36 Rzeki łączą narody Upės jungia tautas Rivers link nations

1 Fundusz Małych Projektów Sąsiedzi w działaniu 2 Folder został wydany w ramach projektu Projekto partneriai: „Rzeki łączą narody. Wspólne problemy, Pišo Gmina (Gmina ), wspólne rozwiązania – promocja szlaków Novogrodo Gmina (Gmina Nowogród), wodnych Litwy i Polski”. Projekt jest współfi- Zbojna Gmina (Gmina Zbójna), nansowany ze środków Europejskiego Funduszu Alytaus rajono savivaldybė. Rozwoju Regionalnego w ramach Funduszu Ma- Projekto „Upės jungia tautas. Bendros proble- łych Projektów Programu Współpracy Transgra- mos, bendri sprendimai – Lietuvos ir Lenkijos nicznej „Litwa – Polska” 2007 – 2013. Projekt vandens telkinių garsinimas” tikslas - garsinti jest realizowany w ramach Celu 3: Europejska projekte dalyvaujančių šalių pasienyje esančius Współpraca Terytorialna. vandens telkinius: PISA-NAREV (PISA-) Partnerzy Projektu: upių intakus Lenkijoje ir NEMUNO upės intakus Gmina Pisz, Lietuvoje. Gmina Nowogród, Gmina Zbójna, This brochure was issued as part of the project Samorząd Rejonu Alytus. entitled “Rivers link nations. Common pro- Celem projektu „Rzeki łączą narody. Wspólne blems, common solutions – promotion of problemy, wspólne rozwiązania – promocja the waterways of Lithuania and ”. szlaków wodnych Litwy i Polski” jest wspólne The project is co-financed by the European promowanie przygranicznych szlaków wod- Regional Development Fund, under the Cross- nych: szlaku PISA – NAREW w Polsce i szlaku border Co-operation Programme “Lithuania- Poland” 2007-2013, Objective 3: European NIEMEN na Litwie. Territorial Cooperation Programmes. Project Partner: Municipality of Pisz, Informacinis leidinys išleistas projekto „Upės Municipality of Nowogród, jungia tautas. Bendros problemos, bendri Municipality of Zbójna, sprendimai – Lietuvos ir Lenkijos vandens Local Government of the Alytus Region. telkinių garsinimas” pagrindu. Projektas finan- The aim of the project entitled “Rivers link suojamas Regioninės Plėtros Europos fondo lėšo- nations. Common problems, common solutions mis pagal Europos teritorinio bendradarbiavimo – promotion of the waterways of Lithuania and tikslo Lietuvos ir Lenkijos bendradarbiavimo per Poland” is the joint promotion of border wa- sieną programos 2007-2013 3 tikslą: Europos terways: the PISA-NAREW route in Poland and Sąjungos teritorinis bendradarbiavimas. the NEMAN route in Lithuania.

Fundusz Małych Projektów Sąsiedzi w działaniu 3 NAREW Rzeka Narew to jedna z głównych rzek Polski. Jest najwięk- szym prawostronnym dopływem Wisły. Płynie od Podlasia na Mazowsze. Początek swój bierze we wschodnim krańcu Pusz- czy Białowieskiej, na terenie Białorusi. Od źródeł do ujścia do Wisły w Nowym Dworze Mazowieckim liczy 484 km (z tego w Polsce 448,1 km). Szerokość Narwi dochodzi do ok. 90 m, a jej średnia głębokość wynosi 1,5 m. Narew jest typową rzeką nizinną o bardzo niewielkim spadku i łagodnym nurcie. Tworzy SZLAK WODNY PISA – NAREW rozległe powierzchnie bagien, błot i torfowisk. Ma liczne zako- la, nieraz bardzo ostre. Szczyci się wysokim stopniem czystości. PISA i NAREW to rzeki tworzące niezwykle atrakcyjny Jako jedna z nielicznych zachowała naturalny charakter prawie turystyczny szlak wodny Polski Północno-Wschodniej. Jest to na całej długości. Ze względu na jej bardzo dobre zagospoda- jednocześnie szlak tranzytowy łączący Wisłę z Krainą Wielkich rowanie (najlepiej zagospodarowany szlak wodny Mazowsza), Jezior Mazurskich. Obie rzeki należą do największych rzek nizin- na odcinku od Łomży w dół nadaje się do spływów żeglarskich nych w Polsce. Szlak PISA – NAREW to odcinek 120 km. Skła- i kajakowych. Narew jest jedynym w Europie i jednym z trzech da się nań rzeka PISA (80 km) oraz fragment rzeki NAREW od na świecie przykładów rzeki anastomozującej, czasami zwanej ujścia Pisy w Nowogrodzie do miasta Ostrołęka (40 km). Szlak PISA rzeką warkoczową (płynie siecią rozgałęziających i łączących się – NAREW prowadzi przez obszary cenne przyrodniczo. Należą koryt). Jej nazwa pochodzi od słowa „nur”, które w języku pra- do nich: (drugi pod względem wielkości kompleks indoeuropejskim oznaczało wodę lub rzekę. leśny w Europie) Czartoryskie Jałowce (ok. 180 ha porośniętych tylko jałowcami o różnej wielkości). Atrakcje szlaku wodnego PISA – NAREW są wzbogacone przez coraz lepiej funkcjonującą PISOS – NAREVO UPIŲ VANDENS TAKAS i coraz bardziej urozmaiconą ofertę kulturową regionu. Szlak ten łą- czy ze sobą cztery tradycje: Mazur, Kurpiów, Podlasia i Mazowsza. PISOS ir NAREVO /PISA, NAREW/ upės – tai upės, sukuriančios W rozwój projektu PISA – NAREW zaangażowane są cztery nepaprastai puikią turistinę Šiaurės-Rytų Lenkijos vandens trasą. samorządy: Tuo pačiu jos sudaro tranzitinį vandens taką, jungiantį Vislos upę Gmina Pisz www.pisz.pl su Didžiųjų Mozūrų Ežerų Kraštu. Abi upės priklauso didžiausių Gmina Nowogród www.nowogrod.com Lenkijos žemumos upių skaičiui. Trasa PISA – NAREVO, kuri tę- Gmina Zbójna www.zbojna.powiatlomzynski.pl siasi 120 km., sudaryta iš PISOS upės (80 km) ir dalies NAREVO Miasto Ostrołęka www.ostroleka.pl upės nuo Pisos upės ištakos Novogrode iki Ostrolenkos /Ostrołę- www.pisa-narew.eu ka/ (40 km). Ši trasa veda per gamtos lobynų plotus. Prie gamtos lobių priskiriami: Pisko Giria /Puszcza Piska/ (antras pagal dydį PISA miškų kompleksas Europoje), Čartoryskių Kadagynai/Czartorys- Rzeka Pisa wypływa z jeziora Roś, znajdującego się kie Jałowce/ (apie 180 ha apaugę vien tik įvairių dydžių kada- w gminie Pisz, i płynie przez wschodnią część Puszczy giais). PISOS-NAREVO upių vandens tako atrakcijos praturtintos Piskiej oraz Równinę Kurpiowską, po czym wpada do Narwi jako vis tobuliau veikiančiais ir kaskart turtingesniais regiono kultūros prawy dopływ w okolicach Nowogrodu. Rzeka ma długość ok. pasiūlymais. Šis takas tarpusavyje vienija keturias etnokultūros 80 km. Łączy Krainę Wielkich Jezior Mazurskich z Wisłą. Jest ty- tradicijas: Mozūrų, Kurpių, Podlasio ir Mazovšės. pową rzeką nizinną. Ze względu na swoją głębokość (na nurcie Turizmo PISOS-NAREVO upėmis populiarinimo ir maršrutų ponad 1 m), jest rzeką żeglowną. Na całym odcinku wije się jomis viešinimo projekto įgyvendinime dalyvauja keturios sa- i silnie meandruje, można także zaobserwować charakterystycz- vivaldybės: ne elementy krajobrazu nadrzecznego: łachy piaskowe oraz urze- Pišo Gmina www.pisz.pl kające starorzecza. Szlak łatwy, nieuciążliwy. Ciekawostką jest, iż Novogrodo Gmina www.nowogrod.com jest to jedyna rzeka w tej części Europy, która płynie od początku Zbojna Gmina www.zbojna.powiatlomzynski.pl do końca w kierunku południowym. Nazwa rzeki pochodzi od Ostrolenkos Miestas www.ostroleka.pl wyrazu „pisa”, co oznaczało w języku Prusów bagno, błoto. www.pisa-narew.eu

4 PISOS UPĖ ut 180 ha covered only by juniper bushes of various size). Pisos /Pisa/ upė išteka iš Ros /Roś/ ežero, esančio Pišo gmino- The attractions of the PISA – NAREW waterway are complemen- je, teka per rytinę Pisko Girios dalį bei Kurpiovsko Lygumą ir ted by the cultural offer of the region, which is continuously kaip dešinysis intakas Novogrodo apylinkėse įteka į Narevo upę. expanding and improving. This trail is a link joining the tradi- Upė, kurios ilgis siekia apie 80 km, jungia Mozūrų Didžiųjų Ežerų tions of four regions: Masuria, Kurpie, Podlasie and Mazovia. Kraštą su Vislos upe. Tai tipiškas žemupys. Dėl savo vagos gilu- Four local governments are involved in the development of mo (tėkmės vietoje virš 1 m), joje gali plaukioti jachtos. Upės the PISA – NAREW project: dugnas smėlingas, vaga smarkiai meandruoja. Plaukiant upe ga- The Municipality of Pisz www.pisz.pl lima stebėti būdingus pakrančių peizažo elementus: smėlio užu- The Municipality of Nowogród www.nowogrod.com tekius ir kerinčius senovinius upės vingius. Taku lengva keliauti, The Municipality of Zbójna www.zbojna.powiatlomzynski.pl kelionė nevargina. Reikšminga tai, jog tai yra vienintelė upė šioje The town of Ostrołęka www.ostroleka.pl Europos dalyje, kuri nuo pradžios iki galo teka pietų kryptimi. www.pisa-narew.eu Upės pavadinimas kilęs iš žodžio „pisa”, kas Prūsų kalboje reiškia „klampynė“, „pelkė“. PISA The Pisa River flows from Roś Lake, situated in the Municipa- NAREVO UPĖ lity of Pisz, through the eastern part of the Piska Primeval Fo- Narevo upė - tai viena pagrindinių Lenkijos upių, esanti didžiau- rest and the Kurpie Plain, and discharges into the Narew River siu dešiniuoju Vislos upės intaku. Ji teka nuo Podliasio į Mazovšį. as its right tributary near Nowogród. The river is about 80 km Jos tėkmė prasideda rytiniame Bialoviežo Girios krašte, Balta- long and joins the Great Mazurian Lakes with the River. rusijos teritorijoje. Nuo ištakos iki įtekėjimo į Vislos upę Novy It is a typical lowland river whose depth (over 1 m of current) Dvor Mazoviecki /Nowy Dwór Mazowiecki/ vietovėje tęsiasi makes it a navigable river which winds and meanders along its 484 km (tame tarpe Lenkijoje 448,1 km). Narevo upės plotis entire length. It is also characterized by distinctive elements of siekia apie 90 m, o jos vidutinis gylis yra 1,5 m. Narevo upė su- riverside landscape: sandbanks and enchanting old river-beds. daro tipišką žemupį su labai nedideliu nuolydžiu ir lengvu tekė- The trail is easy and does not require great effort. An interesting jimu. Aplink upę susidarę plačios klampynių, pelkių ir durpynų point to note is that the Pisa River is the only river in this part teritorijos. Upė turi daugybę užuolankų, kartais net labai aštrių. of Europe that flows southwards from its beginning to the end. Vertinama dėl didelio vandens švarumo laipsnio. Kaip viena The name of the river originates from the word “pisa”, which in iš nedaugelio, ji išlaikė natūralų pobūdį beveik per visą ilgį. the Prussian language meant “bog” or “mud”. Atsižvelgiant į labai gerą sutvarkymą (geriausiai įkurtas vandens takas Mazovšės teritorijoje), trasos atkarpa nuo Lomžės žemyn, NAREW tinka plaukiojimui jachtomis ir baidarėmis. Narevo upė yra vie- The Narew River is one of the main Polish rivers. It is the lar- nintelė Europoje ir vienu iš trijų pasaulinio mąsto anastomuo- gest right-site tributary of the Vistula. The Narew flows from jančios upės pavyzdžių, kartais vadinama „supintos kasos upe“ Podlasie to Mazovia. It has its source in the eastern end of the (teka išsisklaidančių ir vėl besijungiančių vagų tinkle). Białowieża Primeval Forest, in the territory of Belarus. From its Jos pavadinimas kilęs iš žodžio „nur”, kuris pro-indų-europiečių source to its intake to the Vistula River at Nowy Dwór Mazo- kalboje reiškė „vanduo“ arba „upė“. wiecki, it measures 484 km (448.1 km is in Poland). The width of the Narew River is up to 90 m and its average depth is 1.5 m. The Narew River is a typical lowland river with a very low THE PISA – NAREW WATERWAY gradient and gentle current. It creates vast areas of swamps, mar- shes and peat bogs and has numerous, sometimes very sharp, PISA and NAREW are rivers forming an unusually attractive to- bends. The river is known for its high degree of purity. Like few urist water trail in north-eastern Poland, which is also a transit other rivers, it has preserved its natural character along much route, joining the Vistula River with the Great Mazurian Lakes. of its length. Due to its good development (as the best-deve- Both rivers are among the longest rivers in Poland. The PISA – loped water trail of the Mazovia region), it is perfect for sailing NAREW trail is a 120 km-long section. It consists of the PISA and canoeing from Łomża downwards. The Narew is the only River (80 km) and a fragment of the NAREW River from the river in Europe and only one of three rivers in the world which Pisa estuary in Nowogród to the town of Ostrołęka (40 km). are examples of an anastomosing river, also known as a braided The PISA – NAREW waterway leads through high value natu- river (flowing through a network of branching and connecting ral areas. They include: The Piska Primeval Forest (the second channels). Its name is derived from the word “nur”, which in the largest forest complex in Europe), Czartoryskie Junipers (abo- Pre-Indo European language denoted “water” or “river”. 5 6 NarewPisa Narew Narew7 Vandens kelias „Žalčio kelias”. Lietuviai Nemuną vadi- na „upių tėvu“. Senosios lietuvių religijos laikais prie šios upės buvo deginami aukurai, ruseno šventoji ugnis, aplink ją esantis miškas buvo laikomas šventu. Keliaujant Nemu- no upe galima aplankyti įdomias Alytaus krašto istorines vietas, architektūros paminklus, susipažinti su vietos gyven- tojais. Nemunas driekiasi Raitininkų, Nemunaičio, Alytaus, Punios seniūnijose. Keliaudami šia trasa aplankysite Ne- munaičio miestelį, Alytų, Punią, Rumbonis, aplink Nemu- ną esančius kitus lankytinus objektus, galėsite pramogauti nuotykių parke, pailsėti kaimo turizmo sodybose. Daugiau informacijos http://www.arsa.lt/zalciokelias/ Nemunas laukia Jūsų!

Droga wodna (Žalčio kelias). Litwini nazywają Niemen „ojcem rzek”. W pradawnych czasach nad tą rzeką składa- no ofiary na ołtarzach, podtrzymywano niegasnący święty ogień, a las roztaczający się wokół był uznawany za święty. Dziś, podróżując rzeką Niemen, można zwiedzić ciekawe miejsca związane z historią krainy alytuskiej, pomniki archi- tektoniczne, zapoznać się z mieszkańcami. Wzdłuż Niemna leżą starostwa: alytuskie, punios, raitininku, nemunaiczio. Podróżując tą trasą można podziwiać nadniemeńskie mia- steczka, takie jak Alytus, Punia, Rumbonis. Nad Niemnem położone są także inne obiekty godne zwiedzenia. Można tam przyjemnie spędzić czas w parku rekreacyjno-sporto- wym lub odpocząć w którymś z gospodarstw agroturystycz- nych. Więcej informacji można uzyskać na stronie: http:// www.arsa.lt/zalciokelias/ Niemen czeka na Państwa!

„Žalčio kelias” waterway. The Neman is called „the fa- ther of rivers” by Lithuanians. In ancient times, according to the ancient Lithuanian religion, it was here, on this river, that people offered sacrifices on altars and kept a holy fire burning continually and the surrounding forest was regar- ded as sacred. Currently, when travelling along the Neman River, you can visit interesting historical places of the Aly- tus region, admire its architectural monuments and get to know its inhabitants. Numerous districts stretch along the Neman: Raitininku, Nemunaiczio, Alytus or Punios. Whi- le travelling along this route, you can admire towns loca- ted on the Neman, such as: Alytus, Punia and Rumbonis. There are also many buildings worth visiting along the way and you can spend a great time at a recreation or sports park or relax at an agritourism farm. More information at: http://www.arsa.lt/zalciokelias/ The Neman is waiting for you!

8 Niemen9 PISZ Zapraszamy na Mazury!

Pisz to urocze miejsce na Mazurach. Leży nad jeziorem Roś i rzeką Pisą. Wśród jedenastu jezior w pobliżu na- szego miasteczka króluje jezioro Śniardwy – największe w Polsce. Ze względu na swoją lokalizację Pisz nazywany jest Bramą Mazur, tu bowiem rozpoczyna się szlak że- glugi Wielkich Jezior Mazurskich. Rozciągająca się wokół Puszcza Piska nieustannie zachwyca bogactwem natury i pierwotną dzikością. Niewiele zostało w Piszu z zamierzchłych czasów: fun- damenty zamku krzyżackiego, kilka zabytkowych ka- mienic, uroczy kościół św. Jana Chrzciciela, neogotycki ratusz. Nazwa miasta, podobnie jak rzeki Pisy, nad którą leży, jest pochodzenia pruskiego i wywodzi się od wyra- zu „pisa”, co oznaczało „bagno”. Natomiast wzniesiony nad Pisą zamek krzyżacki otrzymał nazwę Johannisburg. Pierwszy przywilej dotyczący osady, która powstała wo- kół zamku, nadano w 1367 roku. Prawa miejskie otrzy- mał Pisz w 1645 roku i formalnie przyjął nazwę od zam- ku. Miejscowi Mazurzy nazywali miasto Jańsborkiem i nazwa w tej formie przetrwała aż do 1946 r.

10 11 PIŠAS (PISZ) paminklų, žavi Šv. Jono Krikštytojo bažnyčia, neogotikinio Kviečiame aplankyti Mozūrijos kraštą! stiliaus rotušė. Miesto pavadinimas kildinamas iš prūsų kalbos, iš žodžio PIŠAS – jauki vietovė Mozūrijoje, išsidėsčiusi šalia Ros „pisa”, kuris reiškė „pelkyvietė”. Gyventojai perėmė šį pa- (Roś) ežero ir Pisos upės. Iš vienuolikos šalia miestelio esa- vadinimą iš Ros (Roś) ežero ištekančios ir pelkėtomis pa- nčių ežerų išsiskiria Sniardvos (Śniardwy) ežeras – didžiau- sias ežeras Lenkijoje. Todėl dėl šios ežero kaimynystės krantėmis pasižyminčios upės pavadinimo. Šalia Pisos upės Pišas yra vadinamas Mozūrų vartais, nes čia prasideda pastatyta kryžiuočių pilis buvo pavadinta „Johannisburg“. plaukiojimo po Didžiuosius Mozūrijos ežerus maršrutas. Pirmoji privilegija, susijusi su gyvenvietės įsikūrimu prie Pišą supa Pišo giria (Puszcza Piska), nepaliaujanti žavėti pilies, buvo suteikta 1367 metais. Miesto teises Pišas įgavo gamtos ir pirmykštės civilizacijos lobynais. 1645 metais ir formaliai perėmė pilies pavadinimą. Vieti- Nedaug kas iš senųjų laikų išliko Pišo vietovėje: kryžiu- niai Mozūrijos krašto gyventojai miestą vadino Jansborku očių pilies fundamentai, keletas architektūrinių pastatų (Jańsbork) ir toks pavadinimas išliko net iki 1946 m.

12 PISZ [pi∫] foundations of a Teutonic castle, a few historic tenement Welcome to Mazury! houses, the beautiful St. John the Baptist Church and a neo-Gothic town hall. PISZ is a charming place in Mazury. It is located on Lake The name of the town is of Prussian origin and derives Roś and the Pisa River. Lake Śniardwy, the largest lake in from the word “pisa”, which meant “swamp”. Inhabitants Poland, is the most remarkable of eleven lakes situated of the town adopted this name after the river of boggy in the vicinity of our town. Due to its location, Pisz is so- banks flowing from Lake Roś. The Teutonic castle erected metimes called “the Gateway to Mazury”, because it is on the Pisa River was given the name of Johannisburg. here that the sailing trail of Great Mazurian Lakes begins. The first privilege concerning the settlement created aro- Pisz is surrounded by the Piska Primeval Forest, which en- und the castle was granted in 1367. Pisz was granted mu- chants visitors with its natural abundance and untouched nicipal rights in 1645 and formally assumed the name of wilderness. the castle. Local Mazurians called the town Jańsbork, and There are a few remains of the distant past in Pisz: the the name in this form was preserved until 1946.

13 14 15 16 Gmina Nowogród NOWOGRÓD - czarowne miejsce na ziemi

Gmina Nowogród leży w zachodniej części wojewódz- twa podlaskiego, w powiecie łomżyńskim. Znaczną część gminy stanowi Obszar Chronionego Krajobrazu Równiny Kurpiowskiej i Doliny Dolnej Narwi. Największą atrakcją w Nowogrodzie jest Skansen Kur- piowski położony na wprost ujścia Pisy do Narwi. Skansen powstał w 1927 roku. Są tu 23 budynki z wyposażeniem oraz kilkadziesiąt obiektów tzw. małej architektury. Na terenie skansenu znajdują się też pozostałości średnio- wiecznego grodu Piastów mazowieckich. Dzisiejszy Nowogród jest przede wszystkim mekką dla turystów i mieszkańców dużych aglomeracji spragnionych obcowania z nieskażoną przyrodą. Wspaniałe starorzecza Narwi i Pisy oraz obie rzeki dostarczają niezwykłych wra- żeń i przeżyć. Czarowne widoki, cisza przerywana jedynie głosami ptaków i pluskiem wody, koją skołatane nerwy, skłaniają do wyciszenia, do całkowitego wyluzowania.

W widłach Pisy i Narwi Położenie nad Pisą i Narwią sprzyja rozwojowi turysty- ki wodnej, zwłaszcza kajakarstwa. Wspaniałych wrażeń dostarcza wyprawa gondolami z Łomży do Nowogrodu. Miłośnicy militariów mogą przejść szlakiem schronów bojowych SGO „Narew” od Nowogrodu przez Szablak do Łomży. Między Nowogrodem i Szablakiem są znakomite warunki do uprawiania paintballu. Narew, Pisa i starorze- cza stanowią raj dla wędkarzy; ryby biorą tu prawie zawsze. Zdarza się czterdziestokilogramowy sum, rzadka brzana, węgorz, jaź. Jesień, to czas grzybobrania, a grzybów ci u nas dostatek. Po wędkowaniu i grzybobraniu zapraszamy na psiwo kozicowe, parzaki i rejbak, które usuną zmęczenie i wzmogą siły witalne.

17 NOVOGROD (NOWOGRÓD) – KERINTI VIETA ŽEMĖJE Novogrodo Gmina išsidėsčiusi vakarinėje Podlasko vaiva- dijos dalyje, Lomžos apskrityje (poviate). Didesnę gminos dalį užima Kurpiovskos Lygumos ir Žemutinės Narevo Slėnio Ploto Draustinis. Didžiausia Novogrodo įžymybė yra senovinis Kurpių ar- chitektūrinių paminklų ansamblis (Skansen Kurpiowski), išsidėstęs pagal Pisos upės intaką į Narevo upę. Ansam- blis, kuris statytas 1927 metais, sudarytas iš 23 įrengtų pastatų ir kelių dešimčių, taip vadinamų, „mažosios ar- chitektūros“ objektų. Senovinių Kurpių architektūrinių paminklų ansamblio teritorijoje dar randami Mazoviecko Didikų (Piastów mazowieckich) viduramžių miesto likučiai. Šiandininis Novogrodas – tai visų pirma turistų ir bendra- vimo su neužteršta gamta išsiilgusių žmonių lankymosi vieta. Puikūs senovinių Narevo ir Pisos upių vingiai sute- ikia nuostabių įspūdžių ir išgyvenimų. Nuostabūs vaizdai, tyla, kurią pertraukia tik paukščių čiulbėjimas ir vandens čiurlenimo garsai, veikia raminančiai, mažina jaudulį, žadina palaimos ir visiško atsipalaidavimo jausmus.

Pisos ir Narevo upių išsišakojimas Pisos ir Narevo upių apylinkės skatina vandens turizmo vy- stymą, ypatingai plaukiojimą baidarėmis. Puikių įspūdžių suteikia plaukiojimas gondolomis nuo Lomžos iki Novo- grodo. Karo laikų įdomybių mėgėjai gali pakeliauti SGO „Narew“ kovinių bunkerių keliu, išsitęsusiu nuo Novogro- do per Šablaką (Szablak) iki pat Lomžos. Tarp Novogrodo ir Šablako rasite puikias sąlygas pažaisti paintball žaidimą. Narevo, Pisos upės ir senovinių upių vingiai – tai tiesiog rojus meškeriotojams; čia žuvys kimba beveik visuomet. Galima pagauti net iki 40 kilogramų šamą, retai sutinkamą ūsorių, ungurį, menkę. Rudens metu čia pilna grybų ir yra puiki galimybė pagrybauti. Pameškeriojus ir pagrybavus turistai ir regiono svečiai kviečiami paskanauti regioninių patiekalų: „psiwo kozicowe“, „parzaki“ ir „rejbak“, pukiai nuimančių nuovargį ir atstatančių gyvybines jėgas.

18 19 20 NOWOGRÓD – an enchanting place on earth The Municipality of Nowogród is situated in the western part of the Podlasie Province, in the Łomża District. The Landsca- pe Protection Area of the Kurpie Plain and the Lower Narew Valley makes up a large part of the municipality. The greatest attraction in Nowogród is the Kurpie Open- Air Ethnographic Museum, located directly opposite the Pisa estuary on the Narew River. The Museum was fo- unded in 1927. It includes 23 furnished buildings and a few dozen so-called ‘landscaping’ elements. The rema- ins of the medieval stronghold of the Mazovian Piasts are situated within the borders of the Open-Air Ethnographic Museum. Today, Nowogród is a Mecca for tourists and city dwellers yearning to commune with pristine nature. The gorge- ous old river-beds of the beautiful Narew and Pisa rivers provide visitors with unforgettable impressions and expe- riences. Enchanting views and a silence interrupted only by bird calls and rippling of water, can sooth troubled nerves and provide a feeling of calm, felicity and total relaxation. At the fork of the Pisa and Narew Rivers Nowogród’s location on the Pisa and the Narew rivers fa- vours the development of water tourism, particularly ca- noeing. A journey by gondola from Łomża to Nowogród can also provide wonderful experiences. Military history enthusiasts can walk along the route of combat bunkers of the “Narew” Independent Operational Group, from Nowogród through Szablak to Łomża. The area between Nowogród and Szablak is a perfect location for practicing paintball. The Narew and Pisa rivers and their old river- beds are a paradise for anglers, as the fish are almost al- ways biting here – you can catch a 40-kilogram European catfish, rare barbel, eel or ide. Autumn is the season for mushroom picking, and mushrooms can be found here in abundance. After fishing and mushroom picking, you can enjoy our local delicacies: psiwo kozicowe (juniper beer), parzaki (steamed dumplings) and rejbak (potato and sau- sage cake), which will remove fatigue and revitalise you.

21 GMINA ZBÓJNA

Jest to gmina o wiejskim charakterze. Ma powierzchnię 18 577 ha i leży przy drodze wojewódzkiej nr 645 Łomża – Myszyniec – Olsztyn, wśród lasów Kurpiowskiej Pusz- czy Zielonej. Jej atutem jest czyste, nieskażone środowi- sko. Na terenie gminy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się 5 rezerwatów przyrody z wieloma gatunka- mi roślin i zwierząt podlegających ochronie. Można tu podpatrywać jelenie, łosie, dziki, bobry, spotkać bociana czarnego, puchacza, kraskę, orlika krzykliwego. Szczegól- ną atrakcją Gminy Zbójna jest meandrowy szlak wodny rzeki Pisy, wiodący z Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Przez teren gminy przepływa również rzeka Narew i rzeka Szkwa. Cały obszar gminy należy do strefy chronionego krajobrazu. Zadecydowała o tym wysoka lesistość – 48 proc., przekraczająca swym obszarem średnią krajową (28 proc.). W lasach można wędrować, jeździć na rowe- rze, a kręta rzeka Pisa to raj dla kajakarzy, którym szcze- gólnie poleca się odpoczynek na Jazowej Górze między Dobrym Lasem a Jurkami. Szlak ten przeznaczony jest dla osób szukających ciszy, kontaktu z naturą i folklorem kurpiowskim. Wieś Dobry Las zachęca niepospolitymi urokami kra- jobrazu. Warto wybrać się tu na wycieczkę czy dłuższy wypoczynek, by bez pośpiechu podziwiać okolice. Pagór- kowaty teren, pokryty gęstymi sosnowymi lasami, wieś z drewnianymi domami, kapliczki rozsiane przy drogach, a w dole kręta wstęga rzeki Pisy, dostarczają wielu wspa- niałych wrażeń. Gmina Zbójna ma silne związki z tradycją kurpiowską. Zabytki ludowej architektury są rozsypane po całej gminie: w każdej wsi znajdzie się kurpiowskie chaty pod strzechą. W Dobrym Lesie i w Kuziach kościoły drew- niane, a w Zbójnej parafialny kościół murowany – są za- bytkami architektury sakralnej na Kurpiach.

22 Gmina Zbójna

23 Zbojna Gmina (Gmina Zbójna) – tai kaimo tipo gmi- na, kurios plotas - 18.577 ha. Ji įsikūrusi vaivadijos kelio Nr. 645 atkarpoje Lomža – Myšyniec - Olštynas (Łomża – Myszyniec – Olsztyn), besidriekiančioje tarp Kurpių Žalio- sios Girios (Kurpiowskiej Puszczy Zielonej) miškų. Zbojna Gminos sėkmės garantas- švari, neužteršta aplinka. Gminos teritorijoje ir gretimoje kaiminystėje yra 5 gamtos rezervatai, kuriuose randama daug saugomų augalų ir gy- vūnų rūšių. Čia galima stebėti ir grožėtis elniais, briedžiais, šernais, bebrais, sutikti juodąjį gandrą, didįjį apuoką, ža- lvarnį, mažąjį erelį rėksnį. Ypatingu Zbojna Gminos turtu laikomas meandrinis Pisos upės vandens takas, pirmaujan- tis tarp Didžiųjų Mozūrijos krašto ežerų. Gminos teritoriją kerta Narvės (Narew) ir Škvos (Szkwa) upės. Visa gminos teritorija priskiriama saugiai kraštovaizdžio zonai. Lemia- mu rodikliu čia laikomas didelis miškų skaičius – 48%, savo teritorijos dydžiu viršijantis vidutinį šalies rodiklį (28 %). Miškuose malonu pasivaikščioti, važinėtis dvira- čiu, o vingiuota Pisos upė yra tikras baidarininkų rojus, ku- riems siūloma pailsėti ant Jazovos Kalno (Jazowa Góra) tarp Gerojo Miško (Dobry Las) ir Jurkų (Jurki). Šis turistinis takas skirtas asmenims, ieškantiems tylos, ryšio su gamta ir kur- pių folkloru. Nekasdienio kraštovaizdžio žavesį skleidžia Gerojo Miško kaimelis (wieś Dobry Las). Čia verta atvykti pasivaikščioti ir trumpam, ir ilgesniam laikotarpiui, kad ne- skubant būtų galima pasigrožėti apylinkėmis: kalvota teri- torija, padengta tankiais pušų miškais, kaimu su mediniais nameliais, arti kelių išbarstytomis koplytėlėmis, apačioje vinguriuojančia Pisos upės juosta, suteikiančia daugybę nuostabių įspūdžių. Zbojna Gmina jaučiamas itin stiprus ryšys su Kurpių tradicijomis. Liaudies architektūros pamin- klai išbarstyti po visą gminą, kiekviename kaime rasime kurpiškas šiaudiniais stogais dengtas trobas. Kurpių krašto sakralinės architektūros paminklai – tai Gerajame Miške (Dobry Las) ir Kuzuose (Kuzy) stovinčios medinės bažnyčios ir Zbojnos parapijos mūrinė bažnyčia.

24 25 26 The Municipality of Zbójna is a municipality of a rural nature with an area of 18,577 ha located on provincial road No. 645 Łomża – Myszyniec – Olsztyn, which runs through the Kurpie Green Forest. The attraction of Zbójna Municipality is its clean, unpol- luted environment. Five nature reserves with numerous species of protected plants and animals are located wi- thin the boundaries of the municipality and in its direct vicinity. Here you can observe and admire deer, elk, boars and beavers, as well as black storks, eagle owls, the Euro- pean roller and the lesser spotted eagle. A unique resource of Zbójna Municipality is a meandering water trail of the Pisa River, leading from the Land of the Great Mazurian Lakes. Other rivers flowing through the municipality are the Narew and Szkwa Rivers. The entire area of the muni- cipality belongs to a protected scenery zone. The zone has been created because of its high afforestation level (48%), which exceeds the average for Poland (28 %). Forests are perfect for walking and biking and the winding Pisa River is a paradise for canoeists, who are particularly advised to take a break on Jazowa Góra hill between Dobry Las and Jurki. This trail is intended for persons seeking peace- ful silence and solitude with nature and Kurpie folklore. The village of Dobry Las offers an exceptionally charming landscape. It is worth going here for a trip or for a longer stay, to admire the vicinity without any rush. Hilly areas, covered with dense pine forests, a village with wooden houses, chapels scattered along the roads and the winding ribbon of the Pisa River below all provide plenty of gre- at scenery. Zbójna Municipality is strongly related to the Kurpie tradition. Monuments of folk architecture are scat- tered all over the municipality, since every village prides itself with Kurpie thatched cabins. Monuments of sacral architecture in the Kurpie region include the wooden chur- ches in Dobry Las and in Kuzie, and a brick parish church in Zbójna.

27 28 Alytaus rajonas Alytaus rajonas – čia gera gyventi!

Alytaus rajonas turtingas savo gamtos grožiu, garbinga praeitimi ir modernia šiandiena, įsikūręs gražiame pietų Lietuvos kampelyje. Čia teka didžiausia šalies upė Nemu- nas, tyvuliuoja daugiau kaip 70 ežerų. Rajono teritorija yra 1411 kvadratinių kilometrų, ją sudaro vienuolika seniūnijų. 2010 m. Alytaus rajone gyveno dau- giau nei 30 tūkst. gyventojų. Miestai, miesteliai ir kaimai, priklausantys Alytaus rajo- nui, savo istoriją skaičiuoja nuo senų laikų. Kai kurių pra- eitis siekia ne vieną amžių. Simnas, Daugai, Butrimonys ir Punia buvo žinomi Lietuvos didžiųjų kunigaikščių ir Lenkijos karalių dvaruose. Rajoną pelnytai galime vadinti Dzūkijos krašto kultūros ir istorijos lopšiu. Šimtamečiai miškai, daugybė ežerų ir upių, piliakalnių, bažnyčių – visa tai liudija garbingą Alytaus rajono praeitį. Čia yra nemažai saugomų teritorijų. Renovuotos mokyklos, laisvalaikio salės, milijoninės vietos valdžios investicijos į krašto infrastruktūrą, vandentvarką, žemės ūkį, kaimo turizmą, švietimą, kultūrą – tuo šiandien gyvena Alytus rajonas ir jo gyventojai. Valstybinių švenčių minėjimai, Joninės, Kaziuko mugė, Grybų šventė, baida- rių regata Didžiulio ežere, amatų mugės, naujai įrengti paplūdimiai ir poilsio parkai, aktyvaus poilsio mėgėjams įrengtos uždaros kartingų ar atviros motokroso trasos, skry- džiu virš Nemuno upės nutiestu lynu garsėjantis nuotykių parkas Alytaus seniūnijoje - tai tik nedidelė dalis tos kul- tūros ir aktyvaus laisvalaikio praleidimo galimybių, kurias savo gyventojams ir svečiams siūlo Alytaus rajonas. Tačiau didžiausias šio krašto turtas - jo žmonės. Nuoširdūs, vaišingi, atviri ir svetingi dzūkai mielai užkalbins, į svečius pakvies, kaimiškomis vaišėmis stalą nuklos.

29 Jak wspaniale jest mieszkać w rejonie alytuskim!

Ziemia ta, położona w pięknym zakątku południowej Litwy, charakteryzuje się niezwykłym bogactwem przyrody, chlubi się swoją przeszłością i podąża za nowoczesnością. Właśnie tędy przepływa największa litewska rzeka Niemen, w oto- czeniu ponad 70 jezior. Powierzchnia rejonu to 1411 km2, podzielone na jedenaście starostw. W 2010 r. żyło tu ponad 30 tysięcy mieszkańców. Przeszłość miast, miasteczek i wsi rejonu alytuskiego sięga niepamiętnych czasów. Historia niektórych z nich liczy dzie- siątki wieków. Simnas, Daugai, Butrimonys oraz Punia były już znane wielkim książętom litewskim i królom polskim. Rejon w pełni zasłużył na miano kolebki historii i kultury ziemi dzukijskiej. Stuletnie lasy, wiele jezior, rzek, zamków, kościołów - wszystko to przypomina o szacownej przeszło- ści. Tu znajduje się także wiele pomników przyrody w licz- nych rezerwatach. W obecnej dobie milionowe inwestycje państwa w infrastrukturę widoczne są w postaci uporządkowanych akwenów, unowocześnionego rolnictwa, agroturystyki, odnowionych szkół, sal gdzie można spędzać czas wolny, w postaci troski o oświatę i kulturę. Właśnie tym teraz żyją mieszkańcy rejonu alytuskiego. Na turystów czeka wiele atrakcji. Należą do nich na przy- kład obchody dnia św. Jana (Joninės), Kaziuki (Kaziuko mugė), święto grzybobrania, regaty kajakowe na Wielkich Jeziorach (Didžiulio ežere), targi rzemiosła. Można też sko- rzystać z zadbanych plaż oraz parków wypoczynkowych, a dla osób lubiących aktywny wypoczynek urządzono zamknięte tory kartingowe, otwarte trasy motokrosowe, przeloty przez rzekę Niemen na linie oraz park przygodo- wy, słynny w starostwie alytuskim. Jest to tylko niewielka część imprez kulturalnych i możliwości aktywnego spędza- nia czasu, jakie dla swych mieszkańców oraz gości propo- nuje rejon alytuski. Jednak najważniejszym bogactwem tej ziemi są ludzie. Serdeczni, uprzejmi, otwarci oraz gościnni Dzukowie zajmą cię miłą rozmową, zaproszą do siebie, zastawią stół wiej- skimi smakołykami.

30 31 The Alytus region is great to live in! be named the cradle of history and culture of the Dzūki- ja region. Hundred-year-old forests, abundant lakes and This region, situated in a beautiful part of southern Lithu- rivers, castles and churches, all show the valuable past ania, takes pride in its unparallel abundant nature, glorio- of the Alytus region. It is also an area with many natural us past and progress towards modernity. This is where the monuments, located in numerous nature reserves. largest river of Lithuania, the Neman, flows; “fathering” Nowadays, large state investments in infrastructure have over 70 lakes. The area of the region covers 1,411 km2, provided regulated water bodies, modernized agricultu- divided into eleven districts. In 2010 the area was inhabi- re, agritourism, renovated schools, leisure facilities and ted by over 30,000 people. improved education and culture. This is what the Alytus The history of the cities, towns and villages of the Alytus region inhabitants are focusing on. region dates back to time immemorial. Some of them have Tourists can enjoy numerous attractions here. These in- existed for dozens of centuries. The Simnas, Daugai, Butri- clude, in particular: celebration of St. John’s day (Joninės), monys and Punia tribes were well-known at the times of the Kaziukas Fair (Kaziuko mugė), mushroom picking day, the Grand Duke of Lithuania. The region fully deserves to canoe regattas on the Great Lakes (Didžiulio ežere) and

32 handicraft fairs. You can also use the improved beaches and leisure parks, and those who seek a few thrills can enjoy indoor go-kart tracks, open motocross tracks, flights across the Neman over an extended rope or an adventure park – the best known attraction in the Alytus district. This is only a small part of the cultural events and active ways of spending free time which the Alytus region offers to its inhabitants and visitors. However, the greatest value of this land lies in its people. Cordial, friendly, honest and hospitable Dzūkians are re- ady to entertain you with a pleasant conversation, to invi- te you and to fill the table with regional delicacies.

33 34 35