Od Dżumy Do Eboli Sposób Przedstawienia Wybranych Chorób Zaraźliwych W Przykładowych Tekstach Literatury Popularnej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Od dżumy do Eboli Sposób przedstawienia wybranych chorób zaraźliwych w przykładowych tekstach literatury popularnej Od dżumy do Eboli Sposób przedstawienia wybranych chorób zaraźliwych w przykładowych tekstach literatury popularnej Edyta Izabela Rudolf Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów Wrocław 2019 Seria „POPkultura – POPliteratura” Redaktor serii: Anna Gemra Recenzja naukowa: Monika Brzóstowicz-Klajn, Adam Mazurkiewicz Adiustacja, korekta: Zofia Smyk Projekt graficzny: Michał Wolski Skład, łamanie, projekt okładki: Agata Ceckowska Zdjęcie na okładce: Marta Nowakowska W składzie wykorzystano krój pisma Minion Pro Roberta Slimbacha. Tytuł został złożony krojem Ubuntu Daltona Maaga. Druk: Sowa-Druk na Życzenie www.sowadruk.pl tel. 022 431–81–40 © Copyright by Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów ISBN: 978-83-94-66562-3 Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów Instytut Filologii Polskiej Uniwersytet Wrocławski pl. Nankiera 15b 50–140 Wrocław Spis treści Wprowadzenie 7 O epidemii – rozważania na temat definicji 8 Medycyna, historia, kultura 10 Literatura contra epidemia 19 Między plagą a epidemiologią 33 Część I. Zanim odkryto zarazek 33 Antyk 33 Dziennik roku zarazy 35 Wieki średnie 36 Wiek XIX: Ostatni człowiek 39 Maski śmierci 58 Mikroskopijni sojusznicy 69 Część II. Wiek XX: wiek zdarzeń 73 Ostatni świadek 73 Podsumowanie 79 Mikroby ze światów swoich i obcych 85 Śmierć nadejdzie z nieba – lata siedemdziesiąte XX wieku 87 „Andromeda” znaczy śmierć 102 Podsumowanie 112 Microbiological science fiction 119 Kształt rzeczy przyszłych 120 Bastion 121 Po Bastionie 124 Pieśń krwi 126 AIDS i Ebola biorą wszystko 128 Podsumowanie 140 Czas żywych trupów 147 Pochód filmów 156 Jestem legendą anno domini 2007 159 Survival horror 160 Podsumowanie 168 Zakończenie 179 Pamięć i futurologia 179 Przyczyna zarazy: kompozycja w świadomości 181 Summary 187 Bibliografia 191 Teksty literackie 191 Filmografia 194 Teksty krytyczne i opracowania 195 Indeks 205 WPROWADZENIE „Je suis la peste, le choléra, la grippe aviaire et la bombe A. Petite salope radioactive, mon cœur ne comprend que le vice. Transuraniens, humains poubelles, contaminant universel”[1]. W 1935 r. Hans Zinsser w książce zatytułowanej Szczury, wszy i historia pisał: W ciągu wielu lat pracy nad chorobami zakaźnymi, […] uświadamiałem sobie coraz bardziej doniosłość wpływu klęsk epidemii na losy narodów, wzrost i upa- dek cywilizacji, doniosłość niemal całkowicie lekceważoną przez historyków i socjologów…[2] Zinsser, jako lekarz i bakteriolog, interesował się głównie tyfusem plamistym. Pracował nie tylko w uniwersyteckich laboratoriach[3], ale jako członek US Army Medical Corps podczas I wojny światowej i Czerwonego Krzyża, prowadził swoje badania we Francji, Rosji, Serbii i Chinach. Miał zatem możliwość obserwacji działania swojego obiektu badań w różnych rejonach geograficznych i środowiskach. Pragnąc prze- kazać swoje doświadczenia, napisał jedną z najciekawszych prac, którą ze względu na przyjętą szeroką perspektywę historyczną można uznać za rodzaj biografii tyfusu plamistego. Nie miała być ona tekstem popu- larnonaukowym, lecz prezentacją fascynacji badacza obiektem swoich obserwacji – choroby, zmieniającej w ciągu wieków oblicze świata[4]. W nowoczesnej historiografii powstałej w kręgu francuskiej szko- ły Annales podkreśla się antropologiczne i socjologiczne przyczyny [1] Jestem dżumą, cholerą, ptasią grypą i bombą A. [3] Hans Zinsser pracował między innymi w laborato- Mała radioaktywna dziwka, moje serce rozumie tylko riach Columbia University, Leland Stanford Univer- ułmności. Transuranowce, ludzkie pojemniki na śmieci, sity, Harvard University Medical School. Patrz: S.B. skalane uniwersum. [tłum. własne] Patrz : V. Despentes, Wolbach, Biographical Memoir of Hans Zinsser 1878–1940, Apocalypse bébé, Grasset, Paris 2010, s. 276. „National Academy of Science” 1947, vol. X XIV, [2] H. Zinsser, Szczury, wszy i historia, s. 323–337. tłum. M. Grzywo-Dąbrowska, Z. Szymanowski, [4] H. Zinsser, op. cit., s. 12. Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa 1939, s. 5. 8 przemian historycznych. W odniesieniu do badań wpływu chorób na tok dziejów znaczenie mają wielkie epidemie oraz spowodowane nimi zjawi- ska socjologiczne, zachodzące w różnych formach życia zbiorowego, ma- nifestujące się w sferze praktyk religijnych, regulacji prawnych czy prze- mian obyczajowych i społecznych. „Choroby prześladujące człowieka są taką samą częścią jego cywilizacji, podobnie jak ich prewencja i leczenie. A jeśli dana choroba ma znaczenie historyczne, posiada je również jej zwalczanie”[5]. Każdy wynalazek i myśl technologiczna, mogąca być wykorzystana w medycynie, wszystko, co przybliża do rozwiązania ta- jemnicy infekcji, staje się kluczem do zrozumienia mechanizmów historii ludzkości, a także współczesnych problemów zdrowotności ludzi[6]. O epidemii – Choroba zakaźna jest jedną z największych tragedii, jaką może spotkać rozważania ludzkość. Przez wieki zjawisko zarazy przeniknęło do kultury, a język na temat definicji literatury starał się je opisać, ujmując w słowa głębokie i skomplikowane doświadczenie nagłej śmierci. Zaraza/epidemia funkcjonują jako poję- cia polisemantyczne, posiadające sensy pierwotne, metaforyczne czy religijne. Ponieważ jednak przedmiotem oglądu w niniejszej książce będą teksty literackie kreujące obrazy zarazy i epidemii, jako choroby dotykającej całe społeczności, wydaje się niezbędne przywołanie definicji omawianych pojęć funkcjonujące w naukach medycznych. Jest to celowe, tym bardziej że w XVIII i XIX wieku w świadomości potocznej następuje zawłaszczanie pojęć wywodzących się z medycyny i nauk o przyrodzie. Epidemiologię definiuje się jako „naukę o rozpowszechnieniu i o czynnikach warunkujących występowanie związanych ze zdrowiem, stanów lub zdarzeń w określonych populacjach oraz jako dyscyplina służąca do kontroli problemów zdrowotnych”[7]. Słowo „epidemiolo- gia” pochodzi z języka greckiego (epi – na, demos – lud, logos – słowo, nauka), co oznaczało: naukę/wiedzę o tym, co przychodzi na lud, czyli zarazę[8]. Współcześnie epidemiolodzy zajmują się nie tylko choroba- mi, ale również zdrowiem populacji ludzkiej. Epidemiologia zajmuje się też przebiegiem i skutkami choroby, w tym ustalaniem zasad i metod w rozwiązywaniu problemów w medycynie praktycznej i klinicznej. Współcześnie zakres chorób epidemicznych został znacznie rozsze- rzony m.in. na choroby nowotworowe, otyłość itp.[9] Stąd też epide- mię definiuje się jako chorobę o masowym zakresie działania, która [5] F.F. Cartwright, przy współpracy M. Biddiss, Zara- ogólnej, epidemiologia chorób zakaźnych, Wydawnictwo zy i historia, tłum. M. Wyrwas-Wiśniewska, Wydawnic- Czelej Sp. z o.o., Lublin 2002, s. 19. two „Wołoszański” Sp. z o.o., Warszawa 2005, s. 11. [9] R. Beaglehole, R. Bonita, T. Kjellström, Podstawy [6] Patrz: J. Diamond, Strzelby, zarazki, maszyny. Losy epidemiologii, tłum. pod red. N. Szeszeni-Dąbrowskiej, ludzkich społeczeństw, tłum. M. Konarzewski, Prószyń- Szkoła Zdrowia Publicznego. Studium Podyplomowe, ski i S-ka, Warszawa 2000, s. 222. Łódź : Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, [7] J.M. Last, A dictionary of epidemiology, Oxford 2002, s. 111. Univercity Press, Oxford 2001, s. 62. [8] L. Jabłoński, I.D. Karwat, Podstawy epidemiologii 9 „spowodowana jest specyficznym czynnikiem zakaźnym lub jego tok- sycznym produktem i powstaje poprzez przeniesienie tego czynnika lub jego produktu w sposób bezpośredni lub pośredni z osoby zakażonej lub zwierzęcia na podatnego gospodarza”[10]. Chorobę zakaźną wy- wołują takie czynniki, jak: bakterie, wirusy, priony, grzyby oraz czynne biologicznie substancje przez nie wytwarzane. Znaczna część tych chorób jest zaraźliwa dla otoczenia, czyli ma „możliwość przeniesienia lub przekazania patogenu z jego rezerwuaru[11] lub innego organizmu do nowego gospodarza”[12]. Proces zakaźny obejmuje dostanie się, rozwój i namnażanie się czynnika chorobotwórczego u gospodarza, jednak nie zawsze dochodzi do rozwinięcia się objawów klinicznych. Chorobotwórczość (patogenność) czynnika oznacza jego zdolność do wywołania odczynu chorobotwórczego, który jest mierzony proporcją osób chorych do liczby osób zakażonych. Zjadliwość (wirulencja) jest miarą „zdolności patogenu do wniknięcia, namnożenia się i uszko- dzenia organizmu gospodarza”[13]. Innymi słowy stanowi wskaźnik ciężkości choroby, który może być bardzo zróżnicowany. Zaraźliwość to zdolność czynnika/patogenu do inwazji z jego rezerwuaru lub inne- go organizmu do nowego gospodarza i wytwarzania u niego czynnika infekcyjnego[14]. Istotnym elementem łańcucha infekcji jest rozprzestrzenianie się czynnika zakaźnego na inne osoby. Przenoszenie może być bezpośred- nie lub pośrednie, co przedstawia poniższa tabela: Bezpośrednie przenoszenie Pośrednie przenoszenie Dotyk Produkt (zakażona żywność, woda, Pocałunek ręczniki, narzędzia rolnicze itp.) Stosunek płciowy Przenosiciel (owady, zwierzęta) Inny kontakt (np. poród, zabiegi Powietrze - znaczenie odległości medyczne, infekcje, (pył, aerozol) karmienie piersią) Drogą pozajelitową (infekcje zakażo- Powietrze - niewielkie odległości nymi strzykawkami) (droga kropelkowa, kaszel, katar) Transfuzje Przeszczepy Źródło: Robert Beaglehole, Ruth Bonita, Tord Kjellström, Podstawy epidemiologii, s. 126. [10] R. Beaglehole, R. Bonita, T. Kjellström, op. cit., s. 111. i pasożytnicze, red. Z. Dziubka, Wydawnictwo Lekar- [11] Rezerwuar – naturalne, biologiczne środowisko dla skie PZWL, Warszawa 2003, s. 38–39. danego zarazka, które może