Kolno I Okolice. Szkice Z Zamierzchłej Przeszłości
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Ewa Marczak-Łukaszewicz KOLNO I OKOLICE Szkice z zamierzchłej przeszłości z udziałem i przy współpracy Adama Łukaszewicza Kolno 2018 Spis terści 3 Spis treści Przedmowa. O czym mówi ta książka? 05 Wstęp. Kolno. Podstawowe wiadomości o dziejach miasta 07 Rozdz. 1. Wysoczyzna Kolneńska. Sceneria pogranicza 11 Rozdz. 2. Z miłości do pamiątek 19 Wydawca: Rozdz. 3. Wędrówka w odległą przeszłość 27 Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Edukacji, Kultury i Sportu w Kolnie Rozdz. 4. Pomniki wczesnego średniowiecza 39 Opracowanie grafi czne, skład, łamanie: Rozdz. 5. Tajemnice Truszek-Zalesia 49 Robert Orzołek - Drukarnia TOP DRUK Rozdz. 6. Po archeologii znowu nieco historii 67 Druk i oprawa: Drukarnia TOP DRUK Sp. z o.o., sp.k. Rozdz. 7. Nazwy i ludzie 87 18-400 Łomża, ul. Nowogrodzka 151A Rozdz. 8. Kultura ludowa 99 tel. 86 473 02 12, www.topdruk24.pl Rozdz. 9. Jan z Kolna 103 ISBN 978-83-952731-0-0 Zakończenie 107 Podziękowania 108 Wybrana literatura 109 Summary 115 „Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Ilustracje 122 Europa inwestująca w obszary wiejskie” Instytucja Zarządzająca PROW 2014-2020 Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Publikacja opracowana przez Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Edukacji, Kultury i Sportu w Kolnie współfi nansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach Poddziałania 19.2 „Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność” Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 4 Przedmowa 5 Przedmowa O czym mówi ta książka? Postanowiliśmy zaproponować Czytelnikowi dość nietypową wędrówkę po przeszłości okolic Kolna. Nasza książka nie jest ani podręcznikiem, ani systematyczną monografią histo- ryczną. Nie jest też pracą o charakterze hermetycznym, przeznaczoną dla naukowców. To zwy- kła popularna książka do czytania. Jest to - jak mówi tytuł - zbiór szkiców. Najważniejsze w tej książce jest to, że o zamierzchłych czasach opowiada archeolog, m. in. na podstawie własnych badań. Do tej opowieści archeologa, Ewy Marczak-Łukaszewicz, garść uwag dodaje historyk starożytności, który jest również archeologiem (ale śródziemno- morskim!), towarzyszącym Autorce w jej badaniach w Truszkach-Zalesiu. Niżej podpisany ma zresztą pewne osobiste powody, by wtrącać swoje tak zwane trzy grosze do spraw Kolna i okolic. Nie pochodzi on wprawdzie ani z Kolna, ani z powiatu. Jednak rodzina jego Matki pochodzi w całości z północnego Mazowsza. Przodkowie po kądzieli wszyscy byli rodowitymi Mazowszanami, niekiedy związanymi z ziemią łomżyńską, jak na przykład mój Dziadek, który w łomżyńskim 33 pułku piechoty odbył wojnę 1920 roku. Związki niektórych krewnych i po- winowatych z ziemią łomżyńską były jeszcze bliższe. Jest niemałą radością i zaszczytem dla Mazowszanina po kądzieli, że może nieśmiało zabrać głos w sprawach tak niezmiernie waż- nych, ciekawych i pełnych zagadek, jak dzieje okolic Kolna. Głos ten nie pretenduje jednak do jakiegoś rozstrzygania kwestii dyskusyjnych. Nie piszemy wiele o samym mieście, bowiem archeolog opiera się na rezultatach ba- dań wykopaliskowych, które nie obejmują terenu miasta. Powiat kolneński jest zresztą też dotychczas bardzo mało zbadany. Istnieje za to niemało opracowań historycznych, zwłasz- cza dotyczących nowożytnej i najnowszej historii miasta. Nie chcemy zbyt śmiało wkraczać w tę dziedzinę, która ma na miejscu, w samym Kolnie, a także w regionie, znawców i miłośni- ków. Niech oni mówią o pasjonującej przeszłości tego ciekawego miasta. My chcemy jedynie zachęcić Czytelnika do poznawania historii Kolna i jego okolic, i uchylić rąbka tajemnic, które archeologia dopiero zaczyna odkrywać. Adam Łukaszewicz 6 Wstęp 7 Wstęp Kolno Podstawowe wiadomości o dziejach miasta Jednym z największych miast na Wysoczyźnie Kolneńskiej jest Kolno. Leży ono w północno-zachodniej części województwa podlaskiego, nad rzeką Łabną. Obecnie Kolno liczy 10 631 mieszkańców i zajmuje 25,08 km2 powierzchni. Historia Kolna jest niezwykle interesująca. Wynika to nie tylko z położenia geogra- ficznego miasta, ale i z jego korzeni, które głęboko sięgają w przeszłość i są ściśle splecione z dziejami całego regionu. Dlatego w tym rozdziale przedstawimy historię Kolna w bardzo skróconej wersji. Natomiast w pozostałych rozdziałach postaramy się omówić najważniejsze i najciekawsze zagadnienia związane z najstarszą historią Kolna na tle tego, co działo się wokół samego miasta, ponieważ zakładamy, że nie można opowiadać o historii jednego miejsca bez uwzględnienia szerszego kontekstu. Dawne Kolno leżało nad Pisą i to Kolno uzyskało prawa miejskie, oparte na prawie cheł- mińskim, w 1425 roku. W dokumencie (regestrze w Metryce Księstwa Mazowieckiego) użyto terminu „oppidum”, co może wskazywać na to, że jeszcze przed lokacją Kolno miało charakter miasta.1 O jego znaczeniu świadczą nie tylko uzyskane wówczas przywileje, ale również bu- dowa kościoła pod wezwaniem św. Katarzyny pod koniec XIV wieku. W połowie XV wieku książę mazowiecki Bolesław IV przeniósł miasto nad rzekę Łabnę, gdzie istnieje do dziś. Nowe Kolno miało układ szachownicy, który był charakterystyczny dla miast średniowiecznych, zakładanych na surowym korzeniu. Na nowym miejscu miasto zaczęło się szybko rozwijać i stało się ważnym ośrodkiem administracyjno-handlowym. Jedną z przyczyn rozwoju miasta była wznowiona kolonizacja na Wysoczyźnie Kolneńskiej pod koniec XIV wieku. W okresie od XV do połowy XVII wieku Kolno przeżywało swój wielki rozkwit. W XVI wieku stało się ważnym ośrodkiem handlu z Prusami, w którym rozwijało się również rzemiosło. Do połowy XVI wieku, Kolno jako miasto powiatowe pełniło dwie podstawowe funkcje: administracyjną i sądowniczą. Urząd grodzki w Kolnie od XVI wieku aż do rozbiorów Polski był reprezentowa- ny przez starostę lub podstarościego i sędziego grodzkiego w jednej osobie. 1 Cz. Brodzicki 1982, s. 34. 8 Wstęp Wstęp 9 Kolno, jako miasto królewskie, podlegało władzy najwyższej w osobie króla. Jednak, Katarzyny, którego już nigdy później nie odbudowano. Po stłumieniu powstania listopadowe- na skutek nadań licznych przywilejów mieszczanom, bezpośrednia ingerencja władcy w we- go miasto powoli dźwigało się z upadku. Podczas kolejnego zrywu narodowowyzwoleńczego wnętrzne sprawy miasta była ograniczona. Niemałe znaczenie miał Kościół w Kolnie. – powstania styczniowego w Kolnie zorganizowano szpital powstańczy, a okoliczna ludność Jednak proces rozwoju miasta nie był ciągły. Przerywały go wojny, powstania, kon- brała czynny udział w walkach. Po upadku powstania styczniowego Kolno ponownie stało się flikty zbrojne i pożary. W 1571 roku wybuchł w Kolnie wielki pożar, który zniszczył prawie miastem powiatowym, w którym władzę sprawowali urzędnicy i oficerowie rosyjscy. Wprowa- całe miasto. W ciągu kilku lat część domów odbudowano, ale w 1575 roku Kolno strawił ko- dzono język rosyjski jako urzędowy, ograniczono samodzielność Kościoła katolickiego. lejny pożar. Jednak, pomimo tych dwóch tragedii, miasto rozwijało się nadal. Dopiero kryzys W 1900 roku w Kolnie wybuchł kolejny pożar, w wyniku którego spłonęło około 100 gospodarczy na Mazowszu na początku XVII wieku zahamował ten rozwój, a długotrwałe domów. Jednak miasto jako siedziba władz powiatowych zaczęło powoli się rozwijać i mo- zarazy zredukowały liczbę ludności Kolna do 209 w 1616 roku.2 W okresie wojen polsko- dernizować. W 1914 roku w mieście było 6100 mieszkańców, z czego 61% stanowili Żydzi. -szwedzkich Kolno było miejscem postoju wojska szwedzkiego i przeżywało kolejne pożary. W czasie pierwszej wojny światowej wokół Kolna toczyły się ciężkie walki. W 1915 roku Podczas jednego z nich spłonął kościół. W 1676 roku Kolno posiadało już tylko 89 mieszkań- Kolno zdobyli Niemcy. Ostrzał artyleryjski ponownie zniszczył miasto. Z tamtych czasów po- ców.3 Dopiero w połowie XVIII wieku miasto zaczęło powoli podnosić się z upadku. Kolno zostały zbiorowe mogiły. Duża zbiorowa mogiła żołnierzy rosyjskich i niemieckich znajduje leżało bowiem na szlaku handlowym łączącym Warszawę z Królewcem. To spowodowało oży- się w Kolnie na cmentarzu komunalnym. Do zakończenia wojny powiat kolneński pozostawał wienie handlowe, w mieście nastąpił wzrost ludności. Pod koniec XVII wieku z Prus Wschod- pod administracją niemiecką. nich do Kolna przybyli Żydzi. W 1765 roku Kolno otrzymało z rąk króla Stanisława Augusta 11 listopada 1918 roku to data przełomowa w historii Polski, która po latach niewoli akt potwierdzający wszystkie dotychczasowe przywileje i prawa, zawierający nadanie herbu odzyskała niepodległość. Dzień ten rozpoczął również nowy etap w historii Kolna. Podczas (przedstawiającego postać św. Floriana) i pieczęci, określenie kompetencji władz miejskich, wojny polsko-bolszewickiej, 20 sierpnia 1920 roku, we wsi Leman niedaleko Kolna doszło do potwierdzenie starych dorocznych jarmarków i nadanie nowych. Podczas powstania kościusz- większej potyczki. Żołnierze polscy, którzy w niej polegli zostali złożeni do grobu na cmenta- kowskiego, w 1794 roku, Prusacy zrabowali i spalili miasto. Po powstaniu kościuszkowskim, rzu parafialnym w Kolnie. w wyniku trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku, Ziemia Łomżyńska wraz z Kolnem zna- Rozwój miasta w okresie międzywojennym ponownie przerwał wielki pożar w 1932 lazła się pod zaborem pruskim. Kolno po pożarze w 1794 roku powoli zaczęło się odbudo- roku Kolno zostało zniszczone prawie w 80%. W dodatku, miasto przestało być siedzibą po- wywać. Odbudowano kościół pw. św. Katarzyny na dawnym miejscu. Dzięki inwentaryzacji wiatu. Te dwa fakty były przyczyną wyludnienia się Kolna i jego upadku. W 1939 roku miasto