n›n do¤as›n› anlamaya çal›fl›r. Eti¤in bat› gelene¤i zaman zaman ahlâk felsefesi olarak da an›lm›flt›r.Deontoloji ise, bir mesle¤i uygularken uyulmas› zorunlu olan kurallar bil- gisidir. ‹nsan›n belirli ödevleri oldu¤unu varsayan ahlak ö¤retilerini temel al›r ve bu ö¤- retilerden kaynaklanan görev ve kurallar›n çeflitli mesleklerdeki somut izdüflümlerini in- celer. Yukar›daki iki tan›mdan da anlafl›laca¤› gibi, çeflitli mesleklerde mesle¤i uygularken uyulmas› gereken kurallar, kimi zaman deontoloji tüzü¤ü (Türkiye’de oldu¤u gibi) kimi zaman da etik kurallar (code of ethics /code of conduct) (Amerika Birleflik Dev- letleri, Avustralya, Japonya, Malezya, Nijerya vb.) olarak adland›r›lmaktad›r. Eczac›l›k etik kurallar› da di¤er tüm mesleklerde (hekimlik, avukatl›k, hemflirelik, mali müflavir- lik, psikolojik dan›flmanl›k, vb.) oldu¤u gibi eczac›l›k mesle¤ine üye kiflilerin meslekle- rini icra ederken hangi tür davran›fl›n do¤ru hangi tür davran›fl›n yanl›fl oldu¤unu ortaya koyar. Amaç: Bu çal›flmada Resmi Gazete’de 27.7.1968 tarih ve 12961 say› ile yay›m- lanarak yürürlü¤e giren, ülkemiz s›n›rlar› içinde çal›flan eczac›lara yönelik olarak haz›r- lanm›fl olan “Türk Eczac›lar› Deontoloji Tüzü¤ü”3 ile befl ülke seçilerek, bu ülkede ça- l›flan eczac›lar için haz›rlanan etik kurallar› -uzunluk, içerik, kapsaml›l›k, fakl›l›k, ben- zerlilik ve son güncellenme (revizyon) tarihi- gibi kriterler aç›s›ndan irdelenmeye çal›fl›l- m›flt›r. Yöntem: ‹nternete girilerek “Google” arama motoru yard›m›yla Türk Eczac›lar› Birli¤i (www.teb.org.tr) web sayfas›ndan “Türk Eczac›lar› Deontoloji Tüzü¤ü” sayfas›- na ulafl›lm›flt›r. Di¤er ülkelerin eczac›l›k etik kurallar›na da yine ayn› arama motorun- 172 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ dan o ülkedeki Eczac›l›k Birliklerinin veya Eczac›l›k Fakülteleri’nin web sayfalar›ndan (www.pharmweb.net) ulafl›lm›flt›r. Türkiye d›fl›nda befl ülke seçmemizin nedeni, hem kendi etik kurallar›m›z› di¤er ülkelerle k›yaslama olana¤›na kavuflmak hem de bunlar› co¤rafi olarak farkl› k›talardan (Amerika, Afrika, Asya, Avustralya) seçerek ülkeler ara- s› uzakl›klar›n bir fark ya da ortak de¤er yarat›p yaratmad›¤›n› saptayabilmektir. Bulgular: En k›sa Amerikan Eczac›l›k Etik Kurallar› iken, en uzun etik kurallar Malezya’ya aittir. En eski tarihli eczac›l›k etik kurallar› ABD’ne aitken (y›l: 1852) en güncel tarihli olan Malezya’n›nkidir (y›l: 2005). ‹ki ülke d›fl›nda (Malezya ve ABD) di- ¤er tüm ülkelerin “Preamble” bafll›¤› alt›nda eczac›lar için düzenledikleri etik kurallarda bir girifl k›sm› bulunmaktad›r. “Türk Eczac›lar› Deontoloji Tüzü¤ü”nün çeflitli yerle- rinde “hasta” terimiyle birlikte müflteri terimi de kullan›l›rken, Amerikan eczac›lar›na yönelik etik kurallarda sadece “hasta” teriminin kullan›lmas› dikkati çekmektedir. Öte yandan Avusturalya, Malezya ve Nijerya eczac›lar›na yönelik etik kodlarda hem “müfl- teri” hem de “hasta” terimi geçmektedir. Bununla birlikte Amerikan, Malezya ve Ni- jerya eczac›l›k etik kurallar›nda eczac›n›n kendini mesleki aç›dan sürekli gelifltirmesi gerekti¤i vurgulan›rken, di¤er ülkelerin eczac›l›k etik kodlar›nda bu konunun gözden kaç- m›fl oldu¤u görülmektedir. Ancak eczac›l›k etik kurallar›nda insan sa¤l›¤›n›n yan› s›ra hayvan sa¤l›¤›n› gözeten “Türk Eczac›lar› Deontoloji Tüzü¤ü”nden baflka bir örnek de inceledi¤imiz ülkeler aras›ndan ç›kmam›flt›r. Sonuç: “Türk Eczac›lar› Deontoloji Tüzü¤ü” Amerika Bileflik Devletleri, Avustral- ya, Japonya, Malezya ve Nijerya örnekleriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, ortak de¤erler aç›s›n- dan çok büyük farl›l›klar göstermemesine ve hatta baz› aç›lardan üstün olmas›na ra¤- men, flu anki en büyük eksi¤i güncellenmemesi ve buna dayanarak haz›rlanm›fl Türk Eczac›lar› Etik Kurallar› ad› alt›nda kurallar›n olmamas›d›r. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 173

ECZANE ECZACILI⁄I VE G‹ZL‹L‹K Pharmacy Practice and Privacy

Halil Tekiner i Gülbin Özçelikay ii

i Doktora Ö¤rencisi, Ankara Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi, Eczac›l›k ‹ﬂletmecili¤i Anabilim Dal› - [email protected]

ii Ö¤retim Üyesi, Ankara Üniversitesi Eczac›l›k Fakültesi, Eczac›l›k ‹ﬂletmecili¤i Anabilim Dal› [email protected]

G‹R‹fi ve AMAÇ Gizlilik, iki taraf aras›nda kiflisel bilgilerin paylafl›lmas› ve bunlar›n bir baflkas›na naklinin yap›lmamas› anlam›n› tafl›r. Sa¤l›k alan›nda hasta ve eczac› aras›nda paylafl›- lan bilgiler, bilgisel ve kararsal gizlilik içinde de¤erlendirilir. Eczac›-hasta iliflkisinde gü- vene dayal› bir iliflki olmak zorundad›r. Hastan›n kulland›¤› ilaçlar dolay›s›yla eczac›n›n edindi¤i bilgileri sakl› tutaca¤›na yönelik bir nitelik tafl›maktad›r. Hasta, ilaçlar›n› almaya eczaneye geldi¤inde gizlili¤in baz› s›n›rlar›n›, zorunlu olarak eczac›ya teslim etmektedir. ‹nsanlar aras›nda iliflkilerde güven vazgeçilmez bir özelliktir. Türk Eczac›lar› De- ontoloji Tüzü¤ünün 4. maddesinde “Eczac›, meslek ve sanat›n›n icras› s›ras›nda ö¤rendi¤i s›rlar›, kanuni zorunluluk olmad›kça, iffla edemez” denmektedir. Ayr›ca Türk Ce- za Kanunun 134-137 maddelerinde belirtilen özel hayat›n gizlili¤i ve kiflisel verilerin kaydedilmesi ile, Hasta Haklar› Yönetmeli¤inin 23. maddesinde belirtilen bilgilerin gizli tutulmas› ile ilgili maddeler göz önüne al›nd›¤›nda bir birey ve sa¤l›k çal›flan› olarak eczac›y› hastalar›n›n gizlili¤i haklar›na karfl› yükümlülü¤ünü de ortaya koymaktad›r. Bu çal›flmada, eczane eczac›l›¤› uygulamalar›ndan örnekler verilerek, eczane eczac›l›¤›nda, eczac›n›n gizlilik ilkesi sorumlulu¤u ve yükümlülü¤ü tart›fl›lacakt›r. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çal›flmada, eczane eczac›lar›na günlük uygulamalar›nda hastan›n gizlili¤i ile ilgili karfl›laflt›klar› vakalardan örnekler tespit edilmifltir. Bu vakalar karfl›s›nda eczac›la- r›n nas›l davranacaklar›, anket formu haline getirilen sorulara cevap vermesi istenerek ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Anket formlar›, Ankara’da bulunan 158 eczane ecza- c›s›na uygulanm›flt›r. Vakalar karfl›s›nda yap›lan yorumlar grupland›r›larak SPSS (11.0) paket program›nda de¤erlendirilmifltir. 174 TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹

BULGULAR Vaka 1: 16 yafl›ndaki genç bir k›z, eczaneden do¤um kontrol hap› sat›n almakta- d›r. Eczac›, k›z›n ailesine bu durumu bildirmifltir ve k›za bu ilac› yazan doktorun sert tepkisiyle karfl›laflm›flt›r. Eczac› durumu k›z›n ailesine bildirmekle hakl› m›d›r? SONUÇ Eczac›lar›n %52.5’i eczac› hakl› de¤ildir diye düflünmektedir. TÜRK‹YE B‹YOET‹K DERNE⁄‹ 175

ET‹K ‹LKELER AÇISINDAN YO⁄UN BAKIM ÜN‹TELER‹N‹N ÇEVRESEL ÖZELL‹KLER‹ Environmental Factors in Intensive Care Units Considered from the Perspective of Patients’ Rights

Güzin Yasemin Tunçay

Doktora Ö¤rencisi, Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi T›p Eti¤i T›p Tarihi Anabilim Dal› [email protected]

Hastanede yatmak, ço¤u birey için stres yaratan bir durumdur. Bireyin hastaneye yatmas› günlük yaflam düzeninin ve al›flkanl›klar›n›n de¤iflmesi anlam›na gelmektedir. Yaflanan stres düzeyini etkileyen birçok etken vard›r. Hastan›n tan›s›, hastal›¤›na vermifl oldu¤u anlam, hastane ve hastal›k deneyimleri, sosyo-kültürel düzeyi ve hastaya uygulanan tan› ve tedavi ifllemleri bu etkenlerden baz›lar›d›r. Ayr›ca hastan›n yatt›- ¤› servisin çevresel özellikleri de stres düzeyini etkileyebilir. Çevresel stresörlerin en fazla oldu¤u bölümlerden biri yo¤un bak›m üniteleridir. Çünkü yo¤un bak›m ünitelerin- de hastalar için yabanc› pek çok araç-gereç vard›r. Yo¤un bak›mlarda hastan›n içinde bulundu¤u çevre ve yaflanan olaylar onlar aç›s›ndan oldukça karmafl›k, bilinmeyenle doludur. Ayr›ca yo¤un bak›m ünitelerinin yo¤un temposu ve yüksek ses düzeyi hastalar›n stres yaflamas›na neden olabilmektedir. Yo¤un bak›m ünitelerinin bu çevresel özellikleri etik ilkeler aç›s›ndan irdelendi¤inde de ikilemli durumlar saptanmaktad›r. Yo¤un bak›m ünitelerinde baflka faktörlerle birlikte, çevresel özelliklerden kaynaklanan ikilemli durumlar irdelenerek, bu ba¤lamda oluflan sorunlar› etik ilkeler ›fl›¤›nda mümkün oldu¤unca çözmeye ya da azaltmaya yönelik öneriler gelifltirilecektir.