Veldidena Urbs Antiquissima Augusti Colonia Et Totius Rhaetiae

939.84 ff?Tli/

SJ I

939-84 f?7lv

*- M-.7 '• T<9 .

y u / / ., 1. b , VELDIDENA URBS ANTIQUISSIMA AUGUSTI COLONIA TOTIUS^RH^TIyE PRINCEPS In Trattu prsecipue Wilthinenfi & Oenipontano E TENEBRIS ERUTA ET VINDh CATA

Infertis compluribus adhuc ineditis , quse per Tyrolim fuperfunt, Monumentis Romanis ab Antonio Rofchmanno, J.U.Lic. Almae Univerfitati Caefareo-Leopoldinae a Secretis & A6lis & IlluftrifT. Provinciae Ordinum Hiffcoriographo. Ciim Permijfu Siiperioritm. —a— a— Profiat Apud Danielem Bartholomaei & Filium Bibliopolas Ulmenfes. M D C C X L I V. >^Tir> Digitized by the Jnternet Archive

in 2012 with fundirrg from

University of lllinois Urbana-Champaign

http://archive.org/details/veldidenaurbsantOOrosc 3 33,'

Illuftriffimo Domino DOMINO FERDINANDO BONAVEN- TUR^E,

S. R. I. Comiti de Harrach in Rohrau, Domino Dynaftiarum Namiejl & Luderzow. Archiducatus Auftria? Infra & Supra Anafum Haereditario Stabuli Pracfe6lo, Sacras Regise Majeftatis Auguftiffimas Hungariae & Bohemiae Reginae Camerario A6tuali, Ejusdemque Aulici Confilii Primo Gonfiliario. 545812 ILLUSTRISSIME VIR!

PAterc paulKim, ILLVSTRISSIME VIR, ut Nobiles curas , & labores Tuos , quibus pro Augusta Domo Austriaca rite perfungeris , hoc qualicunque conatu meo interpellem, atque loco adulationis, & palpi,Ti- bi perquam exofi , hic potius carptim , brevite'r- que ;

D E D I C A TI O.

que perftringam , quae Scriptionis occafio , aut praefentis nuncupationis felix temeritas fuerit. A luftris equidem jam aliquot rerum Patria- rum cognitione fummopere dele&atus, impofito tamen nuper ab Illustrissimis Provinci^ Ordinibus Hiftoriographi munere ferio me-

cum perpendere ccepi , quid hifce in rebus pras-

ftitum , quid negle&um fuerit , aut qua demum

ratione , quantumve in fingulis fuppleri queat ne & noftris adhuc temporibus incuriofa fuorum

aetas aut incufari poffit , aut damnari merito debeat. Et tum quidem haud difficulter deprehen-

di , probe quidem a Saeculo decimo tertio Hifto- riam Principum a Viris graviflimis ufque ad de-

cimum oftavum confcriptam fuifle , deefle tamen, quidquid integris antea, & duodecim quidem a Chrifto nato feculis (ne quid de vetuftiori tempore dicam) in re Sacra profanaque tenta- tum, pera&umque eft. Quid ergo in re tam ar-

dua confilii ? nemo folus tanto oneri par ; utpote quod plures neceflario depofceret. Vifum igitur fuit , animandos efle complures , qui huic

provinciae fufficerent , illuftrandas nimirum aut

aliquando praefuturi , aut operi perficiendo ad-

movendi : digerendum cum his ordine, quid in )( 2 fcri- D E D I C A TIO.

fcriptis Tyrolenfium rebus bene ha&enus , & a quibus, ac quantum fit praeftitum, quam ampla

adhuc melTis fuperfit , quibufque adminiculis feliciter omnia perfici poffint. Requirebatur autem ftatim in limine tam in re Sacra,, quam profana, & quidem tam in Latino, quam vernacu- lo idiomate fpecimen aliquod , quod faltem ty- ronum exercere induftriam, aut ad difficiliora e- ruenda methodum ac viam monftrare poftit:

quin etiam , fi praeter vota neutrum accideret,

fperare tamen auderem , id Antiquitates faltem Patriae depulfo nonnihil prioris aevi malo com- mendaturum efle: illonimirum, quopronisau- ribus a Viris etiam dodis faepius infirma quoque

non indagatis aflertorum rationibus , aut unde

hauftafint, puris, impurifve fontibus , accepta fuifle, juftiffime dolemus. Argumentum igitur five Specimen Antiqui- tatum Tyrolenfium Scriptioni meae duplex pras-

fixi , profanum & Sacrum , in utraque Lingua tra£tandum,perantiquum utrumque,& inta&um

ha&enus omnibus : fufcipiendum fuit profanum

prius , tanquam antiquius , praefens nimirum de

Veldidena opus ; cum praemittenda multa in hoc genere fint, antequam ad Sacra nos accingamus, in D E D 1 C A TI O. in qtribus fpecimen alterum, A&a nimirumS.Va- lentini Rhaetiarum Apoftoliin vernacula Deo dante propediem fequentur. Utriufque hujus propofiti mei decuit utique, ut & TE, ILLUSTRISSIME VIR,peralios certiorem redderem ; cum in Confilio illo Su- premo Vindobonenfi > quo Res etiam Tyrolen- fium trutinantur, in fententia dicenda locum te- neas. Tantumque abfuit, ut refpueres, fed quae tua in me ignotum alias , immeritumque beni- gnitas fuit, ut etiam. Nomini Tuo tanquam primum AntiquitatumTyrolenfium Specimen nun- cupari dignatus fis , memor illius paraemiae : operi incipientifavendum. Confiderandum equidem mihi tum fuiffet,non quid oculiTui pati poffint, aut potius velint, fed quid virtutibusTuis debea- tur. Hasc mea cura, haec difficultas fuit, ut mihi digna Hiltoriographo , digna Veteri & Illuflri Stirpe Tua, digna veftris, quae fan&e obitis, ampliffimis muneribus contingat opera. Immen- fa ideo praeter caetera cura me fubeat, neceffe eft, ut, quae Tibi dicantur, TE digna fint. Verum fi mola etiamfalsa (ut curnPlinio loquar) litant, qui thura non habent , nec ego incufandus ero, fi has laborum meorum primitias non fiducia o-

)( 3 peris, DED1CA7I0. peris, fed fpe non improbandae inPatriam pietatis Tibi confecrem. Non enim ad certamen a- dulationis miferas , fed ad tutelam mihi neceflfa- riam , & ad ufum forte publicum ifta parantur. ScriaTcrcsdeleaatJLLUSTRISSIMEVIIU liberales Mufae, & Studiorum honor. Habet e- nim hoc primumDomusTuaegloria, ut in Gen- te Tua nihil unquam mutaverit fortunae ampli- tudo , nifi ut prodefTe tantundem poflet , quantum vellet : Summa ejufdem, & itura in faecula, aeternofque Annalium honores , propenfio fuit, inter fplendidas Dignitatum adminiftrationes, in quibus virtutes fpatium exemplorum habuere, raridima moderatione Mufas , & bonas artes o- mnes intimo finu excipere : & tempora remiffio- num effe curas Litterarum , admilfiones Littera- torum : damnare autem perverfa & indecora

Chriftianis moribus & nobili animo ftudia , fa- nam vero Criticen , Diplomaticam , rem antiquam Romani & medii aevi unlverfam praefidio & tutela dignari. Ingens hoc meritum , fed majus illud, per haec ne famam quidem, cui etiam faepe boni indulgent , quaerere. Injuria porro

Virtutum foret, fi filentio involverem, quod ficuti modeftia, labore, vigilantia, & indeflexa aetatis D E D I C A TI O. tis maturitate alios antecellis , ita etiam authoritate , confilio & fide citra invidiam fuperas ;

SIME VIR, quem dum legis , TE judicem fa- cis, maximum praemium meum erit, judicium, fuffragium Tuum : Honori Tuo, & Patrise defti- natus hic liber , feu profefllone pietatis laudan- dus fit , feu excufandus , Tuo tamen patrocinio tutus erit, & fic in pofterum ille fummus mihi & idem gratiftimus labor erit, fi res Patrias ulterius TE protegente elucubrare, & pro his in arenam defcendere jubear. TIBI vero ILLVSTRISSIME VIR, aetatem dent Superi, quam mereris, ferventque animum, quem dederunt : per hunc enim artes fpi- ritum, fanguinem & Patriam recipiunt, cum eas in complexu , oculis & auribus habes : praeftas enim, BELICATIO. enim , quaecunque praecipiunt , tantumque eas diligis, quantum ab ipfis probaris. Longam igitur aetatem , longam TIBI gloriam pre- cor , manfuram in animis hominum , in x* ternitate temporum, 6c fama rerum.

Ita vovet

ILLUSTRISSIMO NOMINI TUO

Devoti/Timus & obfcquiofiiTimus Antonius Rofchmannus.

APPRO- 2

APPROBATIO.

cui titulus : LEgi Tra&atum , Veldidena Urbs

antiquijjima &c. in quo nihil reperi , quod poffet fidem & bonos mores offendere : cumque idem Tra&atus non modicam illius , quam per- amplam poflidet Author, Eruditionis partem exhibeat , & antiquam viciniae noftra* dignitatem multum illuftret , dignus eft , qui typis impref fus publico communicetur. Ita cenfeo Oenipon- ti 24. Aprilis 1740.

Mathias Stottlinger, S. J. SS.Theologiae Prof. Publicus Or- din. & p. t. S. Facultatis Decanus.

)()( CON- ©C°)©

&4: £$4$4^Mt4-&&4'$ & -i -i 4i4i4i-ii-i-ii-ii4 cj^eA»cA»eA»eA»eA»eA!»eA»eAf cA»eA»eA»eA»eA9 eA» eA» eA» eA»eA»cA»eA»eA»eA»eA»eA»eA»eA»eA»eA»eA»eA» ©©!©©©©©§©©© ©©©©©©IISS© *** * * * * * * * * * * * * * ** * * * * * ** * $ * ** * * * * * * * * * * * $ ** CY>CY3CY»«Y3<^cy9CyQtfy3«y»«Y3CM»cy9«Vdcya cys cy» a ac 56 3 ,* ff >r 3 ar CY»ry?CY3CY3«Y ^*Y Y Y *V Y Y *Y f*

Confpe£his Operis.

i. Occafio ^ffinis hujits Scriptionis proponitnr , in-

daganda nimirum Veldidena Nobilitas. Pag.i

2. Ordo ac ProgreJJiis in boc Scripto fervandus docetur. 4

3. Quanam Provincia Romana Rhatia fuerit , in quafita Veldideha. 7

4. Unde probari ejus Nobilitas pojjit. 10

5. Quomodb ex Itinerario Antonini. 1$ 6.Ex Confpe&us Operis.

6. Ex Tabula Peutingeriana. 18

7. Ex Notitia utriufque Imperii. 22

8. Anjuis in Itinerario Direftionum Urbibus cetate parfuerit Veldidena. 27

9. An etiam Colonia Romanorum, iit iUafuerit. 31

» 10. An etiam Regionis Capnt ejje potuerit. 34

11. Afertio contraria Velferi Augufiam Vindelico-

rum urbem Rhatia principem ftatuentis cum

fuis Authoritatibusprofertur. 41

12. AUati ab ipfo in banc re?n Nummi recenfentur. 46

13. Reliqua Monumenta, quibus innititur, enarrantur. 49

14. Difcutiuntur Authoritates a Velfero aUata. 51

1 j. Uti & Nummi. 60

XX 3 16.AC Conlpe&us Operis.

16. Ac catera Momimenta. 66

17. Quantiim ex his pro Auguftafua concedendum

Velferofit. 69 ig. Rhatiam cum Vindelicia non debere aut pojfe confundi, mon/iratur. 75

19. Nec divifionem illam in Rhatiam I. %f II. Vin~

delicam Hadriano trihuendam 3 fed circa Con-

ftantini tempora primitm inventam ejje. gi

20. Rhatiam dudum ante Vindeliciam Romanis cognitam, uti & IncolasfuiJJe. g9

21. Romanofque Scriptoresfemper magnifice de eafen-

fiJFe- 91

22. Montem Rhaticum quoqueBrennerum antiquif

fimis Gracis , Romanfque Scriptoribus inno-

tuijfie. 99

23. Nec non Popalos ab hoc denominatos, inter quos Veldidena Incola. 105 24. Re- 5

Confpeftus Operis.

24. Reliquos quoque Rhcetice populos longe diverfos

a Vindelicisfuiffe. 11O

25. Veldidenam a Tufcis feu Rhcetis conditam fuijfe

probabiliter ajferitur. 115

26. Ab Augufto Colonicedignitate omatamfuijfe ra-

tionibusfirmatur. 120

27. Coloniam Latinamfuiffe cum titulo Emeritcefe-

re ex Nummisfufpicari licet. 124

28- Sub aliis infuper Imperatoribus CoJoniam > &

Municipium fuijfe ex marmore Romano colligi

poffe videtur. 130

29. Theodojii adhuc tempore Urbem Rhcetice princi-

pemfuiffe conjeffuris non omninofpernendispro*

batur. 13

30. Contrarice Eruditorumfententice refelhmtur, Cih

riam9 Tridentum> aut Drufomagum Caput Rhce-

tice L opinantium. 140 31. De- Confpe&us Operis.

31. Demum ab Attila deftruttam ejje Veldidenam

exemplo aliorum in Rhatia Locorum credibile

fit. 14?

32. Qucenam hodie ex tantis ruinisfuperfint. 153

33. Cur plura requiri non pojjint. 158

34.. Quomodo ex antiquo Veldidence nomine paulatim hodiernum Wilten prodierit. 163.

35. Conclufio operis. 166

CAPUT L , 3

CAPUT L

Occafio etjinis hujus fcriptionis proponitur indaganda niminim Veldidence Nobilitas.

Mlrabitur citra dubium nonnemo,ecquid ego in Litrera- rum Republica plane novus homo & vixdum tyroci- nium ingreflus tam delicato, & ipfas etiam lautitias fa- ftidienti faeculo fcetum hunc praematurum obtrudere

fuftineam : Fateor equidem haud illubenter,me fspius manum de tabula removifle , fxpius admovifTe iterum , adeo cmne Veget.de Milit. opus difficile videtury antequam tentes : Tentandi tamen aliquid acres me Re dudum ftimuli fodicabant; unum enim, alterumve jam lunrum eft, 1, - c * 8 » ex quo, dum vicinos OenipontoWilthinenfes Campos obambulo, amcenofque omni ex parte clivos , aut ad Oeni Utiique confluentes ripas oberro , agris hortifque lsetiflimas : vel fi antiquiflimum ac perelegans feuVeldidenenfe, feuWilthinenfe, ut hodie vocantf Afceterium tacitus contempL ,dumdenique antiquiflimo hocCce- nobio antiquiorem adhuc , c ab ultimis , ut ferunt , temporibus ifthic cultam Divae Virginis cx Lapide Iconem fub quatuor Colu- mnis per hos campos falutatum meditabundus accedo, recedoque, faepius Majoribus noftris fubirafci fum aufus, in re antiquariaTyro- lenfi minus curiofos aut induftrios fuifle, monumenta pene omnia aut negle&a, aut reperta etiam, fed non intellecla iterum periifle, vehementer indolui: auclufque in immenfum ante quinquennium A circi- Caput Occajio hujus fcriptionis 2 L &finis proponitur ,

circiter acerbus hic dolor fuit, ubi ex illorum fuafu, imo Imperio, quorum in me poteftas eft,Tyrolis Illuflrandae Confilium inire fum

jufllis : Hic enim vero non ignobiles deprehendi reliquias,quae dudum conceptam de pulcherrima juxta Oenipontem planitie opinio- nem firmarunt, magnam nimirum olim & forte, ficut hodie,totius Tyrolis Metropolim, ita aliquando principem totius Rhxtix urbem

hoc folum occupafTe , altifque fepultam ruderibus etiamnum hinc inde latitare. Tacita hac cogitatione fa?pe faepius defixum primus poft Ortelium & Aventinum Germaniae urbem fubodoratos,Hiero-

nymus Surita Nobilis ille , et Do&iffimus Hifpanus excitavit , qui in praeftantiffimo ad Itinerarium Antonini Commentario fuo Veldi-

denam , feu Wilthinam noftram Nobilem in boc Itinerario Manfwnem

ItaL an- compellat, nec aliter Cluverius addita etiam ratione fentit : Veldi- nqJ^izz. dena , qu£ quinquies in eoAem Antonini Itinerario perfcribitur , bauA dubie in Tabula erat VelAiAina , ex nomine & itinerh duftufine omni controverfia de- prebenditur ejfe oppiAulum, num cum Coenobio prope urbem Oenipontem vulgari vocabulo TVtltben aA Oeni Utiique amnis confiuenteis. Fuiffe quondam

alicujus nominis , celebritatifque locum vel ex eo patet , quoA varia itinera eb termindrit Antoninus* Cluverii fubin veftigia preffit teftis oculatus Petrus Lambecius, dum Auguftiffimum Leopoldum in Tyrolim,fi-

bi Anno 166 f . haereditate advoluta, delatum comitatus ita de Wil-

Com- thinenfi Coenobio fcripfit : llluA fecunAo poft die y quam Oenipontum per- mcntar. veneramus, fummo defiderid invifh ut contemplarer vefiigia antiqu£ urbis VeU Bibl.Vin-^ ew£j um cerio conflat > ibi olim fuiffe fitam aA Romanorum veterem viam Lt2 q _^ 'militarem ex Italia per Alpes Auguftam Vindelicorum duftam. Et paulo

: celebritatis VtlAiAena ex eo poft Ouanti autem nominis & olimfuerit y pa-

tet , quoA Antoninus in fuo Itinerario tria Aiverfa Itinera ibi terminat &c.

Not.Orb. Nec alia aevo noftro mens Cellario fuit, dum ait : In eoAem curfu Se-

antiq.1.2. ptentrionem versns VelAiAena fuit > bauA procul ab llluftri nunc urbeOenipon- C6J.226. f Cm QHm Nobilem fuiffe ex itiveribus Antonini patet , qu£ Lauriaco q3> in-

feriore Oeniponte Airiguntur Veldidenam ; nunc vkus eft TVilten &c. O- mnium vero recentiffime & in paucis appofite rem dixitClariffimus ©efdjtd)? in Univerfitate Lipfienfi Juris Publici Profeffor Mafcovius de Dru-

tt ber fo Rhaetos premente verba faciens : Caput ProvincUVelAiAenafuijfe vi-

Zwtffym fotur , cujus nomen adhuc bodie Ccenobium in TViltw gerit &c. Sed uti- 2, ^ 3 * §'. nam majori rationum pondere magni hi Viri firmaflent Veldidenam, * ^ perfuadeant reliquae Nou haud leviter etenim timeo , ne id difficulter Litte- indaganda nimiritm Veldidente Nobilitas. 5

Litteratorum Coronas ; utpote qui Lipfii, Scaligeri, Gruteri, atquc aliorum in re Litteraria facile Principum exemplo omnes unanimi calculo in Viri fummi MarciVelferi manibus pedibufque ivere fententiam, non Veldidenam, fed Auguftam fuam Caput Rhaeti£,nec obviis, tritifve, fed le&iffimis, quae ex omni Antiquitate,Nummo- rum, Lapidum, & Monumentorum fide petiit, argumentis integro ftatuentis volumine. Tam inconculTum quippe perftitit haclenus Velferi effatum, ut pauciflimis etiam dubitare licuerit, num ufpiam hic a fcopo aberrarit : quin a fefqui pene fxculo vix unum alterumve protuleris , qui Duumviro huic in conftituenda Auguftae Repu- blica, & defignando Rhxtiae Capite contra ire, imo vix unicam la- befaclare fententiam fit aufus. Nemo igitur difficilem mihi Spar- tam obtigiffe diffitebitur , nemo laborem invidebit , aut male vertet , fi non malus etiam Patriae Civis totus animis concidat. Si etiam feu monenti feu jubenti propiorem Caefarem , ubi intenderis , Apud 11 : Imbecill&S? ingenium valet , refpuat : fi Senecam excitantem negligat ^ 1 * menth atque £gr& eft formidare inexperta : Et fane ut rem dicam , pa- . , ^ ur. rum abfuit, quin animum defpondiffem, nifi hunc opportune tv&* c *l m xiffet Romanus Orator afferens : Supervacaneus foret in ftudiis longior Ep. y o. labor nibil liceret pr£teritls. , fi melius invenire Et Seneca itentidem in- Quintil 3. culcaffet : Cogenda eft mens , ut incipiat. Date igitur veniam magni 3 E P* ^°* Velferi Manes ! fi Auguftam veftram tanto a vobis ftudio merito ornatam penficulatius luftrare prxfumam , nunquam reverentia*, qux vobis eximia in paucis debetur, immemor : non eft enim animus Auguftam mihi vindicandi,hanc enim Auguftam,et Coloniam

Augufti , imo Vindelicise Caput fuiffe cum Confule ifthoc propu- gno : fed folam Auguftam , Augufti Coloniam , Augufti xvo , & Rhaetiae utriufque, confufo etiam utroque populo, Principem fuiffe haudquaquam alieno in vos animo, aut ignobili quadam contra- dicendi libidine, fed juftiffimo in Patriam obfequio, nec tamen ir- reverenter impugnabo. Sub Velfero Veterano & tot palmarum

Duce ipfus tyrocinia ponam , & fi fortiores forte arietes mihi fuppetant , nunquam in Velferum indecentius torquebo, fed temporum invidiam, & monumentorum illo adhuc aevo penuriam minime iniquus Cenfor accufabo, quibiis Vir fummus adhucdum defti- tutus ignorare quamplurima citra culpam potuit , etfi alias e tenebris , qus tum paffim a Scriptoribus nondum fat Criticis non tam A z difpel- 4 Capat II. Orclo ac Progrejfus difpellebantur, quam interdum etiam adhuc largius afTundebantur,

fere primus feliciter eluclatus fit. Nec ipfe Velferus , fi viverer, (adeo Litteratos fovebat, excitabat, fuftentabat) monumenta re-

fpueret, aut forte etiam argumenta : qui unice utLitteris & Litte- ratis viveret, vixit. Nullo modo igitur in illum injurius fed exem- ploejufdem gratus Patri^ mese Civis veniam etiam a te,Le£torBe- nevole, expeto, ac Magni Auguftini verbis legentem hxc noftra al-

loquor : Quifquis hdc legerit, ubi pariter certus eft , pergat mecum, ubi pariter htfitat, qu&rat mecum, ubi errorem fuum cognofcit, redeat ad me, ubi revocet me. dicet aliquU vetera funt: InPaneg. meum % Si autem cum Eumenio ifta

Conft. refpondebo illi cum eodem Panegyrifte : Et quidem hocfanBiora^ qub

grat.aft. vetera; Cum apud rerum intelligentes certum fit hodie , has lucu- Flav.IV. brationes de re Nummaria, Lapidaria, & antiqua Geographia Cri- lm ticas Hiftoriae facraz & profanse prima eite fundamenta, & totius Stru- fturse Lapides angulares, fine quibus firmum nihil, ne dicam curatum, aut elegans fit.

:|r******************* * * * *^^**^**********i|i

CAPUT II.

Ordo ac Frogrejfus in hocfcriftofervandus docetur.

res In pnc- /^um tefte Hiftorte Naturalis Parente Plinio ardua ftt vetuftis

fat. m. 1 - novitatem dare, novis autboritatem, obfoletis mtorem,faftiditis gra- ^*~* p. y. illis prascipue rebus , fim t dubiisfidem, in ut idem rurfus ad nec ingeniifunt capaces, divum Vefpafianum praefatur , qu& quod alioquin

nobis perquam mediocre erat , nec admittunt excrfths aut orationes, ftrtnonif* mirabiles vel eventus vanos, non alia jucunda diftu, ve , aut Cafus , aut legen*

tibus blanda. Sterilis materia rerum natura , hoc eft , vlta narratur. Dicd

Nobilitas , ego, fterilis materia Veldidens Antiquitas , prsftantia

narratur, verbifque Authoris iterum pergo : prtterea iter eft, non trU nec qua peregrinari animus expetat, nemo ta Authoribus via, apud hos , qui

idem tentaverit : Quapropter cum nec leve fubfit peficulurrJ , ne ver-

ba dare videar * ordinem ducendorum hic breviter perftringam. Et in hoc fcripto Jervandus docetur. $ Et inprimis quidem cum Veldidenani urbemliluftriffimam,antiquiffimam, Augulti Coloniam, & totius RhaetiaePrincipem exhibiturus fim,capite proximo docebo,in qua provincia Romana fitaolimfue- rit urbs noftra. Hoc edoclo authoritates excutiam , quibus aflerta noftra fulciantur, & quiapraecipua, prima atque iterata Veldidena* mentio in Celebri illo, quod vulgo Antonini appellant, Itinerari» occurrit, ejus antiquitas,ufus,&Authoritas quoad Veldidenam difcutienda efr. Itinerario Viri dofti more jam recepto Tabulam, ut vocant, Peutingerianam jungunt, quae cum pariter "Wilthinae noftras meminerit, ejufdem quoque origo ac teftimonium, quantum huc pertinet, indagandum eft : & cum utrumque non raro Imperii u- triufque Notitia illuftret ; hinc utrum ifthaec de Veldidena quid afferat, ferio inquirendum. Cum vero in Itinerario tertium ut Di- reclionis Itinerariae terminus compareat Veldidena ; Capita primo Direclionum Laureacum, Pons Oeni, Augufta Vindelicum, Aqui- leja, Verona breviffime eruderantur : & quia has omnesRegionum fuarum urbes principes, AugufH infuper, imo qusdam Augufto antiquiores probentur Colonia? , pronum eft quaerere, an Veldidena his Direclionum Capitibus aetate par, an Romanorum Colonia, an urbs etiam tam nobilis , & Caput Regionis fuerit , aut provincise ? Veruntamen quuminmediumhicfefe inferatVirNobiliffimusaeque acDo&iffimusAuguftae fuaeDuumvirMarcusVelferus,veluti extri- pode pronuntians Auguftam fuam Caput Rhaetia*, atque Principem Augufti Coloniam, nullam vero nobis fuiffe &c. Ejus authoritates afferuntur,Nummi defcribuntur, monumenta per fynopfin enarrantur, tum fervatis ordinibus, nec pede moto Authoritatibus refpondetur , nummi examinantur , monumenta ad trutinam vocantur.

Quoniam vero non tantum rationes utriufque gentis , Rhaetorum nempe & Vindelicorum confufas velit hic Author,fed gentes etiam ipfas Rhaeto- Vindelicas & gefta communi utriufque nomine comprehendat, oftendere Anragonifte ftudebimus, Rhaetiam a Vinde- licia diftinclam femper provinciam, & populos fuiffe, divifionem- que in Rhxtiam primam, Alpeitrem nimirum, & Rhaetiam fecundam, Vindelicam nempe, immerito Hadriano adfcribi, fed primum poft Conftantinum inventam efte, multis exemplis fulciemus. Mox Rhastiam noftram dudum ante illam Vindeliciam fcilicet, ftomanis cognitam , & Rhaetos longe ante Vindelicos clariffimos, A 3 regio- :

6 Caput II. Ordo ac ProgreJJus &c.

regionemque fummo femper in pretio iifdem Romanis fuifle , quin & mohtem noflrum Brennerum, ad quem fita Veldidena, jam antiquiffimis Graecorum Latinorumque Scriptoribus celebrari, hujiif- que accolas populos inter Rhaeticos fingulariter claros fuilTe indu- biis (ni vehementer fallamur) Authorum teftimoniis monftratum imus. Denique etiamPliniiauthoritateVeldidenam jam aTufcis feu

Tufco-Rhaetis conditam non improbabiliter aflferimus , tum bello Augufti Rhaetico illuc dedu&am Coloniam Latinam, & Veteranos infuperque titulum Emeritae,ac poftea faltem juraColoniae&Muni- cipii adeptam fuiffe non ineptis, ut fperamus, conjecluris, retenta

urbis principis ufque ad Theodofii tempora dignitate , palam facimus. Ex quibus proin haud difficulter eruemus, erraffe Cluverium,

dumTridentum Caput Rhaetiae primae dixerat , imo & Velferum, qui praeter urbem utriufque Rhaetiae principem, qualem vult Augu- ftam, Curiam infuperCaput illius primae, cum Scriptoribus Regio- nis ejufdem ftatuit, quos praeter aliafuis etiam argumentis petimus: minus negotii nobis Frenshemius cum Drufomago faceffit. Tan- dem ab Attila deftruclam efle Veldidenam exemplo alioruminRhae-

tia locorum opinabimur , ubi etiam de fatis ulterioribus aliquid ex conje&uris non omnino leviflimis afferrc conabimur. Et quamquam ex his, quae attulimus,aliqui certo fibi perfuafuri fint, ex tanta urbe Reliquias complures neceffario fuperelTe debere, quemadmodum etiam hodie, & quidem magis magifque fuppetunt ; haud difficulter tamen monftrabimus, cur plura non fuperfint, rninus ar- duum vero nobis videtur,rationem&morem noftrumdocere,quo- xnodo ex antiquo Veldidenae nomine hodiernum Wiiten enatum

fuerit. Ultimo aliis praeeuntibus fpem concipio , non omnino inutilem talem fcriptionem, aut Patrias indecoram fore.

CA ;

C°) 7

(»Jd <»Jd 6Jj> 6$) 6**> 6*9 Gfe 5jt> G>fe 6$D Gife 6$) 6*8 6$D 6$5 6J3 65) GJD GJ& G&> 6J3 Gife Ctfe Gfc 6$» êêAse^îje^ciêâêêêê^ ca£> cas (is^se*seA9eAseA9eA9e*seA9&s(s*9eAseAseA9

CAPUT III. Qu&nam olim Vrouincia Romana Rh£tiafue-

rit > in qnafita Veldidma.

fingula, qua> in hoc Conatu allaturus fum , tam Jevi brachio SI conficerem, quam facili negotio prxfentis fcopumCapitis pof-

fum attingere, gratulandum utique Veldidenx foret ; in fuo quippe illa dignitatis apice luci publicas feu meridianas expofita o- mnium oculos & ftudia in fe converteret, & non tam recenti,quam antiquo fplendore undequaque compareret illuftrifiima. Tyrolim enim noftram fub Rhaetias olim nomine comprehenfam fuifie, nemo hodie doclomm eft, qui ambigat. Verum qu6d varios forte nan- cifcar ledlores, juvat & hoc ipfis palam facere, &Authorum firma- re teftimoniis. Rem compendio ad mentem antiquorum recen- tiorumque Baudranus dedit ita prolocutus : Rhftia propria compleSe- Lexic. illam batur totam Regionem inter Alpes Rb&ticas & Tridentinas , ubi bodie Geogr. Crifones populi feu Rb<£ti> Tridentina ditio, Tyrolenfis Comitatus, & Vallis T. 2. f. Telina, ubi populifuere Brigantii, Sarunetes, Rigufci, Vennones^ Tridentini, "*• Breuni gj? Genauni. lnter Vindelkiam ad Boream, partem Norici ad Ortum% Calliam tranfpadanam ad Meridiem , & ad Occafum. Geographo Iurif- confultum Iacobum Ottonem in fuis ad Beatum Rhenanum notu- Rer. lis fociamus , apertius forte & ad captum illorum proloquentem , Germ. 1. x f,7 quibus recentiora populorum noftrorum nomina prae antiquis illis * *° nota funt Rh&ti&^ inquit, nomine continebatur ; olim y quidquid terrarum Rheni inter fontes , nec non montem Adulam f$ Oenumfluvium juxta Alpes continetur^ pr£terea inter Danubium g$ Italiam Veronam ufque & Comum ita ut Alpes, quinunc & Curienfes & Athefini vocantur, Tridentini & T

Geo r *« igitur Strabonem diferte loquentem : Supra - Comum , quod eft ad radi- g ces Alpiumfitum % babitant verms Orientem Rhtti Vennones, ad alteram & J^jjjg- partem^l' 8 Caput IIL Qumam oljm Provincia Romana

partemLepontii, Tridentini, &$toni, tum deinceps montium partes , qu£ ad meridiem vertuntur Rh&ti Vmdelici tenent ortum fpeftanty & % & % Helve- contermini quorum campis imminent Rbeti tiorum & Bojorum , , ufque ai Notit. Italiam pertinent fupra Veronam & Comum. Quam Strabonis fenten- Orb. an- tiam etiam amplexatus eft Cellarius, & cum CellarioCluverius,u- tiq. 1. 1. ferque in antiqua Geographia princeps , & ultimus etiam oculatus 2 5' * quoad Rhxtiam cum Holftenio peragratam , teftis. Straboni non

1. 5-4. dhTentit Dio Caffius : Rbtti inter Noricum & Galliam adAlpes Italtifi-

nitimas, quas Tridentinas vocant , incolentes &c. Ptolomaeus autem his non tamen fine erroribus (eo quod nonnulla Vindelicije loca cum

InRhset. noftris confuderit) complexus eft terminis : Rbftti Occidentale latus fitu. terminatur monte Adula , £$ linea , qu£ eft inter Capita amnium Rbeni atque

Danubii , latus Septentrionale parte terminatur Danubii , qu£ a fontibus eft

ufque ad Oenifiuvii fcijjionem : Orientale latus ipfo Oeno terminatur : Me- ridionale Alpium montibus binc fupra Italiam extenfis apud Pcenas juxta prin-

cipium Lyci amnis , qui in Danubium exit , quive Rh£tiam a Vindelicia dif- jungit. 20. 1. ?.c. Caeterum Rhaetiae incolas ex Trophaeo Alpium , quod nobis p.180. pii n i us fervavit, difcimus, & funt ifti:

Gentes Alpinae deviEta: Venonetes, Ifarci, Breuni

Naunes , Focunates. Etpaulo infra: Brixentes.

l.4.0dc.Ex his binas etiam Horatius in bello Rhaetico Drufo Duce commc- 14. morat: - - - - - milite nam tuo Drufus Genaunos, implacidum genus Brenndfque veloces &c.

etiam Dio Caffius, hos, & Stonos vicinos Srrabo ad- c, 1. Tridentinos duxit: EuganeorumCaputStonos: Genaunes&Vennonetes etiamPli-

nius ; fi Vennones vis legere , idem rurfus Strabo cum Ptolomxo

nobis militat , Brixantes vero praeter Plinium Ptolomxus commemorat. Rhatia fuerit , in quafita Veldidena, 9 morat. De Breunis feu Brennis prazter Horatium Florus & Porphy- rius mentionem facit, Venantio autem Fortunato, Jornandi, Caf- fiodorio Freculpho, atque Paulo Diacorio fub nomine Breonum et Brionum, Breonenfium Ariboni Frifingenfi, Brionarum ac Pxonum erronee S. Gregorio Turonenfi, Appiano, & Divo Hyppolito noti fuere ; hinc etiam Ecclefia Brixinenfis apud BoJlandum Brennenfis audit. Et in utriufque Imperii notitia fub Duce Rhxtix I. & Il.dae inter ejus Caftra Teriolis fpeftatur, quod in Tiriolis medio xvo , & mox Tirolis migravit, unde nos Tjrolenfes omnes, quod alibi forte fufius commonftrabimus. Juvat tamen interim hos breviter & fin- gillatim percurrere : Vennones igitur , feu iit alii etiam ex Epita-p.^*, phio Curienfi apud Guillimannum legunt (imo quidam infuper in trophaeo Alpium) Venoftes Vallis Venofticae feu Venufticz Ariboni,

Comitatus Venuft£ in DipJomate Hundio , hodie Valiis Venuft£ incola?. Hinc Mons Vennonis Rhxtis fua in lingua tefteSprechero Veft-

Monza eft. Ifarci feu Hifarci accolx funt Hifarci fluvii , ut iJJum Proprium Brixinenfe vocat, qui in eodem Proprio Hifaccus, & quod pejus derivatum exinde zftEyfaccus hodie : oJim vero Pedoni Albi-

novano , aut ejus Librario Itargus, Straboni Ifara audit. Brenni feu Breuni, montis Brenneri,quod lingua Celtica,feu antiquiffima Ger- mana apicem montis fonat, incolae & accolae funt. Focunates Vallem Wachte- Solis occupare PJantinus vult. Brixentes feu Brixanta nec hodie riG1 °^ nomen immutarunt, uti nec Euganei, quod Paulo Diacono Jlfuca^'^Tenn>

corrupte , nobis vero rite Latino idiomate Vallis Euganea audit, vul-

go Vallfugana ; nam etfi Viri quidam docli ab Aufugo Antonini id nominis derivent,ex majori tamen tum vocis tum reliqusGeogra- phise noftrae ratione malim valli huic nomen a populis traclum fuiffe,quam a loco; Naunes pariter lllud fuum antiquum in viWzAnau- ni£ (ut illam S. Maximus Taurinenfis appellat) tenent. Genaunes (fi tamen diverfi hi fint a Naunis, quod alibi excutiemus) in VaH Genaun & Ridnaun locis circa Sterzingam non improbabiliter ad noftra ufque remanfere tempora. Et hxc per fynopfin fufficiant, donec pJura vel in fequentibus, vel aJibi forte ex me intelJigas. Du- ravit autem haec Rrmiae appellatio adhuc fub Gothis, fed immutari paulatim ad initium fexti circiter a Chrifto nato feculi coepit, quo,

invalefcentibus in Tridentino Longobardorum rebus, pars illa huic regno accenfita eft: Tyrolis vero relicuadeintefteAribone &Pau- 'a io TO Caput IV. Undeprohari

lo Diacono Bojis dominantibus Norici nomine comprehenfa fuit, Chronici hinc etiam ejus pars erronee terra Norticorum in Diplomate Guilli- Gotvi- manni dicla eft per Reverendiflimum Gotvicenfem Prxfulem ritc

NorKOYum correclo : Item Vallis Norkana apudMabillonium: &po- Pd 12 " ftea in variis Diplomatibus Regio ad £s> Oenum atque in Al- f/gjj. Athefin , De S. pibus & Montanis compellata fuit ; Hinc apud Aribonem Vallenfes &

Corbin. Valtenenfes feu Oenivallenfes occurrunt ; donec tandem toti Provin-

cia2 noflrae a fede Comitis feu Ducis Tyrolenfis , ab ara nimirum Teriolis in , totam fefe diffudit provinciam , quod faecuio circiter Anrcal. tertio decimo contigifTe autumamus. Cujus pr£fidii appellatio dein Boj.l. 3. ut cum Velfero de his ipfis Teriolis loquar, magnum paulatim terra- f. 90. rum traSum occupavit. Adftipulatur Velfero Lambecius : Vulgare Bibi.Cxi. jj 0C ^ corruptum nomen Tjrolis accepit ifte Celeberrimus Comitatus a * vetuftijfima Arce ad Athefin fluvium qu£ in antiqua Notitia Imperii ^ c'oq.' fita ,

Romani Occidentalis > ubi agitur de Duce Rh£ti£ prim£ £5? fecund£ , ap- pellatur plurali numero Terioli. His praelibatis ad propofitum & iter noftrum Veldidenam verfus hos accingimus.

CAPUT IV.

Ifode probari ejus Nobilitas pqfftt ac debeat.

T rite & ordine faciamus Horat. in | J \J Singula qu-aque locum teneant fortita decenter* i.io. in- intendendus animus eft non in aliquam rem unam , fed in plu- ftit. c.7. ut per aliquam res jimu i continuas y fi reUam viam mittamus ocu-

omnia qu£ funt in ea > circaque intuemur , non ultimum los , fimul >

tantnm videmus , fed ad ultimum. Quapropter cum Veldidenas Nobilitas commonftranda nobis fit, id aliis adminiculis fieri omnino nequit, nifi ex illis ipfis inprimis Scriptoribus,qui de rebus He-

trufcis adnotarunt aliquid : tum qui illo etiam tempore , Augufti nempe,inclaruere, fubquoinRomanarum provinciarumCenfum ac numerum Rhsetia noftra devenit. Si apud hos obfcura duntaxat, aut etiam dubia de rebus noftris mentio fiat, etiam ad Scriptores &

monumenta pofterioris sevi recurrendum , ad eapraecipue>qu3e initium 1

ejus Nobilitas pojjit ac debeat. 1 tium vel originem fuam ex illo Augufti a>vo trahere non infrequen- ti Authorum fententia novimus. Cum autem , praeter haec magni femper ponderis apud Doclos nummi & lapides habiti fint , etiam hi confulendi , num aliquum diviti plane finu fuo recondant. Ut jgitur ad pnefixum nobis fcopum perveniamus facilius, ca rimanda prs caeteris nobis funt, in quibus certa Veldidenae mentio occurrit: in Itinerario nimirum & Peutingeriana tabula ; hinc etiam viam militarem non unam ingredi, itineradiftinguere, manfiones quaerere, & de Itinerario ac variis ejufdem terminis follicitos nos eiTe Viri, quos paulo ante diximus , Litteratiffimi , caute monent. Videmus in Itinerario Capita Viarum Laureacum, Pontes Oeni , & Aquile-

: jam : Videmus in omnibus ultimum feu terminum Veldidenam videamus igitur ad ultimum, ad id nimirum, quum, & cur terminus Veldidena compclletur. Hoc ut accuratius fiat, rimanda nobis eft ante omnia Itinerarii hujus antiquitas & authoritas : nam (i

Veldidenam antiquiffimam effe , nobiliflimamque velimus , nemo tam Boeotx auris erit, qui , dum haee audit, non ftatim requirat, qno Authore haec afferta noftra fulciamus ? Si igitur Antoniniltine- rarium, fi tabulam Theodofianam laudemus, iterum nobis cumVi- ris in hac arena exercitatiflimis Simlero, Ducangio & Cluverio non ultra Theodofii & Valentiniani xvum progredi nos polTe fentien- dum eft. At pace tantorum Virorum utique & nobis licebit inqui-

rere , an non aliqua etiam argumenta , & fortailis non adeo infirma, pro Itinerario hoc militent, quae ejus exordium ad Augufti az- vum merito promoveant. Longiorem equidem haec res difcuffio- nem pofceret, quam tamen e6 maxime, quod hanc Inftituti noftri

ratio non admittat , miffam facimus , Leclorefque noftros ad ele- Ad Itl- gantem illam folidamque Cl. Weffelingii hac fuper re prasfationem ner. An- ablegamus, ubi triplicem de hoc fententiam Authorum refert, pri- t0 "- n °; mam Julio Caefari & Augufto, alteram Antonino cuidam Auguito, V^ intcr & hos Antonino Baffiano & Severo , tertiam ^Ethico Iftro, I?3 /

Martiano Heracleotae aut Ammiano Marcellino , vel MilTis etiam

Theodofii adjudicantium : Singulifuisnituntur rationibus,&Wef- ipfe felingius , qui hanc rem omnium curatiffime difcuffit , putat Exemplar hoc, quod hodie nobis fupereft, Severi Imp. & Caracal- Ix tempora fuperare non pofle, nec multum infra Conftantini aeta- demitti. tem Hae tamen rationes minime impediunt , quo minus B 2, fimile 12 Caput IV. Unde probari

fimile Itinerarium jam Augufti aetate confectum eaque ipfa Joca ini - bi infcripta fuiffe credi poilint, quae poftea pro rerum ac temporum

conditione in aliud Itinerarium quale noftrum eft , fuerint trans-

fumpta : quippe jam a Julio Cafare, & M. Antonio Cofs. ufque ad Confulatum Augufti tertium, & fic ulterius orbem terrarum metiri in cccptum ^Ethicus procemio teftatur : Ergo ajulio Ctffare, ait, & M.Antonio CojJ'. orbis terrarum metiri coepit, id eft,a Confulatu fupra- fcripti ad ufque Confulatum Augufti tertium & Crafji , annis XXI. menfibus V. diebus IX. Zenodoxo omnis Oriens dimenfus eft,ficut inferins de- monftratur. A Confulatu itemjulii Ctfaris & M. Antonii ufque in Con- fulatum Augufti decimum annis XXIX. menfibus VIILdiebusX.aTheodo- to Septentrionalis pars dimenfa, nt evidenter oftenditur. A Confulatu fimi- liter Julii C

ridiana pars dimenfa eft annis XXXIL menfe uno , diebus X. ficut definita monftratur. Ac fic omnis orbis terr

1. 5. c. 2. Plinii affeverat Romanos jam a ducentis ferme annis ante

Divum Auguftum orbis terrarum dimenfioni vacaffe , nempe fta-

tim, ac extra Italiam fuum Imperium protendere coeperunt, cum ii Provinciarum fubaftarum Cenfum & dimenfionem peragere fole-

rent. Sed fufficit mihi Augufti asvum , & plenum de hac dimen- fione Plinii teftimonium, quodque ibi affert,etiam de Baetica exem-

plum , B<£tic£ longitudo, inquit, nunc a Caftulonis oppidifine Gadeis

CCCCLX. miliia pajjuum, £j> a Murgi maritima ora XXIL M.pajf.am- plior. Latitudo a Cartejana ora CCXXIV. M. pafs. Agrippam quidem in

tanta viri diligentia , pr&terque in hoc opere cura orbem cnm terrarum , urbifpeftandum propofiturus ejfet, errdffe quis credat, & cum eo Divum Auguftum ? Is namque complexam eam porticum ex deftinatione & Com- mentariis M. Agripp& a forore ejus inchoatam peregit. Ex hac porti-

cu igitur tot fparfa in iibro eodem III. Plinii delineata funt , & rot ubique ejus Nohilitas pojjit ac deheat* 13

ubique in hoc locorum difhntix & millia paffuum defcripra. Idem quod Plinius, alios quoque Romanos egifTe nemo prudens diffitebitur; quis enim in provincias profe&urus, quis ufurus curfu pu-

blicofibideltinerario non providet ? Equidem deaetate hujus,quod circumfertur, Itinerarii certi quidquam ftatui haud poteft; quippe collatis difcerni non tantum MSS. nobis defunt , quibus inter fe queat, quodnam illorum antiquius fit, aut emendatius, fed & hxc Blandinianus, Pi- ipfa , qux habemus , nunc Antonium (ut Codices

thceanus , Parifinus, Voffianus & alii, imb tefte Schotto plerique

veteres) nunc Julium Caefarem Diftatorem , (ut Codex Cufpinia- neus) Authores videlicet diverfos Itinerarii praeferunt, adciito infu-

per ad Antonium ubivis Augufti nomine , unde demum vel per er~ rorem Librarii Antoninus prodiit, quem exhibent Vaticanus & Re-

gius Suritse Codex , vel certe Continuator operis pro Authore pofitus eft; quin enim continuatum ab Imperatoribus fubfequenti- bus, imo & pro temporum, urbium recens conditarum aut heilo-

rum ratione immutatum fuerit hoc Itinerarium , nemo eft, qui du- bitet. Sufpicari hic tamen valde pronum eft,primaforteautographa Antonii, Augufti & Lepidi nomina retuliffe, cum omnia ifta ab his a&a fuerunt, ut, praecipue de Coloniis Author idoneus illius fsecu-

li, Julius Frontinus afferit : Hoc opus omne arbitratu Oftavii Ctfaris p. ijj. & M. Antonii & M. Lepidi per tres Imperatores aclum atque fignaturn tft. Ultimi verb nomen quod ab Augufto (tefte Plutarcho in An- tonio & Suetonio in Augufto) exauthoratus, ac profcriptus, aut ab

Senatu hoftis judicatus fuiffet , de mduftria erafum , fi non librariorum negligentia ommiffum, videri poffet. Hanc Conjecluram

, is fi quis refpuat faltem ea fpernere vix poterit , quae randem in prxfatione Simlerus affert, qubdfi nimirhm necjulius^aut alii^ author Ad Itin, nonforet, non tamen propterea nihil adjulium, aut Antoninos hoc opus

pertinere , defcriptionem aliquam regionum cenfeo , fed exlftimo & «r- bium iliorum jujjii primiim faSam, & poftea fape mutatam, aui autlam

nomen vetus jervdffe , uijulii aut Antonini diceretur ; Nam (ut CI. Weffelingii verbis utamur ac fententia) chm ad curfum vehicularem

atque expeditiones militares Itineraria fuerint neceffaria , habuerintque JRomani itinerum menfores Itineraria jam olim potuit, ut & , & , fieri ex

eorum numero noftrum fuerit , quod paulatim, ficuti in fimili genere af* folet, novis urbium titulis locupletatum eft. B 3 Ex 14 Caput IV. Unde probari ejus Nobilitas pojfit ac debeat.

Ex quibus denique omnibus & fingulis hoc certo evinci pof-

fe credimus, multa, imo forte pleraque aprimo etiam , aut certe

fecundo faeculo efle in hoc Itinerario locorum nomina ; ab Augufti proin adhuc aevo refidua, ipfiimque hoc antiquiffimum monumen- flrmandis apprime tum rebus utile ac neceflarium , quod unanimi authorum confenfu difcimus.

Poft Itinerarium expreflam Veldidenae mentionem celebris illa Peutingeriana tabula facit, quae licet fere ex confenfu Doclorum Theodofii Junioris primiim xvo confecta fue*it,non tamen ea pri-

ma cenfenda eft ; ex Manufcripto enimBibliothecae Auguftanae Co- p.41. dice apud Raderum in hujus Imperatoris aula fan£ta cert6 conftat,

orbem terrarum ita jam prius,fuifle dimenfum ; fic enim verfus 10, & n.refert:

In melius reparemus opus , culpdmque priorem

Tollimus , ac totum breviter comprendimus orbem.

Imo hifce Tabulis jam Graeci ufi fuerant , ut Herodotus de Arifta-

gora , ^Elianus de Socrate , & Laertius de Theophrafte tefhntur. Strabo quoque poft Homerum jam in Graecia eas confe£tas fuifle infuper jam Varro talem viderat, 1. 1. c. 1. commemorat. Apud Romanos ' R.R. ut Propertium, Vitruvium &Plinium, Plutarchum, Florum, Sue- brevitatis tonium taceam , quorum teftimonia caufa praetereo , ex

quibus omnibus certum mihi fit , hanc fuperftitem tabulam longe

antiquiorem , & florentibus haud dubie olim Romanorum rebus delineatae exemplum efle, ac proin inferta ibi loca antiquillima pariter cenferi pofle. Itinerario & Tabulae Peutingerianx demum etiam Illuflris illa ntriufque Imperii Notitia jungitur, quam tamenViri eruditi unanimi confenfu Theodofii pariter Junioris temporibus adjudicant, & fere ultimum efle exfpirantis paulo poft Romanx Majeftatis ac amplitu- dinis monumentum affirmant. Haec de refiduis quidem illo adhuc

acvo urbibus locifque inclytis fidem facit indubiam , de Veldidena

vero locus ejufdem perobfcurus eft, haudquaquam tamen , ut mihi

videtur,negligendys : Volui igitur & hujus incertum teftimonium

certis Itinerarii & Tabulae adjungere ; Cum & Notitia cum tabula ejufdem fit aevi, atque ex hac & Itinerario multum illuftrari foleat, dc : :

Caput V. Qiiomodo ex Itinerario Antomnu 15 de quibus fingulis, quantum ad Veldidenam faciunt, mox ordine

pandam , reliquis probationum monumentis in aptiorem interim locum fepofitis.

CAPUT V. Quomodo ex ltinerario Antonini.

igitur qua: praemittenda effe POftquam , diximus , executi fu-

mus , pededentim ad opus ipfum accingere nos oportet. Diximus paulo ante, claram Veldidens mentionem, & qui-

dem cum prseftantia quadam in Itinerario fieri : Videamus igitur, quomodo fidem liberemus : Et en ! poft defcriptas Pannonia: & Norici vias , imo in media Norici totius Metropoli in confpe&um venit

ITER A LAURIACO VELDIDENA. M. P. CCLXVI. fic. OVILABIS M.P.XX. LACIACO M.P. XXXII. IOVAVI M.P. XXVIII. BIDAIO M.P.XXXIIL PONTE AENI M. P. XVIII. ISINISCA M.P.XX. AMBRE M.P. XXXII. AD PONTES TESSENIOS M. P. XL. PARTHANO M.P.XX. VELDIDENA M. P. XXIII.

Poft hanc Norici Metropolim nobilem alteram in hac provin- videmus cia urbem , a qua iterum Veldidenam via dirigitur, a Pon- te Aeni nempe , ut fequitur

ITER l6 Caput V. Quomodo ex Itinerario Antoninu

ITER A PONTE AENI VELDIDENA. M. P. XC. fic. ALBIANO M. P. XXXVIII. MASCIACO M.P.XXVI. VELDIDENA M. P. XXVI.

Tertia demum direclio ab urbe nobilifTima atque una inter Imperii Romani Principes, ibi hifce legitur: ITER AB AQUILEIA PER COMPENDIUM VELDI- DENA. M.P.CC.XV.fic. AD TRICENTESIMUM M. P. XX. IULIA CARNICO M. P. XXX. LONCIO M.P.XXIL AGUNTO M.P. XVIII. LITTAMO M.P. XXIII. SEBATO M.P. XXIII. VIPITENO M. P. XXXIII. VELDIDENA M. P. XXXVI.

Ex hac triplict mentione Veldidenae, & quod in omnibus pro

termino fuerit afllgnata , nobilem hanc fuiffe viri do6tiffimi con-

tendunt ; imo aliqui Rhaetiae Principem fe deprehendiffe credide- runt, ut c. i. pluribus executi fumus, ubi nimirum Surita Veldide-

nam nobilem manjlonem : alkujus nominis , celebritatifque locum, Clu- verius,Cellarius antiquam urbem: Magni nominis & celebritatis Lam-

becius : Cl. Mafcovius diferte Caput ProvincU compellat ; Cui alio Geogr. in loco etiam Cellarius adftipulatur, ubi enimCuriam Caput Rhx- antiq.l.i. tiae primse feciffe Velferum refert , mox addit : at plura itinera per c.7»§«H* Rhtftiam ducuntur Veldidenam , a Lauriaco , a Ponte Oeni inferiore, ab Jquileja ut vel eo nomine Veldidena pr iferri pojfii. Cauerum rem gratam nobis pr&ftitiffent viri hi do£liiiimi,fi etiam uberiorcm

afferti hujus rationem reddidiffent , quam puto , in hoc praecipuej

verfari , ut certa quxdam convenientia & fimilitudo inter horum

itinerum Capita ac terminos probetur, vekit fi dicerem, Capita fe.u Direcliones viarum fuerunt fatis nobiles, non decet proin illis ter-

minos ftatuere minus celebres , aut omnino ignobiles. Congefli in 1

Caput V. Quomodo ex Itinerario Antonini. 17 in hunc finem multis aliquando foliis, quidquid illuftre de his Ca- pitibus inveni, qux tamen hic paucis dare melius conftitui : Et inprimis quidem de Laureaco , quod Colonia Augufti fuerit, qualem lecto rite poft Lipfium lapide Cl. P. Hanfizius probe adftruxit , ni- Germ.S, T. f •£. i* hilque obefle , quod ejufdem nec Plinius, nec Ptolomxus meminerit, cum prior aut compendium fecutus fit, autpropiora, Italifquc notiora recenfuerit, quod ex oblivione fuo loco Coloniae Celeber- rimae Carnunti patefcat, hocque indicio fit, in recenfendis provinciarum oppidis nori ufquequaque curiofum fuifle. Nec Veldide- nam duntaxat ab hac , Lauriaco nempe,ceu Capite dirigi in eodem Itinerario itinera, fed etiam Auguftam Vindelicam &Brigantiam urbes utique nobiliilknas legentibus conftat , uti & in utriufque Im- perii Notitia adfcriptum huic loco eflePrxfectumLegionis IU.Prae- feftum Claffis Lauriacenfls , & Magiftrum Officiorum Fabricaz ia

Illyrico Laureacenfis , & Lancearios Laureacenfes &c. Ut Metro- polim olim fuifle totius Norici Ecclefiafticam fubticeam , qux alia?- que decora in primo Cl. Hanfizii romo , atque apud Geographos alios arfatim inveniuntur.

Altera ut vidimus , in Norico Civitas Uluftris, unde Veldide- nam ibatur, PonsOeni fuit, Oettinga vetus & nova, quemadmodum Aventino, Velfero , Lazio , Irenico & plerifque Scriptoribus Boicis in hac re utique peritioribus merito vifum, idqueAventinus peculiari etiam libeilo perfecit, amplitudinem vero eleganter Jaco- a *• bus Irfing S. J. in fuo de Oettingana Virgine libello defcripflt. Ea- p. dem in eodem rurfus Itinerario non tantum pro Capite Veldide- nam , fed etiam ad Caftra affignatur. In Notitia infuper Equites Stablefianos Juniores ibidem commoratos fuifle invenio. Caput demum Direclionis tertium Aquileja fuit urbs Ionge Geogr. omnium celebratiffima, quam a Romanis conditam munitidnisio- !• S • co contra habitantes fupraBarbaros, & emporium fuifleStrabo.Co- •ff" J**9 ,u loniam Latinam Livius, VeliejusPaterculus, Plinius Ptolomaeus, ' *' & c urbem opuientam Mela,FelicemMartialis I.4. ep. Augufti ipfius 2f. i.* 5 . c. r. prxfentia nobilitatam Suetonius aflerit Aquilejam ab urbe ufque pro- 2. c. ?. gredientis, a. Herodianus maximam & ingentis magnitudinis compellat. 1.8. c# In Itinerario pro Capite prceterea Salonas, Sifciam, Bononiam , & in Hierofolymitano Sirmium ufque prxfcribitur : In qua tefte No- titia Prspofitus Militum Pnefentalium , & Pratfeclus Claffis , & Pro- C curator l8 Caput VI. Ex Tabula Peutingeriana.

curator Monetx Aquilejenfis fedem fixit ; verbo rem omnem ab- t.2.i.6i<). folvit perantiquus apud Schelftratenum Geographus : Itali£ ve) o Ci- vitates, £$ alu clar£ funt, puta Aquiieja & Mediolanum. Sed jufto

longior eiTem , fi pro dignitate de tanta urbe verba facerem , gefta

praecipue ibidem Saeculi III, & IV. narraturus , fi Coloniae memo-

riam, Deos locales, & Magiftratus fuiius recenferem ; abfolvit me hoc laborellluftriiTlmusMarchioMafTejus inVerona fuaP. i.f. 201.

ac Docliilimus Praeful Philippus a Turre in fuis de Beleno , & reli- quisDeorum Aquilejenfium monumentis,ac recentiflime etiam Cla- riilimus ibidem Canonicus Dominicus Bertoli, innumeris fere, quas de hac urbe collegit, antiquitatibus integro volumine defcriptis. Quibusomnibus rite penfitatis utique indignum videri poiTet, tam Illuftribus Direelionum Capitibus pro termino locum aliquem ignobilem ponere, cum ex verbisS.HilariiPiclavienfis colligi pro-

num fit, talibus itinerum terminis non manfi ones, oppidave , fed

In Pfalm. potius urbes refpondiiTe , verba S. Patris haec funt : Nam in commu- 11 edit. 8. w j£W5 ^ terrenis viis legem meminimus ejje infpatiis menfuras : cnm paf- Bal. de \ i \la qu&dam legis, vu ftatuuntur, citm manjionum ^m m^e n ma figna requies difponitur cum ufque ad Urbem refetlione viantium congrua rur- Ll6i?~ y fum manfionum intervalla dimenfa funt. Quibus utique verbis pro termino urbem fere ubivis affignatam fuiife fanclus hic Prarful in,-

nuere videtur ; fub nomine urbis autem infignem aliquem locum intelligi vel ex eo patet, quod Plinius celeberrimas & maximas urbes tantum oppida, & folam Romam urberm compeilet, quam ta- menhic intellectam elTe non putamus,cum illo aevo jam Conftan-

tinopolis fedes Imperii fuerit , & reiiquae magnae urbes contra ftylum illius fxculi tantum manfiones appellandse fuiiTent. ############### # * * * ############### CAPUT VI. Ex Tabula Peutingeriana.

Tinerario, quod Antonini vulgari audit nomine, jungere folent antiquioris pcriti Tabulam ilJam quam ab Inven- I Geographiae , nefcitur) Peutingenanam , a loco, tore , non vero Authore (qui ubi Caput VI. Ex Tabula Peutingeriana. ig

ubi inventa eft , Auguftanam , a tempore verb, quo communiter confecla creditur,Theodofianam vocitant. Ex utroque ifto quan- tivis pretii monumento , cui par in hoc genere nihil, nihil fecurv- dum tranfmifit antiquitas (ut magniflce omnino loquitur primus

editor Anonymus apud Muretum) nobiliora loca omnia , quae ad vias Romanorum militares fita funt , edifcimus. Cum igitur Vel- didena ad veterem illam viam Regiam Itinerario tefte fit pofita, certum quoque fit, in Tabula neceffario reperiri debere, cum hxc

ex Confenfu Doclorum , imo oculari in Bibliotheca Regia Vindo-

bonenfi infpeclione nil fit aliud , quam Volumen membranaceum latitudine pedem circiter unum ex^quans , longitudine pelliculis fcite conglutinatis pedum viginti duorum menfuram fere fuperans, ac totius Imperii Romani vias publicas ac militares cum locis adja-

centibus , fpatiifque intermediis adfcriptis exhibens. Verum fru-:

ftra in hac Tabula Veldidenx nomen expreffum quxrimus , nec il* lius veftigium inveniremus,nifi ex inftituenda cumltinerario com- paratione appoiitaque locorum aliunde notorum diftantia vel vici-

nia nofceretur 5 Tacent quidem communiter Geographi , tacent Cluverius, Cellarius, & Ferrarius, imo ipfi etiam rabulx hujus In- terpretes; fed res exipfa nominis mutatione plana flt,pofteaquam magno noftro bono Cluverius (quin Veldidense mentionem fecerit) Tabulam hanc cum Itinerario , itinere nimirum Augufia Fero- nam fic contulit:

Tabula Peutingeriana. Antonini Itinerarium. Augufta Vindelicum Augufta Vindelicum Ital. an-

AdNovas tiq. 1. 1. | Avodiaco Abuzaco XXXVL f. 122.& 344« Coveliacas | Tarteno XX. Parthano XXX. Scarbia XI. Vetonina XVIII. Veldidana XXX. Matrejo XVIII. | Vepiteno XX. Vipiteno XXXVI.

C 2 Subla- :

20 Caput VL Ex Tabula Peutingeriana. Sublabione XXXV. Sublavione XXXII. Ponte Drufi XIII. 1 Endide XXIIII. 1 Tridente XL. Tridento XXIIII. Sarnis XX. 1 AdPalatium XXIIIL i Vennura XXIIIL I Verona XVIII. Verona XXXVI

Vides hic VeldidenamVetoninam dici cujus etymologiam nominis

nemo facile hariolabitur : Sed notabunt hic forte aliqui, inter Scar- nihil aliud in biam & Matrejum hac tabula , quam folum nomen

VETONINA adfcriptum inveniri : neque ad exemplum Celebrio- rum alias in hac ipfa Tabula urbium turres faltem binas, murofque

depiclos cerni , utpote quibus folis loci cujufdam prxftantia defi- OrB.Ant. gnetur, quod Ceilarius in Atuaca p. 274. in NovomagoBatavorum t. 1 p. 279. Faliatis in Mcefia p.460. Pramefte in Italia p. 688- Et de- t. niqueSebafHa in Ponto ac pluribus aiiis fagaciter deprehendit: Imo

Tridentum longe nobiliorem videri urbem , cum inftar Augufte,

Veronae , Ticini , Mediolani , duabus turribus exprerTa fit. Verum

& his fatisfafturum me puto , fi nihil obftare hanc fimplicem fcri- pturamNobilitatiVeldidensedocuero, idque aut errore,aut excom-

pofito ita faclum comprobavero : Animadvertant enim hi praeprimis velim, Tabulam hanc tum Anonymo, qui vidit, tum CI. Lot- p. 14, tero, qui fingulari illam difTertatione illuftrans ab illis,qui viderant,

fcire potuit, aut vidit ipfe , totam quantam iis confcriptam Chara- fteribus, qux ad Saeculum VI. aut VII. pertinent (quas primusEdi- for Anonymus, male Longobardicas in praefatione dixit, quales ta- illuftrata, P. z.p. men Litter* , ut IlluftrilTimus Maffejus in Verona & in 322. Hiftoria Theologica folide oftendit , nunquam fuere.) In eadem In App. rurfus tabula quamplurima admodum depravata , erroribufque Li- p. 60. brarii plena reperiri : atque eapropter difficulter ante fxcuJum fex- tum aut omnino fepttmum exaratam fuilTe etiam ex his fit credibile. Eandem igitur hujus tabula? originem &' fortcm fuifTe credere pro-

num eft, qualem Itinerario adfcripfimus \ fimiles nimirum tabulas antiquioribus &profpcris, adhuc Romanorum rebus confeclas effe, :

Caput VI. Ex Tabula Peutingeriana* 21

fe , dein ver6 interpolaras , & partim adfcriptis novis urbibus pro rerum circumftantiis, ufque ad Theodofii aevum poft extinclum Gra- tianum duraffe aliquas, ex quibus haec, quae fola fupereft, fequiori

aevo exfcripta fit. Haec ut aiTerere auderem,movent me praeprimis illa ipfa loca noftra paulo ante curatius excuffa, Laureacum fcilicer, PonsOeni, Aquileja, ut de aliis taceam, domefticis veluti argumentis-contentus. Viam enim inter alia principem noftram Aquileja

per compendium ac partem Norici Veldidenam omifit , contenta,

illam alteram ab Opitergio Tridentum fuum anneclere ; Non Lau-

riacum Norici Metropolim, quod Blaboriacum , non Pontem Oeni,

urbem olim ampliffimam , quam ad Enum vocat, characlere aliquo

nobiliori fignavit : rationem hic aliam fubefTe non puto, quam qu6d

illae ab irruentibus barbaris jam a multo tempore deletae fuerint: De Lauriaco fidem Velferus facit ab Anno Domini 468- ab Hunnis Rer-Bok, everfam fuiffe, urbes vero vicinas, totamqueBoicam multis faecu- f, 9 8, lis eorum excurfionibus & latrociniis vaftatam, ut adeo & Pontem Oeni immunem perftitifTe nemo prudens fibi perfuaferit. Quapro-

pter mirum haud ulli videbitur, fi etiam Veldidenam noftram, jam ante Laureacum (ut infra docebimus) circa annum nimirum falutis

45*2. ab immiffis per Attilam , dum Aquilejam obfidebat, per compendium Veldidenam, aut Tridentino Itinere copiis, deftru&am,

nulla omnino nota ab aliis diftinxerit ; tempore enim D. Gregorii Turonenfis &Venantii Fortunati (faeculo fcilicet fexto jamjam adul-

to) non urbs amplius Veldidena , fed jam Caftrum apud Brionasfuit^ in quo templum Divi Laurentii per incuriam longinqui temporis valde detettum, (ut loquitur S. Pater) per exiguitatem vix reftaurari potuit, quod tandem, & per prodigium faclum, ut in fine pluribus differemus. Quod autem Auguftam Vindelicum binis turribus

r « nobilitaverit , non moror , nam etfi ea urbs , tefte Duumviro fuoRf Veifcro, Attilae furorem non evaferit, mox tamen, ut plerumque vim* ,1,s '

urbibus limitaneis & emporiis contingit , reparatam fuiiTe ex Ve* nantio Fortunato fufpicor, qui Celebrem inibi D* Afrae Cultum in-

nuit , urbemque Auguftam , de qua nobis fermo , inter Virdoncm fitam, Lycumque non ejus rudera commemorat : atque hane pari-

ter caufam effe reor, quod Aquileja in tabula depicta fit

Moenibus & portu Celeberrima. Vined.

40? - C 3 Nam!Y ,

22 Caput VI 1. Ex Notitia utriufque Imperii.

Nam licet ab Attila deftrucla fuerit, paulatim tamen, ut Inclytis ern- poriis, quale jam Strabo fecit, iieri amat, ex cineribus revivifcerc

& in fedem Patriarchalem alTurgere coepit : circa medium enim fae-

culi VI. centum circiter , ex quo cladem Attils perpeffa eft , annis In prse- de ea Juftinianus Imperator dixit: urbem ejje Occidentis maximam, fat.Nov. fapius ab Imperatoribus babitatam, ut rite hunc textum exGrxco le- 2 9- git Illuftriffimus Scipio Maffejus , & licet intellexiffe tempus ante n,I Att '' am ex n * s verbis Juftinianus videatur,nifi tamen reftaurata fuif- iuftr° 1,i" fet potius dicere dcbuiffet, olim talem fuiffe ac tantam, non vero p! lof. 5 adhuc ejje maximam. Denique etiam Tridentum urbem binis tur-

ribus illuftrem afferunt: aft neque in hac multum haffito , nam,

quemadmodum jam dixi , Exfcriptor tabulx, Librarius VI. VII. aut

forte etiam VIII. fxculi fuit , cui Celebris illa anate videri poterat urbs Tridentina, utpote quae Longobardis tunc in Italia dominantibus una ex Regiis Ducum hujus gentis fuerat , ex quibus Evinus,

Gaidoaldus & Alachis Pauio Diacono , Hufingus Ariboni memora-

tur. Dein fi fingulare quidquam ex hac Tridenti prserogativa velis eruere, illud forte eveniet,hanc urbem,cum fola fic delineata com-

pareat , urbem Regionis totius , Rhaetiae nimirum Principem fuiffe

ipfi Augufbe Vindelicorum, ut figura , fic dignitate parem , quod

nec ipfi Scriptores Tridentini unquam dixere , nobifque aliis infuper ex rationibus non conftare, palam fuo loco faciemus.

4*444*4*4$444«4*$*** * * 4 ««««4*4*44**44*4444*4 CAPUT VII. Ex Notitia utriufque Imperii.

On imparem Authoritate Itinerario aut Tabuhe celebrem illam Notitiam utriufque Impcrii vivente adhuc Theodofio M. IV. aut certe ad initium quinti fub Veron. N circa finem Saeculi Ju- cenfent i¥.VT?4. n iore confcriptam, atque hincTabulx Autographae coxvam ln therm.£ merito pretiofum documentum Illuftriffimus Maffe- rucij t i 5 quam

Hercul * Cl. Caryophylus compellat : accuratum ius , Nobiliffimum Codicem rb an " * etiam exemplis comprobat. 9 V er6 ejus ordinem Cellarius allatis tKV p K ; Conti- Caput VIL Ex Notitia utriufque Imperiu 23

Continet autem haec Notitia fyftema totius Orientis & Occidentis tra- 1. p. Imperii , inftar illius libelli , quem tefte Dione Auguftus Pifoni n-

? 17 * didit, in quem exercituum g$ redituum publkorum ordinem defcripferat, . aut Breviarii illius ejufdem Augufti quantum militum fub «^- , fignis Aug" c" in armis. que effet , aut libelli Tiberii quantnm Civium Sociommque lo f' Hinc & breviarium Theodofii Alciatus compellavit, ut adeo etiam Tac.Ann. hujusNotitiae exordium feu methodum, ufiimqueAugufti aevo cum n.

Pancirolio non immerito quis poflet adfcribere , quae dein pariter pro ratione temporum, principumque mutata fuerit.

Si ergo , ut contendimus, locus tam nobilis Veldidena fuit, citra dubium in hoc fyftemate, ubi, quidquid urbium, locorumque

eximium in Romano Imperio fuit , comprehenditur , erit inferta ? fed fruftra revolvebam hunc infignem iaterculum, nullibi Veldide-

nam , Vetoninam nullibi invenire poteram , donec excuffis Rhaetiae

utriufque locis omnibus aliquid modicae , & adhuc fatis obfcurae lu- cis in figuris X. locorum fub Duce Rhamae primae & fecundae, ejuf- f. m. 172.

que Infignibus deprehendifle aliquid mihi vifus fum , dum in Rhae- tiae I. & II. depiclis caftris ac manfionibus primo ftatim loco ac ordine bina veluti Munimenta majori ambitu & decore prae caeteris infignita confpexeram, quorum priori Auguftanis, zlteri Phibianis infcriptum legitur. Sub Auguftanis autemAuguftam Vindeliciae,feu, ut vocat Notitia, Rhaetiae fecundae Caput, & urbem principem intelligi contra infirmas aliorum conjedturas cum fcientiffimo hujus Notitiae Interprete Pancirollo arbitror, fub alio enim hic in Notitial. 3.

utriufque Rhaetiae defcripto , aut depifto loco delitefcere nemo fo-

mniavit haclenus : comprehendi autem in Rhaetia I. & II. urbem

Principem Limitaneam , & antiquiffimam Augufti Coloniam debere, quibus prudens alTentietur; cum imperceptibile fit, talem lo-

cum fine militibus fuiffe : Ci autem milites habuit Augufta , utique Notitia, quae omnes omnino & locorum etiam omnium milites re-

cenfet, hos non omififfet. Et fi ab Augufti jam aevo habuit, ut E-

pitaphia complura apud Velferum loquuntur , cur irruentibus fub

Notitiae tempus tot barbaris demiferit ? fub Auguftanis igitur Augu- ftam dtbere intelligi ne dubitare quidem aufim. His jam rite prae- munitis indagandum nobis eft, qualem ex Phibianis locum exfcul-

pant Interpretes , ac Geographi reliqui. Agathodaemon qui tefte , j n prae f# Cellano Geographicas Ptolomaei rationes in tabulas digeffit,adLy-orb. an- cum tiq. ::

24 Caput VII. Ex Notitia utriufque Imperii.

cum non procul ab ejus in Danubium oftiis ponit pauculis ab Au-

guftaVindelicum horis : Pancirollus hoc ritulo . longius&ultraDa-

nubium removct : Ptolomaei GlofTator Anonymus Pheniana, inquir, nunc Laubianum appellant: Gerardus Mercator in Ptoloma:i fui eleganti editione Belgica Bebmbufxum feu Babenbaufen interpretatur Cluverius in fua Vindelicia: ac Norici tabula e RegioneAugufta ad Guntiam rluvium ponit, eundcmque locum cenfet, qui Ptolomaeo

Phceniana, Notitise Piniana & Phebiana eft : atque cum Rhenano Ba- ad interpretatur, at benhaufen Guntiam amnem addens tamen, de fi~ Rer. *u eJus riihil Uquet. Beatus Rhenanus Caftra Auguftana & Phebiana

Germ.c- jungit , per Auguftana Caftra, inquit, Auguftam (2turtfput*g) accipio, dit. lllm. quam primariam Rh&ti& Superiorh urbem fuijfe non ambigo - — - - 169$. p. jlemannis Metropolh pofterius ditla eft, quando h*c gens primam Rb£- 7# 3 tiam occupavit. C&temm Ph&biana Caftra arbitror Auemannis in Beben- p.638. hujlum (2JabenJ?4tifen) verfa apud Clarijfimum Ptohmmm Pheniana legimus &o Jacobus Otto in uberrimo ad Rhenanum commenta-

rio non procul Laugingiaco fuiffe , ubi nunc pagus eft ^Otntngen

opinatur , nifi Babenhaufen reftituendum fit , aut fecundum alios

23ui*gau : Eadem prorfus Hoffmannus in fuo Lexico tradit, incertum, an ex Ottone, an hic ex illo hauferit, aperte enim unus alte- citat. Ferrarius Febiana Pbtbiana vel Pb&niana Ptoloma:o, Py- f. af 7. rum & ramio Bebenhaufen, aliis Laugingam dici affirmat, cui ibi Baudranus

aditipulatur , addens tamen , aliis & melius Burgavium videri : o-

1. 2.C.7. mnium breviiTime Cellarius fuam hac de re mentem explicavit

p.417. phManis , ait, qu£ doBis videntur ejfe Babenhaufen. Quin vel verbulum addat, num huic fententiae fuum addat, dematve calculum:

Velferus cum ubi tuto pedem figeret , non inveniret folum fatis congruum, de Phaebianis velut ex compofito filet. Inter hos ipfos Aventinum maxime miror, quod ille in condendis alias, explicandifque Vindeliciae locis plus aequo audax in omniEtymologia nil af-

rine invenerit , aut exfculpferit : Ex his tamen varia in rem meam hunc diversis modis in eruo , & inprimis quidem locum omnino

Notitia , Ptolomxo , & a Librariis fcriptum defcriptiimque depre- Febianis hendo ; In Notitia enim mea ad figuras Pbibianis contextus habet, Mercatoris Ptolomxus Piniana, Panciroili Pheniana, Cluverii Ph£niana, Ferrarii Pb&biana. De loco pariter ingens difcordia inter

Atithores, ut audivimus , viget : Pancirolius cum Ferrario Laubia- num :

Caput VI% JEx Notitia utriufque Imperil 2$

num ku Lavinganum , Mercator,Cluverius & Beatus Rhenanus cum

Pyramio Bebenhufium , Jacobus Otto Foinganum aut Burgovium cum

Baudrano faciunt , rationem nemo unus addit , Cluverius de fitu non conftare dicit, Cellarius autem omnino nihil decidit. Imo ut

rem dicam , multi fine ulteriori Examine locum ad trutinam non

vocantes alios fine haefitatione aut fecuti funt , aut litem declina- runt; Agathodaemon tamen plerofque excufare videri poffet, eo In pr

quod in tabula Geographica Rhaetiae , Norici & Vindeliciae illam ut diximus in hac (Vindelicia nimirum) locaverit, & quamquamCel- larius monuerit, quod fit preffe fecutus Authorem fuum, tantumque habeat fidei, quantum ipfe habeatPtolomaeus, inPhaebianis tamen excufandus non eft,cum Rhaetiae illam Ptolomaeus indubie ad-

fcripferit , Agathodaemon vero in Vindelicia hanc urbem pofuerit velis Cellario nifi dicere cum , nec Ptolomaeum (& hinc nec Aga- £.41 j, thodaemonem) Rhaetica & Vindelicia probe diftinxiffe : Ptolomti ra-

tiones, inquit , ut ejus trans Alpes funt pleraque , etiam inalpina, turba- tiores igitur mihi a tantis funt, Veniam Viris exoro , quod eorurri veftigiis haud infiftam , cum eorum nemo unus convenientem opi- nionibus fuis rationem exhibeat ; alia igitur via mihi ineunda eft, ut tilud faltem, quod firmiori nitatur conjectura, affequi valeam.

Notandum igitur nobis prae caeteris eft , locum Phibianis inter delmeatas in Notitia urbes & manfiones ad latus Auguftanis eadem forma ac amplitudine effe depiclum. Sub Augufianis autem Augu- ftam Vindelicum totiusRegionisPrincipem,acRhamae fecundaeMe- tropolim intelligi paulo ante afferuimus : quidfi autem e regionc fub Phibianis urbs princeps Rhaetiae I. latitaret ? par certe ejufdem forma eft, par Majeftas, imb Ph&biana in Rhaetia collocavit Ptolo- maeus, quam a Vmdelicia gnaviter diftinxit, cur igitur in Vindeli- cia quaeramus , cur urbem principem diverfam non procul alterius principis Auguftae locemus? atque uni eidemque provmciae bina concedamus capita eodem aevo, in eadem vicinia, iifdemque infuper praerogativis ? hoc fidem plane omnem fuperat. Ad exemplum igitur in aliorum Agathodaemone locorum , quae ille in Rhaetia II. feu Vindelicia erronee pofuit, Taxgaetium nempe, Rbodurum , & Drufomagum, quarum olim primum Viri docli Rottwilam, aut Ried- lingam, alterum,quod inter Brigantium & Lycum ille medium ftatuit, ac tertium Drufomagum nempe,quod Memingam , alii vero D Campi- 26 Caput VII. Ex Notitia utriufque Imperiu

Campidonam Civitates volunt : nunc vero ex his binas Scriptores Rrmici aperte fibi vindicarunt, atque Tavetfcbhtm Curiam efTe con-

DifT.7.p. tendunt , tertium vero Cellarius exprefsis verbis nobis adjudicat, de SS7- dum ait : monumentum ex illo bello pofteriori etiam £vo, Pons Drufi, Drufo ut\ \n Theodojiana Tabula vocatur.inter Sublabionem & Tridentem jiius, videtur qui Ptolom£i Drnfomagus ejfe , quam ipfe in Rh£tia quidem ad

fines Vindelicu collocavit. Ad exemplum , inquam, horum locorum & nobis, Rhaniae nimirum primae Caput, Pbmlana & locum prin-

cipem vindicemus , qui alius prseter Veldidenam ob tot illuc con-

currentes Itinerum Direcliones effe vix poterit : nec credibile enim fit, urbem tam nobilem & ob viarum commoda tam celebrem milites non habuiffe, cum minus clara Civitas Teriolis tales, & com-

plures habuerit : imo in Notitia omnino omiffum fuiffe, aut omit- ti potuifTe neutiquam cenfeo. Neque obeft in nornine illi cum

Veldidena non convenire ; nam & nomen Vetonina cum Veldide- nanon congruit, &tamen praeter dubium Veldidena eft, ut com-

paratio docuit , quod & nemo Eruditorum haclenus aut negavit, aut negare potuit: namque ex tot mutationibus paulo ante addu- 6lis merito colligitur, hunc in Notitialocum noftrum immunem a Librariorum erroribus ad nos non perveniffe, neque urbi tam no-

bili , aut prsefidio militari aptior alius in Rhaetia , quo ipfo Ptolo- maeo afferente pertinet, affignari poterit. Addo,non obftare,quod

Phxniana fub Danubio pofuerit Ptolomaeus & Agathodaemon , cum h j. & Danubium per multa divifum Capita in his (Rhaeticis) Alpibus,

1. 1. Me- oriri Strabo, qui graece fcripfit , imo Herodotus & Ariftoteles , qui teor*c* Grxcus & ipfe, in Pyrenaeo feu Brennero noftro nafci dixerint, ex J 3» quibus fortaffe tam Ptolomaeus quam Agathodaemon complura hau- ferunt, & fic utique ad unum ex fontibus Danubii PhaenianaCaftra

fita reperiffent hi ambo, ad Oenum nempe , quem adduclis etiam rationibus Danubii fontem effe non omnino inepte afferi poffe

Hydro- Scheuchzerus putat. Si cui hcec fenfa difpliceant , illi refpondebit graph. a dhuc femel Cellarius, in Vindelicia repetens : Ptolom£i locajitfo- Helv.p. iwt ^eYturbata hk nimisfunt : quia ipfe Notitiae Author homo Grae- cus tefte) Conftantinopolitanarum Regionum fitus exa- Rom vet. (Nardino diligentia, non item Romanas notavit, hinc pari- f. uf. cliffima quidem Rhaetiae II. Ca- ter mirum non eft , quod Auguftam Vindelicorum put, Veldidenae Rhaetiae I. Capiti pr^pofuerit, cum Imperatores O- rientis Caput VIII. Anfuis in Itinerario Dire&ionum &c. 27 rientis plus urbes limitaneas curare & militibus operibufque illo

2ev6 munire necefTum habuerint : ut taceam, ibi infuper tunc temporis Praepofitum thcfaurorum fedem habuiffe, qualis nullus Veldi- denx fuiffe legitur. Si demum (namque & hoc opponere polTunt) de his omnibus

Jocis, nominibiifque Romanos Scriptores altum filere referant , id mirari me minime ajo, cum res Rhseticaz in Livio, imo in ejus Epi- tomatore (nam Caput infertum non invenitur in MSS.) & JibriXX.

Bellorum Germaniae Plinii Majoris perierint : Strabo infuper tefte In praef. Hoppero ad^EgydiumTfchudum Alpinas gentes, praecipue Rhaetos a(* Strab* non viderit , Piinius vero ac Tacitus oculati alias teftes jejune haec omnia tradiderinr. Caeterum fi tamen omnia hasc minus excuffa aut firmata acriter quis obfirmato animo rejiciat, is fciat, me hifce allatis colophonem addere Scriptioni haud velle, fed alia adhuc mihi fuperelTe Veldidense nobilitandaz monumenta.

CAPUT VIII.

Anfuis in Itinerario Dire&ionurn urbibus cetate parfnerit Veldidena*

INtelJeximus paulb ante in Itinerario Antonini ali urbibusLaurea-

co , Ponte Oeni , & Aquileja vias regias, militares , ac principes velut ad terminum dirigi , atque hinc tres has urbes Dire&ionum Capita Veldidenam verfus a nobis vocari fas erit, ufi & Vel- didenam terminum : folet enim hoc Itinerarium enumerare vias & manfiones intermedias cum fuis diftantiis plerumque ab uno aliquo loco principe, quod ideo Caput, ad aliud tanquam ultimum, quod terminum nominamus , dirigere. Haec igitur Capita , fi ex antiquioribus Romae , Gentium Dominae, urbibus fuerint, etiam pro Veldidena militare mox oftendemus. In more namque pofitum Romanis jam a primis Reipublicae temporibus fuerat, deviclis gen- C tibus Coloniarum vincula injicere ; tefle enim Seneca : Popuhs Ro- ? ' * „°V f, , ad Helv. D 2 mauas:tm.M. 28 Caput VIII. Anfuis in Itinerario Dire&ionum

manus, quas Colonias in omnes provincias mijlt, ubicunque vicit Roma- De Con- nus^habitat. Rationes politicas Siculus Flaccus affert: Regiones audit. agr. tem dicimus , in quorum fines fingularum Coloniarum, aut munkipiorum i. p. Magiftratibus jus dicendi exercendique eft libera poteftas. Ergo h&c ad- vocabula non fine caufa acciderunt , quidam enim populi pertinaciter

versus Romanos bella gefferunt y quidam experti virtutem eorum ^ferva- verunt pacem quidam cognitdfide juftitid eorum eis addixerunt, , & fe & frequenter adverfus hoftes eorum arma tulerunt, leges itaque pro fuo quifque merito acceperunt, neque enim erat juftum hislqui toties admiffd

perjurio rupere pacem , ac bellum intulere Romanis , idem prsftare, quod

fidelibus populis. Primum ergb referendum eft, appellationes ut fierent

Municipii , Colonu , aut Prtfetlur* , munkipia quidem putant a muni-

tionibus diEta, alii a munificentia , eb qubd munifica effent Civitates, Co- lonti inde di3£funt, qubdpopuli Romani in ea munkipia miferint Colo-

nos , vel ad ipfos priores municipiorum populos exercendos , vel hoftium incurfus repetlendos. Exemplum rei de loco quodam fingulari nobis

Annal. Tacitus fubminiftrat : Silurum gens > inquit, non atrocitate, non cle-

32.33.4. mentia mutabatur, quin bellum exerceret , Caftrifque Legionum premen-

da foret ; id qub promptius veniret Colonia Camelodunum valida veterum Romanorum manu deducitur in agros captivos fubfidium adverfus re- imbuendis ad fubacli proin non beUes , & fociis officia Legum. Quam Id. ih. injuria vocarunt arcem £tern£ dominationis : & fedemfervitutis. Ubi 143 1. Vindelicos ac Norkos^ & igitur Auguftus tefre Paterculo Rh^tiam , & Agnc. pannonidmque & Scordifcos novas Imperio noftro fubjecit provincias ,\n c ' his etiam Colonias deduxiife nemo dubirat , taJem in Norico Laureacum ab Augufti jam svo fuiiTe ex Lapide Romano rite le- clo, tacentibus licet Scriptoribus Romanis didicimus, imo in ipfo Laureacenfi versus Veldidenam via de manfionibus intermediis bi- nx etfi pofterioris aevi occurruntColoniae,Aurelia Antoniniana nimi- rumOvilaris, &/Elia Hadriania Juvavia, ex folis iterum Lapidibus

nota?. De Capite quidem altero Oeniponre , Oetinga nimirum veteri omnis caneroquin filet antiquitas, fola traditio, & hinc inde murorum ac foffarum figna urbem minime ignobilem, & certe Au-

guttxo illo , ac primo reparatae falutis aevo clariilimam vicinorum

locorum conferti lapides adftruunt, fi autem intermedix ignobilio- res tantx dignitatis fuere, ut ColoniaeHadriani & M.Aurelii audie-

rint, quis urbi Illuftriori hanc ip(am 3 aut majorem etiam anriquita- tem Vrbibus atate par fuertt Velclidend. 29

rem adimat ? aut Confenfum Scriptoribus Boicis fatis curatis, fatis

illuftribus? Noricum , in quo Oenipons ab Auguito domitus, quis

, oppor- ab Augufto cultum neget ? an ad Confluentes , quales hk tunitatem annonse & Commerciorum neglectam, aut ripas fluminis incuftoditas a tanto Principe fomniet? His antiquitatis praerogativa Aquilejamfacilepraecellereexeoconvincimur,qu6d annis plufquam CL. antiquiorem Coloniam indubio Strabonis, Livii, Velleji tefti-

monio conftet : Licebit proin haud temerariam iterum Conjeclu-

ram repetere , fi non integrum Itinerarium, faltem hanc, quae de II- Jyrico Norico ac Rhaetia urbes ac manfiones recenfet,Itinerarii partem Augufti aetatem fapere, ac proin etiam Veldidenam, toties per harum provinciarum direcliones recurrentem non xvo juniorem,

fed forte fuperiorem arguere : Si enim Augufti xvo non extitiffet,

qua ratione ab urbibus ante diclis , & Augufti aevo certe conditis vel reftauratis velut ad terminum directiones fieri potuiffent ? Sed majora fortaffis adhuc fuppetunt, ante Auguftum nempe jam ftetiffe, aut faltem ftare potuiffe, argumenta; fuiffe enim inRrmia ante Augufti aevum urbes & Cafteila Romani Scriptores claris figna-

runt teftimoniis : Bello quippe Cimbrico centum omnino ante domitam ab Augufto Rhaetiam annis, propugnaculi feu Caftelli ad A-

thefin Plutarchus meminit : Barbari, inquit, trajeilo Athifone propu- In Mario gnaculum Romanorum occupavere, & Romanos ibi exiftentes^Viros /or-^ 2I f»

tes , ac pro patria digna pericula aggrefjbs admirati, inducias poftulanti- bus fub £nei tauri juramento concefsis dimiferunt. Haec enim in Rhae- tia five Tyroli noftra gefta effe tum ex ifuga Catuli ab Alpium tran-

fitu ad Athifonem feu Athefin , imo ad pedem Alpium noftrarum versus Veronam (utllluftriffimus Maffejus docet) confidentis pa- Veron.O tet, cum viros hos fortes a reliquo exercitu interclufos fuiffe pro- luftr.p.i.

* f ^°* num fit credere. Catulum vero antea adversus Cimbros copias in *• 5 - Tyrolim duxiffe idem Plutarchus, & in faltu Tridentino moras traxiffe Frontinus & Ampelius docent , prior haec dedit : M. Scaurus Frontin. Stratag. fllium , quod in faltu Tridentino loco hoftibus cefferat, in confpeilum ve-

c - l nire fuum vetuit, adolefcens verecundia ignominu preffus moriemfibi con- *• 4- - fcivit:Ad]und;us¥\oroAmvd\usverb:L.OpimiusfubLutatioCatuloCon-Ex Bibl. fule in faituTridentino Provocatorem Cimbrum interfecif,& iterum-JDeva- Salmaf. riis cladibuspopuli Romani.Cimbrico beU6,cnm Cimbri TarentinasAlpes oc- C. 22.

cupaverant : Ubi librarii errorem corrigit Perizonius & rite Triden-

D 3 tinas :

30 Caput VIII. Anfuis in Itinerario Dire&orium &c.

tinasfubftituit. Extendit autem Alpes Tridentinas ufque ad Athefis

fontem Plinius, ita pronuncians : Accedentibus Athefi ex Tridentino- agris. rum Alpibus , Togifono & Patavinorum Et ne forte quis pro- pugnaculum tumultuarium exftruxiffe Romanos credat, videntur a defcripto per Plutarchum Superiori induciarum fosdere non mul-

tum rudera illa Caftellifcederis abludere , quae in Alpibus Tridenti- nis, feu faltu ipfo Aurige (quam Civitatem auream vulgt traditio ob repertas interdum antiquitates,Authorum tamen nemine quidquam afferente faciunt) e regioneTermini feu Trament decimo quarto a Tridento Lapide fub hoc nomine Caftelli Foederis fuperfunt. Sed

quid unicum Caftellum moramur ? quippe Synchronum Augufto

Horatium fi ventilemus, non Caftelkim aliquod, fed arces complu-

res in ipfo beiio Rhactico expugnatas disjeclafque videbimus , ita enim ille

Drufus Genaunos implacidum genus

Brennofque veloces , & arces Alpibus impofttas tremendis Dejecit acerplus vicefmplici.

Si vero contra Horatium utpote Poetam excipiant,CafteIlifque noftris & arcibus contenti effe nolint, etiam Hiftoricum dabo, & te- De Hift. ftem quidem oculatum non femel afferente VofHo Tiberii bellis

Lat. p. praefentem , Vellejum nempe Paterculum ; hic enim adeo luculen-

1 1 9- tum affert teftimonium , ut illud nemo infringere yel poilit, veJ ve- (Tiberius nempe Drujus) divisis partibds Rhrtos 1. 2. p. Ht : Quippe uterque & 292. Vindelicofque aggreffi^multis urbium ac Caftellorum oppugnationibus nec non direBa quoque acie feliciter fundi &c. Tufcos enim noftros,Tyr- Dicunt nominatos a domiciliis 1. 1. m. rhenos, ait Dionyfius Halicarn. muni- in his Regionibus extruxerunt. Ex his proin Paterculi p. 39. tis , qu£ primi fuiffe pluribus, ut feu Urbibus, feu Caftellis Veldidenam credam ,

inducor ; nullibi enim per totam Tyrolim tam late patentem , flu- viorumqueaut torrentium (utfrequenter&fere ubivis alias)inun- coilectas nives faepius dationibus , aut vicinis montium ob diu ir- ruentium periculis minus obnoxiam, fed potiits fecuro ac laetiffimo fegetum ac graminis proventu beatam peraliquot horas planiciem,

quam ad Veldidenam noftram invenies , cum etiam alias ubicunque Caput IX. An etiam Colonia Romanorum, &c. 31

que per totam Regionem fefe Valles noftrx apertius pandunt , ibi

etiam urbes, oppidave antiquiflima in confpeclum veniant : ut a-

deo hic locum aliquem , feu urbem vel municipium totius gentis

prxcipuum fuifTe fufpicari non ex vano liceat , quamvis ex defeclu compluriummonumentorum, quantum fpatii occuparit, fecure af-

firmari non poflit , nifi forfan magnam fuifle Augufta titulus fua~

deat, qui, fi Veldidenae proprius fuerit, etiam Jocum prse caeteris nobiliorem, amplioremque denotat, ut Viri docliflimi,nobiliffimi-

que Maffejus & Velferus docuere , de qua re fermo inferius redi- bit. Non enim expugnatas urbes & arces diruere foliti funt S. P. Q^R. aut Augufti Principes, ut Halicarnaflaeus teftatur, a Romulo Conditore more ac exemplo deduclo, neque femper fervitute mul- tarunt, fed fere in agrum de eis captum Colonos ab urbe deduxe- vel re ; qua re ad libertatem firmandam, ad propagandum Imperiumfin- I. f. gi accommodatius nihil potuit , ut paucis exequitur Pitifcus : Et hsecT. ? 01 « interim ex Itinerarii , Tabulae, &Notitiae, quas non fruftra originem Augufti aevo debere fupra diximus, allatis, aliifque rationibus

fufficiant , donec aflerta noftra etiam monumentis , & fortioribus adhuc Authorum teftimoniis firmemus. mmmmmmmmmmmmmm-mmmmmpmmmmm^ CAPUT IX.

An etiam Colonia Romanorum, iit ilU, fuerit.

AQuilejam & Lauriacum urbes magnas ac celeberrimas nemo facile inficiabitur, qui illam Carnorum, hancNoriciRipen- fis Principes noverit, ad quod etiam nonnihil conferre po- A. Gell. tuit , quod utraque inter Romanorum Colonias fuerit : propter am-

* J c - 12 - plitudinem nimirum, majeftatemque Populi Romani^ cujus ift£ Coloni£ l S' P* m -^ 2 effigies parva , fimulacrdque ejfe qu&dam videntur. Utrum vero in horum Cenfii urbs caeteroquin fatis ampla olim ac ceiebris PonsOeni numeranda fit, ut Aventinus credidit ; nolim dubitantibus Viris e- ruditis ex defectu monumentorum , forte nec Oetingas fatis cura- torum 32 Caput IX. An etiam Cohnia Romanorum,

torum affirmare : num vero Veldidena inter Colonias unquam, & quando fuerit, noffe multum omnino intereft. Incumbere autem nobis prseprimis reor,antequam in afferti rationes inquiramus,Co- loniae indolem perfpicere, & tum primum an Veldidena? conveni-

re poilit, indagare ; audiamus Appianum : Mos erat Romanis, nunc

hos, nunc illos Italu populos fubjugando , parte agri multarejn eiimque Colonias deducere, aut (adverte) in jam ante condita oppida novos Co-

lonos fui generis adfcribere ; h<£ Coionti tanquam pr£(idia partis belio provinciis imponebantur. Notumque aliunde jam eft, modo Colo- nos, modo milites, modo folos veteranos fuiiTe deduclos, imo,ut Taciti verbis loquar univerfe legiones Tribunis Annal. 1. , deducebantur cum & c. 27. ordints 14. Centurionibus , &fuis cujufque militibus , ut confenfu & cbarita- v.4- te Rempublicam efficerent. Antiquillimus hic mos Romanorum fuit,

ipfi Romulo, & fuccefforibus in acceptisreferendus : De Romulo

Dionyfius nos certiores , facit , de Anco Martio clarum Flori effa-

: ait, in maris 1. 1. c. 4. tum habemus Oftidmque, ipfo , fiuminifque confinio Co- loniam pofuit. Continuatus hic uriliflimus a Republica ritus ufque ejufdem Cxfarem qui pariter reti Suct. in ad everforem Julium , eundem

Ca?f. nens morem in tranfmarinas provincias colonias , oftoginta millia De ma- Civium diitribuit, Caefaris hujus Succeffor melior Auguftus centum gnhud. viginti millia (ut loquitur Lipfius ) deduxit fub qmntum Confuktum

Rom. Ancyranus multa millia adjunxit : Ita- U.fuum , utLapis oftendit, & poftea c '6- que hujus Principis plurim£ & in toto orbe fuirunt , denique paulatim

tantafrequentia , ut negem Regionem imb vix Regiunculam fuiffejn qua Colonia aut Colonu non effent. Ut adeo inter Principes Auguftus e-

Apud mineat fecundum verba Lapidis Ancyrani : Solus omnium, qui dedu- Suer. xerant Colonias militum in provinciis. Provinciam autem &Regio~

Gra;vii nem , ne dicam , Regiunculam hanc noftram Alpinam fuiffe Rhx- P« 8# tiam & Lapides & Authores teftantur, quam Augufti aufpiciis a Dru- c *• - fo & Tiberio in poteftatem populi Romani redaclam mox docebi- De rc vicit habitat : Vicit ^ mus. llbicunque autem , aitSeneca, Romanus ,

AuguftusRhsetiam , habitavit itaque in Rhaetia Romanus. A- Dec Bru- autem Colonicis illas vocat , habitare tus apud His autem , nifi Legibus ut Varro

Cic.cp. non licuit: Domuit Auguftus Rhaetiam , domuit gentes inalpinas fam. p. omnium bellicofijfimas : Domuit Rbxtos gentes locis tutiffimas , aditu 4°7- truces plurimo cum eorum iifficillimas , numero frequentes , feritate £$ Paterc. ' , devidtis Co- an Um perdomuit. Et his gentibus , Rhxtis noftris 2 2, f g P* ^ lonia- :

U illa^fuerit. 33 loniarum vincula negabis ? Totum iftis vinculis miramur orbcm adeo formidatam, compeditum & conftri&um J & gentem Romanis ut Ovidius exclamarit

Kbaticdque nuncprabent, Thracicdque arma metum.

ab his liberam , a communi lege immunem & fuis adhuc infidiis ut Romanis iterum iterumque infefti effc poffint, tuto reliftam fuiffe,

quis fanas mentis fibi perfuaferit ? Stoliditatis utique non levis no-

tam orbis Domitores Romani haud effugerent , (i in hanc delapfos

focordiam quis unquam arguere poffet : Aliud longe nos Dio Caf- fius Author, ut in omni Hiftoria,ita in re noftra fumme perfpicuus, erat gens, Rhftorum, verbis difertis edocet : Quia verb & populofa inquit, videbantnrque belium retentaturi, maximam ejus $§ dtate vali- ei dijfimam partem inde abduxerunt , iis reliBis, qui & colendx Regioni fufficerent, & ad rebellandum nonfatis virium haberent. His deterio- ra adhuc Strabo Author coaevus de hoc bello & his ipfis gentibus

affert : E

tem vacua, in vacuas urbes , quarum multas hoc bello oppugnatas Vellejus dicit,expugnatam ver6 Rhxtiam in provinciae formam re- daclamconfirmat,non deduftas militaresColoniasquis vel fomnia-

re prxfumat ? praecipua enim Coloniarum utilitas prffidium infubje- 1 c, 9os, ait Lipfius ,fparfa h£c tot oppida locis opportums^ & in iis Roma- quidni tot arces propugnacula erant Imperii nus fanguis & Romani , di- quidlibet : nihil tam validum talis aliqua deduttio camus , quam , & ubl ii, qui agros in alieno accepere,femper obligantur, aut tuerijura impe- riumque donantium aut pelli ,fi&ii pellantur. Et quamquam Lipfius

: militum in longinquis locis idem prdfidia , limitaneifque fuiffe , pauca aut nulla in provinciis mediis, & pleraque eorumfine milite & armis uU

lis credat , aliter tamen de provincia recenter fubacla , & quidem multo fanguine perdomita, de gentibus locis tutiflimis, aditu diffi- f« 2 9^« Vel non cillimis, numero frequentibus, feritate trucibus, & bellum facile ^ pe c r' retentaturis ftatuendum fuit, imo & ftatutum , ut ex Epitomatore !j A faftis Coff. Inalpinis Gallis Livii ac apud Gruterum de fupra Aquile- Epit, jam , rurfumque ex LuciiMunatii Triumph. ex Rh

1. tano , atque ex Livio & Orofio de Stonis gente pariter noftra , cui f. 0.14. fervirc morte acerbius fuit, Straboni etiam memorata, ac de Camu- L 4«f.m. ***• E nis Caput Veldidena urbs etiam tam 34 X. An nobilis ac ifl

M* & Vennonetibus a Publio Silio , tefte eodem Dione jam olim f,^i. ,

deviclis , fed iteriim bello primiim defcripto ad arma redeuntibus conftat, longeinquam aliter ilatuendum fuit, ut (Strabonis verba funt) horum omnium impudentijfimas incurfationes reprimerent. Veldidenam autem Coloniam deductam tum propter non im-

probabilem loci antiquitatem , & quod ob tot directiones viarum locus princeps effe debuerit, tum quod ad pedem montis Pyrenaei feu Brenni (eo ufque enim imo & amplius adhuc Scriptores anti-

qui hunc montem extendunt) in latiori planitie fitum , agris pro

militum numero majori dividendis abundarit , atque Regiam Ro-

manorum viam prima ftatim fronte exceperit ; Utique non ex va-

no contendimus ; Quos enim Brennos Horatius in hoc bello dixit, omnes & hujus & vicinorum montium incolas, accolafque inteliigit, dein Jornandi, Venantio & Paulo Diacono Breones Briones & Ibriones has Alpium vicinarum fauces & campos tenentes com-

pellatos. Hos cum veloces quoque dicat Horatius , difcere ab illis ipfis Drufi ac Tiberii, quibus convixit, militibus potuit, rerum no- vandarum, quarum visin celeritate pofita eft, & capiendi exequen- dique in arena Confilii haud imperitos, & vel Romanis fummopere timendos, atque eapropter hoc Colonias frceno coercendos fuiffe: ut alia argumenta forte non inferiora modo fubticeam, de qui-

bus alibi fermonem adhucdum facluri fumus, pracipue fi Veldide- nx titulus Auguftg aliquando proprius fui(Tet,quod fplendidumCo-

OrB. an- gnomen vix aliis , quam Coloniis datum fuiffe praeeunte Cellario tiq. 1. 1. affirmamus interea, donec forfan plura nec abfona fuppeditentur.

CAPUT X. An Veldidena urbs etiam tam nobilis ac i/l£, Zfforte Rhtetia Caputfuerit.

Oftquam Veldidense antiquitatem rimati , atque Colonia? ne- celTitudinem executi fumus, ejus pariter nobilitatem ac prs-

P ftantiam difcutiamus 5 nam ctfi, iit ab initio diximus, Veidi- denam &forte Ehatia Caputfuerit. 35 dcnam nobilem manfionem Surita , alicujus nominis Celebritatifque /o- cum Cluverius, urbem Ci. WefTelingius, antiquam urbem magnino- minis £$ Celebritatis Lambecius , Nobilem Cellarius , imo & cum CL Mafcovio etiam Rb*ti£ Caput fuifle Geographi fummi, ac Viri Lit- teratiflimi fenferint, aliam tamen rationem nemo unus addidit, quiri

Surita faflus efl infuper : fe neque Feldiden& nobilis in hoc Itinerario manfionis mentionem ullam reperire potuijfe , nifi quam Cluverius adjecit* qubd nimirnm varia Itinera eb terminarit Antoninus &c. Eadem repe- titLambecius, &fat\s ex eo patere, inquit, qubd Antoninus infuo Iti- nerario tria diverfa Itinera ibi terminat. Nec diverfus ab hoc Cella- rius eft, ex Itineribus Antonini patuit y ait, qu£ Lauriaco, & inferiort Oeniponte diriguntur Veldidenam. Nullus tamen ex his omnibus fententiae fuae exaftam rationem , qua di6lis apte fidem conciliare potuiffet, reddidit. Edocendum enim fuerat, loca, in quibus Itinera terminarit Itinerarii Author , illo faltem xvo fuilTe nobiliora, & reliquis longc magis praecipua. Duo igitur hic confideranda nobis veniunt, quaenam nimirum viae concurfu Hic fuo terminatae , & an pleraque loca , ubi alias hx ipfae viae terminatas fuere , etiam alibi fuerint prae caeteris eximia. Prima igitur via, quae Veldidenam fpe- ctat, exordium fortiter in Laureaco,Norici (novae Augufti Provinciae) urbe principe; olim, ut monftravimus, ampliffima, AuguftiColo- nia, Prxfecii Legionis tertiae ac Claffis Lauriacenfis, Lanceariorum quoque Lauriacenfium manfionibus & fabrica fcutaria nobilitata. Nec Veldidenam tantummodo, fed Auguftam Vindelicum & Brigantiam, claras utique urbes, ejufdem cum Veldidena fortis, ut terminos refpexit, quemadmodum in Capite V. videre eft : a Bri- gantia vero Mediolanum, a Mediolano demum Roma ipfa pro ter-

mino affignatur , ubi non viae folum omnes, fed & orbis termina- batur Itinerarium.

Via tertia dirigitur ab Oeniponte , iterum ampliffima Norici urbe, & forte non improbabiliter Romanorum Colonia,quae etiam

in Itinere de Pannonia in Gallias , atque ex Norico in Veldidenam

occurrit , Equitum olim Stablefianorum manfione , atque indubio Tabulae Theodofianae teftimonio ad Enum ctiam commercio celeberrima.' Quarta ex univerfa Italia & Illyrico ab Aquileja, Romanae ad-

hucdum Reipublicse : ad Norici limitem Coloniam Augufti , Julia?, E z aiio- !

Caput X An VeUidena urbs etiam tam nobilis ac 36 ifta ? * aliorumque Imperatorum, ac Legionum complurium, infuperque Prgppofiti Thefaurorum per Italiam manfione,urbe ingentis magnitudinis, emporio opulento & copiofo, officina demum etiam mo-

netaria in paucis nobili , & quidem per compendium Veldidenam

dirigebatur. Ut hoc itinere promptius Augufti Nuntii , aut Augu- Suet in ft us Germanicis interveniret aut non longe (bellis) Aug-.l. c. ipk , abeffet. Patet igitur ex folis Directionum CapitibusLaureaco nimirum,

Oeniponte , & Aquileja Veldidenam itinere Confulari , Regio ac Militari, totiesRomanosExercitus (quibus Noricum & Pannoniam

debellavit & coercuit Auguftus) & rediilTe, & interquievifle : pa-

tet iterum hos exercitus , quibus Vindeliciam & Germaniam do-

jnuit item Auguftus , imo Imperatores ipfos , Auguftum nimirum

bellis intervenientem , Tiberium, Drufum, Hadrianum tranfeuntes

Veldidenae , ut in termino Direclionis & Joco poft Aquilejam &

Laureacum in toto itinere praecipuo , vel quietis cujufdam interca-

pedine , vel rerum circumquaque difponendarum opportunitate, vel nuntiorum in medio hoc exfpeclandorum & promptius expe-

diendorum neceffitate moras diutius traxiffe : Duces, Legatos, exercitus, fubildia, arma, annonam exfpectafTe, multa, imo complura fecundo Oeno in Noricum, Pannoniam, imo in Pontem Euxinum ufque pro ClalTe Laureacenfi, Vindobonenfi & Taurunenfi fubmi-

fiffe. Quae quidem ne ja&antius forte quam verius allata quis fufpicetur, non jam pro argumento, Dire6tionumCapita, fed termi-

nos infpiciamus ; hinc ne profufiores fimus, videamns, an haec ipfa noftra tam Iiluftria Dire&ionum Capita in hoc Itinerario termini,

ut Veldidena,fuerint : aut an alia loca, in quae ab ipfis ut Direclio- num Capitibus viae directae & terminatae fuerint,urbes illuftres,Re- gionum praecipuae,aut etiam principes faltem plerumque extiterint. Lauriacum igitur veftigia relegamus, non jam ut Caput, fed inftar

Veldidenae , ut terminum a Sirmio & Tauruno haud perfunclorie confiderantes. Sirmium autem & Taurunum quantx olim urbes

prima Straboni, Plinio, Ptolomxo , Vopifco, Marcelhno, Jornandi, Stephano celebrata, & Pannoniae Metropolis, pro manfionePncfe- &o Claffis primae Flaviae Auguftae, & TribunoCohortis tertiaeAJpi- norum, Dardanorum Alae Sirmienfis aflignata , atque inter clariili- xnas in ipfo Itinerario pofita. ITER &forte RJjatia Caput fuerit, 37 ITER AB VKBE MEDIOLANO. f.x*j. AQVILEIA. SIRMIO. NICOMEDIA. ANTIOCHIA. ALEXANDRIA &c.

In Hierofolymitano dein pro termino Aquileja, Sirmium proCapi-f. $6}. 67* te : a Sirmio Carnutum, & Sardicam altera, Taurunum nempe, et- S f 2 % iam nobis hodiedum notiflima eft, cum Relgradum fit ad Iftri Savi- - 3 ^7 ' que Confluentes , locus ampliffimus , mummentum & emporium

percelebre : opportunitate loci ac fluminum jam olim a Romanis

non perfunclorie excuJtum : unde Lanceariis Taurunenfibus nomen, Equitumque, quos promotos dixere, non ignobilis ftatio a Plinio, Arriano, Ptolomaeo, Itinerario, Notitia & Conftantino dein etiam Porphyrogeneta commendata. Fuit proin Lauriacum, Norici Metropolis, & primae Direclio- nisnoftraeCaput bis (a Sirmio nimirum &Tauruno) terminus,quarum prima interurbes Orbis Romani Principes Sirmium rurfum femel terminus, bis Caput, altera inter urbes una ex prsecipuis fuit.

Nunc ad alterum Direclionis Caput , fed iterum ut terminum per- gamus, Oenipons hic fuit, ita Itinerarii Direclio docuit. Verum

quid hic adverto ? qus binae directionis Caput fuit, nunquam fuit

terminus! rempenitius infpiciamus : CapitaDireclionumejus Vel- didena & Caftra fuerunt, incertum quae: Oenipons vero non tam certa cujufcunque demum Imperatoris Colonia, nec provinciseCa- put, aut tot Antiquitatum teftimoniis nobilis eft, etfi pofteriori feu medio 1II0 xvo illuftrior fuerit, quam Veldidena; hanc autem ari- tiquiirimam & vix impugnandam Augufti Coloniam non omnino

vanis (ut nobis blandimur) ex rationibus fcripfimus : monumenta vero ex omni fereantiquitatis genere paulo inferiusdabimus,licet- ne hinc inferre, potuifte Direftionis etiam Caput ignobilius fuifle

jpfotermino? etfi valde aliasforfitan eximium foret ! planehscres omni fundamento non caret. Exantlatis his binis Diredtionum Capitibus,luftratifque eorum

terminis, tertium reftat longe gravilTimum : Aquiieja nimirum fu-

E 3 premum :

38 Caput X. An Veldidena urbs etiam tam nobilis ac ifla,

premum digniffimiimque Diredlionis noftrae Caput, non aliter tamen,nifi iterum per compendiumVeldidenam ad terminum dedu-

cendum : Accingimur Itineri , prxfigimus Itinerarium

P . 270. ITER AB AQVILEIA PER ISTRIAM EXTRA MARE SALONAS M. P. CXCVIII. fic.

P . 272. ITER AB AQVILEIA PER LIBVRNIAM SISCIAM M. P. CCXIII. fic.

P . 27*. AB AQVILEIA LAVRIACO M. P. CCXII. fic.

P . 281. AB AQVILEIA BONONIAM M. P. CCXVI. Et in Itinerario Hierofolymitano. FIT AB AQVILEIA SIRMIVM VSQVE MILLIA CCCCXIL

Ex his Dire&ionum terminis urbes Lauriacum & Sirmium perfpe- c"t£ nobis abunde,nunc Bononia,Salonx,& Sifcia difcutienda funt.

Fuit autem Bononia ipfa etiam Aquileja antiquior : Livio quippe tertium Kalendas praeeunte fcimus : Eodem anno ante diem Januarias

' L. Valerius Flaccus, ^7 Bononiam Latinam Coloniam ex Senatufconfulto M. tria Attilius Serrarius , L. Valerius Tappus Triumviri deduxerunt : miU ]u%era ctteris Colonis Ua hominum funt deduila , equitibus feptuagena , quinquagena funt data. Ager captus de Gallis Bojisfuerat, Galli Tufcos expulerunt. Tntus Colonia Felfmam principem Hetruri* Plinius : Bononti 1. \. c.if. & ' princeps ejjet. Plura defideranti Felfina vocitata , cum Hetruru Cice- ro inBruto, Tacitus in Annalibus, Suetonius in Oclavio & Nero- ne,cum ValerioMaximo,Mela & Paterculo aliifqueconfulendi funt. Poft Bononiam Salonas luftremus,utpote,quae ipfa etiam Colonia Plinio & Ptolomaso Julia Salona in Lapide ad hunc locum Suritae, Salona compellata fuit. & alio Gudii : Col. Jul. Mart. Prxftantem quoque Notitia facit , dum ibidem Fabricam Salo- nitanam armorum, & Pr£pofitum thefaurorum Salonitanorum DalmatU collocat, imo prae innumeris inclaruifle teftimoniumDiviHierony-

obfcure indicat : unde interpre- , i , hujus viciniae Civis, non &fepe r m " cujus rei exemplum nos in lingua noftra habere poffumus A- cellam. tes variant, Thebas,Salonas : quas una omnes illum ex proprio vifu non thenas y temere :

& forte Rhatta Caput fuerit. 39 temere comparafTe credimus. Plura, qui de Salonis fcire avet, Cx- farem bello Civili, Melam, Ptolomaeum in IUyrico, Stephanum in

urbibibus,Procopium in bello Getico adeat : aut fi rudera Viilx Dio-

cletianae ad Salonem videre geftit , ea ingentia Montefalconius exT. 3. f.

Sponio depingit : Nobis haec pauca congeffiffe fufficiat, idem mo- H4» do de Sifcia collecluris. Sifcia igitur nec locus demum eft novus,

nec incelebris , cum mentionem de illa jam Strabo ingerat, propei.7.f.^i 4 .

Segefticam refert : funt etiam Sifcia oppidum , & Sirmium in Italico

itinere ; Plinius adhsc Coloniam affirmat : In ea Colonu Amonia,l.s.c.2f.

Sifcia. llrbis mcenia Sifci

dit, etiam Aquilejam ipfam ut terminum videbimus : talem enim& Itinerarium Antonini, & fic diclum Hierofoljmitanum profert, prius ita habet

ITER AB VRBE MEDIOLANO M. P. DVIIL f.i*j. INDE AQVILEIA M. P. CCLX. INDE SIRMIO M. P. CCCCL IndeNicomedia,Antiochia,&Alexandriain^gyptum. Etrursum: AB ARIMINA RECTO ITINERE RAVENNAM. M. P. XXXIII. INDE NAVIGATVR SEPTEM MARIA ALTINVM. VSQVE INDE IN CONCORDIAM M. P. XXXI. AQVILEIA M. P. XXXI.

Hlcrofolymitanum ver6 fic: p, ^n FIT A MEDIOLANO AQVILEIAM VSQVE MIL. CCLI. MVTATIONES XXHI. MANSIONES IX.

his Ex gnaviter conquifitis haud difficulter colligimus , noftra ha?c tam Iiluftria Dire&ionum Capita non tantum terminos fuiiTe Vel- didenx 4

didenae ad inftar : aliaque loca omnia, in qux ab his ipfis ut Dire- dlionum Capitibus viae direftae & terminatae (intermediis femper nunc paucioribus, nunc compluribus mutationibus&manfionibus) fuere, urbes etiam illuftres, Regionum praecipuas, aut etiam principes, faltem plerumque, extitiffe. Atque ut luce meridiana clarior fiat noftra hasc, quam proban- dam fufcepimus, inveftigatio , rem per compendium conficiamus. Primum igitur Direclionis Caput Lauriacum in Itinerario terminus conftituitur a Sirmio & Tauruno : Caput alterum Augufta, pariter terminus eft a Tauruno & Lauriaco : Ultimum denique Veldidenae noftrae Caput Aquileja fit tcrminus a Mediolano , iterumque (ut ad

Veldidenam) facit terminos Salonas, Sifciam , Lauriacum, Bono- niam, Sirmium cum eb in Itinere Regio vias dirigat. Combina

nunc Dire&ionum Capita fimul , & terminos Lauriacum , Bono- niam, Sirmium, Taurunum, Mediolanum, Salonas, Aquilejam, &

problema mihi folve : an Direclionum Capita , an termini pra?ha-

bendi fint ? Nolo jam Itinerarium reliquum percurrere , argumentis domefticis ufus fum,milite proprio caufam Patriae meae defendi.

Nunc diftis meis etiam colophonem addo , & animo plane obfir-

mato exquiro : fi tam nobilcs imo nobiliflimae atque univerfim &

conftanter fuere, quae poft tot manfionum modo pauciora , mod6 numerofiora intervalla pro termino vel femei aut bis affignatae fue-

runt : cur Veldidena locus antiquiflimus, non incerta Augufti Co- Illuftriffimis Itinera- lonia , & ter (quod nonnifi quibufque in toto

rio urbibus contingere affolet) ter y inquam pro termino aflignata, cur Veldidena urbs non aeque ejufdem fortis ac conditionis fuerit,

quae urbes paulo ante enumeratae in fuis fuere provinciis , nempe

praxipua: prae reliquis omnibus ejufdem Regionis illuftrior , am-

plior ? Imo ciim de aliis noftris per Tyrolim locis nihil tam eximi-

um conftet , merito totius provinciae Caput , & Rhaetiac univerfae urbs princeps ac metropolis cur dici non poffit ac debeat ? Agno- vere haud dubie Deductionis noftrae vim Viri, quos iterato addu-

xi , in re Geographica ac Litteraria confummati Cluverius , Cella- rius, Surita, Lambecius,Mafcovius & Weffelingius, nec temere ut iterato dixi, nobilem magni nominis & Celebritatis Jocum, urbem, & Rhaetiae Caput extuliffent, nifi in Itinerario Deduclionum Capi- ta & terminos in univerfo orbe Romano ad invicem animo prae- fentJ &forte Rhatia Caput fuerit. 41 fenti & cum cura comparaffent. Manet igitur inconcuffa h?!C prxrogativa Veldidenae noftrx tum Authoritate Scriptorum, tum rationum pondere firmata, antiquilTimam nempe AuguftiColoniam,atque Rhxtias totius Caput, & locum principem fuiffe : nemo enim, qui emunftioris naris eft ,

prehendi ; longe Jiquidiori tamen poftea perfufus fum gaudio ubi dudum jam ante me Virum in hoc ftadio nobilem Bergierium do- Dc viis llit# cuiffe intellexi compluresr militaresImperiiRomanir vias exitum for-™ . . ..j t . x . r -rr x. Kom. t,£, tin ad urbes provinciarum praecipuas : quo etiam refpexiiie verba D. Hilarii Piclavienfis Capite V. allata non adeo improbabiliter cre-

dimus. Quin poft biennium , ut haec finieram , idem quoque Cel- 2 44« larium in Geographicis facile principem fenilffe deprehendi , dum^* itlnera ex variis locis ad urbes tantnm famd nobiles direHa effe contendit.

###*########### # # # # ############### CAPUT XI.

dffertio contraria Velferi pro ^ugufla fua Capite Rhcetice cumfuis Authoritatibus qjfertur.

HAclenus equidem inoffenfopede in propofitonoftroprocef- fimus, dum primo Rhamam fuiffe, quae hodie Tyrolis audit, in eaque Veldidenam fatis nobilem ex Itinerario, Ta- bula & forfan etiam non improbabiliter omnino ex Notitia adftru- ximus, demum etiam hanc urbem perantiquam, Coloniam Roma- F nam :

42 Caput XI. AJJertio contraria Velferipro Augujlafua

nam imo Regionis Caput fuifTe non futilibus omnino, ut fpes eft,

rationibus firmavimus : Verum haec cum rebus Velferi Auguftanis

convenire haud queunt , ut qui longe diverfum ab his fyftema fibi conftruxit, atque etiam vix aliud conftruere potuit, cum in Anna- libus noftris Patriis nemo unus ante Velferum quidquam prxfhte-

rit , pofl illum vero aliam inire viam , quam hoc duce nemo Do-

£tiorum plane fit aufus. Illos fiquidem minime moror , qui hoc

neglecto Aventinum fecuti funt , toties & merito a Velfero confi-

xum : Ego autem maximae temeritatis me reum facere exifhmaf- fem, dum huic tanto viro contrarium afTero,nifi dubium mihi haud kve Viri illi Litteratiilimi (de quibus- Capite primo) moviiTent, an nimirum omnia haec noftraVelferus fcire potuerit,cum in explican- do Antonini Itinerario, quod Augufra Veronam ducit, ad ultimam

£ $&, ante Veldidenam in hoc itinere manfionem , Parthanum delatus,fta-

tim fubdat: de iis > qu

milliario , quod aetate fua r & propria in monumentis peregrinis con- felTione prope Vilthaimum (Veldidenam nempe noftram) fuit,

mentio in opere recurrit, locum hunc > Veldidenam fcilicet ne no-

£ jjgv minet quidem , fed Cippum in Alpibus extare dicat , in Charta au-

tem Geographica inftar manfionis cujufdam obviae defignet , folam Auguftam extollens. Habuit de Rebus Tyrolenfibus Scriptores o-

mnino nullos Velferus , monumenta etiam paucula tum fuppete- bant, nec erant il!6 adhuc svd, cjui Hiftoriae, Critices & Antiqua- siae rei peritia fuffulti res patrias curiofius indagarent. In horum

sgitur omnium defeclu fyftema , ut dixi , Patriae noftrae ac pra?primis Veldidenas minus gloriofum in Iucem Vir nobilis protulit

quod ut magis perfpicuum reddam , breviter tum ex Charta ejus

Geographiea,tumverbis etiam propriistotumdefcribam ; typoigi-

£*5v turilTefuotitulumpraefigit : Findelicu veteris delineatio : Rh&tUma-

joris pars , aliquando Rh

fantinum lacum : a Septentrione y qua Germaniam magnam , Danubium,

ab Oriente, qua Noricum y Oenum fiuvium , a meridie y qua Italiam. y Al-

pes. Quid fub Rh£tia majore fibi velit Vir Cl. nondum capio : fub

Rhartia propria & prima tantum Curienfem pofuit ; Tacuit de tota

Tyrolenfi Rhaetia , illique duntaxat titulum appofuit Pars Alpium.

Atcjue hoc ordine Chartam adornavit Geographicam : in narratio- ne Capite Klo&tice cumfuis Authoritatibus affertur. .43

ne ipfa non credidit populos Rhaerorum ab illis fuis Vindelicorum Rer-kvg* diftingui pofTe, nam ftatim poft principium fic infit : Cnm utraque *• gens (Rhaeti & Vindelici) in multos minutos populos divifa fuerit^ (Ci-^ vitates vocat Plinius) nemo hodie eft, qui fingulorum fitus fe exaBd de- illis fcripturum vere promittat, nimiopere dijfentiunt , qu& antiqui de fcri-

pta reliquerunt, idque mirari magls, quam quid verifit , difcernere queas

imo cnm ut quifque Rhtftorum Vindelicorumque continebatur Imperi9 9 itaRbttorum aut Vindelicorum nomine cenfeturjam neque iftuddeomni- bus certb pojfumus cognofcere, ad quam ex alterutra gente pertinuerint

Accidit Rn&tti, qubd pluribus aliarum Regionum nominibus^duplicem fi- f. ?«

gnificationem recephe. Rh£tia tnim eft totus ifte terrarum traaus, Rb£- f.4© tia etiam hujus traBiis pars qutdam. Et cum Rh&tia major pr£terFth&-

tiam propriam , Vindeliciam completlatur &c. vidit Horatius , quo locS Rh^tos Vindelicos a Drufo fuperatos indicatjfignificat £nim Vindelicos i» majori, quam diximus, Rh&tiafitoi effe:

Videre Rhtfti bellafub jSpibus Drufum gerentem VindelicL

Interpretes htc mire torquent, nonnulli Copulam ETVindelki addidi-

re , aliifubaudiendamannotavere> quibufdam videre denub fubaudien- dum vifum. Interim fatemur, Copulam ab optim£ noU Codicibus MStis

abejje, fenfusenim^ quem fequimur , Jimplex.& apertustum eft certijji-

rationes : mus , & noftras apte confirmat apud Acronem quoque &Por- phyionem^ quin & apud Servium Rhatos Vindelicos legimus^ at unus

omniumfenfus eft, omnes quippe Horatiumfecuti , ntque h&c quidemfatis clara & firma.

Sic igitur gentes Alpinas ab illls , qui campos ab Alpibus ad

Danubium incolunt , genere non differre ex Polybii mente putat*

Num autem ifthxc fatis clara &firmafint, nos neque temere , fed

aliis potius prxeuntibus indagabimus , etfi de his ne dubitare qui-

dem Velferus videatur, rurfum ait : dum At quam late Rh&tia & Vin- f. &> delicia patuere , unus Vr&fes prtfuit, (quod docebimus) utroque populo in unam provinciam Rhttti nomine coafto ; Neque fuberat caufa , cur in partes divideretur tamen aliqua cur ab , fi , anfiqua divifione & prifch terminis, qui ante conftiiutam provinciam , difceffum fuifjet ? Et quamquam fubin complura ante Auguftum de Rhxtis Italiae & Galliae im- F 2 minen- :,

44 Caput XI. Affertio contraria Velferipro Augufta fua

minentibus afTerat, quse tranfalpinos fuos five Rha:tos, five Vinde- licos attingere non credit, hos tamen, omnemque horum, faltem Curienfem Provinciam, paulo poft cum Vindelicis fuis aperte con- in f. 39, fundit, dum pergit : Nam Rh£tiam propriam & Vindeliciam unam

provinciam coiviffe plerifqtte teftimoniis confirmare poffum, quibus , iit in

re clara, abftineo. Et paulo poft : Chm vero Provinci£ nomine appel-

laretur , evenit , utVindelicU vocabulum paulatim defuetudine obfolefce-

: ret, niji qua Augufti cognomen manfit hinc eft , qubd qui poft Au^uftum

£$ Tiberium fcripferunt , nonnulli id nunquam exprefsere, quamquam cre- bra effet occafw,fed ubique Rh£ti£ nomine comprehenderunt, uti in Dio-

ne $$ Tacito omnium diligentijfimis obfervare licet , nam quod Tacitus

Vindelicarum Cohortium femel meminerit, alia ratio , proprium hoc illis

ab Inftitutione nomen htffit , neque fortajfe inepte, qui Auguftanas Cohor-

tes interpretatus eft. Atque ut Rhxtix hujus unicae ( Vindelicx nimirum fuae) rationes aptius firmaret, Coloniam in hanc deduclam rite quidem ait

f, 3$. Nomen Auguftd inditum , Vindelicorum cognomen additum differenti£ a- liarum urbium,qu£ eodem nomine appellat£. Imo Coloniam hanc folum in Rhsetia & Vindelicia, nullamque aliam in utraque, feu 11 1 ille vult (& ego forfan melius cum Jurifconfulto exfplicem) Confoli- data admittit.

Nunc ne quidquamfine locupleti tefte affeveremus, docebimus inpri-

mis Coloniam deduclam , edmque unicam , unus utrumque Tacitus conji-

ciet : qui hujus eum in modv.m meminit : ut wnamfuiffe diferte oftendat Jfermundurorum Civitas fida Romanis, eoque folis Germanorum twn

(obiter verbo oftendit , Coloniam hra- m ripa commercium , fed penitus giufcule a Danubio dijjitam) atque in fplendidiffima Rhatia provincicz

Colonia paffimfine Cuftode tranfeunt : & ciim cateris gentibus arma modo^ caftrdque noftra oftendamus^ his domos villdjque patefeci- mus non concupifcentibus. Si plures in Rhxtia Colonti (Rh&tiam quo

fenfu accipiat , explicavimus) ne illa aut Coionias dixijjet, aut nomen e-

jus quam animd conceperat, exprefjiffet , pr£terea nulla in medio ratio,

cur Hermunduri in unam admitterentur , excluderentur reliquis.

Maneat ergb, quod ex Tacito pofuimus , Coloniam Auguftam ap-

peUatam ex Ptoiom£o cognofcimus , Vindelicorum ille,Rh£torum alii di-

xere ; ambobus reUe tribui ex iis, qu£ difputatafunt, intelligitur Ideb Capite Rhtftitf cumjitis Authoritatihus affertur* 45

Ideb reBe conjunxit Notitia Imperii , quo loco Auguftam Vindelicenfem

, una Rhxtti urbem dixit nam inepta eft quorundam diligentia , qui ex

geminam conftituere maluire, Vindelicorum autem Auguftam effe , quam

Tacitus Rh£ti£ ColonU circumlocutione dejignaverit , neutiquam obfcu- rum. Siquidem fplendidiffima Colonia ProvincU Caput extitit, & in ea caufa Augufta omnino. Mitto nomen nullo argumentorum ambitu fuffultum deprimaria urbefidemfacere. Crfterum acceptamus de Cogno- f. f°. mine Colonti Vindelicorum fententiam quando nihil in omni hiftoria fre-

quentius, quam principes urbes : populorum nominibus appellatas obfer-

vare ; Et illud : Et princeps ProvincU Civitas Augufti honori hunc in f. f 2. tnodum cejfit, minoribus oppidis privata vittorti monumenta fixere Ne^ rones - - - Tiberina, Drufomagus &c. Ut aiitem omnem nobis fpem Colonix in Alpibus noftris adi- meret, etiam pene fundos pro Veteranis nobis ademit, dum agros defuilTe judicat, qui Veteranis affignarentur, ait enim:

Ad meridiem Rh^tiam ab Alpibus initium fumpfijje , neque profeBb f. 5-9. ullumVeteranoruvtin iis (quamquhn inAlpes qttoque Sacra Epifcopi nunc penetrent) quin ad hunc aqros accepiffe, locum pertinet , quod H^gemis quondam dixit : Rupium multitudo limites accipere propter loci diffi- cultatem Et Aggenus non potuit. quia dum non effet 3 quod excoli potuijfet , nullis necejjefuit limitum regulis colligari.

Admittimus casteroquin firmatum a V. C.exemplis fententiam

: urbes perlubenter Quzcunque Auguft£ a populis Cognomina accepire, f. 8?, iftorum eas populorum principes fuijfe & Capita. Solam item Augu- ftam Vindelicorum fuperefTe, quae nomen non mutaverit, reliquas periiffe funditus : Colonias omnes urbes dici : In his multa fub-f.o 2 . ruiffe manus inimicas, quaedam amicas : Mirari tamen fubit, cur Cu- riam fine hoc Augufte nomine Caput, aut faltem Tribunal Rhxtias prim^ his ftatuat: Prim£ tribunal nomen indicio Curufuiffe & eft,&i% 129, qubd ea urbs perpetub ejus provincU Caput habita ; nam qubd quidem Conffantii demum atate conditam exiftimant, infirmis admoanm fufpkio- mbns perfuafi funt.

Cum tamen alias Rhaniae fuae principem (atque ita Caput utique non duplex) tantum Auguftam fuam veJit, ut iterum 1. 7, affeverat : Minks forte aberrat noftra fufpicio , adiijfe C. Lkinium Imperium f, 130. in urbe RhMti principe Augufta. Et haec ferme. funt, quas Veldidens F 3 quoad 46 Caput XII. Allati a Velfere Nummi defcribuntur.

quoadAuthoritates obverfari videbantur : praeter ordinemautem & illud notandum, qu6d Velferus iterato velit Rhaetiae I.&II. divifionem ab Hadriano effe,& hinc ex illo xvo (fuppreffo Vtndelicorum fepius vocabulo) dehinc rantum Rhaetix folius , & fuae praecipue Campeftris mentionem recurrere. mBmmm®%®mmmBmm CAPUT XII.

AUati a Velfero Nummi defcribuntur.

(Oftquam ea, quac fecundum Authorum placita congeffit infi-

gnis Patriae fuae Scriptor Velferus , fuis e locis cum rlde ex-

P cerpfimus : Juvat & nummos,firmand3e rei fuse hinc inde ad- jeclos, infpicere. Et primum quidem, quo Conditoris memoriam affert, in a £.61. innovare fe rite opinatur, argenteum quo fronte Nero

Claudius Drufus Germankus Imp. comparet : a tergo Rhenus urnae fuae liberaliter aquas promenti innixus, arundinemque tenens exhi-

betur : ad res Auguftanas hunc alias pertinere caute non dixit Vel- illi ferus , cum bellum Rhaeticum , quod Drufo primum fuit , Ger-

manici titulum nondum adjecerit : Dedu6tionis tempusexnummo sereo detexit, in quo Auguftus Tribunic. Pot. IX. Cos.XI. & bos de- duclae Coloniae fymbolum P. Quin. Varo. M. Titio L. Cor. Balbo Ilvi- ris in facie altera nominatis. Hic igitur nummus Duumvirorum

Colonise , Magiftratus authoritate percufTus afferitur : Id temporis t

addit , Coloniam illam deduilam nemo opinor certo teftimonio approba- bit, anno nimirnm V. C. DCCXXXIX. V. Kal.Jul. Anno dein a Co- f. 114. lonia deducla fexto aureum affert hac Infcriptione : Auguft. Tr. Pot. XIV. Cos. XI. Imp. XIII. PP. Pars altera nummi Conum refert hifcc

cum verbis : Ti. Semproni. T. F. Gracus Leg. Procos. Nummum hunc

Augufhe fignatum credidit , cum non fit credibile , Colonicos nummos

extra eam Coloniam, cujus aut nomen, autfymbolum gerunt y percujjbs: Et quiaNotitia tefte Prtpojitus Tbefaurorum Auguftx Vindelicenfis vefti-

fxgnandd prtfuerit : Neque illis accedo pergit , qui galibus, & pecunU , per- :

Caput XlL AHati h Velfero Nummi defcrihmtur. 47

perpaucis tantnm locis y quibus Notitia Procuratores conftituit, pecuniam

percuffam fentiunt , cnm Numifmatum NoU plerafque pr£terea urbes in- dicent. Inventa Conftantii Londinio cnm tamen Notitia Pro- curatorem moneU in Britannia nullum habeat. Contendit hic infuper Velferus Germania? a Drufo deviitae memoriam haud fervare hunc

nummum, licet illa alias abiete notetur ; deviclorum enim populo-

rum trophaea alatae vicloria? , captx provincix Matronarum fpecie,

captivi fupplices &c. arcuum fornices , & quadrijugi Currus figna

efle ; hinc potius adColoniam Auguftam pertinere : adAnnum fe- f« »6 quentem hunc nummum defcribit : AVG. Tr. Pot. XV. mulier quadra- ttfelU infidens turribus comas cinBa dextrd pineam nucem,UvdCornu-

copi£ oftentans plane florentis , quiefcentifqueColonu haudquaquam bar- bar£ & hoftilis bello oppreftk provincu figna prxtendit. Et paulo poft

Jam unum non invitus conceffero , coniferam Imaginem non tantkm Co- 'hniam Auguftam,quamquam hanc inprimis verum Rhjttiam quoqueomnem defignare. Ad annum Colonis oclavum fequentem Augufto infcri-

ptum refert , additis infuper titulis TRL POT. XVI. COS. XI. altera autem facie IMP. XIV. Ex : .77. SEMP. 27. F. GRAC- CVS. II. VIR. ITER. boves & bijugos agens comparet addita

inferius nota : COL. IVL. AVG. EXSC. cujus nempe Augu- ftx fua? cum Pradidem hunc Gracchum faciat, mox addit: Atfiha-

Ueifus Rhxtti Pr&fes : quxnam alia a Vmdelicorum urbe Colonia Julia Augufta ? quinfatis credo, Colonias Augufti Julium nomen omnes

afciviffe &c. Et rurfus aureum Augufti , cujus facies altera Currum f. 1 1 8.

quadrijugum triumphalem (cui ftrobilus impofitus) exhibet , in-

fcripta : Cos Iter Imp. Iter. Ti. Claudo Ti. F. Nero. Qui hoc an-

no de Qermanis triumphavit ; Aperte nofter, (pergit Author) qui enim

ad Germaniam hunc ftrobilum vocemus , cum utique rei natura devi&a- rum gentium fymbola triumphantium Curribus imponi cogitare non pa-

tiatur reBe itlud : imponi eorum fymbola, qui nummos fignavere pined nuculd nummus ubi additd percuffus eft , fignificdrunt. Augufti dein nummum feptimum a?reum cum nota Confulatus XII. junclis f. 119. binis manibus caduceo intermedio bina Copia? Cornua tenentibus

cum Infcriptione : Col. jful. Aug. producit, quem nobis, ait, eb mi- nns audatler vendico qubd pleraque ColonU Julti Auguft£ : indicandus

tamen vifus , quoniam £$ noftra inter iUas. Ultimum, quem affert, Num- : :

48 Caput XII. Allati a Veljero Nummi defcribuntur. f. r 30. Nummus Hadriani eft, Exercitum Rb&ticum alloquentis, per tria fi-

gna militaria, fine aquila, exprefTum : ob profectiones in provin-

cias, qua Rhaetiam attingere potuit , fignatus. alibi Auguftam, folam Rhaetix ft34# Demum etiam Coloniam ex his aliis allatas rejicere dubitnt affirmare,alias vero ab non ; qubd Lapi- iis dum, ait , nummornmque Infcriptiones , & ex complures Rb£ticas Co-

lonias objiciunt , inteuigant de quibufdam non conftare , an ad Rhxtiam

£sf vindeliciam omnino pertineant. Iterumque : Accedunt Nummorum Infcriptionesfin quibus Colonu dignitas clare,fi Exfcriptoribus fides con- neque eorum deiineatam conti- ftat , mihi neque nummos fpeciem videre git.

calcem denique operis , csteroquin omnibus numeris ab- f. 273. Ad foluti, duos adhuc nummos exGolzio adfert, addit tamen (ut plane in omnibus, ita etiam in his fummx & antiqu& probitatis ac fin- ceritatis vir eft Velferus,omni fane encomio major) ad rerum Vin- delicarum Rharticarumque a Panvinio & Golzio colle&as afililas

nummos binos : fedpr£moneo, inquit, Golzium Litteras non femper interdum ad marmoris exemplar reddidiffe , fed fuppleffe & explicdjje ex

contraffxiks per compendium fcripta , cui tantil- ingenio verba Inftituto fi lum audacti accedat, magno antiqu£ puritatis periculo fiat , neceffe eft. Golzius igitur in thefauro rei antiquarix Cap. ig. ex Tiberii Num- mo Col Augufta Vindelicor.

Et ex alio ejufdem Tiberii

Col Augufta Rhatorum.

De hoc adhuc majus illi dubium fuboritur, mox enim inftat : Ape- verifimiliter fentio 1 Hic Golzius rio quid, nefcio , quam vere ipfe auctor,

extare Tiberii Nummos a tergo : Col Aug. Prator infcriptos , horum aliquis rubigine exefus, Conjettorem audacem impellerepotuit, utparum

mutatis primis Litteris vetuftate fugientibus Rhator fubftitueret , fufpi- extritis dua- cioni viam munit R. Litter& afpiratio , qubdfcilicet bus in Prat. fimplex R. fpatium explere non videretur. CA- 00 o 49

CAPUT XIII.

Monumenta Velferi perjynopjin enarrantur.

POft authorumfenfa&ufum,poft defcriptas acdelineataslmpp. in nummis Imagines ingenti Lapidum apparatu tum Augu-

fbe , tum in agro & omni circum vicinia Auguftana laborc improbo,ac perutili conquifita nos recreat Infignis prorfus antiquitatum Colleitor , & Interpres Velferus : quos ne longior fim , in brevem fynopfln redaclos referre aggredior, atque ut aJove,&ordine Deorum reliquo principium faciam,monumenta hic proftant:

JOVI CONSERVATORI ET DIIS LOCI : APOLLINI GRANO, MERCURIO, MARTI, PLUTONI ET PROSERPINjE, PARCIS

ET PERPETU^E SECURITATI pofita : poft Deos domus divina locum habeat, familia nempe Augufta: MATIDLE nimirum, SA- ft 22 ^ BINiE Hadriani Augufbe Conjugis forori , & L. Septim.io Severo facrum marmor occurrit, utrumque tamen temporum injuriis dive- xatum : Integrum vero magis IMP. CJES. M. ANTONIO GOR-

DIANO PIO &c. RESPUBLICA erexit , quin & Lapis comparet, CONSULIBUS GENTIANO ET BASSO notatis eximius. Poft fa- miliamCsfarum fuusdandus eftMagiftratibus locus : Prodeunt igitur SEXTUS ATTONIUS PRIVATUS CIVIS TREVIR. IIIIII VIR f' 2or

AUGUSTALIS , mox : APPIUS CLAUDIUS LATERANUS XV. SACR. FAC. COS. DESIGN. LEG. AUG. PR. PR. LEG. III. 1TAL. Et: DIONYSIUS LEG. AUG. PR. PR. tum fragmentum ex sde f 1a6# ' Litteras exhtbct : ANTONIO ^LIANO , EQUITI ROMANO, DECURIONI MUNIC. JEL. AUG. infcriptas; alius quoque rau-

nicipii hujus Decurio C. JULIANUS JULIUS IIII. VIRALIS SE- , 7#y VIR. AUGUSTALIS TIB. CLEUPHAS fuit : a Magiftratu Civili aut mixto ad militarern progrediamur, & iterum Augufbe JULIUS f' 2I g

CLEMENS AQUILIFER LEG.III.ITAL. repertus fuit : Saxumque

ibidem aliud in urbe Tribuno ereclum : C. MAGNANIO JUSTO

T. LEG. III. ITALIC. Et aiiud in agro : M. ULPIUS SECUNDUS G T. 50 Caput XIIL Monumenta Velferi

T. LEG. III. ITAL. Et iterum aliud Librario Confulis ]UL. A-

MANDO MILITI LEG. III. ITAL. diverfumque ab hoc : DECU-

RIONI AL. III. ET B. F. COS. infcriptum : Poft milites gradu ali-

quo infignes dandus eft veteranis Iocus ; adfunt igitur infcripti tu- f. 22*. muli : SILVANO VETERANO MIL. ITAL. TIBERIO ACUTIA- f.«7. NO URSACIO VETERANO. JULIO MACRIANO VETERANO. f. 2? £. Et tumuli author. C. ^MILIUS CALPURNIAN VET. ET JULIUS f.2?7. AMANDUS MIL. LEG. III. ITAL. Sequuntur milites reliqui. f. 22 f . SUCCESSUS nempe ILVINI FILIUS EQ^AL. AUG. & FLAVIUS *> *j°» DECORATUS MIL. LEG. III. ITAL. Et hxc funt,qux Augufbc Vindelicorum Coloniae propria fuif-

fe aut etiam effe potuiffe minime diftitemur : Monumenta enim, quae his fubneftit peregrina, nifi Auguftam Vindelicorum aut Vin-

delicos aperte prodant , ad Auguftam pertinere , nemo facile con-

cedet , & nos concedi haud pofle , infra commonftraturos fpera-

mus : Seligemus hic tamen , quae ad Auguftam certo , uti & ea, qux ad controverfiam noftram fpeftant, per compendium, ne alibi repetenda nobis fint. Primus, qui ad Auguftam certo pertinet, eft C. MIL. £ rfj Lnpis Romanus JUL. VETTIO AUG. VINOELICUM L 26}. ET LEG. VIII. AUG. pofitus in Reginoburgenfi. VINDEL. SURI-

NUS iterum in Romano : MACRO GERMANICIANO TI. C,E- SARIS GERMANO NATIONE VEIN. In Tropharo Alpium de

f. 2*4. gentibus Alpinis devidlis : VINDELICORUM GENTES IIII. inter-

f.26?. que hos LICATES occurrunt: tum Lapis Veronenfis : Q^CvECl- LIO CISIACO SEPTICIO VlCM CECILIANO PROCUR. AU- GUSTOR. ET PROLEG. PROVINCLE RHjETIvE ET VINDE-

LICLE , ET VALLIS PjENINjE &c. ereitus. Paulo poft etiam

variis in locis a variis dedicatos eruit : f 2*8 quatuor ingentes & T. VA- RIO CLEMENTI RRfiTLE PR^EFECTO &c. His de variis muneribus Legionis tertix Iralicae marmora jungit in Lapide nimirum

f.271. Brigantino : SEVERIUM SEVERIANUM SUB COS. LEG. III. I-

TAL inRomano : GNEIUM POMPEJUM POMPEJANUM EQUO PUBLICO TRIBUNUM LEGIONIS III. ITAL. Tridentinum (qui certe ad nos) alibi integrum dabimus, nunc iteram in Romano: CN. CLAUDIUS CN. FILIUS TRALTHALLUS

TESSERARIUS INLEG.III ITAL.DANUBIANUS : MILES LEG. III. ITAL. AB EXPEDITIONE BURICA REVERSUS. In Celleja- no: perfynopfin enarrantur. 51

110 : SECCIUS SECUNDIN. VETERANUS LEG. III. Cxterum

etiam ad calcem ex Panvinio quaedam affert, quae fic habent : COL.

AUG. VINDELICORUM. Et ex Golzio : LEGIO X. VINDELI-

CORUM VICTRIX , AUXILIA VINDELICORUM , COHORS XIV. VINDELICORUM. Rurfiimque ex Panvinio & Golzio: COLONIA AUGUSTA RAETORUM. LEGIO VI. GEM. RjETI- CORUM. COHORS VI. RAETORUM. ANNONA LEG. III. I- TAL. Sed cum de utriufque Authoris fide fubdubitet ipfe Velfe- rus ; nollem & ego hic quidquam fuperftruere, etfi partibus meis favere pleraque videantur , ut paulo inferius planum facere cona- bor.

Et hxc funt , quae ex nobiliffima hac Antiquitatum penu (adMonu- mentan?- quam Leftorem Benevolum , ne eundem hic citra Inftituti noftri miru neceffitatem diutius moremur, remittimus) depromenda judicavi- "J mus. Attulit quidem Illuftris Author anaglypha, & alia complura,^"!^ J^ praecipue Lythoftroton feu opus mufivum ac teffelatum. Sed haec ri # Auguftae fuae ornamenta illi meritb gratulamur, nec in litem vocamus. Solus Conus nucis pineaz Columnae Capitulari impofitus & alius minor inter Duumvirorum monumenti ornamenta feu parer- ga occurrens nobis Religionem injecit,an pro certo Vindelicia? teftimonio Authori, omni caeteroquin exceptione majori, fervire poffit, de quo fuo loco fermo nobis rediturus eft. oeaeeoeeeeee eeeeeooeoeo CAPUT XIV.

Reftondetur Authoritatibus a Velfero allatis.

LUftravimus inftru&iffimum Velferi promptuarium,im6& de-

libavimus , illa praecipue , quae nobis minus fapere pofTenr.

Vidimus haclenus inconvulfa excipi haec Viri , caeteroquin magni , difta fere ab omnibus : fed mirari non debes corrupta excipi Senec.

1 non tantum a Corona fordidiore , fed ab hac turba quoque cultiore. Di- ep. 14% gniores tamen, quibus ignofcas, cum tanti Viri afTerta fequantur, G 2 qui 52 Caput XIK Refpondetur Authoritatibus

qui fi provinciam noftram , ubi tenebras fibi efle ingenue fatetur, nec perfunclorie, nec femel Juftraflet, nomina antiqua ex Tabula-

riorum fide , & divcrfarum linguarum inflexionibus, imo & Sazcu- lorum corruptionibus combinata ad antiquiffimorum Aurhorum fon-

tes reduxiifet , tunc enimvero aliter paullum fermocinatum fuifle,

21>id. pcrfiufiilimum habeo : adeb nullum, pergit rurfum Seneca, Jine venia placuit ingenium, da mihi, quemcunque vis, magni nominis virum, dicam, quod illi &tas fua ignoverit. Dicam igitur & cgo quid Velfe- ro aetas noftra poffit ignofcere. Et inprimis quidem utramque gentem Rhaetos & Vindelicos in multos minutos populos divifam fuif-

fe ex vero pronuntiat : fednemo hodie eft, (addit) qui fingulorum fi-

tus fe exaBe defcripturum vere promittat ; Quod autem a vcro abludere, fatls luculenter vel exterus fummus nempe Geographus Clu-

verius docuit ; qui decennio a docliffimi Viri (Velferi nimirum ) obitu, infpedla prius Rhsetia ac Vindelicia, colleclifque Authorum

fenfis non incongruas cuique populo fedes attribuit , dum in Italia

antiqua Alpes omnes incredibili labore ac fucceflu excullit , quid

jam Civem praeftiturum credis , f^ non iratis forte omnino Mufis his etiam Lapides, Manufcriptos Codices, & Archivia cum iteratis

Itineribus accederent ? Sed haec in alium locum & tempus merito,

cum vel integrum librum expofcant, rejicienda cenfemus : Velfero tamen vel ideo difficilior res vifa eft, cum pieraque circa Augufta- nam viciniam antiquiora nomina hodie evanuerint, aut prorfus in-

certa fint : Longe aliter autem fe res apud nos habeat, quod fuo jam aevo ex Lazio potuiffet intelligere. Dubiam certe in his fldem

(non dico in aliis , in quibus forte juftius in illum & Velferus &

Lipfius invehuntur) nonmeretur, cum Regionem ipfam , ut non

ex vano fufpicor,coram infpexerit, appellationes, inquit hic : per Carnos Tjrolenfefque,traclibus terr£ paffim manent.etfiaRomanis corrupt£jncolis indit£fuerint. A terris autem, imb montibus,vallibus, atque rlumini- bus, populis noftns nomina effe indita, aut viciffim ab his illas re- cepifle quis vel hodiedum non perfpicit ? nec nimiopere h£c diffen-

tiunt, nec difcemi aut cognofci pojfimt , ad quam ex alterutra gente. per-

tinuerint , ut erronee Velfero vifum : cum id etiam Cluverius ibi-

dem folide omnino more fuo prseftiterit ; Dein quod Rrmix acci-

difle ldem afTerit, quod pluribus aliarum Regionum nommibtts 9 duplicetn nimirum Jignificationem recipere ; totum trattum Jimul & prtem fimul etiam a Velfero allatis. 53

etiam majorem ejfe, & Vindelkiam completti. Qup authore id comprobat ? nullum certe nec Augufti , nec Hadriani azvo afferet : fcio quid dicam, fingulos confului, & infra etiam univerfos adducam : imo hi omnes Rhxtos ac Vindelicos aperte diftinguunt : nec tam fimplex, apertus & certiffimus Horatii fenfus eft, aut rationes Vel- feri apte conrirmat. Habuerit fane imprelTum aut fcriptum Codi- cem hic Author, in quo legerit: Videre Rhxti bella fub Alpibus Drufum gerentem Vindelici.

Infuperque dicat , Copulam ET. ab optim# notae Codicibus, & ab Horatn mente abeffe : Verum & ego ad Editiones provoco (manufcriptos enim hujus generis Codices haud vidi etfi medii xvi etiam ad Caroli M. tempora accedentes non defint huic provinciae complures manu exarati Authores) Etquidem ad horum manufcriptorum Codicum fldem fedulo excuffos provoco,imo rem ad oculum demonftro,editiones affero, quae cum in omnium manibus effe pollint, ulteriori certitudine haud indigent: Dilingana de anno ij"8f. in 8vo,& de anno 1722.Colonien1isP.de Mares 1664. item P. Juvencii Romana, & denique prxftans illa Dacierii ac Defprezii juffu Regio ad ufum Serenifilmi Delphini adornatx, atque hae blnx ultims etiam allatis Interpretum rationibus omnes Rhfti & Vinde~ lici habent , quos populos per particulam Et geminandos contra Acronem & Porphyrionem acriter quoque contenditGlareanus Vir harum Regionum peritiffimus : locum hunc pariter in menda cu- bare, nec contratot bonos Authores admitti poffe, praefertim cum

Codices aliqui , & in aliisBattelianus adftipulentur , limatiffimus Bentlejus pluribus agit. Authores vero ipfos mox inferius promam. Poft Horatium jam Horatii interpretes laudat VelferusAcro- nem, Porphyrionem & Servium, qui omnes, ut ait Rh&tos-Vindeli- cos velint. Intereft autem hos ipfos in fontibus confulere ; Acron igiturita in hunc locum commentatus eft: TaUmDrufum ridereRhz- Edit.Bao

fil - 8 * ti, Vindelici Barbarorum gentes. Porphyrio vero fic : Scripta eft ergo l (hxc ode IV.) in Neronem Drufum privignum & fuccejforem Augufli, ^ 7 ' qui Rhttos Vmdelicos bello vkit. Et iterum paulo poft : Hi Vindelki YMt.Vc. ab Amazontbus rejeBi e fuis fedibus ex Thracia in exilium , & fe contu- ne t. f. Ujjealib, inque jugis infedijje qubd i?o£ dicunt, & potifjlmnm infe. iela fecu- # G 3 rejque £ 87. 54 Caput XIV. Refpondetur Authoritatibus

refque Amazonum experti fuijfent , ipfos ufum earum in bello accepijfe.

Sed quemadmodum hanc fabulam ipfe Velferus detre&at : ita editi cum hoc ipfo Porphyrione Horatii interpretes Afcenfius & Anto- nius clariflimis verbis defuper Porphyrionem configunt , & utrunv que interje&a Copula ET a fe invicem disjungendum efle compro- bant, Acroni & Porphyrioni Velferus Servium junxit, fed non integrum ita enim eundem ad Virgilium lego:

L. i.ad ... atque intima tutus

n » v « ^ Regna Liburnorum, & fontem fuperare Timavi. i.162. e- ideb tuti, quia Rhjeti Vinielici ipfifunt Liburni, fevijfimi admodum po- dit. Co- pitli 5 contra quos miffus eft Drufus , hi autem ab Amazonibus oriqinem

* ! 4 4 ' Hem ! quot fabulas pauca haec verba complecluntur ? quam

mire infaniunt ficulnei hi Scholiaftes , ut illos merito compellat

Bentlejus ! quis Vindelicos , imo Rhaetos ipfos Liburnos effe fo-

mniavit ? imo ab Amazonibus originem ducere ipfe Velferus (ut

dixi) fabulis meritiflime accenfet , & cur non priora? quadrarunt

nempe Rh&ti Vindelici, non autem Liburni , hinc omifli : quomo-

do autem hxc fatis clara & firma fint, non difpicio, uti nec illud :

llnus Pr£fes prtfuit , utroque populo in unam provinciam Rhatti nomine

coafto ; iterumque : Rh&tiam propriam & Vindeliciam in unam provin-

ciam coiviffe plerifque teftimoniis conjirmare poffum , quibils nt in re clara abftineo. Ego fane ut jam dixi, nullum omnino anteConftanti- ni aevum vidi, femper Rrmiam a Vindelicia diftin£tam lego, imo & poft illud, tefte in hac re Pancirollo omni exceptione majori ad f. 1 y 2 • Celebrem illam Imperii dignitatum notitiam : H<£ du&. Regiones

(Rhaetia I. & II.) a duobus Pr&fidibus adminiftrantur , licet quod Prae- fidem attinet, non invitus cum Velfero concedam, uni fxpiusPrae-

fidi utramque committi potuifle provinciam ; Si tamen unquamfe-

parata ab Italia Provincia fuit , & non potius , quod veriiis exiftimo, huic accenfa vix unquam Praefidem, fed Magiftratus duntaxat

extraordinem pro diverfa rerum indigentia acceperit : quod exAu- thorum Lapidumque a me probiter excuflbrum veriflimum puto,

& contra torrentem hadlenus niti atque adftruere aufim ; nullum enim ibi unquam Prsefidem, fed omnes, eofque duntaxatMagiftra- mitti funt, in tus lego , qui extra ordinem folebant , quales etiam his a Felfero allatis. 55 his non pauci Legati, Pro-Legati,Pro-Praetores, Procurarores,Du-

ces & Judices tantum, a primo ad quintum ufque feculum : Caete- rum nec author ipfe diffitetur de Vindelicorumorigine primos fcri-

pfifle Servium & Porphyrionem, cum tamen ille : ut eft notiffimum,TzMc.

Bitl1 Lat - fioruerit imperante Theodofio, fxculo primum quarto, & hoc jam ex- * * 1* 8 eunte , poft Auguftum nimirum ; hic vero Grammaticus incertx

prorfus aetacis fit : imb ejus Acronis non Authorem & Commentaria fi idem p. mentirUfaltem mifere truncata & interpolata ad nos pervenijfe feruntur : 237. & Miror fane virum alias perfpicaciflimum his authoribus innixum, 2 * 8 * cum tamen ipfe pro candore fuo fafllis fit, Rhttorum pm olim Poly- bium apud Strabonem meminiffe : quem Scipio Africanus bello jam Dc Hift.

Punico tertio in Africam duxifle Voflius Author eft ; ut adeo pluf-Graec.l.i. quam centum ante Auguftum jam annis eundem vixifle conftet,^ I2 3» quo fane tempore nulla adhuc Vindelicorum mentio ufpiam repe-

ritur ; Imo idem Clarifiimus Vir varia de Rhaetis teftimonia ad tem- a f. 20. pusPolybio &JulioCaefari intermedium affert, quae ad Rhaetos Ita- iiae & Galliae imminentes pertinere cum fide afferit, in quibus nul-

]a adhuc de Vindelicis deprehenditur Litterula : Scriptores Augu-

fto coaevi primam eorundem mentionem , fed diverfam femper a Rhaetis, ingerunt, quos fuo loco curate dabimus. Caeterum fufpicio,quam addit,placet omnino,hos(Vindelicos nempe) illis(Rhae-

tis) quandoque auxilia fubmififle , imo cum gentem utramque diverfam fed limitibus faltem fuis vicinam ac conjunclam fuifle pateat , bello illo Augufti , aut etiam prius fcedere quoque fociatam

non inepte quis dixerit , deviitofque tum a Mario Confule Stonos feu Stoenos utFafti habent (Rhaeticam in Tridentinis Alpibus gentem) tum Rhaetos a L. Munatio Planco, tefte Lapide, incertum tamen ubi , debellatos fibi vires ac Socios ad irruptiones in Italiam fubin faciendas iclis fcederibus quaefiifle. Dein quod Tacitus, qui ad exordium Saeculi fecundi, Dio, qui ad tertii fcripfere, plerumque Rhaetiae nomine utantur , atque illud Vindeliciae paulatim defuetudine obfoleverit, univerfim verifimilius mihi haud videtur, nam & Vindelicarum Cohortium primus meminit : alter de Rhae- tis praecipue loquitur, Alpium Tridentinarum incolis, ex Italiae finibus praedas agentibus, & ad has a Drufo devi&is fubmiflb dein- deTiberio, qui in Lacu Brigantino, & jufta in Campis Licatibus a- cie utramque gentem domuit,nec Rhaetos amplius nec Vindelicos, fed 56 Capui XIV. Refpondetur Authoritatihus fed barbaros appellat; taceo, quod cum Drufus &Tiberius aDio-

ne fimul multis in locis in Rhxtiam irrupiffe , Rhaeti autem praecipue in Alpibus Italiae vicinis habitaffe dicantur, res de lacu tam A- croniano, qualem Strabo, & ex eo Velferus defcribit, quam etiam deBenaco, quem forte Dio & poft ilium Illuftriffimus Maffejus in-

telligit , vera effe pofiit , ut adeo Dio de Vindelicis verbum haud

fecerit : Licet ejus verba deLacuBrigantino ob confenfum aliorum Scriptorum melius de Lacu Bngantino explicari poffe ipfus non ab- nuam. Dein quidfi uterque Rhaetorum per antonomafiam utpotc gentis praecipuae & jam per integrum prius Saeculum ante Vindeli- cos a Romanis hinc inde tentatae, & partim devi&ae, aut certe no-

bilioris , & antiquioris meminiffet, foederatae vero afferre memoriam haud admodum neceffarium duxiffet ? quidfi Dio tertio jam

faeculo induftrius quidem , fed Graecus Scriptor gentis duntaxat fibi notioris nomine fuiffet contentus ? Qupd vero de Splendidiffima Rh^tu Colonia Tacitus affert, res quidem effe videtur altioris inda- ginis, nam fi Auguftam Vindelicorum intelligit, ea tum in provincia Rhaetiae non fuit ; cum Lapides Tacito multum pofteriores , ut infra videbimus, & qui citra exceptionem omnem legitimi, fingulorum oculos in locis publicis Veronae & Vindobonae provocant, omnes adhuc habeant: RtLETLE ET VINDELICLE.

Ex quo clarum utique fit, Tacitum fortaffe non Auguftam,fed Co- loniam noftram Veldidenam intelligere potuiffe, quae re ipfaRhae- torum fuit, & de qua verba haec : non in ripa commercium.fed penitus multo magis, quam de vicinaAuguftaVindelicorum accipi poffent; cum enim Italiae accenfa fueritRhama ac Vindelicia,ut etiam ex Notitia adhuc & LibelloProvinciarum,luce meridiana fit clarius, • certe nunquam illis provinciae nomen convenire , aut in proprio intellexit, fenfu accipi non poteft : fi vero illam Vindelicam certo mallem ego verba haec ex primo CodiceCorbejas reperto aGerma- no quodam faeculi circiter quarti aut pofteriorum Librario ad illius

fecundae , aptaffe : folum enim Tacitum xvi ftylum , Rhaetiae nempe reliquis omnibus tot ac tantis faeculi fui Scriptoribus , repugnante prxferre non aufim. Nemo porro Scripto- infuper Lapidum fide , (uti fane opor- rum, nummorum, lapidum hanc fuam Auguftam , tuiffet) a Veljero atlatis. 57 ruiflet) unquam Auguftam, (Coloniam fcilicet) Rh£tU, fed conftanter yindelkoYum compellant : Dein plures in Tyroli noftra, Rhxtia fcilicet, Colonias fuifle Lapis vel hodie Tridenti fpe&abilis de hoc ipfoTridento (quod tamen femel duntaxat in Itinerario Antonini abOpitergio nimirum terminus eft) fide certa nos edocet,itaenim iile, ut nos ipfi coram infpeximus, imo Ipfe V. Cl. Velferus inter monumenta peregrina attulit, fi ergo vidit, & Coloniam in eo viderit, necefle eft:

C. VALERIO C. F. PAP. MARIANO HONORES OMNES ADEPTO TRIDENT. FLAMINI ROM. ET AVG. PRJEF. QVINQ. AVGVR. ADLECT. ANNON. LEG. III. ITAL. SODALI SACROR. TVSCV- LANOR. IVDICI SELECTO DECVR. TRID. DECV- RIONI BRIXLE. CVRATORI REIP. MANT. EQVO PVB. PRjEFECT. FABR. PATRONO COLON. PVBLI- CE.

Quo folo lapide certum flt, unicam in RhxtiaColoniamAuguftam non fuifle, cum & Tridentum certa fuerit RhaetiaeCoIonia : Augu- ftam vero fuam Rhaetorum Coloniam quinam alii dicant , ut vult

Velferus , quem habeat ex Romanis Scriptoribus , libenter intelli- gam,&mox vin£tas manus dabo, nam Notitia fub difpofitione Vi- ri Illuftris Comitis Sacrarum Largitionum ponit quidem Praepofitum thefaurorum Auguftae Vindelicenfis Rh

lias omnes dejiceret , duplici ariete utitur ; in Alpibus non fuifle Veteranos, inquit, quafi inferret, nullam igitur exVeteranis deduclam Coloniam, & Alpes, neclimites potuifle recipere, nec exco-

li : hoc eft, fi rite auguror, agri non fuere,qui potuiflent Romano more Veteranis aflignari. Dedocere tamen illum hunc errorem

(etiam fi Lazio fidem habere noluiflet, quamvis fidifle credam) Ap- H pianus : ::

58 Caput XIV. Rejpondetur Authoritatibus pianus ProfefTor Ingolftadienfis potuiffet : qui lapidem non longfc a Suazio collocat, ad agros, ut puto, Veteranis Veldidenam dedu- #is, aflignatos, & ita defcribit T. F. CAMPESTRI NVS VET. ET IVL EXORATA IVL. EXORATO LIB CONI FIL OB ANN XX. E SECVNDINO CANDIBIANO CONIVGI GENERO VIVI FECERVNT.

Has tamen, quse fequuntur,cum nec fuo, nec nortro ctiam aevo publici juris faftae fint, citra culpam ignorare potuit Veiferus : prima Tridenti occurrit hujus tenoris G.V. QVINTINVS FILIVS C.V. FIRMI VETERA N. CHORTIS IIII. IRMANINIA QVAR TI FILIA TEDA MATRE VIVVS FECIT SIBI.

Altera in Caftro Stenico Epifcopatus Tridentini (videntur de Sto- nis, aut ut alii melius legunt, Stcenis reliquiae) ad murum Sacelli D, Martino Sacri

I M. VLPI BELLICVS VET. ;

h Velfero allatis» 59 VET. LEG. XXX. V.V. SIBI ET SVIS.

Vidimus Veteranos ; nunc utrum rupium multitudo limites acci-

pere pollit,videamus : Provinciam noftram frumenti leitiffimi fer-

tilem nemo jam hodie negat , imo funt non imperiti quidam , qui

populofe huic genti fine exterorum auxilio frumentum , quod in

noftris agris Rhaeticis nafcitur , fufficere credunt , fi prohibitio in valle prxcipue Venufta,ne ad Grifones tanta in copia exportaretur,

aut utilis aut neceffaria foret : quod certiffimum fore locorum pe-

riti contendunt, fi paludes exficcarentur , quas olim non adeo ex-

tenfas , latafque fuiffe fama refert , & reperta «dificiorum ingentia

in his rudera docent : exficcari autem poffe complures prarter Kir- cherum in Latio fuo fuse de Pomptinis exficcatis & ulterius exfic^- candis agentem experientia teftc Batavi monftrarunt: Sed miffis

hifce recentioribus antiquos confulamus : Frumentumjarri olim ex

Rhaetia fecundo Oeno delatum Eugippius docet ; folus enim in Ty- roli Oenus eft Rhaeticus, extra iilam Noricus & Vindelicus, aut,fi illius aevi Geographiam rite fequi malis , partes Rhastiarum & Vin- deliciae funt & noftrae, verba ejus haec funt : lgitur non multb poft ra~ MS.tum tes plurim£ de partibus Rh&tiamm mercibus onuft£ quamplurimis infpe? San-Gc- or c. rate videntur m Littore Danubii , qu£ multis diebus crajjh fiuminis gla- g* 5.

ciefuerant conligat£ 9 qu£ Dei imperio moxfoluU ciborum copiasfame laborantibus detulerunt. Quin certiora adhuc ex vetuftioribus afferemus ; jam enim Polybius de Rhaetis nondum cognitis Vindelicis - haec tradit : MedU verb Con Vattes ab utroque Alpium latere Uta pa- 1 3, f# 9 2< fcua , atque apricas arbores habent , 55 humano cultu digniora loca

Strabo : Tumuli , qui commode coli valeant , vallefque bene condit£ ;l.4.f.?i$„

Solinus : Excipit ager Rh£ticus opimus &ferax. Et haec de agris. c . 24.

Qupd Curiam Rhaetiae primae Tribunal faciat, rationes pro «>-

vo Romano nullas affert : Praefidis certe Tribunal non fuit , qui fi ctiam adfuiffet, non uno in loco ha2rere illi fuiffet licitum , fed 0- mnem obire debuiffet provinciam, ut ex quamplurimis Plinii II. E- piftolis , & fua me docuit Vir & Genere & Litteris fummus Scipio Vcron.Ii. luftrata Maffejus : noftra autem argumenta, quibus moti Curiam Tribunal kf- 18 H z fuif- ^ 60 Caput XV. Utl Qr* Nummu

fuiffe, impugnamus , fingulari circa finemCapite afferemus : Nec indagare modo juvat, utrum infirmae fint de xvo Conftantii fufpi- ciones, aut utrum Licinius Valerianus Auguftx Vindelicorum, an in alio apudRhaetias locoprincipe Imperium fuerit aufpicatus,quod

illi milites contracti undique apud Rhaetias ob inftans bellum detu- lere,locum nec Aurelius Viclor,nec alius quriquam expreffit: his, inquam non immoror, ne a lineis excidam.

*^^^^^^^^^^^^;^^^^ * $ $ ^^^hm^^^J^^^ CAPUT XV. Uti & Nummu

|Oftquam gravium Authorum verba perpendimus j efriam ad minutias defcendendum eft, ad nummos nempe, in quibus

P apex , numerus , imo Litterula omnis ad fcrupulum exami- nanda venit, ne delicatis Rei Nummarix Cenforibus re vel mmi-

ma non religiofiffime iterum , iterumque ad trutinam revocata vel

flomachum moveamus , vel litem graviffimam. Sed eft fane magnum aliquid in his antiquitatum reliquiis, ubi minimum quid ne- gligitur: Hinc cautus admodum Velferus nofter extemplo addidit:

mihi neque nummos , neque eorum delineatam fpeciem videre contigit.

: tantiUnm audacU accedat , magno antkju.c Et in fine Cui inftituto fi rei periculofiat, necejje eft. Verum antequam de Nummis Auguftse

Colonicis aliquid certi ftatuamus , definiendum prius tempus an-

imfque venit , quo in poteftatem populi Romani Rhaetia cum Vin-

delicis redafta eft : quo femel ftabilito,etiam Coloniae tempus,pri- mique ejufdem parentis,fi qui funt nummi,nobis certi fiunt. Vel- T ferus non fine ingenti labore & eruditione Anno L . C. 739. ante Chriftum natum 1$. Livio Drufo Libone, & L. Calp.PifoneCsefo-

nino Coss. bellum Rhxticum motum afferit ; ad eundem annum, fed loco cognominisCaefonini Caeforinum Confulem, annum vero ante natum Servatorem decimum quartum Mediobarbus in editio-

ne Argelati Mediolanenfi, nullo tamen , qui hanc vicloriam diferte eonfignant. Vir infignis A. Fabricius, qui fin- p.41. notaret, nummo J. gularem CaputXV. IM&Nummi. 6l

gularem de Augufto Chronographiam contexuit , belli hujus pri- mordia ad eofdem cum Velfero Confules & U. C. annum, ante Do- mini vero natales decimum quartum refert. Idem meus Stephani Dio (adfcripto ad marginem eodem U. C. anno) fub iifdem Con- In not. ad fulibus tradit. Nec diifentit quoad Confules Sigonius , etfi erronee Llv m * - P« anno U. C. 73 f. viclam Rhastiam crediderit, nam hanc biennio poft, I0? * nempe 741. ante Chriftum 15. Tiberio Cl. Nerone & P. Quintilio Varo domitam idem ibidem vult Fabricius, Joannes Maffon in vi-

5*. ta Horatii e diverfo U. C. 739. & ante Servatorem noftrum 1 anno expeditionem in Rhxtos & Vindelicos a Tiberio Drufoque aufpiciis fecundis peraclam prseunte Dione vult. Verum hxc omnia anno unico cum gente bellicofa in diverfis partibus,& Alpibus bel- 16 difficili, navibufque forte in utroque Lacu faltem Acronio allo- manis prius haud navigato primum fabricatis peraclafuiiTe vix cre-

dibile nt : atque hinc biennium Fabricii non ftatim rejiciendum pu- tarem, prsfertim quod tefte eodem Dione Auguftus, (cum fufi licet jufto praelio in Alpibus Tridentinis a Drufo Rhseti nondum ta-

men herbam porrigerent , fed tremendis Alpium receffibus & im» pofitis his arcibus plus vice fimplici, ut Horatius canit, dejiciendis tuti nihilominus Galiiam urgerent) Tiberium primum poftea con-

tra eos miferit : ut adeo Dionem tempus belli ccepti defignafTe , & totum fimul in continenti defcripfiffe a vero haud abfonum videa-

tur, etfi eodem ipfo anno finitum forte non fuerit ; ait enim : eo tempore (& non anno) h& res funt geft£ &c. eapropter Auguftus principio delnde Drufum fj? Tiberium &c. Et quamquam etiam Strabo te- 1. 4. p. m. ftetur, quod horum omnium (Rhxtorum nempe, Vindelicorum No-37f» ricorumque) impudentijfimas incurfationes reprejjerit ejus Tiberius , & frater Drufus tftate una : Id de incurfationibus tantum intelligendum cenferem, cum de domitis una seftate his populis fimul omni-

bus hoc dici minime queat ; nam tefteCl. HanfizioNorici primumGerm.

anno U. C. 761. Chnfti o6lavo fubacii fuere : Ex hoc difcordi art-Sacra.Ti, f% *• norum computo id tamen indubitato coliigitur , annum U. C. 739. vel 740. aut certo 741. ante Chriflum vero (fi calculum quorundam recentiorum fequamur) g. 9- aut 10. Rhstico triumpho fuiffe

nobilem , quibus Auguftus teftibus Mezabarba & Eruditiffimo Vi-f.^« Di{r 2 gnolio Imp. IX. Cos. XI. Trib. Pot. VIII. IX. X. & XI. iteratis tefli- - r Ap ° L moniis in nummis audit quamplurimis : His delibatis jam ad noftra J H 3 re- :

62 Caput XV. Utl & Nummi.

revertamur nummifmata; primum igitur, quem Velferus produxit de Drufo nummum, in Conditoris memoriam rite produxit, addi- tus ver6 Germanici titulus nec Rhaeticum nec Vindelicum dicit

Secus enim Rhenus ad nos potius , Rhaetiam nempe primam , cui fontes cumOeno &Athefi noftra debet, adfcribendus foret. Num- mum alterum nec apud Mediobarbum,Patinum,Begerum aut Vail-

lantium invenio : Occo certe Medicus & Nummariae Rei peritiffimus Auguftanus eundem pro decore Auguftae fuae adduxiffet haud

dubie, nec omififfet Mediobarbus Occonis Continuator, fi in publicum Num. unquam prodiiffet : Qui autem apud Vaillantium TISEM- prasftant. PRONIVS IIIL VIR QDESIG. audit,adCarthaginem&an- p< 3 °* num U. C. 72f . pertinet , ut ex Dione idem Vaillantius tradit. Ve- rum cum exftare nihilominus hic nummus poffit, ajo, eundem annum domitarRhaetiae & Vindeliciae ex amuffim ad mentem complu-

rium praffeferre ; fed cum Coloniam nullam cognomine expreiTam

Litteris promulget, res prorfus incertiffima eft , anAuguflam, an

Veldidenam , an aliam loquatur ; plures enim unno anno deduci

potuiffe , aut etiam deduclas fuiffe Colonias cur ambo negemus? addo, plerifque, quae Auguftae nomen fortitae funt, Coloniis, aliud

cognomen urbis aut gentis , quibus differunt Auguftae , adjeclum

confpici : ut infpicienti Nummos Augufti Colonicos apud Medio-

barbum patebit ; fi autem re ipfa extet hic nummus , & conditam Auguftam defignet; hanc gloriam Coloniae huic minime invideo, imo defcriptam a me inter Viros eruditos controverfiam de anno nimirum fubaclae Rhaetiae ac Vindeliciae optime componeret. Ter-

tium quidem nummum Mediobarbus quoque exhibet , & quidem cum Nuce Pinea, fed pace Litteratiffimi Auguftani dixero, rationes expeditas nondum effe, quod Pinus haec Rhxtica certum fit illo aevo

Auguftae Vindelicae fymbolum , prouti & ipfe Velferus non invitus

fentit : in Alpibus enim noftris forte felicius crefcit, quam in cam-

pis Lycatibus Nux Pinea ; nobis proin , non Vindelicis haec magis

propria foret. Deinde fruclus mallem Regionum , quam urbium in nummifmatibus effe fymbola ; Arabia quippe ramufculos balfami ac thuris,Palmam Judaea, ariftas Sicilia, flores Achaja, uvasAlexan- dria in auro, argento, aere oftentant, ut P. Ludovicus Jobertus e Inftr.9.a SoCt j£fu i n inftru&ionibus Rei monetariae edocet. Ego plane ex- * 2?7 p * cuffis Augufti nummis Colonicis nullibi fingulare aliquid aut prae- cipuum :

CaputXV. Utl&Nummi. 65

cipuum Urbi cuidam , fed plerumque Infignia, Capita & Symbola Principum, Inftrumenta Pontificalia, figna militaria, oleas & lau-

ros, Triumviros & Boves Coloniae , aut denique portas , pontes,

Caftra cum animalibus Romae & Principum deprehendi : (i qui autem tuto hunc Conum Auguftae poffint afierere, me non admodum invito facient. Bafin caeteroquin & magnitudinem hujus in num-

mo Pini (fi eft tamen pinus) nondum fatis capio : artis plus, quam

naturae , atque hinc longe aliquid aliud latere fufpicor. Quod vero Augufta in Infigni hodiedum Nucem Pineam gerat, pofteriorum

temporum mos eft : nemo enim Infignia ante Caroli M. aevum,aut Sacra in Palaeftinam bella afferet. Illud autem, quod Velferus fub-

jungit, credibile non efTe , Colonicos Nummos extra eam Colo- niam, cujus aut nomen, aut fymbolum gerunt, percuiTos, fallit o-

mnino ; non enim Praepofitus Thefaurorum, ut idem credit, praeter vectigalia pecuniae etiam fignandae praefuit, verum folis vecliga- T f* T - libus , ut Pancirollus ad hoc officium docet : Et tefte hoc ipfo Pan- 4 f* I42 * cirollo in Occidente fex tantum in locis moneta fignabatur, quibus

tot Procuratores , non Praepofiti Thefaurorum praeerant : vin' nomina ? hai>e ex ipfa Notitia

Procuratores Moneta. > f. 140.

Procurator Monetx Sijcian£. Procurator Monet£ Aquilejenfis. Procurator Monet£ urbis Rom£. Procurator Monet£ Lugdunenfis. Procurator Monet£ Arelatenfis. Procurator Monet£ Triberorum.

affirmante Quibus addendae Pitifco Londinum , Narbo & Sirmium : In Lex. locis Antiqq, tot enim MONETA AVG. cudebatur : in his Auguftam * Vindelicorum utique defidero, & ni vehementer notae officinarum '

nummis omnibus poft Conftantinum incufae exerrent , illam in his

difficulter omnino inveniemus. Quin fi Auguftae etiam Officinam monetariam lubenter tribuamus, cum nondum omnes omnino no-

t£ efle videantur ; id tamen Augufteo ac proximo aevo non tam facile concedendum putamus : Neque dicere potefl: Velferus, urbem Rhaetiae, ut vult, principem, Vecligalium utriufque cuftodemfuif- fe: 64 CaputXK Utl&Nummi.

fe : nondum enim probavit. vecligalia Rlmix prims Auguftam de-

: lata effe ha?c enim aut tranfvehendis apud nos fpeciebus , quibus Notit. PrxfeclusLegionis tertia? praeratTeriolis (nomen & locum arx no- Imp. f. ftra princeps per excellentiam di6raTyrolis fervat, ut infra demon- 172. tmtf ftrabitur) impenfa fuere, aut per compendium Aquilejam adComi- tem Thefaurorum per Italiam, ad quam nos aliunde pertinebamus, #?ftf 6 ~9W* fubmilTa fuit. Quin fi demus pro ftipendiis forte militum in ftatio- ne Limitanea numerofiiis degentium inferviiffe, num Veldidenam haec fubruunt? Quis enim nefcit, affignationes hujufcemodi&fie-

ri potuilTe & fadtas fuiffe , quas firmandis Rebus Auguftanis haud ideo reor opportuniores. Quartum porro quem affert, nummum, itemm inMediobar-

bo, Patino, Begero & Vaillantio requiro ; nec Coloniae quiefcen-

tis imaginem admitto ; decipi potuit Vir magnus, dumNucem pineam Conum feu Strobilum credit, interim autem vas huic fimilli- Antiqq. mumCornucopiaz turrita Cybele in nummo Montefalconii pmen- cxplic. dit, quam controverfiam non dirimo, fed ab eodem Velfero diclum t. i.f. 10. conus e ft ab eo non tantum Coloniam Auguftam acce p to ^ ^ £ 9 ' n 9 * (cur enim hanc inprimis?) fed Rhxtiam omnem defignari dico : Boves autem Colonix & titulum in quinto nummo Julti Auguftz

an hanc fuam fpeclare non una ex ratione dubito : & quamvis Me- five aliunde translato f. yo. diobarbus in nummo hoc, five ex Occone Au- guftam Vindelicorum admittat, id tamen deceptus agit, ait enim: Ex veteri Infcriptione Coloniam Juliam Auguftam diilam docuit Erudi- tiffimus hujus urbis Civis & decus Marcus Velferus ; Ego autem in tota Velferi Vindelicia ad naufeam excuffa in nullo Lapide hunc titu- luminveni, & an unquam inveniri poflit, haefito; proprium enim magis Julii Caefaris Coloniis effe credo ; ita enim in ejus nummis Argelat. infcriptam Juliam Berytum, Juliam Corinthum, Juliam Valentiam in- in jul. venio. Julio Caefari nec Velferus fuam in acceptis referet Augu- Casf. a ornavit ft am Coloniam : nomen hoc forte aliquibus manfit , quas 8 *\ '. Auguftus invicem ab iis nummorum honore ornatus. Colonia ni-

dccitana Colonia Julia Augufta Berjtus , Colonut mlYum Julia Zmim , Aii ^a^ vitlrix Leptis Tarraco : Colonia demumJuliaTradutta g? f.4fi Julia Celfa & Otlavia : Sed talem effe Auguftam contendo, quales fucre Auguftct

Patrenfis & Bilbilis, C

Velferus fufpicetur, veftigia fane non invenio ! Harduinus autem adColoniarum nummos mihi ad manum non eft; Certe aliam Ju- liam Auguftam dextra binas fpicas,finiftra haftam tenentem ex thefauro Medicaeo Eminentillimus Norifius produxit, quam nemo noftram aufit dicere : uti nec illum, quem itidem cum hoc titulo junftis in parte adverfa manibus caduceum, & binaCopiae Cornua tenentibus Duumvir nofter meo numero feptimum attulit.

De fexto pariter ingens mihi dubium fuboritur,quadrigam refert, in qua nux pinea, Infcriptio : TI CLAVBIVS TL F. hic Augufto avo NER O : An , quod Ducibus Tiberio & Drufo

Patre fuo Rhaetos fubjugarit nummum cudit ? fed falfa Infcriptio eft, non enim Tiberii , fed Drufi filius hic Claudius fuit : nec triumpha- les de Rhaetis Drufus Pater, fed honores tantum Practorios adeptus eft. Deinde quis pineam nucem in quadriga fuftineat ? fubleftae fidei mihi aureus videtur, nec (fi tamen oculos meos non fefellere Authores nummarii) reperire illum in his, qui mihi ad ufum funt, potui : Quin neque tum refragarer , fi ex Obryzo & legitimus foret; non enim rationibus noftris obeffet, fed Velferi. Minime etenim verum illud Velferi de Augufti temporc (licet olim reip.) im- fuifle eorum fymbola, qui pofita nummos fignavere : & addita pinea nucula, nummus ubi percuflus fuerit, fignificafle. Iftud quippe Imperatorum sevo nunquam in ufu fuit , imo nec monetaz quidem Praefe&orum nomina aut figna poft Auguftum occurrunt ; ut caetera , quae de ftrobylo opinatur , taceam. Quod numifma ultimum Hadriani attinet, hoc folum adverto, quod authores ante Ha- omnes Rhaetiam a drianum Vindelicia diftinguant ; imo lapides & authores, ut poftea videbimus, etiam poft Hadrianum apertiffimis fejungant verbis : acTacitus ipfe Vindelicas Cohortes laudet (quas I neque ::

66 Caput XVL Ac catera Monumenta.

neque nos Vindelicis demimus) potiori urique nobisjjure hic nummus vindicandus erit. Placet in hanc rem limatiihmi Begeri ad

Thcf. hunc nummum rariorem fenfus : De exercitu Rbttico, inquit, ticet Brand. Authores fileant , loquitur tamen cum nummifmate ratio , ckm gentes de- t^.f.108. viBas nonniji Legionum prtfjidiis & Exercituum Romani tuerentur , imb

ex ipfis exercitus confcriberent , Rh£torum fane Cohortes apud Tacitum L 2. memorantur : Addo ego, & voce quidem ftatim infequenti

Vtndelicornmque : ut diverfus appareat a Cohortibus Vindelicis ex Cohortibus Rhxticis Exercitus, militem enim Hadrianus (adjungit ex «/Elio Spartiano Begerus) quafi bellum immineret,exercuit,dum inGer-

maniam tranfiit : Locum infuper CafTiodorii itera.e placet : RhMios

munimina Italu , exercitumque eum Cljpeum Romanorum appellantis Quae cum Verona? fcripferit CafTiodorius, Rhaetiam primam fibi vi-

cinam, tutioremque Alpeftrem intelligere debuit ; Rhaetia enim fecunda, & in hac Augufta non munimen Italiae, fed Jimes & munimen Vindeliciae ac Rhanix fecundae adversus irruentes Barbaros e-

rat ; exercitufque in Alpibus noftris meliori jureCJypeus Romano-

rum infigniri potuit ; Nemo enim tam infuJfe mentis erit , qui hanc laudem ad folos Vindelicos injuria trahi non fentiat. Demum Co- loniae dignitatem, atque in nummis memoriam, nunquam Auguftae

urbi abnuo , & in Vindelicis contra quofcunque defendo, etfi nummum Tiberii, qui Col. Aug. Vind. jaclet, nufpiam offenderim, nam

& mihi fummopere gratularer , fi tantae vetuftatis teftem novum nancifcerer, qui non Coloniam Auguftam Rhxtorum, ut tanto ni- fu adlaborat Velferus fed Auguflam Vindelicum una cum authonbus omnium oculis objicerer.

^pf|' ^tgr T|p ¥jp *& rT *9T ^W> ^P m^ ^T *Wr *Wt *W> *v* ^W> ^r ^wr ^r *wr ^W^ *Wr ^wr *Wr ^wr ^Wr *W» ^Wr^Wt V ^IH ^wr *w> CAPUT XVI. Ac cMera Monumenta.

Uemadmodum in nummis, veluti aere alieno (cum fibi ho-

rum copiam non fuifTe , imo ne confpeclos quidem effe

afferat) integerrimum fe praeftitit Velferus ; atgjje eapro- Q pter :

Caput XVI Ac catera Mmiumenta. 67

pter fi etiam in his adducendis explicandifque impegiflet, eb venii dignior foret, quod illo adhuc svo vix tres eximii numerentur Au- thores, qui de hac re vel fcripferint tantum, ne dicam (quod primis vix unquam poflibiie) feliciter ac citra errorem verfati fuerint, ut adeo omnibus pronum fuerit, faepius extra oleas (ut loquimur) errare. Contigit ea felicitas noftris primum temporibus , in quibus non multum a femifaeculo ea commendatio Batavis, Anglisjta- lis ac Gallis debetur, non tantum nummos, atque omnes omnino in his apices (pene dixifle atomos) fed & terras omnes luftrafle,at« queimmenfa nominis&gentis gloria eruderafle : quos haud fegni- ter Germani noftri, praefertim magni quidam adSeptentrionem Vi~ ri infecuti funt, imo quoad primos Conatus nemo Occonem ante- ivit : His Ducibus fi uti licuiflet amantiflimo Patriae Civi , paulo aliter forte rem fuam adornaflet ; Veruntamen quod in nummis non. licuit, in lapidibus praeftitit, imb ibi plus praeftitit, quam fuo aevo omnis Litteratorum caetus : hujus enim (quod nemo nefcit) Con- filio &hortationi magnum iilum Infcriptionum thefaurum prae re- Jiquis debemus, quem primus omnium Gruterus condidit, & quotquot Gruterum Ducem vel fecuti funt , vel redintegrarunt , aut e- mendarunt, quales hodie funt : Reinefius,Fabretus, Sponius, Do-

nius, Gudius & Cl. Muratorius, aliique : quid autem in hoc genere Litteraturae poflit Velferus nofter, in monumentis Auguftanis ac peregrinis, quae fere dimidium rerum Vindelicarum volumen con- ficiunt, oftendit. Ex his plane colliguntur aliqua, quae fcrupulum caetera movent ; enim pleraque rebus noftris haud officiunt : Ad- vertimus igitur, & cum cura notamus, nullum ex his omnibus cu- mulate, atque egregie congeftis monumentis lapidem adefle , qui Imperatorem aliquem ab Augufto ad Antoninos ufque oftentaret fola MATIDIA Soror Sabinx Hadriani Conjugis, & in Cippis milliaribus poftca L. SEPTIMIVS SEVERVS, atque in faxo

alio GORDIANVS Impp. nobis obviam fiunt : Confideramus dein iterum Auguftam hanc urbem AELIAM quidem vocari,& in C. Julio Vettio AVGVSTAM VINDELICVM. Et GEN- TES VINDELICORVM in trophso Alpium. Hoc ultimum equidem gloflema fufpicatur Illuftris Scriptor, quod ex ora irrepfe-

rit, caufafque arfert non contemnendas. Sed cum in omnibus,pra> I 2 cipue :

68 Caput XVL Ac catera Monumenta.

cipue rccentioribus Dalechampii , VoiTii, Salmafii & ampliffima il-

la P. Harduini e Soc. Jefu eximii Critici adeiTe videam , nec in niti- da, qux mihi fuppetit, Clariilimorum quorumvis Virorum, ac fingularibus Gronovii notis cum variantibus Manufcriptorum Le&ionibus editione Lugduno-Batava nunquam omiifa fint; contra tor-

rentem niti nondum aufim : Infcriptionem autem ipfam ex fonte Giornale haurire non eft amplius poftibile, cum Trophoeum noftris tempo- de Lett. ribus penitus fit deftruclum , & ipfe vicus Torbia , ubi olim fitum i.art. T. fu it. Nifi forte theatrum Sabaudia* Amftelodami anno 1682. im- x 3'P'4f$«p re (ftim Rchquias nobis fervarit; fallitur enim V. Cl. Mabillonius,

qui Segufii fuperftes dixit ; aliud enim ibi tropha?um,fl//'«5 arcus eft,

fimili tamen exordio , quali illud noftrum Plinius inchoat , adhucdum decorus, quemllluftrifiimus MafFejus in Hiftoria Diplomatica Itaiice confcripta typis ac cxlaturis, & lterum in Epiftoia ad V. C.

Albertum Fabricium , latine defcriptum dedit , Augufti titulis , atque eodem prorfus initio ut dixi infignem, quoTrophaeumAlpium

olim fuperbiit : Maffejanus tamen,quem vir fummuscoramibidem eft illo i.nfpexit , contextu fuo diverfus admodiim ab Alpium Tro- phaeo, quod nobis Plinius fervavit. Sed iterum ad Lspides, a qui-

bus digrefti fuimus Velferianos ! multus equidem in h:s meritilli- mus author eft, in nullo tamen (ut contrahamus, ac minus profu- tura argutandi femina refpuamus) vel Coloniam Rrmorum,vel Au- guftam Rhaetije profert, qux verba nobis unice fuffeciffent,ne Vel- didenam fuis jam dudum ruderibus alte fepultam fortafse non citra invidiam erueremus, quod tamen faciendum neceffano fuerat, ut

tandem veritas di&orum elucefceret : Nunc lapidibus miftis ad nucem pineam revertamur, ubi ante omnia advertas velim,perobfcu- rum in multis monumentis veterum hoc feu obfonii,feu ornamen-

ti genus effe, & faepius a Cinara haud poiTe diftingui : nec tantum T x f.ioo.V aut prxcipue, etfi nux effet pinea, pro Augufta, ut credit Velferus, * 107. militaret ; cumin diverfiffimis cernaturornamenti loco monumen- T. 1. p. «. tis, quae toto Coslo a rationibus Augufbe difcrepant ; Occurrit enim f. 222. a pud Montefalconium in Comucopix Nymphx ad pedes Ifidis, in 276.378. Cornucopjae Herculis, in pinu Sylvani, ad pedem tauri Farnefiani 2* ^iterum in ara Sacrificii Deorum Marinorum in pompa Bacchica, in & *f 100.194. polhce manus votivae ter : in Cornucopiae Tiberis, & Siftro Ifidis, &c. in vafculo demum apud Fabrettum, & in Cl. Bertoli Aquileja in pla- f. 328. tea :

Cap. XVL Ac caetera Monumenta. 69 feaS. Joannis talis nux cjuinque pedum altitudine confpicitur, &Monte- ante omnes, quae hodiedum tota tabuiis xreis & deauratis cooper-falc. Iter ta, notabiliori adhuc magnitudine Romx fupereft, olim Maufokeo Ital. p. 8 Augufti fuperimpofita : Dein Cupidinem cum flrobylis ludentem^ ^"*' Begerus in Thefauro Brandeburgico; binos alios amorum genios, ' f qui ftrobylos ex arbore decerpunr, Montefalconius exhibet : ratio- jt I# £ nem Propertius reddit 180.

- - - - amores habet arbor In q^ Fagus £gf Arcadio pinus amata Deo. log. de

Lucianus vero pro exfplicat ridet qubd Cybele nimirum more & , qu J^ vetula, cui arbor hxc facra, experta fk ejus fagittas. Adderem his (nifi conjecluras nimias refugerem) potuiffe Veneris viclricis,quae Julio Cxfari pro tefTera fuit, aliquid fub ftrobylo fubefTe, quam co- luifTe Auguftum in gentem Juliam adoptatum pronum efl credere.

Ex quibus utique haud graviter feret Velferus, fi nihil pro Augufta facere Strobylos quis dixerit, fed ornamenti plerumque genus efTe admittat , aut CybeJi facram nucem pineam , aut Rhxtiae I. noftrx magis.propriam hanc Alpium arborem defendat.

CAPUT XVII.

Quantum ex hispro Auguftafua Velfero concedendumfit.

haclenus non fine juftifllma AUdivimus laude , quan-tum pro Augufta fua laborarit NobililTimus ejufdem Duumvir Velfe-

rus , cumque in foro ac fonte Auguftum in aere vivere juffum , Conditore-m Auguftae celebrare audiifTemus , afferti rationes in Codice quxrimus : malo equidem , , inquit de Drujo verum ej]e , OttoFrif. quod & plures tradidere Authores, tametfi antiquiores, (nefallam) O-c-4- Honor,in thone & Honorio Auguftodunenfe nondum reperio ; Hanc proin Augu- Cnron ' ftam in Vindelicia & fub hoc nomine, & iub Rhsetiae fecundse titulo I 3 reli- 70 Caput XVII. Ouantum ex hispro Augujla fua reliquis prxftitifte cum eodem Velfero contra quofcunque propu- gnamus : Ifte ipfe urbis fplendor , tot £$ tanta antiquorum tdificiorum rudera, qu& occurrunt effodiendis fundamentis quotidie y fornices y cloac^ 9 pavimenta , pr£terea Infcriptiones , fcalptur* , ftatuarum bafes, ar*, nummifmata , vafcula fiHilia , quarum rerum nec vola nec veftigium ad Ifa* ram (quo in loco Auguftam exftruere Aventinus voluit) non tenuiter in- dicare , teftato denunciare videri pojfent. Nec aliam prxter hanc Auguftam (ut quidam nixi fundamen- to forte parum folido , non exhibitis veterum teftimoniis, aut lapidum, nummorumque fincera fide alTeverant) Tubingam , Augu- ftam Aciliam, & Badacum, Auguftam Tiberiam, & Quintanorum afferi poffe putamus ; cum infuper Itineraria,Tabula, Notitiaque de his omnibus Auguftis fileant. Haud equidem diflfttemur , nullum inter tot Monumenta a Viro Cl. in urbe ifthac allata, aut ibi (quantum fcio) hadenus reperta Lapidem Auguftam (ab O&aviano nempe, non alio quopiam Augufto, ut ^Elio Hadriano &c.) aut Augu- ftam Vindelicfim loqui ; Romx tamen inEcclefiaS.Joannis ante Por- tam Latinam talem extitiffe Jacobus Mazochius ante annos amplius

70. fcripfit : haud tamen ibi amplius nunc vifitur. Lazius quoque fimilem in monumentis Laureacenfibus legi Author eft: D. M. C. IVLIO VETTIO AVG. VINDELICVM MIL.

Et quamvis Velferus ipfe fragmentum ex ardibus Peutingerianis afferat, in quo urbs h*c MVNICIPIVM. AEL. AVG. Litteris trabalibus infcripta fit, & ab Hadriano nomen ob beneficii

ingentis cujufdam memoriam afTumpferit , idemque municipium

Colonia ^Elia Augufta effe potuerit , quin tamen jam olim ab Au-

gufto deduclamfuilTequifpiam improbet : utiit multxColoniseAu-

guftx vocatx fint a pofterioris aevi Imperatoribus condita? , quod InfcriptionumColleftoresFabrettus,Donius,Reinefius aperte mon- ftrant, dum primus Juliam Concordiam Auguftam Beneventum ex In-

fcriptione pofita Julix Auguftae Sept. Severi Matri producit : Alter Coloniam Aureliam Auguftam : Piam Canufxum ab Imperatore Aurelio

deduclam exhibet : tertius Coloniam Helviam Auguftam Lilybitanam in :

Velfero concedendum Jit. Jl in Sicilia aPertinace allegat, quibus Illuftriflimum Maffejum addo, qui in Verona fua illuftrata eandem Coloniam Auguftam. novam Gal~ p. i. f. lienianam exLapide defcribit. His tamen omnibus infuper habitis 3^°-n-3? etiam ipfemet cum Velfero ex rationibus apud Laureacum allatis

Auguftam Vindelicum certe Coloniam effe a Drufo deducram , atqui in Augufti Patris fui adoptivi honorem Augnftam compellatam fuiffe , citra hsefitationem ullam afrirmo, cum poft dirlicillimum longe cum Rhxtis ac Vindelicis belium, quod retentaturi tefte Dione videbantur, primum omnium, ac maxime neceiTarium fuerit gentes tam ftrenuas prxfidiis ac coloniis intra limites continere. Man- sitque Augufta Auguflum hoc propter excellentiam Conditoris ab omni xvo ad conftitutum hunc Jimitem Colonix nomen : & manfit ad exemplum aliarum longe antiquiffimarum urbium , quo Au- guftus fuos deduxit Colonos, milites, Veteranos ; Meminit enim fimili exemplo Auguft£ Csfarex Nicopolis, Auguftt Emeritaj Juliae Gaditanae, atque Auguft

Antonini Itinerario , in quo ab Augufti xvo hoc urbis nomen tanquam deviitae gentis Vindelicae trophaeum fupereffe indubitato potuit, ita igitur Itinerarium habet:

ITER DE PANNONIIS &c.

A SIRMIO LAVRIACO. M. P. CCCXXXVIIL AVGVSTA VINDELIC. M. P. CCXXVI.

Atque iterum in contextu Itineris

LAVRIACO. M. P. CXX. AVGVSTA VINDELIC. M. P. CCXXVI. A TAVRVNO LAVRIACVM. M. P. DLXXVII. INDE AVGVSTA VINDELICVM.

Rurfus :

72 Caput XVII. Quantum ex hispro Auguflajua Rurfus in Contextu Aquinodlio Vindobonam:

AVGVSTiE VINDELICVM. M. P. XX.

Hoc ipfo nomine aut cognomine ufus eft Geographorum fui, id eft, sevi Antoninorum celebratiffimus Ptolomxus , qui dum in defcriptione Germaniae primum Rhaetiaz, deinde Vindeliciae fitum exfpli-

caflet, inter enarratas hujus urbes defignat his verbis noftram : Sub bis Augufta Vindelicorum. Et Tabula Theodofiana cum urbis illu-

ftris , duarum nempe turrium, nota Augufta Vindelicdm. Demum quod mirere etiam dum fubRhaetiae fecundae divifionem ac provin-

ciam poft Conftantini tempora incidit , cognomine hoc, utut alte-

ro fimul aflumpto non excidit ; ita enim Notitia utriufquelmperii: f. l4 i. Pr£pofitus thefaurorum Auguft& Vindelicienfis RbtitU Secundf.

Edit. Atque ita per antonomafiam aut nomen Auguftae folum , ut infuper

Gronov. j n Geographo Ravennate videre eft (feuSaecufi VII. feu XI. Scriptor de Anno lt Viri Illuftres Eccardus Beretta componant) f ^ q UO d & a Viclore 1722 ' Augufto: aut Vindelicorum fimul , a deviclis populis , femperu- 2# p ' 7 furpatum , atque per omnes xtates ad noftra ufque tempora conti-

nuatum effe non tantiim ex Velfero difcimus , Catalogum Autho- jungimus in rum recitante , quibus nos Aufonium Mofella canentem - - - - nec proemia in undis

Sola , fed Auguftz veniens qubd mcenibus urbis Spetlavit juntiis Native Patrifque tnumphos.

1 Sed etiam ex Lapidibus (teftibus plane antiquiffimis utiit non rarb male habitis, aft nihilominus incorruptis) inteJligimus, quibus Pa- triae nomen (ut apud milites moris efle Fabrettus docet) Vindeli- cis nimirum per vocis compendium VINDEL. vel VEIN.

adfcriptum plerumque , etiam apud Velferum in monumentis Au-

C1.9-n.7. guftanis non femel,uti ScBaffum gente Veindelicum apud Reinefium

invenimus : ego verb nulla re magis, quam ex InfcriptionibusCo- lumnarum milliarium in hoc ipfo Itinere noftro Augufta Veronam nempe vel hodie extantium, utpote qui conftanter Auguftaz tantum nomen :

Velfero concedendumfit. 73 Ur- nomen pr#ferunt,convincor : Tres Velferus affert, hodiedum filiis finii jn agro Auguftano fpe&abiles , qui Severum Imp. cum Caracalla & Geta ad annum Chrifti 202. teftantur: VIAS ET PONTES RESTIT. AbAug. M. P. XXXXI. ZZZ M. P. XXXXII. & M. P. XXXXIII.

Quartum Parthani, hodie *}3arten<5?ircl) (credo Parthan~5?ird[)) fupereffe afferit. Quintum denique prope WiJthaimium ( Wilthi- nam feu Veldidenam vult dicere) ejufdem tenoris affert. Nec i vero abludit , etfi modo non amplius ibi , fed in ampla Celeberri- mae arcis Ambracenfis areafe confpiciendum cum quinque aliis pra> beat , ex Oenipontana vicinia (ut Vir nobilis Warmundus Ygl 4 Volderthurn apud Archiduces olim noftros in Camera Aulica rationum Prxfe6tus in annotatis ad Chartam Tyrolis Geographicam anno 1602. impreffis advertit) Uluc Anno 1 f 87- allatis, in quo pariter legere eft poft diftos jam titulos in candido marmore: VIAS ET PONTES REST AB AVG. CX.

Ad Latus, alius ejufdem ordinis e filice infixus eft, non proculMa- trejo , olim ad Viam Regiam pofitus , ut ex numero paffuum colligitur, ita infcriptus

AB AVG. MIAA. P. C. XV. P.

Et iterum alius ex marmore,qui Julianum Imp. prxfert, nefcio unde translatus , cum numerus hunc in Vindelicia olim pofitum indi- cct, qui fic expreffus:

AVG. M. P. XXX,

K Et 74 Cqfwt XVU. Quantum ex hispro Augufta fua &c.

Et demum oclavus, quem in monte Pyrenxo (^rentier hodie) haud procul Vipiteno (©tWjingett) iter monftrafle iterum ex numeris perfuadeor. AVG. M. P. CXXX.

Hodieque ad telonium (auf t>CH Suttg vu!go)ad pedem montisBren- neri muro infertus vifitur. His addoLapides milliares non Infcri- ptos, quos binos Ambracenfis area, & unum praegrandem Via Re- gia ab Augufta Veronam ante pagum Reit fuperefle non femel vidimus, hos ipfos vero caeteris anteftare, & ad Augufti aevum perti- Ep. 7. nere in Antiquitatibus Gallicis illuftriffime nos Scipio Maffejus in-

P* 37* ftruxit : quas Columnas milliares fuftentare firmareque Auguftanam

Coloniam pofle, nemo non dixerit ; cum fi Augufta ipfius Augufti tempore non floruiflet,neque viae ab hac aut ad hanc dirigi potuiffent, quod tamen tunc faclum fuiffe, hi Lapides ad oculum mon-

ftranr. Et hxc interim de Augufto , Coioniae Auguftae Vindelico- rum authore propugnando, fufficere credimus, unico adhuc Sextt

Ruffi teftimonio adjedo , paulo poft Alpinos ab Augufto deviclos aflerentis : Et limes inter Romanos & Barbaros ab Augufta Findeiicmi fer Noricum Pannonias ac Mcefiam eft conftitutus. Quod fine milirari Colonia utique nemo facile defenderit. Hanc igitur Auguftam Vin-

deliciae Caput & urbem Principem Augufti & Hadriani , Coloniam ac Municipium, ejufde'mque interRomanos ac Barbaros limitem,

in Itinere Veronam direclionis Caput , fxpius de Pannonia termi-

num , Praepofiti Thefaurorum Rhaetia? fecundae manfionem , ac tot Lapidum memoria etiam inRhxtia noftraAlpeftri fuperftitum cele- bratiffimam digniffimo hujus Confuli Velfero minime invitus con- cedo: addito etiam hoc, urbem forte longe illuftriorem Veldidena fuifle, cum Loca Limitanea ob majorem ibi militum, Ducumque

numerum, commerciorum commoditatem , ac per omnem Germaniam tranfitum exornari firmarique frequentius contingat.

CA- '

00 • 75

(^seêAseo^£eA£ciAseêêA5(»A9 cas e*s eAseAseAseAseASCAseAsete&s^ <&<&£*» CAPUTXVIIL

Rhdtiam cum Vindelicia non debere autpojfe confundi monftratur.

aflerente Gellio unumquodque genus, chm cafte pudiceque or- 1. 7. Cumnatur, fit iliuftrius, chm fucatur atque prdinitur , fit prtfiigio- fum: etiam nos Vcldidenam noftram, poflquam Coloniam

Augufti , ac Rhxtix Caput nobis vindicavimus, cafte jam ac pudi-

ce ornabimus : Atque ne fucare ac pradinire dicamur, non circum- fcriptionibus, feu coloratis ut vocant, titulis, aut petitis a Jongin-

quo metaphoris utemur , fed expreflis ac conceptis Authorum Ro- manorum verbis, verbis inquam (ut Scholx fignificanter quidem, fed minus Jatine loquuntur) formalibus ipjijjimis. Diverfam hactenus Rhaetiam noftram a VindeJicia , ac a popuiis Vindelicis fuifle necfemel, nec obiter diximus, talemque a Romanis Scriptoribus ad Conftantini M. ufque, imo vel ultra hujus Principis sevum compellatam, quin etiam neque tum Auguftam Rh^torum Coloniam vo- citatam fuifle, cum Rhxtiae fecundae Caput fuerat, & utraque provincia fub Rhaetiarum promifcuo veniret nomine, fed femper& ufque in hodiernam diem Auguftam Vindelicorum audiifle, authorum ac monumentorum fide ex ordine dabimus. Excutiamus igitur primum Augufti aevum, & videamus, quidGeographorum antefigna- hac de re fenferit Supra nus Strabo : Comum, quod eft ad radices Al-l* 4. a f. habitant vershs pium fitum , Orientem Rbtti & Vennones &c, Et ite- 3 1 h ed. in Amft* rum : Rhenus quoque, inquit, masinas paludes, maynum lacum dif- quem attingunt 7 ° 7 funditur , RHAE2I ET VINDELICI partim in x {' £ Alpibus partimfupra Alpes habitantes. , Pergit idem paulo inferius : 295.

Deinceps montium partes , qu£ ortum fpeUabant , & ad meridiem vertuntur, RHAEJI ETVINDELICI tenent, Helvetiorum g Bojo- rum contermini, quorum campis imminent. Rh£ti ufque ad Italtam per-

tinent , fupra Veronam Comum &c. g£ Et : petulantiffimi VINDE- K z LICO- :

76 • Caput XVIII. JRbatiam cum Vindelicia

LICORVM babiti funt Licatii , Clautinatii & Vennones, RHAEr Vindelicorum TORVM Rucantii , Cotuantii , Heftiones quoque funt,& exigua i7.f.488. Brigantii. Et demum : Lacum (Brigantinum) RHAETI - - - - parte , maxima Helvetii £$ Vindelici attingunt Helvetii & VINDELICI montanas colunt planities : Rhtti verb ac Norici ad Al- pium fumma ajfurgunt, verfkfqut Italiam veryunt. PoftSirahonem Pa-

1.2.p. 4 f. terculum audiamus : RHAETIAM (Auguftus) © VINDELI-

COS cic Noricos , Pannonidmque novas Imperio noftro jubjecit provin- p. 292. cias ; & iterum : quippe uterque fDrufus &Tibenus) divisis partibHs

RHAETOS VINDELICOSQVE tggreffi ; rurliimque : Ego ego a te in $.306. tecum fmperator in Armenia , ego tn RHAETIA fui ,

VJNDELICISy ego in Pannonia , ego in Qermania donatus fum. Et rebus demum : quis enim dubitare poteft , quin (Tiberuis) ordinatifque triumphare debuerit Orientis ovans , & VINDELICQRVM? ? RHAETORVMQVE Vitlor curru urbem ingredi . Poit medium fub terraeque Domino, Sxculi ab Augufto , & nato Augufto Cceli

. primi, Plinius atferendus eft : His contermini, inq\.\\t,RHAETI& I #c#20# VINDELICI, omnes in mitltas Civitates diviji, Rh£tos Tufcorum prolem arbitraniur a GaUis pulfos Duce Rh&to. Et in Trophaeo Aipium noftras ex poft enumeratas gentes alpinas , (Rhaeticas etiam com-

muni omnium hodie Authorum confenfu) addit : VINDELICO- Confuantes Virucinates, Licates, Catenates RVM gentes quatuor , &c. Saeculum hoc Epigrammatibus binis Martialis claudamus.

** &t VINDELICIS raptum narrabat in oris l 9. ep, %6.° Nefcia nec noftri nominis Arclos erat,

, $i non ignota eft docfi tibi terra Catulli P * 1cot Potdfti teftd RHAETICA vina med.

Ubi fane Rhaetos fupra Comum & Veronam ctim Strabone : Vm-

delicos autem ad Polum pene Arcticum ad Septentrionem , ex Li- centialicet poetica, non tamen omnino falfa, fed plus jufto remotiores ab invicem collocat. S^culum a reparata falute alferum Ta-

protulit in hsc verba fcribentem : Ni Annal* 2. citum , RHAETORVM Cohortes objecijjent. 17. ' VINDELICORVMQVE figna Tum Flo- tum non debere autpoffe cmfundt monftratur. 77

ram : Noricis animos dabant Alpes atque nives , quo bellum non pojjet 1.4. c. 12. afcendere omnes illius cardinis , fed populos BRENNOS > Vennones atque VINDELICOS per privignum fuum Claudium Drufum perpa-

cavit. Brennos autem , (quos & Heinfiana Horatii editio inter do- mitas Rhsetorum gentes habet) nemo hodie eft, qui non Rhxtos ad Brennerum montem noftrum percelebrem circumquaque acco-

lentes intelligat ; Florum Suetonius fequitur : Domuit autem, in- InAug.a. Pan- quit , partim duttu , partim aufpkiis fuis Cantabriam , Aquitaniam, noniam,Dalmaiiam cum lllyrico omni, item RHAETIAMkS VIN-

inalpinas : rurfiimque DELICAS gentes poft hxc : Comatam Gal inTib. 9. liam annofere rexit, & barbarorum incurfwnibus,& principum difcor- did inquietam. Exin RHAETICVM VINDELICVMQVE,

inde Pannonicum , inde Germanicum (bellum) gejfit , Rh&tico atque Vin- delico gentes Alpinas, Pannonico Breucas £^ Dalmatas fubegit. Sxcu-

lum demum etiam quartum Eufebium dedit ita diflferentem : Tibe- rius de RHAETIIS , VINDELICIS, & Pannoniis triumphavit.

Ubi & Sextum Aurelium Viclorem ita narrantem audias : tfte ( Au- guftus) Cantabros Aquitanos & , RHAETOS, VINDELICOS, Dalmatas numero provinciarum Populi Romani conjunxit. Eadem de Augufto ejufdem sevi (quarti nempe) Scriptor in Breviario fuo ad-

Eutropius : Romano adjtcit notavit Imperio AEgyptum , Cantabriam, Sylib. f. ante viftam Dalmatiam , fape , fed penitus tunc fuba&am ; Pannoniam , 106. Aquitaniam, Illyricum, RHAETIAM, VINDELICOS, & Sa- laffos in Alpibus : ut ade6JabentejamImperio,fecul6 nimirumquar- to non defint nobis qui , , utramque provinciam Rhxtiam una & Vindeliciam diverfam commemorent. Apertius adhuc illos a fe invicem Geographorum fxculo altero primipilus Claudius Ptolo- diftinguit m*us : dum primo Rhaetiae, dein Vindelici^ , poft Nori- ci, Pannoniarum demum Illyridis fitum & exfplicat : RHAETIAE fitus. Rhttti Occidentale Latus terminatur monte AduLa, & Linea, qu£ I. 2. c. ia. inter Capita amnium eft Rheni atque Danubii ; Latus SeHentrionale oar- terminatur Danubii te , qu

TIAMa VINDELICIA disjungit , habitant magis Septentrionalia

K 3 Brixan- 78 Caput XVIII. Rbatiam cum Vindelicia

Brixantes , magis Auftralia Suanetcs & Regufci : Qu£ inter h&c funt 9 tenent Calucones & Vennonetes. Et haec corre£tiora funt , licet n n

fine mendis : casteris, qux nec ad rem pertinent , nec Controver-

fiam movent , aut dirimunt , confulto omifTis. Sequitur VIN- l.z.c.11. DELICIAE fitus hifce verbis : Qusi magis Septentrionalia funt,

tenent , Runicates, jub his Leuni plus VINDELICI & Confuanates , Velauni, pofl Breuni, & juxta Ljciamjluvium Licatii : Civitates autem

funt in Vindelicia penes Danubium Artobriga , Bojodurum , fub his AVGVSTA VINDELICORVM: Nec diverfa ab his morc

fuo tradit tabularum Ptolomaicarurn Author Agathodaemon , infuperque etiam urbem infignem Vindelicu Auguftam Vindelicam vocat. Sunt quidem aliqua ex diclis, erroribus obnoxia, res autem noftras

a Vindelicis diverfas apprime conflrmant y quare minime negligen- da effe duximus.

Ptolomxo alium Geographum etiam Grarcum jungimus tefte

Gronovio ad initium III. Saecuii Celebrem ; Agathemerum nempe,

qui Libro fecundo Geographiae fbae ha?c de Danubio habet : termi- vicinis gentibus V. 22i. nat Germaniam a RHAETIA , VINDELICIA, & Norico fupra Alpes & Italiam pojitis. Quod autem pene fldem fuperat, & titulum huic Capiti prxfixum omnino roborat, hoc eft, quod etfi ingentem monumentorum numeium Augufta poffideat, Lapidem tamen ne unicum quidem oftendere poffit, in quo Rhae- tia cum Vindelicia effet confufa , aut in quo Augufta hxc Augufla Rh&tu vel Rbtftorum diceretur. Imo ne talem quidem Lapidem re-

peries , in quo vel folum Rhaetix aut Rhxtorum vocabulum in urbe vel agro Auguftano his Antiquitatum reliquiis alias refertiffimo occurrat, fed potius hxc urbs,ut vidimus, (ubAVGVSTA VIN- DELICVM, & populi fub VINDELICORVM voczbulo ex- eft, ne primuntur ; Infuperque, quod praeprimis notandum unicum ultra centum de Re- iterum Authorem antiquum , quorum tamen

busRomanis fcripfere invemre eft : In quo AVGVSTA RHAE- IIAEwt RHAETORVM vocetur, fed conftantiffimo femper tenore apud Sextum nimirum Ruffum limes inter Romanos &Barba- ros ab Augufla Vindelicnm conftitutus memoratur Ptolomaeo fub his Itinerario fexies Tabulae Theodofianx Au^ufta Augufta6 VindelicAm , Vinde- non debere aut poffe confundi monjlratur. 79

rindelicflm, utriufque demum Imperii Notitiae in Praepofitis thefau-

rorum ittrvm Attgufta Vindelkienfis Rb£tU fecundt audit : Sed hic ta-

«nen verbulum deprehendunt Velferi patroni : Augufta RhttU oc-

currit : fed caveant,ne fuis fe armis confodiant, qui ha:c oggerunr,

fidenter enim affero : verba haec Notitiae rebus meis ne minimum quid officere, etiamfi hoc aperte affirmaflent, quid enim unicus te-

ftis contra tot? Verum ad rem ipfam : Dico enim, etiam illo aevo, quo fubRhaetiae fecundae jam nomine tota comprehendebaturVin- delicia, non tamen Augufta haec,Augufl:a Rhaetiae fimpliciter (ut loqui amamus) aut Rhaetorum, fed antiquo potius jure,minus tamen Latino jam cognomine Vindelicienfis audiit. Qup autem tempore

Vindelicia fub Rhxtise fecundae nomine venerit, ii nofle defideratis, fontesdabo,ex quibus non dubia amplius hodiedum hauftaeft fen-

tentia , nonnifi deficiente jam , atque concuflb ubivis a barbaris Imperio id cognominis huic Regioni obvenifle. Juvat iterum Au-

thorum , qui binas produnt Rhaetias , verba , ac aetatem recitare : Vof-De Hift. Mentionem igitur utriufque primam J. Capitolinus (qui tefte Lat L 2 * fioAntoninumPium Diocletiano, &Clodium Albinum a fe fcriptos * 3*'. Conftantino dedicavit) his injicit : ftatimque Rh&tias ac Norkum ab P' " hoftibus vindkavit. Piurium numero etiam Scriptor (ut Voffius cre~ nace p# dit) Conftantini a?vo Fiavius Vopifcus in Probo utitur: poft hoc II- 183. lyricum petiit, prins veniret L 2. & quam , Rbttias fic pacatas reiiquit^utiU p. lic ne fufpicionem quidem ullius terroris relinqueret : Hos Ammianus *94« Marcellinus, qui fub Gratiano ac Valentiniano vixit, iteratis, qua- p> rum dimidiam duntaxat partem brevitatis caufa affero , fuperat teftimoniis , dum refert : Re hac modb finita paulb pbft £S? Lentienfibus kifi

Allemannkis pagis inditlum eft bellum, CoUimitiafiepe Romana latiits ir- rumpentibus , ad quem procinftum Imperator egreffus in Rh&tias , cam- pofque venit Caninos : tum : affiduis nuntiis terrebatur(lmp. Conftan- 1. i£. tius) certis & indkantibus,Suevos Rb<£tias incurfare. Et rurfus : Ju- j # I7# tbungi Allemannorum pars Italkis conterminans tratlibus Rh&tias turbulente vaftabant , adeb, ut etiam oppidorum tentarent obfidia pr£ter folitum. Et iterum : Alios per meiiterranea Rhmarum (milites) fub 1. ai. mittit Julianus. Denique : Allemannos gentis ante di$£ metu difper- 1. 28. fos aggreffus per Rhdttias Theodofius ea iempeftate Magifter Equitum. His fub Theodofio M. Sanclus Ambrofius accedit,Valentiniani Le 1. 27. ad Valent. gatus Maximum objurgans : in medio Romani Imperii Juthungi popu- labantur 80 Caput XVIIL JRbatiam cum Vindelkia &c.

labantur Rbttias : & paulo poft : Tufecifti incurfari Rh&tias. Claii-

dat hoc agmen fub Theodofio Juniore Zofimus , & cum hoc pleri-

que , ut ipfe Velferus advertit , qui poft Conftaminum fcripfere*

Rhaetiarum nomine ufi Scriptores : Ille igitur de Gratiano fic tefta-

1. 4. tur : versns Alpes aufugiebat, eas cnm nulio pr^fidio munitas reperijfet, versus Pannonias ten- Rh&tias & Noricum , & & Myfiam fuperiorem debat.

1. n. tit. His omnibus pro colophone accedat Codicis Theodofiani au-

16. Li8.[thoritas : exceptis his , quas Rh&tiarum limes expeditiones Illyric£,quas p. 3 1 8. paftns translatio militaris , vel pro necejfitate vel pro folemnitate depo- fcunt. Cxterum haec nomenclatio ufque ad ipfam nominis muta-

tionem, Rhdtiarum nempe in Noricum perduraiTe , dein etiam cum

gentibus migrarTe, imo evanuiiTe videtur : Saeculo enim adhuc fex-

Var. 1. 1. to reltqtiias ejufdem in Caffiodorio invenimus , ibi enim Epiftolam ep. u.p. infcribit Theodoricus Rex : Servato Duci Rhftiarum. Et in formu- l 9* la Ducatus Rhxtiarum haec ingerit : Rhdtu namque muniminafunt Ita- U*, ?$ Clauftra provincu. Saeculo autem proximo Longobardis jam Ducatum Tridentinum adeptis Rhama?, & Rhaetiarum nomen omne

in Noricum tranfiit : Noricum denique faeculo circiter decimo tertio, quod noftram Rhaetiae partem attinet, in Regionem adAthefin & Oenum, in montana &Alpes, & fequentibus demum in Tyrolenfe mutatum eft. Ex quibus omnibus fedulo perpenfis Juce meridiana

certius inclarefcit , duplicatum Rhsetiarum nomen nunquam fub Hadriano (qui enim tot Authores hoc filuifTent, plerique autem poft Conftantinum attulhTent?) fed longifiime poft hujusPrincipis tempora infti- tutum fuiffe.

CA- (o) 8i 4ii-i44®"&^^-ijk&4 i i ^-i"i.i4iii4-i-i&i& cA?cA»cA»cA»cA»eA»8A*cAjgA»c>jcA3cA?eA5e*>5 cA? cA» eA» eA»cA»eA»eA»cA»cA^cA»cAV«^eA»eA»cA»cA»eA# CAPUT XIX

Nec divifionem illam in EhMiam I. & II. Ha- driano ,fed Imperatorihis Saculi primiim

IV/i tribuendam ejje.

QUamtjuamRhaetiam&Vindeliciam ufque adConftantini fere tempora, ac feculis proin tribus Authores rite a fe invi- „cem diflinxerint,quemadmodumCapite praxedente monftravimus , binos tamen ex his aevi melioris ac proin momenti gra- vioris contra nos in aciem producit docliffimus Velferus , qui prima fronte non levem nobis incuflere formidinem : Livii Epitoma- torem nempe, quem non ex fuo, (cd Liviano sevo cenfet ; & magnum Tacitum : verum quemadmodum huic jam fupra fatisfeci- mus , ita & Epitomatorem pauds dimittemus ; Hunc Fiorum fuifle cx communi fere Eruditorum Confenfu & nos dicimus, qui in fuo de Rebus Romanis libello Brennos & Vennones noftros a Vindelicis 1. 4, c.i*. aperte diftinxit; unde fufpicatus moxfum,hocCaputEpitomes non Flori,fed inepti cujufdam ac deterioris xvi librarii efTe: quam conjecluram confuita etiam poftea Fabricii Bibliotheca Latina non ina-1. 1. c.2r. nem deprehendi aperte teftantis , hoc & fequens Caput in Manu-p.m.i8o, fcriptis defiderari, nec a Floro confeftum. & 191. Verum pergit in fuo fyftemate his non attentis Veiferus, credens, utrumque populum in unam provinciamRhxtise nomine co- aclum , & inde Vindeliciae vocabulum paulatim defuetudine obfo- leviffe : cumque fic confufum velit utrumque, nomine Vindelicix abforpto, aliam in Rhaetia jam ex afTe ut opinatur, fua,celebriorem urbem, quam Auguftam ne cogitare quidem potuit. Neque aliter

fi rationes fuadebant , enim una provincia fuit , quis prseter unam aliquam urbem in illa principem adhuc aliam requiret ? His addit £4?, Rh^tias numero plurium Hadriani temporibus ufum obtinuiffe, Provincix divifionem ab hoc ipfo manafle, eundemque Hadrianum L plera- ,

82 Cap. XIX. Nec divijionem iltam in Rbatiam I. & II. Hadriano^

pleraque in Imperii Conftitutione mutafle ex Viftore in Epitome,

& Auilore Hiftoriae Mifcellae credit. Verum fi rite perpendantur

nihil uterque de provinciarum divifione , fed de Officiis duntaxat

aifert ; Rlmias vero plurium numero ante Conftantini tempora,ut

capite praemifTo diximus , vix inveniemus ; Hi vero cur tot prae-

ftantilfimis florente Impeno ac ftylo praehabeantur ? Oifficile equidem eft de pofterioribus hifce Authoribus, qui, curRhauias multi-

plicarint, filent , rationem reddere j Hoc interim nihilominus certum eft, diftinftam fuiite ad Hadrianum, imo fere ufque ad Con-

flantinum provinciam : haud proin difpicio, quomodo Vir doclus

hanc pluraliratem Rhxtiarum , hariimque in primam & fecundam divifionem Hadriano poiTit adfcribere, nifi exemplum Malelae f rte

fecutus fit , utpote qui de Trajano teftatur , quod ultra Danuhium provincias voca- £ $6u conftituerit duas y quas Daciam primam & fecundam

vit. Verum contra Malelam etiam nummus ad annum Chrifti i $ 9. fub Antonino Pio, imo fub Trajano Decio adhuc ad annum Chrifti Apud 2fo. Dacia non Dacu infcriptus apud Mediobarbum, uti & lapides Grut. clamant,cum Hadriani virtute Daciam imperio additam effe teftan- CCXLIX. tur ^ Alii infuper Legatum Augufti Provinciae Daciae & Legionis CCCOV ^^* ^ ^* ^* ™ Antonino Pio, (ut erudite monet Cl. Caryophy- c» *lus) Provinciam Daciam fub Severo & Caracalla habet : ut caeteros taceam. Malim igitur cum Sexto Ruffo, vkiniore longe his divi- fionibus Scriptore, hanc Aurelianoadfcribere, dum in Breviario ait: per Aurelianum translatis exinde Romanis^ du£ Dacu in Regionibus Mce-

: divifionem in InS.Ruff. fi<£> ac Dardanu faB^funt Imb neque huic primam f. p.429/^ fecundam , fed in Ripenfem £«? Mediterraneam concedit Ceilarius, quod idem etiam de Norico non ante Diocletianum & Conftanti-

admittit. Et Leges adhuc , a Conftantino & Theodofio Infcr. f. num * i&. latne, Daciae duntaxat, non Daciarum Prxfidem apud Reinefium re- ferunt , ubi & Propraetores ejufdem Dacix complures invenies. Verum condonandus hic errorVelfero eft, cum non infrequens hic T. a.An-tpfe Scriptoribus etiam clarillimis fuerit, inter quos Schelftratcnus tiq. Eccl.g r i tann i am fuperiorem,& Inferiorem, Moefiam primam & inferio- f.2aj. rem, Epirum primam & fecundam, duas Norici,Pannoniarum, Da- ciarum, Rhaetiarum ac Ciliciae provincias attulerit, cum taroen Dio, exan feculo proin tertio fcripfit, Briunniae f.m.foc. 9 11 * fUD M dro Mammaeo, * fuperioris primus meminerit, Ptolomaeus vero,qui etiam poft Ha- dria- fed Imperatoribus Sdculi primUm IVXi tribuendam effe. 83

drianum inclaruit, Britanniam fineulla divifione defignarit. Idem nec Moefiam primam habet, fed fuperiorem : Epirum quoque primam & fecundam nullibi alias, quantum mihi licuit, deprehendi.

De Norico utroque nihii pariter idem Ptolomaeus , quin imo fub Conftantino primum in Lapide NORIC.MEDITER.apudGru- terum comparet ; ne ea, quae modo diximus, repetamus. Si vero per Pannonias duas , primam & fecundam inteliigit , divifionem hanc iterum nefcit Alexandrinus Geographus , fuperiorem duntaxat , & inferiorem enumerans : Ciliciam in I. & II. nufquam ante Arcadii Aug. decretum partitam fuiffe teftante Cl. Caryophilo emi- De therm* nentiffimus Noris ex nummis , Pande£tis & marmoribus oftendit. De binis Daciis jam diximus, de Rhaetiis paulb poft dicemus. Herc PoflentquidemhaecomniaexLapidum fide ad oculum demonftrari , fed cum ultra propofitum noftrum hic labor excrefceret, his confulto abflinemus. Quod duplicatum Rhaetiarum numerum attinet, ad quod aevum pertineat, jam monftravimus , nec de Rhdtia

Tacitus alibi (nifi femel , ubi afifentiente etiam Velfero de populis loquitur) aut £quales (Authores) pluraliter ait Cellarius. Ammtanus &Synchroni etiam illo adhuc tempore exmore Ptolama2i,quasplu~ rium numero dixere provincias, ut Germaniam &c. plerumque fuperiorem&inferiorem voluere. Neque tam obvia eritRhaetiaeno- ftrae etiam poftConftantinum in primamfecundamquedivifio; ego certe nullibi ejus veftigium deprehendere potui , nifi iabente jam, imb vix non exfpirante Romano Imperio in Sexto RurTo nimirurn, & utriufque ImperiiNotitia, aut etiam faeculo demum jam oclavo, fublatis quoqueLongobardorum rebus, in Paulo Diacono. Neque foli tum Rhxtix haic biceps partitio impofita , fed Belgica infuper, Germanica, Lugdunenfis, Pannonia,Thracia,Phrygia, Britannia in primamfecundamquedivifafuit: Iifdem infuper numeris difpefcuit Notitia Aquitaniam Narbonenfem & Lugdunenfem. De his tamen plerifque jam palam fecimus , ita Hadriani xvo minime fuilTe divi- fas. Ptolomxus, qui pofterior Pannoniam adhuc fuperiorem & inferiorem, Phrygiam majorem & minorem compeIlavit,nec primam aut fecundam Aquitaniam Lugdunenfem, Belgicam, autNarbonen-

fem , itemque Thraciam , fed fimplici has omnes adhuc numero

fcripfit : nefcio igitur , an circa mutationes provinciarum Geogra- phicas ipfi quidquam tuto imputari poffit. De Rhaetia rnifsis aliis L 2 rerri 84 Cap. XIX. Nec divifwnem iUam in Rhtetiam L & IL Hadrianoy

rem claram facimus ex Lapide ab IlluftrhTimo MafFejo affervato , & in Verona fua illuftrata his verbis expreffo: Q. CAECILIO CISIACO. SEPTITIO PICAI. CAICILIANO PROCVR. AVGVSTOR. ET PROLEG. PROVINCIAI RAITIAE ET VINDELIC. ET VALLIS POENIN. AVGVRI FLAMINI DIVI AVG ET ROMAi C. LIGVRIVS L. F. VOL. ASPER

&f COH. I CRINGENVORVM.

Hunc Lapidem ad Antoninorum sevum pertfnere idem IHuftriffi- xrms Scriptor aiTerit, & ciim Kbttiam a Vindelicia dijiin^uat^monftrat, quam falfum Jit , dvvifxonem Rh&ti& in primam & fecundam ab Hadriano Cssg* mandjje , ficuti Velfero vifum eft. Hadriano poiteriorem etiamVelfe- rus agnovit, cum Augufiorum meminerit, nec omnino anteriorem M. Antonino & L.Vero,qui primi Auguffi pariter appellati fuerint. Sed Antiquitatis affeclatorem prifco Vindeliciae vocabulo ufum,

quod cx adhibita diphthongo AI pro AE colligit ; Verum cum fty-

lus reliquus nihil verborum , quod a Saeculi illius ufu abhorreret,

contineat ; cur, amabo,de folo Vindeliciae vocabulo aliquid fingulare ftatuamus? Verum etfi demus Velfero,hancLapidis infcriptionem antiquae Geographiae fimiam efife, non poterit tamen.aut volet ipfe alias ejufdem a?vi quatuor, quas in monumentis peregrinis ex

Agro Valeriae , Celeja & Graecio n. XII. XIII. XIV. & XV.integras at-

tulit, erroris accufare, quod nec Rhsfiarum , aut Rhaetix 1. vel II. Ed. t^o- fecj Rhaetiae duntaxat meminerint ; Sic enim habet, qui in Valeriar agro: 4*8< T. VARIO CLEMENTI PROC PROVINCIARVM BELGICAE GERMANIAE SVPERIORIS GERMANIAE INFERIORIS RAETIAE MAVRETANIAE CAESARENS LVSI- fed Imperatorihus SacuU primum JVXi tribuendam ej)e. 85 LVSITANIAE CILICIAE PR. EQ. AL. BRITANIC MI- LIAR PRAF AVXILIORVM IN MAVRETANIAM TINGI- TANAM EX HISPANIA MISSORVM PRAF EQ. AL. II PANNO- NIOR. TRIB MIL LEG. XXX. V. V. PRAEF. COH. II. GALLORVM MA- CEDONICAE CIVES ROMANI EX ITALIA ET ALIIS PROVINCIIS IN RAETA CONSISTENrES.

Et ne forte de fide horum Lapidum dubium fuboriri pofllt, tres reliquos ejufdem tenoris damus inAuguftaBibliothecaVindobonenfi omnium hodie oculis expofitos. T. VARIO. CLEMENTI AB. EPISTVLIS. AVGVSTOR PROC. PROVINCIAR BELGICAE. ET. VTRIVSQVE. GERM RAETIAE. MAVR. CAESARENS LVSITANIAE. CILICIAE PR^F. EQVIT. AL BRITANICAE. MILIAR PR^F. AVXILIORVM. IN. MAVRET. TINGITAN EX. HISPANIA. MISSORVM. PRAEF. EQVIT. ALH PANNONIORVM. TRIB. LEG. XXXV. PRiEF. fic PRjEF. COH. II. GALLORVM. MACEDONICAE CIVITAS. TREVERORVM PRjESIDI. OPTIMO T.VARIO.T.FIL CLEMENTI. CL. CEL PROC. AVG. PROVINCIAR KMTIM. MAVRETAN L 3 CESA- 86 Cap. XIX. Nec divijtonm illam in Rhatiam I. & II. Hadriam, CjESARENSIS LVSITANLE. CILICLE PRJEF. AL. BRITANIOE. MILIAR PR^F. AVXILIARIORVM. TEMPORE EXPEDITIONIS. IN. TINGITANIAM MISSORVM PR/EF. EQ. AL. II. PANNONIORVM TRIB. LEG. XXX. VLP. PRiEF. COH. GALLORVM. MACEDON VALER. VRBANVS LICIN. SECVNDINVS DECVRIONES AL AR. PROVIN. MAVRETAN CiESARENSIS.

T. VARIO. CLEMENTI PROC. PROVINC. BELGICAE ET VTRIVSQ. GERMANIAE RAETIAE. MAVRETANIAE. CAESAR LVSITANIAE. CILICIAE PRAEF. EQ. ALAE. BRITAN. MILIAR. ET II. PANNONIORVM. TRIBVNO. MIL. LEG. XXX. VLPIAE CIVES. ROMANI EX. ITALIA. ET. ALTIS. PROVINCIIS IN. PANNONIA. CONSISTENTES.

Quapropter fi provincias in hac Infcriptione contentas Belgicam,

Rhxtiam , Mauretaniam Casfarenfem a Tingitana diftindam , Lufi- taniam, Ciliciam, ac Pannoniam fingularium numero.eoque pror-

modo quo illas omnes , fola Germania fuperiore & inferiore fus , exceptis, aPtolomxo confcriptas examino, etiam fic Rhaetiam.qualem Jed lmperatoribus SacuLiprimum IVJi tribuendam ejje. 87

lem Ptolomxus fub Marco Imp. tefte Suida confcripfit , a Vindeli-f.m. 140.

cia diftin&am accipiendam efTe nemo prudens inficiabitur ; praecipue cum ipfe Velferus eruditiilime more fuo adnotaverit, Tingita- f. 139» nam expeditionem ad Alexandrum pertinere : Nec caeteroquin hunc ipfum moror Ptolomamm, qui Germaniam magnam, non fuperiorem, non inferiorem dixit; utut complurium ita provinciarum di-

vifionem inierit : hxcque ipfa divifio non infolita ipfi in aliis fuerit provinciis, a Marco enim Aureiio Imp. qui anno Sal. 180. obiit, ad Alexandri tempora,qui anno Domini 218. Imperium adiit, nec tam immenfa annorum intercapedo, nec adeb mutabiles rerum vices in- terceflere,quae tantillo fpatioGeographiamPtolomaei interverterint: fub Alexandro autem jam Dio fcripfit : Celt£ quidam , quos Germanos Steph.

f. vocamus , quid omnem Celticam Regionem^ qu£ ad Rhenum eft, occupdf- S76» fent, effecerunt , ut ea Germania vocaretur : Superior qu<£ Rhenifonti- bus propior eft, inferior, qu& ab hac ufque ad Oceanum Britannicum fe extendit. Cum igitur, ut percepimus, exLapidum etiam reliquiisRhae- tiacum Vindelicia nec Hadriani tempore, longe minus vero antea confufa,plurium vero numero fub Conftantino primum exarata ex authorum aevo compareat; in primam & fecundam eodem, aut o- mnino pofteriori tempore difpertitam fuifTe dicendum eft : operae igitur pretium erit , hac fuper re de rationibus nimirum ac tempore, quo in primam & fecundam divifa fuerit, fignate indagare. Cellarius igitur de hac divifione & fententia Velferi ordine a-Geogr.

1 - 2,0 gens Diocletianum auftorem multitudinis provinciarum facit, nec '?' 2 facile exemplum prius divifionis in primam & fecundam in provin- ^ «P« 4 "' ciis inveniri arTirmat,plura autem infuperiorem & inferiorem : neque vero hujus divifionis ufquam in Rhaetia fignum, certe nondum aetate Ptolomxi , occurrere contendit. In aevum adhuc pofterius hanc mutationem rejicit Vir in hoc ftudio infignis Beretta: Mo s fuit,inquitJmperatorum pr&firtim Gr

dijjecuity teftibus duobus Gregoriis Nazianzeno Or. 2. de laud.Bafilii i & Presbjterofuppari in illius vita operibus pr&fixa. Pancirollus ad Notitiam fuam de Rhaetia quidem noftra aliquid 1 114. fingulare non affert, rationem tamen,quamfuggerit,& hujus &re-

liquarum provinciarum muitiplicationis , necellitatem non prorfus fuppeditat. Tbeodojius diverfam , & una idem tempus M. inquit,

rerum potitus , Arcadio Orientem, Honorio Occidentem dedit. - - — ob duplicem verb adminiftrationem dignitates & Magiftratus ge- tninari oportuit. Idem Rhaetiae in primam & fecundam divifae tem- agnofcit,dumRhaetiam fecundam diftam Ver. 111. pusIlluftriffimusMaffejus

l. *. fuiiTe Vindeliciam afferit : Quando Vicario Italiae duas Rhaetiae fue- Italias re fubjeclae : Vicarium autem Praefeclo Praetorio Italiae in No- titia (fub Theodofio nempe) feptendecim provinciis & feptem Prae-

fidibus earum pracfuiffe invenio ; in quibus utique Rhmiam primam Notitia tum libellus & fecundam tum eadem , provinciarum ejufdem, utraque fecundum doitos aetatis (Theodofii Junioris nempe) nobis exhibent. Tantorum igitur Virorum authoritatibus ac Lapi- dum fide motus divifionemRhaetix Anthmeticam in primam fecnn- damque Hadriano tribui poffe non video, in unam provinciam fub hoc, aut etiam prius Rhaetiam noftram cum Vindelicia coa&am tot iterim Authoribus, (ut de marmoribus fileam) adeo aperte utramque fere ufque ad Conftantinorum tempora diftinguentibus pariter affirmare non aufim : Inter hos rurfum , qui hoc aevo pofteriorc Rhaetias plurium numero dixere , mallem potius aliorum exemplo iterum non primam & fecundam, fed forte fuperiorem, inferiorem- ex que intellexiffe. Neque hoc ultimum omnino vano ; Syllbur-

in notis ad illud Zofimi forte reflius loco : eiri ?^tIovcc \ 2.L67S. gius enim

rry oivta , versns Rh£tiam juperiorem. Ve- Etnotoe/ oJflv » inquit , ivrl Pownav titulo Velferus eft, errorem hunc *• 9f S • rum excufandus omni ex nam cum dodtiflimis erravit; cum aetate fua nondum tanta in Geographicis antiquis luxEruditis affulferit, qualis poftea Litteras iiluftravit, ubi certatim hanc fpartam Cluverius cum Holftenio ac Lambecio, Cei- Junckerus & Beretta data opera, aliique complures ad larius , 'StrabonenijMelam, Plinium, Soliniimque etiam cum nummis, interpretes ex* ornarunr. CA- CAPUT XX. Rh£tiam dudum ante Vindeliciam Romanis cognitam* uti & Incolasfuijfe.

RHxtiam noftram omnem fub Alpibus fuifTe nemo unus,quor- quot hodie vivunt, Litteratorum trahit in dubium , & nos Capite tertio abunde fatis, ut puto, monftravimus. Nunc

ante Vindeliciam Romanis cognitam probare intendimus ; Necef- farium igitur eft, iJla hic iterum per fynopfin repetere, quae de pro-

babili Veididenx antiquitate Capite fuperius , ac de bello ibidem

Cimbrico exPlutarcho,Frontino,Ampelio attulimus : Cimbros per has Alpes noftras praecipueTridentinas in Italiam irruiffe, ubi prudenter prius ex his ipfis Alpibus (defperabat enim illos ab earum tran- Plutarch, fitu arceri poffe) Q^Catulus contra Cimbros mifTus fe fubduxerat.'" Mar. 2l Si enim , ut ex faftis Confularibus patet , haec Cimbrorum irruptioP* f- anno U. C. 640. contigit, Rhaeti vero ac Vindelici A. U. C.739. ab

Augufti privignis domiti funt , centum omnino annorum intervai- lum inter hacc bella elapfum fuiffe vel primo intuitu perfpecTiffimum eft. Bello igitur ad minimum Cimbrico jam Q_Catuli exercitu ob-

feffa Rhaetia, nec obiter , utcredo, a tanro Duce, ac reliquis pro more Romanis luftrata aut cognita fuit, non enim ceffiffet barbaris

Catulus y nifi ab Alpium trnniitu infpecla locorum natura prohiberi non poffe circumfpectus hic Conful caure praevidiffet: Imo vel ante CatulumRhastiam & Rhstos Romanis innotuifTe Author gravif- fimus Strabo docet, ac teftimonio Polybii firmat,quem his allegat: Quatuor etiam tantummodo earum (Alpium) tranjitus nominat , per Li-\, ^. $c gures proxime Etrufcum mare, per Taurinos, quo Hannibai ufus,perSa-A\\*. a quartum per Rh£tos. de viis hjfos , & Nec tantum tefte Strabonef. 2*r« Polybius mentionem fecit, fed de animalibus, metallis,Alpium ma-

gnitudine & altitudine fcripfit , quae fufius apud Strabonem videri

polTunt : Servavit hanc de Rhaetis memoriam bona nobis fortuna

Strabo ; cumPolybii Hiftoris pars pleraque perierit, ex iis tamen, M quae 90 Caput XX. JRJiatiam dudum ante Vindeliciam

quae fuperfunt, aliqua decerpenda duxi, & inprimis quidcm de his l.f.p.84* ipfis Alpium & Rhsetise viis locutus : tranfitum Alpium difficilem fa-

ne 9 ac laboriofum, non tamen ufquequaque inacceffum refert. Alpes ve-

ro ipfas ita defcribit : nuda emm funt juga montium herbis atque arbo-

ribus y qubd continuis rigeant nivibus bjberno aftivoque tempore, medu

verb Convalles ab utroque Alpium latere , Uta pafcua , atque apricas arbores habent , & humano cultu digniora loca. Fuit autem Polybius Scipionis Africani circa annum U. C. STh m ^ e ^° Punico tertio Comes. Scripfit igitur ante domitos Rhaetos Vindelicofque centum & quinquaginta pene jam annis ; quo utique tempore nemo

forte de Vindelicis adhuc ne cogitavit quidem , nome'nque populi

fub communi Celtarum nomine altum delituit : DeRhaetorum vero populis , ut Cap. 9. diximus , jam viginti & aliquot pofl: bellum

Punicum III. annis Claudius Marcellus , Anno Urb. Cond. vero LXXXXVI. Q^Marcius Rex, & fub Augufto ante ejus privignos L.

Munatius Plancus triumpharunt : Sed quid anxie haec teftimonia conquirimus ? cum conformia & illuftriora longe de antiquiffima Rhaetorum gentis origine affatim nobis fuppetant, Plinius enim di-

L j/c.20. ferte pronuntiat: Rhxtos Tufcorum prolem arbitrantur ; a Gallis pul-

Lzo.c.S'fam Duce Rhdto. Juftinus : Tufci quoque Duce Rb£to avitis fedibus

amijfis Alpes occupavere > & ex nomine Ducis gentes Rbftorum condi-

Ed. Am- derunt. StephanusByzantinus : RhftipopuliTyrrhenici: Tufcos au- ftelod. temfiveHetrufcosTyrrhenicofque potentiiTimum ac antiquiffimum 1688. juxta Italise populum fuiiTe, cui Ritus religiofos in Sacris, politicos 72 ' ^ " in condendis urbibus, deducendis Coloniis , Magiftratuum Infignia, ac triumphalia ornamenta,auguria, ludos, fpectacula Architecloni- cam & Statuariam Romani debent, nemo amplius pofl Uluflriffimi Scipionis MafTeji origines Hetrufcas, nunc etiam in Germania latine redditas, aut ejus obfervationes Litterarias Italico idiomate edi-

tas , ignorare potefl. Atque ut rem hanc extra dubium omne ponamus, tempus m-

dagandum eft, quo Tufci & Alpes occuparunt , & ex nomine Du-

cis gentes Rhaetorum condiderunt. Plutarchus igitur , poftquam

AcT;a inter Lucumonem & Aruntem narrafTet, mox fubdit : Hic igi-

tur rumore accepto de Gallis ad illos feceffit , atque in Italiam exercitum

duxit : Illi irruentes quamprimnm univerfam antiqudmque Regionem Tyrrbenorumfub eorum Imperium abAlpibus ufque ad utraque mariare- degere, f

Romanis cognitam^ ufi & Incolas fuiffe. 91

degere, ht ipfws nominis appellatio teftatur. Nam mare quidemBoreum

Adriaticum a Tyrrhena urbeAdrti, qu£ ad Notum inclinatur : illud ve-

rb, quod e regione eft, Tyrrhenum appellant. Per hanc Regionem arbo- ribus plenam multa flumina Utus ager pabulo, h

fet , fed lubet hic Scriptores Rhaeticos confulere : & induftrios &

non paucos , atque in extricanda hac lite forte plus cxteris exerci- tatos. Tfchudius in fuo de Alpibus libello Cnejum Pompejum Stra- bonem Comum reftauraffe, aRhaetis everfum,annis anteChriftum circiter fex & ocloginta afTerit, quo tempore, inquit, quingentis

circiter annis Rhxti Alpes incoluere , fi igitur ad nummos Impera-

torum Mediobarbi Chronologiam fequimur, annus evenit U. C. 16 . p, 4. Sprecherus annum Tarquinii Prifci 18.U.C. 146. Stumpfius inEpi- tome Chronologica Tiguri if 5*4. impreffa paulo ante annum U.C. 1 ff.Tufcos Italia pulfos & Duce Rhaeto inAlpes confugiffe afferit:

Simlerus , quin certum faceret computum , certam tamen rem dixit , aliquot ante natum orbis Redemptorem feculis expulfos has Alpes occupaiTe. IlluftrifTimus denique Scipio Maffejus Tufcosf^." regnante Romx Tarquinio Prifco a Gallis duce Bellovefo amcenif- fima hac a mari fupero ad inferum Regione ex ampliflimis urbibus pulfos,primum Veronam locum fitu tutiffimum elegifle, tum etiam in has Alpes noftras fuga aclos, & moxTridenti Conditores fuiffe,

Quod affertum folide more fuo Authorum effatis roboratum , reliquis, etfi plerifque haud multum difcordantibus prashabeo, praecipue cum circaVeronam quafdam Hetrufcarum Antiquitatum repertas fuiffe reliquias etiam alibi oftendat. Quale etiam monumen-

tum in aere Perginae repertum , gypfoque efformatum Vir doclifli- musSimonPetrusBartholomxiJC.tus nuper mihi admodum fubmi-

fit ; Tabella eft quatuor pollicum non excedens magnitudinem , in qua artifex plane eximiusPugilem Hetrufcum nudum, arx infiden- tem ornatae, eleganter expreffit, qui eidem arae pede altero fortiter

nixus , devovere fe Marti aut Palladi creditur , cum dextra pugio-

nem , finiftra palladium teneat. Acceflit huic fententiae nuperrime

& commodum in paucis per hos ipfos , dum haec fcribo, dies fyfte- M z ma 92 Caput XX. Rhcetiam dudum ante Vindelkiam

ma ejufdem operis noviflimi : de natione Hetrufca, & Iralis primi- tivis traclatus in quatuor libros diviil,quod idemUJuftriffimusMar- chio rebus antiquiffimis eruendis natus facliifque in Obfervatio- num Litterariarum Italiae T. IV. hoc ipfo, qui excurrit, 17 $9. anno

1 p. 4 ' primum edito recenfet : ubi feu §. feu Cap. 13. de Hetruria cisAp-

penninum & Rhxtis agit : eofque odtodecim urbes tenuiffe,quan-

do a Gallis impetiti fuere , quod temporibus quinti Romanorum c. ?. Regis (Tarquinius is Prifcus tefte Floro fuit) accidilTe commemorat. Urbem Hetruriae hujus Cis- Appenninae principem ex PJinio

Bononiam facit , quod & fupra Cap. 13. audivimus. Dein rurfus

1. 3.C.16. ex eodem Hiffcoriae Naturalis Conditore affert mentionem oppidi

c*9» Tufcorum Adriae : & paulo poft : & oppida Acelum, Patavium, O- fitergium, Belunum, Vicetia, Mantua Tufcorum trans Padum fola reli-

qua. Controverfiam deinde tangit variantis in Plinio Leclionis :

Tridentini Bernenfes Rhmca oppida : ubi aliqui Breu- Fertini & , & Verona] nenfes, aliqui Belulenfes, aliqui Verunenfes legunt ; fibi , inquit, Ul. 1. p. indubitatum effe, Breunenfes legi debere , iJlofque ipfos intelligi, *•**?• q U [ Horatio &Trophxo Alpium Breuni funt, quos Bcchuiios Pto- lomaeus vocat, Breones Venantius Fortunatus : Verum de his alibi falli plura ; Nobis modo dariffimis (nec enim hic me credo) tefti- partium ftudium irrefragabilibus docuiffe moniis , & citra omne fufficiat,Rhstos noftros populos fuiffe longe totius antealtaJiae po- lta tentiflimos , antiquiffimos , & toto , ut dicam , Coelo a Vindeli- quingentis frequentia cis diverfos : Annis plufquam urbium , imo & in Rhxtia noviter conditarum gloria celebres,rerumque affluen- tia, commerciorum ftudiis, virium robore hos ipfos intinitis para- fangis anteceffiffe Vindelicos. Cujus equidem rei non exiguas in Romanis Scriptoribus reliquias deprehendere potuiffet prxftans

Litteratus Velferus nofter , nifi rem hanc tam perfpicuis patere te- itimoniis noftra primum intellexiffent faecula, ubi tam mfignia paffim in Cl. Montefalconii Antiquitate ilJuflrata, in Uluftriffimi Maf- feji Originibus HetFtifcis, in Hetruria Regali Dempfteri, inMufaeo

Hetrufco Antonii Francifci Gorii fe produnt monumenta : ftudium- que de hifce Rerum Hetrufcarum Antiquitatibus ea jam ceperit in- docliffimi qui Hetrufcas, crementa , ut fint Viri quidam , Litteras de quibus aetas anteafta omnis defperaverat, (cum nec Grxcx necLa- tinae fmt talefque, de quibus Livius teftatur, Romanos pueros, jicut nunc : .

Romanis cognitam, uti & Incolas fuiffe. 93 nunc Gr£Cts , ita tunc Etrufcis Litteris erudiri folitos) legere pofle & intelligere fe merito glorientur. De quibus omnibus plura adhuc in tra&atu paulo ante memorato & ab Illuftriflimo, ut credo, Au- rhore ipfo per fynopfin exhibito , pro fumma Viri (quem jure inter excellentiflima hujus xvi Italorum ingenia refert Cl.Lotterus) Lit- teras reconditas extricandi facultate ac felicitate refcire poterimus: Cxterum neque ipfeVelferus dsffitetur, ac docliflime morefuoplu- f.20. ribiis exhibet, qui & quando ex Rhxtis noftris ante Auguflum aut lacefliti , aut etiam domiti fuerint, addens, haec, & qux fint alia e- jufdem generis, ad Rhaetos Italiae & Gallias imminentes pertinere: cum tamen de Vindelicis candide, quod res eft, dicat, eos nempe f. g. Romanis fero cognitos, neque eorum nomen ante Augufti tempora & bellum auditum effe : licet e diverfo Rhaetorum jam olim Po- lybius apud Strabonem meminerit: Accedit, quod Vinum Rhxti- Geo-rg. cum tefte Servio ad Virgilium jam Cato plufquam centum annis an- 1. 2. f. 95- te hoc bellum laudarit : Catullus fub Julio Csefare adhuc vitupera- rit , Virgilius vero pariter ante hoc bellum iterum commendarit imo fa?pe laudatusMaffejus exColumellae praefatione textum ita le- gat : vindemias condimus ex Infulis Cycladibus , ac Regionibus Rhdticis, Gailicifque, quod non de fuo sevo,fed quod dudum Romanis in more poiitum fuerit, inteiligendum nemo dubitat, ut adeoRhania noftra longe jam ante illud bellum Romanis nota elTe debuerit.

CAPUT XXI.

Romanofque Scriptoresfemper de ea magnifi- centiusfenfijje.

POrtento fimile videtur , Romanos Alpes noftras fubinde tetl« taffe, atque hinc inde delibafle quidem,non tamen antea ex- pugnandi iniifle confilium, quam ubi jam Gallia & Hifpania, Grscia, ^Egyptus, imo Afia & Africa, verbo Oriens pene totus & Occidens cum meridie in poteftatem populi Romani fuiffet reda- M &us 3 3 ;

94 Caput XXI. Romanofque Scriptores

Eutrop. clus , foli cnim haclenus per has Alpes noftras Cimbri integris co-

Plutarch.pni Alpium nives emenfi funt : foli Cimbri per glaciem altdmque nivem in Mar. adjugaAlpium contenderant : hi jam (quis crederet?) perbyemem,qu£ 0Vt * * *'altins Alpes levat Tridentinis jugis in Italiam provoluti ruind defcendc-

Tac.Hift. rani * PrimusigiturexRomanisAuguftus vere demum gloriari po-

. tuit : conftantid perruptas Alpes. Hic Rhttos apud Alpes Tri- 5 . n fud fibi Dio.l.f 4. dentinas obviamfaSos prcelio congreffos (per Drufum) fudit : Hic , ut £328. poft Alpes Germaniam adhuc indomitam & Septentrionem quoque

firbigeret, Alpes prope inexfuperabilem finem in medio effe haud curan- dum ratus, fortiter rem aggreflus & executus eft. Sed erit hic fortaffe nonnemo, qui fcire aveat, eccur tanti in Republica Quiritum

Viri & Alpes & Germaniam , perdomito tamen orbe fere reliquo laceflere non fuerint aufi ? Duplicem his rationem reddi pofTe ex

ipfis Romanis Authoribus didici , loci fcilicet naturam & populo-

Flor. 1. 4.rum fortirudinem ; obftabant enim Alpes atque nives , qub bellum non c. 12. poffet afcendere : Obftabant vaftillima ingentium petrarum prxcipi- Strab.1.4. t j a &qu\afrequensfuperglaciemglaciesincumbit; Alpes inde appo- Liv.Dec.j^^ inexfuperabiles erani ^ q im vifas haud equidem miror. Nam quo- tlQS or ^ ls Domitor ille naturam Alpium fpeculabatur cce- Polycn. Romanus , Stratag. perat illico ex propinquo vifa montium altitudo, nivefque coelo prope im------\ % %.iAt .2.mift& ammaliajnanimdqueomniarigentigelu ac c&- tera vifu, qudm ditlu foediora terrorem renovare. Horrebant fcilicet

- Sii. 1. 3. - Claufas nivibus rupes , fuppoftaque coelo Saxa.

Polyb. Tranfitnmque Alpium difficilem fane ac laboriofum , non tamen ufquequa-

1.3« f"« 84- que inaccejfum : Nam plerifque in locis , ubi militi Iter faciendum,

Juven. Oppofuit natura Alpimque nivemque IO4. f2. Aufon. in verbo deterrebant Infuperabilia Rhsttu : Et hinc nemo miretur, fi apud grat.ad. Poetas & eadem & vera reperiat. Titulos tantum brevitatis ergo, ne longior fim,legemus: Horatius belli Rhxtici, jufTu vi6toris,de-

fcriptor Alpes tremendas & hybemas : Pedo Albinovanus latebrofas , Virgilius aerias, Ovidius/enz*, altas, Catullus, pofl hos Silius Ita-

: melius , at- licus celfas , & gelidas Lucanus dixit Nemo tamen rem

que fi coram ipfus infpexirTet, dicere unquam potuiiTet,quamClau- dianus, quem unum inihr omnium dabo; Sed :

fentper.de ea magnificentihs fenfiffe. 95

Sed Latus HefperU qua Rbftia jungitur or

Gct « a Pr

Obriguire gelu , multos haufere profund& Vafta mole nives, cnmque ipfisfepe juvencis Naufraga candenti merguntur plauftra barathro.

Et h#c de locis, feu montium noltrorum natura, Scriptores Roma-

ni dedere. Nunc quid de populis fenferint, audiamus : Synchro-i, 2 . p,

nus Bello Rhxtico Paterculus Alpes , inquit,/ms, multifque natio- 287.

nibus celebres perdomit*. Et jterum : Reverfum inde Neronem C

wws, aditu difficillimas , numero frequentes , feritate truces , majore cum

periculo, quam damno Romani Exercitus , plurimo cum earum fanguine perdomuerunt. Strabo ex Rhaetis Rucantios & Cotuantios petulantijfimos vocat, fimulque eorum incurfiones impudentijjimas. Sed pace tantorum Vi- rorum dixerim, notas has petulantiae, impudentia?, feritatis & fero- ciae Romana pro more ambitio & adulatio invenit ; longe enim ab

his diverfa verba Horatius immifcuit, dum veloces , devota mortipe- 3ora, & agmina ferrata fcripfit, lege fi lubet: ----- milite nam tuo \, 4. de Drufus Oenaunos implacidum genus 14. Brennofque veloces & arces Alpibus impofitas tremendis Dejecit acer plus vice fimplici JMajor Neronum mox grave prdium Commifit, immanefque Rh&tos Aufpiciis pepulit fecundis Spellandus in Certamine Martio Devota morti peBora libert Quantis fatigaret ruinis. Et mox Ut barbarorum Claudius agmina Ferrata vafto diruit impetu. Domitis igitur tam feris, immanibus, ferratis,ac devotis morti populis , deje&is plus vice fimplici (quas alibi tremendis rupibus im- pofuere) 96 Caput XXI. Romanifque Scriptores

pofuere) arcibus , incredibile didlu cft , quantis vidlores plaufibtis vel excepti fuerint , quod ex eo etiam defumere poffumus , quod elegantiae puritatis arbiter p.m.7?f. Auguftus fummus ac Latinx Suetonio p. m. 87. (aut quifquis vitxHoratii Author eft) Porphyrione atqueAcrone te- p.m.49T«ftibus , Horatiurn , cujus Sciipta praz aliis probaverat , & manfura

perpetuo judicaverat , tribus fuis Carminum libris ex iongo inter-

vallo quartum addere jufTerit , & hanc vicloriam ceiebrare , plura infuper juffum, quam executus fuerat, ode mox mfequenti ultima infinuare videtur:

Phcebus volentem pr&lia me loqui

V&as & urbes , increpuit lyra Ne parva Tyrrhenum per

Sunt qui Horatio ob genus Carminis fe excufante Virgilium hoc bellum canere in mandatis accepiffeferuntjfedRhxticarum Alpium, urbium,fluviorumCelto Gallicorum,& utRomanisvidebantur (atque ideo corrumpebantur) barbaris plerumque nominibus deterri-

tumyEneidafcnbendam poftea fufcepiffe : Quodque&mihi verifi-

mile videretur , nifi Virgilium paucis ante hoc bellum annis jam conftaret: Caeterum Alpes tam infigni jam e- 1.3. f. 92.obiilTe certo dudum logio a Polybio fuerant decorataz, dum veluti Arx totius Italti efje videbantur, imo fme his nec Romam ftare potuiffe urbisxter- Orat. de Alfti prov*. P. nse Conful & Oratorum Princeps pronuntiat: Alpibns Italiam mu- R. nierat ante natura , non fine aliquo divino numine, nam fi ille aditus GaU

lorum immanitati , multitudinique patuiffet , nunquam urbs h£c Summo

Imperio domicilium ac fedem prxbuifjet , qu£ jam licet concidant , nihil

enim eft ultra illam altitudinem montium ufque ad Oceanum , quod fit Italti pertimefcendum.

Atque hanc demum rationem effe credo , cur tam magnifice

1.5.0.4« Hiftoriae Naturalis Parens Plinius de horum montium , Alpinmque Geneth. fa \uberrimisRomano Imperio jugis locutus fit: Cureloquentiamfuam ax# ^ p ' extulerit Cl. Mamertinus per vicina illa Coelo Alpium juga % quibus Ita- natura vallavit perque illafaxa duriorem faxis nivium denfita- Servius l*am , & ad Mn. tem. Alpes nirairura femper - - fecundnm Catonem & Livium muri 10. v. 13« vicetuebantur Italiam. Alpes demum fuere, eruntque femper muni- Caffmd. minaltalti & claujlra provincti. Et quamvis fub Alpium nomine 1.7.form, et i arn femper de ea magnificentihs fenfijfe. 97 etiam Cottiae, Grajae, Lepontiae veniant, Rhaeticaz tamen,Tridenti- Duc. nae, Noricae atque Julia: omnino tres ad nos certo pertinent. Inter Rh**« quos omnes a Scriptoribus prascipue celebratur Appenninus, Pyre- nxus , Rhamco & Taurus, quos univerfos noltros etiam efle paucis expediam ; De Appennino quidem, feu Pennino ac Pyrenso cum ad rationes Veldidenae pra?cipue fpeclet, capite fingulari ac fequenti agemus : deRhanicone &Tauro hic paucis fermonem facluri fu-

mus Montium Altifjimi , inquitMela, Taurus & Rbdtico : ubi per me Interpretum aliqui, inter quos Ciacconius & Aldus, Taurum Cap- padociae, aut Taunum legant: aliqui etiam cum Voffio hunc locum omnino prauereant, meminerint tamen, Melam hoc loco de Ger- mania loqui, in qua Taunus quidem mons aliquis apud Cattos occurrit, qui tamen Alpes altitudine fua aequare mihi nunquamleclus, minus altiffimum inter montes effe. Convenientius igiturdixero, fi

Taurum hunc montes illos afTeram , quos in Tyroli noftra t)JC ^rumbleD^baurnînbtfc^âtraver^baurn/bieârner^âurn/ Die jfalferâurn, bie 9laurifer^6aurn compeilant, de quorum

incolis jam ex Polybio Strabo olim meminit : ApudAquilejam, &in

Taurifcis, pr£cipue in Noricis , aurifolidi venam fuijje, Monfque hic

Taurus idem fuifTe patet , qui in Cl. Mezgero ex antiqua Legenda Durus barbare vocatur, cum in his montibus S. Rudpertum divinas

Legis praeconem fuiffe , hofque hodiedum in Dioecefanis Salisbur-

genfiArchi-Praefulifubeffeconftet ; quamvis nec inepte etiam Spre- cherus contendat,Alpinos quoque reliquos omnes Taurifcos compellari poffe ; ejus tamen rationem aptius ex Cl. Wachtero pete- GlofL Germ * mus,cui in omni antiquitate & lingua, Thor mons eft, praecipue in

' * 4# noftra antiquiffima Celtica : inde Taurini & Taurifci dimanarunt. Eadem Cluverius fentit,fed magis adTaurifcos noftros,quamSpre- tiq.f.?di« cherus accedit, cui utpote, qui rem & regionem hanc noftram pro-

be excuffit, nemo non fuffragabitur : Superfunt etiam hodie inVal- le Oenana Dynaftia & arce Taurenfi antiquiffimae hujus nominis non

fpernendae reliquiae : Dubium tamen omne poft Strabonem Plinius 1. $.c. 2<*« de Gent. diffolvit : juxtdque Carnos quondamTaurifci appeliati, nuncNoricu Et A1 hifce Taurifcis confines Alpes illae fuere , de quibus Tacitus : num ^

Rhtticis jugis in Noricumflecleret : In ea enim Norici parte, quae vul- 6 Vallis Puftriffa vocatur, aut montibus hisTauricis in ditione no- £a versus Salisburgenfem vicina eft, plures etiam Alpes, five Tauri N fupra- 98 Caput XXI. Romanofque Scriptores &c.

fupradidli potiori ex parte Tyrolenfem ad ditionem pertinent,ficut & olim Norici (cum Rhaetis fociati) Italiae tefte Strabone infefti e- rant i de Rhxticone quoque, quia Interpretes ad Melam cum Vof- fio omnes tacent, dodtirfimi Vadiani in hunc locum fcholia affe-

ram : Rhxtico in Rh/etiis , quorum pars Engadini hodie dicli, fuprdque eos in Rhenum vergentes Curienfes d Curia vetuftijfimo oppido , quique in Vattem Telinam, & Larium Lacum vergant, betticofiffimi, & Helve- tii Rhenanis foederati in ortum TValgavii, Algavii, ££ pars ATHESl-

Nlyfortes &ipfi % & ad arma promptiffimi Rh&ticonis verb non continua nec paris altitudinis Val- ]uga y varia funt nomina, & juxta lis Montafon, Pretikeu, hoc eft\ Rbttico : Cui confentit Tfchudius, &L Vallem adjaeentem Rucantiorum afTerit, additamque facile, fed male pro more medii a?vi Litteram P. ad Retigaw non immerito fufpicatur, &exemplis aliis probatj verbum enim Gaw feu Gew medium primo hoc aevum addidit. Vadiano porro & Tfchudio Alt-

hamerus affentitur : Rb&tico , inquit >jugum illud Rh&tM primae, inter fines Curienfium & Vallefianorum : ubi per Vailefianos Aribonis Fri-

Ecl.9* fingenfis Vallenfes, feu Vallenenfes, & Meteili Tegerenfis , Intha- lenfes nempe (ut Viri docli confentiunt) OenivalJenfes noftros intelligit, & hinc ego Montem Arulam, vulgo bett 2lvlev^ & corrupte

SlbUr^ 55ctg Rhaeticonis partem quoque credo , ut alibi diclurus

fum : fed his modo metam ! Id tamen iibenter refcirem , fi Vin-

delict inter Rhaetos cenfendi funt, ubi Alpes illae fint , quas Anti-

quitas Alpes Vindelicas dixerit : has utique jam diu inter tot AI-

pium nomina requiro ? Atque ex his tandem argui poffe videtur, Tiberium ac Drufum forte non foliim Latronum reprimendorum gratia bellum hoc Rhaeticum fufcepifTe, fcd potiiis, ut arcem iftam ac murum Italiae opportuna hac occafione Augufto affererent, quod de Vindelicis dici nequit, cum iflos potius tanquam Rhseto- rum Socios una debellandos neceffarium effc duxerint.

CA- '

Q 00 99

fifeGfcjGfe^tjsferffeciJ&Sje) efc <»fe Gfe cfe fifo Gfe ^J«> <»& <•& <»!^) <•& c}a c$j <»fe <*fe cjs> <»fr gJs

CAPUT XXII. Montem quoque RhMicum Brennerum dnti-

qiiijfimis Grcecis, Latinifque Scripto-

ribus innotuiffe.

NOtilTimus equidem xvo noftro mons Tyrolenfium Brenne- rus eft, occurritque apud Geographos noftros haud ignobiles Igelium, Burglechnerum, Gumppium, atque exteros quofdam cumjanfonio acFerrario eo, quo decet, loco,apudDan- ckertium vero, imo &Baudranum,minus eurate mons glacialis Bren- nerus dicitur, qui aut Gallos aliquos, aut hi illum fecuti funt: Mi- ror quoque SeuterumGeographumAuguftanum exteros quam no- ftrates fequi maluifTc ; nullus enim in toto Brennero mons glacia- Jis eft, fed Italiam petentibus per excelfa hujus juga montes glacia- les adextris (luftravi enim utrumque, &Brennerum faepius) & non unus , fed plures occurrunt , nifi dicere malis , Graecorum potius fenfa hos fequi , qui fub Pyrenxo aut Pyrene non tantum Brenne- rum hunc Alpium montem, fed totum hunc montium traitum intellexifle videntur. Herodotus quippeHiftoricorum antiquiiTimusInEutcr. &AriftotelesIftrum in Pyrene, feu Pyrenxo nafci tradunt. Binis hisj^ *• 2# tC r " Geographorum diligentiilimus juxta,ac peritiiilmus,Strabo fe un i° j i ^ i°" , ait : originem a montibus git dum Ifter habet fupra Hadriaticum , & c°f^ rurfum : Ifter ab hifce montibus (de Appennino , Brennero nimirumi. i. p. noftro loquitur, ut mox videbimus) in multa divifus capitafumit 0-102. riginem : licet fontem alias (quem Tiberius adiit} in Suevia jam 1 - 4- p- 7 ** agnovifle videatur : fi tamen plura Capita feu fontes , ut Joquitur* * 7 * 44 Geographus, admittere velimus, forfitan recle faclum, qubd prin- ' cipem inter hxcCapita locumOeno noftro tribuatClaritlimusHel- vetis fux Plinius Scheuchzerus : in Oeni fonte primum DanubiiHift.Nat. fontem ftatuens, utpote, qui reliquis omnibus, quotquot in Da- Helv«P« 31 *' nubium fefe exonerant , fit altior , eadem quoque prxrogativa ac titulo in eleganti Charta Helvetiae Geographica2 a do&iihmo hoc N 2 Yiro 100 Caput XXIL Montem quoque Rbaticum Brennerum

Viro confe&a apparet : Oenus fons Danubii, Oeno Lycum, Ifaram, Syllam omnes in noftris Alpibus natos, omnes inDanubium elatos

Cit. p. jungimus : De Oeno enim, vel Sylla (quem docli Utium vocant, 376. cujus rei nullum veftigium haclenus potui deprehendere) aperte

iterum Strabo : Supra Carnos Appenninus mons fitus eft , is lacum ha-

bet exeuntem in Ifaram , qui alium fiuvium Atagin recipiens in Adriam

effluit : ex eodem lacu alius fiuvius Athefunis in Iftrum exit. Locum hunc varie depravatum etiam magis adhucdum confundunt Inter-

pretum aliqui, de quo alibi forte pluribus agemus : Hodie interim hoc fidenter aflero, Ifaram, Hyfarcum, Ifarcum, feu Itargum effe,

unde populis , quos trophxum Hifarcos vocat , nomen & mentio apud Pedonem Albinovanum occurrit, qui Rhenum, Alpinas Val-

les , & Itargum non fruftra conjunxit (infeliciter autem ad Vifur-

gim ufque trahunt harufpices quidam) : ita vero ille :

Rbenus & Alpin* Valles, & fanguine nigro Decolor infetld teftis Itargus aqua.

Idemque Hifarcus, qui Proprio Brixinenfi Hifaccus & Ifarcus, hodieque ex nominis reliquiis Eifack vocitatur, ad pontem Drufi,feu Bauzanum Diaconi, Bulfanum noftrum, Atagin excipit, feuAthefin,

& in Adriaticum defert : Ex altera vero ad Orientem parte Syllam idem Appenninus parit, qui aut Athefinus eft Straboni, aut in Athe-

fmum , Oenum , effufus , in Iftrum exit : Ego ut, quod res eft dt- cam,Librarium in medio a?vo locoOeni (ut etiam aliquaPauliDia- habent) Inus fcripfifTe ut Heppidanus Ad A- com exemplaria cenfeo , & 91 j. ante ipfum Hermannus Contra&us in Chronico, acReginonis Con-

Ad A. tinuator illum compellant , quem alius prave in Althefinum detor- 12, 9 fit. Verum quidquid de his fit, concedendum tamen mihi efle pu- A" to , Appenninum Brennerum noftrum elTe , cum hi duo fluvii in * eodem omnibus perfpecTam trahant originem : Caeterum Appenni- ni nomen corrupte hic montibus noftris, utut latiori etiam in fen- aoa. fu a Strabone inditum elTe (ut etiam Scheuchzerus notavit) modo

non difcutio : fufficit nobis illum intellexifle montem,qui fluvium in Athefin & inOenum,Iftrumque emittit, qui ccrte Brennerus eft, nec a ^ um Ariftotelem intellexifle etiam Aventinus contendit. Hi- f m 108. 'ftorico StGeographoPoetam jungimus Baflum,qui in laudemGer- manici :

antiqtiijjtmis Gracis, Latinifque Scriptoribus innotuijje. 101 manici Caefaris ut nobis fidem ex primo Epigrammatum libro Ma- ximi Planudis Beatus Rhenanus facit, ita fcripfit: p.m.437,

Saxa Pyren

Quin & Senecae Pyrenaeus nofler innotuit : totum Italu latus , in- Confoi. ad Helv. q\i\t,quod infero mari alluitur,major Gneciafuit : Tufcos Afiafibivin- M* trci4 dicat, Tyrii Africam incolunt ; Hifpaniam Poeni , Gr&cifc in Galliam im- p * miferunt, in Gr

Alpes enim cum Pyrenso noftro, non illis Hifpaniae montibus con- ciliabis. Vati Latino Graecus fuccedat Dionyfius Alexandrinus (fub Augufto, alii faltem fub Nerone vixiffe ferunr) quem Latio ita do- Dionyf. navit Urfmus poft memorata Hercyniag fylvae juga fcribentem :

rle bos autem Pyren£us mons Domicilia Celtarum g-P« Poft f^ %< * % Propefontes pulchrifiui Eridann

Nec aliter nobis hunc Poetam Celeberrimus ejus Interpres Eufta- tius dedit:

Hos autem juxta Pyrendus mons & Domicilia Celtarum Ed. BaH Prepefontes pulchrifiui Eridani. ifjtf.

Qui Jecunditm quofdam nunc Padus dicitur : ita utriufqiie Tnterpres Per- trandus ex fide reddidit. Sub Domitiano Silium audiamus ita canentem:

• - * - cehisque nivofa . Pyrenes trabs le&a jugis* %ti7*

N 3 Quis :

102 Caput XXII. Mmtem fuoque Rhaticum Brennerum

Quis enim nives in montibus Iberix quxret ? ubi de noftris Stra- bo teftatur,quod fuper glaciem ghcies invicem incumbat, ingruen- tibus maxime nivib&s. Eutropius Cimbros Alpium nives emenfos ef-

fe : Plutarchus per glaciem altdmque nivem ad juga Alpium conten- diffe &c. ut Juvenalem, Claudianum & cscteros taceam. His demum optimi aevi Scriptoribus Plinii II. accedit Authoritas hazc pro- plurimx gentes, ac prope in- Pancg. mentis : Germaniam cnm infinitt vaftitas Traj. p, terjacentis foli tum Pyren£us, Alpes, immensique alii montes, niji his com-

58i. pararentur,muniunt,dirimuntque : Et quamquam magnus ille Lipfius

Pyrenaeum hunc montes illos Hifpanias hic mtelJigi crediderit : Itd- inter ne, inquiens , Pyrenxus Germanu terminos ? ita , fed lati illius

fumpt£, ut Gallias etiam comprehendat. Et mox : Ergo Germani in Hi- id fpaniam ? non quodfciam,fed Galli , eft Celtx , a quibus & Celtiberia nomen babet. immerito tamen hunc errorem ^erilluftris Valvafforius l t Ct Haud notat: Aventinus quoque Plinium de Brennero noftro intelligendum afferit. Et fane quis fupra Carnos ad Rheni fontes ad Athe- fin,Hifarcum, Oenum, Syliam, quis circa Aquilejam Veronamque ad tranfitum Germanorum Cimbrorumve in Italiam montes illos Pyrenseos Hifpaniae collocabit ? Hine, Hifpani nempe Ccltiberos a Gallis Celtis eadem natione dirimunt,an nofter Italos a Germanis? Et quis Pyrenaeus munire Germaniam poteft, qui ad Alpes, an qui remotiffimusabillaeft? Nec illud forte praetereundum videtur,no-

ftrumfere fingulari numeroGraecisLatinifque expreffum : Infuper-

que etiam Authores poft jam enarratos non deeffe , qui hujus Py-

omni xvo meminennt : Stephanus Byzantinus f. 5*70. rensei noftri vix non

Saeculo V. Pyraenem montem Europx habet , non montes , quales

f. 24. illi Hifpaniae funt, ut iterum opinaturValvafforiusBaro; Suidas de-

f. m. 8p. nique circa faculum decimum, & quod excurrit, Scriptor aperte ab gfif illis Hifpanix montibus diftinguit: Pyrtne , Pyrenxi montes , ait,

pertinentes, ad Hefperiam,& Iberiam , ejus loci tutelafunt ; Non enim Hefperia diverfa hic ab Ibe- ait : Hefperia/ew Iberia. Quid autem

JEn. I. ria fuerit , Virgilius docet °* n cognomine dicunt Eft locus , Hefperiam Graji __----.-- nuncfamaminores Italiam dixijfe ducis de nomine gentem. Et :

mtiquijjimis Gracis, Latinfque Scriptorihus hmotuijje. 10}

Et jEn. II. 78i.

Ad terram Hefperiam veniens , ubi Sydius arva Inter opima Virim lenifiuit agmire Tibris.

Hinc Ferrarius probe omnino advertit , Grascis Hefperiam femper Cit. lex.

Jit - H - Italiam non Hifpaniam efTe : Accedit his Claudiani authoritas, no- 1 bis ut plurimum ampleclenda: P* 3 ?»

Effi Latus Hefperu^ qui Rhxtia jungitur or£.

Dubitationem denique omnem eximit OthoFrifingenfis Sseculi XII.

Scriptor fide omnium calculo dignillimus : De Conciliabulo Brixi-

nae , in Epifcopatu noftro fatis noto , ita locutus : Eapropter pluribits Edit. Ar- gentorat. ex Italia, Gallia, Germania apud BajoarU Civitatem Brixinoram in ipfo f de an ~ Pyrento haud procul a Valle Tridentina Jitam coadunatis Epifcopis Prin- * ceps Curiam magnam celebravit. p.z.Hl.'

Verum ut etymologiae quoque hujus , qua de caufa nimirumf/ I# mons Brennerus, Appenninus ac Pyrenaeus diitus fuerit, rationem

reddamus,& hanc exIlIuftriilimoMafFejoarferimus : Credibile omni- Verona Ul. 1. 1. no efty in Italorum iingua ifthanc vocem fiffrificajfe fummitatemjive rem I7 °* altijjimam, & inde nomen Appenriwo, uti & lingu£ Latin£ voces reman- *• pinna pinnaculum utt jijfe, & , & Deo Pennino y quem jummofacratum vertice tefte Livio Alpini hi populi colunt. L. 21. Eadem Bocharto fedet fententia, & per vocem Penn montis a- in Cha-

cumen intelligi infigniter more fuo ex Lingua etiam Sacra docet : naan p. exLingua autem Celrica (incolis utique noiiris anre Tufcos ufita- 7 ^« ta) defumptam Cl Wachterus commonflravit : Celtica penn pinn ex-

celfum £g? jitmmitatem jignificat y Latinos ab eodem principio formdjje Pe- ninus, Penninus, Appenninus, ex dittis manifeftum. Inde Alpes Penin&^

%§ Appennin£^ montes pr&aiti , fafti%iati,& in altifjima cacumina exeun- tes. Qtjod nomen Pyrenaei & Pyrenes attinet , id pariter ex Celti- ca voce, non cx Graeca tantum (ut aliqui cum Pineda ad hanc vo- In Steph. cem fentium) defcendere credimus, nam etfi Graecis Uv^ ignem fi- Kyzant. L v * gmficet, & Brenner a pr

dere , Brenner, inquitJummitates funt Alpium Rb

: mons, collis , 7C$oet[Ju exfto , promineo Cambris Bre , Breon, montes y

Brjn , collis ; ab his initiis five Gr

Pyrenforum gentium Alpinarum appellationes , cuiufmodi fed etiam , & memorantur in veteri Rb&tia Brenni, Brenci^ Breones, Briones.&cc. nec admodum ab his diverfa Cellarius prodit (licet cum hoc Brencos, feu veriusBreucos mallem in Pannonia quxrere.) Imo ipfumBren- neri nomen antiquiffimum &Celticum efTe, nec ante aliquod tempus (ut Nofter Burglechnerus fentit) ab incolis fic cognominatis Manfi cujufdam, vulgo t)e$ 23renner*#off$ PoiTelToribus, aut certo

ventorum urentium genere prognatum eft : ut tum ex antediftis,

tum ex teftimonio Illuftriffimi Leibnizii conftat , ita enim ille in

Celticis : Bre mons , Collis Brjan, collis, Sax. Brjnck. add. Pron. alti montes, Celtis Brenner, ita Alpium Tyrolenfium fummitates appellantur; Idem ergo nomen commune Alpibus & Pyren

bus Junii Philargyri teftimonium , qui de hoc, aut Alpibus noftris

vicino monte fic teftatur : Melia amnis in GaUia Cifalpina,vicinus Bri- xu oritur ex monte Brenno ; Ex Alpibus nimirum Rrmicis, quas Ca- muni Rhaetiae populus Brixias vicinus incoluit. Et hunc Brennerum noftrum nemo utique Vindeliciae adfcribet , cum non tantum me-

dius Epifcopatus Sabionenfls traftui , fed toti fere Tyroli noftrae incumbat, nullufque haftenus Vindelicos ultra Oenum promoverit, imo in Tyroli ad Oenum vix unquam locarit. Infipida enim eft Aventini & fequacium hariolatio ex BrennisRhastia: bieSBraunauer in Norico, tanto intervallo, fine uila ratione, & fere etiam etymologia ipfis tam chara ve- nantium.

CA- (o) 105

&.i.ii.i.i-&i^-&$ •&&& & & •& î#.i4îi"i4iii4 cAacA^c^cAjcAieAjcAscAjeAôôvjcAjeAscAs c\» cA* cA» eA»eA»eA»eA»eA»eA»eA»eA»e/»cA»eA»cA»«A»eA» CAPUTXXIIL il^c populos ab hoc denominatos inter quos non y Veldidence Incola.

Gra?ca&CeItica Lingua Brenneri deductam nomenclaturam EX& originem antiquiiTimam efTe, probe nunc, ut confido,per-

fpe&um erit omnibus : jam ejufdem quoque paxtis populos confiderabimus, quos Scriptorum aliqui nec incelebres , nec novi Brennos, & Breunos, & erronee Brencos acBreucos, atque paulo pofl legitimo rurfum nomine Briones ac Breones, moxque iterum non fme mendo Ibriones, ac Paeones compellant. Ad Inftituti igi-

tur noftri rationem firmandam , Authores, qui illorum meminere,

fecundum ordinem, id eft, setatem dabimus ; Inter quos tanquarn caeteris antiquius minime omnium trophaeum illudAlpium Pliniifr- lendum eft , utpote quod inter populos ab Augufto in potefHtejn Romanam redaclos hos recitat: Gentes Alpiruz devi&a Triumpiliniy Camuni, Vennonetes, Ifarci, Breuni &c.

Inter Authores primus quod fciam , Strabo mention,em facit,

1116 ipfo, quo de Rhaetia & Alpibus difTerit, loco : Cfterum Rh<£ti ad Italiam ufque pertinent, qu£fupra Veronam & Comum. Vinum Rhx- ticum inter Italica egregie commendata non fane inferius, in montanis il- radicibus lorum nafcitur , ipfi autem ad ea ufque loca , qu

cat , extenduntur : hujus autem nationis Lepontii Camuni funt , & & Vindelici Norici , & & montana exteriora tenent majori ex parte cum Brencis, & Tenavis his jam lllyicis : Ita Editio Janfoniana, nec di- De ann»

l 2 - ll * verfa VenetaPincii habet, & hujus tenoris complures alix : Emen- ^S 27 *"' datiffima tamen , quam nobis haud ita pridem cum notis Cafaubo-P; 1 1 * ni, ac reliquorum omnium Cl. Almelovenius dedit, correcliorem jJ ,^" pariter nobis hunc locum fuppeditat : Rhdti ufque ad Italiam pertU Amte-

nent Veronam in radicibus illi fupra & Comum montium , quos colunt,iod.i7or. O vinumt**i*}i}* ::

106 Caput XXIII. Necnonpopuhs abhoc dmomhatos,

vinum Rbtfticum nafcitur, quod laudatis Italti vinis non videtur cedere,

pertingunt autem etiam ufque ad loca , per qu& Rhenus fertur : Hujus gentisfunt etiam Lepontii, Camunique, Vindelici autem&Norici montana exteriora tenent 9 magna ex parte cum Breunis & Genaunis, quijam ad lllyricos pertinent. Si fitum nempe fpec"temus,non fi gentem,quip-

fi - De fcell. pe hanc refpiciamus , fidern Appianus facit, Rhxtios , Noricos - Illyr. f. - - Illyricos omnes arbitrantur. Geographorum PrincipiLyricorum *f9* Ducem jungimus partae de Rhams vi&oriae encomiaften, dum canit

L. 4* O- - - - - milite nam tuo fe 4« Drufus Genaunos implacidum genus Brennofque veloces, & arceis Alpibus impofitas tremendis Dejecit acerplus vice fimplici.

HuiC proximus Florus efl Auguftaei pariter aevi Scriptor, ita verb ille : Sed omnes illius cardinis populos BRENNOS, Vennones , atque l, h c J 9« Vindelicos per privignum fuum Claudium Drufum perpacavit. Vergen- te ad finem Sseculo I. Plinii adhuc teftimonium fuppetit ita narran-

tis : Fertini &Tridentini @ Bernenfes Rh^tica oppida : Qui locus certe depravatus mire torfit Interpretes,Bernenfes,Berbenfes,Beruen-

fes plerumque aut legentes , aut exfplicantes : Cluverius in Italia antiqua Berunum & Belunum idem facit, quamvis idem Plinius in Venetorum agro Bellunum & Ptolomaeus in Mediterraneis Venetiae collocet, nec exfpedlari facile poterat quifpiam, quihuic loco me- deretur, nifi illorum locorum peritiiTimus aliquis, ex quo ipfe An- £»m. 91. tiquitatum Bellunenfium Scriptor & Civis Joannes Pierius VaJeria-

nusBeruam cum artacis fux peritioribusPolzanium effe voluit : cujus rei mallem rationes addidifTet,quas nullashaclenus inveni. Sed

fuit tandem nuper , qui infigniter illuftrata omni illa Regione no-

dum hunc folveret , inftar nimirum Alexandri Macedonici , Scipio

Veronenfis , his ex Italico translatis verbis : Enumeratis omnlbus a

Flinio in hac Regione locis ignotus duntaxat remanet , quem UleBernen-

fes vocat , Rhxtis adfcriptus : Berna enim fruftra in his partibus etiam

ab induftriis qu£fita eft Geograpbis : Et male alii credidere,BeUunum in-

teUigendum effe , quod tamen author diftinilum a Bernenfibus adducit Videtur igitur nobis indubitatb legendum effe Breunenfes & illi ipji intel- ligendi, quos Horatius inter deviUos ab Augufto in ipforum montibusRbz- tos :

inter quos VeWidena Incola. 107

tos\Breums vocat , quos pariter Breunos Infcriptio Gentium Alpinarum ab Augufto deviclarum compellat : &forte Breunos etiam Ptolom&um no~

minare voluijfe illos,quos hodie in ilio Bechunos legimus : additque pau- f, £ 1 j»,

16 pofr : Quos Breunos, Breones Venantius Fortunatus dixit. SaecuJo dein altero Ptolomxum damus, non fine errore tamen, quos illi ia Rhaeticis Vindelicifque communes vult Cellarius, nam cumVinde- licis illos confundit, quibus tamen vicinos melius dixiffet, pra?fer-

timLycatiis, verba ejus haec funt : Qua magis Septentrionalia funt Vin- delicti, tenent RunicaU, fub his verb Leuni & ConfuanaU : poft Ben- launi,poft Breuni & juxta Lycum fluvium Lycatii, nobis tamenBreu- norum meminifTe etiam hoc loco fatis eft. Hos pariter Brenno$ fub Paeonum (puta Breonum) nomine apud Appianum laterecenfe-

mus ; nam dum I. j.de belJ.Rom. Ulyricum defcribit, mox pergit:

Romani verb non hos duntaxat y fed Pdones ultra eos, nec non Rhetios^ Noricos &c. - — Illyrios omnes arbitrantur. Supra Illyrios enint ad Noricos & Rhxtios Breones fitifunt, non Paeones, utpote quos cuxatiores cum Cellario Geographi in fola Macedonia qu^runr.

Saeculo , quod fequitur , tertio Divus Hippolytus ChroniconEd. Fa- bric. fc£h fuum adornavit, ubi inter populos alios etiam hos recenfet : p^». noni 9 Peones, Norici y DalmaU, ubi Breones reftituendos ad exem-^P*^** plumLabbei, qui loco Hibeni Hiberi legit , minime dubito : nam cum Sandlus hic Pater fermonem de gentibus,quse linguas fuas habent , hic faciat , Pxones Maeedonis non videtur intelligere vo- luifTe, utpote qui grsece loquerentur, fed lllos, qui Noricis confcer- mini funt, ad Appiani mentem nimirum. Sasculum quartum binos nobis fubminiftrat Horatii Interpre- tesAcronem&Porphyrionem,iterum nonfine mendis moreGram- maticorum illius aevi, haud tamen curandis, fi rem noftram habea-

igitur : Gelonos mus : Hic Brennofque &c. Cifatpin* Gentesfunt bt Im* p. m.f 23. placabiles. Prior : Geloni & Brenni gentes Galliarum. Sazculo VI. Venantius Fortunatus inclaruit, quem paulo anfc Illuftriflimus Maffejus laudavit ita canentem Pergis adAuguftam, quam Findo Lycnfque fiuentat lllic ojfa Sacr

Si vacat ire viam , neque te Bojarius obftat vicinafedent Quam Breonum loca , perge per Alpent Ingrediens rapido quo gurgtte volvitur Oenus.

O 2, Quod- ,

108 Caput XXIII. Nec nonpopulos ab hoc denominatos

Quodque hic in Carmine fcripfit doclus hic Prxful , alibi in profa

jam pnus dixerat , dum in Epiftolaad Gregorium Turonenfem li-

bro i. Carm. praefixa iter fuum narrat , in quo emenfus eft Oenum

Deglor. Breonio, Dravum Norko ; quin ipfe,de quo modo diximus,D. Gre- Mart.l.i.gorius Brionas Italu Caftrum nominat: CaiTiodorio eodem pariter 2 c -4 « fxculo claro Breones militaribus officiis aflfueti laudantur,quos fup- L ar n ' s ornan des Ibriones dixit, Briones / Vv?" P J potius dicendos : Ita enim DeReb. * plerifque, prxcipue Velferocorrigitur, fed verba exfcribimus : His * * auxiliares, Goth. nm nondefuere (Aetio contra Attilam) Franci, Sarmati y f, 1 2. Armoriciani , Litiani, Burqundiones, Saxones, Riparioli, Ibriones quondam

milites Romani , tunc vero jam numero Auxitiatorum exquifiti y alteque

nonnuU^ Celtk£ vel Germanica Nationes ; ubi Riparioli, ibriones, etiam In Hift. Grotius legit, id tamen longe adhuc melius eft quam quod mul- G , tx ac primae editiones cum Manufcriptis habent , nempe Riparioli- °i!?' P 4. briones, quae leclio certe mendofilTima, ut vel primo intuitu apparet, bina etenim hxc verba aut a Librariis male conjunfta, aut po-

ftea ab Editoribus non bene divifa fuere , fecus enim fenfus verus ac clariffimus ftatim prodiirTet, nempe Riparioli, Briones. Eodem T.i.Febr.fere tempore Afta Conciliabuli Aquilejenfis apud Baronium tefte ad diem Bollando in S.Ingenuino noftro horumBreonumEcclefiamBrewe»- v- fem compellant : Bollandus verb rite in Brennenfem commutat, quam Fu-r emendationem etiam Vir ClariiTimus Bernardus de Rubeis, qui in * fecutus eft. Aquil. Codice fuo pariter erronee Beconenfis habuit, UJtimam p. 1 24. demum eorundem memoriam Paulus Diaconus faeculo adhuc ocla- 1. 2.c. 13. vo fervavit, qua de caufa^ inquit, Fortunatus in tantum B. Martinum veneratuseft, ut relitta Patriapaulb ante, quam Longobardi Italiam in- vaderent, Turonis ad ejus B. Viri fepulchrum properaret, qui fibi, ut in fuis ipfe Carminibus refert, illic properanti per fiuentilia Menti, ^ Rou-

perque Aguntum , Dra- nam perque Ofupum & Alpem Juliam , Caftrum Civitatem vumque & Byrrhum fiuvios ad Briones & Auguftam , quam 1.4. c. 4. yirdo & Lech fluentant , iter faijfe defcribit. Et iterum : In Regione de nubibus in rivuli cruoris Brionumfanguis fiuxit , & Oeno fluvio quafi emanavirunt : Eidem pariter faecuio accenfendum jungimus Frifin- cii. genfium Prxfulem Aribonem noftrum, Iter per Tyrolim D. Corbi-

niani defcribentem , dum ait : Cnm in Breones pervenit, juxta fylvam

&c. Et rurfus in translatione S. Corporis : Cum autem veniffent par- e. 3f. tibus Valienfium (melius adhuc alius apud Meichelbeckiurn Codex Valle- inter quos Veldidena Incolae. I09

Vallenenfium , hoc eft, Vall- OenenfiumJ cumSantto Corpore ejus, qui-

dam Nobilis Romanus , nomine Dominicus Breonenfium plebis Civis (ex febre) prifiinst fanitati reftitutus eft* Horum agmen claudat fxculo nono iterum Epifcopus , Freculphus nimirum , qui ad exemplum Jornandis inter populos Aetio contra Attilam fe jungentes/?iptfno/i-T. 2. 1.f. c J 4» briones infcitia pariter Librariorum affert. *

Ex quibus omnibus haud difficulter eruimus , Brennos, Breu- nos, & male fcriptos Brencos, aut adhuc pejus cum Breucis Panno- niaz confufos, (utrum in editionibusHoratii antiquioribus comparent.) Item Briones & Breones fuifTe Rhaetos. Rb£ti autem , gens Titfca fuit, ait Stephani Epitomator, vel ut aliae Editiones cum noftra habentjpoptf/i Tyrrhenici : quales & Livius deTufcis locutus fe- 1. f. cit , Alpinis quoque ea gentibus haud dubie origo eft , maxime Rhxtis. Et Tufcos hos Brennos feu Breunos quis negare antiquiffimos vel aufit, vel poffit? occurrunt in Trophaeo, Strabone , Horatio , Plinio, Floro, Appiano & S.Hippolyto, Acrone & Porphyrione, Venantio, Jornande, Paulo Diacono, Aribone ac demum in Freculpho. Ve- loces Horatius dixit, fortem populum ac Potentem ex Jornande &

Freculpho colligimus : Franci enim ac Sarmatae, Burgundiones ac Saxones, & qui cum his narrantur, utique fatis celebres eo jam asvo, ac numero frequentes, imo intcgri populi, feu nationes,ut illi loquuntnr fuere; hinc facile in eorum defcendo fententiam, qui Brennos & Breones noftros non tantum circa Brennum montem

(etiam latius , ut paulo ante pluribus egimus , vel intelleclum vel extenfum) coliocant, fed ufque ad fauces Alpium noftrarum , praecipue ad Oenum, ut ex Venantio colligimus (qua ortum & occafum hi populi fpectant) & ita per totam Oenivallem ufque ad Li- catios diffufos arbttrantur. Ethos Veldidena* noftrae Incolas accolafque gentis Hetrufca? propaginem , velut nationem loco totius provinciae ac Regionis pofitam in Jornande ac Freculpho reperio, nulios autem Vindelicos, quos Brenni vel Oeni accolas nemo utique dixerit : ad confines tamen inter fefe faderibus, matrimoniis, atque famiiiaritate jun&os fuiffe haud refragabor. Num autem hi populimonti, vel mons populis nomen dederit, parum refert, & lurumque in noftris his partibus occurrit; nam v. g. Mons Vennonis ( Veji - MonzaRhxtis Grifonibus, quod nobis corrupte FMnfter-Munz eft) forte Vennonibus nomen tribuit, vel hi monti : partes Vajlen-

O 5 fium ,

110 Caput XXIV. Reliquos quoque Rhatia populos

fium Ariboni memorantur,qui funt Oeni-Vallis incolae ab hac Val- le, per quam rapido gurgite Oenus volvitur, ut ait Venantius, in-

certum an a Valle, vel flumine nomen fit inditum : Occurrit ulte-

rius apud Gruterum Atheflnorum Respublica , eo quod ex Valle Al- pium Tridentinarum, per quam Athefis fertur, aut a fluvio populis nomen haeferit,funtque hodie nobis hi populi Athefini bieStfdj)*

IdtttW : Vallis porro Ananix Incolx an Naunes vel Genaunes fint, hic non difquiro, uti, & an a Valie, populis aut rluvio Nauno nomen reiiclum illis fuerit, vel e diverfo Vallis utrique nomen ceffe-

rit, pariter non difcutio : fufficit nobis fic incolas,accolafque etiam latius diffufos,imo totum etiamEpifcopatumBrixinenfemBrennen- fem, & apud Jornandem ac Freculphum , ut audivimus, potiorem

Regionis partem , licet ferius ab iftis compellari : Iliud vero ex his, qux modo diximus, compertum eife crediderim, Genti tam celebri urbem etiam clariorem caeteris aflignari oportere, prxfertim cum

a primo , ad nonum ufque, faeculo conftantiflimis Authorum teftimoniis inclaruerit. ############### # # # # ############### CAPUT XXIV.

Reliquos quoque RbMUpopulos longe diverfos d VindelicisfuiJJe.

quae CL Velferus pro ftabiltenda Augufta fua, fola , ut INter alia, vult, Rhastiae utriufque, a prima Provinciae Conftitutione, urbe effc Rhaeti principe affert momenta , illud ultimum non , quod fe populares a Tufcis oriundi omnes ipfi I.3.V.88.' Vindelici, & Norici inter ' contra alios plerofque contendit, Vindelicos videantur : ubi etiam hanc fuam privatam a Con- Rhaetorum familiam , nuncupationem fluentibus reperiffe, caeteroquin autem Rhaetorum gente ac nomine plerumque cenfos fuiffe manifeftum & compertum afferit, ratione, quantum quidem affequi potui, non aiia, quam quod Polybius Al- enimvero pino* & tranfalpinos ejuidem generis agnofcat : Verum * haec hnge diverfos a Vindelicis fuiffe. III

ha?c difcutere cupienti altiori Jonge ab origine hx res petendae funt,

& primi inquirendi Alpium noftrarum incolae : ab Afcenaze Noe Ne- pote habicatores harum AlpiumSprecherus deducit, CeJtafque vo-

catos aiTerjf; De primo Afcenaze nempe , ulterius indagare mihi necelTarium haud videtur, contento deCeltis primis Alpiumlnco-

lis cum fide refcire : Dio igitur apud Cluverium diferte habet:Germ. ant Rhenus exAlpibus Celticis paulo extra Rh£tiam oritur : EditioStepha- - *• *• *' 2l ' ni : paulofupra Rh£tos : Verum pofteriora non moror verba, cum 27* omnes Tacito alTentiantur, narranti, quod fit Rhxticarum Alpium ' inacceffo ac praecipiti vertice ortus. Celtas igitur ante Rhaetos has

Alpes incoluiffe cum pronum fit credere , indagandum nunc ulterius eft, quidnam gentis Celtae fuerint: Appianus equidem de his

fabulas narrat , ex reliquis tamen verbis tefte Cluverio fatis clara k c. f. 20. Ll r ^ e quidem , fatifque perfpicue colliguntur, dum ait : ferunt Regionem ab - £ reb - my i*- Jtlyrio Polyphemi filio cognomen accepijfe, Polyphemo quippe Cyclopi ac * m ' 494* Galate£ Celtum & lUyricum , & GaUumfilios extitijje y eofque exSicilia progrejfos Celtis & Illyriis, & Galatis ab ipfis cognomen ajfummentibus imperitaffe : Gallos nimirum, Germanos, IUyricofque ab antiquiili- mis mortaJibus prae unius, ejufdemque generis five gentis nationi-

bus fuiffe habitos : de folis primum GaJlis Strabo : univerfos Gallos 1. 4. p. a Gr£cis Celtas appellatos opinor ob eorum claritatem : tum de GalJis, 443« fimul iteriim & Germanis idem rldem facit : nam & natura & vit£ c. 1. Injiituto gentes h£ fimiles funt : Hos GaJIos Galatas five Celtas etiam

Taurifcos audiilTe lterum iterumque Strabo teftatur : permixUfunt 1. 7. Tbracibus, Mjntra colentibus Iftrum , GaUk£ gentes,Boji,Scordifci & Taurifci.uii & Norici noftri Tyrolenfes hodie in Valie PuftrifTa (ut illam Diplomata Brixinenfia apud Gewoldi Hundium vocant) incolae nimirum Alpium fupradi&arum & Dynaftiae Taurenfis in Val- 1. 2 .c. 20 .

le Oenana : de illis Plinius : Juxtdque Carnos quondam Taurifci Ap- pellatUnuncNorici: & Strabo : Poft hos contermini jam intimi Hadria- 1. 4. tici Siniis receffui & locis adAquilejam, Noricorum quidam incolunt, & Carni : Noricorum funt etiam Taurifcu Ad hofce Taurifcos etiam Vin- delicos pertinuilTe in fuo de Vindelicia & Norico libro Cluverius e- c. 2. rudite agit quo brevitatis caufa , Le&orem remitto , & plane ad Illy- ricum unam ex Celticae veteris Regionem etiam Vindeiiciam perti- 1. 7. nuilTe laudatus jam fxpe Strabo affirmat : primnm iUyrica exponimus , qu£ adlftrum Alpes attingunt in & , fita medio Italti, & Germanu, in- cipien* 112 Caput XXIV. Reliquos quoque Rhcetia populos

cipientia a Lacu, qui Vindelicos eft apud , Rh£tos, & Helvetios. Hinc

Servius Gallicana Rheni frigora ad ortum ejus dixit : Danubium ex

Celtis nafci , & Pyrene Herodotus ex montibus Celtarum , qui Galli

nunc appellantur Procopius , & Eridanum ex montibu%Celtarum Dionyfius Alexandrinus nafci voluit. Ex quibus omnibus certum denique fit, primos poft diluvium Alpium noftrarum incolas,Celtas, Illyricofque, populum Gallicum tunc, feu mavelis, Germanicum fuilTe, cujus quaedam &hodie mo- numentaapudnosfuperfunt, quemadmodum paulo ante in Celticis Grxcifque montis Brenneri feu Pyrenaei originibus & Dynaftix

Thaurenfis, ac montium quos $l)autett vocamus , etyraologia mon-

ftravimus : In verbo Brix vero , quod noftris ineft , Brixentis Plinii, ac Ptoloman Gallicum aliquid antiquiffimum IlluftriiTimus Maffejus fedeprehendiffe annotavit, qualiaforteetiam (fi non ejufdem, fal-

tem pofteriorum temporum) funt pafcua apud nos montana : t)ie

JEn. 3. SUpCtt/ & totaRegio noftra; cum tefte Servio ad Virgihum : Alpes v - - - Galhrum lingud alti montes vocantur. Ach torrentes in Ezenfi & A-

chenfi vallibus ', Gaw pagus , Regio uti Vinfchgaw feu Vennones

Trophaso: LaegSpecula, Mallum Mals feu judicium publicum , &

quod huc pertinet ; Geding, &Malftett in eadem venufta Valle : Et

fi quas funt alia innumera alibi adhuc fufius memoranda Gallicae feu Celticae aut Germanae antiquitatis veftigia. Et hoc utique fenfu verum eft Alpinos & transalpinos ejufdem effe originis; cum primi

Tyrolis & Vindeliciae Incolae Galli , Celta?, & Illyrii fuerint: Neque

aliter Polybius loquitur : dum de Gallis etiam Inalpinis illi fermo 1. 2. XIX. p. 97, eft : quod nimirum transalpinis arma in ipfos moventibus bellum pave-

fcentes, quod pernitiofum fore arbitrabantur , qua largitione munerum, qua generis communione allegata hoftisjam concitati impetum afe amoliti

in Romanos eundem irritdrunt, atque adeb expeditionis Comites ipft fue- rintper fmes Etrufcorum, nam & ipfi expeditionis participes erant, im-

preflione faclapr

bonam partem amiferunt. Familiaris eft h£c Gallis infania , quoties aliena rapuerunt, ubi pr£fertim mero ciboque fe in^urgitdrunt. Ex quibus omnibus manifefte liquer,Communionem hanc ge-

neris non ad Rhaetos & Vindelicos, fcd ad Gallos feu Celtas , qui intc :

longh diverfis a Vindelicis ftiiffe. 115

ante Rha?tos in his Alpibus erant , pertinere. Si quis vero Hetru-

fcos expeditionis , ut audivimus, comites ja£tet, is fciat, non no- ftrates illos Gallis extitiffe comites, fed illos Tufcix : qui fortafTe, ne & ipfi finibus fuis inftarTyrrhenorum adPadum ejicerentur, ad-

acti formidine , maluere focios Gallorum , quam amicos Romano- rum (quorum crefcens potentia pro more ipfis invifa elTe potuit) prudenter agere : Nam in recenti adhuc hxrere ipfis memoria poterat , quod idem Polybius capite antepenultimo de ipfis teftatum XVII. p, 9$* reliquit : adjidebant Tyrrbenis Galli, ideoque cum*ipf\s Commercia fre~ deinde cupiditatis oculis in quentabant^ pulcherrimam planitiem adjetlis , arrepta occafione kvi , numerofo cum exercitu nihil cogitantes Etrufcos

invadunt : ex Regione circumpadana ejiciunt , atque ipfi planitiem illam occupant. Ex hac igitur Regione circumpadana ejecTiTyrrheni feu Etrufci num in vacuas Gallorum in Alpibus fedes, an vero in alias & fortaiTis remotiores ab his Alpes,an vero propinquas prirnum vi, vel precario fecefferint, haud invenio. Sunt, qui ex Livio Colo- nias jam prius in Alpes ab his ipfis Tyrrhenis mifTas velint,an vero in oppofitas Pado, valde fubfifto, cum fxpius, tefte iterum Livio, inter utrumque hunc populum pradia interceflerint , dum inquit: nec cum his (ad Clufinam Gallis) primnm Etrufcorum, fed multb ante cum iis, qui inter Appenninum, Alpefque incolebant, fdpe Exercitus Gal- lici pugnavere , Tufcorum enim , pergit ille , ante Romanum Imperium 1. 7. 33* late terra marique opes patuere mari fupero , inferoque Inter u- trumque mare vergentes incoluere urbibus duodenis terras, prins cis Ap- penninum ad inferum mare, poftea trans Appenninum totidem, quot capita originis erant, coloniis mijfis, qu£ transPadum omnia loca,excepto

Venetorum angulo , quifinum circumcolunt maris, ufque ad Alpes tenue-

: Alpinis quoque re gentibus ea haud dubie origo eft , maxime Rhxtis, qv.os loca ipfa efferdrunt , ne quid ex antiquo pr£ter fonum lingu£ nec eum incorruptum retinerent. Ex quibus verbis in eam pronior con- jecturam forem,Colonias non ad Gallos in Alpibus habitantes mif- fos (quis enim ad hoftes Colonias mittat?) fed inftar urbium duodecim tanquam capitum cis Appenninum, totidem urbes trans Ap- penninum & in Infubria a miffis Coloniis exftrucTas fuifTe, quod & Sprecherus innuit. Originem autem Etrufcam Alpinorum ad ea re- p. 23. ferendam tutius tempora crederem , quibus a Gallis in has Alpes pulfi forte vicem relittis adhuc Gallorum reliquiis reddidere, & Al- P pes 114 Caput XXIV. Reliquos qwque Ebatia populos &c.

pes noftras Duce Rhxto occuparunt , Regioni Ducis nomine impofito. Id vero (cum integraRegione fubacla nimirum) paulatim faititatum, uti & ditionem extenfam cum Tfchudio arbitror; cum In Rhxt. & Comum fubin tefte Plinio afflixerint. Nobiliores etiam ac po- c - r« tentiores jugi alieni impatientes hxc perfugii loca infedifTe , neque P* 22% huic , neque Sprechero refragari eft animus. Uti nec iilud modo p. 2f. impugnabimus, num forte, quod Sprecherus credit, Hetrufci cum Celtarum opera, utpote aeri & regioni alTuetorum, opus haberent, illos amicitia fibi conciliarint, & munitionibus aliquibus fines ibidem cuftodierint. Urbes certe exftruxerunt, cum multas in bello

poftea Rhsetico expugnarint Romani , quemadmodum Paterculus teftatur. Atque de condito Tridento & alrera ad Brennenfes urbe

Plintus : Hic mos tamen apud Gallos haud vigebat , alTerente ite-

1. 2. 17. rum Polybio : habitabant vicatimfine muris. Sive igitur Tyrrhenos, Tufcos feu Rhastos noftros e Grsecia, Lydia, terra Chanaan, five ex ^Egypto in Italiam delatos primum, ac multis dein fxculis huic ipfi

It. Ant. imperitaiTe Italiae dicamus , femper verum erit Cluverii alTertum :

c * }• Rhaetos a Vindelicis diverfiilimi generis eflfe ; cum hos conftanter Gallos feu Germanos, Ulyriofque fuiffe certiiTimum iit. Cumque ex illo dein, Tarquinii nempe Prifci, tempore faeculis fere fex ante bellum Augufti Rhaeticum in his Alpibus Rhaeti commorati fint, facile Alpini omnes, aut plerique faltem ex his defcendere poterant,

deleto penitus in hac provincia Gallorum Celtanimque nomine : donec auclis jam in immenfum Romanorum viribus Liberae genti utique timendis e re fua ipfis vifum fuerit initis foederibus & adfci- tis fociis Noricorum Vindelicorumque, utut diverfi generis populorum, armis communi hofti refiftere. Sed huic tandem cum orbe fere reliquo cedere coacli tituiis fuis nobile illud trophaeum Al-

pium implerunt , in quo, fi quid fufpicionibus liceat , non fruftra gentes Vindelicas ac Gallicas a reliquis plerifque Rhaeticis difcrimi-

nis caufa expreiTas effe arguere quis merito poiTet ; cum fola haec

inter tot populorum nominaadjecla legamus : Neque interpolatio-

nibus irrepiiffe credibile fit , cum in omnibus omnino exemplari- t.i.f.77. busPlinii fimili ac conftanti tenore reperiantur,prout iiJaetiam Vir Iliuftris Jofephus Bimardus apud Cl. Kiuratorium in Infcriptionum antiquarum Colieftione ex eodem Plinio nuper admodum publici

, fi ab In- juris fecit , quod vir docliilimus in ullo unquam Codice terpola- Caput XXK Veldtdenam a TiSisfeu Rhatis &c. II 5 rerpolatoribus additum reperiffet, citra dubium adnotaffet, cum etiam verba illa : non funt adjeft£ Cottianst Civitates XII. &c, qux aliqui ad Infcriptionem retulere, ad Plinii potiusContextum pertinere, animadverterit. Quapropter valde fubvcreor, ne rationes Vel- feri pro una eademque Rhsetorum ac Vindelicorum gente , atque

Tufca utriufque propagine tam firmas non fint , ut his folam uni- camque gentis fat certo , ni fallor , etiam ritibus diverfae , urbem principem fuperftruere valeat.

CAPUT XXV. Veldidenam h Tufcisfeu Rh£tis conditam probabiliter qfferitur.

TErram Chanaan,feu Pateftinam quamplurimis,iifque ampliffimis, & potentiffimis urbibus refertiffimam fuiffe non efl,

cur multis doceam , cum ex Sacro haec Codice luce meridiana clariora fint; PJura defiderantibus S. Hieronymus, V. Beda, Relandus,Bochartus, & Adrichomius cum Gallis & Anglis, qui fua itinera defcripfere, dabunt, harum quoque reliquias haud contemnendas vidit & defcripfit nuper admodum R. P. Angelicus Maria Millerus e Servorum B. V. Ordine Oenipontanus. Rhsetorum autem noftrorum proavos Tufcos , & hos ipfos Chananaeos fuifle e- gregie nos Illuftriffimus Maffejus in Originibus Hetrufcis inftruit,p. 19.22. cui laudatus paulo ante praefert 2 4» Seneca facem : Tufcos Afi& debemus. Canerum idem Illuflriffimus Marchio ab hac 1 0,23 * , una omnino gente, ;^ eademque Etrufca Italiam , qua patet , univerfam cultam fuiffe (quam gentem Graeci Tyrrhenos nuncuparunt) afferit. Qui quod omnia cis Appenninum, & aPado fluvio ad Alpes ufque occupave- rint , Livius docet : Duodecim Civitates , etiam ex hac regione, il- f. 7. lis tribuuntur , a praediclis , quae in interiori Hetruria fitae fuerant, totidem quafi Colonis prognatae, quae, quales fuerint, multi fruftra ha&enus magna licet opera inquifiverunt. Tradit quoque Pli- P z nius Il6 Caput XXV Veldidenam h Tufcisfeu Rhatis

illis nius ex duodecim Civitatibus , quas Tufci olim trans Padum inftauraverint, folam reliquam Mantuam adhuc fuperfuiffe,ego vero fufpicor, pergit Iliuftriirimus Author, has Civitates non hodier- no fenfu pro fingulis urbibus intelligi debere, fed antiquo lllo, & apud Latinos Scriptores admodum frequenti, quo Civitas populos integros in unam quamdam Communitatem atque corpus quafi co-

euntes defignat , quorum unumquodque ex oppidis pluribus con-

ftarepoterat, & vicis etiam fine urbe ulla ; Ita Maffejus ; Sed veniam utique Vir, quem adoro, fummus mihi denegaturus haud e-

rit, fi ejus pace folo veritatis indagandx ftudio, quod eft unicusLit- teratorum fcopus, paullum fubdubitare praefumam, num hic Civi- tates feu Refpublicse, uti Docli inteliigunt, admitti poffint, cum illas apertiiTimePlutarchus urbes,Plinius oppida, uterque de his ipfis

verba faciens , neuter vero Civitates dixerit : Placeat utriufque verba percipere; prior ex his de Regione Etrufcorum, feu quod idem eft, Tufcorum,Tyrrhenxa ad Padum &Alpes ufque protenfa locu-

: oclo InCamil. tus addit H£C & decem pulchras , magndfque urbes habet> & ad f. 72. qweftum £g? ad vitlum amplijjimas, Galli has Tyrrhems ejettis occupave-

re : Pofterior : Venetorum autem Atefte, & oppida Acelum, Pataviumy Opitergium, Belunum, Vicetia, Mantua Tufcorum trans Padumfola reliqua. Ad qux verba, Gronoviana Plinii editio hanc variantem ve- tufti Codicis LecTionem in margine adjicit, Venetorum autem Adria, Atefte &c. quam cum genuinam eiTe mox evidurus fim,oppidafeu urbesEtrufcorum in propatulo erunt, cum ex Plutarcho certo con-

ftet,AdriamHetrufcorum urbem fuiiTe,verba ejufdem recito : Nam mare quidem Boreum Adriaticum a Tyrrhena urbe Adru, qu£ adNotum

inclinatur , illud verb, quod e regione efl , Tyrrhenum appellant , imo

1. 3«c.i6. ipfius Plinii : Nobili portu oppidi Tufcorum AdrU , a quo Adriaticum Ipfus mare ante appeUabatur , quod & nunc Adriaticum. enim probe

novi , atque ex IlIuftriiTimo Maffejo non femel didici (quid enim pudeat, unde in Hetrufcis prae caneris profecerimus, ingenue pro- fari?) per Civitates, Refpublicas feu Communitates defignari ; hinc

ubi de Civitatibus Rhaetix fermo erat , caute abftinui illo ipfo, de

quo modo toties nobis fermo redit, Plinii teftimonio : His contermini Rh

conditam probabiliter ajjeritur. 1 7

(ficuti olim Majores eorum ad exemplum ampliiTimarum in terra Chanaan urbium tales in Hetruria & ad Padum condidere) urbes quoque exftruxiffe non ignobiles , cujus argumentum Tridentum & Feltria eft, evidenti etiam Plinii authoritate fuffultum. Indagan- dum autem nunc fedulo quodnam illud fit,dequo idemPlinius eodem loco difTerit, dum ait : Fertini ggf Tridentini & Bernenfes Rhui- ca oppida. Et inprimis quidem adverto, fub oppidi nomine urbes intelligere PJinium, cum has ipfas Etrufcorum urbes Plutarchus dicat, qux oppida alter compellat , vix unquam urbis nomine ufus ; nam in tota ejus Italiae defcriptione urbibus utique amplitudine , antiquitate , atque opulentia prx orbe reliquo poft Au- guftum clariliimis referta , ac quantum quidem per brevita- tem temporis licuit , luftrata , nullius urbis nomen inveni , nifi illo in loco , qui per antonomafiam reliqua videtur omnino ex- cludere : Urbs Roma , inquit , vel fola in ea. Enimvero urbs 1. $. urbs fola , cui par nihil , nihil fecundum ullo tempore proferetur. Hinc idem Author, ne alteri cuipiam urbis nomen imponat, paulo poft pergit : adPadum amnem ItalU dignifjimum omnia nobdibus oppi- c. 1. dis nitent. Colonias in quibufdam aut Civitatis nomine tantum ad- hibito : deinTridentumurbem nobilem ac fpeitabilemfemperfuif- fe quis nefcit ? antiquitatum reliquiaz vixullibi in hac provincia tam infignes fe offerunt: Feltriam quoque celebrem etiamnum & Epifcopa-

USede claram Ciuverius, qui coram infpexit, laudat : memoratur,'in- It. antiq. quit, Infcriptioni antiqux (duplicem affert, prima ordinem Feltrenfem, f. 117« altera Patronum Collegiorum Feltru loquitur) in Antonino ftinerario , Cajfiodorio & Paulo biacono. Tertium igitur Plinii oppidum pariter urbem fuiffe , aut intelligi potuiffe nemo utique prudenter ob- ftabit, ciimque aliis rurfum concedet, per Bernenfes feu Breunen- fes potius nomen populorum non urbis ejufdem praecipus fuiffe al- latum : Nam neque Tridentinam urbem Tridentum vocat Plinius, fed populos pro urbe nominat : idem deFeltreniibus agit,nonFeU triam ipfam adducens : Hinc neque urbem quis aut urbis nomen apud Breunenfes exfpeclet , fed foJo populi nomine contentus fit, oportet. Ex Brennis autem feu Breunis Beruenfes & Breunenfes nominis originem trahere nemo non videt, & una quxnam eorum urbs praecipua fuerit, haud difficuJter pronuntiat : fi prxfertim ea, quaeha6tenusdeVeldidenadiximus,combinet$ non enim adBren- P } num, ,

Il8 Caput XXV. VeUidenam a Tujcisjeu Rhatis

num, quem cum pOpulis aliqui ad Alpium fauces extendunt, locus urbi tam amplus, fertilis, ac patens, atque ob confluentes oppor-

tunus magis aflignabitur, quam haec circa Oenipontum , & Veldi- denam noftram vicinia. Si roges, cur populi non urbis nomen ex-

- preiTerit Plinius : etiam hujus rei conjefturam afferam , fed conje

cluram tantum ; qux fi vero fit fimiiis, acceptari ab iis affolet, qui Rei Litterariae jura cJicunt,donec certiora indagentur. Percepimus hactenus Tufcos feu Rhaetos noftros in Infubria, Venetia, & omni ad Padum vicinia a Supero ad Inferum mare urbes ampliffimas te-

nuiffe, exhis depulfos, imo fi Livio fides, jam antea deduftasCo- loniasHetrufcas has Alpes petiiffe, Tridentum condidiffe, complures infuper in Rhaetia urbes ac Caftella a Drufo expugnatas fuifTe

repetitis vicibus intelleximus : Has a Celtis feu Germanis noftris ex- ftru&as fuiffe haud perfuadeor,cumTaciti,aliorumque junftis conftet teftimoniis, nufpiam Germanos urbes aut Caftra condidifTe,fed

vicatim habitaffe ; pronum igitur eft colligere, a Tufco-Rhaetis ur-

bes Rhaetiae fuiffe conftructas , & nomina eorum pariter ex hacLin-

gua defcendere, nempe fuiffe Tufco-Rh*tica : Exemplum in Val- le Engadinafupereft,hanc a vocibus En Co d'Eno feu in Capite OeniScri- ptores Grifones deducunt. Quidfi Veldidena aut Veldidina (utrumque enim Antonini in diverfis ac variantibusCodicum Le&ionibus reperitur pro medii aevi, feu Saeculi o&avi E. in I. mutantis modu- lo) quia ad Enum fita, tale quid nominis Hetrufci, feu Tufco-Rhae-

tici recondat ? Linguae Rhaeticae feu vulgarisRomanticae peritos defuper confulo, (fi quae tamen antiquae Rhaeticae fuperfint in hac Re-

liquiae) ex eorum enim, qui hanc calleant, numero non fum ; de-

cantatum autem eft , nomina haec Rhaetica Romanis non accepta

fuiffe admodum : Livius hac de re mihi iterum teftis erit,toties al-

: Tufcorum ante Romanorum Imperium late terra marique opes pa- 1. J. f . l^tus tuere, marifupero, inferoque, quibus Italia InfuU modo cingitur^quan-

tnm potuerint , nominafunt argumento omnia ufque ad Al-

pes tenuere , Alpinis quoque ea gentibus haud dubia origo eft , maxime

Rh&tis quos loca ipfa efferdrunt , ne quid ex antiquo prdter fonum lin* gu£, nec eum incorruptum retinerent. Quod Hiftoriae RomanaeCon- audiat: ditoris teftimonium , qui renuit, aliudMelafereSynchroni

Montium altijfimi Taurus £$ Rh

ore Romano , aut fi mavis cum Aldo legere : Taurus & Rbttico , &£ alii 1

conditam prohahiliter ajferitur. 1 9

alii, quorum nomina vix eft eloqui ore Romano. Rhxtica nimirum nomina fuere (atque vel hodie fuppetunt ut aliqui volunt, fed ut mihi videtur exLatinis temporum ac Regionis vitio depravatae per vallem pr^cipue Venuftam) tum Alpium, tum urbium, imb & fluminum fortaffis, quae corrupto Hetrufcae Linguae fono, & efferata cum populis prolata videbanturRomanis hac inRegione vicloribus,quae

& a Scriptoribus eorundem , nil nifi Graecum aut Latinum, oppido latinum , ambitiofa adulatione excipientibus, velut indigna Roma- na eloquentia Augufti prsefertim xvo difplicuerant : a qua labe fi nec Plinium aevi adhucdum Auguftaei feu primi Saeculi Scriptorem im- munemquis dixerit, me volente,& calculum addente facit: adver- titque, nefcio, quifnam Vir doclus & aevo noftro clarus, Plinium Oeni noftri nullibi mentionem facere, quod argumento effe poteft, multa quidem de populis Alpinis Illuftrem hunc & inGeographicis probatiffimum alias Scriptorem protulifTe, fed & multa eundem latuiffe , aut confuse ab aliis haufta etiam fubobfcure transmififfe ad pofteros : ut proin populi ad Brennum meminerit, quin clariorem de eorum urbe principe etymologiam adftrueret. Et haec fententia illis haud dubie prxplacebit, qui incertam adhuc Hetrufci feu Rhs- tici in vocabuli Veldidena originem effe contendent , quaiem nec mordicus ipfe defendo , & peritioribus hujus idiomatis relinquo; de quo nec Grammatici , nec Vocabularii quidem Scriptores , qui nos poffent inftruere, unquam haclenus, quod fciam, prodiere in lucem, adeo ut peritiffimus harum rerumTfchudius ingenue faffus fit : Lingua Rhztica apta non eft , ut in Scripturam redigi pojjet, qttippe De In aI in * inftrumenta omnia Regionis olim Latino , nunc Germanico expediuntur l- P

R ' diomate. Nobis Conje&uras indicaffe fatis eft , revelabit multa aetas pofterior, & tritiorem viam faciet, cujus obfcuriora tantum veftigia vel a longe monftravimus. In his enim Antiquitatum tenebris adhucdum palpantes unica interdum fcintilla recreat, quae licet vel momento cum fuigure perit, accendi tamen ex his igniculis II- luftriora poterunt ingenia, Patriam noftram pro dignitate condeco- ratura.Denique forfan etiam cum Cl.Hanfizio in defcribendis urbibus non curatum ubivisPlinium, aut cum Marco Hoppero in prarfatio- ne editi Strabonis ad zEgydium Tfchudium etiam dicere poffem, Plinium Alpinas gentes forte oculatum alias teftem , jejune admodum tra&affe. CAPUT :

i2o $

cA»cAj«A$cA9cA»eA»cA5cA»eA»otaeA5cA$eA»eA$ eA» cA» cA» eA»cA»eA»tA»eA»cA»eA»cA»cA»cA»cA»eA»cA»cA» CAPUT XXVI. Ab Augujlo ColonU dignitate ornatamfuije rationibus firmatar.

Irmatis igitur paulatim Rhstorum rebus ad ipfius Veldide- F nae firmandas majori paratu nos accingimus, praemittentes illud Propertii

Hoc y quodcunque vldes , Hofpes, quam maxima Roma eft Ante Phrygem JEneam Collis & herba fuit.

Quod invertentes majori jure fic proferimus:

Hoc, quodcunque vides , Hofpes , fuit £mula Rom£

Veldidena olim , collis & herba modb eft.

Romae enim xmulas fuiffe Colonias novimus ex Gellio : morem Ro- manorum deviclos populos parte agri multare, in noviter, aut faltem prius condita oppida novos Colonos, prxfidia futura provin-

ciarum adfcribere ex Appiano : fine his Regionem nullam fuiiTe ex

Seneca & Lipfio ; Tales quoque Rhaetis noftris, utpote genti bel-

licofae , atque jam antea urbibus Caitellifque compluribus munita?,

iis vero nunc expugnatis fuiffe indu£las,&deduci opportuiffe,pra2- cipue ad Brennum montem ob populorum illorum indolem & loci commoditatem Cap. XIX. pluribus monftravimus. Hoc vero prae- fenti, abAugufto deduftam, probatum imus. Deviitis provinciis De limit. Colonias fuifle induclas nos dudum etiam Hyginus docuit , dum bellorum operibus augend£ Reipublicg conftit. fcripfit : finitis ergo ampliorum % urbes quas aut vi&oribus caufd llluftres Romanorum Viri conftituerunt ,

populi Romani Civibus , aut emeritis militibus ajfignavirunt, & ab agro-

cultur£ Colonias appellaverunt : Imo Auguftus v -l.U rum nov£ dedicatione in Italia, monumcnto Ancyrano fe jaftat : Colonias miiitum aut in p 2 2 y, in provinciis ad memoriam ttatis me£ feci. Finiit bellum Auguftus, Co- lonias : '

Caput XXVI. Ab Augufto Colonia dignitate &c. 121

lonias igitur in fubacla provincia aut condidit novas, aut in vetera Rer. oppida Colonos deduxit novos : quafdam enim urbes ait Velferus, ^ug. antequamColonis fierent,diuftetiiTeexploratumhabemus : quem ' admodum nobis iterum Hyginus fidem facit Divus Auguftus - - r fuarum Legionum milites Colonos fecit , alios in Italia, alios in provinciis. His quibufdam deletis hoftium Civitatibus novas urbes conftituit quofdam veteribus oppidis deduxit & Colonos nominavit. Cum igitur in Rhxtia hoc bello multas urbes & Caftella tefte Paterculo expu- gnarit per fuos Auguftus illas, quas delevit, aut novas condiderit, neceffe eft , aut in veteres, fuos deduxerit Colonos : Im6 (quod nobis cum Goefio placet) etiam populis viclis concefTum aliquan- Antiq. A« rar do fuit, ut, fi vellent, Coloni adfcriberentur, quod ex Livio &Dio-g *P**» nyfio Halicarnaffeo fcimus : paucos autem ex noflris adfcriptos fuiffe, Dio nos fufpicari jubet, haud plures nimirum, quam g*f coiw-^^JV d£ Regioni fufficerent , chm maxima eorum pars & £tate validijfima, ne gens populofa beUum retentaret, abduclafuerit, ut ad rebellandum non fatis virium baberent : Adfcriptos tamen aliquos fuifTe luculenter ex hoc teftimonio patet ; Habemus igitur Colonos, & quidem etiam ex deviftis Rhanis noftris, habemus (ita Tacitus vocat) fubfidium Ann. 12. adversns RebeUes, quales nefiant (potentiores praecipue populi) cau-3*. tum fibi his remediis, & in hoc praecipue, & in aliis bellis voluere

Romani : agnovit ha?c dudum apud CaefaremCritognatus, dum adBell.Gal^

Alefiae : obfeffos hxc verba fecit Romani vero quidpetunt aliud , aut^- 7>77-

tm ' 27** quid volunt, nifi invidia adducli , quos fama nobiles, potentefque beU6V cognoverunt, horum in agris Civitatibnfque confidere, atque in his £ter- nam injungere fervitutem,neque unquam alia conditione beUa gefserunt:

Fuere enimvero fama nobiles Rhaeti quia Hetrufci , fuere bello po- tentes, quia devota morti peclora, ferrata agmina, diu lateque vi- Horat. clrices catervae , implacidi , , M-Od.4. veloces immanes , & plus vice fimplici & * 4 ' debellandi : Et quamvis laudis hujus pars quoque magna etiam ad belli focios Vindelicos fpeftet : majorem tamen hujus partem ex Ode praefertim pofteriori ad Rhaetos pertinere nemo ibit inficias, qui Horatium aliofque infpexerit. Martiam igitur hanc gentem, ne bellum retentaret , frceno Coloniarum ut felicius coerceret, ipfe Augu- ftus in Rhxtiam fecontulit : &quidem,quantum exdodtiiTimoMaf- fon colligimus, ftatim a belli confecli tempore, M. enim Licinio

Craffo , & Cn. Cornelio Lentulo Cofs. quibus annum U. C. 740. af- Q_ fignat, :

122 Caput XXVI. Ab Augufto Cohnia dignitate

In vit. fignat , mox addit : Chm Auyuftus Romd adhuc abeffet hoc anno , quem

Horat. totum rebus Galiicis , Germanicis , Rkzticifque conftituendis , atque pluri-

1 !>• 34 » mis per Galliam ac Hifpaniam Coloniis excitandis abfumpfit : tum cenfe-

mus Horatium ad eum libri IV. Oden V. fcripfiffe , ut quafi totius populi

Romani nomine cuftodem gentis moneret, abefjejam nimium din , atque enixe rogaret, tandem rediret. Quod ultimum eo verifimilius & nos cenfemus, cum ode praecedente Druli laudes, & confeclum ab eo

bellumRhaeticum celebraverit : Inter conilituendas autem resRhx- ticas prxcipuam eidem de Coloniis curam fuiffe haud ambigendum

cenfeo. Et quamvis Authores , qui de Coloniis Augufti aliquid edi-

dere , nullam omnino ( nefcio a Velfero , aut a quo decepti ) in affe- rendis alias vicini Norici ac Vindeliciae Coloniis etiam pluribus valde liberales fuerint, nihilominus ab hocPrincipe, imonequeaRo-

manis Imperatoribus aliis , conditam in Rhxtia ullam fignarint ; aufim tamen ad exemplum aliorum binas aut tres in Tyroli noftra pro- ducere eo majori riducia, cum apud Lapidum Colleftores paffim vi-

derim complures noftris pnmum temporibus Colonias detegi , dc qu'.bus tamen apud Scriptores veteres nullum occurrit verbulum. Etquamquam Frontinus multas ab hoc Imperatore deduitas pecu-

lian libro,aliquot etiamSuetonius & Plinius fparfim adnotarint : Si-

gonius tamen , uti & Fabrettus cum Grutero , Sponio , Donio & Cl.

Muratorio in Infcriptionibus : Golzius & Mediobarbus etiam in

nummis afiquas detexere : Imo fex omnino Eminentiflimus Noris

fuae dignitati reftituit, quae omnes Augufto fuam debent originem : In Rhaetia igitur noftra Coloniam Augufti Tridentum exLapide in

PalatioEpifcopali extra urbem pereleganti,vulg6 il palazzo agli Al- beri (quem i. Odobr.17^4. fumma cum voluptate perfpexi) ftatuo, ita enim ille C. VALERIO. C. F. PAP. MARIANO. HONORES. OMNES. ADEPTO. TRIDENT. FLAMINI. ROM. ET AVG PR^EF. QVINQ. AVGVR. ADLECTO ANNON. LEG. III ITALIC ornatamfwjje rationMs firmatur. 12} ITALIC SODALI SACROR TVSCVLANOR. IVDICI SELECTO DECVR. TRID DECVRIONI BRIXIiE CVRATORI REIP. MANT. EQVO PVBL. PRjEF. FABR. PATRONO COLON PVBLICE.

Poft praelium igitur in Tridentinis Alpibus tefte Dione cum Rhxtis a Drufo commiflum Tridentum, quod dudum antea a Rhaetis con- ditum, contra Juftinum, Clenomannis adfcribentem, plerique omnes adftruunt, Coloniam deduxit Auguftus. Cumque in folo Triden- to totius vailis latiffime patentis nondum fatis res firmx videren- tur , etiam Teriolos (hodie pagus Tyrolenfis ad arcem totius Re- gionis principem eft) iterum non improbabiliter Coloniam deduxit: cujus equidem rei aiiud teftimonium non fuppetit, nifi amnis iJle Colonicus hora circiter a Teriolis diftans,Ariboni noftro ac fe- quacibus in D. Corbiniani ac~tis , imo hodiedum Finalis diclus. Ad agrorum enim inter Colonos diviforum nomenclaturas & hic pertinet, ita enim Juiius Frontinus de Coloniis : Colonia Junonia — - - terminifunt autem non omnibus cenfiti — fed numero pedatur£funt in locis limites conftituti , quibufdam , quibufdam rivi Finales &c. Et Capenus (ager Colonicus) ager ejusfinitur terminis Tiburtinis, ex alia parte fdiceis , qui diftant afe pedibus CC. ufque in pedes CCCCL. habet ripas,vias & rivos Finales. Atque hanc caufam effe reor,quod in» valle Tridentina tot occurrant /e# Viri Auguftales ob gratam nimirum in Auguftum propter collata in hanc vallem beneficia memo-

Ver « M* riam ; cum tefte IlluftriiTimo Maffejo hi a morte Augufti in ejus ho- inftituti norem fuerint : legimus enim L. AVFILENVM A- £?& . SCANIVM in Avio apud Cl. Ricelium & /. TA7IVM. T. L. volant.l. pariter 2 c. DOCIMVM. ibidem ex Cl. Muratorio : uti pariter ex eo- h 7*. 1- dem SEXTVMLMLIVMRRIMIGENIVM. in vico Bolo- £fj£ gnano Illuftriirimorum Comitum de Arco : C. LVCRETIVM Lioo\ C. L. ERASMVM SEXVIRVM AVGVSTALEM BRI- Q^ XLE 124* Caput XXV'II. Coloniam Latinam fuijje Mf*. XIJEETTRIDENTI. ApudGmtcrum. MARCVM denique BETVLIVMM. LIB. FIRMINVM. in Arce Schwanburgia Uluftriffimorum Comitum de Trapp Naliii, quarto duntaxat lapide r a Teriolis diftante Anno I7?4- 1 ?. Oftobr. a me ex cnptos, ut pau-

lo ante memoratum : C. VALERIVM C. F. PAP. MARIA- NVM FLAMINEM ROMjE ETAVGVSTI filemio P rs- teream. Tertiam denique Coloniam in Veldidenam noftram de-

duclam fuifle tum ex rationibus paulo ante aliatis , tum etiam ex

monumentis aliis fere convincor , quae cum ad Veldidenam perti-

nere arbitrer, religioni mihi ducerem, fi ea obiter duntaxat refer-

rem : praecipue quia ex eorum genere videntur, quae magnum re-

bus noftris momentum adjicere poflunt ; Interim hoc noto, fi Tri- dentum, fiTeriolisColonix Augufti fuere cur urbs longe nobilior, & quae non unica tantum vice (quemadmodum Tridento contigit ab Opitergio) fed ab urbibus nobiliffimis, Ponte Oeni, Laureaco & Aquileja, ter nimirum pro termino affignata fuit, hac dignitatc privetur, cum tamen harum urbium in Itinerario termini Laureaci nempe Sirmium & Taurunum Aquilejae, Salonae, Sifcia,Lauriacum atque iterumSirmium omnes Coloniae fuerint ? Nec impedire cre-

do Velferi rationem fuperius ailatam , ob iterilitatem nimirum Al-

pium agros pro Colonis negantem ; hanc enim , praetej jam dicla fatis etiam, ut puto, Tridentum & Terioli probatae eveftuntColo- niae,in quibus tamen ficuti & Veldidena noilra utique adhiberi has

Siculi Flacci opportuit : Jlli illi totfylvas, tot p. 24. formulas Coionicas &

pafcua , jugera tot.

CAPUT XXVII.

Coloniam Latinamfuiffe cum tituh Emerite ex nummojiifpicari licet.

Ridentum Coloniam fuiiTe nobis lapis ibidem , & Teriolis

amnisColonicus Finalis fidem fecere ; nunc ferioindagan- T dum, num in omni antiquitatis penu nihil de Veldidena nobis : :

cum titulo JEmerita ex nummo fufpkari licet. 12$

bis fuppetat. Scriptores equidem tacent univerfi : ad nummos igitur qui tot nobis fervaruntColonias, confugiendum eft: verum in prcccipuo nummifmatum a Coloniis percufforum Colleclore Vail- f- 48. lantio iterum opis nihil, afferente infuper : plurima Augufti nummif- qit£ plures chartas exfpli- mata inter incerta rejicienda , cum ad eorum

cationemfine magna utilitate implerent , prftermijimus , nih:l in num-

mophylacio Re^inx Sueciae Haverkampii , neque in Harduino de

nummis populorum & urbium : folus Mediobarbus num votis re-

fpondeat noftris , eo juftius dubitandum, cum nullum de Aquileja

atqueLaureaco, Veldidense noftras Capitibus recenfeat ? quid igi- L. v. c. tur in arena Cbnfilit ? num ut prxeunte Livio : In rebus tam anti- 2l - m * quis,Ji qu£ fimilia verifunt, pro veris accipiantur,fatis habeam ? an in ?• 4 4 * re tam obfcura etiam ego dignus venia cenfebor , fi quod alii ten-

tarunt , tentem & ipfus ; & vel ex folis Litteris fingularibus exemplum Harduini & Vaillantii fecutus Coloniam in nummiimare eru m?

Ergb manum ad tabulam ! oftendit nobis inter incertos Colonia- rum Augufti nummos hunc fequentem Mediobarbus:

PERM. CAES. AVGVSTI f. 49 . Caput Augufii C. A. L. V.E. R. Aqmla Legionaria inter duofigna Cohortium. M. R. P. Cattanei.

Nummum hunc Colonicum effe cum Mediobarbo nemo dubitat Legionem aliquam permijfu C&faris Augufti in Coloniam deduclam AquilaLegionaria inter duo fignaCohortium certis teftimoniis nos cdocent ; morem hunc praeter fimiles complures ita infcriptos ac fi- gnatos nummos Tacitus confirmat : univerfe Legiones deducebantur €um Tribunis Centurionibus & &fuis cujufque ordinis militibus , ut confenfu & charitate Rempublicam efficerent. Videamus igitur, quid in fe pro Veldidena noftra recondere hic nummus poilit , adaptemus fingulisLitteris verba fingula ; cum inRepublicaLitteraria liberum fit praefertim cuique , nondum occupata ab aliquo provincia , luo abundare, ita fenfu tamen , ut quis formulas, morem, & ritus antiquos temere non excedat : qux tamen omnia fervaturos nos con- fidimus , fi ita hunc nummum explicemus

CLs COLO- 126 Caput XXVII. Cohniam Latinam fuijje COLONIA AVGVSTA LATINA VELDIDENA EMERITA RfLETORVM.

Nunc de fingulis rationem dabimus : Et de nomine Auguft£ quidem dubitare nos anterior nummi facies non finit, ciim hujus Principis permifTu deducla fuerit, receptique moris apud omnes jam fit, no-

men exin Coloniae ab illo Imperatore adfcifci , quo permittente ea

condita fuerit : Imo vel ex folisColoniarum titulis Conclitoris no-

men eruere folent Eruditi : Latinam dici potuifTe ex difcrimine Co- loniarum patet, quae triplicis erant generis, ut illas breviter & ele- DcJEdll ganter more fuo Vir infignis Everardus Otto complexus efl , dum Col. p.7. . j t a antiquitns duum generum erant , ali£Latin£, qu£ quidem eorum , qu£ propria Civium Romanorum participes non erant; in c£teris autem, nt in Cenfu & Tributis, pcene ad Civium jura accedant.jus etiam Com- mercii habebant cum Romanis, &juis Legibus utebantur : alti Civium

Romanorum , qu£ libertatis , connubiorum , teftamentorum, dominii, tute- larum, fimilia Civitatis jura ufurpabant publicis verb Quiritiumjuf- & , fragii & Magiftratuum Rom£ petendorum erant deftitutu His poftea ac-

cefserunt Italk£ , qu£ privilegiis quibufdam in traditionibus nexi, in ufu-

capionibus , itemque in jure capiendi muniU plenariam quoque immunitatem a tributis foii, Capitis, atque publicorum munerum habebant. Haud diverfa ab his Uluftris Spanhemius in illo orbe fuo Romano paflim,

fed fufius tradit : per honores infuper in Patria geftos aditum ad

Civitatem Romanam patuifle , in bello cum Legionibus Romanis

militare , ibique honoribns fungi licuiffe. Hanc plenam vero a tributis immunitatem fingularis beneficii loco nonnullis duntaxat ex- De traltaliamoppidisautColoniis conceffam fuifTeCl.Caryophilusdo- therm. cet, ut adeo hac praerogativa multis aliis illuftrior longe Veldiflena

Herc « Colonia fuerit , primi vero ordinis non fuifTe mirum nulli videbi- p. 29. j Aquilejam haudquaquam nobiliorem tur ^ qU Coloniam percepe-

: lllud (Patres) uti Colonia L. 39. s f • rit, tefte enim Livio agitabant Aquileja de- p.m.o^j. duceretur, necfatis conftabat , utrum Latinam , an Civium Romanorum potins Coloniam deduci placeret , poftremb Latinam deducendam Patres cenfuerunt. Poft Auguftum Auguftas Coloniae nomen etiam Veldiden£ an-

tiquum nomen a Tufcis , ut credimus , reliquum comparet ; unde

autem nomen hoc fuum derivarit Veldidena , non facile dixerim, nifi ;

cum titulo Emeritce ex nummo fufpicari ticet. 127

nifi ab Oeno forte , cui adjacet fluvio , partem nominis hauferit faepius enim urbibus a fluviis fua indita fuifle nomina compluribus exemplis idem, quem primum laudavimus, Caryophilus oftendit ;p.2$,

nec obeft huic derivationi , quod Oenum plures cum diphtongo

fcribant ; cum incertum fit , utrum non melius cum Vocali fcriba- tur fimplici, quali illum Arrianus in Indicis & TabulaTheodofiana, Edit. & dein etiam Aribo Frifingenfis, Eginhardus,ContinuatorRegino- Gronov. ^?» nis, Heppidanus, MetellusTegerenfis,& alii exararunt : quin apud^ antiquiflimos noftros (qui exteris Romanis , Graecffque omnibus praeferendi) Enum fcriptum efle argumento mihi eft, quod medio aeyo plerumque haec Vocalis E in/tranfierit,ficutinquibufdam Pau- li Diaconi exemplaribus, utut corruptis videre eft, in quibus Enus nofter Ine & Interim fluvius &c. audit : Adfunt vel hodie quazdam hujus rei monumenta, qui enim ante illud sevum Vennones & Breo- nes populi , Terioli & Endidejum , feu Ennia , Brenta , & Celer fluvii, poftea Vinnones, Briones, Tirolis, Innia (etiam Geographo

Ravennati) Brinta & Ciler audierunt : Verum unde unde demum fluxerit hoc nomen Veldidenx, id tamen ex aliis Coloniarum nummis ac lapidibus certo deprehendi poffe confido ; haec urbium ca- ptarum nomina a Romanis haud deleta, fed potius alia adhuc aCo- loniarum Conditoribus adjecla fuifle : imo etiam a Veteranis uni alterive fuperadditum titulum mox commonftrabo. Prxmittendum igitur nobis eft, quinam Veterani didli, & cujus conditionis milites fuerint: Rem fcite exPoIybio, & LL. Rom, Illuftriffimus Baro Infcr.t.i, f * 99- Bimardus apud CI. Muratorium his expreffit : Legitima militum fti- pendia viginti & quinque annis abfolvebantur - - - ejufmodi annorum tempore elapfo Veterani dici incipiebant, immunitatibus & , privilegiif- Infc^ & que muniebantur milites &c. diverfi iterum & hi , tefte Reinefio, ge- *'• neris aliqui : Veteranus aliquando, inquit, pro vetere,militi£ bellis ar- mato, fueto & durato dicitur, quod dum variis authoritatibus fulciif- fet , mox iterum pergit : qui legitimis ftipendiis confeUis proximo ad tapeffendos militares Magiftratus gradu confiftit , vel emeritum capieni pr£mia exauthoratur , vel in provincias , Colonidfque agros accepturus dimittitur : De diverfo nonnihil ab his Emeritorum genere Hyginus verba facere videtur, dum ait : finitis ergo ampliorum bellorum operi-V*m< f9* bus augendst Reipublic* caufd Illuftres Romanorum Viri urbes confiitue- runt, quas aut ViHoribus populi Romani Civibus, aui emeritis militibus affigna- :

128 Caput XXVIL Coloniam Latinam fuiffe

affignaverunt^ ab agrorum nova dedicatione cultur£ Colonias appella-

verunt , Fiftoribus autem offignat£ Colonti his. quitemporis caufd arma

acceperant ; hunc enim frucium militum incremento Refpublica populi Ro- mani habuit : Erat tunc pr&mium tcrra & pro Emerito habebatur. Mul- tis Legionibus contigit bellum feticiter tranjigere^ ad laboriofam agri- culturx requiem primo tyocinii gradu pervenire y nam cum fignis^ A- quila & primis ordinibus ac Tribunis deducebantur. QiK)d etiam ad Veldidenam faclum Aquila Legionaria inter duo figna Cohortium in nummo tefhtur. De his,quibufcunque demum Emeritis exem-

plum nobis , & quidem fub Augufto Dio CalTius reliquit teflatus: belld emeritos miiites L. ?4- p. Finito hoc Auguftus exautoravit , urbemque eos in

m # f 89. LufitaniaEmeritam nomine condere jujfit. Colonix hujus Emerita no-

men etiam Nummi &Lapides fcrvarunt : Nec fola Lufitania, verum etiam Helvetia ejufdem nominis Coloniam jaclat in Lapide apud

f. CC- Gruterum Cajo Lselio Impp. Nervae & Trajani Legato pofito , ubi XXVII. Aventicum his titulis gloriatur COLONIA PIA FLAVIA CONSTANS EMERITA AVENTICVM HELVETIORVM FOEDERATA.

T. 2. f. Uti & in alia rurfum apud Cl. Muratorium Infcriptione Julii Ca- MCCII. milli:

n ' 6 ' COLONIA PIA FLAVIA CONSTANS EMERITA HEL- VETIOR.

Rer. Colonos igitur Veteranos , milites Emeritos huc pariter deduclos

Helv.l.i. fuifle Guillimanno adftipulor , indeque Coloniae huic Emeritae titu- P* 77. lum accrevifle haud ambigo. Ex adduftis igitur rationibus & exemplis abunde conftat, Coloniis Emeritae titulum ob deductos in illas emeritos milites adhaefifTe, quae omnia Veldidenae etiam contigifTe tacentibus licet Scriptoribus univerfis nummus nobis teflis efife lo-

cuples poteft, ficuti Aventico Lapides ; cum altum alias de hac Co- lonia Helvetiorum fub titulo EmeriU Romani omnes Groece & La-

tine loquentes fileant : Adeo nempe verum eft, quod loci cujufdam

Infcript. dudum deftrucli exemplo docet Fabrettus , Lapides ad Hiftoriam c.f.f.400. illuftrandam mirum in modum conferre. In ultimo demum num-

mifmatis noftri vocabulo RhMorum nempe , ne tyrones in re antiquaria mm tituh Emerita ex nummo fufpicari licet. I29

quaria habeant, ubi haefitent* fciendum eft, quod,etfi illud deRhae- tis noftris, tanquam de novis Colonis aliqui intelligere ex illo Ta-

citi pollint : Conditor nofter Romulus tantnm fapientid valuit , ut ple-

rofque populos eodem die hoftes,dein Cives habuerit : apud nos tamen, cum maxima pars populofe hujus, & bellum retentaturae gentis ab- ducla fuerit, id non teneat, quin neque apud alias, etiam interdum

penitus excifas, gentes : alia igitur fubfit caufa neceffe eft, quse de-

viclorum , & quandoque deletorum etiam populorum nomina in

eorundem Coloniis refufcitavit , quam tamen ignorare nos ultro fatemur, nifi dicere forfitan conveniat, id a Romanis evitandae Con-

fufionis Geographicas gratia faclitatum , cum fi antiquis locis aut expugnatis, aut deletis, aut recenter conditis nova impofuiflent nomina, ea, ubi fitafuerint, intelligi non potuiffet, nifi una mentio antiquorum fuiffet addita, antiquas igitur retinere placuit nuncupationes tam in urbibus, quam populis, ut exStrabone difcimus,qui de more quidem hoc fatis perfpicue, nihil vero de ratione ejufdem

nobis tradidit : Romani rerum potiti cnm Colonias in varia loca emit-

terent , nomina tamen eorum , qui prins ibi habitdrunt , confervarunt. hujus Inftituti Occurrunt apud Authores iterata teftimonia , qualia funt apud Plinium : Augufta Salajforum ab O&aviano tefte trophaeo

domitorum , licet hi in Coloniam deducli fuerint , non nam agri eo- Dio I.f |,

rumpars optima Cohortibus Pr

xit, uti nobis Ptolomaeus, Tabula, Itinerarium fidem facit : Augu- ftam Taurinorum verb communi rurfum confenfu ab Augufto devi-

clorum, Plinius affert : Auguftam denique Tricaftinorum ex Tabulaj. 5 . c . 17, quidem & Notitia primum novimus ; hujus tamen populi jam Li-

vius in itinere Hannibalis meminit. Infinitus jam forem , fi ur- 1. 21. c. bium populorumque in LapidibusCoIonias recenfere Auguftas mi- M-

hi incumberet 5 fuperfunt enim apud Gruterum prxter jam diclos Aventici titulos Augufta Helvetiorum CXII. 3. & CLI. 11. Falifco- rum CCLXXXVIII. 1. Lingonum DCXVI. 1. Morinorum LXXX.6. & Treverorum CXI. 9- & CCXXV. 4. Quapropter ulterioribus,

ut in re clara , abftineo, contentus aliqua de hoc nummo cum ra-

tione & authoritate dixiffe : Neque invitus aliorum Conjefluras, (1

fortiores fint , excipiam } cum probe gnarus fim , in antiquis iftis R meliora :

I^O Caput XXVIIL Sub aliis infuper Imperatoribus

meliora in dies in lucem publicam emergere : Propterea etiam (.70. nummum aliquem inColonicis MediobarbiTiberio C. A.R. infcriptum, temphimque referentem Colbniam Auguftam Rh&torum inter-

pretari nolui^eo quod etiam illam Rauracorum exhibere poffit ; Etfi Suet. probe fciam, Juliam Conjugem Aquilejse Tiberio fil'*um peperiffe, qui nuntius per compendium ab Aquileja Veldidenam delatus,non

novo adulationis exemplo , Imperatori forte ex Bellis Germanicis brevi Veldidenam venturo, & seternitati Augufti templum quatuor Columnarum excitare potuit,nummusque percuti, qui memoriam adulationis fervarer. #*#*#########*# # # # # ############### CAPUT XXVIII. Sub aliis infuper lmperatoribus CoJoniam & Mimicipiumfuijje ex Infcriptione quadam colligipojfe videtur.

*Eldidenam noftram Coloniam fuilTe & quidem ab Augurto deduftam cum titulo proin Augufbe atque Emeritse num- V mus primum explicatus affirmare videtur, nunc Coloniam & Municipium Lapis pofteriorum Principum aetate ereftus , & a ex hujus Antiq. Boiffardo nobis fervatus dabit , quem MSto nobis V. CI. explic. Bernardus Montefalconius his confignat fuppl.T. M IVLI0 pyDENTI FLAMINI DIALI AVG. RHAET. MVN. PAT. ET L. CINCTO. M. F. SOSIBIO QVAEST. AVXIL. FLAVIA. L. PAVLA MODESTINA CONIVX CONIVGI B.M.P. Cohniam & Municipium fuiffe ex Infcriptione &c. 131 B. M. P. ET IVLIO MODESTINO M. F. ET LIVILLAE BALBAE VERNAE F. Refert hoc Marmor prscter modo defcriptum tenorem etiam in fronte Protomes binas, Flaminis nempe, &hujusquidem barbati,una-

que Conjugis fuas : Barbata igitur haec facies ficuti aetatem virilem hujus MunicipiiPatroni, ita fimul anatem , faltem aliquam Lapidis pofiti indicat , fi enim Xiphilino fides , Romanis ante Hadrianumln vita

Tra i' mos non fuit barbam tondendi : hxc vetus confuetudo (radendi men- P- m * 544 ' tum) inquit, Civium Romanorum ac Principum fuit , ddrianus enim primo barbam nutrivit. Flaminis porro noftri cognomen quo Pudens

audit , aliqua certe ab aliis ejufdem familix defumpta fuppeditat, cum nobiliffimos ejufdem Viros ab anno nati Domini 161. ufque ad annum 218. in Faftis Confularibus ac marmoribus deprehende-

rim ; Occurrit enim apud Relandum ad annum Chrifti 161. N. VALERIVS PVDENS II. VIR CVRAT. Inter Confules Faft.

Conf- vero ad annum 16 f. L. ARRIVS PVDENS. Et iterum anno p,32 • proxime fequenti SERVILIVS PVDENS COS. cum L. Fuf. fidio Pollione apud Gruterum circa eundem annum fub Severo & Baffiano: VALERIVS PVDENS. LEG. AVG. PR. PR. in

Batavia repertus , item Neapoli optimus Vir CN. GAIVS PV-f.4f4. DENS. Sub Severo ad annum Domini 218. pro falute M. Aur.

Antonini, Eliogabali nempe , & Julias Augufta aram cum bafi Ro-

mspofuit: IVLIVS PVDENS SEVERIANVS : utL.AP-f-7. PEVM PVDENTEM FLAMINEM FLAVIALEM PA- f ^- TRONVM SASS. taceam, fub quo ultimo verbo nobile munici-

pium Sarfinam Ceilarius inteliigit,cujus in Lapidibus apud Gruterum, P« f 94»

Cluverium,Reinefium&Cl. Muratorium,mentio : cujiifque L. Ap-

pejus Pudens hic inftar noftri M, Julii Pudentis Patronum egit , ea-

dem,aut certe non multum antecedenti tempeftate ; cum poft Ve- fpafianum,autetiamfilios multo adhuc temporeFlavialeseorundem honori invigilaverint:

Poft allatam non improbabiliter Lapidis pofiti aetatem , etiam

officium , quod Pudens Veldidenx geffit, confiderandum nobis eft, R 2 & :

I32 Caput XX VIII. Sub aliis infuper Imperatoribus

& primb quidem Flamen Dialis dicitur feu Jovis , cujus nominis I2 V» 3« originem Sextus Pompejus Feftus non uno in loco explicat , offi- 3 Cium er° ^tem Roma2 > Gellius defcribit, qu6 Leclorem |;emitti- ito \l' X mus 5 cum m ^' s moras trahere nobis non liceat, neque huc res ifta p. m. jfo. * pertineat, nifi quod ad exemplum urbis Dominae ac Matris fuae Ro- mae Coloniae omnes tanquam fimulacra urbis parva fefe componere allaborarint, atque ita fuos quoque FJamines Diales habuerint, ut- f. 198. pote qui adftipulante quoque Reinefio Coloniarum Politias confti-

tuebant : Supereft hujus rei duplex apud Gruterum teftimonium, dum M. LICINIVS COR. II. VIR COLONIiE DAC SAR-

MIZ. ET FLAMEN DIALIS. ac : M. MVNATIVS M. F- FLAMEN DIALIS MVNIC. COLONLE APVLI exhibe-

tur. Conceflit nimirum & iftam , quae Romae inter Principes fuit, dignitatem prudens Patrum Confilium magnse Matris filiabus, Co- adColon, loniis fuis : optime enim intelligebant Romani rerum Domini (verba funt Cl.V. Ev. Ottonis) ea, fibi funt facile coire,ac p.30. qu£ Ifimilia , fimul juris mornmque convenientiam maximum devift

quare in ambitione Colonorum nonfolhm connivebant , fed ritus etiam y

Linguam, C

jugiter eos referre jubebant , quo h£c Majeftatis particula velut infpecu- lo oftenfa provinciis longe afe dijfitis reverentia incuteretur* Et lane,

fi Veldidenam Coloniam Romanorum non fciviffe antea , ex hoc

lapide fcirem , cum Coioniis duntaxat hos Flamines Diales Princi- pes Romae anteMartialem &Quirinalem etiam, Sacerdotes conce- dere potuerit, uti tum ratione tum exemplo oftenfum eft. Neque etiam vox in Lapide MVNICIP. nos impedit, quo mtnus Colo- niam tum ex nummo apud Mediobarbum adftruamus, qualisMV- i.3-z.h NICIP. CALAGVRIS IVLIA. Hsc enim tefte Plinio etiam

^olonia ^uit : Neque Lapides refragantur , nam Lipfius Gru- IJOCXIV tefte tero extra Romam hunc vidit T. VENNONIO T.F.STELL. ABVTIANO PATRONO. ET MVNICIPI COL. AVG. LAVR.

Et Coloniam & Municipium fuiffe ex Infcriptione &c. 133 Et Flaminem Dialem MVNICIP. COLONLE APVLI primum ex Reinefio dedimus. Splendidiffima Tacito Augufta Vindelico- In Mo- rum Colonia eft, & tamen iterum ibidem in Lapide legimus : num. MVNICIPL AEL. AVG. Au S n « x-

Nam quamvis diverfum omnino fuerit, effe Municipium & Colo- niam , ac in Lapidibus, quos modo adduximns, aliifque non raro conjunclum utrumque fit, id tamen uno eodemque tempore , minime in fenfu proprio, aut ftriclo ut loquimur, fed generali potius Ver. III. accipiendum effe caute monuit Uluftriffimus Maffejus ; prseclarif- que exemplis tot haclenus Authorum lapfus emendavit, cujus etiam P» 8f. verba perlubentcr transfcripfiffem , fi breviter id fieri , aut fingulare quid pro Veldidena erui potuiffet ; Caeterum cum Cl. Muratorius dubius ha?reat,quamam Colonia in noftra hac Infcriptione defigne- tur, hinc Eruditis difputandum relinquit, addens,effe qui Auguftam

VindelicoYum eo nomine donatam putent. Et fuere enim vero , qui cum Hoffmanno difertis verbis fcripfere Augufta Rh&torum vel Vinde** licorum. Hos tamen omnes , & quotquot eorum mentis effe poffunt, capite fuperius 19. compluribus edocuimus, Lapidem omnino nullum in toto agro Auguftano, imo tota, ut credo, Vindelicia vel adeffe , qui ColonU Augufta Rh&torum oftentaret vocabula , & quemadmodum nec unicum Lapidem, ita nec Auclorem unum o- ftendi poffe fcimus, qui Rhxtorum Coloniam vzlAuguftam compella- ret,cum femper Vindelicorum audierit; apud Ptolomseum nempe & Sextum Ruffum in Tabula Peutingeriana, & utriufque Imperii No- titia, ac demum fexies in folo Antonini Itinerario. Qupd Tacitus fplendidiffimam Rhaetia? provinci^Coloniam dixerit,hancque cum Velfero & aliis Cluverius unam folum Coloniam ideb crediderit, eo quod nomen ejus nullum proprium indicarit : Falluntur plane o- mnes, cum Coloniam Rhaetiae noftrae non obfcure unam alteramve faltem vindicaverimus : Cellarius quidem Vindeliciam fingularemp.412, U

22 » non fuiffe Provinciam , fed cum Rhaetia femper conjunclam , aut4 provinciam ex Rhsetia propria & Vindelicia conftitutam , atque ita

Tacitum locutum autumavit , id tamen fingulari capite infirmare ftuduimus, num rite judicent Eruditi : quamvis etiam ipfe innuere videatur Cellarius , verba Taciti ad omnem Geographi» rigorem R 3 exacla :

134 CaputXXVIIL Sub aliis infuper Imperatoribus &c.

exacla non efle, quod idem & nos alibi jam , allata etiam ratione,

cur haereamus , attigimus; quapropter fecurior videturilla, quam in explicandis hifce authoris verbis interpretationem Abbas Picho-

In Tac. nius attulit : putatur effe Augufta? inquit, quam vulgb Vindelicorum dc Germ. ," appeUant : & rurfus : vocat Jplendidijfimam Coloniam quia & alU in ad ufum j^^ia Qolonu Romanorum : licet nondum docuerit Vir hic doftus, C quomodo Vindelicorum , Rh*ti£ Colonia dici poffit ; Sed X. / p- Augufla 157, demus hanc Tacito &VindelicisColoniam, ut noftram Rhxtis ob-

tineamus ; Ipfus enim cum Velfero fentio, fi deColonia fermo fit, id de Augufta & Principe illius nimirum Populi intelligendum. At- que hinc etfi nomen Veldidenae in noftra exprefTum non fit, Lapi- dem tamen aliam non loqui, iifdem cum Velfero rationibus perfuadeor, nomen enim & proprium urbis, & primum nunc ufurpafle,

nunc dimififle aflumpto Coloniaz & gentis elogio , atque hoc ipfo demum antiquato iterum primum refumpfifle clariflimo de Ciim- berro Aufciorum exemplo monftrabo. Et de primo quidem ac proprio hnjus nomine ita nosMelain-

1. j. c. 2. flruit : Aquitanorum clarijfimifunt Aufci, Celtarum JEdui, Belgarum Tre-

viri : urbefque opu\entiJJim& in Treviris Augufta , in jEduis Auguftodu-

num , in Aufcis Climberrum. Ptolomxus autem non jam proprium hoc nomen Climberrum^ fed Auguftam Aufciorum pofuit, ita enim in

1.2. c.7. Celto-Galatix fitu habet : fub iis (ftabulis) Aufcii (populi) & Civi- tas Augufta. Itinerarium verb Antonini antiquato Auguft* nomine primum iterum , nempe Climberrum refumpfit ITER AB AGINNO LVGD. LACTVRA M. P. XV. ' CLIMBERRVM M. P. XV. BELSINO M. P. XV. LVGDVNVM M. P. XIIL

Addunt ad hunc Antonini locum Vallefius in Notitia Galliae, Cella-

L. 2.c. 2.rius in Orbe Antiquo & Weflelingius ad Itinerarium : eadem Ptolomti. Duplex igitur nomen haec p. 146. eft atque Augufta Aufciorum p. 462. urbs habuit, Climberrum nempe apud Melam , Augufta Aufciorum a-

pud Ptolomaeum , & apud Antoninum (qui omnium confenfu po-

fterior eft) demum ittmmClimberrum : Rationem hujus mutationis tam ,

Caput XXIX. Theodofti adhuc tempore Veldidenam &c. 135

tam ex Cellario , quam Fabretto intelligere pofTumus , dignis fane

qui audiantur : Cellarius primum nomen in Auguftam mutatum , ut 1. c. in pluribus aliis, Augufti Cxfaris benignitate pro quo tandem. nt in

Itinerario eft , exoleta beneficiorum memoria prifcum nomen refumptum

efTe, credit : Alter temporariae adulationis hunc morem fuiffe dixit, lnfcr. f. I0 *« addens — Idque in nummis, pr£fertim Coloniarum fit palam, in quibus

ajfumptam, ut tempori fervirent , denominationem brevi dimiffam atque

evanidam anlmadvertimus in Neroniana Patrenfi , Flavia Corintho , Se- ptimiis Laodicea , Nefibi> £$ Tyro y Aurelia Antoniniana Alexandrina a- liifque.

CAPUT XXIX. Theodofii adhuc tempore Veldidenam Urbem Rhatice principem fuijje conjetturis non omni- nojpernendis probatur.

Nlfi Confenfu Scriptorum omnis exempta nobis dubitatio foret,Hetrufcos duce Rhaeto in Alpes noftras immigrafTe, dubitare merito quis pofTet, num res ita fe habeant, cum vix ullae gentis tam Illuftris reliquiae (alibi nunc tam largo proventu in apricumbonaprorfusfortuna protraclae) apud nos aut e terraeruan- tur hodie, aut erutae fuperfint, vel fuperfuifTe unquam legitimis teftimoniis conftet : Laborat plane per fexcentos omnino annos An- nalium fides, cum nemo, quis genti praefuerit, aut urbes more & condiderit, in tabulas ritu Hetrufcorum retulerit ; quem tamen ritum Hetrufcum praeter alios a Romanis dein folerter cuftoditum fuifle , communi confenfu traditum]eft. Quis igitur in tam obfirmato omnium filentio majora urbis Principis documenta requiret ? tam obftinatum quoque rerum Hetrufcarum in Rhaetia geftarum apud Romanos omnes filentium eft , ut neque bellum quidem a Drufo Tiberioque in Rha2tia geftum in uberrimo Hiftoriae Romanae parente Livio, imo (quod Viri docli adnotarunt) neque in MStis Codi- 136 Caput XXIX. Iheodofii adhuc tempore

Codicibus, nifi nuda de hisEpitomatoris feu verius corrupta & hoc

a librario mentio , fit reliqua : periere Plinii viginti illa bellorum Germaniae volumina, omnefque, quae in Sancluario Caefaris refpici De Con- funt folitae, tefte Siculo Flacco agrorum diviforum & aiTignatorum cit. agr. divifionum (utiquc etiam Veldidenae formae , quarum faclarum) P«^ commentarios Princeps in Sancluario habuit, periere. Atque cum his totum Auguftum Rationarium. Nemo Itinera Hadriani per Rhaetiam perfcripfit, & ubi longiores moras traxerit,& una ubinam maxima Exercitus illius Rhaetici (quem nobis bina primae magnitudinis &rariora fervarunt nummifmata, in quibus Imperator Eques, in aliis ftans pedes in fuggeftu Cohortes alloquitur) pars fedem fi-

bi legerit , ut quemnam locum principem praefidio ampliori mu- nierit, refciri poifet, atque utinam faltem in extrufta ab hoc Prin- Spart. cipe,Hadriano nimirum,Tiburtina Villa aliquis infcripta ibi & Pro- p. 3 1. vinciarum & locorum celeberrima nomina nobis defcripta fervafTet, certe inter ea & Rhaetiam a Vindelicia diftinftam & Veldidenam Rhaetiae principem legeremus. Male habita quoque funt multa in

Codice Theodofiano Loca Geographica , & depravata admodum eiter, Librariorum culpa : quod nifi vixdubitarem, Veldidenae mentionem ibi quoque reperiendam fore ; fi enim Leges in omni vici- niaPatavii, Vincentiae, Veronae , Brixiaeque latae fpe&antur, fiquc magnum eorum numerum Aquilejae publicatum intelligimus,undc tam facilis per compendium inltinerarioviaVeldidenam fuit: imo

Bauzani , ex emendata hujus CodicisGeo- fi omnino Tridenti aut graphia, latae fuiife perhibentur Lex 1. nempe de principio agent in re- Palat. uti L. 1 1 erog. bus I.L.9. de privil. eorum, qu£ in Sacro & . de mi- loco Tridenti $.de PalatinisSacr.lar- lit. an. ubi male Triverini, &L. fuit, licet git. ubi iterum male proBauzani Bauxare defcriptum haec in ipfa vox Bauzanum primum Saeculo oclavo Paulo Diacono occurrat, atque adeo & hoc ipfum corruptum appareat, Codicis autem aevo fub legitimo Pontis Drufi nomine in illa PeutingerianaTa- bula adhuc fpeftetur; Quis prudenter fufpicari non poffit, an non extiterit fortaflis, cum Veldidena medio *vo non amplius,imo jam in Vetonina etiam tum nomen in praefata Tabula mutarit , dum hac aut non inventum amplius (quod mihi audit , ficque a Librariis & intelleclum haec ipfa, in Anonymo Ravennate contigit) aut non , Veldidena noftra in una alterave vice in Veron* nomen migrarit; cum Veldidenam Urbem Rbatia principem fuiffe &c. 137

cum ex eodem ipfo Codice conftet , hoc Veron£ nomen non fem- yzxVeronam loqui,fed paritercorruptum pro aliaurbe pofitumfuif-

fe : Gratianus certe aliam , quam per Veldidenam viam in Tabula Chronol. & Itinerario fignatam , tenere non potuit, dum latis, quas diximus, Tridenti & Bauzani Legibus, Rheni accolas pertranfiens, Suevos Coc**

tefte Aufonio, & Alemannos compefcuit ; verum & ValentinianusT^^ , ' Junior Mediolano Aquilejam profedtus , ibique ad anni finem fub ^ ftitiffe memoratur, licet fimul etiam hoc tempore Verona? fuilTe ob imputatam huic Joco L. 14. de luftrat. Conlat. videri poffit : mihi ta-

men potius Veldiden* hanc latam fuiffe ex eo probabile fit , quod non aliam ob rationem Aquilejas fubfhterit , quam quod Juthungi hoc tempore Rhsetias fuerint populati, contra quos tefteS, Ambro-Ep. 27. fio Hunnus adfcitus fuit , in hanc igitur & Veldidenam ab Aquileja excurrilTe hac occafione Valentinianum , an omnino inanis conje-

<5lura efl ? qua Veldidenam adhuc fuperftitem arguamus. Verum incerta & hxc documenta funt , certioribus omnibus veluti fatali quadam rerum humanarum Lege fublatis. Ad alia igitur confugiendum nobis erat adminicula: Et fane, nifi Itinerarium iJlud An- tonini fuiltet, etiam nomen cum dignitatis fuae, termini nempe ab urbibus clarillimis, praerogativa periiffet : Non enim(ficuti reliqua duo Rhaetorum oppida Plinii Feltria & Tridentum communia cum fuis Populis Feltrinis & Tridentinis nomina habuerunt) Veldidena nomen fuum a Populis fuis Breunenfibus five Brennenfibus deriva- vit, fed verofimilius inftar multarum aliarum a flumine proximo Oeno illud accepiffe credi poteft, quem antiquitus etiam Enum au- diiffe diximus. Hinc quia folos nominavit populos Plinius, Veldi- denam nominare potuit, nifi citra temeritatem fortaiTis dicere ma- limus, Plinium inAutographo fuo,cuivis horum trium populorum urbem Principem adfcripfilTe , quam Librarii deinde ineptiflime. hunc Authorem detruncantes omiferunt. Quod autem Strabo &

Tacitus altum de Veldidena fileant , haud miror; quippe jam dudum ante nosVir doclusM.Hopperus in pra?fatione adStrabonemP* m«^ obfervavit, Plinium ac Tacitum de Rhaeticis rebus jejune omnia tra- dlaffe , Strabonem vero Alpinas gentes haud vidiffe : Minus ergo infolitum cuique videbitur quod de Veldidena filuerit. Verum de hac & caeteri filent Geographi, Mela , Solinus,aliique : Ptolomaeus etfi forte non nobis,quibufdam tamen certe dubius videbitur; qui S planc 138 Caput XXIX. Theodofii adhuc tempore

plane fi non corruptus , faltem admodum obfcurus eft : periculofae

igitur plenum opus aleae traftandum fufcepimus , cum opis omnino nihil a praecipuis fpcrare potuerimus. Aliunde proin accerfenda nobis erant fubfidia, atque inprimis

quidem ex Itinerario docuimus , mentionem Veldidenae ter cum

dignitatis non exiguae nota , nempe ut termino trium Itinerum a nobiliflimis urbibus occurrere, quod nonnifi locis praecipuis com-

mune ; tum in Tabula eandem exhibuimus, addita ratione, cur Cha- racleres nobilitatis translati videantur. Ex Notitia Imperii illam ipfam Auguftae, fplendidiflimae Vindelicorum Coloniae parem, non

rejiciendis omnino fundamentis fuperftruximus Coloniam : Talem

in quacunque provincia ac Regione fuiffe , & praecipue in hac neceffariam diximus,& ab Augufti jam tempore, variis rationibus firmavimus. His praerogativis ufque ad Theodofii tempora, imo ul-

L. 16. tra , gavifam dubitabunt aliqui , fi ex Ammiano Marcellino ad an- ed. Lin- numDomini $ fS.intelligent ; ImperatoremConftantium,curnSue- denbr. y{ Rhaetias incurfarent, ab Urbe profeclum, per Tridentum iter in ^* 7 Illyricum feftinaffe , indeque a Suevis Veldidenam jam tum fuiffe tentatam aut deletam fufpicabuntur. Verum Alpeftrem noftram Rhaetiam non incurfaffe Suevos, ex vicinia arguimus,non malefor- intelligentes,cum idemMarcellinusRau- L. 22. f* n fub SuevisAlemannos racos montes , in quibus Alemanni, confines Limitibus Rhaeticis di-

cat , atque hinc neque tum eorundem furori cefliffe autumamus, Italicis dum Juthungi, Alemannorum pars conterminans tra&ibus y Rb£-

tias turbulente vaftabant , adeb , ut etiam oppidorum tentarent obfidia pr&ter folitum. Nam & fecunda Rhaetia illo adhuc sevo Italiae adnu- merata eft, ut ex Libello provinciarum conftat, Galliaeque alias, & tum etiam vicinioresAlemannos novimus, ut adeo ex illa parte in-

feftos fuiffe credibilius fit, qua nimirum vicini fuere ; cum his de- Ao. 370. bellatis Conftantius aditus Rhaeticos communierit, qui ad nos non 28. % pertinent, neque tum : ubi Alemannos difperfos per Rhtftias Theodo-

fius ea tempeftate Magifter Equitum aggrejfus, pluribus c&fis , quofcun-

que cepit , ad Italiam jujjit Principis mifit. Nam fi Velfero tefte Cla-

des haud dubie ad Nicrum illata eft , nulli Alemannorum in noftra difperfi vagabantur vicinia, fed Rhxtia illa fecunda, quam Vindcli- cam dicimus. His igitur dubitationibus longe remotis illud affe- lere non dubitamus, nobis non videri locum aliquem regionis principem Veldidenam Urbem Kbatia principem fuijfe &c. 1 39 cipem ab hoftibus everfum credt poffe, fi viae illius Regionis adhuc cultae appareant, hafque ab Imperaroribus tritas conftet ; ubi enim commorari , & ad repellendum collimitia tum jam vehementer in- curfantium hoftium vim parare neceffaria hi Principes potuiffent, fi nobiliora, & majorl prxfidio firmata loca jam fuiffent diruta : Vias autem fub Juliano adhuc cultas fuiffe bini Lapides milliares in Ar~ chiducaliAmbracenfi area adhuc fuperftites dicunt : Gratianum huc iter feciffe , Chronologia & Interpretes Codicis Theodofiani affirmant , deque ipfo Theodofio & Valentiniano Juniore ratio & rerum gcftarum ordo fuadere videntur. Lapides quidem milliares de hoc nullos habemus, fed cum dejuliano adfint, qui anno Salu- tis $6$. periit,non credimus Theodofio paulo p6ft in Imperio fuc- cedente aut refeilas fuiffe, aut modicd hoc temporis intervalJo adeo labefactatas , utreftaurari neceffario debuiffent: Neque fi periiffet Veldidena, hujus inTabula, Itinerario aut Notitia mentio exftaret: Nam hujus aetatis Tabulam effe Peutingerianam nemo ignorat, qui ideo etiam Theodofianam communiter appellari noverit : Qupd verb haec alio nomine indigitet Veldidenam , (fi forfan plura non geffit nomina) potius infciti Librarii culpa eft, utpote qui medium xvum fuum plurimis corruptis nominibus detegit, quo jam periiffe Veldidenam mox docebimus. Notitia, non alterius pariter, con- fenfuomnium, aetatis,aJio quoque nomineVeldidenam referre nobis vifa eft : nifi enim hoc admittamus, neque Limitaneae Principi,

Augufta» Vindelicorum nempe , alibi prxfidium aiiquod, quam in his ipfis,affignare Caftris Auguftanis poffumus 5 quae ratio etiam do- cliffimum Pancirollum, quantum nobis videtur, permovit, ut fub Auguftanis hanc urbem principem difertis verbis intelligeret, expri- meretque. Et quamquam Itinerarii, quod Antonini nomen praefeferr, ini- tia atque originem antiquiffimam Viri docti cenfeant , Criticorum tamen noftri temporis tefte Caryophilo Princeps, vir emunctae na- D«

therm « ris , Petrus Weffelingius in praefatione ad illud fcite notavit , qubd Herc * flura Saculi quarti indicia ibi pajfim extent, atque emineant : rite uti- p 4 °* que haec omnia ad Theodofiana tempora conferenda funt, circa quae * proin neque nomen urbis,quartum repetito ejus vocabulo,certius, neque dignitas ullibi major, aut iterum certior, quam in hoc ipfo fupereft, probationes cum ad naufeam jam triverimus, repetere fu- S 2 perva- 140 Caput XXX. Contraria Eruditorum fententice refelluntur^

pervacaneum ducimus : Nominis vero, & quidem hujus poftremi, quale in Itinerario fcilicet fignatum eft,omni fcre asvo reliquias poftea indicabimus,quod proin dignitate primum ab Augufti xvo ex nummo & tempore iterum ac dignitate ad Theodofii tempora ultimum ex Itinerario didicimus. oooeeooeommmmmmmmmmmmmm CAPUT XXX. ContrarU EruditorumfententU refelluntur, Curiam, Tridentum* aut Drufomagum Ca- put Rhtftite L opinantium.

,Um iter noftrum jamjam confecifTe opinabamur, viam nobis ad Veldidenam Viri tres Litteratiffimi obftruunt, Velferus,

D Cluverius & Frenshemius : primus etfi alias iterato Colo- niam duntaxat unicam Provinciae totius ex utraque gente conflatx Caput & urbem principem folam Auguftam adftruat,in Rhaetia pri-

Rer.Aug. ma tamen Caput alterum ftatuit Curiam : Prim£Tribunal Curufuif- I.dcf.129. indicio qubd ea urbs perpetub ejus provincu Caput fe & nomen eft , £§? habita ; nam qubd quidam Conftantii demum £tate conditam exiftimant,

infirmis admodnmfufpicionibusperfuafi funt : Verum refponfio in prom- ptu eft, urbes Principes in Direclionibus Itinerarii aut Capita aut terminos fuifTe ex hujus Itinerarii rationibus luce meridiana effe

clarius : Dem Curiam ante Conftantini fftatem non conftruclam fuifTe cum aliiscompluribus ipfiScriptoresRhaetici praeeunteTfchu- Chorogr. dio, ortum ejus setati Conftantii confignant, ut Cl. Beretta adno- ltal.med. WefTelingius ex Tfchudio adftipulatur: t3tj cu \ q\ q UO que eodem aev.f.LlV. antiquos nullum qui Curti mentionem fecerit pr£- ^ey $cr ipt res ejfe, , Antoninum. hoc Excrcitibus iter (quod Anton.' * er umm Dein commodum p,277.* Equiti duntaxat pervium, ipfe Cl. Scheuchzerus & experientia docet) quis dixerit? quis in toto, imo duplici Itinere Romano, quod nobis Itinerarium & Tabula fignat, unicum milliarem Lapidem,aut marmor aliud oflendere poteft ? quorum tamen milliariorum fexdecim :

Curiam, Tridentum aut Drufomagum Caput Rhatia I. &e. 1 41 decim omnino in Itineribus noftris Tyrolenfibus proftant ; ut illos raceam, quos in hoc ipfo itinere Augufta Veronam, in vicino no-

bis hujus urbis territorio , Illuftriflimus Maffejus collegit ; Neque Romanorum Scriptorum quifquam ante Itinerarium vel Tabulam Curix meminit: IpfeAmmianus Marcellinus, qui in hac vicinia di-1. if. p 4°* fertis verbis moratum, fe teftatur , locum aliquemCuriae vel a longe fimilem haud defcribit : quod etiam jam Stumpfius folers alias

Indagator notavit ; Ergo longiorem moram trahi non oportet hac in re in Antonini Itinerario , quod fecutis temporibus pro re nata urbibus pofterioribus potuit effe auclum , ut in Cap. 4to diceba- mus : Deinde quis nummorum , urnarum & aeris diverfi Reliquias, aut monumenta alia commonftrat ? aut quis ex ipfis Scriptoribus

Rhaeticis hac de re contendit acrius ? Nemo prudens enim Caput

Provincise in illa Regionis parte fufpicatur , quae urbibus, oppidif- que nobilibus atque Itineribus Romanorum publicis infrequentior eft ; fed in illa potius , noftra nimirum , quae his & antiquiffimis quidem referta, & quadruplici Romano Itinere celebris fuit. Qua- propter motus his rationibus Geographise Antiquae Conftituendae J Triumvir Cellarius ita concludit : Marcus Velferus Curiam CaputRh£- p. 4 S« tUprimx argumento ex nomine petito , quod tribunal fonat , adfeverat; at plura itinera per Rh&tiam diriguntur Veldidenam, aLauriaco, aPon- te Oeni inferiore, ab Aquileja : nullum^ quodfciam, Curiam, ut vel eo nomine Veldidena prtferri poffit , quam nobilem quondam fuiffe (nunc e- nim vicus IVilten eft) ex vicinia Infpruck, qu

AB OPITERGIO TRIDENTO M. P. CX. fic. AD CEPASIAS M. P. XXVIII. FELTRIA M. P. XXVIII. AVSVGO M. P. XXX.

Sed quemadmodum Opitergium necAquilejae nec Laureaco, forte nec Oenipontibus fimile unquam fuit , fic ratio pro nobis miiitat

S 1 Itine- :

I42 CaputXXX ContrariaEruditonimfententiarefelluntur,

Itinerarii, ter Veldidenam terminum, imo occurfum triplicem Iti-

nerum refpiciens. Nec Pincius , nec Marianus Scriptores Triden- tini hanc praerogativam pro urbe fua fatis alias fplendida, atque tum

a Theodorico Gothorum Rege , tum a Ducibus Longobardorum

Tridentinis fervata 5 munita, atque exculta,neque Authores ulli alii ambiunt, quos omnes defuper ex illo Romano & medio etiam a2vo confului, etfi alias antiquitatum monumentis (quas utinam aliquando orbi litterato innotefcerent, certe vix alibi harum rerum meflis

foret beatior) admodum dives fit : Accedit, qubd in utriufque Im- perii Notitia ne mentio quidem fiat urbis hujus alias tam nobilis,

illud autem , fi Caput provincise fuiffet , nemo tam facile admitte- ret, cum fine milite forfitan urbem principem nullus probaret,cre-

deretve : d autem praefidio quodam firmata fuiffet, illud certe, quale ibi fuerit (quemadmodum ubivis id praeftat) etiam Tridenti de-

fcripfit Notitia. Addo , quod Antoninorum xvo non Rhaetia» am-

plius , fed primam Venetiae Civitatem fecerit Ptolomxus

L. 5. Venetu Civitates h£funt, inquit , Tridentum , Bellunum, Vincentia &c. Geogr. ritene, an perperam, noftri modo Inftituti non eft, pluribus truti- nare.

Tertius demum , qui omnium maxime verofimiliorem tueri

Ad epit. fententiam videri poffet, Frenshemius eft : Is in Supplementis Li- 1. 136.J). vianis cumDrufi belli Rha2tici Ducem fciret, Drufomagum Rhaetiae m *47i. in Caput dixit : Colonu vincula , inquit , domitarum gentium Rbxtia Drufomagus, Augufta in Vindelicis excitaU : Rite alias hic Vir do6tus binas, & non unam (Rhaeto-Vindelicos) gentem intelJigit, nam &

dixerat : Vindelki cum Rh&tis conjunxerant. Pro- p.470. paulo ante jam fe be igitur etiam utrique genti urbem aliquam principem & Caput affignat ; Et quamquam Cellarius in orbe antiquo de Drufomago altum cum Baudrano, Rhenano, ejusque Commentatore Ottone fileat, Lazius Auguftam Vindelicum, Irenicus in exegefi fua,&Ly- coftenes ad Ptolomaeum,Campodunum cum Hoffmanno intelligat, idemque ipfum Thefaurus Linguae Latinae a Ferrario citatus conti- ipfe Memmingam Infcriptionis antiquae argu- neat : Ferrarius vero denique fortaffis a Fer- mento contendat : Velferus non multum rario remotus Drufomagum in Charta Vindeliciae ad Hilaram five Ilerum hodiernum, collocet ; verum oppidum duntaxat minus fub fapius Drufomago ea motus ratione credidit, quod princeps f c 2 difto provin- aut Caput I. &c. Curiam, Tridentum, Drufomagum Rbatia 1 43 provincis Civitas Augufti honori cefferit; minoribus autem oppidis privata vi&oriae monumenta Nerones , Drufus nimirum & Ti- berius fixerint : Omnes hi tamen,ne Velfero quidem excepto,plus minufve mihi peccaffe videntur ; Lazius vero ex his quam maxi- Rhae- me ; qua fide enim Auguftam Vindelicam (utpote Auguftam tiae Veldidenam certe non intelligens) Drufomagum effe afferere poteft ? fi Ptolomaeus ipfe, qui folus Drufomagi meminit , locum hunc ab Augufta aperte diftinguit, atque in Rhaetia collocat ? Eun- dem errarunt errorem , qui hoc oppidum Kempten voluere , nam hoc iterum Campodunum eft in Vindelicia , noftrum vero in Rhxtia Ptolomxus pofuit. Infcriptionem Memminganam, utpote in Auguftano Agro fitam, cum non viderit Velferus, valde fubve- reor,ne quis forte Ferrario impofuerit ; Ego fane hujus oppidi nomen , aut fimile quid Memmingae repertum fuiffe in nullo Infcri- ptionum Antiquarum Colle&ore haclenus reperi, quod tamen fcire mea non parum intererat , cum ad Rhxtiam pertinere ex dicen- dis arbiter : Neque Velferus denique, ut dixi , excufandus omnino eft, quod Drufomago locum in Auguftano agro fecerit, nifi quod more fuo khstiam cum Vindelicia confundat, eafdemque utriufque rationes fuiffe fibi certo perfuaferit, quas tamen Ptolomaeus difer- liffimis fejunxit verbis : Standum igitur iifdem firmiter reor, quo- tiefcunque conveniens oppido cuidam in fua, quam dixit, provin- cialocus affignari poteft : Atque idmoviffeCelebremGeographum Gerardum Mercatorem credo, quod in tabulis Ptolomaei Drufoma- gum faltem ad Vinnones feu Vennones inValle hodie Venufta col- locarit : Eandem quoque viam peritiffimi duo inGeographicisDu- ces Cellarius & Cluverius trivere : prior in fua de Drufi expeditio- nibus differtatione ita decernit : monumentum ex illo bello pofteriori VII. p, *7« etiam &vo fuperfuit Pons Drufi , nt in Theodofiana Tabula vocatur inter f

Sublabionem & Tridentum fitus , qui videtur Ptolom&i Drufomagus effe %

quam in Rh£tia quidem , ad fines verb Vindelicu collocavit. Confir- matior adhuc Cluverius in Vindelicia fua, reliqua, inquit, ejufdem Itinerarii (Augufta Veronam) Matrejum> Vipttenum, Sublabio, Pons

Drufi , qui Ptolom£o Drufomagus , jam extra VindelicU noftr£ limites pofita , Rbftorum quiafuere loca , nibil adpr&fentem commentationem pertinere puto. Et certe fi Drufomagus Pons Drufi feu hodiernum Bulfanum eft, quod alibi planum faciam, tunc fitus ejufdem, fitui a Ptplo- 144 CaputXXX. Contraria Eruditorumfententia refettuntur^

Prolomaeo indicato longe convenientior eft, quam fingulis locis a- liis, fupra allatis; nam in defcriptione Rhaetiae juxta Caput Rbeni flu- vffCivitates quafdam, &poft has, id eft, nonnihil remotius, alias

iterum, in quibus Drufomagus, idem Geographus enarrat : a Ca- prius defcriptis pite autem Rheni quaelibet ex remotior eft , quam

Drufomagus, ut nihil dicam , fi forte loco Rheni Oeni legendum effet, quod in corruptis Ptolomxi Exemplaribus nil novi foret ; cum

in quibufdam Taciti & Pauli Diaconi , eadem correctio adhibenda

fuerit in verbis : In Regione Brionum in Rheno flumine , Briones enim

indubitato ad Oenum pertinent : quod etiam Velferus circa hunc locum corruptum, aliumque huic fimilem jam advertit. Excuffo igiturDrufomagi fitu nunc Frenshemio refpondemus, rite quidem illum,hunc locum Rhaetiaz tribuiffe,probamufqueClu-

verii & Cellarii fententias eo confidentius , eo quod tefte Illuftrif- Infcr.t.i. fimo Bimardo apud Muratorium Caturigomagus nihil aliud fit,quam f«7& Civitas Caturigum, ita etiam Drufomagus aliud effe nil poffit, quam CivitasDrufi,ctiamPons Drufi didta, quam ille fortaffis ad confluentes ibidemTalferae & Hifarci Athefi fluvio impofuit, ubi in his ipfis evafit Alpibus cum Rhsetis confligens Viclor : in cujus rei monu- Velferus, fed mentum non fecundario , ut credit primario titulo Ci- vitas dein condita fuit. Verum quamquam locus hic antiquiffimus tamen eundem comparare & plane nobilis fit, cum Veldidena non- adeftin Nummis,Lapidibus, velAutho- dum aufim j nullum enim ribusColonixRoman92,dignitatis urbium praecipuae veftigium,nul- Peutingeri tabula lus Augufbe titulus ; in fola quoque & apud Pto- lomaeum occurrit, nullibi autem in Itinerario, & ne quidem femel, ne dicam, tertium ut Caput Diredtionis : in utriufque demum Im- proin neque milites obtinet quae perii Notitia nullum locum , ac , omnia de urbe principe dici minime poffunt. Manet igitur illiba- illi Viri Litteratiffimi Cel- tus hic Veldidenae honor , quem larius & Mafcovius dudum ante me vindicarunt.

CA- ©00 145

CAPUT XXXL

Demum ab Attila deftruBam ejfe Veldidenam exemplo aliorum in Rhatia locorum

credibilefit.

ergo, quod verifimilius nobis vifum eft, Theodofiorum ad-

SI huc tempore Veldidena integra dignitate perftitit , indagandum nunc erit, quo circiter anno poftTheodofium deftrufta fuerit. Si fequi Aventinum placeat, annum habemus Domini quin- gentefimum oclavum. Hoc enim Theodone Bojus urbes & oppida, quotquot Romanorum in Norico & Rhxtia fuere, atque inter hxc

Veldidenam communi clade afflixit : Sed explofa hxc dudum omnia a Velfero,Brunnero, atque reliqua emunclions naris Hiftoricorum Rcr.Boic. etiam Boicarum Corona, aliqua tamen, monente ibi Velfero fub- l.J.f.97. efle interdum poterant : quibus plura,imomaxima&longe alia adjecerit Aventinus. Veldidenam enim ftatim poft medium Saeculi V. funditus everfam fuifle conjeftura mihi, Aventino verb ad fexti ftatim initium expugnatam efTe , pronuntiata fententia eft: difcrepa- mus in hoc , quod ille Bojos , nos Hunnos everfores ftatuamus : peflundatam inter alia Sabionam per illos fingit, per hos id Calami- tatis illatum rite fcimus ; malim igiturhocetiam de aliis credere urbibus ac oppidis , eodem fcilicet turbine fubverfa pleraque fuifle : Tridentum equidem a Theodorico Gothorum Rege Italiam inva- 2. dente excifum , poftea vero ipfo permittente reftauratum tefte Cl. p. 1.2. Orlendio in orbe facro ac profano, Platina in vitaGelafii Papse cre- c. 14. f. 36f. didit , Pincius vero aliud de hoc nil refert quam urbem muris cin- , f.12. xij]e : alii Vri docti longe certiiis Caftellum feris gentibus obje- Var. III. cl:um Verrucam (hodie dos di Trent) exftrui juflifle autumnnt : Ob- 48. fcurus Catliodoni locus Civitatem vult conftrui, ejufdem Conftitu- Var.V.9. tionis titulus vero in editione faltem meaGenevenfide anno 1676. Var.V. 9. tantum muros Civitatis , contextus reliquus territorii parvitatem innuit , non exempta denique domus divina opus non leve loquitur. T Huic :

146 CaputXXXL Demum abAttila deflruElam ejfe Veldidenam

Huic nodo folvendo dum Oedipum quaero , hariolari & ipfus ali-

quid aufim , & dicere , non videri Tfidentum a Theodorico, fn Ty- rannum Odoacrem non in fuos futuros Cives miffo, fed paulo an-

te ejus adventum ab Attila excifum fuiffe ; reftauravit enim potius

urbes, quam perdidit Theodoricus, vir retinens moris Romani, fi quifquam alius. Crederem igitur potius tum muros urbis dirutae erexifTe,tum urbi reftitutas contra barbaros certius in pofterum prae-

fidium in Caftello proximo exftrui curaffe , non enim alium circa haec temporaTridento (quod utique prius utpote nobilis llomano- rum tefte LapideColonia, muros habuit) infeftum novimus,quam Attilam, qui compendio viarum per Opitergium a fe pariter, afTe- f.m. 124. rcnte C. Caelio Calano Dalmata, deletum recla in Itinerario Anto-

nini via illuc deferri faltem per fuos potuit : Nam licet Velferus ob

diverfas Authorum fententias dubius haereat , utrum Attila Italiam fuperatisNorici, Rhaetiaeque afperis montibus in Illyricum primo& dein in forum Julium delatus, invaferit, quod Callimacho &01ao vifum,qui militem viarum angufriis,t2ediifque irritatum omnia pro- InMonu-triviffe credunt, praeplacet tamen mihiCl.Baelii in fuoJuvencoDal- ment. f. mata fententia, quod nimirum proficifcente per fauces Alpium Pan- i2 3 Hun- ; nomarum exerc jtu, Copiarum pars altera in Noricum & Rhaetiam, gan*. ai tera m Uiyricum , non minus prasdae ac populationis caufa quam ut vires Romanorum dividerent, irruperit, in Carnis demum pro-

trito Romanorum praefidio , reliquo corpori adferta. Duplex igitur ab Aquileja in Rhxtiam tefte Itinerario via patuit,& quidem brevis

utraque , una ab Aquileja Opitergium , ab Opitergio Tridentum : altera per compendium & Vallem hodie Pufteriffam Veldidenam. Prima ab Aquileja Opitergium in tabula Peutingeriana fic defcribitur,ita tamen,ut iter hoc relegi debeat, cum ab urbe Aquilejam de- duclum in Tabula fit OPITERGIO XL. CONCORDIA XXX. AQVILEIA.

Reliquam ab Opitergio Tridentum viam Capite praecedenti vidi-

mus , ficuti & alteram ab Aquileja per compendium Veldidenam Capite V.toj hi igitur in Rhaetiam irruentes Hunni a Tridento per Pontem exemplo aliorum in JRbatia Jocorum credibilefit. 147

Pontem Drufi feu Bauzanum haud abfimili furore (non a Theodo-

ne , ut vult Aventinus) protrito Romanorum fi quod ibidem fuit praefidio, Tenolos haud dubie una ruina afcenderant, quam Colo- niam Romanorum, Praefectique LegionisIII. devehendarum fpecie- rum & Tribuni gentis fedem fuiffe paulo fuperius Capite XXVI. conjectura non improbabili adduximus. Teriolos autem hac tempeftate periilTe inde moveor, quod poft ducentos cirdter ab Attila atinos jam urbs, quam Aribo ejus Civis aut vicinus, Majam vocat, forte ex ruinis etiam Teriolenfibus, in altera PafTeris fluvii ripa creverit, quin ea urbs tum nova Ariboni dicatur, quod rlorente adhuc in dextra fluminis ripa Teriolorum Colonia imperceptibile foret: Inde vero reduces Sabionam protriviiTe hos ipfosHunnos, (& non Romanum ibi Pra?fidium uti & profugos ex Norico Rhseticoque Romanos milites a Theodone deletos ut iterum vult Aventinus) tam proprium Brixinenfe, quam alii teftantur, ita quidem, ut tefle Cl. P. Bollando in vita S. Ingenuini Sabionenfis Epifcopi tantum a-T.i.Fcl»r.

f 6 % pud Eruditos controverfia fit, an Sabiona, poftquarn ab Hunnis &^ * ^ 2 ' Attila everfa eft, unquam reftaurata fuerit, num vero Clufium op- * pidum, ad pedem montis fuffixum, eidem fuccefferit. Quid reliquis per utramque Itinerarii viam difperfis Romanis manfionibus contigerit,cogitatione potius quam defcriptione afTequi polTumus; aliqua certe loca ita perierunt,utquorundam fitus hodie fit dubius, qualia funt Littamum & Sebatum , alia infuper etiam nomen (etfi de fitu forte conftet) amifere , & funt : Pons Drufi , Aguntum , Vi- pitenum : quorum bina, faltem aliqua ex parte fexto primum, Se- batum vero nunquam amplius,& cxtera decimo tertio demum faeculo aliis longe nominibus prodierunt. Et quamquam certis hxc ejus a?vi teftimoniis affirmare non poffim , haud mitius tamen cum tota Rhaetia noftra egiffe Attilam ex eo convincor , quod in adverfos fibi crudeliffime animadverterit, quare cum probe haud dubie noverit, quod Briones feu Breo- nes noftri (fub quo nomine tum latuiffe omnes Tyrolenfes reor)

Aetio adverfus illum auxilio in Galliis fuerint , hinc genti noftrx univerfim infenfiffimum, obviam fefe vindicandi, iliamque delendi occafionem arripuiffe notiexvanoauguror : cumAetioautemBreo- De ^ nes adverfus Attilam ftetiffe teftis nobis locuples Jornandes & Fre- Get.cji'. culphus eft,dum ajunt : His enim (Aetio & Romanis) adfuire Auxi- p. 66$. T z Uareszd.Grot. :

148 Caput XXXI. Demum ab Attila deflru&am ejfe Veldidenam

Litiani Burgundiones , Saxones Chroa. Mares Franci , Sarmat£ , Atmoritiani , , , T. a. l.f. Riparioli, Ibriones, quondam milites Romani, tunc verbjam in numero c. 14. auxiliariorum exquifiti, ali£que nonnulU Celtic£, vel Germanic£ Natio-

nes. Et quamquam alias , ut diximus fub Brionum nomine (ita e- alii Rer.Aug. nim legendum Velferus ad hunc locum , & polt eum monuS- " f.i7f. runt) Brenni Incolas , accolafque, Oenique praeprimis, Viri docti communi calculo intelligant, hictamen, cumgentium fortiflima- rum late patentium enumeratio fiat, totius provinciae noftrae robur hoc nomine venifle credendum eft. Tandem vim & atrocitatem

Hunnorum neque Veldidenx pepercifle , etfi nuliius teftimonio conftet (nifi forte iterum Aventini Theodonem fequi velimus) binis tamen conjecluris hifce fuffulcior, qubd ejus nomen faeculo mox infequenti quinto D. Gregorio Turonenfi non amplius cognitum

fuifle videatur : Guidoni vero Ravennati Saeculi VII. Geographo

Dc glo- omnino omiflum fuerit : Prior enim, dum de loco B. Laurentii re- riaMart. temporis liquiis & nomini Confecrato , quod per incuriam longinqui 1. 1. c, 42. (probabilius ab Attilae everfione) valde deteBum erat renovando men- hujus tionem faceret, & prodigium de tigno breviori , quod Divi beneficio creverit, multisque extiterit faJubre, addudlo etiam Ve-

L. 9. nantii Fortunati de hoc prodigio Carmine narraflet , mox addit Carm. ASta funt autem h£c apud Brionas Italti Caftrum : cujus loci & Pres- XIV * byteri paupertatem&exiguitatem fimul incufat. Caput veroBrio- num ad Oenum in Breonio feu urbem Breunenfium exPlinio Vel-

didenam fuifle novimus , urbem Rhaetiae I. principem uti & Rhae- tiam ipfam Italiae tum praecipue accenfam non femel nos diximus.

Templum huic Divo creclum hodie adhuc cernimus , atque jarn tum ftetifle ex Tabulario antiquiflimi ibidem Collegii Pramionftra- tenfis didicimus,ciim circa mediumSaKuli duodecimi pervetuftum ibi afceterii aedificium una cum hujus Divi templo illis traderetur: ita enim in Diplomate Reginbertus Brixinenfium Epifcopus Anno 1 140. exarato,& a me infperto loquitur, qubd nimirum urgenteCha-

ritate Chrifti &c. ac necejjitate Paftoralis officii , Beati Laurentii Eccle-

in villa dicitur IVilthina , ufque ad tempora noftra mi- fiam ,fitam , qu£ nhs correHam,minnfque cultam colere& corrigere fategerit : AdditRe- nos dignitatem pr£d'idc£ ginbertus : Injuper & & pofjeffionem Ecclefu

ampliare cupientes , Baptifmalem Ecclejiam in eadem villafitam contra-

dimus £2> delegamus ad Ecclefiam B. Laurentii Martyris. Per quae verba exempld aliorum m Rbatia locorum credibilefit. 149

ba ilJis quoque refponfum eft, qui forte praeter antiquiffimum templum Parochiale de aliis ibidem Sacris aedibus nihil rite nobis conftare contenderent. Pcr Caftrum vero, non arcem aliquam, ut im- peritifomniant,fed amplum oppidum intellexiffeTuronenfiumPrae- Glofljhoe fulem Ducangius notat, & Cellarius ex ejufdem Gregorii 1. 3.0 19. ' Divionenfis Caftri defcriptione etiam reliqua dimetitur, atque h«c^°" ' ipfa ad Veldidenam quoque non inepte olim applicanda verba pro Q^b. znm

exemplo affert : firmijfimis muris in media planitie &fatis . Eft Caftrum t i q j>. u jucunde compojitum. p. 234. Si igitur sevo adhuc illo urbs princeps fuiffet, utique nominis ejufdem pariter meminiffet hic Divus , nec Caftrum hoc folum a populis incolis , accolifque, fed proprio compellaffet vocabulo , ut alibi in aliis prsdtitit. Geographus demum Ravennas aliorum in Rhaetia noftra non meminit locorum,quam quae hifce expreilit verbis : Item defuper non longe ab Alpibus funt Civitates, id eftSirmio, Gar- Edit. da, Ligeris, Trinfto, Inia, Tridentem. Manet ergo fuum Conjeiturae Grono*. P»78f. pretium, infenfum Brionibus Attilam , Aquileja per Compendium inftar torrentis parte copiarum irruentem , urbi principi haudquaquam peperciffe : DixiConjeclurae; certis enim teftimoniis,ut loquitur Strabo h&c non qffirmaverim , de hujus enim generis rebus ipfa 1.4.p.m. fafis eft Conjeftura : qux & mihi fatis omnino haitcnus fuerat & fuif- 35*4. fet femper , nifi Viri quidam, etiam docliflimi, aliter opinati fuiffent , dum non ex clade Attilx , fed propter natam fenfim auctam- que urbem Oenipontanam decreviffe Veldidenam perfcripferunt, imo ex ejufdem incrementa fumpfiffe ruderibus. De qua re paucis ut hic agam, eo magis neceffarium duco ; cum videam plures etiam graves Authores id erronee fenfiffe ha&enus ; neque ullus omnino, quantum fcio, rem folide tra&arit. Sciendum igitur eft, Oenipontum ex ruinis Wilthinenfibus minime crefcere potuiffe, hoc enim oppidum remotum omnino , & ultra Oenum ad pedem pagi Hbttingenfis olim fitum, atque ar£tis circumfcriptum fuiffe limitibus , & vix plures cepiffe hoc fpatium fingulas domos , quam ferie una jundas, & fic unicam tantum plateam , vel hodie adhuc patet; pagus autem diclus, in vicinis Collibus eminens Hottinga, antiquior eft plerorumque confenfu , & Pr

T $ reperi- 1 50 Caput XXXI. Demum abAttila deftruStam ejfe Veldidenam reperitur mentio ante annum 1180. Sola enim cis Oenum , ubi in modo urbs eft , Ecclefia S. Jacobi eo loco, ubi modo eft , con- ftrucla fuhTe fertur temporibusCaroliM. quantiim ex traditionibus duntaxat accepi cum titulo: Sand; Jacob in der Aw , feu templum in Augia, ut illo xvo mos loquendi invaluit, nihilque aliud xdificio- rum illo tempore in hac ripa conftruclum fuiffe per hoc etiam fit procul ad perpetuam rei memoriam in foro probabile , qu6d non publico ex Lapide, quem nos Quadrum vulgo dicimus, fella con- fpiciatur antiquiflima, & jufto abhinc fpatio ex eodem Lapidis genere coni novem ; In hac enim fellaPaftorum principem confedifle narrant, dum reliqui paftorculi gregem hifce in viretis cuftodientes conis luderent. Nififorte eadem (ella (ut alii credunt) fedes fuerit Malli feu Judicii publici, vulgo £)ing* five ©e&ing<(gtUt)L Ut- cunque res hazc fe habeat, manfit certe folitudo, ac nomenTempli D. Jacobi in fcer 2tu ufque ad annum Salutis n 80. ubi primum a Berchtoldis Patre & Filio Marchionibus de Andechs,&Ducibus de Meran ereclum eft ibi forum, id eft, oppidum feu Caftellum, qualia nos glecfyen, five SO^arcft & $Q?arcft*§lecfl)en appellamus : En! Verba Diplomatis autographi, quod in Archivio Wilthinenfi affer- de Andechs filius ejus itidem Berchtoi- vatur : Berchtoldus Marchio , & dusDux deMeran Henrico Prtpojito Wiithlnenfxs C^nobiijuxta &ftima- continentis tantundem prtdii con- tionem loci.forum translatum y Ecclefi£ tulit in concambio manfum in vico Ombras,talentum ex telonio fori,Ju- ut nulli Forenjium alibi molere, niji apud risdiclionem in tres domos , & JVilthinenfesliceat&c aliaque nonnulla privilegia, qux hic referre Civitatis dein haud necefTarium ducimus : hoc Forum, Jura & mcenia ab Ottone ultimo Meranix Duce anno i2$9.recepit,ut iterum Autographum a me inTabulario urbisOenipontanae infpeclum docet,murique ejus cum foffa ambitum plane amplum nonoccupant: Oenipontem enim amphorem potius ac fpeclabilcm fuburbia red- tamen pleraque sedificia anatem duorum Saeculo- didere , quorum rum vix ferunt, ut certis teftimoniis fcio : His & magnificis templis noftris plerisquequoad ftrucluram recentioribus materiam prx- buere vicinx Lapicidinx, & marmoris ven* variae, quarum quoti- in urbe aedificia conftans Princi- die plures deteguntur : Nobiliora pum praefentia a SxculoXV. conftruxit, & praprimis etiam Empo- rium feu prima olim Statio mercium Venetarum in Germaniam trans- vehen- exemplo aliorum in Rh

n.i divitem pariter hanc urbem , atque conftruendis tot Arcubus &

Turri artificiofiifimx parem reddidit : quos fumptus tamen hodie

difficulter ferret : Sed jam redeundum iterum ex urbe Veldidenam, ac pro coronide perennique rerum memoria integer Divi Gregorii Turonenfis locus cum integris pariter verficulis teftis forte huc de- lati (nam ejus per Tyrolim iter in fuis Carminibus & profa, a Pau- lo Diacono quoque exfcriptum, ac repetitum adhuc fupereft) Ve- nantii Fortunati nimirum afferendus eft : prior autem rem Veldi- denae geftam per hasc verba expreilit ; Templum eratin quodam loco B. Laurentii £$ reliquiis & nomine confecratum^quod per incuriam longinqui temporis valde detetlum erat, quod chm renovare loci IncoU vellenty fylvas adeunty incifa , Uvigatdque ligna trabes efficiunt , impojitdsque plauftris ad locum exhibent. Quibus per humum ad ordiendum extenf\s % una brevior eft reperta , ftatimque Sacerdotis animum, qui h&c infiftebat, dolor maximus attigit^ flens valde, quid ageret, qubfe verteret igno- rabat, tunc intuens roborem breviorem, ait : 6 Laurenti beatijjime, ap- pofitus igni glorificate,femper pauperes fovsns ac reficiens : Cogita paupertatem meam , quia non eft exiguitati noftr£ facultas, qualiter hic alia exbibeatur: Illico cunclis attoniiis trabs crevit in tanto fpatio longitudi- nis, ut neceffe effet partem magnam incidu De qua induftria plebis beneficia perdere nefas putans , credens eam manu Martyris tatlam ac pro- longatam partem , qutfuperfuerat, fruftatim decerpens diverfas infirmi* tates fepe fubmovit, quod Fortunatus Presbjter his verbis profecutus eft:

Laurenti meritb fiammis vitalibus ufle Qui ferventifide ViEtor ab igne redis Dum tibi templa novant breviori robore plebes

Creveruntque trabes , crevit & almafides. Stipite contracJo tuafe mercede tetendit

Quantum parva prilis , poflea ccefafuit. Crejcereplus meruitfuccifafecuribus arbor,

Et didicit ficca longior effe comd Unde recifafuit^populisfert indefalutem Si venit intrepidus, lumina cacus haiet:

MultS :

152 CaputXXXL Demum ab Attila deftruStam ejfe &c.

Multb plures exinde fcripfit verficulos, quos ego pr&termifx^ hos tantnm

pro teftimonio veri fcribens : Atla funt autem h&c apud Briones Italia vidi hominem qui graviter Caftrum nam ego , dentium dolore laborans

accepta de hoc ligno aSacerdote particula ftatim , nt dentem attigit,dolore protinus caruit L.lX.n. integri Venantii Verfus autem Fortunati , quos citat Sanclus Xiy.de pater funthi: Bafil. S. Laur. Laurenti meritb fiammis vitalibus ufte Qui fervente fide Vitior ab igne redis yir Dilecle Deo, terreno in corpore quondam, Tunc quoque fijdereus jam tibifenfus erat. oculos tallu Qui potuifti revocare fepultos , Rurfus & in vacuafronte referre diem. Luminis extinftas iteriim accendiffe lucernas Credimus htc figno tefaciente Crucis. Addita nunc etiam populis miracula prtftas Etfidei tribuis indubitanter opem. Dum tibi templa novant, breviori robore plebes

Crevernntque trabes , crevit £«? almafides.

Stipite Contrado tuafe mercede tetendit 9

Quantnm parva prins , poftea c£fa fuit.

Crefcere pliis meruit fuccifa fecuribus arbor9 llt didicit ficcd longior effe comd. llnde recifafuit, populis fert indt falutem,

Si venit Intrepidus , lumina c&cus habet

Tu Levita Sacer , pcend purgatefideli,

llnde prius flammas , hinc modb lumen habes, * Vifita. * Vifa ita temporibus Venerandi Antiftitis aHa Sed tamen dterno funt memoranda die.

Videtur hoc de caeco prodigium Venantius ea ex caufa Carminibus

celebrafle ; cum & ipfe a vehementi oculorum dolore per ftudia contra&o ope S. Martmi Epifcopi fuerit liberatus, ad cujus Sepul- chrumfeTarvifio perTyrolim iter faciensTuronum inGalliamcon- tulit. Qujd autem Saeculis dein fequentibus feptimo & oitavo cura

Veldidena a6lum , an deferta omnino , atque ex ejus (utique pere-

xiguae jam, fi ita fit) reliquiis monafterium abHaymoneGigante ex- ftruclunt Caput XXXIL Quanam hodie ex tantis ruinisfuperfint. 155 ftruihim fuerit, cum meris traditionibus conftent, fuo relinquen- dum loco cenfui, prxcipue cum ad res Romanas jam diu non pertineant, rurfumque, quomodo vivente adhuc S. P. Norberto priores Canonici fed minus Regulares Clerici (ut loquitur in Diploma- te fuo Reginbertus Epifcopus Brixinenfis) eradicati , & Canonici Praemonftratenfes implantati Anno 11 38. fuerint tanquam de re juftum opus aliud commerita, confulto abftineo, cum id Viri in hoc CollegioEximii, & omni difciplinarum genere praeftantes adhibitd Tabulario inftru&iflimo longe felicius pro fummo Hiftorix Patriac bono perficere poflint, atque utinam brevi perficiant,omnibus votis defidero. ############### # * # # #$#$##$#$$$#$$# CAPUT XXXIL

Qudmam hodie ex tantis ruinisfuperfint.

haudquaquam iniquitas NOftrorum temporum , aut priorum ruditas ea nosCalamitate obruit,ut non bene multa ex ipfo telluris ac fundorum Wilthinenfium finu deprompta affatim fuppeditet. Juvat cuncra ordinatim depromere. Et inprimis quidem ampliflimum,quod videmusAfceterium cumAugufto templo,Sacra item xde Parochiali, ac Turri antiquiflima,totoque Wil- thinenfi pago cum ampliflimo agro, ex Veldidense noftr* reliquiis creviffe conftans etiam Dodtorum traditio eft : Ingentes quoque hinc inde in agris & vicinia tota adhuc muri latent,quales etiam & duriflimos quidem operarii ante biennium folo fatis profundo, una cum oflium humanorum reliquiis, ungula ferrea, &Capite anima- lis vetuftiflimi temporis documento, (cum varia animaliaad rogum maclariGraeciSjCeltis, atque Romanis ipfis in more teftante Kirch-. 4, manno pofitum fuerit) invenerunt,dum locus pro Hypogseo ad tu-p ^f'* in templo mulandos D. Virginis mortuos pararetur : In agris pariter ad Viam Regiam Monafterio oppofitam illis in locis, ubi muri latent, citius fegetes flavefcunt, forma fua veru, feu craticulam ex- hibentes, hinc jocus a proximo D. Laurentii templo traduclus , a- U grum 154 Capiit XXXII. Quanamhodie

grum Craticulam S. Laurentii , ad quam ille pertinet, referre : Mu- ros prxterea per majus etiam fpatium extenfos, quales mcenium effe folent,cum turris quadratx fundarnentis,aliofque complures adhuc in fundo haerentes amplum illud fpatium per complures cente- nos paflus extenfum in agris illis, tegularum, Lapidumque fruftu- lis vel hodie refertiflimis exhibet, qui antiquiflimx Nobilium Sedi Strafsfrid dictae adjacent, & in quibus haud ita pridem tot nummos atque binas etiam fibulas Illuflriffimus ac Excellentiflimus PofTeiTor

erutas fervat ; Quin idoneo edoclus fum teftimonio totam,fi quid Yubruatur, viciniam,etfi Patrum adhuc aevo fylvefcens viretum fruticibus plenum fuerit, muros fubterraneos detegere. Et cum paulo ante fibularum inje&a fuerit mentio, binas (veftiarias hic omnes intelligo) pariter ibi Illuftriflimus ibidem Vir, & primam ex plum-

bo illo antiquiflimo duriflimoque reperit : aliam ex aere cum viredine illa praedura, fplendida, fere immortali, quae certa antiquitatis nota efle folet,una cum acu ex multiscirculis prodeunte,atque iterum duplicem diverfim ex aere cum viredine illa fibulam Coeno- bium quoque Wilthinenfe cuftodit haud ita pridem in urnis reper-

tam : prima cum acu duclili tribus aduncis ordine fuo unguibus,

quibus veftes admordeat teneatque armata : fibulam aliam ipfemet

ego inter Cineres eleganti in urna olim Veldidenae repcrta , nunc

in arce Ambracenfi aflervata 4. Maji 1756. produxi , atque iterum fingularem, quaiem quidem nullus, quoslegi, Antiquarius vidit;

in ftatuis tamen Romanis faepius occurrit , fpina nimirum e medio

figere : hae fibulae prodeunte , qu# veftimenta poflit unde autem p. 350.de provenerint, Kirchmannus nos docet, dum ait : Rogo extintto Reli- fun.R0m.5Kk vel ojfa legebantuY : Ide6 pronum eft capere, confumptis igne

veflibus fibulas fuperfuifle in Rogo , cumque cineribus oflibufque

reliquis una fubin urnis inclufas fuifle : Veriim nec fibulas duntaxat, fed & acus mulierum five Virorum in his Vetoninae Campis tibi ofTero, omnes ex aere, certo antiquitatis teftimonio, omnes vi-

rore illo haud imitabili decoras : binis acumen deeft, ita variegatis globulis feu clavis, ut tantum binae in his fibi fimiles, reliquae tres

diverfie fint elegantiae : fexta autem loco globuli foramen habet,

quales multae ex hodiernis aut plebeis , aut argenteis , quae globo carent. Etquamquamnonobviafint ifthaec,necdum tamen omnem penum noftram exhauriunt: nam etiam cultros afferimus aeneos, feu ex tantis ruinis fuperfmt. 155 feu cultrornm laminas eadem viredine tinclas ; duo ex his palmi Romani dimidium, tertius tres omnino partes longitudine aequat, omnefque inftar acinacis paulum incurvantur. Praeterfibulas,acus, & cultros etiam urnarum omnis generis ac magnitudinis minime fpernenda copia eruitur : & id quidem a binis jam aut ultro faeculis , adeo ut elegantem unam ac vitream alteram cum cineribus & officulis, in quibus , ut diximus fibulam aeream nemini antea nota- tam deprehendimus , in arcem Ambracenfem Archiducum adhuc patrum noftrorum tempore ab Afceterio tranfmhTas non ex vano fu- lpicemur. Neque cafu amplius inveniuntur hae urnaz hodie , fed certus omnino locus fuppetit , unde plures erui poffe novimus. Nam detexit ante biennium menfisAprilis unica dies novem omnino intra fpatium duntaxat , unius aedificii modici capax , comper- tiimque mihi etiam aliunde eft, urnas in vicinia illa quamplurimas alio quoque tampore fuiffe dete£tas : Speftavi enim attonitus die 10. Maji 1740. agellum integrum ruderibus urnarum plenum in vicinia Wilthinenfi ad arcem Sonnenburgicam ab emphiteuta dete- ftarum, dum novalia effet faclurus : fexdecim fuhTe majores in fru-

diffradtas intellexi : fex parvulas ftra integras reperimus , quarum una mihi dono oblata ceffit, diligenter haclenus afTervata: deprehendimus in his pugiones binos ex aere, non fatis tamen integros, acum Crinalem curvam , & alteram reclam cum nodulo elegantif- fima illa viredine tinclam aliaque aeris fruftula rogi ignibus confla- ta ac confufa : Nec dubium complures adhucdum ibi latitare : Ser- vat has quoque faepius dilaudatum Wilthinenfe Coenobium : Nec iftas duntaxat , fed alias complures variae magnitudinis ; dimenfus fum etenim ex his unam ante complures jam annos e terrae vifceri- bus prorutam palmum Romanum cum dimidio in profunditate, in diametrobinosexcedentem: ultraduos pariterpalmos afcenditAm- bracenfis utraque, feptemque, & fere fingulae integrse partim infra partim fupra,medium palmum affurgunt : Novem illae nuper admodum repertae , fed fere in frufta redactae inter has omnes prope me- diae funt dimenfionis, & magnitudinis, ut de fruftis fere innumeris inter quae una phialam refert, taceam: MajoresCineribus plerumque, & aeris etiam interdum ramentis , officulifque refertae funt o- mnes , non femper medix nec minimae formae , ut adeo definire tiaud queam , an excipiendis liquoribus , an condendis etiam forte U z getate :

156 Capnt XXXII Quanam hodie

Plin. 1.7. «tate minorum poft genitos dentes, (nam hominefn prius, quam c. 16. dente nato cremari mos gentium non eft) cineribus &ofliculis de- ftinataz fuerint. Nunc quia varia ex aere antiquitatum, atque indubia figna (quorum plura olim ex aere monumenta in arcem toties diclam Ambracenfem translata fuiffe traditione non vana didici quae utinam Scriptis fignata, & non cum illis ipfis memoria faltem fepulta fuiifent fua , qui iflhaec olim digito monftrare poterant , & monftraffe dicuntur) attulimus,etiamInfcriptiones & Lapides a no-

bis requircntur. Sed aut altum adhuc tumulatos , aut temporum eft hominumque injuria periifTe credibile ; Quotquot enim vidi, & vidi per omnem propemodumTyrolim, fere ad quinquaginta praeter milliares, omnes duntaxat a Maximiliani I. Imp. temporibus de- tecti fuperfunt. Et quia hos partim a tanto Principe seftimari, partim defcribi atque inferi eruditis operibus a Viris doclis Appiano, Aventino,Pighio,&c. intellexereCives noftri, tum demum in pretio elfe atque afTervari ccepere hax Veterum monumenta, & Geo- graphix reftaurandx fubfidia. Per tot proin ante Maximilianum primum Saecula quid non

periit ? aut quid tam iteratus gentium barbararum monumenta o- mnia odioRomani nominis devaftantium per hanc regionem veluti per januam Italiam petentium tranfitus aut rabies reliquit inta- clum? Poft hasAntiquitatum reliquias,qu# non femper occurrunf,

illas nunc dabimus, quas fere quotidie manibus terimus , immen- fam nempe nummorum vim & varietatem, in qua defcribenda CI.

Viri Liebknechtii Confilium praeprimis fequor , qui fingula , ubi-

cunque demum nummi eruuntur , loca rite adnotare nos juffit. CircaOenipontumigiturac Veldidenenfem Viciniam data ad hoco- pera Vir nobilis ac do6lus Guilielmus Putfchius de Hackingen & Gerenftain Ferdinando I. a Confiliis, & Excelfo Superioris Auftriae Regimini aSecretis (quemadmodum in fuo,quod congeffit, Chro- nico Wilthinenfi manufcripto ad annumDomini if68. plurijbus indicat) viginti 06I0 diverfi generis ex argento ac aere nummos ab Augufto adGratianum ufque reperit, quos tum ille, tumBurglech- nerus, in fuo, quem de fepius memorataWilthina fumma exaravit induftria, manufcriptoCodice, tum in vafto de rebus Tyrolenfibus

opere iterum repetiit. Nec ceifavit in his fi non indagandis , fal-

tem confervandis , fi qu» reperta funt nummifmatis,pofterorum induftria, ::

ex tantis ruinis fuperfuit. 157

duftria, quae identidem inCelebratiffimum Gazophylazium Ambra-

cenfe translata fuere,ut idoneis Authoribus didicimus : Neque hodie eorundem nosCopia deficit, quamplurimos enim hinc inde ab

annis proximis non mukum diverfi aeris, temporis & moduli , fed quod caput efr, diverfiffimis etiam locis erutos ipfus coram infpexi; Infignem quoque eorum cumulum vel in fola vicinia difperfim, ac fuccefTu temporis repertorum antiquifiimum Wilthinenfe Collegium

adfervat , neque fpernendus efl numerus quem paulatim ex agns,

quos trecentis fere ab Afceterio hoc , paffibus amplos poffidet, Illu- ftriffimus & Excellentiffimus Vir quidam nobili fane cura colligit. Ex quibus omnibus, ut rariora quaedam commemorem, retulit mihi peritus quifpiam, legitimum Othonem sereum , nummum ranffi- mum ad foffas urbis noftrae fuiffe repcrtum , qui in thefaurum dein Regis Boruffiae, delatus, omni pretio major eft vifus. Gordianum Graecum maximi moduli, utique rarum, vicinus Afceterio campus de-

texit : Auguftum vero exxre elegantem(qualem etiamBegerus inter Vol. 4 rariora exhibetnumifmatacum Laurea inreverfa,ut vocant,folifque *•*•• LuterisS.C.) ante annum nobisCampiAmbracenfes fuppeditarunt.

Aureum quoque nummum, cujus imago me fugit , Campi Arzlen- fes hora diffiti : alium hortus in Suburbio Illuftriffimi & Excellen- tiffimi cujufdam Dynaftae , & nuper admodum Caemeterium quoque, dum in majus fpatium extenderetur complures, atque rurfus diverfos ad viciniam Oenanam, alios demum Via Regia Augufhm verfus quingentis circiter ab urbe noftra pafiibus , uti & mons S.

Blafii hora plus minus remotus integra in lucem produxit , ut illos taceam , quos in ampliffimis & fere unius horae ambitum comple- xis Wilthinenfium Campis inter arandum annis omnino fingulis, fingulos etiam & fparfim fors liberaliter orTert. Neque noftro primum aevo tam do£ta meffis obtigit ; quippe jam ante fefqui circiter feculum Pragae i6of. Eruditiffimus Igelius nofter in notis chartae fuae Tyrolenfi adjedlis ftatim poft initium de Veldidena afferit in iis agris, qui circa monafterium funt, coloni antiqui numifmata &La- illius teres , vetuftt Romanorum manfionis Veldiden& manifefta indicia , terrd etiam hodie interdum eruunt. Ex cujus ruinis monafterium illud procul dubio eft conftrudtum. Germanica Monacenfis de anno 1622. fichabet: ZUteiTJtmtsen tm&Stam&c. Quibus omnino rite perpenfis illudputo, quod hic intendo, haud difficulter me evincere, U 3 nempe 158 Caput XXXIIL Cur phrarequirinonpojjlnt.

nempe : fi in fpatio horarum circiter trium , imo quatuor aut quinque , non vero in remotioribus ab hoc fpatio locis , nummos Ro- manos ab Augufti adHeraclii aevum plerofque omnes non colleclos, non uno in loco cafu repertos, fed fparfim quafi diffcminatos a fe-

, cundo & tertio , quod jam excurrit faeculo veluti fortuito modo hic , modo ibi oblatos modo fingulos ut plerumque , atque raro

(imo vix unquam) plures aut plurimos : variae autem figurae atque xtatis , majoris , minorifque moduli conftanter repertos, etfi pro temporum vice olim,& forte nunc non ubivis digne habitos, aefti- matofque quis rite confideret , evidenti utique ratione evinci , locum olim ambitu fuo ampliflimum, Romanorum frequentia nobilem, & dignitate cseteris praeftantiorem fuhTe.

CAPUT XXXIII.

Cur plura requiri non pojjint.

Uamquam confeclum jamjam , quoad fcriptionem faltem, ' meum de Veldidena negotium mihi tacitus gratulari aude- _ rem, paulatim manum de tabula retrahere cogitans, fuere Qtamen nonnulli,qui allatas Veldidenas reliquias afpernati longe plura & ampliora a me requirerent: dubitantes,quodfiColoniamRo- manorum Veldidenam flatuere fit animus, nolTe nos oportere, has fimulacra qua:dam parva urbis Dominae Capitolium, Circos, Thea- tra, Amphitheatra,thermas,templa,arcus, Palatia, aquaeduftus olim magnifice oitentaffe : quemadmodum & Coloniae aliae per orbem Romanum ubique hodiedum exhibeant, praecipue vero Infcriptio- num omnis generis vim innumeram fe merito exigere : Verum e- nimvero etfi harc & fimilia olim Veldidenac extitiffe forfan non in- viti concedamus, id tamen aliorum, etiam Celeberrimorum, locorum exemplo manifeftum reddemus, nihil frequentius hodie zffe, quam quod pleroriimque difparuerint difpareantque veftigia : & In- fcriptiones vel noftris etiam temporibus licet cultioribus , peflime nihilominus habeamur. Inprimis autem perlubenter ab his refcire non Caput XXXIIL Cur plura requiri poJJinU 1 5 9

vellem, num id, quod a me petierunt, ab omnibus, qui antiquas

Coloni.is detegunt, communi fibi jure vendicent ; tunc enim , ut etiam a Laureaco (qux indubia hodie Eruditis Colonia, Noriciquc Ripenfis Princeps, & certa Metropolis Geographica eft habita) ift- illis, hxc repetant velim : nihil ego plane horum , quae exigunt, in qui de Laureaco fcribunt, Authoribus deprehendi, nihil omnino in marmorum Collecloribus. Verum fingula examinemus 5 Capito- lium nempe, Circos, theatra,thermas, templa, & fi quse funt alia

Romanae potentiae oftenta , defiderant ? Aft jam ante duo & dimidium faeculum Joannes Jucundus Veronenfis de his rebus in nrbe In pr^f- Domina liberaliter conqueflus jam efl : horum aliqua ita evulfa ejje, nr ut non modb eorumpars nulla videatur, fed nec, ubifuerit, cognofca- ^ ^°' ' tur ; aliqua verb non fine maximo animi dolore tempeftate hac noftra J^jL deftrui vidimus. Sunt, qui affirment, magnos calcis cumulos exfolis E- pigrammatum fragmentis fuiffe congeftos. Eadem piacula Laurentius Pignorius, aliique jam dudum deteftati funt. Quod autem theatra attinet, forte jam Hetrufcorum tempore ac more Veldidenx Jateri- tia efTe potuerunt, & hinc eo facilius deftrui, ac proin nemo fanse mentis eorum a nobis reliquias poftulabit. Atque utinam Diocle- tiani furor aut medii oevi ruditas non peiTundedifTet completa in his xdificiis Acta Proconfulum , forte non una S. Martyris in Amphi- theatro dein Romano Veldidena lucla fervata fuiflet. Qujd jam templis, thermis, Circis & aedificiis aliis contigerit, pronum eft affequi , fi enim Romae talia periere , quid his utpote ignobilioribus nec tam firmis Operibus faclum fit ? Credidit infuper non rarore- ligiofa nimis Chriftianorum follicitudo , e re Catholica cfle , haec Ethnicorum monumentafunditus deftrui, extirparique, quod pra> cipue etiam lapidibus faclitatum certus affirmare aufim , in quibus Deorum, Dearumve aliquis vel plures infcripti fuerant, ut omnis imbecillibus relabendi occafio tolleretur : Plura quoque a barbaris odio Romani nominis perdita funr,multa non raro in contemptum Veterum facla: Urbs Vejse celeberrima olim Colonia, adeo deleta fuit , ut Fabrettus poftquam in Lapide ibidem reperto multa dete- xilTet, illud tamen fingulare mox adjecerit, quod fitum ejus dete-

: Infcr.c.j. xerit, hifce verbis gloriatus minima tamen> nt dixi y h£c omnia in ea Infcriptione Fejentana habenda illud 22 8. funt y fi prdcipuum confxderemus^ qubd,fi qua controverfia defitu Ve\entan& urbis remanebat 9 ea omnino fublata 160 Caput XXXIII. Curplura requiri nonpojpnt.

fublata eft ex loco, unde lapis effoffus eft. Et plane quod de Vejis ce-

1.4. clcg. cinit Propertius, etiam nos de Veldidena repetimus :

Nunc intra muros paftoris buccina lenti

Cantat , fj£ in veftris ojjibus arva metunt. l.i. c. 20. idemque quod de his Florus, & nos dicamus : H&c tum Vejentes fuere, nunc fuijfe quis meminit ? qu£ reliquU ? quodve veftigium ? laborat

annalium fides , ut Ve\osfuiffe credamus.

Hifce remotis longe minus quoad Lapides laboro , poftquam

V<*\ 111. ex Illuftriffimo Maffejo didici , quod in Veronenfi Urbe, ampliffima l.f.p.89. &omnisv6 fplendidiffima,pauciffimi horum excidium effugerint;

Quomodo igitur Veldidenae in urbe funditiis everfa , & nunquam ampliiis reftaurata fervari potuiffent ? Cur autem Lapides fere omnes

Inprsefat. pereant, perierintque, fi caufam quis petat, hanc a Cl. Muratorio

Inlcr. t.i. audire non renuat : quia, inquit, indoili homines nihili facientes vene-

randa Antiquitatis frufta , aut a majoribus fuis colleUa, aut in effoffwni-

bus fibi oblata,nullo negotio ipfa diftrahunt^ dilacerant, atque in omnem ufum pr£cipue £dificiorum fine ullo difcrimine difperdunt : alia deferun-

tur ad marmorarios , atque ftatuarios , inhumanos videlicet antiquitatis expunttis omnibus vetuftatis notis eadem ad nova qu£que 0- lanios , qui

utilitas pofcit , reformant , feu potins deformant : denique pera , pront non levis earum pars ad calcarias translata , atque igne foluta Calcem marmorariis & C&mentariis artificibus utilem pr&bet : Dominico Van- teUio Mutinenfi a me fupra laudato teftabatur quidam Lapicida Raven- quadraginta marmora titulis antiquorum dicata in calcem nas , fe fupra redegijje, & fane plerofque Lapides a Scriptoribus Ravennatibus jamdu- dum ad Notitiam noftram deduHos nunc ibifruftra requiras : in libris qui-

dem e£dem Infcriptiones vigent , at in marmoribus periere : Ld quoque in

aliis urbibus fatlum depreljendi , atque ego ipfe id Mutin£ animadverti,

ubi complura marmora , in libris veterum memorata , nunc defiderantur. Verum fcripfiffe Muratorium innumera pro dolor ! exempla docent,

oftendit enim ipfemet hic Vir Clariffimus , Mutinae Lapidem Por- phyreticum Infcriptione Graeca nobilem, quo ad terendos Colores publicse Pi&or utebatur : Latinam in menfaTabernx RomxFabret- tus, ibidemque uti & alibi complura fic fcripta in templorum pavi- mentis marmora fere omnes Infcriptionum Colleftores. Neque

immunis ab his erroribus Patria noftra eft : In urbe quadam noftra- te :

Caput XXXIII. Curplura requiri nonpoffint. 161

te celebri, nobiliilima de Augufto Infcriptio muro potiflimam par-

tem obtegebatur, ego autem , ne lateret diutius, eruditi amici pre- cibusimpetravi:Inantiqui(llmaTempliCathedralisTridentinifabri- ca Columnam non procul infra Chorum,ubi ad S. Maxentiam defcen- fus fuit, forte fortuna contemplatus Tabulam fefquipedalem defuif-

fe Archite&o adverti , quam ex media Infcriptione aliquid de Ha-

driano Cxfare continentis excifam eidem Columna? , fed inverfam

inferuit : Nalfii medio inter Bulfanum & Meraniam itinere ad fir-

mandum campanilis pedem Infcriptionem fere deletam , inverfam alteram, & dimidia parte corruptam pro fedili ante templum Paro-

chiale Malfii in Valle Venufta a Latere pofitam , manum deniquc Anaglypham in frufto marmoris inter alios muri Lapides Leontii, & aram ethnicam ex vano fcandali timore de induftria ibidem la>

fam , & firmandx fcalae admotam , murifque junctam deprehendi. Quin certo fpondere illiberabilibus exemplis edoclus poiTum, quod- (i etiam Lapides quidam eruditi Calamitatem temporis evadant, & feliciter in luminis auras protrahantur,nififtatimEruditi manus fuas auxiliatrices porrigant, vel a Magiftratibus prohibitio, aut interdum etiam proemium accedat , eofdem vel hodie certe perituros efle PofTem equidem binos, qui Veldidenx fuerunt, uti & alios in Oe- nipontano agro quondam inventos, jamque olim in Ambracenfem translatos aream infcriptos Lapides afferre,fed cum potius ad Viarn

Regiam, quam ad Veldidenam pertineant , his modo fuperfedeo, quamvis certum mihi alias fit , ex nulla re magis demonftrari Vel- didenae inter urbes Rhaetiae principatum , nifi ex viarum Regiarurn occurfu, quas ad celeritatem mittendi Litteras (ut etiam cum CL Eve- Edit.Tra- rardoOttone in libro illo fingulari ac prxftanti de tutela viarum pu jeft.izju blicarum loquar) exequendi mandata, compefeendi feditiones,& maxi-*'?** 1 ?* me facilitatem ducendi Exercitus Romani - - - pro Majeftate Imperii evexerunt, eaque re omnibus gentibus palmam prsripuerunt: Has autem ad Veldidenam vias, Rhamcas nempe,abAugufto fuifle per- feclas Iuculentus nobis teftis Strabo eft, de confedis olim Rhaeti- cis gentibus fermonem faciens : E£ nunc partim excifefunt, inquit, ut iterfupra partim dotniu , montes , per illos, quod olim erat anguftum, c. 1. 4, &fuperatu difficile, multis nunc locis pateat, tutnmque fit ab injuria ho- expeditum, quod minum, ££ ipfum (Augufti) opere eft confeclum , nam Latronum excidio viarum Auguftus C£far ftruuuram adjecit , quantam X omnino :

162 Caput XXXIIL Cur plura requiri non pojjtnt.

licuit onnino perficL Quod autem pene fidem fuperat 9 teftes hujus

rei circa Veldidenam , & quidem omni exceptione majores adhucdum in hodiernum proftant diem Auguftaum aevum citra contro-

verfiam loquentes ; Lapides nempe milliares,& quidem finelnfcri-

Antiqq. ptionibus omnino quatuor : nam teftellluftrillimoMaiTejo anteAu- Gall. cp. guftum milliarem Epigraphem habemus nu\lam y nec Plutarcbus, qui Co- 7.adGa- lumnas a C. Graccho xctroi pixiov difpojitas , autStrabo.qui in viaEgna- l ttaere^asmmorani e CYl twnea quotquot Eq p"j7 ^ M P ^ "autem infcriptas habemus nonPraefidum autConfulum, fed ad viarum aggeres (qui non Augufti,fcd pofteriorumlmperatorum) vetuftis

nomen C&fareum nitet Columnis : Canebat Sidonius, imo idem etiam

In Pro- paulo ante Illuflriffimus Vir monuit : ft etiam in iis, quarum aliquas

peru Augufto infcriptas vidiffet, quafque ibi, ubi viderit , commemoraty nume-

rales tamen notas in iis haud obfervaffe &c. addens : cum numerabilibus

notis careantfwgu\& y conjicere poffumus y id morisfub Augufto nondum

invaluijfe y itniufcujufque milliarii terminum lapide confignare : Confueve-

runt jam quidem a Punico bello Romani, nt Poljbius docet y fed quod a

proxima vel primaria Regionis urbe miUia paffuum numerarentury infcuU pere argui videtuv ex his Augufti Cippis vetuftiori £tate non confueviffe. Unus adhuc ex his quatuor illiteratis, ut ita compellem, lapidibus quingentis a Ccenobio Wilthinenfi paffibus Orientem & Arcem Ambracenfem verfus progreffis in agro occurrit Augufraeo aevo, vel

paulo ante ere£tus : terrae adhuc dimidium immergitur , nulla In-

fcriptione notatus , nifi hoc ipfo elTet nobilior : imo vel folus hic lapis dignitatem in antiquiffimis etiam Litteris retinuit, confuluica de reTabuIariumWilthinenfe, & in Diplomate Reginberti Epifco- piBrixinenfis ad annumDomini U4i.tanquam terminum bis illum

invenio ita nominatum : a Lapide Milftain in Campo Omeras, & in

Litteris emphiteuticis Jacobi Praefulis : ?li?f J>em Slmvaet^elt) bey fcem Vneilffain

Ex quoetiamLapideAuguftaeum fi quisaevumVeldidenae con-

ciliare contendat, non invitus fum : nemo enim cultas ab Augufto

> Regionis cujufdam vias fine urbibus, aut manfionibus, quo dirige-

bantur itinera , vel fingere fibi unquam poterit : atque hos faltem Lapides in Itinerum ab Aquileja, AugufhVindelicorum, Laureaco, & Oenipontibus concuriu (qui Veldidenae comigit) in vim proba- tionis ,

Caput XXXIJL Cur plufa requiri non pofftnt. 1 65 tionis ejufdem praecellentia: interim acceptabit adverfarius noftei donec fors & dies alia proferant.

Cui equidem rei melius haudconfuli poflet,quam fi juffuPrin- cipis Lapides aut fculpti aut fcripti tum inventi , tum forte inve- niendi in locum aliquem pubiicum conveherentur, & ibidem affixi in communem utilitatem Litterariam omnibus , pfxcipue in Lapi- daria proficere volentibus , paterent : excipio tamen ab his milliares,qui ad demonftrandas antiquasRomanorumviasfuorelinquen- di forent loco, fi in hoc ipfo deprehenfi fuiiTent. Incredibile enim eft, quantus cum tempore apparatus colligi poflet : Exemplum hac in re Illuftriffimum fane & Ducem fefe prxbuit Marchio Veronenfis

Scipio MafTejus , utpote qui in urbe Patria ftupendum erexit theatrum, in quo fpeclandas propofuit Infcriptiones GnecasCX.Roma- nas Diis facras & vota iis foluta LX. Imperatorias XXX. cum compluribus aliis ad Confulatus, aliaque in toga & fago officia & artes pertinentibus,fuafque in Claffes diftin&is: Sepulchrales autem in-

numeras, Chriftianas multas & admodum fingulares ; Etrufcas XXV.

neque Arabicae , ^Egyptias aut Hebraicse defiderantur , aut Tabulac fcalptro artificiofo elaboratae. Et quamvis tanta unquam Copia fpe- rari minime queat, plurima tamen adhuc fupereffent, quas magnam ac afferrent utilitatem iucem Tyrolenfium Antiquitatibus , ut nihil de recentioris aevi monumentis dicam, quae fine ingenti rei Genea- logicse damno negligi haudquaquam poffunt; Interim tamen nota- bili non ita pridem numero perierunt , cui rei plane cavendum effet in pofterum. oooeooeeoeeeeoeoeeeeeeo CAPUT XXXIV.

Quomodb ex antiquo Veldiden& nomlne J)du- latim hodiernum Wilten prodierit.

Ultiplici edoctus fum experientia & vario ineruendis Ioco- rum Tyrolenfium nominibus tentamine didici, trinas vias M efle,unde illorum immutatio, ac derivatio fere deprehen- Xi di 164 Caput XXXIV. Quomodb ex antiquo FeJdidena nomirn di & monftrari poiTir,demendo,immutand6,& addendo: Demen- do quidem id fieri univerfim expertus fum, integra enim hodie raro, qualia Romanorum tempore fuere, comparent nomina ; Ufus

Germanorum hoc tulit monofyllabis , aut brevitTimis verbis uten-

tium , quod poftea magis etiam Tyrolenfibus exemplis monflxabi-

tur ; Immutartdo nil aliud fcre contigiffe fcitur, quam Sacculo circiter fexto Vocales E. in I. vel viciffim I. in E. & Littera V. in W. ac D. inT. addita Barbara pronunciatione ac deciinatione migraiTe, quod pariter variis documentis manifeftum reddetur. His non raro immutatis , fere femper autem truncatis feu abbreviatis vocabu- lis interdum Litterae S. vel T. vel utraque fuit addita, ut fonum vocis exafperarent antiqui Germani noftri, quod mox videbimus,ubi cx Archivio Wilthinenfi varias id genus nuncupationes profere- jnus : quas tamen minime infolitas, allatis compluribus fic immutatis locorum per totam provinciam nominibus ad oculum demon- ftrabimus. His addemus vel conjecluram immutati jarn in tabula

Peutingeriana antiqui nominis, vel ratione erroris : Inveni igitur in

Wilthinenfis Afceterii tabulario Litteras fine Confule y non tamen die, ad annos tamen ht credo, fundationrs ac confirmationis,nempe ab anno 11 36. ad 1140. quam proxime accedentes Henrici Sa- xonix Ducis locum nominatum : Wiletis^ in Bulla Innocentii II. P.

M. 2. KaLMaji Anno 1 1 38. data : Willitenfis Ecclefia. In Litteris Re- ginberti Epifcopi judiciariam poteftatem conferentibus de Anno 1 140. Wilthinenfis* In Inftrumento Withmari militis de Matray dc Anno 1249. Wilitinenfis: In Diplomate Immunitatis a VecTigalibus

Alberti Tyrolenfis de Anno 1299. Wiltbina 9 ux\ & Ottonis & Hen- rici Tyrolenfium de anno 1308. comparet. Henricus item Tyro- lenfium Dux ac Bohemiae Rex Anno 15 $4. Wilentbinam vocat, Lu- dovicus BavarusTmp. in Litteris de Advocati raunere Anno 1344- in fe receptoillam^7/e»rzw,Albertus Auftriacus AnnoDomini 1387- Wiltein^ LeopoldusAuftriacus Anno 1396. WiUetein, AlexanderVI. P. M. Anno 141 o. Wyllentin, & demum Rudolphus II. Imp.Wiltban compellat» Ex quo nomine ultimo ciim loca vicina efient Patrum adhuc a?vo, arbufculis, fruticibus ac dumis obfita, primumque annis Sxculi elapfi drverfis in fpatiis cultioradfegetem&campos red- ditus (uti Jfleuraut, vocabulum novale , loquitur) nomen YCWtait prodiit ; In Inftrumentis tamen publieis, quantiim fcio , nullus hujus paulatim hodiernum Wflten prodierit. 165 jus vocabuli aut perrarus ufus fuerat. Jam rationem quoque hu-

jus mutationis afferamus : Conftat enim antiquiffimis Celtarum feu

Germanorum fere monofyllaba in ufu fuiffe vocabula , hinc etiam

Romana , qua> nobis in hac provincia fuperfunt , nomina C ut cum

Vegetio loquar) abbreviata, qualia funt Athefis > Aetfch , adLacum Latfrb, Mattum, Mals, Teriolis, Tyrol, Pons Drufi feu Bauzanum

Diaconi , Bozen, Vallis Anania Vall de Non, Vallis Euganea Vall-

fugan , Endidejum Enn , & Terminum Tramin , Theodorici Veronam^ Dietrichsbern, Brixentde^ Brixen, SabionaSeben, & haec in Regione Athefis. In via Aquilejenfi Lonzium 8SmP>, Sebatum Sebs,& dein

Scha. In Valle Oenana apud Brutes Srun; , Statio ©tanr^, Hu- mifle Tmbft, Strata Strai, ad TorrentemTarrentz, Flurininga Flaur- ling, Scarbia & Scarabantia Scharnitz, & demum Veldidena, Vil- didena, Vildena, Vildina, JVilthina feu Wilthin & IVilthen. Scien- dum eft etenim fxculo circiter jam fexto in multis etiam perTyro-

lim nomenclaturisLitteras E. in I. & I. in E. migraffe : Exempla ali-

qua duntaxat afferamus ; GeographusRavennas ita habet : Item de- Geogr.

fuper non longe ab Alpibus funt Civitates ,ideft, Sirmio, Garda, Ligeris, 1. 4. §. 30,

TrinBo,Inia,Tredentem. Vides : Ligeris, Inia,&Tredentem Legerthall, P- 78f. Enn>£iTridentem: Tridentum nimirum, quo vocabulo ultimo corrupte etiam ufus eft Annalium Caroii M. apud Leibnizium Condi- f.i^,

tor, dum Tredentinam Vallem dixit : unde natum ex Teriolis Tyrol,

cx Brennonibus noflris Briones , ex Vennonibus Vinnones & Vinfch- fiuvio Ciler, Lechus, gan, ex Celere Lyco Brenta Brinta , ex Eno

demum Inn , feu Igne & Interim, ut aliqua Exemplaria Pauli Diaco- ni, &Chartae Geographicae medii sevi fcribunt, paulatim prodiere: Atque hx demum nominis Veldidens mutationes fuere, quantum

quidem in tanta rerum antiquarum caligine hariolari licuit : Quae-

nam autem urbis tanta? fata , fuccedentibus fibi invicem tot anno*

rum , imo Sxculorum periodis , atque Imperiorum mutationibus fuerint filentibus Scriptorum univerfis, quis, amabo, definiet? IU lud miror potius, quam capio, quod m Tabula, faris equidem, ue omnes fatentur, corrupta, aliud diverfumque ab Itinerario Veldi* denae nomen reperiatur : Vetonina ibi fcribitur, an errore Librario- rum ? an ficut in aliis Rhaeti* locis videre eft, uti funt in prima ac X 3 fecunda l66 Caput idtimum. Conclufio Operis. utriufque Imperii) f. 172. fecunda Rhstia, (in Notitia Auguftanis, Febianis, Quintanis, Batavis, Pinianis. In quibus omnibus,uti & aliis hujuf-

cemodi Authores plerique Pancirollo Duce Caftra intelligunt : In

Itinere Germanico Veteribus , in Britannico Ve- p. 370. Itinerario quoque in p.467. teris, & infuper in Tacito Loca vetera nomen eft, & adhuc aliquo- Ann. 1. ipfe t i es j n eodem Authore fenfum mox explicatHiftoricus: Etfuit

• 2 4f - interim effugium Legionibus in Caftra, quibus Veterum nomen eft : Quidfi igitur nobis fomniareliceret: Vetonina nihil aliud fuiffe, quam 18 1 & Caftra vetera Antonina ab Antoninorum quodam ? quidfi a Caracal- la,qui vias & pontes noftros,tefte milliario Lapide olim ante Cce- reftituit ? circa Rbttiam non paucos Circa an-nobium , vi# militaris indice & num Do- barbaros peremit. Alemannos fuiiTe ex eodem fonte haufimus , eo m ini quod Antoninum hunc Aiemannicum diclum afferat ; nifi dicere 24°' . mavelis, poft everfam ab Attila urbem nomen Veldidena? paulatim "* exfpiraffe apud Scriptores exteros $ id quod fere ex S. Gre- Carac qu0(3ue colligendum eft , cum praecipue florentibus Lon- p. **2. gorio Turonenfi gobardorum rebus in Rhaetia noftra non Veldidena amplius , fed Tridentum ob vicinum in Italia Regnum fedes eorundem Ducibus jam diximus, Tabula illa Peutinge- ledta fuerit : Tota enim, quod riana fequiorl xvo fcripta eft, quo plerique Litterarum rudes arma tantum tra&arunt , nec Viros illis Litteratos fuiffe ex eo conftat, cum inHiftoricis folum Paulum Diaconum, &VenerabilemSecun- dum Tridentinum enumerent. Erraffe igitur potius in Veldidenaj nomine remotis adeo temporibus credendus eft Librarius, cum etiam in aliis ibidem Locis Geographicis barbara nomenclatura f«- pius peccaverit, ut frequenter in hoc opere monuimus.

CAPUT ULTIMUM.

Concltifio Operis.

TAndem vela nobis contrahenda,atque invi&ae Le&orum pa- tientiae grates peragendae funt : Ifta denique , nec plura de Vcldidena noftra ex omni antiquitatis, & fedula Authorum luftra- :

Caput ultlmum. Cmchfio Operis* I67

luftratione potuimus in lucem protrudere, optantes unice, ut nobis cum Cl.Montefalconio eadem contigiflet felicitas, qu6d nimi- Scriptores rum ex Antiquitatibus multarum rerum Notitia , quam apud fruftra qu

haud moramur, nec pro certis aflferta noftra venditamus , fed pru- denti cujufvis haec omnia relinquimus judicio. Ego obfequor Fa- pro Infcr. f. bretto : monenti, ut in rebus tam antiquis , fi qu£ fimilia verifint, reprehendi"*^ veris accipiantur : & Reinefio : non exiftimo , a quoquam ' ^ aliis acu- jure pojfe, fi de re obfcura dicam, quod verifimile eft, dumfic tioribus ad verum inveniendum fiam manuduftor. Qu6d vero omnes interdum apices longiori indagatione fcrutati fimus, cenfuram utique timeremus, nifi ab hac idemReinefius nos abfolveret fatis cri- alios ma-S. 147. tice in haec verba locurus : (putant, quod) Non docuerim in parvis parvarnmque gnum quid , perdito hifce minutiis die, at ipfis , pendent ab rerum cogitationibus veritate deleBari generofe mentis eft, & Eruditionis iftis utcunque parvis vifis magna judicio eorum , qui ver£ fi-

nes latijfimos ejfe intelligunt , contra quamfentiunt Trivialis Litteratur*

oftentatores , ab incude fcholaftica adhuc calentes. Neceflaria haec fa-

ne fuere , nam vetus Hiftoria ex his folnm fontibus hauritur (ait Cl.

Montefalconius ) divinifque difciplinis ornari peroptant , multoque magis ii, qui rei Litteraru promovendt dant operam, nonnifi ajfidua Vete- rum Scriptorum LeQione poffunt remfeliciter gerere. AlTumendus utique hic labor fuit, ut Civibus noftris rationem redderemus, quantum Antiquitatum noftrarum reliquix decorem Patriae concilient,

quantiimque ex Veterum fcriptis, fi improbo labore his evolvendis

incumbamus,erui poflh : non enim cum animis artes Coeli ex penetra- Arnob. cum 1. 3. adv. libus ceciderunt, fed exquifiu & naUjunt in terris hic omnes , & entes » proceffu temporum paulatim meditatione confiat£. Si fcopum attigi- g mus, non nobis, fed Patriae hic honor cedit, verumque efle illud Columellae apparet

Ipfa novas artes varia experientia rerum Et labor oftendit.

Dico ego novas urbes : imo antiquas , feu antiquiflimas , Martyrum forte aliquando in fidei exordio Sacro fanguine refperfas certante crudelitate Magiftratuum gentilium cum invitfa Conftantia pugi- lum 168 Caput ultimum. Conclufw Operis.

lum Chriftianorum. In his rudimenta doctrinae falutiferx docuiflc

S. CalTianum , & forte adhuc , faltem in earundem reliquiis , S. Va- lentinum credimus, & alibi pluribus indagabimus. Caeterum quod Velferum Virum fummum, Litteraturae folidioris, & fincera» probitatis Exemplar impugnare fimus aufr(quod tamen cum debita tanto Viro reverentia fieri a nobis fedulb curavimus) nemo utique

nobis vitio vertet , aliter enim fpartam noftram implere, aliter Pa-

triae noftra: confulere non potuimus , ita Itinerarii & Rei Romanae Ep. $$• ratio, ita Senecae monitum juiTit ; Ego verb, inquit, utor vid veteri^

invenero , banc muniam , aui ante nos moverunt fed fi propiorem ifta non

Domini noftri^fed Duces funt, patet omnibus ars , nondum eft occupata:

De ami- niultum ex illa etiam futuris reliftum eft. Qu£ enim inviiia eft (ait in cit. in rem noftram Calliodorius)/ inter farmenta fterilia de vite veteri plan- prolc- taria eligantur, quibus in ordinem complantatis uberioris vine& fucceffio gom. propagetur ? Si enim rite Velferi dicta excepi , non plaufum volo

fed Patriae meae honorem : fatis mihi,fi illi Conatus hic meus qua-

lifcunque probetur, fi enim poft Deum nafcimur Reipublicas utique

Patria: nafcimur & rebus Patriis , fi autem erraffe me quis (quod pronifTimum in tantis tenebris) deprehenderit,rogomoneat, omni-

Dc vera. bus idem fcopus eft, veritas , dictante enim La6tantio : audendum

multi ab errore liberentur. : Cic.Phil. eftt ut veritas pateat y ut Secus enim o- *». ptimus eft portus poenitenti mutatio Confdii : Aut emendabo enim,

quas fcripfi, aut fi doftis vel Superioribus meis fcripta haec non pro-

bentur , manum de tabula ad nutum removebo : fi autem non in-

grata intellexero , plura forte promam , qux tenuis fuppellex mea ad resTyrolenfium Sacras profanafque eruendas vel multo collccla Itinere Patrio, vel indefeflb variis ex tabulariis ac manufcriptis Co- dicibus fudore congefta afTervat, quae omnia, fi fuppetunt, adhibi-

tis femper Authorum probatiffimorumfenfis roboraturus fum : Scio equidem probe, non omnibus omnia probari,&velyElianodocen-

In prae- te didici : nunquam omnia omnibus pulcbra , neque omnm omnibus vi- fat. 1. r. dentur ftudio digna. His tamen confidenter repono me pro viribus dc ani- Patriae cerTurum credidi , fi fpe exci- praeftitifTe , quod in decorem maI * dam, propofiti tamen laude non carebo : afferat omnis ille melio-

ra, antequam vituperet quifpiam aliena : Suus omnibus ftudiis ho-

nor eft, quin a me etiam femper habitus, sternumque habendus : Demus igitur alienis obleHationibus veniam (ait Plinius Junior) ut noftris !

Caput ultimum. Conclufto Operis. 169

ftris impetremus : Demus , inquam ego , alienis fludiis & ob-

lectationibus Litterariis honorem , ut noftris impetremus ve-

niam , quam fcio Scriptis meis effe neceffariam. His enim Conatibus Sacra & profana Hiftoria folide rirmatur (quod Deo dante proxime in Aclis S. Valentini Apoftoli noftri palam faciemus), Chronologia, res Litteraria, & Antiquaria, fana Cri- fis addifcitur, Authores antiquiffimi Sacri & profani facilius in- telliguntur, ac felicius longe explicantur; Heterodoxi denique ipfi , qui alias magno damno noftro in his ftudiis plurimum verfantur , his etiam adminiculis fortius convincuntur , atque errores fuos apertius dedocentur. Ita Litteras orthodoxas Su-jjpf#ep4 peri beent , & omne ftudium noftrum promoveant, cent. atque ji gloria mifc.v. ex ufu & PatrU eft , Deus mihi vires donet 9f«

F I N I S.

Index 6 3

0)0

6iJ& 6$* Gfe (A) 8$) G$> S*d S*t) 6$?) G>Jt> G& G**) Gfo 6$) G$> G$) sji) Sf> gJ& G*?> G$) g£> G*«> G$> gJo G$> G& 0000000000CAseAseAseAsei>(^eAseASQAseAse>se;seAS000CaS gas eAseAseAseAseAse^esSeAses<>AseASCAseA90000000000 G^cras^(ypG5) rfj el*> <£p l9 ej«) <£9 eto els <&9 (49 (49 ^JP <*£ <59 <&9 «ly

Index rerum praecipuarum.

jd&is mulierum antiqu£. Pag.i f4 Aquileja , caputDireBionis, 17. if. 2tt>leir*23erg. 98 36.38. item DireUionis termi-

Adria , Hetrufcorum urbs. 1 1 whj, 39. /zcef deftrutla, paulatim

Agathemerus. 78 tamen reftaurata fuit , 22. inter Agathod^mon. 25.25*. 78 Romanorum Coloniasfuit. 31 ytf/pe* , ^«o tempore Tufci eas occu- Afceterium TVilthinenfe. 1

parint , 90. 91. car tamfero a Aventinus,z$. merito aVelfero con- Romanis fuerintlacej]iU,9\. ea- fixus. 42

r«w defcriptio,%9.jo. elogium, Augufta Vindelicorum , ne in unico 96. primfincoU, 111. tropht- quidem lapide Augufta Rh£ti£

um, €%. 1 14. gentes Alpin£ Vel- vocatur , 78. nec ab unico Au- tore antiquo necin Notitia fero non differunt ab illis , qui ,78. campos ab Alpibus ad Danubium Imperii,79. vocatur ALlia, 67. incolunt. 4? curAuguftacompellata,7i. cur Ambrofius. 79 Vindeiicorum nomen habeat ad- Ananu Vallis IncoU. 1 10 ditum, 71.72. anCaputRh£ti£,

Antiquitatum reliquU plures adfe- 3. eam Augufti Coloniam fuiffe , runtur. *F?«./??- column£ milliares Augufti confir- Antonini Itinerarium; cui Autori ad- mant, 74. poft AttiU furorem judicetur, 11. 12. £tas ejus in- reparata fuit, 21. cur Autor no- indicia titi£ eam Veldiden£ pr£pofuerit, certa , 13. /ecw/i gwtfrfi erat unica ibi pafifim extant, 139. gwAbenhaufen. 24 tondendi ante rus, 100. ejtts etymologia tradi- Barbam Hadria- tur. 103 num Romanis mos nonfuit. 1 1 Appianus. S7-S8 Baudranus. 7 Bauza- 218 11

Index rerum praecipuarum,

Bauzanum. Pag. 136 Civitates, quas Tufci inftaurarunt f Beretta. 87 numpopulos integros dejignent. 1 6 Bergierius. 41 Climberrum, Ptolom£o urbs Augu- Bernenfes funt Plinio Brenni. 106 fta Aufciorum. 134 Bertoli. 1 Cluverius. 2. 8-f2

Brennerus, mons , 6. 9. 74. 77. an- Colonia Latina, 126. Colonti Ro- tiquijflmis jam Scriptoribus inno- manorum, 27.2%. 120. 121. cu- dedit jus indolis tuit, $9.fqq. originem vo- fuerini , 32. Rh&tu cabulo Pyren&i. 103.104 plures erant. ff Brenni, 9. 34. 77. quibus alii infi~ Column£ milliares. 72. 73 . 74 gniantur nominibus, 10 f.fub Pjco- Conus nucis pine£. f 1.63.6$ num nomine apud Appianum pro- Cultri mei antiqui. 1 f 4 babiiiter latent, 107. pertotam Curia an Tribunal, f$. Curia haud

Oenivailem fuerant diffufi , 109. fuit Caput Rh£ti£ I. 140. 141 incoU Veldiden£. 109 D. Breones non difcrepant a Brennis. JÂcia. 8 * 107. 108. 144. 148 Danubius, per Oenum indigita- Breunenfes. 92 tur,26. ex Celtis nafcitur. 112 Brix. 1 1 Drufomagus , Caput Rh£ti£ haud Brixantes. 8 fuit. 142. 143.144 Durus, id mons c eft Taurus. 97 E. fÂpitolinus. 79 Ca{leUum,foederis,ô. interCa- JfMerita, titulus Veldiden£ Colo- nU. 128 ftella pertinebat Veldidena , 50. Engadina VaUis. ng h£c @ «rto wow diruere foliti i£tfct)lani>a\ funt Romani. 3 no Eufebius. Catulus, Conful, 89. ejusfugaad 77 Athejin. ' 29 F. Gtf«ngowagai, idewz dc Civitas Ca* flAbricius. 60. 61

Feltria , urbs celebris. 1 turigum. 114 17. 1 37 FibuU antiqu£ recenfentur. Cellarius. 2. 16. 26.87. *4 X 1/4 Finalis , #whzj Colonicus. Celt£ , primi fuerant Alpium IncoU, 125 iir. quidnam gentis Celt£ fue- F/om , Liwi Epitomator. 8 rint. ili. 112 5otmngett,p0gtf5. 24 Cimbrorum irruptio in Italiam. 89 G. 94. 102 QAlli, Germani, Illyricique pro u- Y 2 nius 18

Index rerum praecipuarum.

w/«5 gewfis nationibusfuerunt ha- fa fuit ab Hunnis ,21. Colonia

biti. Pag. 1 1 jam ab Augufti £vofuit, 28. 2.1. Cermani vicatim folnm habitarunt. Aforici urbs princeps 118 Lazius. f2.70 Genaunes. 9 Lotterus. 20.95 Gruterus. 67 Lytboftroton. H. M. ZJAnftzius. 17 AjAffefus. 1 8. 20. 22. 68. 88- 9 r - Hefperia Grmsfemper Italia eft. iif 103 Maja^urbs. 147 HetruruScriptores recenfentur. 92 Malela. &z Hetrufca liter£. 92 Mafcovius. 2 Hetrufci, antiquiffimus ItalU popu- Monumenta antiquitatis a Velfero 1 5. 1 in /«5, 90. 1 14. duceRhfto allata, 49. examinantur&.fqq. Atpes immigrarunt. 1 3 f qu&adAuguftum certo pertinent.

Hilarius. 1 SO

Hoettinga , pagus. 1 49 Monumentum in £re Pergin£ reper- Horatius. 8. 50. n-96 tum. 91 /. Municipium quo fenfu accipiendum. jLlyrici, quipopuli iii. 112 132.12} Ifarci. N. Ifter in Pyrene nafcitur. 99 JJAunes. 9 Noricum, ejus nomine compre- Italia univerfa cultafuitaTufcis. 1 1 f henfafuit Tyrolis, 10. Noricum Itinerarium Antonini7 v. Antonini. in nomen quando tranfierit Rh£- L. tiarum nomen. 80 TAcus Brigantinus. 6 f Notitia utriusque Imperii, ejus an- Lambecius. 2.10 tiquitas, 14.22. comprobat Vel- Lapides plures recenfentur, 84. 8f. diden£ nobilitatem, 22.fqq. quid Lapides antiquitatis not£ in 8 6. contineaty 23. Interpres ejusPan- Veldidena curperierint, 160.16 \. cirollus. 23 Lapides milliares fine infcriptione Nummi a Velfero allati, \6. 47. 48. hodiedum proftantVeldident. 1 61 primus examinaturfii. fecundus y Tridentifpeftabilis. 5-7 Lapis 62. tertius,62.6-$.6\. quartus, Latina Colonia. 126 64. quintus,6$.6j. fextus,6f. Lauginga. 24 feptimus. 6f Lauriacum,caput viarurn,!?. ever- Nummi 71

Index rerum praecipuarum

Nummi circa Oenipontum reperti. R •^Eliquu Veldiden£. if^-fqq*

Nummus rariffimus, Otho £reus, re- Rb^tia , continebatur hoc nomine pertus. if7 Tyrolis e;«5 incol£, 8« ^w , 7. Nux pinea. fi.6i. 63.64. 6f. 6$ vicit Auguftus, 32. i» eaw ded«- Q£ ColonU ejus univerf£ o. , 33. princeps urbs Veldidena, 4.0, ejus fyinipons minime crefcere potuit divifionem in Imam [[dam ab ex ruinis TVithinenfibus, 149. & Hadriano effe vult Velferus , 46. fpeclabilisfaclusperfuburbia. 1 fo Jed ioc »0» conceditur, Si.fqq* Oenus,per eumDanubiifons intelli- fignatius vero hacfuper re inda- gendus , 26. alias Enus fcriptus , gatur ,87./?. ei ab Augufto Co- 1 27. 1 \j. ejus pr£rogativa. 99 lonu fuerunt inducl£, 121. 122. Oppidi nomine urbs intelligenda. 1 1 e/tfs Colonia qu£ a ' fplendidiffima, Otto,Jacobus. 7.24 Tacito inteUigatur, f6. frumen- P. tile8i(fimifertilis,S9. quo tem- p^Eones funt Brenni. 1 07 pore in Romanorum poteftatem Pancirotlus. 23.63.88 redacla, 60. 61. cum Vindelkia

Pai'ten*£ivc^ 73 non eft confundenda,js.fqq.j2. Paterculus. 76 dudum ante Vindelkiam Romanis Phmiana jic Phibiana vocantur , fuit cognita, %S.fqq. Rh£ti£ fe- Ptolom£o, 24. 5«fd /«6 i/s toe- cund£ nomine quo tempore Vin- re pojfit. 2f delicia venerit, 79. 80. 88- Rb&- Phibiana. 23.24. 2f. 26 tiarum nomen quando tranfierit Plinius. 4. 12. 76. 96. 106. 1 19 in Noricum. 80 Polybius. 90.112 Rh£ti in multos populos fuerunt di-

Pows Oewi , c^pwf direBionis , 17. vifi , $2. cum Vindelkis male a

«r£s o/im amplijfima , 2 1 . w- . 3 f Velfero conjunguntur,f3. fq.. in-

certum , d« Colonia. 3 1 . . 3 f 3 telliguntur per Briones,! 09. ge»s Procuratores monet£. 6$ Martia,\2\. eorumproavierant Ptolomms. %. 72. 77. 8 3 Chanan£i, 1 1 f . deRhztorumpo- Pudens , cognomen Flaminis , #//o- pulis quid fenferint Romani, 95*. rumque, 131. Pudentis officium in Rh£torum gentis antiquiffima 0- Veldidena. 132 rigo. 90 Puftrijfa , vaiZis. 1 1 Rh/tica lingua. 119 Pyrenms , mons 102. , p. 99. 101. Rh£tico,mons defcribitur. 98.118 Pyren£i etymologia. 103 Rhtftkum vinum. 93. iof

Y 3 Rh£- 1

Tabula Erratorum.

Pag. Locb. tege. Pag. Lin. Loco. Lege. t. 16. num nunc. 21. advoluta advolutam. 8f. 10. RAETA RAE + A. 90. if. 2 9 . hos nos. LXXXXVI. DCXXXVI. 31. ducendorum diccndorum. 92.1*. Belulenfes Belunenfes. 9- 2. Porphyrius Porphyrio. 100.. 10. nomen 8c nomen;quorum. 10. 8. aras arce. 24. Inus Jnus. J 9- hos nos. 103 . 2. Sydius Lydius. 11 ii. 4. aliquum aliquig!. .19. pra; pro. 13. quum quo. 118 3f. Mela Meloe.

28. 2f. his has. 123 , 11. Clenomannis Cenomannis. 33 Ovilaris Ovilabis, 20. adde in margine: p.i 15.& 121. 30. 3.8cPatavinorum exPatavino- 30. Ricelium Ruelium. 22. rum. 129 UrbemAugu- Ihbs Augufla. 11. ftam Prstoria 3*. adde poft: Principes . fed. Pr&toria fuit. 3f. ult. Coloniam Colonia. tenet, Augu- Item Augufta 8. ftamRauraco- 37. adde poft : Sardicam: Rauracorum , 39- 3. Urbibibus urbibus. rum. in quos. 22. ARIMINA ARIMINO. 132. 22, fciviftc fcivifTem. 1 22. 44- 3 > ne na?. (ftabulis) (Stabulis.) 136. f. fermocinatu fermocinaturu. 7. Auguftum Augufti. 8. quod quid. 2f. Principio Principib. 137. ??. 31. ridere videre. 2 7. adde poft nominare, non. ^2. 18. ambo amabo. H7. 18. Clufium. Clufina. 148. 13. 9. dixiffe dixiflem. quinto fexto. 7i* 6. atqui atque. *ff. if. tampore tempore. 162. 72. 1. Aquinoclio ^quino&io. 14. numerabilibus numeralibus. 29. 74- f- £ueg. 2/mraet Slmrager. 16 11 7*. 4< &Vindelici ETVINDELICI f. Scha Schabs. 167. 21, adde poft 77- i3.Rhasticoat- RH^TICO AT : Afontefalconius) queVindelico QUE VINDELI & qui humanis. CO.

Errorcs rehquos plerumque leviufculos, ^ qui per Authoris abfentiam fere femper irrepunt, potiflimum interpun&iones & , uti & majufculas minu- fculasqueLittcras (prascipue poftduo punfta) tangunt,duce fenfu legitimo,& bona mente haud difficulter deprehcndet, ac corriget Le&or.

V ^v/^.

3 0112 098531269

; fc;

> 'a '*« 'Xa

m Ji k i$

•. fi - o^ mmm 5 \

** 81? PN

&L» xm