Dudziński, Tomasz Społeczność parafii Grajewo w latach 1826-1865 w świetle jej akt metrykalnych "Studia Łomżyńskie", 25, 2015, s. [121]-142 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. STUDIA ŁOMŻYŃSKIE tom XXV, ŁOMŻA 2015 . Tomasz Dudziński Grajewska Izba Historyczna w Grajewie Społeczność parafii Grajewo w latach 1826-1865 w świetle jej akt metrykalnych 1 Słowa kluczowe: Grajewo, parafia, akta metrykalne, statystyka, XIX w. Keywords: Grajewo, parish, register books, statistic, XIX century Wstęp Ostatnimi laty obserwuje się coraz większe zainteresowanie społeczne para­ fialnymi aktami metrykalnymi. Podstawowym celem ich wykorzystywania są przede wszystkim badania genealogiczne. W związku ze specyfiką tych badań wykorzystywane są one dość wybiórczo i jednostkowo. Zawarte w nich informa­ cje mogą jednak stanowić cenne źródło uzupełniające wiedzę społeczno-histo­ ryczn ą do tyczącą lokalnych społeczności i parafii, w których zostały wytwo­ rzone. Mimo to prawie w ogóle nie są one wykorzystywane w ten zbiorczy spo­ sób. Podstawową przyczyną tego stanu rzeczy jest zapewne ogrom pracy, który należy włożyć w ich indeksację i opracowanie statystyczne. W odniesieniu do parafii Grajewo zadania tego podjęła się w 2010 roku Gra­ jewska Izba Historyczna, które rozpoczęła realizację projektu „Pradziad". W jego ramach prowadzona jest indeksacja zachowanych ksiąg parafialnych (akta 1 Artykuł ten jest poprawioną i rozbudowaną wersją artykułu Metrykalne akta parafialne w ujęciu statystycznym na przykładzie parafii Grajewo w latach 1826- 1865, [w:] Pozaarchiwalne mate­ riały źródłowe do dziejów powiatu szczuczyńskiego w XIX wieku. red. T. Dudziński, Grajewo 2012, s. 7-24. 122 TOMASZ DUDZIŃSKI chrztów, zgonów i ślubów) parafii pw. Trójcy Przenajświętszej w Grajewie. Niniejszy artykuł stanowi próbę opisu grajewskiej parafii w świetle statystycz­ 2 nego opracowania wytworzonych przez nią akt metrykalnych z lat 1826-1865 • Parafia Grajewska parafia sięga swoimi początkami wieku XV, a więc stałej kolo­ nizacja Ziemi Wiskiej, która stworzyła w okresie jednego stulecia zasadniczą sieć osadniczą oraz bardzo rzadką jeszcze sieć parafialną. Kościół pw. Św. Trójcy, Wniebowzięcia NMP i św. Jana Chrzciciela w Gra­ jewie został ufundowany w 1478 roku przez Jana z Białowieży, a rok później erygowano tu parafię, wydzielając ją z parafii wąsoskiej. W momencie powstania obejmowała ona dobra Grajwy i okoliczne wsie: Bogusze, Kurejwa, Boczki, Po­ powo, Dybla, Wojewodzin, Wierzbowo. Parafia Grajewo należała do diecezji płockiej. W 1818 roku przeszła do diecezji sejneńskiej. Ten pierwszy zapewne niewielki kościółek spłonął w drugiej połowie XVII wieku. W jego miejscu Jakub Grajewski ufundował w 1688 roku kolejną, rów• nież drewnianą świątynię, którą już w początkach XVIII wieku także strawił ogień. Mimo tych nieszczęść już w 1723 roku przy grajewskim rynku stanął ko­ lejny drewniany budynek kościoła, fundowany przez ówczesnego właściciela miasta, Podkomorzego Ziemi Wiskiej Stanisława Wilczewskiego. Kościół ten służył miejscowemu społeczeństwu aż do kolejnego pożaru w 1878 roku. Choć nie zachował się żaden jego wizerunek, to dzięki zachowanych doku­ mentom z dziewiętnastowiecznych wizytacji możemy sobie wyobrazić, jak wy­ glądał w okresie, w który powstawały poddane analizie akta parafialne. Kościół Parafialny w mieście Graiewie drewniany i kożuchowany z zewnątrz dachówką kryty. [ ... ]Okien w tym kościele iest dwanaście i wszystkie są całe z tych nad chórem iednego braknie - na wierzchu kościoła znajduje się wieżyczka świeżo zreperowana blacho kryta w której sygnaturka ulokowana a w gorze na tejże krzyż wielki żelazny. Kościół ten wystawiony na podmurowaniu potrzebnie reparacji w dachu, przytym kościele na cmentarzu iest dzwonnica murowana na której dzwo­ nów trzy. Drzwi są na zawiasach żelaznych ze skoblem. Drzwi duże kościoła dzie­ lące się na dwie futrowane gwoździami ubite na zawiasach żelaznych z środka za­ pora wielka drewniana, druga żelazna ze skoblem. W kruchcie podłoga z tarcic drzwi zaś dwoie bocznych Kościoła na zawiasach żelaznych z zamkiem dobrym i kluczem. Wewnątrz Kościoła schody na chór na którym organek są także drzwi na zawiasach żelaznych ze skoblem żelaznym. Z zakrystyi wchodząc na ambonę są 2 W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować pracownikom i stażystom GIH, którzy dokonują indeksacji ksiąg. Bez ich pracy powstanie tego artykułu byłoby niemożliwe. Społeczno ść parafii Grajewo w latach 1826-1865 w świetle ... 123 drzwi także na zawiasach- W tym Kościele iest ołtarzów trzy,jako to: Ołtarz Wielki w którym obraz na płótnie malowany przyzwoicie Pana Jezusa, ten Ołtarz wielki pod tytułem Ś-tej Trójcy. Ołtarz boczny wchodząc do ko śc ioła Ś-go Antoniego po prawej stronie po lewej zaś Najświętszej Panny Maryi Zwiastowanie te trzy Ołtarze snycerską robotą robione przystojnie malowane przy Ołtarzu Św . Antoniego uloko­ wany Konfesjonał ieden drewniany malowany. Baptysterium dobre malowane przy ołtarzu św. Antoniego ulokowane. Ławek Kolatorskich przy Wielkim Ołtarzu iest dwie. W śro dku Kościoła ławek kościelnych i parafialnych iest dwanaście a w przedsionku jedna. Podłoga w Kościele nowa z tarcic [ ... ] (APB 4/3/0/53: 69- 70). W analizowanym okresie na czele grajewskiej parafii stali następujący pro­ boszczowie: Adam Mierczyński w latach 1823-1832, Józef Krajewski 1832- 1843, Aleksander Szepietowski 1843-184 7, Stanisław B agiński 184 7-1848, Piotr Wnorowski 1848- 1866. Parafialne akta metrykalne Początki funkcjonowania kancelarii i registratur parafialnych najczęściej łą­ czy się z uchwałami soboru trydenckiego z 1563 roku, który przez bezpośredni nakaz upowszechnił w całym Kościele sporządzanie w parafiach metryk chrztów i ślubów . Sobór natomiast nie uczynił żadnej wzmianki o obowiązku prowadze­ nia ksiąg zmarłych. Od drugiej połowy XVI w. zaczęto używać pojęcie kancelarii parafialnej (Kufel 2011: 33-55). Jednym z rodzajów dokumentacji wytwarzanej i przechowywanej w para­ fiach były wspomniane księgi metrykalne, które na ziemiach polskich zaczęto stoso wać już w XV w., jednak zaczęły się rozpowszechniać od XVII stulecia, 3 a w XVIII wieku występowały już na ogół w każdej parafii (Kufel 2011: 33- 55) . Takż e najstarsze zachowane księgi parafii grajewskiej pochodzą z XVIII w. W czasach przedrozbioro ych nie stosowano jednolitego systemu prowa­ dzenia ksiąg metrykalnych. Księgi prowadzone były najczęściej w języku łaciń­ skim, także sposób zapisu i treści, które zawierał akt nie był ujednolicony. System ustal ił się dopiero pod panowaniem zaborców, którzy wprowadzili swoje systemy administracyjne i uznały rejestrację sporządzaną w kancelariach parafialnych za akta stanu cywilnego. Ostatecznie oparto się na Kodeksie Napoleońskim, który 3 Za naj starsze istniejące do dziś księgi chrztów uważa się: księgę z terenu Śląska (1547), księgę z ko ścioła Mariackiego w Krakowie (1548), z parafii w Bochni (1559), z kolegiaty w Tarnowie (1576), z parafii w Lasku (1590). Zgodnie z przepisami synodu chełmiń kiego z 1745 roku przy każdym kościele parafialnym miało być szafa zamykana na klucz, w której miały znajdować się m.in . księgi ochrzczonych, księgi zaślubionych , księgi zmarłych. 124 TOMASZ DUDZIŃSKI na terenach Księstwa Warszawskiego zaczął obowiązywać w 1808 roku. Wów• czas też dekretem z lutego 1809 roku duchowni zostali mianowani urzędnikami stanu cywilnego, zobowiązanymi do prowadzenia stosownych akt w języku pol­ skim. Dodatkowe uregulowania i zmiany zostały wprowadzone w czerwcu 1825 roku, gdy stosowne zapisy odnoszące się do połączenia metryk kościelnych z ak­ tami stanu cywilnego i sposobu ich prowadzenia zostały zawarte w Kodeksie Cy­ wilnym Królestwa Polskiego. Wówczas też rozdzielono prowadzenie akt dla róż­ nych wyznań. W okresie wcześniejszym niejednokrotnie akta dla ewangelików, czy wyznawców judaizmu były także prowadzone przez księdza rzymsko-kato­ lickiego i wszystkie były zapisywane w jednej księdze. Ujednolicono także formę zapisu poszczególnych aktów. Każdy rok prowadzonej księgi był zamykany sto­ sownym, określonym prawnie wpisem. Wszystkie akta sporządzono w dwóch egzemplarzach, z których księgi roczne odsyłano do właściwego Sądu Pokoju (O aktach ... 1858: XII-XIII, 1, 3-4, 26- 27; Podręcznik ... 1883: 102, 107, 118- 119; Podręcznik ... 1894: 14-25). W przypadku aktów nie związanych z obrządkiem religijnym dany pro­ boszcz był tylko urzędnikiem wykonującym obowiązując przepisy prawa. [ .. ] nie może więc wchodzić w rozpoznawanie rzetelności tego, co strony oświ ad­ czą ; nie może oświadczeniom jej zaprzeczać, anije osłabiać; nie może żądać dowo­ dów na prawość rodu lub prawość małżeństwa; nie może wreszcie przydawać swych spostrzeżeń i uwag do oświadczenia stawających, a z ich własnych oświadczeń to tylko powinien wciągać do aktu, do czego go Prawo upoważnia (O aktach ... 1858: 13-14; Podręcznik ... 1894: 31). Spisanie aktu urodzenia zgodnie z przepisami z 1825 roku powinno odby ć się w ciągu 8 dni po porodzie. W przypadku opóźnienia należało w akcie zawrze ć opis przyczyny, z jakiej ono nastąpiło. W aktach zgonu z kolei nie podawano powodu, z którego on nastąpił , z tych przyczyn, że celem aktu zejścia jest proste zaświadczenie nastąpionej śmierci , nie zaś jej ro­ dzaju i powodów z których wyniknęła , i że z tego względu nie wypada zamieszc zać w akcie zejścia obcych wiadomości a zwłaszcza takich,