Społeczność Parafii Grajewo W Latach 1826-1865 W Świetle Jej Akt Metrykalnych
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Dudziński, Tomasz Społeczność parafii Grajewo w latach 1826-1865 w świetle jej akt metrykalnych "Studia Łomżyńskie", 25, 2015, s. [121]-142 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. STUDIA ŁOMŻYŃSKIE tom XXV, ŁOMŻA 2015 . Tomasz Dudziński Grajewska Izba Historyczna w Grajewie Społeczność parafii Grajewo w latach 1826-1865 w świetle jej akt metrykalnych 1 Słowa kluczowe: Grajewo, parafia, akta metrykalne, statystyka, XIX w. Keywords: Grajewo, parish, register books, statistic, XIX century Wstęp Ostatnimi laty obserwuje się coraz większe zainteresowanie społeczne para fialnymi aktami metrykalnymi. Podstawowym celem ich wykorzystywania są przede wszystkim badania genealogiczne. W związku ze specyfiką tych badań wykorzystywane są one dość wybiórczo i jednostkowo. Zawarte w nich informa cje mogą jednak stanowić cenne źródło uzupełniające wiedzę społeczno-histo ryczn ą do tyczącą lokalnych społeczności i parafii, w których zostały wytwo rzone. Mimo to prawie w ogóle nie są one wykorzystywane w ten zbiorczy spo sób. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy jest zapewne ogrom pracy, który należy włożyć w ich indeksację i opracowanie statystyczne. W odniesieniu do parafii Grajewo zadania tego podjęła się w 2010 roku Gra jewska Izba Historyczna, które rozpoczęła realizację projektu „Pradziad". W jego ramach prowadzona jest indeksacja zachowanych ksiąg parafialnych (akta 1 Artykuł ten jest poprawioną i rozbudowaną wersją artykułu Metrykalne akta parafialne w ujęciu statystycznym na przykładzie parafii Grajewo w latach 1826- 1865, [w:] Pozaarchiwalne mate riały źródłowe do dziejów powiatu szczuczyńskiego w XIX wieku. red. T. Dudziński, Grajewo 2012, s. 7-24. 122 TOMASZ DUDZIŃSKI chrztów, zgonów i ślubów) parafii pw. Trójcy Przenajświętszej w Grajewie. Niniejszy artykuł stanowi próbę opisu grajewskiej parafii w świetle statystycz 2 nego opracowania wytworzonych przez nią akt metrykalnych z lat 1826-1865 • Parafia Grajewska parafia sięga swoimi początkami wieku XV, a więc stałej kolo nizacja Ziemi Wiskiej, która stworzyła w okresie jednego stulecia zasadniczą sieć osadniczą oraz bardzo rzadką jeszcze sieć parafialną. Kościół pw. Św. Trójcy, Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela w Gra jewie został ufundowany w 1478 roku przez Jana z Białowieży, a rok później erygowano tu parafię, wydzielając ją z parafii wąsoskiej. W momencie powstania obejmowała ona dobra Grajwy i okoliczne wsie: Bogusze, Kurejwa, Boczki, Po powo, Dybla, Wojewodzin, Wierzbowo. Parafia Grajewo należała do diecezji płockiej. W 1818 roku przeszła do diecezji sejneńskiej. Ten pierwszy zapewne niewielki kościółek spłonął w drugiej połowie XVII wieku. W jego miejscu Jakub Grajewski ufundował w 1688 roku kolejną, rów• nież drewnianą świątynię, którą już w początkach XVIII wieku także strawił ogień. Mimo tych nieszczęść już w 1723 roku przy grajewskim rynku stanął ko lejny drewniany budynek kościoła, fundowany przez ówczesnego właściciela miasta, Podkomorzego Ziemi Wiskiej Stanisława Wilczewskiego. Kościół ten służył miejscowemu społeczeństwu aż do kolejnego pożaru w 1878 roku. Choć nie zachował się żaden jego wizerunek, to dzięki zachowanych doku mentom z dziewiętnastowiecznych wizytacji możemy sobie wyobrazić, jak wy glądał w okresie, w który powstawały poddane analizie akta parafialne. Kościół Parafialny w mieście Graiewie drewniany i kożuchowany z zewnątrz dachówką kryty. [ ... ]Okien w tym kościele iest dwanaście i wszystkie są całe z tych nad chórem iednego braknie - na wierzchu kościoła znajduje się wieżyczka świeżo zreperowana blacho kryta w której sygnaturka ulokowana a w gorze na tejże krzyż wielki żelazny. Kościół ten wystawiony na podmurowaniu potrzebnie reparacji w dachu, przytym kościele na cmentarzu iest dzwonnica murowana na której dzwo nów trzy. Drzwi są na zawiasach żelaznych ze skoblem. Drzwi duże kościoła dzie lące się na dwie futrowane gwoździami ubite na zawiasach żelaznych z środka za pora wielka drewniana, druga żelazna ze skoblem. W kruchcie podłoga z tarcic drzwi zaś dwoie bocznych Kościoła na zawiasach żelaznych z zamkiem dobrym i kluczem. Wewnątrz Kościoła schody na chór na którym organek są także drzwi na zawiasach żelaznych ze skoblem żelaznym. Z zakrystyi wchodząc na ambonę są 2 W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować pracownikom i stażystom GIH, którzy dokonują indeksacji ksiąg. Bez ich pracy powstanie tego artykułu byłoby niemożliwe. Społeczno ść parafii Grajewo w latach 1826-1865 w świetle ... 123 drzwi także na zawiasach- W tym Kościele iest ołtarzów trzy,jako to: Ołtarz Wielki w którym obraz na płótnie malowany przyzwoicie Pana Jezusa, ten Ołtarz wielki pod tytułem Ś-tej Trójcy. Ołtarz boczny wchodząc do ko śc ioła Ś-go Antoniego po prawej stronie po lewej zaś Najświętszej Panny Maryi Zwiastowanie te trzy Ołtarze snycerską robotą robione przystojnie malowane przy Ołtarzu Św . Antoniego uloko wany Konfesjonał ieden drewniany malowany. Baptysterium dobre malowane przy ołtarzu św. Antoniego ulokowane. Ławek Kolatorskich przy Wielkim Ołtarzu iest dwie. W śro dku Kościoła ławek kościelnych i parafialnych iest dwanaście a w przedsionku jedna. Podłoga w Kościele nowa z tarcic [ ... ] (APB 4/3/0/53: 69- 70). W analizowanym okresie na czele grajewskiej parafii stali następujący pro boszczowie: Adam Mierczyński w latach 1823-1832, Józef Krajewski 1832- 1843, Aleksander Szepietowski 1843-184 7, Stanisław B agiński 184 7-1848, Piotr Wnorowski 1848- 1866. Parafialne akta metrykalne Początki funkcjonowania kancelarii i registratur parafialnych najczęściej łą czy się z uchwałami soboru trydenckiego z 1563 roku, który przez bezpośredni nakaz upowszechnił w całym Kościele sporządzanie w parafiach metryk chrztów i ślubów . Sobór natomiast nie uczynił żadnej wzmianki o obowiązku prowadze nia ksiąg zmarłych. Od drugiej połowy XVI w. zaczęto używać pojęcie kancelarii parafialnej (Kufel 2011: 33-55). Jednym z rodzajów dokumentacji wytwarzanej i przechowywanej w para fiach były wspomniane księgi metrykalne, które na ziemiach polskich zaczęto stoso wać już w XV w., jednak zaczęły się rozpowszechniać od XVII stulecia, 3 a w XVIII wieku występowały już na ogół w każdej parafii (Kufel 2011: 33- 55) . Takż e najstarsze zachowane księgi parafii grajewskiej pochodzą z XVIII w. W czasach przedrozbioro ych nie stosowano jednolitego systemu prowa dzenia ksiąg metrykalnych. Księgi prowadzone były najczęściej w języku łaciń skim, także sposób zapisu i treści, które zawierał akt nie był ujednolicony. System ustal ił się dopiero pod panowaniem zaborców, którzy wprowadzili swoje systemy administracyjne i uznały rejestrację sporządzaną w kancelariach parafialnych za akta stanu cywilnego. Ostatecznie oparto się na Kodeksie Napoleońskim, który 3 Za naj starsze istniejące do dziś księgi chrztów uważa się: księgę z terenu Śląska (1547), księgę z ko ścioła Mariackiego w Krakowie (1548), z parafii w Bochni (1559), z kolegiaty w Tarnowie (1576), z parafii w Lasku (1590). Zgodnie z przepisami synodu chełmiń kiego z 1745 roku przy każdym kościele parafialnym miało być szafa zamykana na klucz, w której miały znajdować się m.in . księgi ochrzczonych, księgi zaślubionych , księgi zmarłych. 124 TOMASZ DUDZIŃSKI na terenach Księstwa Warszawskiego zaczął obowiązywać w 1808 roku. Wów• czas też dekretem z lutego 1809 roku duchowni zostali mianowani urzędnikami stanu cywilnego, zobowiązanymi do prowadzenia stosownych akt w języku pol skim. Dodatkowe uregulowania i zmiany zostały wprowadzone w czerwcu 1825 roku, gdy stosowne zapisy odnoszące się do połączenia metryk kościelnych z ak tami stanu cywilnego i sposobu ich prowadzenia zostały zawarte w Kodeksie Cy wilnym Królestwa Polskiego. Wówczas też rozdzielono prowadzenie akt dla róż nych wyznań. W okresie wcześniejszym niejednokrotnie akta dla ewangelików, czy wyznawców judaizmu były także prowadzone przez księdza rzymsko-kato lickiego i wszystkie były zapisywane w jednej księdze. Ujednolicono także formę zapisu poszczególnych aktów. Każdy rok prowadzonej księgi był zamykany sto sownym, określonym prawnie wpisem. Wszystkie akta sporządzono w dwóch egzemplarzach, z których księgi roczne odsyłano do właściwego Sądu Pokoju (O aktach ... 1858: XII-XIII, 1, 3-4, 26- 27; Podręcznik ... 1883: 102, 107, 118- 119; Podręcznik ... 1894: 14-25). W przypadku aktów nie związanych z obrządkiem religijnym dany pro boszcz był tylko urzędnikiem wykonującym obowiązując przepisy prawa. [ .. ] nie może więc wchodzić w rozpoznawanie rzetelności tego, co strony oświ ad czą ; nie może oświadczeniom jej zaprzeczać, anije osłabiać; nie może żądać dowo dów na prawość rodu lub prawość małżeństwa; nie może wreszcie przydawać swych spostrzeżeń i uwag do oświadczenia stawających, a z ich własnych oświadczeń to tylko powinien wciągać do aktu, do czego go Prawo upoważnia (O aktach ... 1858: 13-14; Podręcznik ... 1894: 31). Spisanie aktu urodzenia zgodnie z przepisami z 1825 roku powinno odby ć się w ciągu 8 dni po porodzie. W przypadku opóźnienia należało w akcie zawrze ć opis przyczyny, z jakiej ono nastąpiło. W aktach zgonu z kolei nie podawano powodu, z którego on nastąpił , z tych przyczyn, że celem aktu zejścia jest proste zaświadczenie nastąpionej śmierci , nie zaś jej ro dzaju i powodów z których wyniknęła , i że z tego względu nie wypada zamieszc zać w akcie zejścia obcych wiadomości a zwłaszcza takich,