Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XVI, Nr 3/2007 (83) ISSN-1231-014X, Indeks 386138 Jarosław Malinowski Redaktor naczelny Z życia flot 2 Jarosław Malinowski Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Maciej S. Sobański 4 Krach programu LCS? Współpracownicy w kraju Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Przemysław Federowicz, Michał Glock, Christoph Fatz Tadeusz Górski,Tomasz Grotnik, Pięć sióstr czyli: krążowniki 5 Krzysztof Hanuszek, Jerzy Lewandowski, typu Victoria Louise, część IV Andrzej Nitka, Grzegorz Nowak, Grzegorz Ochmiński, Jarosław Palasek, Michał Glock Jan Radziemski, Marek Supłat, Tomasz Walczyk 14 Współpracownicy zagraniczni Rosyjskie pancerniki typu Połtawa, część I BELGIA Leo van Ginderen, Jasper van Raemdonck CZECHY Maciej S. Sobański René Greger, Ota Janeček Brytyjskie monitory typu Lord Clive, część I 20 FRANCJA Gérard Garier, Jean Guiglini, Pierre Hervieux HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo Maciej K. Franz LITWA 26 Lotniskowce na Wołdze - nieznany epizod Aleksandr Mitrofanov wojny domowej w Rosji MALTA Joseph Caruana NIEMCY Maciej S. Sobański Siegfried Breyer, Andreas Dwulecki, Japońskie krążowniki lekkie typu Kuma, 30 Richard Dybko, Hartmut Ehlers, część IV Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer ROSJA Marek Supłat Siergiej Bałakin, Nikołaj W. Mitiuckow, 37 Pancerniki Stalina, część V Konstantin B. Strelbickij STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Arthur D. Baker III UKRAINA Rafał Mariusz Kaczmarek Anatolij N. Odajnik, Władymir P. Zabłockij Oceaniczni agenci 42 WIELKA BRYTANIA Ralph Edwards WŁOCHY Maurizio Brescia, Achille Rastelli Grzegorz Ochmiński 52 Radzieckie kutry torpedowe typu G-5, część III Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry Jean Guiglini, Albert Moreau Polska/Poland tel: +48 032 384-48-61 Francuskie krążowniki 8000 t, część IVc 63 www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected] Skład, druk i oprawa: Jarosław Malinowski DRUKPOL sp. j. 71 Kochanowskiego 27, 42-600 Tarnowskie Góry Zimnowojenni strażnicy Oslofjordu tel. 032 285 40 35, www.drukujemy.pl © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2007 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Krzysztof Hanuszek Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą Działania morskie Indie-Pakistan 1971 74 wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść Jarosław Palasek publikowanych artykułów, które prezentują 83 wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Amerykańskie okręty dowodzenia, część VIIc Nakład: 1500 egz. Andrzej Nitka, Anna Pisarska Tureckie fregaty rakietowe 95 typu Yavuz i Barbaros

Jarosław Ciślak Na okład ce: 102 Patrolowce dla Indonezji ze Stoczni MW Ekwadorska korweta rakietowa El Oro (CM-14) podczas manewrów „PANAMAX 2006”. Fot. U.S. Navy Recenzje 104 Z życia flot

ludzi. Uzbrojenie obejmuje 6 rakiet prze- ka informacyjna niewiele różni się od tej ciwokrętowych MM-40 „Exocet” (2 x III), z czasów Związku Radzieckiego. wyrzutnię rakiet plot. „Albatros” (1 x IV), Dane taktyczno-techniczne okrętu są 1 działo OTO-Melara kal. 76 mm, dział- następujące: wyporność nawodna 2385 ko Breda kal. 40 mm (1 x II), 6 wt kal. t, wyporność podwodna 2670 t, wymia- 324 mm (2 x III), 1 śmigłowiec Bell 206 ry 73,60 x 7,60 x 6,40 m, napęd turbo- „Jet Ranger”. alternator o mocy 9500 KM (7000 kW) zasilany z reaktora atomowego K 48, Estonia 1 silnik elektryczny, prędkość podwodna „Sandown” dla Estonii 25 w, załoga 68 ludzi. Uzbrojenie składa W dniu 26 kwietnia 2006 roku się z 4 wt kal. 533 mm przystosowanych w skład marynarki estońskiej wcielo- do wystrzeliwania rakiet przeciwokręto- no uroczyście niszczyciel min Admi- wych SM-39 „Exocet” i torped F 17 mod ral Cowan (eks-Sandown). Do przejęcia 2. (maksymalnie 14 rakiet i torped). Płonący argentyński lodołamacz Almirante Irizar. Fot. Armada Argentina

Argentyna Dane lodołamacza są następują- Spłonął lodołamacz ce: wyporność standardowa 11 800 W dniu 10 kwietnia 2007 roku t, wyporność pełna 14 900 t, wymia- o godz. 22.00 (czasu argentyńskiego) ry 121,30 x 25,20 x 9,50 m, napęd die- czujniki p. poż. na pokładzie lodołama- sel-elektryczny złożony z 4 silników wy- cza Almirante Irizar zasygnalizowały po- sokopręż nych SEMT-Pielstick 8 PC 2,5 jawienie się ognia w pomieszczeniach L/400 i 2 silników elektrycznych Strom- wtórnych generatorów elektrycznych. berg o łącznej mocy 16 250 KM (11 950 O godz. 23.30 d-ca jednostki zarządził kW), prędkość maksymalna 17 w, zało- ewakuację. Samoloty marynarki wojen- ga 135 ludzi + 45 naukowców. nej Argentyny i straży wybrzeża nadzo- Uzbrojenie obejmuje 2 wkm-y kal. rowały z powietrza 24 tratwy ratunko- 12,7 mm (2 x I). Istnieje możliwość mon- we. 296 znajdującym się na pokładzie tażu 4 działek kal. 40 mm (2 x II). osobom, włączając w to cywilny per- Estoński niszczyciel min Admiral Cowan. Fot. Internet sonel arktycznych baz, pomocy udzieli- Ekwador ły najbliższe jednostki: – panamski zbior- Siła floty są przygotowywane 2 kolejne jednostki Hiszpania nikowiec oraz argentyńskie i urugwajskie Trzon sił uderzeniowych floty ekwa- tego typu. Jak tam dalej pójdzie, to nie- Nieoczekiwany zwrot statki rybackie. Załoga dotarła bezpiecz- dorskiej tworzy 6 korwet rakietowych: długo okaże się, że Estonia będzie po- Brytyjski koncern BAE Systems wy- nie do Puerto Madryn 12 kwietnia. Esmeraldas, Manabi, Los Rios, El Oro, siadała siły przeciwminowe bardziej no- grał kontrakt na budowę 4 okrętów pod- Lodołamacz wracał z doro- Los Galapagos, Loja, oznaczenie CM 11 woczesna niż nasza MW, natomiast nasi wodnych typu „S80”, będącego wersją cznej kampanii letniej na Antark- do 16 (patrz I str. okładki). Zostały one rządzący wolą jednak trwonić siły i środ- znanego typu Scorpéne, dla marynar- tydzie, a do incydentu doszło zbudowane w latach 1979-1984 przez ki na „internacjonalistyczne operacje” ki hiszpańskiej. Wszystkie okręty zbudu- w odległości 140 Mm na wschód od Pu- włoską stocznie CNR w Muggiano i An- w Iraku i Afganistanie. je stocznia w Barrow-in-Furness, przy erto Madryn. konie. czym dwa pierwsze w całości zostaną W wyniku pożaru utracono Przypominamy dane taktyczno-tech- Francja wyposażone przez Brytyjczyków, dwa 2 pokładowe śmigłowce Sikor- niczne: wyporność standardowa 605 t, Pech „Rubis” kolejne wyposaży już hiszpańska stocz- sky H-3 „Sea King”, znajdujące się wyporność pełna 685 t, wymiary 62,30 O prawdziwym pechu może mó- nia Navantia w Kartagenie. w hangarze. x 9,30 x 2,90 m, napęd 4 silnikami wy- wić atomowy okręt podwodny Rubis Dane taktyczno-techniczne typu W dniu 11 kwietnia fregata rakieto- sokoprężnymi MTU 20 V 956 TB 92 (S 601), który w dniu 30 marca 2007, „S80” są następujące: wyporność na- wa Almirante Brown, korwety Granvil- o łącznej 20 400 KM (15 000 kW), pręd- niedaleko Tulonu uderzył o dno morskie. wodna 2120 t, wyporność podwodna le i Robinson oraz jednostki pomoc- kość maksymalna 37 w, zasięg 4000 Oczywiście przyczyny jak i skali uszko- 2425 t, wymiary 71,05 x 8,40 x 7,30 m, nicze Gurruchaga, Suboficial Castillo Mm/18 w lub 1200 Mm/31 w, załoga 51 dzeń nie podano, czym zachodnia polity- napęd diesel-elektryczny niezależny od i Thompson ze Straży Wybrzeża, otoczy- ły lodołamacz i rozpoczęły akcję ratow- Rubis – pechowiec spod Tulonu. Fot. Bernard Prézelin niczą. Członkowie zespołu ratowniczego (Servicio de Salvamanto) argentyńskiej marynarki wojennej weszli na pokład i ugasili pożar. W dniu 15 kwiet- nia rozpoczęto przygotowa- nia do holowania okrętu do bazy w Puerto Begrano. Ostatecznie Almiran- te Irizar osiągnął Puerto Belgrano w dniu 20 kwietnia. Lodołamacz został zbudowany przez znaną fińską stocznię Wärtsilä w Helsin- kach w latach 1977-1978.

2 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Z życia flot

wany rakietowy atomowy okręt pod- wodny Jurij Dołgorukij typu Bora (proj. „955”). Jego gotowość budowy oce- nia się na 82%, dlatego pierwszy próby w morzu mają się rozpocząć już w paź- dzierniku b.r. Sama budowa okrętu ciąg- nęła się od 1996 roku. Taki długi cykl wpierw spowodowany był problemami finansowymi, później modyfikacjami. Dwa kolejne okręty o nazwach Alek- sandr Newskij i Władymir Monomach znajdują się w budowie. Planuje się, że pierwszy z nich, którego budowa zawan- sowana jest w 50% wodowany zostanie w roku 2008, w następnym ma wejść do służby. I tutaj mała ciekawostka, gdyż oba okręty są oznaczone jako projekt 955A. Główną różnicą w stosunku do Jurij Dołgorukij jest to, że będą one prze- Indonezyjska korweta Diponegoro w trakcie ostatnich prób na Morzu Północnym. Fot. DAmen nosić po 16 rakiet „Buława” zamiast 12. Biorąc pod uwagę nowe systemy i urzą- powietrza (AIP), prędkość 12/19 w, zało- w lub 4800 Mm/14 w, załoga 80 ludzi. Rosja dzenia które będą na nich zamontowane, ga 32 ludzi. Uzbrojenie obejmuje 6 wt kal. Uzbrojenie obejmuje 4 rakiety prze- Budowa sił strategicznych to mamy właściwie do czynienia z no- 533 mm przystosowanych do wystrzeli- ciwokrętowe MM-40 „Exocet” (2 x II), W dniu 15 kwietnia 200 7 roku w Sie- wym typem jednostek w porównaniu to wania torped DM 2-A 4 i rakiet przeciwo- 8 rakiet plot. bliskiego zasięgu „Mistral” wierodwińsku został uroczyście wodo- pierwowzoru. krętowych „Sub-Harpoon”. (2 x IV), 1 działo OTO-Melara kal. 76 mm, 2 działka Denel Vector G12 (2 x I), Rosyjski atomowy okręt podwodny Jurij Dołgorukij w hali Indonezja 6 wt kal. 324 mm (2 x III). Okręty posia- stoczniowej przed wodowaniem i w doku. Fot. Oborona.Ru Korweta na próbach dają lądowisko dla śmigłowca. Korweta Diponegoro (365) typu „Sig- ma” rozpoczęła próby morskie na Morzu Libia Północnym, do służby ma wejść w lipcu Kontrakt z Rosją 2007 roku. Jest to pierwsza z czterech Rosyjska firma „Rosoboronoeks- jednostek budowanych przez stocznię port” podpisała z Libią kontrakt wart 2,2 Damen Schelde Shipbuilding w Vlissin- mld USD. Obejmuje on zakup po 12 my- gen w Holandii. Według założeń kolej- śliwców Su-30MK2 i MiG-29SMT, 20 ny Hasanuddin ma wejść do służby w li- wyrzutni rakiet plot. „Tor-M1” , 24 wy- stopadzie 2007 roku, Sultan Iskander rzutni rakiet plot. S-300PMU-2. Nas naj- Muda w wrześniu 2008, a Frans Kaisie- bardziej ciekawi morski komponent kon- po w marcu 2009. traktu, który obejmuje zakup 1 lub 2 Parametry tych ciekawych jednostek okrętów podwodnych typu Kilo (wg proj. są następujące: wyporność standardo- „636”) oraz modernizację obu fregat ra- wa 1962 t, wymiary 90,71 13,02 x 3,60 kietowych typu Koni (proj. „1159TR”) jak m, napęd 2 silnikami wysokoprężnymi i 3 korwet rakietowych typu Nanuchka- SEMT Pielstick 20PA6B o łącznej mocy II (proj. „1234E”), prawdopodobnie do 22 030 KM (16 200 kW), prędkość standardu jaki zastosowano na okrętach maksymalna 28 w, zasięg 3600 Mm/18 algierskich.

Libijska fregata rakietowa Al Ghardabia zostanie niebawem poddana modernizacji w Rosji. Fot. Internet

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 3 Maciej S. Sobański nego przybrzeżnego okrętu, zbudowanego z zachowaniem reguł „stealth”, przeznaczo- nego do zwalczania niewielkich nawodnych Krach programu LCS? jednostek pływających, okrętów podwod- nych oraz min w strefie przybrzeżnej. Z za- W dniu 12 kwietnia 2007 Sekretarz Ma- Drugi obok Lockheed Martin z wybra- prezentowanych projektów ostatecznie wy- rynarki Stanów Zjednoczonych Donald C. nych wstępnie dostawców, koncern Gene- brano w roku 2004 dwa, zgłoszone przez Winter, ustami kontradm. Chucka Goddar- ral Dynamics, który buduje we współpracy Lockheed Martin Corporation – Maritime da, szefa programu U.S. Navy dotyczącego z australijskim Austral. Ships, dwa kolejne Systems & Sensors z Moorestown oraz Ge- okrętów, zakomunikował decyzję o anulo- prototypy – LCS 2 Indepedence oraz LCS 4, neral Dynamics – Bath Iron Works z Bath. waniu budowy drugiej z nowych jednostek w stoczni Bath Iron Works w Mobile w sta- W dniu 27 maja 2004 poinformowano, że klasy LCS (Littoral Combat Ship – pol. przy- nie Alabama, również znajduje się na celow- każdy z koncernów na zbudować po 2 pro- brzeżna jednostka bojowa), oznaczonej niku kontrolerów U.S. Navy. Jak zapewnił totypowe jednostki „Flight 0” wg własnych jako LCS 3, jaka miała powstać należą- zastępca asystenta Sekretarza Marynarki, projektów. Wszystkie prototypy miały zostać cej do koncernu Lockheed Martin stocz- Allison Stiller „budowa będzie kontynuowa- następnie poddane wszechstronnym pró- ni Bollinger Shipyards w Lockport k. No- na tak długo jak jej koszty pozostaną okre- bom, które pozwolą na wybór optymalne- wego Orleanu w stanie Luizjana. Decyzja ślone i utrzymywane w karbach”. W sytua- go wariantu. Warto zaznaczyć, że U.S. Navy, z 12 kwietnia została poprzedzona wyda- cji gwałtownego ich wzrostu, Marynarka wcale z góry nie przesądza, że wybierze wy- ną wcześniej, bo 12 stycznia 2007 decyzją Wojenna przewiduje również zastosowa- łącznie jeden z przedstawionych projektów, o czasowym wstrzymaniu na okres 90 dni nie w stosunku do General Dynamics, za- który po roku 2010 zostanie skierowany do budowy rozpoczętej jednostki LCS 3, która prezentowanej wyżej procedury, co oznacza seryjnej produkcji. była realizowana na podstawie podpisane- możliwość wstrzymania, a w skrajnym przy- W największym skrócie projekt Lockheed go w dniu 26 czerwca 2006 roku kontrak- padku nawet anulowanie budowy. Równo- Martin przewidywał budowę klasycznej jed- tu, wartego 197,6 mln. USD. Jako przyczy- cześnie U.S. Navy cały czas deklaruje dalsze nokadłubowej jednostki o wyporności około nę wstrzymania prac stoczniowych podano ogromne zainteresowanie programem LCS, 3000 t, rozwijającej dzięki kombinowanej si- znaczny wzrost kosztów w stosunku do którego realizacja ma zapewnić niezbędną łowni składającej się z silników wysokopręż- przyjętego preliminarza, do jakiego doszło obronę amerykańskich interesów na przy- nych i turbin gazowych, maksymalną pręd- w trakcie budowy prototypowego okrętu brzeżnych wodach własnych, państw so- kość 45 – 50 węzłów. General Dynamics we LCS 1 Freedom przez należącą również do juszniczych i nieprzyjaciela. wspó łpracy z Austral Ships, opracował pro- koncernu stocznię Marinette Marine Corp. Przypomnijmy może zatem pokrótce jekt trimarana o wyporności około 2700 t, w Marinette w stanie Wisconsin. Zgodnie koncepcję Littoral Combat Ships, szybkich rozwijającej dzięki kombinowanej siłowni ze słowami Sekretarza Marynarki Donal- uniwersalnych jednostek, zdolnych dzięki maksymalną prędkość 45 węzłów. da C. Wintera, ustalona w kontrakcie cena modułowemu systemowi uzbrojenia i wy- Tak jak zdarzało się to już niejednokrot- okrętu opiewająca na 220 mln. USD zosta- posażenia do realizacji szerokiego wachla- nie w dziejach budownictwa okrętowego, ła przekroczona o bagatela, 130 – 155 mln rza różnorodnych zadań bojowych – „misji”. restrykcyjne finansowanie nowatorskich USD. Wstrzymanie prac przy budowie LCS W roku 2001 Biuro Badawcze Marynar- rozwiązań, prowadziło do powstania „wy- 3 miało zapobiec stratom, a równocześnie ki Wojennej USA określiło wstępnie para- kastrowanych” jednostek, które nie speł- pozwolić stronom, to jest U.S. Navy i kon- metry nowej klasy jednostek, jaką miał być niały pokładanych w nich oczekiwań. Czy cernowi Lockheed Martin na wynegocjo- LCS, przyjmując wyporność w przedzia- będzie tak z programem LCS, trudno już wanie nowej, ale równocześnie realistycz- le 500 – 600 t, maksymalną prędkość 50 – dziś przesądzić, jednak w odczuwalny spo- nej i satysfakcjonującej ceny, przy czym 60 węzłów i zasięg 4000 Mm, przy cenie sób nad jego realizacją ciąży brak środ- czas przeznaczony na negocjacje określono 90 mln. USD za sztukę. W listopadzie 2002 ków finansowych, spowodowany nadmier- na okres 90 dni. W połowie marca br. U.S. roku U.S. Navy skierowała zaproszenie nym militarnym zaangażowaniem Stanów Navy zakomunikowała, że jest gotowa od- do 6 firm by opracowały i zaprezentowa- Zjednoczonych w różnych punktach na wiesić zawieszoną budowę LCS 3, o ile doj- ły wstępną koncepcję szybkiego uniwersal- kuli ziemskiej. dzie w terminie do 15 kwietnia do poro- zumienia z Lockheed Martin. Ostatecznie Efektowne wodowanie LCS 1 Freedom. Fot. U.S. Navy jednak strony nie zdołały osiągnąć poro- zumienia cenowego, wobec czego Mary- narka Wojenna anulowała budowę LCS 3. Sytuacja taka w pokojowej praktyce U.S. Navy należy do rzadkości, a ostatni podob- ny przypadek anulowania rozpoczętej i za- twierdzonej budowy, miał miejsce w roku 1986 z prototypowym trałowcem Cardinal (MSH 1), zresztą i przyczyny decyzji były podobne – wzrost kosztów, a dodatkowo jeszcze problemy z samym projektem. Rodzi się zatem pytanie czy przypadkiem nie legł w gruzy cały ambitny program LCS zakładający dostarczenie U.S. Navy aż 55 jednostek tej klasy, przeznaczonych do dzia- łań w strefie przybrzeżnej.

4 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Hansa w początkowym okresie swojej Tekstsłużby. Christoph Fatz Fot. zbiory Andrzej Danilewicz (Niemcy)

Pięć sióstr, czyli: krążowniki typu

„Victoria Louise” część IV Kalendarium służby „Hansa” W dniu 6 czerwca w trakcie jednego Tak więc dotkliwie odczuwalny brak Zamówienie na piąty i ostatni krą- z rejsów próbnych na akwenie zachod- posiadania nowoczesnych jednostek tej żownik typu Victoria Louise, oznaczo- niego Bałtyku okręt w Wielkim Bełcie klasy w służbie zamorskiej zmusił Kai- ny jako „N” złożono w stoczni A.G. Vul- wszedł w gęstej mgle na mieliznę, z po- serliche Marine do detaszowania kolej- can Stettin, był to drugi po Hertha okręt mocą pośpieszyły mu pancerniki obrony nego nowego krążownika na wody Azji tego typu zamówiony w tej znanej i do- wybrzeża Odin i Aegir, ściągając krążow- południowo-wschodniej i to pomimo, świadczonej stoczni. Położenie stęp- nik z mielizny, Hansa wyszła z wypadku że próby okrętu nie zostały zakończone, ki pod przyszły krążownik Hansa1 na- obronną ręką doznając tylko nieznacz- dotyczyło to w szczególności wadliwych stąpiło w kwietniu 1896 roku. Po blisko nych uszkodzeń. Na mili pomiarowej urządzeń napędowych i kotłów, miało 23 miesiącach w dniu 12 marca 1898 z siłowni krążownika „wyciśnięto” moc się to odbić fatalne na przebiegu całego roku, kadłub oznaczony numerem 235 10 388 KM przy 138 obrotach śruby rejsu. Po przybyciu na morze Śródziem- gotowy był do zwodowania, aktu chrztu na minutę, co dawało prędkość maksy- ne Hansa zawinęła w dniu 31 sierpnia okrętu dokonał 2-gi Burmistrz hanzea- malna 18,7 węzła, potwierdziło to nie- do Hajfy, pobyt w tym porcie związany tyckiego miasta Hamburg2 Johann Geo- zadowalające osiągi prędkości znane był ze znajdującymi się na pokładzie po- rg Mönkeberg. z wcześniejszych prób z krążownika- darunkami cesarza dla świętych miejsc Na początku 1899 roku załoga stocz- mi tego typu. Innym poważnym proble- w Jerozolimie. Po powrocie delegacji niowa przeprowadziła okręt do Kilonii mem występującym w trakcie prób, były z Jerozolimy krążownik w dniu 4 wrześ- gdzie dokonano ostatecznego wyposaże- wadliwe kotły typu Belleville, podobnie nia opuścił Hajfę kierując się na połu- nia okrętu. jak wcześniej na krążowniku Hertha na- dnie, po przejściu Kanału Sueskiego Zakończenie prac wyposażeniowych stręczające od samego początku spore i przebyciu Morza Czerwonego, Hansa nastąpiło w dniu 20 kwietna 1899 roku, kłopoty obsadzie maszynowni. Pomimo wpłynęła na Ocean Indyjski i 13 wrześ- i w tym dniu Hansa weszła do służby wad i problemów z urządzeniami na- nia zawinęła do Adenu, następnym ce- w Kaiserliche Marine, dowództwo jed- pędowymi próby morskie zakończono, lem były atole Addu i Hadhdhunmathee nostki objął Kapitän zur See Emil Ba- a raczej przerwano odbytym w dniu 11 w archipelagu wysp Malediwów, tutaj ron von Lyncker, zastąpiony w lipcu sierpnia rejsem zdawczo-odbiorczym, załoga okrętu dokonała pomiędzy 23 przez FKpt./KzS. Hugo Pohla. Jak każdy pięć dni później po uzupełnieniu wypo- a 25 września planowanych pomiarów okręt Kaiserliche Marine również Han- sażenia i zaopatrzenia krążownik opuś- hydrograficznych. Po zakończeniu w/ sa przeszła obligatoryjne próby morskie. cił Kilonię udając się na Daleki Wschód. w prac okręt obrał kurs na Cejlon osią-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 5 Krążowniki typu „Victoria Louise” gając 29 września Colombo. Tutaj krą- na gruntowny remont maszyn i kotłów szła tylko kilka metrów za rufą krążow- żownik pozostał dziewięć dni, tak długa do Hongkongu dokąd przybył w dniu nika. Zmagając się z wielkimi falami przerwa w rejsie okazała się koniecz- 5 grudnia. Po zakończeniu prac w dniu okręty w trybie alarmowym podnosi- na z racji odpoczynku i regeneracji sił 28 grudnia w pełni sprawny okręt udał ły parę i wychodziły na otwarte wody całkowicie wyczerpanej obsady maszy- się na południe do Singapuru osiąga- dopiero nazajutrz pod wieczór morze nowni, borykającej się z ciągłymi awa- jąc w dniu 2 stycznia 1900 roku brytyj- uspokoiło się na tyle, ze okręty mogły riami urządzeń napędowych. Szczyto- ska bazę. powrócić do Tsingtau, jednak pięciu wym punktem okazała się jednoczesna Z początkiem nowego roku nastąpi- marynarzy z ich załóg pozostało w mo- awaria wszystkich trzech maszyn głów- ła zmiana na stanowisku dowódcy es- rzu. Bilans strat wśród ludności to ok. nych i prądnicy dostarczającej energię kadry kr ążowników, w dniu 4 stycznia 1500 zabitych i zaginionych, morze po- elektryczną, jaka nastąpiła na Oceanie dotychczasowy szef wiceadmirał Prinz chłonęło trzy małe parowce oraz wiele Indyjskim, przez kilka godzin krążow- Heinrich4 udał się do kraju, tymczaso- chińskich dżonek i łodzi rybackich. Po- nik leżał bezwładnie w dryfie, oświetlo- wo dowodzenie przejął 2-gi Admirał między 14-22 maja krążownik odwie- ny tylko przez nieliczne lampy oświet- kontradm. Ernst Fritze, funkcje tę pia- dził Szanghaj. lenia awaryjnego, dodatkowo ciężką stował aż do przybycia nowego dowód- Wraz z wybuchem Powstania Bok- prace załogi maszynowni i palaczy potę- cy eskadry, czyli do 17 lutego 1900 roku, serów, Hansa otrzymała rozkaz nie- gowały panujące w maszynowni wyso- w tym czasie Hansa pełniła obowiązki zwłocznego udania si ę na redę Taku do- kie temperatury dochodzące do 50°C! okrętu flagowego eskadry. Po opuszcze- kąd przybyła w dniu 8 czerwca zastając W dniu 7 października Hansa opuści- niu Singapuru okręt krążył po Morzu tam przybyłe wcześniej krążownik Ka- ła Cejlon i skierowała się do Singapuru Jawajskim w oczekiwaniu na przybycie iserin Augusta i kanonierkę Iltis, dołą- trapiona nadal przez awarie osiągnęła nowego dowódcy eskadry odwiedzając czyła do zgromadzonych na redzie jed- 13 października brytyjską bazę. W trak- kolejno: 18 stycznia Batawie, 26 stycz- nostek mocarstw europejskich, Japonii cie postoju w porcie załoga nie próżno- nia Surabaje i 1 lutego Amponan na wy- i USA. wała próbując usunąć przyczyny awarii, spie Lombok w dniu 5 lutego krążownik Wprawdzie odbyta w dniu 9 czerw- nie zapobiegło to jednak tragedii jaka powrócił do Singapuru. ca pod przewodnictwem brytyjskie- wydarzyła się tuż po opuszczeniu Singa- Po spotkaniu nowego szefa eskadry go wiceadmirała Sir Edwarda Seymo- puru w dniu 17 października, na skutek wiceadmirała Bendemanna z dotych- ura konferencja wszystkich dowódców ciężkich poparzeń odniesionych pod- czasowym p.o. kontradmirałem Fritze okrętów i eskadr zgromadzonych przed czas eksplozji jednego z kotłów zmar- w Singapurze, Hansa opuściła brytyj- Taku nie przyniosła żadnych rezultatów ło dwóch marynarzy (palaczy) z załogi ska bazę 20 lutego udając się w drogę jeśli chodzi o wspólne działania sił mię- okrętu. do Tsingtau dokąd dotarła 15 marca, od- dzynarodowych, to jednak wiceadmirał Krążownik powrócił niezwłocznie do wiedzając pomiędzy 28 lutego a 12 mar- Bendemann po powrocie na okręt fla- Singapuru, tam odbyły się uroczysto- ca chiński port Fuzhou. gowy zdecydował na wszelki wypadek ści pogrzebowe zmarłych członków za- Trzy tygodnie później w dniu 8 kwiet- wzmocnić straże konsulatu w Tientsin5, łogi, po prowizorycznej naprawie okręt nia na okręcie opuścił swoja flagę do- kierując tam 60-ciu żołnierzy piechoty wyruszył w dalsza drogę do Tsingtau, tychczasowy 2-gi Admirał kontradm. morskiej z III Seebataillon przybyłych jednak już 26 października ponowne Fritze, na jego miejsce przybył w poło- w dniu 2 czerwca z Tsingtau na pokła- trudności z kotłami zmusiły dowódcę wie lipca dotychczasowy Dyrektor Szko- dzie krążownika Kaiserin Augusta, do- krążownika do szukania „schronienia” ły Marynarki kontradmirał Hermann datkowo każdy z czterech okrętów6 miał w Amoy, tam też w dniu 2 listopada na- Kirchhoff. wydzielić po ok. 100 marynarzy goto- stąpiło spotkanie z płynącym na połu- Pomiędzy 23 kwietnia a początkiem wych do wyokrętowania, mieli oni w ra- dnie siostrzanym krążownikiem Hert- maja Hansa bierze udział w ćwicze- zie potrzeby utworzyć oddział desanto- ha. W dniu 4 listopada do Amoy przybył niach zespołowych eskadry na wodach wy eskadry. również okręt flagowy, krążownik pan- Morza Żółtego. Po zakończeniu ćwiczeń Przygotowania niemieckie okazały się cerny Deutschland z dowódcą eska- krążownik udał się w rutynowy rejs w pełni uzasadnione, napływające póź- dry kontradmirałem Prinz Heinrichem wzdłuż chińskiego wybrzeża. nym wieczorem wiadomości z Pekinu na pokładzie. Ponieważ Hertha mia- Chwile grozy przeżyły załogi zgro- zmusiły już nazajutrz do niezwłocznego ła w najbliższej przyszłości zastąpić sta- madzonych w zatoce Tsingtau okrętów działania. W skład utworzonego ad hoc ry krążownik Deutschland w roli okrętu eskadry kiedy w dniu 3 czerwca, popo- pod dowództwem Sir Edwarda Seymo- flagowego eskadry – również kontrad- łudniu nad miastem i zatoką przeszedł ura międzynarodowego korpusu ekspe- mirał Prinz Heinrich von Preussen miał silny tajfun, wprawdzie na okrętach dycyjnego, wszedł również kontyngent powrócić do kraju – 2-gi Admirał kontr- podjęto wszystkie czynności przewi- niemiecki, jedna z czterech kompanii adm. Ernst Fritze3 przesiadł się jeszcze dziane na wypadek tajfunu, mimo to kontyngentu w sile 123 oficerów, pod- tego samego dnia z krążownika Hertha zerwane z kotwic okręty dryfowały po oficerów i marynarzy wystawił krążow- na Hansa. zatoce. Hansa tak jak i Hertha straci- nik Hansa, na jej czele stanął zastępca Deutschland i Hertha opuściły Amoy ła obydwie kotwice (ocalała tylko re- dowódcy okrętu Kapitänleutnant Paul kierując się na południe do Hongkongu. zerwowa kotwica rufowa), mały krą- Schlieper. W dniu 11 listopada również Hansa żownik Irene podobnie jak jego duże Nieudana akcja dotarcia sił między- opuściła Amoy obierając kurs na Szang- „siostry” zerwał się z kotwic i spycha- narodowych do oblężonych w Pekinie haj jednak pech nie opuszczał okrętu, ny silnym wiatrem dryfował w stro- została opisana w rozdziale poświeco- raz po raz dawały znać o sobie urządze- nę Hansy w ostatnim momencie łut nym Hertha, w tym miejscu trzeba tylko nia napędowe krążownika. W tej sytua- szczęścia dopisał Hansie i wielka fala wspomnieć że w walkach ciężko ranny cji podjęto decyzje skierowania okrętu „pchnęła” okręt do przodu, Irene prze- został KL. Schlieper.

6 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Victoria Louise”

Ważnym wydarzeniem w historii Zgodnie z planem opracowanym na ty wśród załogi i ciężko raniąc dowódcę okrętu był udział rezerwowego oddzia- wypadek odrzucenia ultimatum rozpo- okrętu KKpt. Lansa. łu desantowego w przeprowadzonym częcie działań bojowych wyznaczono na Tymczasem na lądzie po zdobyciu for- 17 czerwca szturmie na forty Taku, cało- godzinie 04.00 rano atakiem sześciu ka- tu południowo-zachodniego i pozosta- ścią sił międzynarodowych w zakończo- nonierek10 kotwiczących w ujściu rzeki wieniu tam małej obsady natychmiast nym pełnym sukcesem ataku na chiń- Peiho na fort północno-zachodni, dwie przystąpiono do ataku na fort północ- skie umocnienia dowodził komendant z nich Iltis i Algérine miały za zadanie ny, nacierające oddziały desantowe za- krążownika KzS. Hugo Pohl. zwalczać stanowiska artylerii a następ- stały fort opuszczony przez chińska za- W tym kontekście wypada chociaż nie wesprzeć natarcie przybyłych pod łogę, wewnątrz zdobyto dwie w pełni w skrócie przybliżyć jak doszło do ata- osłona nocy oddziałów desantowych sprawne armaty kal. 150 mm, które na- ku na Taku. na fort. Pozostałe cztery okręty miały tychmiast użyto do wsparcia kanonierek Od wymarszu korpusu wiceadm. w tym czasie ostrzeliwać forty południo- przy ostrzale fortu południowego. Seymoura w dniu 10 czerwca, dowód- wy i północny oraz baterię brzegową, Krótko po godzinie 06.00 w koncen- ca niemieckiej eskadry wiceadm. Ben- a dwa brytyjskie kontrtorpedowce Fame trycznym ogniu okrętów wspieranych demann, zwracał uwagę na niebezpie- i Whiting zdobyć kotwiczące przed arse- przez zdobyte armaty z fortu północne- czeństwo jakie stanowiły forty Taku7 dla nałem cztery nowoczesne chińskie tor- go trafiony został magazyn amunicji we- linii zaopatrzeniowych korpusu i Euro- pedowce typu Hai11. wnątrz fortu południowego, po eksplo- pejczyków przebywających w Tientsin, Japońskiej kanonierce Atago powie- zji ogień chiński znacznie osłabł, teraz swój punkt widzenia przedstawił na na- rzono osłonę dworca kolejowego Tong- strzelały już tylko nieliczne armaty usta- radzie w dniu 14 czerwca, nalegając na ku12. wione w południowej części oraz bate- jak najszybsze podjecie decyzji co do Jednak jak często bywa na wojnie, nie ria brzegowa. dalszych kroków w tej sprawie, jednak wszystko przebiega według planu! Około godziny 07.00 po kolejnym będący na spotkaniu dowódcy nie osiąg- O godzinie 00.50 chińskie baterie nie- trafieniu składu amunicji duch bojowy nęli w tej kwestii porozumienia. spodziewanie otworzyły ogień do kotwi- obrońców został ostatecznie złamany, Kiedy dzień później 15 czerwca czących na rzece kanonierek, zmuszając od tego momentu strzelała już tylko ba- wieczorem zaczęły napływać pierw- te ostatnie do przedwczesnego zajęcia teria nadbrzeżna16. sze meldunki o posiłkach zmierzają- wyznaczonych pozycji i podjęcia walki. W tym samym czasie pomiędzy 07.00 cych w stronę Taku i atakach Bokserów W tym samym czasie oddziały de- a 07.30 część oddziałów desantowych - wspieranych przez regularne oddziały santowe, ok. 820 marynarzy pod osło- Niemcy, Austriacy i Brytyjczycy – prze- na dzielnice zamieszkałe przez Europej- ną nocy podeszły nie zauważone przez transportowana łodziami okrętowy- czyków w Tientsin, dalsze zwlekanie nie obrońców na odległość 500-600 metrów mi na południowy brzeg Peiho zajęła miało sensu. do pierwszego celu ataku, fortu północ- praktycznie bez walki opuszczony przez Na zwołanej 16 czerwca o godzinie no-zachodniego czekając ze szturmem obrońców fort południowy, tym samym 09.00 na pokładzie rosyjskiego okrętu do nastania świtu i na umówiony sygnał w chińskich rękach pozostały już tylko flagowego Rossija naradzie wszyscy do- z kanonierki Iltis13. fort południowo-zachodni i bateria brze- wódcy byli zgodni co do niebezpieczeń- Rozstrzygający bój rozpoczął się gowa. Po zdobyciu fortu południowego stwa jakie z militarnego punktu widze- o świcie, chińscy kanonierzy strzelali KzS Pohl, zarządził krotki odpoczynek nia – w zaistniałej sytuacji – stwarzały w miarę celnie, kanonierka niemiecka dla swoich oddziałów, nie oznaczało forty Taku, podjęto decyzje wystosowa- otrzymała pierwsze trafienie o godzi- to jednak przerwy w bombardowaniu nia do komendanta fortów ultimatum nie 04.26 i w krótkich odstępach kolejne chińskich umocnień17. z zadaniem opuszczenia umocnień8. cztery, trafione zostały również okręty Po przerwie wznowiono natarcie na Wieceadm. Bendemann nakazał jesz- rosyjskie mimo to Algérine i Iltis wspie- ostatnie punkty oporu. Prawie nie na- cze przed południem wyokrętować ze rane przez pozostałe jednostki strzelały potykając na opór zajęto fort południo- stojących na redzie krążowników Hert- szybko i celnie zmuszając w stosunko- wo-zachodni i krótko potem stanowiska ha, Hansa i Gefion rezerwowe oddzia- wo krótkim czasie prawie wszystkie sta- baterii brzegowej, kończąc tym samym ły desantowe. Do nich dołączały lądu- nowiska artylerii do milczenia14. operacje przeciw Taku18. jące na brzegu kompanie desantowe O godzinie 06.45 na sygnał z Iltisa15 Nie był to jednak koniec działań bo- z innych krajów. Jak już wspomniano oddziały desantowe przystąpiły do sztur- jowych, marynarze z załogi krążowni- dowództwo nad całym zgrupowaniem mu. Na prawym skrzydle Brytyjczycy ka, brali czynny udział w dalszych wal- w sile ok. 900 marynarzy powierzono i Japończycy w centrum Niemcy i Au- kach na lądzie. W dniu 25 czerwca po komendantowi krążownika Hansa. striacy na lewym skrzydle Rosjanie. wyładowaniu dodatkowych oddzia- Oddziały desantowe nie niepokojo- Jeszcze w trakcie walk o fort połu- łów, siły międzynarodowe pod dowódz- ne przez nikogo zajęły położony oko- dniowo-zachodni kanonierki Algérine, twem rosyjskiego generała Stoessela do- ło 10 km na wschód dworzec kolejowy Iltis, Bobr, Korietz i Lion podniosły ko- tarły do korpusu Seymoura wybawiając Tongku9. O godzinie 19.30 chińskiemu twice udając się na nowe pozycje, je- go z opresji; nazajutrz korpus dotarł do komendantowi fortów Taku przekaza- dynie rosyjski Giljak po trafieniu przez Tientsin, w ciężkich walkach zdobyto no ultimatum, w którym wskazując na chiński pocisk pozostał unieruchomio- miasto, również i w tej operacji nie za- czynne wspieranie Bokserów przez re- ny na miejscu. Po krótkim ostrzale fortu brakło marynarzy z krążownika Hansa. gularne jednostki armii chińskiej, żą- północnego przez prowadzące okręty Il- Walki z oddziałami chińskimi bronią- dano czasowego opuszczenia umoc- tis i Algérine, cała grupa otworzyła ogień cymi się w kilku umocnionych punk- nień przez garnizon chiński, ultimatum do fortu południowego który do tej pory tach w okolicach miasta, toczyły się jesz- upływało w dniu 17 czerwca o godzinie celnie odpowiadał trafiając kilkakrotnie cze przez około trzy tygodnie dopiero 02.00 w nocy. m.in. kanonierkę Iltis powodując stra- 18 lipca cześć marynarzy wchodzących

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 7 Krążowniki typu „Victoria Louise” w skład oddziałów desantowych wyru- sił ekspedycyjnych w Chinach feldmar- W październiku Hansa wypływa szyła na południe do Tongku by stamtąd szałkiem Grafem von Waldersee. Po w rejs do Japonii odwiedzając Nagasa- powrócić na pokłady okrętów. W mie- spotkaniu odbytym w dniu 25 września ki i Uraga. Z początkiem listopada okręt ście pozostała m.in. kompania desanto- feldmarszałek udał się do Pekinu. powrócił do Tsingtau. wa Hansa. Jednym z najważniejszych proble- W drugiej połowie grudnia krążownik Nieudana wyprawa korpusu admi- mów w nadchodzących miesiącach było udał się na gruntowny remont do Hong- rała Seymoura unaoczniła zaintereso- zapewnienie ciągłości dostaw wojska, kongu, po przybyciu do brytyjskiej bazy wanym mocarstwom, że do uwolnie- amunicji i zaopatrzenia dla międzyna- w dniu 30 grudnia okręt wprowadzo- nia oblężonych w Pekinie i efektywnego rodowego korpusu ekspedycyjnego. Do- no do doku. Remont trwał do końca lu- zwalczenia Powstania Bokserów po- tychczas głównym punktem docelowym tego, w dniu 5 marca 1901 roku Hansa trzebne są niewspółmiernie większe dla przybywających transportów był po- powróciła do Tsingtau. Jeszcze w lutym siły ekspedycyjne. Pospiesznie ściągano łożony około 40 kilometrów na północ 1901 nastąpiła zmiana na stanowisku więc posiłki brytyjskie z Indii, rosyjskie od ujścia rzeki Peiho do zatoki Tschi- dowódcy okrętu, nowym komendan- z Syberii, francuskie z Indochin, amery- li (Pohai) Tientsin, jednak w miesiącach tem został, mianowany do stopnia Ka- kanskie z Filipin a z wysp macierzystych zimowych rzeka często zamarzała i sta- pitän zur See Fregattenkapitän Adolf oddziały japońskie19. Na początku sierp- wała się nieżeglowna. Paschen. nia siły międzynarodowe liczyły już po- Dowództwo sił międzynarodowych Pomiędzy 14 – 29 marca Hansa prze- nad 30 000 żołnierzy. postanowiło działać, po zajęciu w dniu bywała na redzie Taku odwiedzając Na ich czele stanął ponownie wicead- 20 września leżącego na wschód od w dniu 24 marca Schan-hei-kwan. mirał Edward Seymour. Taku fortu Peitsang wybór padł na po- Pod koniec marca Hansa otrzyma- W dniu 5 sierpnia20 nie czekając na łożone w północnej części morza Żół- ła polecenie udania się do Sydney w ce- przybycie niemieckich oddziałów, po- tego umocnione porty Schan-hei-kwan lu reprezentacji Niemiec w uroczystoś- nad 11-tysieczny międzynarodowy kor- i Chin-wan-tau24, kluczowym argu- ciach otwarcia pierwszego parlamentu pus ekspedycyjny wyruszył z Tientsin do mentem było połączenie kolejowe tych sześciu kolonii australijskich po połącze- Pekinu. Detaszowana do korpusu zosta- dwóch miast z Tientsin. Całością sił niu w Związek Australijski. ła, jako jedyny oddział Kaiserliche Ma- przeznaczonych do operacji dowodził W dniu 31 marca krążownik opuś- rine stacjonująca w mieście licząca 195 wiceadmirał Bendemann. cił bazę w Tsingtau kierując się na po- ludzi kompania krążownika Hansa. Pod- W skład zespołu oprócz kilku jedno- łudnie. W drodze do Australii Han- czas gdy dowództwo korpusu ekspedy- stek innych państw weszły cztery okręty sa z drugim Admirałem Hermannem cyjnego ze stojącym na czele rosyjskim liniowe typu Brandenburg25, okręt flago- Kirchhoffem na pokładzie, odwiedzi- generałem Liniwitschem zachęcone sła- wy Fürst Bismarck, krążowniki Hertha, ła Hongkong a następnie wyspy Bor- bym oporem Chińczyków postanowiło Hansa, Kaiserin Augusta, Hela i Geier neo i Jawa, kilkudniowy pobyt okrętu nie czekać i natychmiast pomaszerować kanonierka Jaguar oraz torpedowiec w stolicy Holenderskich Indii Wschod- do Pekinu, kompania Hansa pozosta- Taku. nich Batawii umożliwił załodze zwie- ła zgodnie z rozkazem w Peitsang a na- Dowództwo grupy krążowników po- dzić m.in. rozlegle koszary holender- stępnie powróciła na południe21. wierzono dowódcy krążownika Hansa. skich wojsk kolonialnych. Po powrocie do Tientsin kompania Przeprowadzone w dniach 3 i 4 paź- Po opuszczeniu wód holenderskich Hansa wzmocniona o 150 osobowy od- dziernika operacje desantowe przebie- Hansa podążyła w kierunku południo- dział krążownika Hertha i małe kontyn- gły bez przeszkód, Chińczycy przyjęli wo-zachodniego wybrzeża Australii do genty austro-węgierski i włoski wyru- postawione ultimatum i opuścili umoc- położonego na południe od Perth portu sza w ślad za korpusem ekspedycyjnym nienia, lądujące oddziały nie napotkały Freementle, w dniu 27 kwietnia (?) już do stolicy Chin, dowództwo nad cało- najmniejszego oporu. W Chin-wan-tau na wodach australijskich krążownik na- ścią objął KzS Pohl22. W dniu 18 sierp- lądowały zaprawione w walce kom- potkał dryfujący od czterech tygodni po nia cztery dni po zdobyciu miasta przez panie desantowe krążowników Hansa oceanie Indyjskim trzymasztowy żaglo- siły międzynarodowe oddział KzS Pohla i Hertha wzmocnione przez 78-osobowy wiec brytyjski, po udzieleniu doraźnej dotarł do Pekinu. oddział desantowy z krążownika Hela, pomocy medycznej i przekazaniu pro- W dniu 5 września oddziały piechoty nazajutrz zastąpione przez oddział de- wiantu żaglowiec odholowano do Fre- morskiej generała Hoepfner, zluzowa- santowy okrętu liniowego Brandenburg, ementle27. ły kompanie desantowe eskadry. Wraz który z kolei zastąpił okręt liniowy We- Po uzupełnieniu węgla we Fremeentle z przybyciem Korpusu Ekspedycyjnego issenburg pozostając na redzie portu do okręt wyruszył w dalsza drogę do Mel- Marynarki do Chin i przejmowaniem za- końca października26. bourne28. dań oddziałów desantowych te ostatnie Po zaokrętowaniu swojej kompanii de- W dniu 1 maja Hansa rzuciła kotwi- powracały na okręty. W połowie wrześ- santowej, Hansa udała się do Tsingtau. ce w Port Philip29 dołączając do między- nia wszystkie okręty niemieckie posia- Lądowanie w Chin-wan-tau było ostat- narodowego zespołu przybyłego uświet- dały w miarę pełne składy osobowe. nią akcją krążownika Hansa w opera- nić uroczystości otwarcia australijskiego Pod koniec września szef eskadry cjach przeciwko Bokserom. parlamentu, w skład zespołu wchodził na pokładzie okrętu flagowego Fürst W toku czteromiesięcznych działań bo- także przybyły z Sydney mały krążow- Bismarck w asyście krążownika Han- jowych Hansa poniosła największe straty nik Cormoran (KKpt. Max Grapow)30. sa i okrętu liniowego Wörth udał się osobowe ze wszystkich okrętów Kaiser- 5 maja był dniem uroczystego otwar- do Tschifu23 na spotkanie z przybyłym lichen Marine uczestniczacych w opera- cia parlamentu Związku Australijskiego, z Hongkongu na pokładzie krążowni- cjach na wodach chińskich, w sumie pierwszą sesję uświetnił przybyły z Lon- ka Hertha nowo mianowanym głów- straciła 13 zabitych i 24 rannych ofice- dynu Książe Yorku z małżonką, już o go- nodowodzącym międzynarodowych rów podoficerów i marynarzy. dzinie 08.00 rano na okrętach podnie-

8 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Victoria Louise” siono wielką galę banderową, w ciągu Paul Hilbrand), Schwalbe (KKpt. Her- komendanta przejął Korvettenkapitän dnia Książe Yorku wizytował krążownik mann Jacobsen) i kanonierkę Luchs Lothar Persius. Hansa. Kilkudniowy pobyt w Port Philip (KKpt. Georg Wuthmann)33 do leżącego W kwietniu Hansa odwiedziła Japo- urozmaicały załodze nie tylko częste po- na południe od Szanghaju portu Ning- nię, kontradmirał Graf von Baudissin byty w Melbourne, ale także wycieczki bo, przyczyną były zamieszki w prowin- przyjęty został na audiencji przez cesa- organizowane w głąb lądu. cji Tschekiang (Zhejiang). rza Japonii Mutsuhito, następnie okręt W dniu 18 maja Książe i Księżna Yor- Dla całej Eskadry w tym i Hansy na- reprezentował Kaiserliche Marine pod- ku w honorowej eskorcie okrętów udali stąpiły teraz rutynowe rejsy i wizyty czas rewii Floty japońskiej przed Kobe. się do Sydney, kontynuując w tym mie- w portach na akwenie należącym ope- Po powrocie do Tsingtau Hansa wzię- ście uroczystości otwarcia parlamentu. racyjnie do stacji Dalekowschodniej, od ła udział w majowych ćwiczeniach Po krótkim spotkaniu z przybyłym Japonii na północy aż po Singapur i In- eskadry na wodach Morza Żółtego. do Sydney okrętem hydrograficzno-ba- die Holenderskie na południu przepla- W ćwiczeniach przeprowadzonych pod dawczym Möwe31 (KKpt. Carl Schön- tane postojami w Tsingtau. Służbę na dowództwem wiceadmirała Richar- felder), Hansa opuściła 24 maja Sydney okrętach urozmaicały ćwiczenia poje- da Geisslera, poza Hansa wzięły udział w drodze powrotnej odwiedziła Matupi dyncze i zespołowe okrętów, przerywa- okręt flagowy Fürst Bismarck oraz Hert- na wyspie Neupommern i stolicę Filipin ne naprawami i remontami przeprowa- ha i Thetis. Manile. W dniu 16 czerwca krążownik dzanymi po części własnymi środkami W czerwcu przybył na okręt nowy do- powrócił do Tsingtau. bądź w stoczniach japońskich i brytyj- wódcą krążownika Kapitän zur See Jo- Wraz z podpisaniem protokołów koń- skich34, w tym okresie nie zanotowano hannes Schröder. cowych w dniu 7 września 1901 roku na Hansa awarii. W drugiej połowie lipca krążownik zakończono operacje sprzymierzonych Po niespełna 10 miesiącach, w dniu zawitał do koreańskiego portu Czemul- na wodach chińskich. 26 sierpnia opuścił swoją flagę kontr- po, w dniu 22 lipca kontradmirał Graf W drugiej połowie roku Hansa wyko- admirał Hunold von Ahlefeld, wakujące von Baudissin odwiedził stolicę kraju nywała rutynowe rejsy wzdłuż wybrzeża stanowisko 2-go Admirała objął dopiero Seul. chińskiego zachodząc na redę Taku i od- w dniu 19 listopada kontradmirał Graf W następnym okresie Hansa wykony- wiedzając chińskie porty m.in. Szang- Friedrich von Baudissin. wała rutynowe rejsy wzdłuż wybrzeża haj. W dniu 11 listopada dotychczasowy W listopadzie krążownik reprezen- chińskiego przeplatane dłuższymi posto- naczelny dyrektor stoczni (Oberwerftdi- tował Niemcy na uroczystościach ża- jami w Tsingtau. W dniu 20 paździer- rektor) w Kilonii wiceadmirał Hunhold łobnych po śmierci wicekróla prowin- nika nastąpiła kolejna zmiana na sta- von Ahlefeld zastąpił na stanowisku 2-go cji Kuangsu, w tym celu Hansa udała się nowisku 2-go Admirała, swoją flagę na Admirała powracającego do kraju po w niecodzienny bo prawie 400 kilome- okręcie opuścił kontradmirał Graf von przeszło rocznym pobycie na Dalekim trowy rejs w górę rzeki Jangtse do Nan- Baudissin, a jego miejsce zajął przyby- wschodzie kontradmirała Kirchhoffa. kingu. ły w dniu 22 listopada Kapitän zur See Pierwsza połowa roku 1902 nie obfi- W grudniu w ostatnich ćwiczeniach Henning von Holtzendorff. towała w szczególnie godne odnotowa- eskadry roku 1902, artylerzyści krążow- Nowy rok załoga krążownika przywi- nia wydarzenia. nika Thetis zdobyli puchar ufundowa- tała w Japonii, pod koniec roku Hansa Powtarzanie nazw portów corocznie ny 21 stycznia 1901 roku przez Cesarza udała się na krotki, bo trwający tylko od rutynowo odwiedzanych przez okręty dla najlepszego okrętu Eskadry krążow- 27 grudnia do początku stycznia 1904 Eskadry w tym i okrętu „Hansa” może ników. roku okresowy remont do japońskiego prowadzić do znudzenia i wyczerpania Kończący się rok przyniósł ze sobą portu Uraga. czytelnika, dlatego ograniczę się tylko zmianę na stanowisku dowódcy okrętu, Początek roku 1904 przyniósł ze sobą do ciekawszych wydarzeń związanych w grudniu 1902 nowym komendantem dalszy wzrost napięcia na Dalekim z Eskadrą Dalekowschodnią w których krążownika został dotychczasowy do- Wschodzie. Rywalizacja rosyjsko-japoń- bez wątpienia brała udział nasza boha- wódca krążownika Thetis Fregattenka- ska o wpływy w Korei i Mandżurii pro- terka. pitän van Semmern. wadziła nieuchronnie do wybuchu kon- Na początku lutego przybył z Niemiec Nowy rok 1903 zastał okręt fliktu zbrojnego36. krążownik Thetis32 (FKpt. van Sem- w Kiautschou. Szef eskadry wiceadmirał Richard mern). W lutym 1903 roku krążowniki Geissler otrzymał w dniu 7 stycznia W dniu 15 lutego nastąpiła zmiana na Fürst Bismarck, Hansa i Thetis opuś- z Berlina depeszę informującą o możli- stanowisku szefa Eskadry krążowników, ciły Tsingtau i udały się do ujścia rzeki wości wybuchu wojny między tymi kra- nowym dowodzącym eskadry został Jangtse pozostając tam do połowy mar- jami. Dyrektywa przekazana przez sztab były szef „Detaszowanego Dywizjonu” ca. Pod koniec marca Hansa powtórzy- Admiralicji nakazywała utrzymanie bez- wiceadmirał Richard Geissler. Wicead- ła zeszłoroczna wyprawę do Nankingu, względnej neutralności, obserwowanie mirał Bendemann przekazał dowódz- tym razem w wyprawie towarzyszyła przebiegu wydarzeń i ochronę a w ra- two Eskadry swojemu następcy w Sin- krążownikowi kanonierka Luchs (KL zie potrzeby ewakuację obywateli nie- gapurze i udał się w drogę powrotną do Ernst Ewers) w Nankingu kontradmi- mieckich i austro-węgierskich z zagro- kraju. rał Graf von Baudissin przesiadł się na żonych konfliktem obszarów. W dniu 6 marca krążownik Kaiserin kanonierkę i udał się do Hankau (Han- Zgodnie z dyrektywą Admiralicji Han- Augusta i torpedowce S 91 i S 92 zgod- kow)35 w prowincji Hupah centrum sa przewiozła w dniach 20 i 23 stycz- nie z rozkazem opuściły Tsingtau udając handlu w środkowych Chinach. W mar- nia z Czemulpo37 i Dalnyj38 do Tsingtau się w drogę powrotną do Niemiec. cu nastąpiła zmiana na stanowisku do- wszystkie chętne do ewakuacji osoby. Od 9 kwietnia dowódca eskadry de- wódcy krążownika, obowiązki dowód- W dniu 27 stycznia 1904 roku pełnią- taszował małe krążowniki Geier (KKpt. cy okrętu do czasu przybycia nowego cy funkcje 2-go Admirała KzS. Henning

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 9 Krążowniki typu „Victoria Louise” von Holtzendorff otrzymał na pokładzie W maju Kiaoutschou opuścił Bus- Wysłana 23 sierpnia na poszukiwanie swojego okrętu flagowego Hansa nomi- sard skierowany na stacje wschodnio- kanonierka Tiger (KKpt. Deimling) nie nację na stopień kontradmirała. afrykańską. odnalazła żadnych śladów po zaginio- Japonia decydując się na rozpo- W czerwcu dowództwo krążownika nych oficerach44. częcie działań wojennych przeciw- Hansa objął Fregattenkapitän (awanso- Więcej szczęścia miął Korvettenka- ko Rosji zaatakowała w nocy z 8/9 wany wkrótce do stopnia KzS.) Eugen pitän Albert Hopman opuszczając Port lutego, bez wcześniejszego wypowie- Weber. Artur dwa dni później tą samą drogą co dzenia wojny rosyjskie okręty kotwi- W lipcu na wodach okalających Kia- von Gilgenheimb, został na morzu prze- czące na zewnętrznej redzie bazy Port outschou prowadzono ćwiczenia zespo- jęty przez japoński niszczyciel i 20 sierp- Artur, uszkadzając pancerniki Retwi- łowe i strzelania artyleryjskie wszystkich nia na jachcie odstawiony do Tsingtau. zan i Cezariewicz oraz krążownik Pal- przebywających w Tsingtau okrętów, po Planowany przydział Hopmana do Wła- lada. Nazajutrz w dniu 9 lutego po po- raz kolejny najlepsi okazali się artylerzy- dywostoku względnie do podążającej na łudniu dopełnił się los dwóch innych ści okrętu flagowego Fürst Bismarck, Daleki Wschód, 2 Eskadry Oceanu Spo- okrętów rosyjskich przebywających na zdobywając Puchar Cesarza. W tym kojnego został ostatecznie zarzucony redzie Czemulpo, krążownika Wariag okresie aktywność okrętów niemieckich i oficer powrócił w październiku do kra- i kanonierki Koriejec, które po nieuda- na Morzu Żółtym ograniczyła się do ju. nej próbie przedarcia się na pełne mo- unieszkodliwiania zerwanych z kotwic W drugiej połowie roku Hansa tak jak rze zostały zatopione przez własne za- min rosyjskich. i pozostałe okręty krążyła po obszarze łogi w Czemulpo39. W dniu 10 sierpnia po wielu miesią- należącym operacyjnie do stacji Daleko- Trzy dni po rozpoczęciu działań wo- cach bezczynności doszło na morzu wschodniej zapuszczając się aż do Indii jennych w dniu 12 lutego, Hansa ewa- Żółtym do bitwy morskiej pomiędzy es- Holenderskich. kuowała z Port Artura ostatnich obywa- kadrą rosyjską (I. Eskadra Oceanu Spo- W dalszym ciągu Morze Japońskie teli niemieckich i austro-węgierskich. kojnego) pod dowództwem admirała i akweny leżące na północ od niego Po wyładowaniu oddziałów japoń- Wilhelma Witgefta–Witthöft a eskadrą nie były odwiedzane przez okręty nie- skich na półwyspie koreańskim przeby- japońską dowodzoną przez admirała mieckie. Po rejsach na obszarze sta- wający od połowy lutego w Czemulpo, Heihachirō Togo. Podjęta przez Rosjan cji, z końcem roku nastąpiła ostatnia krążownik Thetis ewakuował w dniach próba przerwania blokady i przejścia zmiana na stanowisku 2-go Admirała, 21-22 lutego pozostałych obywateli do do Władywostoku mimo początkowych z dniem 16 grudnia swoją flagę na Han- Tsingtau. sukcesów, zakończyła się niepowodze- sie podniósł kontradmirał Heinrich Graf Dla zapewnienia łączności z posel- niem i gros okrętów rosyjskich zawró- von Moltke. stwem w stolicy Korei Seulu, szef eska- ciło do Port Artur40, tylko nielicznym Z końcem roku w skład Eskadry Da- dry wiceadmirał Richard Geissler pole- okrętom rosyjskim udało się przedrzeć lekowschodniej wchodziły: krążowni- cił aby w Czemulpo stacjonował okręt na południe. Po bitwie w godzinach ki Fürst Bismarck, Hansa, Thetis, Geier, wojenny. wieczornych do Tsingtau zawinął krą- Sperber i Seeadler, kanonierki Tiger, Ja- Z chwilą wybuchu wojny rosyjsko-ja- żownik Nowik, po uzupełnieniu zapa- guar, Iltis i Luchs oraz torpedowce S 90 ponskiej wiele państw przydzieliło do sów węgla okręt rosyjski opuścił niemie- i Ta k u . obu walczących stron swoich obserwa- cką bazę, dowódca okrętu Maksymilian Z początkiem nowego roku wybuchły torów wojskowych, z ramienia rządu Schulz zdecydował się przedrzeć do zamieszki w środkowych prowincjach niemieckiego funkcje oficjalnego obser- Władywostoku obierając drogę wokół Chin, w związku z tym dowódcą eska- watora przy kwaterze głównej armii ja- Japonii41. dry skierował tam dla ochrony obywa- pońskiej objął attaché morski w Tokio Dzień później 11 sierpnia przed Kia- teli niemieckich okręty wojenne, m.in. Korvettenkapitän Konrad Trummler, po outschou pojawił się uszkodzony okręt krążownik Hansa. „Stacjonery” pozo- stronie rosyjskiej w Port Arthur przeby- flagowy eskadry rosyjskiej Cesarie- stały na pozycjach do marca. wał Korvettenkapitän Albert Hopman wicz42 w asyście trzech niszczycieli Be- Następne tygodnie upłynęły na rejsie ze sztabu Admiralicji i Kapitänleutnant sposzczadnyj, Bestrasznyj i Besszum- wzdłuż wybrzeża Chin aż do Indochin, Alfred Ritter Hentschel von Gilgen- nyj43. Wszystkie cztery okręty rosyjskie po drodze Hansa odwiedzała liczne por- heimb przydzielony ze sztabu Eskadry pozostały do końca wojny internowane ty chińskie m.in. Szanghaj. krążowników. w Kiaoutschou. W obliczu nadciągającej rosyjskiej W pierwszej połowie roku, okręty es- Po odcięciu Port Artur przez japoń- II Eskadry Oceanu Spokojnego, wice- kadry w związku z tocząca się wojna czyków i nieudanej próbie przerwania admirał Richard Geissler skoncentro- nie odwiedzały praktycznie północnej blokady w dniu 10 sierpnia, przebywa- wał wszystkie jednostki swojej eskadry części Morza Chińskiego. Z początkiem jący w Port Artur obserwatorzy otrzy- w Tsingtau. Okręty pozostały w bazie aż marca Hansa przebywała w Tsingtau, mali z Berlina pozwolenie opuszczenia do końca maja prowadząc intensywne 3 marca był ważną datą w historii Kia- rosyjskiej twierdzy. ćwiczenia zespołowe na wodach okala- outschou w tym dniu przekazano do Jako pierwszy opuścił Port Artur, Ka- jących Kiaoutschou. Tym razem zdoby- użytku nowo wybudowany port we- pitänleutnant von Gilgenheimb w towa- wając puchar cesarski najlepsi okazali wnętrzny tzw. Nowy Port (Neue Hafen), rzystwie francuskiego obserwatora Ca- się artylerzyści z krążownika Thetis. symbolicznego aktu otwarcia dokonał pitaine de Fregatte (kmdr por.) Comte Po bitwie morskiej pod Cuszimą, z po- z pokładu kanonierki Iltis Gubernator de Cuverville, obaj oficerowie wypłynę- czątkiem czerwca okręty niemieckie Kiaoutschou KzS. Oskar Truppel w to- li w dniu 16 sierpnia z zatoki Gołębiej wznowiły rejsy na obszarze stacji omi- warzystwie 2-go Admirała von Holzen- na pokładzie chińskiej dżonki, nie do- jając w dalszym ciągu północną cześć dorffera. W tym okresie Hansa spędziła cierając nigdy do portu przeznaczenia Morza Żółtego. Zmniejszenie dużych większość czasu w Kiaoutschou. Schan-hei-kuan. jednostek Eskadry45 do dwóch krążow-

10 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Victoria Louise” ników pociągnęło za sobą likwidację pońskim parowiec należący do NDL-u funkcje objął FKpt./Kpt.z.S. Friedrich stanowiska 2-go Admirała, ostatni posia- (Norddeutsche Loyd) Roon48 wszedł na von Kameke pozostając na stanowisku dacz tego stanowiska kontradmirał Graf mieliznę koło wyspy Okinoshima i od- aż do marca 1914 roku. Rutynową służ- von Moltke opuścił swoją flagę na Han- niósł uszkodzenia dna, na pomoc pe- bę okrętu szkolnego w roku 1912, Han- sie w dniu 27.07 i udał się w drogę po- chowcowi pośpieszyła Hansa. Po czte- sa rozpoczęła w dniu 8 czerwca wio- wrotną do kraju. Przewidziany na jego rech dniach w dniu 20 maja udało się sennym rejsem po Bałtyku. W kolejny następcę Kapitän zur See Carl Coerper Hansie ściągnąć uszkodzony parowiec trzeci rejs jesienno-zimowy okręt wypły- skierowany został na stanowisko atta- z mielizny i odholować na sześciotygo- nął w dniu 26 sierpnia, tak jak w roku ché morskiego w Londynie46. dniowy remont do Nagasaki. poprzednim trasa rejsu wiodła na wody W dniu 11 listopada nastąpiła kolej- Była to ostatnia akcja naszej boha- północnoamerykańskie i Morza Karaib- na zmiana na stanowisku szefa Eska- terki. Po powrocie do Kiaoutschou skiego. dry krążowników, nowym dowódcą otrzymała rozkaz powrotu do kraju. Również i ten rejs upłynął bez specjal- eskadry został kontradmirał Alfred Bre- W dniu 4 lipca 1906 roku Hansa opuści- nych wydarzeń, Hansa powróciła do Ki- using. Wiceadmirał Geissler przekazał ła Tsingtau kierując się na południe. Po lonii w dniu 7 marca 1912 roku. dowództwo Eskadry swojemu następcy powrocie do Niemiec okręt przez Kilo- Rozpoczęty 4 czerwca tradycyjny w Hongkongu po czym udał się w drogę nię udał się do Gdańska. Tam w związ- wiosenny rejs szkolny roku 1912 pro- powrotną do Niemiec. ku z planowana przebudową na okręt wadził tym razem do wschodniej części W związku z ciężkimi zamieszkami szkolny został 26 października wycofany Morza Bałtyckiego po drodze okręt od- jakie od 18 grudnia ogarnęły Szanghaj ze służby, na krótko bo tylko w paździer- wiedził Karlskronę, a pomiędzy 3-15 lip- nowy dowódca eskadry odwołał pla- niku obowiązki dowódcy pełnił Korvet- ca Hansa gościła na Newie w Sankt Pe- nowany rejs na południe i pospiesz- tenkapitän Otto Meinardus. tersburgu. nie skierował do miasta krążowniki Czwarta z kolei wyprawa jesienno- Fürst Bismarck, Hansa i kanonierkę Ja- * * * zimowa rozpoczęta 30 sierpnia wiodła guar (KKpt. Adolf Kloebe). Było to ko- Gruntowną przebudowę i moderniza- po raz kolejny przez Atlantyk na wody nieczne, gdyż przebywające w tym cza- cję okrętu na wzór krążowników Victo- Ameryki Północnej i Środkowej. Rów- sie w Szanghaju kanonierki Tiger (KKpt. ria Louise i Hertha powierzono Kaiser- nież i ten rejs szkolny zakończył się bez Hans von Abeken) i Vaterland47 (KL. lichen Werft Danzig, prace stoczniowe specjalnych wydarzeń w dniu 11 marca Ernst Toussaint) nie były w stanie za- na okręcie rozpoczęto w kwietniu 1907 1913 roku w Kilonii. Po remoncie i tra- pewnić dostatecznej ochrony niemie- roku i zakończono po prawie dwóch la- dycyjnym rejsie wiosennym roku 1913, ckim placówkom dyplomatycznym, tach w marcu 1909 roku. Hansa wyruszyła 11 sierpnia w swoja kulturalnym i przedstawicielstwom han- W dniu 1 kwietnia 1909 roku Hansa piątą i jak się miało okazać ostatnia wy- dlowym znajdującym na terenie miasta. weszła ponownie do służby jako okręt prawę jesienno-zimowa, tym razem tra- Wyokrętowane w Szanghaju oddziały szkolny Kadetów Marynarki i Chłop- sa rejsu wiodła jak za pierwszym razem desantowe przejęły ochronę konsulatu ców Okrętowych (Seekadetten-und na morze Śródziemne. Również i tym i klubu niemieckiego. Schiffsjungenschulschiff), nowym do- razem rejs szkolny przebieg bez prze- Oddziały desantowe wyokrętowane wódcą okrętu został KzS. Otto Back, szkód. Powrót do Kilonii nastąpił w dniu z zakotwiczonych na rzece Huangpu za- krążownik został podporządkowany In- 17 marca 1914 roku. granicznych okrętów patrolowały cen- spekcji do spraw Wyszkolenia (Inspek- Jak zwykle po powrocie krążownik trum miasta i przejęły ochronę dzielnicy tion der Bildungswesen). przeszedł do stoczni, w kwietniu na- europejskiej. W trakcie trwających kilka W pierwszym rejsie wiosennym okręt stąpiła zmiana na stanowisku dowód- tygodni zamieszek nie zanotowano starć krążył po wodach macierzystych i przed cy okrętu ostatnim komendantem został z wyokrętowanymi oddziałami niemie- wybrzeżem norweskim. Po powrocie FKpt. Karl von Hornhardt. ckimi, w międzyczasie siły rządowe zdo- do Kilonii rozpoczęto przygotowania Wybuch wojny zastał Hanse w Wil- łały na tyle opanować sytuacje, ze już na do pierwszego wielkiego rejsu szkolne- helmshaven w trakcie przygotowań początku stycznia 1906 roku okręt flago- go. W dniu 23 sierpnia 1909 roku Hansa do kolejnego rejsu jesienno-zimowe- wy Fürst Bismarck z dowódcą Eskadry opuściła Kilonię kierując się na Morze go wiodącego na wody amerykańskie, na pokładzie opuścił miasto. Śródziemne, powrót do kraju nastąpił w dniu 11 sierpnia krążownik opuś- Z końcem lutego ostatnie okręty opuś- 15 marca 1910. cił Jade i udał się do Kilonii. W dniu 12 ciły Szanghaj. Hansa udała się na krótki Po wyokrętowaniu kadetów, krążo- sierpnia w ramach Hochseeflotte utwo- remont do Tsingtau, w trakcie remontu wnik skierowano na remont do stoczni. rzona została V Grupa Rozpoznawcza na okręt przybył nowy dowódca, Kapi- W kwietniu nastąpiła zmiana na stano- (V. Aufklärungsgruppe) dowódcą nowo tän zur See Marwede. Po powrocie z po- wisku dowódcy okrętu, stanowisko objął utworzonej grupy został dotychczaso- czątkiem kwietnia do linii, Hansa i Fürst FKpt./Kpt.z.S. Constanz Feldt. wy 2-gi Admirał okrętów rozpoznaw- Bismarck udały się z pierwszą od zakoń- Z początkiem czerwca Hansa wypły- czych KAdm. Gisberth Jasper, okrętem czenia wojny japońsko-rosyjskiej wizytą nęła w tradycyjny rejs wiosenny po Bał- flagowym V Grupy Rozpoznawczej zo- okrętów niemieckich do Japonii. tyku. stała Hansa. Po zakończeniu wizyty i opuszczeniu Drugi wielki rejs szkolny rozpoczę- Po przywróceniu gotowości bojowej wód japońskich okręty rozdzieliły się, ty 23 sierpniu 1910, wiódł tym razem pod koniec sierpnia V Grupa Rozpo- Fürst Bismarck podążył do Taku dokąd przez Atlantyk na wschodnie wybrzeże znawcza przeprowadziła patrol na środ- dotarł w dniu 28 kwietnia; Hansa pod- USA i na Karaiby. Powrót okrętu nastą- kowym i zachodnim Bałtyku49. jęła samotnie rejs patrolowy po wodach pił w dniu 14 marca 1911 roku. Po „wi- W dniu 21 września V Grupa Rozpo- mórz Żółtego i Wschodnio-Chińskiego. zycie” w stoczni i tradycyjnej kwietnio- znawcza podporządkowana zostaje do- W dniu 16 maja płynący po Morzu Ja- wej zmianie na stanowisku dowódcy, wódcy sił na Bałtyku (Oberbefehlshaber

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 11 Krążowniki typu „Victoria Louise” der Ostseestreitkräfte – O.d.O) GrAdm. X.1897 – III.1899 Szef sztabu I Eskadry, 22.III.1899 x 6,4 x 2,55 m, szybk. 32 w. (na próbach 35,07 – Prinz Heinrich von Preussen. V Gru- kontradmirał , V.1899 – IV.1900 Szef II Dywizjonu/2- 35,2 w.!) uzbr.: 6 x 47 mm, 2 w.t. 457 mm. załoga 57 gi Admirał Eskadry krążowników (Dalekowschod- ludzi. Zdobyte w Arsenale Taku podzielono pomię- pa Rozpoznawcza prowadzi do 20 paź- niej) jednocześnie w zastępstwie styczeń-luty 1900 dzy cztery państwa. Hai-Lung (bryt. Taku wyc. 1916 dziernika patrole w zachodniej części Szef Eskadry, VII.1900 – X.1901 Szef I Inspektora- w Hongkongu), Hai-Hoha ros.Lejtenant Burakov tu Marynarki, X.1901 – IX.1903 Inspektor do spraw 23/24.VII.1904 ciężko uszkodzony przez uzbrojone Bałtyku. broni torpedowej (Inspekteur des Torpedowesens) barkasy jap. pancerników Mikasa i Fuji 26.VII prze- W związku z planowaną operacją jednocześnie Szef II Eskadry, VII.1902 – IX.1902/ łamał się i zatonął), Hai-Ching niem. Ta k u wycof.13. na wodach wschodniego Bałtyku Han- VII.1903 – IX.1903, IX.1903-IX.1904 Szef II Eska- VI.1914 i 28.09 samozatopiony w Tsingtau), Hai- dry, 27.I.1904 wiceadmirał; 14.III.1904 do dyspo- Nju (franc.Ta ko u 22.II.1911 wszedł na mieliznę koło sa wraz ze swoimi „siostrami” opuszcza zycji, 26.VII.1914 mianowany admirałem (honoro- wyspy Poulo-Condor, 27.04. ściągnięty, 30.IX.1911 w dniu 21 października Kilonię biorąc wo). wycof. w Sajgonie). kurs na Gdańsk. 4. Prinz Heinrich awans na stopień wiceadmi- 12. Dowódca amerykańskiej kanonierki Mono- rała otrzymał w dniu 5 grudnia 1899 roku w Hong- cacy odmówił udziału w tej operacji. W przeprowadzonym w dniach 24- kongu. 13. Kanonierka Iltis (Kanonenboot), zbud. 1897- 26 października wypadzie na wody 5. Z przebywającej od 31 maja na redzie Taku 1898 w stoczni Friedrich Schichau Danzig, wyp. wschodniego Bałtyku Hansa nie wzięła kanonierki Iltis (KKpt. Wilhelm Lans), detaszowa- 1048 ton, wym.: 65,2 x 9,1 x 3,63 m. szybk. 14,8 w. no na prośbę konsula w dniu 4 czerwca do ochrony uzbr.: 4 x 88 mm, 6 x 37 mm, załoga 130 ludzi. Iltis udziału, awaria maszyn w dniu 22 paź- konsulatu i przebywających w mieście cudzoziem- od 01.12.1898 roku w służbie zamorskiej, samozato- dziernika zmusiła okręt do udania się ców oddział złożony z 2 oficerów i 30 marynarzy. piony w dniu 28.09.1914 w Tsingtau. Za Taku okręt Jednak już pięć dni później w dniu 9 czerwca od- odznaczony został orderem Pour le Merite. Iltis był do stoczni. Na czas trwania operacji do- dział powrócił na okręt, zastąpiony w Tientsin przez pierwszym okr ętem z serii sześciu jednostek, pozo- wódca V Grupy KAdm. Jasper podniósł Detaschment złożony z marynarzy małego krążow- stałe okręty to: Jaguar, Tiger, Luchs, Panther, Eber. swoja flagę na krążowniku Hertha. nika Irene. Podyktowane to było chęcią przywróce- 14. Kanonierki podeszły blisko chińskich umoc- nia pełnej gotowości bojowej kanonierki; Iltis jako nień tak aby móc skutecznie użyć w walce działka Po zakończeniu remontu okręt udał jedyny okręt niemiecki mógł z racji niewielkiego za- szybkostrzelne mniejszych kalibrów (w tym celu Il- się do Świnoujścia, tam też w dniu 28 nurzenia operować w ujściu rzeki Paiho nad którą tis otrzymał z krążownika Hertha dodatkowo dwa października na swój „stary” flagowiec leżą forty Taku. W mieście pozostał jednak zastęp- działka kal. 37 mm). Ostrzał prowadzono na ko- ca dowódcy kanonierki Iltis Kapitänleutnant Ro- twicy, ogień kanonierek siał spustoszenie na otwar- powrócił kontrad. Jasper. bert Kühne stając na czele nowo przybyłego oddzia- tych stanowiskach artyleryjskich fortów, to właśnie Po powrocie okrętów do Kilonii zgod- łu. Tientsin dziś znane jako Tianjin. Taku dziś zna- było przyczyną szczególnie dużych strat wśród ob- ne jako Dagu. sług dział. nie z rozkazem z dnia 28 października 6. Byly to Hertha, Hansa, Kaiserin Augusta i Ge- 15. Sygnałem do szturmu była czarna kula rozpoczęto przygotowania do wycofa- fion. wciągnięta na fokmaszcie, kilka chwil później ten nia okrętów ze sł.użby 7. Forty Taku położone przy ujściu rzeki Peiho sam sygnał oznaczający „przerwać ostrzał” fortu do Morza Żółtego, broniły dostępu do miasta Tien- podniosła na maszcie głównym HMS Algérine. W dniu 16 listopada Hansa została tsin ważnego węzła kolejowego na drodze do Peki- 16. To właśnie w pojedynku z baterią brzegową wycofana ze służby, w tym samym dniu nu. Całość umocnień tworzyły cztery forty: Północ- Iltis otrzymał ciężkie trafienie pociskiem kal. 240 rozwiązano także Dywizjon krążowni- no-zachodni, Północny, Południowy i Południowo- mm, które mogło okazać się zgubne w skutkach dla zachodni oraz tzw. bateria brzegowa, wyposażo- okrętu. Granat przebił sterburtę, wewnątrz okrętu ków szkolnych. ne były m.in w działa kalibrów 240 mm, 210 mm, wyrządził duże zniszczenia zabijając dwóch i raniąc Rozbrojony okręt pozostanie w Kilo- 150 mm. Załogę fortów stanowiło ok. 5000 żołnie- trzech marynarzy, opuścił okręt na bakburcie i eks- rzy. Wiceadmirał Bendemann wymienił kilka punk- plodował na przeciwległym brzegu! nii do końca wojny, przeholowany do tów z których najważniejsze były: możliwość łatwe- 17. Ostrzał ostatnich umocnień chińskich pro- Kaiserliche Werft poddany przebudowie go przerwania – praktycznie w każdej chwili – li- wadzono także ze zdobytego w forcie południowym w 1915 roku, służy tam jako hulk miesz- nii komunikacyjnych przez załogi Fortów. Nie moż- działa kal. 210 mm. ność ostrzału umocnień przez duże okręty kotwi- 18. Ostatecznie akcję oczyszczania fortów kalny dla załóg torpedowców. czące (ze względu na płycizny) w odległości 14-19 z chińskich maruderów zakończono w dniu 21 Hansa zostaje oficjalnie skreślona z li- km od brzegu oraz szczupłość sił jakie pozostały do czerwca. Brytyjczycy zajęli fort północno-zachod- sty floty w dniu 6 grudnia 1919 roku dyspozycji po wyekwipowaniu korpusu admirała ni, Japończycy fort północny a Niemcy i Rosjanie Seymoura. fort południowy. Straty poniesione przez międzyna- i w 1920 roku pocięta na złom w Audorf 8. Ultimatum wystosowano po tym jak dowód- rodowe oddziały wyniosły 118 zabitych i rannych, koło Rendsburga nad Kanałem Kiloń- cą kanonierki Iltis Korvettenkapitän Wilhelm Lans straty kontyngentu niemieckiego to tylko... 1 ranny! skim. zapewnił, że zdobycie fortów przy użyciu posiada- Straty obrońców: ok. 700 zabitych i rannych oraz nych sił jest jeszcze możliwe! Ultimatum podpisa- 100 wziętych do niewoli. Trafienia i straty poniesio- li: wiceadm. Hiltebrandt (Rosja), wiceadm. Ben- ne przez okręty uczestniczące w dniu 17 czerwca (ciąg dalszy nastąpi) demann (Niemcy), kontradm. Courejolles (Fran- w operacji przeciw fortom Taku: cja), kontradm. Bruce (W. Brytania), kmdr. Nagna- Iltis otrzymał 21 trafień, straty wśród załogi: 7 mine (Japonia), kmdr. por. Casella (Włochy), kpt. zabitych i 11 rannych (ciężko ranny palacz Emil Przypisy mar. (Linienschiffsleutnant. I. kl.) Kottowitz (Au- Wehn zmarł w dniu 22.06.), 1. Hansa łacińskie określenie niemieckiego sło- stro-Wegry). Ultimatum nie podpisał kontradm. Algérine otrzymał 5 trafień, straty wśród załogi: wa „Hanza”. Początkowo związek miast niemie- Kempf (USA). Decyzja zdobycia szturmem for- 9 rannych, ckich, z czasem rozszerzony na inne miasta północ- tów Taku kryła w sobie duże ryzyko, oddziały de- Bobr otrzymał 1 trafienie, bez strat wśród załogi, nej Europy. Pomiędzy XII a XVII wiekiem najwięk- santowe lądujące od rana 16 czerwca na brzegu Korietz otrzymał 6 trafień, straty wśród załogi: 10 szy związek gospodarczo-polityczny w Europie. pozbawione rezerw skazane były na sukces! Nie- zabitych i 21 rannych, 2. Do dnia dzisiejszego najważniejsze miasta sta- powodzenie ataku i ewentualna ewakuacja – bez Giljak otrzymał 3 trafienia, straty wśród załogi: rej Hanzy są dumne ze swego hanzeatyckiego rodo- możliwości wsparcia własnych ciężkich okrętów – 8 zabitych i 47 rannych, wodu, dwa z nich zachowały do czasów współczes- pod ogniem chińskiego garnizonu, zakończyła by Lion otrzymał 3 trafienia, straty wśród załogi nych polityczną autonomię tworząc niezależne kraje się niewątpliwie wielkimi stratami. Ewentualna 3 rannych, związkowe, ich oficjalne nazwy brzmią: Hansestadt porażka oznaczała w dalszej kolejności całkowi- Whiting otrzymał l trafienie, bez strat wśród za- Bremen i Hansestadt Hamburg, miasta wchodzą- te odcięcie i unicestwienie korpusu admirała Sey- łogi. ce w skład innych krajów związkowych zachowały moura (od 19.06. w pełnym odwrocie w kierun- Powyższe dane dotyczące uszkodzeń i strat jed- swój tradycyjny przyimek przypominający o dawnej ku na Tientsin) i ewentualna rzeź Europejczyków nostek – z wyjątkiem Iltis – są niepewne. przynależności do Hanzy np.: Hansestadt Lübeck, w Tientsin (w mieście broniło się 859 marynarzy 19. W sk ład Korpusu Ekspedycyjnego Mary- Hansestadt Rostock, Hansestadt Stralsund, Hanse- z załóg zakotwiczonych okrętów, żołnierzy piecho- narki utworzonego 25.VI.1900 roku weszły I i II stadt Wismar, Hansestadt Greifswald. Odzwiercied- ty morskiej z III Seebataillon, oraz oddział ochot- Batalion morski (Seebataillon) w sile 62 oficerów lają to także tablice rejestracyjne np.: HH – Hanse- ników utworzony z Europejczyków zamieszkałych i 2500 żołnierzy. Dowódcą mianowany został In- stadt Hamburg, HL – Hansestadt Lübeck, HRO – w mieście w większości Niemców). spektor piechoty morskiej Generalmajor von Ho- Hansestadt Rostock, HST – Hansestadt Stralsund. 9. Według Emila Wilhelmy, China Land und epfner. Pierwsze transporty (Wittekind i Frankfurt) 3. Ernst Fritze, admirał, ur. 20.IV.1850 w Hage- Leute, Illustrirte Geschichte des Reiches der Mitte, wypłynęły z Wilhelmshaven w dniu 3.VII, przyby- now, zm. 27.II.1941 w Naumburg/Saale; VII.1888 – oddziały desantowe po dotarciu na miejsce zastały wając na redę Tsingtau 13.08. Korpus ekspedycyj- IX.1890 dowodzi krążownikiem Adler i fregatą Nio- tam 300-osobowy oddział japońskich marynarzy. ny przybył za późno by móc wziąć udział w marszu be, 27.V.1890 Kapitän zur See; IX.1890 – V.1892 10. Były to niemiecka Iltis, brytyjska Algérine, na Pekin. Po przybyciu do Chin Korpus ekspedycyj- w R.M.A., VIII.1892 – IX.1894 dowódca pancer- rosyjskie Bobr, Korietz i Giljak oraz francuska Lion. ny podporządkowany został Szefowi Eskadry Dale- nika Baden, IX.1894 – IX.1897 Szef sztabu Stacji 11. Torpedowce typu Hai, zbud. 1897-1900 kowschodniej. Bałtyckiej (Chef des Stabes Marinestation Ostsee), w Schichau-Werft Elbing, wyp. 284 ton, wym.: 59,0 20. Według innych źródeł 6 sierpnia 1900 roku.

12 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Krążowniki typu „Victoria Louise”

21. Było to związane z poleceniem wydanym Kiautschou. Początkowo utworzono warsztaty por- cie okrętów do Port Artur nie ponawiano prób wy- przez wiceadm. Bendemanna. Szef eskadry sądził, towe z początkiem 1905 roku sprowadzono dźwig rwania się z potrzasku. Do 10 grudnia uległy znisz- że siły międzynarodowe pozostaną co najmniej do o udźwigu 150 ton, a pod koniec sierpnia 1905 roku czeniu w Port Artur bądź to na skutek ostrzału arty- 15 sierpnia w Peitsang, i wydał rozkaz po przybyciu oddano do użytku dok pływający o nośności 16 000 lerii japońskiej, bądź zostały samozatopione wszyst- na miejsce oczekiwania na posiłki. Wraz z kompa- ton, w tym czasie największy i jedyny dok pływają- kie duże okręty rosyjskie (pancernik Sewastopol sa- nią Hansa do Tientsin powrócili Austriacy/Węgrzy cy na Dalekim Wschodzie. W marcu 1904 roku prze- mozatopiony w przeddzień kapitulacji 01.I.1905 i Włosi. kazano do użytku nowoczesny port wewnętrzny tzw. roku). Port Artur skapitulował 02.I.1905 roku. 22. Austriacko-węgierski i włoski kontyngent li- „Neue Hafen” (Nowy Port), w lutym 1907 roku prze- 41. Krążownik Nowik (ros. krążownik II ran- czyły po ok. 30 oficerów i marynarzy każdy. kazano do użytku stocznię „Gouvernements-Werft”, gi), zbud. 1899-1901 w stoczni Friedrich Schichau 23. Miasto portowe w Chinach znane dziś pod pozwoliło to uniezależnić się od remontów i przeglą- Danzig, wyp. 3180 ton, wym.: 111,00 x 12,20 x 4,70 nazwą Yantai. dów w portach zagranicznych. W roku 1913 stocznia m., prędk. 25,0 w., uzbr.: 6 x 120 mm, 6 x 47 mm, 24. Schan-hei-kwan i Chin-wan-tau znane dziś zatrudniała 65 Europejczyków i 1550 Chińczyków. 5 w.t. 381 mm; załoga 328 ludzi. Nowik od 09.1902 pod nazwami Shanhaiguan i Qinhuangdao. 35. Hankau (Hankou) dziś w aglomeracji Wu- roku na Dalekim wschodzie; 09.1903 w Port Artur. 25. Pierwszym zwodowanym okrętem tego typu han. Miasto położone ok. 1100 km od ujścia Janktse W czasie bitwy w dniu 10.08.1904 otrzymał 3 tra- nazywanym niezgodnie z przyjętą w Kaiserliche do Morza Żółtego, do 1914 roku obok Tientsin drugie fienia (2 zabitych). W dniu 20.08 w wyniku awarii Marine regułą typem Brandenburg był Kurfürst Frie- ważne centrum handlowe z wieloma filiami firm nie- kotłów i braku węgla zawinął do portu Korsakowsk drich Wilhelm. mieckich, a także konsulatem i urzędem pocztowym; na południu Sachalinu, kilka godzin później odna- 26. Chin-wan-tau przewidziano jako port prze- do Hankau wiodły regularne linie żeglugowe m.in. lazł go tam japoński krążownik Tsushima, dowód- ładunkowy dla nadchodzących z Niemiec transpor- Norddeutsche Lloyd (dwa razy w tygodniu Shanghai ca okrętu rosyjskiego nie mając możliwości ucieczki tów, z tego powodu na redzie portu kotwiczył stale – Hankau), miejsce stacjonowania niemieckich jed- przyjął walkę przed portem. W trakcie prawie pół- jeden okręt eskadry. nostek rzecznych oraz sporadycznie kanonierek na- toragodzinnego pojedynku Japończycy osiągnęli 5 27. W. Kaudel pamiętnik członka załogi krążow- leżących do Eskadry Dalekowschodniej. trafień. W rezultacie ciężko uszkodzony Nowik za- nika Hansa. 36. Od połowy lat 90-tych XIX wieku Rosja nie wrócił do Korsakowska, nie mając żadnej szansy 28. Melbourne pierwsza stolica Związku Au- chcąc pozostać w tyle za innymi mocarstwami pro- ucieczki został w nocy zatopiony przez własną zało- stralijskiego, w wyniku rywalizacji pomiędzy Syd- wadzi aktywną politykę ekspansji gospodarczej na gę. Podniesiony i wyremontowany przez Japończy- ney i Melbourne postanowiono dość wcześnie, bo Dalekim Wschodzie, rozbudowując jednocześnie ków, wszedł do służby pod nazwa Suzuya. W roku już w 1908 roku przenieść stolice na nowe miej- swoją pozycję strategiczną w tym regionie świa- 1913 wycofany ze służby i złomowany. sce. Pierwsze prace rozpoczęto w 1913 roku, ofi- ta. W 1896 roku, za wspieranie Chin zostaje – od 42. Okręt liniowy Cesariewicz, zbud. 1899-1903 cjalnie stolicę Związku Australijskiego przeniesio- tychże – wynagrodzona 80-letnią koncesją kolejową we francuskiej stoczni Compagnie des Forges et no do nowo wybudowanej Canberry w dniu 9 maja tzw. Kolei Wschodnio-Chińskiej, dwa lata później Chantiers de la Méditerranée à la Seine, wyp. 16 1927 roku. 1898 otrzymała w 25-letnią dzierżawę Port Artur, 500 ton, wym.: 118,82 x 23,22 x 7,92 m., prędkość 29. Port Philip reda Melbourne. a w roku 1900 w związku z powstaniem Bokserów 18,5 w., uzbr.: 4 x 305 mm, 12 x 152 mm, 10 x 75 30. Krążownik IV klasy Cormoran należący do podporządkowuje sobie Mandżurię Wewnętrzną mm, 4 w.t. 381 mm; załoga 782 ludzi (jako okręt fla- typu Bussard (spójrz: Vineta) stacjonował w Apia (tzw. Mandżuria Zewnętrzna – dziś Kraj Nadmor- gowy 803 ludzi). (Niemiecka Samoa) pomiędzy 15.III – 01.V. Okręt ski i częściowo Chabarowski – została przez Rosję 43. Niszczyciele Bezposczadnyj (eks-Skat), Bez- przechodził okresowy przegląd w Sydney, z racji anektowana w latach 1858-1860). W Rosji mnoży- trasnyj (eks-Delfin) i Bezszumnyj (eks-Kassatka), pobytu w Australii przydzielony wraz z Hansa do ły się głosy ostrzegające przed próbami nie uzna- zbud. 1898-1900 w stoczni Friedrich Schichau El- reprezentacji Rzeszy w w/w uroczystościach. nia japońskich aspiracji w regionie, jednak sukcesy bing, wyp. 350 ton, wym.: 61,00 x 7,00 x 3,00 m., 31. Okręt hydrograficzno-badawczy (Vermes- osiągnięte w tak krótkim czasie prowadzą do prze- prędkość 27,0 w., uzbr.: 1 x 75 mm, 5 x 47 mm, 3. sungsschiff) Möwe (eks-kanonierka od 1884 klasyfi- cenienia własnych sił i lekceważenia Japonii „krótka wt. 450 mm, załoga 57 ludzi. Należały do czterech kowany jako krążownik), zbud. 1878-1880 w stocz- wojna z japońskim karłem”. Japonia mając popar- jednostek typu Bditelnyj (eks-Kit). W Kiaoutschu in- ni Friedrich Schichau Elbing, wyp. 1005 ton, wym.: cie Wielkiej Brytanii (Umowa japońsko-brytyjska ternowane zostały dwa dalsze niszczyciele rosyjskie: 59,20 x 8,90 x 4,18 m., pręd. 11,0 w., uzbr.: 1 x 150 z 1902 roku) uznającej Rosję za największego ry- Smelyj (eks-Gorlica) i Bojkij (eks-Akula). mm, 4 x 120 mm, od 1890: 2 x 125 mm i 5 rew., wala na Dalekim Wschodzie żąda uznania swo- 44. Około pół roku później władze chińskie poj- uzbrojenie pod koniec służby: 5 rew.; załoga 127- ich praw i interesów gospodarczych w Mandżurii mały w prowincji Schantung załogę dżonki, w prze- 133 ludzi. Möwe od 1.10.1880 roku w służbie za- i Korei. Początkowo twarde i nieustępliwe stanowi- słuchaniu członkowie załogi przyznali się do zamor- morskiej; XI.1889 – X.1890 przebudowany na okręt sko Rosji i gra na zwłokę – brytyjski dyplomata Ce- dowania dwóch Europejczyków, wg Alberta Hop- hydrograficzno-badawczy, 1.XI.1890 ponownie cil Spring-Rice notował:„Japonia prosi o odpowiedź. mana wszyscy zostali skazani na karę śmierci. w służbie (do 1893 nadal klasyfikowany jako krą- Odpowiadają jej: Car znajduje się na urlopie. To zno- 45. Geier w dniu 29.I.1905 odwołany do Nie- żownik!), stacjonował na południowym Pacyfiku, wu: Caryca jest chora i w końcu musimy konsulto- miec, Sperber 13.V przydzielony do stacji Zachod- wycofany 29.X.1905, do 1910 jako hulk w Tsingtau. wać wicekróla„ (admirał Jewgenij I. Aleksejew gu- nioafrykańskiej, Seeadler 28.VI przydzielony do sta- Sprzedany, pozostał w Tsingtau tam samozatopiony bernator Port Artur) – ewoluuje i z początkiem 1904 cji morza Południowego (Mikronezja/Neu Pom- we wrześniu 1914. Möwe należał do serii trzech jed- roku, Rosjanie gotowi są na ustępstwa szczególnie mern/Samoa) i Thetis 28.VIII do Niemieckiej Afry- nostek typu Habicht pozostałe okręty: Habicht, Ad- w Korei, jest już jednak za późno Japonia zdecydo- ki Wschodniej. ler. Niekiedy spotykana – także w urzędowych do- wała się rozwiązać konflikt militarnie. 46. Carl Coerper już jako kontradmirał piasto- kumentach pisownia nazwy: Möve. 37. Czemulpo, miasto portowe w Korei znane wał pomiędzy V.1907 – V.1909 stanowisko dowódcy 32. Krążownik Thetis (Kleine Kreuzer), zbud. dziś pod nazwa Inchon. Główny port dla oddalone- Eskadry krążowników na Dalekim Wschodzie. 1899-1901 w Kaiserliche Werft Danzig, należał do go o 30 kilometrów Seulu. 47. Kanonierka rzeczna Vaterland (Flusska- 10 jednostek typu Gazelle. 38. Dalnyj, miasto portowe w Chinach nad za- nonenboot), zbud. 1903-1904 w stoczni Friedrich 33. Geier krążownik IV klasy, zobacz: Vineta. toką Talien znane dziś pod nazwa Dalian. Obok Schichau Elbing, wyp. 280 ton, wym.: 50,10 x 8,00 Schwalbe krążownik IV klasy, od 1899 krążow- Port Artur drugi ważny port (handlowy) na półwy- x 0,94 m, szybk. 13 w., uzbr.: 1 x 88 mm, 1 x 50 nik (Kleiner Kreuzer), zbud. 1887-1888 w stocz- spie Liaotung. Miasto założone przez Rosjan w ro- mm, 2-3 km-ów, załoga 58 ludzi (w tym 11 Chiń- ni Kaiseliche Werft Wilhelmshaven, wyp. 1359 ton, ku 1899. Znane również pod nazwą Dairen. czyków). Przewieziona w częściach do Szanghaju wym.: 66,90 x 9,36 x 4,72 m., prędk. 14,1w., uzbr.: 8 39. Na temat ostatniej walki rosyjskiego krą- i tam zmontowana. Stacjonowała na rzece Janktse- x 105 mm, 5 rew., załoga 117 ludzi. Pomiędzy 1888- żownika Wariag i kanonierki Koriejec zobacz: OW kiang. Od 18.VIII.1914 zakotwiczona w Nankin- 1893 i 1898-1902 w służbie zamorskiej. 1902 wyco- 68/2004. gu, 20.III.1917 zarekwirowana przez Chiny, chiń- fany. Planowana, nie zrealizowana przebudowa na 40. Lądowanie japońskiej 2 Armii na początku ska kanonierka Li-Sui; od 1932 we flocie Mandżu- okręt hydrograficzny, od 1912 plan przebudowy na maja na półwyspie Liaotung i przełamanie przez nią ko pod nazwa Risui, w 1942 wycofana, dalsze losy? okręt szkolny dla obsług dalmierzy i zastąpienia sta- w dniu 26 maja rosyjskich pozycji obronnych pod Bliźniacza kanonierka: Tsingtau. Kanonierka Vater- rej Grille, po wybuchu wojny hulk mieszkalny w Ki- Kinhon spowodowało odcięcie twierdzy Port Ar- land była Podarunkiem Zarządu Głównego Flotten- lonii. 1922 złomowany. Siostrzany okręt Sperber. tur od reszty sił rosyjskich w Mandżurii. Do zdoby- verein (odpowiednik Ligi Morskiej) na Obczyźnie. Luchs, zbud. 1898-1900 w stoczni Kaiserliche cia samego Port Artur japończycy wystawili 3 Armię 48. Roon zbud. 1901-1903 w stoczni Joh.C. Te- Werft Danzig, należał do typu Iltis; od maja 1900 pod dowództwem generała Nogi Maresuke (1849 – cklenborg AG Geestemünde. Wyporność 8900 BRT, w służbie zamorskiej, 28.IX.1914 samozatopiony 13.IX.1912 wraz z żoną śmierć samobójcza), która wym.: 143,79 x 17,00 m, szybk. maks. 14,0 w., zało- w Tsingtau. w niezwykle zaciętych walkach ponosząc ogromne ga 170 ludzi, 2388 pasażerów, w tym 116 – I klasy, W dniu 16 kwietnia Schwalbe opuściła Ningbo straty (generał Nogi stracił w tych walkach swoich 111 – II klasy i 120 – III klasy. Należał do serii 11+2 i udała się na remont do stoczni w Szanghaju. dwóch synów) przełamywała kolejne pozycje obron- parowców pocztowych tzw. typu Feldherren. Pływał 34. Od samego początku kolejni dowódcy zwra- ne zbliżając się do miasta. Na początku sierpnia za- na linii Bremerhaven-Daleki Wschód i linii australij- cali uwagę na uzależnienie Eskadry od kosztownych padła decyzja – poparta przez Cara – przerzucenia skiej (do 1914 roku także 8 rejsów na linii polnocno- i uciążliwych przeglądów, napraw i remontów okrę- floty rosyjskiej do Władywostoku. Stało się to tym amerykańskiej). W VIII.1914 internowany w Tjitla- tów w obcych portach, niedostateczne zaplecze tech- bardziej konieczne gdyż od 7 sierpnia okręty rosyj- tjap (Indie Holenderskie), 5.VII.1919 przejęty przez niczne szczególnie w okresach napięć – a tych nie skie znalazły się w zasięgu japońskiej artylerii dale- The Shipping Controller w Londynie i przekazany brakowało w tym czasie na Dalekim Wschodzie – sta- kosiężnej. Po nieudanej próbie przedarcia się (jedną British India SN Co. W 1921 przejęty przez rząd wiało pod znakiem zapytania zdolność bojowa całej z przyczyn była śmierć dowódcy eskadry admirała grecki przemianowany na Constantinopolis, w ma- Eskadry Dalekowschodniej. W Berlinie zdawano so- Witgefta i prawie całego sztabu na pokładzie okrętu ju 1925 złomowany w Niemczech. bie z tego doskonale sprawę i forsowano rozbudowę flagowego Cesariewicz) do Władywostoku, i powro- 49. Zobacz: Victoria Louise i Vineta.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 13 Tekst Pancernik Sewastopol tuż po przybyciu na Daleki Wschód. Zwraca uwagę jasne malowanie burt. Fot. zbiory Siergiej Bałakin

Rosyjskie pancerniki typu „Połtawa” Michał Glock część I

Geneza powstania typu Impierator Aleksandr II. Posiada- matach, przez co ich wykorzystanie przy Pod koniec XIX wieku Rosyjska Ma- ne przez flotę rosyjską pancerniki obro- gorszej pogodzie było problematyczne. rynarka Wojenna znalazła się w dosyć ny wybrzeża nie były poważnie brane Ta zbieranina różnych jednostek li- specyficznej sytuacji. Polityka zbliże- pod uwagę jako jednostki bojowe, gdyż niowych była efektem niezwykle szyb- nia z II Rzeszą prowadzona z sukcesem po pierwsze nie należały w tym czasie kiego rozwoju konstrukcji pancernika przez dobre 20 lat za sprawą odwoła- do najnowszych, a poza tym wszystkie w latach 80-tych XIX wieku, oraz nie- nia księcia Ottona von Bismarcka prze- wzorowane na amerykańskich monito- zwykle wolnego tempa budowy dużych stała mieć rację bytu. Co gorsza, Niem- rach posiadały bardzo niskie wolne bur- jednostek wojennych w stoczniach ro- cy z przyjaciół w ciągu kilku lat stały się ty i nie nadawały się do żeglugi pełno- syjskich2. głównym potencjalnym przeciwnikiem morskiej. Dlatego też postanowiono przez pe- na Bałtyku. Podpisane z republiką fran- Posiadane na Bałtyku okręty znacznie wien czas nie budować dłuższych se- cuską porozumienie z 1892 roku, będą- się pomiędzy sobą różniły i nie mogły rii pancerników, gdyż słusznie przewi- ce wymierzone w Niemcy, było widocz- stanowić jednego zespołu taktycznego. dywano, że nowe okręty będą w chwili nym potwierdzeniem zmiany polityki Fregaty pancerne oprócz nieefektywnie ukończenia przestarzałe, zresztą był to prowadzonej przez Petersburg. usytuowanego uzbrojenia posiadały do- problem także innych marynarek wo- W ewentualnym konflikcie z Niemca- datkowo ożaglowanie i wszystkie czeka- jennych. Wnioski takie wyciągnięto przy mi dużą rolę miała odegrać marynar- ły na większe lub mniejsze moderniza- okazji budowy pancerników typu Jeka- ka wojenna, jednak jej stan w ostatnim cję i przebudowy. Pancernik Pietr Wielkij tierina II (pozostałe Czesma, Sinop, Gie- dziesięcioleciu XIX wieku pozostawiał ze względu na intensywne użytkowanie orgij Podbiedonosiec). W chwili rozpo- wiele do życzenia. Najważniejszy zwią- także oczekiwał generalnego remontu częcia budowy w 1883 roku Jekatierina zek taktyczny – Flota Bałtycka – był po- i daleko idącej modernizacji, wymuszo- II była jednym z potężniejszych okrętów zbawiony większej ilości pancerników nej nie najlepszymi własnościami że- liniowych na świecie, w chwili ukończe- mogących w razie potrzeby tworzyć je- glugowymi i zużyciem wyposażenia. Co nia ostatniej jednostki z serii Gieorgija den spójny zespół taktyczny. Pomijając więcej kadłub i uzbrojenie zostało nie- Podbiedonosca w 1894 pancerniki tego stare i mało przydatne fregaty pancerne frasobliwie uszkodzone w czasie ćwi- typu zgodnie uważano z przestarzałe. Minin i jednostki typu Gienerał – Admi- czeń artyleryjskich przy dużym mrozie. Słabość sił morskich na Bałtyku po- rał oraz nieco nowsze, podobne jednost- Najnowsze pancerniki – „Impierato- ważnie niepokoiła kierownictwo Mini- ki Władimir Monomach, Dymitr Donskoj ry” zbudowano z myślą wykorzystania i Admirał Nachimow rosyjska flota na w roli taranowców, co gorsza nieefek- 1. Na pancernikach Impierator Aleksandr II i Impierator Nikołaj I w roli artylerii głównej wyko- Bałtyku dysponowała tylko wieżowym tywnie rozmieszczono tzw. artylerię se- rzystano 2 armaty kal. 305 mm umieszczone we pancernikiem Pietr Wielkij (w służbie kundarną (tj. główną drugiego kalibru1). wspólnej barbecie w dziobowej części okrętu, osło- nięte dodatkowo pancerną kopułą. od 1876 roku) i dwoma ukończonymi Cztery armaty kal. 229 mm umieszczo- 2. Rosyjskie pancerniki tego okresu były budo- na początku lat 90 – tych pancernikami no w położonych nisko nad wodą kaza- wane przeciętnie 6 – 7 lat.

14 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie pancerniki typu „Połtawa” sterstwa Marynarki. Przyjęty w 1890 roku pięcioletni plan rozbu- dowy marynarki miał w pewnym stopniu po- prawić sytuację. Za- planowano w nim bu- dowę 4 pancerników dla potrzeb Floty Bał- tyckiej, 3 pancerniki obrony wybrzeża, duży i nowoczesny krążow- nik pancerny oraz 28 kontrtorpedowców. Nowe pancerniki postanowiono zbudo- wać według najnow- szych koncepcji. Pierw- szy z zamówionych Pancerniki Pietropawłowsk (na pierwszym planie) i Sewastopol przy nabrzeżu wyposażeniowym stoczni okrętów Sisoj Wilekij Galernyj Ostrowok, jesień 1896 roku. Fot. zbiory Siergiej Bałakin był w zasadzie bardzo podobny do czarnomorskiego pancer- że nowe pancerniki miały być projek- m, na rufie 7,9 m. Po wyposażeniu pan- nika Tri Swiatitiela, natomiast pozo- towane zgodnie z najnowszymi trenda- cerników zanurzenie wzrosło średnio stałe jednostki miały być zaprojektowa- mi z wykorzystaniem najnowszych wy- do 8,1 – 8,3 m. Pancerniki tego typu zbu- ne w oparciu o doświadczenia zebrane nalazków). Gładkopokładowy (tj. bez dowano z pewnym przeciążeniem (co z eksploatacji posiadanych okrętów li- uskoków) kadłub został zaprojektowa- było charakterystyczne dla rosyjskiego niowych. ny w oparciu o plany jednostek francu- budownictwa okrętowego) – w praktyce skich, jakie przekazali nowi sojusznicy, zanurzenie wzrastało do maksymalnie Konstrukcja okrętów jednakże w jego specyficznym kształcie 8,6 m. Po ukończeniu jednostki różni- Pierwszym problemem, jaki stanął widać wyraźne podobieństwo do frega- ły się wieloma szczegółami konstrukcji, przed konstruktorami pracującymi pod ty pancernej Admirał Nachimow. Wolna oraz wypornością. Najmniej z całej trój- kierownictwem N. A. Samojłowa było burta miała prawie 5 metrów wysokości ki wypierał Pietropawłowsk 11 354 t, zbudowanie kadłuba z możliwie wysoką i gwarantowała dobrą dzielność mor- więcej wypierała Połtawa 11 500 t, nato- burtą pozwalającą na oceaniczne pły- ską. Cały kadłub został podzielony 10 miast Sewastopol 11 842 t. wanie nawet przy złej pogodzie. Wszyst- grodziami wodoszczelnymi na 11 prze- Opancerzenie okrętów ważyło 2800 – kie wcześniejsze pancerniki powsta- działów. Osuszanie przedziałów było 2900 t (według różnych źródeł), co sta- ły w mniejszym lub większym stopniu możliwe dzięki istnieniu centralnej ma- nowiło 26% wyporności konstrukcyjnej w oparciu o plany okrętów angielskich. gistrali odpływowej. Wręgi kadłuba na kadłuba. Burty o charakterystycznym Postanowiono zatem tym razem skorzy- śródokręciu były ustawione co 1,22 m, kształcie wzorowanym na jednostkach stać z doświadczeń szkoły francuskiej. natomiast na dziobie i rufie do 0,91 m. francuskich zostały pokryte płytami Powodem zmiany orientacji rosyj- Dziób został wyposażony w taran o dłu- pancernymi o maksymalnej grubości skich sztabowców należy upatrywać gości 2 metrów. Długość całkowita kad- 406 mm (Pietropawłowsk) lub 386 mm w coraz wyraźniejszym antyrosyjskim łuba wynosiła 114,3 m (na linii wodnej (pozostałe jednostki). Maksymalnie gru- kursie polityki zagranicznej Albionu, 112,5 m i 108,7 m pomiędzy pionami). by pancerz znajdował się w rejonie kot- a także pewnym konserwatyzmem an- Szerokość 21,34 m, zanurzenie przy wy- łowni i maszynowni. Na wysokości bar- gielskich konstruktorów (szczególnie, porności standardowej na dziobie 7,6 bet artylerii głównej grubość pancerza

Schemat opancerzenia w mm Rys. Michał Glock

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 15 Rosyjskie pancerniki typu „Połtawa”

Sewastopol 1904 rok

Rys. Michał Glock zmniejszała się na Pietropawłowsku do pawłowsk) i 184 mm na pozostałych grodzią pancerną znajdowało się dodat- 305 mm i do 254 mm na pozostałych jednostkach. Z przodu cytadelę pancer- kowe opancerzenie o grubości 63 – 76 jednostkach. Główny pas pancerny miał ną zabezpieczała pancerna gródź po- mm. długość 73,15 m i szerokość 2,29 m, przeczna o grubości 229 mm, rufowa Aby zabezpieczyć podajniki amuni- z czego tylko 0,9 m wystawało nad po- miała 203 mm. Pancerniki posiadały cyjne wież artylerii średniej stojących wierzchnię wody. W dolnych partiach trzy ciągłe pokłady, z których dolny miał na śródokręciu, ponad głównym pasem pancerz miał grubość 203 mm (Pietro- grubość 51 mm. Przed przednią i tylną burtowym znajdował się dodatkowy pas

Pancernik Sewastopol około 1897 roku w czasie prac wykończeniowych. Fot. zbiory Siergiej Bałakin

16 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie pancerniki typu „Połtawa” pancerny o grubości 127 mm. Podobnej W zasobniach węglowych zgodnie wicie mają to do siebie, że aby wytwa- grubości opancerzenie pokrywało tak- z projektem mieściło się standardowo rzały parę o dostatecznym ciśnieniu mu- że podstawy stanowisk artylerii śred- 700 ton węgla, a maksymalnie 1050 t. szą być rozpalane przez dłuższy czas. niej oraz same stanowiska. Słabiej były Przy 10 węzłach pancerniki powinny Pancerniki postanowiono uzbro- chronione stanowiska armat kal. 152 mieć zasięg 4500 mil morskich. W prak- ić w najnowocześniejsze z dostępnych mm umieszczone na pokładzie artyleryj- tyce na pokłady pancerników zabiera- w arsenale rosyjskim armat. skim, gdyż zabezpieczał je tylko pancerz no nawet 1200 ton węgla. Zasięg jed- W charakterze artylerii głównej wyko- o grubości 76 mm. nostek okazał się jednak mniejszy niż rzystano 4 armaty kal. 305 mm wypro- Stanowisko dowodzenia ochraniał zakładano pierwotnie. Przy maksymal- dukowane w zakładach Obuchowskich. pancerz grubości 229 mm. Wieże arty- nym zapasie węgla zasięg pancerników Armaty miały długość 40 kalibrów (12 lerii głównej jak i barbety ochraniał pan- przy ekonomicznej prędkości nie prze- 192 mm z zamkiem). Masa armaty wy- cerz grubości 254 mm. Pancerny dach kraczał 3750 mil. Przyczyną mogły być nosiła 43 tony. Standardowy pocisk bu- wież stojących na dziobie i rufie miał mało wydajne kotły cylindryczne, które rzący o masie 331 kg (ładunek miota- grubość 51 mm, natomiast mniejsze pochłaniały znaczne ilości węgla nawet jący –106 kg prochu bezdymnego) był wieże armat kal. 152 mm miały dachy wtedy, gdy pancerniki stał w gotowości wystrzeliwany z prędkością początko- o grubości 25 mm. Pancerniki oczywi- 12 godzinnej. Kotły cylindryczne miano- wą 792 m/s na odległość prawie 12 km, ście nie miały grodzi torpedowych, zaś Pancerniki Sewastopol (na pierwszym planie) i Połtawa w czasie instalowania uzbrojenia ich rolę spełniały bunkry węglowe usy- w arsenale bazy w Kronsztadzie 1896. Fot. zbiory Siergiej Bałakin tuowane na śródokręciu. Napęd zapewniały dwie maszyny pa- rowe umieszczone w dwóch przyległych przedziałach. Maszyny dla Pietropa- włowska i Połtawy zakupiono w Anglii. Silniki parowe dla Sewastopola zostały wyprodukowane na podstawie angiel- skiej dokumentacji w zakładach Fran- ko – Rosyjskich w Petersburgu. Koszt maszyn zakupionych w Anglii oscylo- wał w granicach 1200 tys. rubli – 1300 tys. rubli. Dużo droższe okazały się ma- szyny ustawione na Sewastopolu, jako że ich koszt wyniósł prawie 2 mln. rub- li. Wzrost cen należy tłumaczyć dużo mniejszym doświadczeniem zakładów rosyjskich w produkcji skomplikowa- nych (jak na tamte czasy) maszyn, oraz wyższymi kosztami pracy i dodatkowy- mi wydatkami na sprowadzenie nie- zbędnej armatury nieprodukowanej w Rosji. Dwie maszyny potrójnego rozpręża- nia były połączone bezpośrednio z wa- łami zakończonymi czterołopatowymi śrubami napędowymi o średnicy 4,5 m. Łączna moc maszyn napędowych wy- nosiła 10 600 KM, co teoretycznie miało okrętom zapewnić prędkość na pozio- mie 17 węzłów. W praktyce żaden z pan- cerników nigdy nie osiągną zak ładanej prędkości. Przy przeciążeniu maszyn na próbach do 11 213 KM pancernik Poł- tawa osiągną prędkość 16,86 węzła, co było czyniło z niego najszybszą jednost- kę z serii. W czasie prób na pozostałych okrętach przy przeciążeniach maszyn na poziomie 11 tys. KM osiągano pręd- kości w granicach 16,5 węzła. Parę do maszyn dostarczało 14 cylindrycznych kotłów parowych (na Sewastopolu 16). Kotły umieszczono w czterech kotłow- niach. Spaliny były odprowadzane do dwóch jednakowej wysokości kominów o okrągłym przekroju.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 17 Rosyjskie pancerniki typu „Połtawa”

Pancernik Połtawa na widokówce wydanej w Tallinie (wtedy Rewel). Pancernik w malowaniu wiktoriańskim prawdopodobnie tuż przed przebazowaniem na Daleki Wschód. Fot. zbiory Siergiej Bałakin jednak w praktyce nie strzelano dalej ku Sisoj Wielkij, gdzie w czasie ćwiczeń kazamatowych na pokładzie bateryj- niż na 6000 m, zaś w czasie bitwy od- artyleryjskich 15 marca 1897 roku w ru- nym. Umieszczenie aż 8 z 12 armat ległości były jeszcze mniejsze. Armaty fowej wieży nastąpiła eksplozja ładun- w wieżach stojących wysoko na pokła- umieszczono do dwie w dwóch wieżach ku miotającego, co kosztowało życie 33 dzie głównym było swoistym novum na pancernych typu francuskiego (wieża członków załogi. okrętach tej wielkości. Podobne rozwią- owalna o prostych ścianach). Wieże dla Koszt jednej pancernej wieży wyniósł zania stosowano tylko na najnowszych pancerników powstały w Zakładach Me- ok. 190 tys. rubli. pancernikach francuskich. Armaty mo- talowych (główny dostawca stanowisk W roli artylerii średniej na pokładzie gły wystrzeliwać pociski o masie 41,3 wieżowych instalowanych na rosyjskich pancernika zainstalowano 12 armat kal. kg (ładunek miotający 12,9 kg) na odle- okrętach), tylko wieże dla Pietropawłow- 152 mm systemu Canet o lufach długoś- głość 9,5 km z szybkością początkową ska zamówiono w Zakładach Obuchow- ci 45 kalibrów. Armaty miały służyć do 792 m/s. Szybkostrzelność tych armat skich. Ostatecznie na pokładzie tego ostrzeliwania nieopancerzonych partii przy dobrze wyszkolonej obsłudze wy- okrętu zainstalowano wieże z Zakładów kadłubów wrogich pancerników oraz nosiła 5 strzałów na minutę, w praktyce Metalowych, gdyż budowa tej jednostki do walki z mniejszymi okrętami. Były to średnio 2 – 3. posuwała się w miarę szybko i aby nie pierwsze tego typu armaty wykorzysty- Dodatkowo na pokładzie znalazło się opóźniać prac wykończeniowych zain- wane w późniejszym okresie powszech- wiele działek mniejszych kalibrów prze- stalowano na niej prędzej ukończone nie na wszystkich starszych rosyjskich znaczonych do walki z torpedowcami stanowiska przeznaczone pierwotnie dla okrętach. Początkowo na okrętach typu przeciwnika. Na marginesie należy do- Sewastopola. Ambrazury wież pozwala- Połtawa zamierzano zainstalować na dać, że do walki z torpedowcami prze- ły na odnoszenie luf armatnich maksy- pokładach armaty kal. 203 mm, jednak ciwnika w tym czasie w zupełności wy- malnie na +15°. Wieże mogły obracać stwierdzono, że ich stanowiska będą za starczyły szybkostrzelne działka małych się w zakresie 270° (po 135° w lewo lub ciężkie i pogorszą stateczność. Zrezyg- kalibrów, co oczywiście nie oznacza, że prawo do osi symetrii kadłuba). Teore- nowano także z cięższych armat kal. 229 przeciwko torpedowcom nie wykorzy- tycznie nowe armaty miały szybkostrzel- mm, które planowano ustawić w burto- stywano cięższych armat. 12 armat kal. ność na poziomie 2 strzałów na 3 minu- wych kazamatach. Negatywne doświad- 47 mm (na Pietropawłowsku 10) stało ty, jednak w praktyce były to 2 strzały na czenia z podobnymi rozwiązaniami np. na nadbudówkach po 6 (lub 5) na każ- 5 minut. W czasie eksploatacji pojawi- z pancerników typu Imperator Aleksandr dej burcie. Dodatkowo na pancernikach ły się także problemy ze śrubowym za- II spowodowały, że od pomysłu odstą- umieszczono po 28 lekkich działek kal. mkiem, którego konstrukcja okazała się piono. 37 mm (1 funtowych) systemu Hotch- dosyć słaba. Właśnie w wyniku wadli- Armaty kal. 152 mm zostały umiesz- kissa – 10 działek umieszczono na mar- wej konstrukcji zamka armata tego typu czone w czterech dwulufowych wie- sie masztu bojowego, skąd łatwiej było stała się powodem tragedii na pancerni- żach i w pojedynczych stanowiskach dostrzec ewentualne cele, sześć umiesz-

18 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie pancerniki typu „Połtawa” czono na pomoście w rejonie kominów, 37 mm, o którym już wspominano, tak- wspomniane już kutry. Łodzie stojące 2 wchodziły na wyposażenie kutrów że w specjalną skróconą wyrzutnię tor- na nadbudówce były obsługiwane przez okrętowych, natomiast pozostałe usta- ped, jednak torpedy dla kutrów nie po- 4 bomy ładunkowe przytwierdzone po wiono na pokładzie, przy czym można siadały własnego napędu i poruszały dwa do grotmasztu i do półmasztu stoją- je było demontować w razie koniecz- się siłą rozpędu nadaną przy wystrzale. cego pomiędzy kominami. Łodzie stoją- ności. Specyfiką uzbrojenia rosyjskich Broń taka była mało praktyczna w wy- ce na pokładzie były obsługiwane przez okrętów tamtego okresu było posiadanie korzystaniu, szczególnie że prędkość żurawiki. na uzbrojeniu także armat desantowych kutrów nie była większa niż 10 węzłów Pancerniki posiadały jeden główny kal. 63,5 mm L/19 systemu Baranow- i nie nadawały się one do prowadzenia kabestan parowy obsługujący dwie dzio- skiego. Na pokładzie każdego okrętu akcji bojowych, choć w czasie wojny bowe kotwice typu admiralicji (były to znajdowały się po dwie takie armaty. były powszechnie wykorzystywane do ostatnie pancerniki na których wykorzy- Na pokładach pancerników zainstalo- akcji o charakterze dywersyjnym. stywano tego typu kotwice). wano także wyrzutnie torpedowe. Ponad W komorach amunicyjnych pancerni- Załoga okrętów składała początko- linią wodną umieszczono 4 wyrzutnie ków przewidziano miejsce dla 232 poci- wo z 632 ludzi (27 oficerów i 605 cho- kal. 381 mm wz. 1889 wyprodukowa- sków kal. 305 mm (58 na działo) i 2400 rążych, podoficerów i marynarzy). nych w Zakładach Metalowych (na dzio- kal. 152 mm (200 na działo). Na pancer- Pancernik Pietropawłowsk jako okręt fla- bie i rufie i dwie na dolnym pokładzie nikach w specjalnym magazynie znajdo- gowy w czasie wojny miał załogę znacz- w rejonie rufowej wieży artylerii głów- wało się także 50 min morskich. Można nie większą, bo składającą się aż z po- nej). Dodatkowo w rejonie barbety dzio- je było stawiać przy pomocy posiada- nad 700 ludzi (wliczając w to członków bowej wieży artylerii głównej zainstalo- nych szalup i kutrów. sztabu). wano dwie podwodne wyrzutnie torped W celu oświetlania celów w nocy pan- Wszystkie duże rosyjskie okręty wo- kal. 457 mm wz. 1892 wyprodukowa- cerniki posiadały po 6 elektrycznych re- jenne w czasie pokoju malowane w jas- ne w Zakładach Lessnera. Torpedy kal. flektorów o średnicy lustra 75 cm. Re- ne barwy. Kadłuby były zazwyczaj białe, 381 mm miały masę 462,2 kg (ładunek flektory stały po dwa: na fokmaszcie na podobnie jak nadbudówki i wieże artyle- wybuchowy 81,8 kg) i zasięg ok. 500 m specjalnych platformach (przy czym na ryjskie. Kominy malowano na żółto, zaś przy prędkości 26,75 węzła. Nowsze tor- Sewastopolu platforma ta była umiesz- w górnej części na czarno. Okręty rosyj- pedy kal. 457 mm miały wagę 507 kg czona na topie masztu, zaś na pozosta- skie stacjonujące na Dalekim Wschodzie i porównywalny ładunek wybuchowy. łych jednostkach platforma była niżej przemalowano na bardziej praktyczne Podobny był także zasięg, jednak pręd- umieszczona nad marsem bojowym), na barwy ochronne tj wszystkie powierzch- kość była nieco mniejsza i wynosiła 25 maszcie rufowym i na specjalnym pół- nie boczne i kominy zostały pomalowa- węzłów. Do operowania z torpedami maszcie stojącym pomiędzy kominami. ne na kolor oliwkowo – zielony. Nowy przystosowane były także kutry stoją- Energię elektryczną dostarczało 5 pa- schemat malowania pojawił się na ce na pokładach okrętów. Kutry – jeden rowych generatorów Simensa. W ce- wszystkich okrętach jesienią 1903 roku. o wyporności 6,5 t i drugi nieco mniej- lach komunikacyjnych i ratunkowych szy – były wyposażone obok działka kal. na pokładzie ustawiono 12 łodzi i dwa (ciąg dalszy nastąpi)

Flagowy pancernik Eskadry Oceanu Spokojnego pancernik Pietropawłowsk na początku 1904 roku. Zwracają uwagę poniesione stengi masztów na których zainstalowano anteny radiostacji (telegrafu bezprzewodowego). Fot. zbiory Siergiej Bałakin

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 19 Maciej S. Sobański

Prince Rupert został po wodowaniu w dniu 20 maja 1915 r. przeholowany do stoczni John Brown w Clydebank, gdzie firma Elswick Ordnance Co montowała wieżę artyleryjską z działami kal. 305 mm. Ciekawe ujęcie ukazuje montaż pancernych płyt dachu wieży. Jednostka posiada jeszcze oryginalny krótki komin, który został podwyższony (przedłużony) wkrótce po wejściu do służby. W tle okręt liniowy Barham w trakcie prac wykończeniowych. Fot. zbiory Ian Buxton BRYTYJSKIE MONITORY część I typu „Lord Clive”

Geneza budowy okrętów wość instalacji na ich pokładzie 4 cięż- ne okazały się nadzieje na wykorzysta- Szybkie tempo prac, związanych z bu- kich haubic kal. 381 mm lub 457 mm. nie zapasowych dział kal. 343 mm i 381 dową uzbrojonych w działa kal. 356 mm Dla przyśpieszenia prac przy budowie mm, które faktycznie istniały, tyle tylko monitorów typu Abercrombie1, przy rów- kolejnej serii monitorów postanowiono że w mocno niekompletnej postaci, luf noczesnym planowanym szerokim zasto- wykorzystać z niewielkimi modyfikacja- z zamkami i pojedynczego łoża z mecha- sowaniu okrętów tego typu, między in- mi gotowy w zasadzie projekt jednostek nizmem podniesienia, jednak bez całej nymi do działań wojennych przeciwko typu Abercrombie. Zgodnie z założenia- konstrukcji wież artyleryjskich z ich wy- Cieśninom Tureckim oraz niszczenia jed- mi budowane okręty miały być gotowe posażeniem. Wykonanie nowych wież do nostek kajzerowskiej floty w jej własnych do wejścia do służby w okresie 6 – 7 mie- istniejących luf mogło tymczasem zabrać bazach, skłoniło Pierwszego Lorda Admi- sięcy od chwili położenia stępki. W myśl nawet około jednego roku. Ciężkie haubi- ralicji Winstona L.S. Churchilla do złoże- wstępnego planu napęd jednostek mia- ce kal. 381 mm były co prawda dostępne, nia w dniu 11 grudnia 1914 roku propo- ły stanowić silniki wysokoprężne, zapew- jednak ich donośność wydawała się ab- zycji budowy dalszych 8 takich okrętów, niające maksymalną prędkość na pozio- solutnie niedostateczna do realizacji sta- wyposażonych w artylerię dużego ka- mie 10 węzłów. wianym przed ciężkimi monitorami za- libru. Tym razem jednak miały służyć Propozycja Churchilla zyskała apro- dań. jako pływająca platforma do zabudowa- batę Pierwszego Lorda Morskiego, sędzi- 1. Sobański M.S., Brytyjskie monitory typu nia rezerwowych dział kal. 343 mm, po- wego adm. Johna A. Fishera, co pozwo- „Abercrombie” cz. I i II, „OW” nr 81 (1/2007) i nr 82 chodzących z okrętu liniowego Audacio- liło na podjęcie prac przygotowawczych (2/2007). us2, względnie zapasowych dział kal. 381 przez D.N.C. (Director of Naval Constru- 2. Audacious – bryt. OL typu King George V, zbud. 1911-13 Birkenhead, wyp. 23 000/25 700 t, dł. mm przeznaczonych dla nowych „su- ction) Eustace Tennyson d’Eyncourt oraz 182,1 m, szer. 27,1 m, zan. 8,7 m, turb. par. 31 000 perdrednotów”. Liczba dział w zależno- D.N.O. (Director of Naval Ordnance) KM, pręd. 21 w., zasięg 6730 Mm/10 w., uzbr.: 10 x 343 mm, 16 x 102 mm, 4 x 47 mm, 3 wt kal. 533 ści od wariantu monitora wynosić miała kontradm. Morgan Singer. Już wstępne mm, załoga 782 ludzi, zatonął na minie 27.10.1914, 2 względnie 4. Rozważano także możli- rozpoznanie tematu wykazało jak złud- bliźniacze jednostki: King George V, Centurion, Ajax.

20 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie monitory typu „Lord Clive”

Ponieważ możliwości pozyskania fa- adm. Fisher przychylił się do koncepcji bowiem dostępne modele tych ostatnich brycznie nowych dział dużego kalibru wykorzystania zmodyfikowanych dział nie zdołały jeszcze osiągnąć niezbędnego z uwagi na obciążenie przemysłu zbro- kal. 305 mm L/35 ze starych pancerni- stopnia technicznej niezawodności. W re- jeniowego, przede wszystkim zamówie- ków typu Majestic jako podstawowego zultacie monitory wyposażono w różne- niami wojsk lądowych oraz budowanych uzbrojenia nowych monitorów. go rodzaju klasyczne maszyny parowe. okrętów liniowych były nader ograniczo- Wyposażenie monitorów w działa ka- Na wstępnym etapie budowy wszyst- ne, postanowiono szukać uzbrojenia dla libru 305 mm spowodowało, że obniży- kie jednostki typu określanego nadal monitorów na pokładach istniejących już ła się całkowita masa uzbrojenia i amu- jako „Styx” posiadały wyłącznie ozna- okrętów. nicji, dzięki czemu możliwym stało się czenia alfanumeryczne od M. 5 do W początkowej fazie I wojny świato- zmniejszenie wyporności okrętów o 367 t M. 12, jednak już w początkach roku wej, Wielka Brytania dysponowała spo- w porównaniu z wcześniejszymi jednost- 1915 otrzymały nazwy własne – nazwi- rym, bo liczącym 41 jednostek3 zespołem kami typu Abercrombie. Równocześnie ska wybitnych angielskich dowódców starych, bo pochodzących w większo- zdołano zmniejszyć szerokość ich kadłu- wojskowych z XVII, XVIII i XIX wieku7. ści jeszcze z okresu przed wejściem do bów (z „bąblami”) o 0,92 m, co pozwoliło Warto przy tym pamiętać, że podobnie służby okrętu liniowego Dreadnought, na rozszerzenie grona stoczni posiadają- jak to miało miejsce w przypadku mo- pancerników o bardzo ograniczonej już cych niezbędne do podjęcia ich budowy nitorów typu Abercrombie, nazwy nim wartości bojowej. Najstarsze z pozosta- pochylnie5. otrzymały swe finalne brzmienie, prze- jących w służbie predrednotów, pancer- Budowa serii monitorów, choć były to szły kilka kolejnych modyfikacji. Przy- niki typu Majestic4nadawały się co naj- jednostki o niewielkim stopniu skompli- kładowo M. 9 początkowo był nazwany wyżej do realizacji zadań związanych kowania konstrukcji, wymagała jednak Wolfe, następnie Sir James Wolfe by osta- z obroną wybrzeża. Podstawowe uzbro- stoczni dysponujących aktualnie wolny- tecznie zostać General Wolfe8. jenie tych jednostek stanowiły cztery, po- mi pochylniami o odpowiedniej, znacz- Równocześnie z podjęciem prac przy chodzące jeszcze z roku 1895, działa kal. nej szerokości, co w warunkach wo- budowie monitorów, zadecydowano 305 mm L/35 Mk VIII, w dwóch dwu- jennych stanowiło znaczną trudność. o rozbrojeniu z dniem 1 stycznia 1915 działowych wieżach artyleryjskich. Roz- Zamówienie na 5 jednostek, które otrzy- roku 4 pancerników typu Majestic – Han- brojenie zatem 4 pancerników typu Ma- mały numery stoczniowe 477 – 481, zdo- nibal, Magnificent, Mars i Victorious, któ- jestic pozwalało na wyposażenie każdego łano ulokować w stoczni Harland & rych działa kal. 305 mm miały po moder- z 8 nowych monitorów w wieżę z 2 dzia- Wolff z Belfastu, przy czym 4 na pochyl- nizacji trafić wraz z wieżami na nowe łami kal. 305 mm. Problem sprowadzał niach w macierzystym Belfaście, a jednej się jednak do tego, że parametry taktycz- w stoczni filialnej w Govan (Glasgow). 3. Były to jednostki typ Majestic – 9 okrętów, typ no-techniczne dział kal. 305 mm LK/35 Budowy pozostałych 3 okrętów podję- Canopus – 6 okrętów, typ Formidable – 3 okręty, typ Mk VIII, odpowiadające wymogom koń- ły się stocznie z rejonu Tyne, po jednym London – 5 okrętów, typ Duncan – 5 okrętów, typ King Edward VII – 8 okrętów, typ Swiftsure – 2 okrę- ca XIX wieku, okazały się dalece nie- – Scott’s Shipbuilding and Engineering ty oraz typ Lord Nelson – 2 jednostki. wystarczające do prowadzenia ostrza- Co. Ltd. w Greenock, Hamilton z Port 4. Majestic – bryt. panc.. zbud. 1895-98, wyp. 14 820 t, dł. 118,9 m, szer. 22,9 m, zan. 8,2/8,4 m, pręd. łu nadbrzeżnych pozycji nieprzyjaciela Glasgow oraz Fairfield Shipbuilding and 17 w., uzbr.: 4 x 305 mm, 12 x 152 mm, 16 x 76 mm, w latach I wojny światowej. Na szczęście Engineering Co. Ltd w Govan (Glasgow). 3 wt kal. 457 mm, załoga ?, bliźniacze jednostki: Ce- konstrukcja samych dział umożliwiała, Ten ostatni zakład w związku ze swym sar, Hannibal, Illustrious, Jupiter, Magnificent, Mars, Prince George oraz Victorious. co stwierdził znawca artylerii okrętowej zaangażowaniem w budowę krążowni- 5. wg Buxton I., . I, Big gun monitors – the hi- adm. Sir Percy Scott, ich modernizację, ka liniowego Repulse6, odstąpił zlecenie story of the design, construction and operation of the pozwalającą na zwiększenie kąta podnie- na rzecz Palmers Shipbuilding and Iron Royal Navy monitors, Tynemouth 1978. 6. Repulse – bryt. KL typu Renown, zbud. 1915- sienia luf a w konsekwencji i donośności. Co. Ltd. w Hepburn-on-Tyne. 16, Govan (Glasgow), wyp. 27 650/30 835 t, dł. Techniczne możliwości przeprowadzenia Wszystkie stocznie przystąpiły do bu- 242,0 m, szer. 27,4 m, zan. 7,8 m, turb. par. 112 000 KM, pręd. 30 w., zasięg 3650 Mm/10 w., uzbr.: 6 x modernizacji, bez konieczności dokony- dowy nowej serii monitorów już w stycz- 381 mm, 17 x 102 mm, 2 x 76,2 mm plot, 4 x 47 wania istotnych zmian konstrukcji samej niu 1915 roku. W trakcie prac nie udało mm, 2 wt kal. 533 mm, załoga ? wieży, potwierdziły zakłady zbrojeniowe się jednak zrealizować ambitnego zamia- 7. były to: Lord Clive, General Craufurd, Earl of Peterborough, Sir Thomas Picton, Prince Eugene, E.O.C. – Elswick Ordnance Company ru Churchilla wyposażenia okrętów w sil- Prince Rupert, Sir John Moore oraz General Wolfe. (Armstrong, Whitworth), dzięki czemu niki wysokoprężne jako napęd główny, 8. wg Buxton I., Big gun…

Daty budowy monitorów typu „Lord Clive” Data Nazwa jednostki Stocznia Położenie Wejścia Wodowania stępki do służby Lord Clive (M. 6) Harland-Wolf Belfast 09.01.1915 10.06.1915 10.07.1915 General Craufurd (M. 7) Harland-Wolf Belfast 09.01.1915 08.07.1915 16.08.1915 Earl of Peterborough (M. 8) Harland-Wolf Belfast 16.01.1915 26.08.1915 12.10.1915 Sir Thomas Picton (M. 12) Harland-Wolf Belfast 16.01.1915 30.09.1915 08.11.1915 Prince Eugene (M. 11) Harland-Wolf Govan (Glasgow) 01.02.1915 14.07.1915 02.09.1915 Prince Rupert (M. 10) Hamilton Port Glasgow 12.01.1915 20.05.1915 12.07.1915 Sir John Moore (M. 5) Scott’s Greenock 13.01.1915 31.05.1915 22.07.1915 General Wolfe (M. 9) Palmer Hepburn-on-Tyne 01.1915 09.09.1915 09.11.1915 źródło: Buxton I., Big gun monitors… Conway’s all the World’s Fighting Ships 1906-1921, London 1995.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 21 Brytyjskie monitory typu „Lord Clive”

Prince Rupert Rys. Jerzy Lewandowski 2006

jednostki. Prace modernizacyjne dział padku tej jednostki, wyporność konstruk- niami pomocniczymi, zasobnie węglowe, prowadzone były w Belfaście, Dalmuir- cyjna wynosiła 5033 t, a pełna 5683 t. komory amunicyjne oraz pomieszczenia on-Clyde oraz w Elswick przez personel Długość całkowita okrętów wynosi- magazynowe i mieszkalne. wyspecjalizowanych firm zbrojeniowych ła 102,33 m, szerokość 26,59 m (wraz Mimo zamontowania na rufie 2 ste- – C.O.W. (Coventry Ordnance Works), z „bąblami przeciwtorpedowymi”), a za- rów równoległych, jednostki, podobnie E.O.C. (Elswick Ordnance Company) nurzenie 2,92 m. zresztą jak i poprzedniczki, z uwagi na oraz Vickers. Dokonana moderniza- Monitory miały płaski kadłub z nie- małe zanurzenie i znaczną szerokość po- cja dział pozwoliła na zwiększenie mak- wielkim uskokiem na rufie. Dominujący- siadały złe właściwości manewrowe i by- symalnego kąta podniesienia luf z 13,5° mi elementami sylwetki okrętu była ciężki ły trudnosterowalne. do 30°, dzięki czemu zdołano uzyskać trójnożny maszt ze stanowiskiem kiero- Okręty dla zabezpieczenia przed skut- wzrost donośności z pierwotnych 12 530 wania ogniem na szczycie oraz pojedyn- kami działania broni podwodnej wypo- m do 19 200 m, jednak już pierwsze pró- czy wąski i wysoki komin. Na długim, bo sażono w „bąble przeciwtorpedowe” na by przeprowadzone na pokładzie Prince sięgającym praktycznie ¾ długości jed- obu burtach. Konstrukcyjnie zostały one Rupert wykazały szereg usterek starych, nostki, pokładzie dziobowym znajdowała umieszczone na poziomie pokładu ła- bo liczących już 20 lat instalacji hydrau- się barbeta na której osadzono wieżę ar- downi. Wewnętrzna gródź wzdłużna dzie- licznych wież. W trakcie służby uniknię- tyleryjską z 2 działami kal. 305 mm L/35. liła „bąble” na dwie części – wewnętrzną cie usterek wymagało troskliwej i staran- Wnętrze wysokiego kadłuba podzielone „mokrą”, wypełnioną dzięki specjalnym nej obsługi dział. było na 3 pokłady – górny, główny i ła- otworom w dennej i górnej części poszy- downi. Zgodnie z pierwotnym projektem cia, wodą morską oraz zewnętrzną „su- Dane taktyczno-techniczne pokład górny był częściowo otwarty na chą”, stanowiącą zamknięty przedział Monitory typu Lord Clive stanowi- burtach, jednak w trakcie służby otwo- wodoszczelny. Zadaniem „mokrej” części ły w zasadzie wierne powielenie kon- ry zaślepiono, co umożliwiło pozyskanie „bąbla” było pochłanianie energii i od- strukcji wcześniejszych jednostek typu dodatkowych pomieszczeń dla zwiększa- łamków powstałych w wyniku podwod- Abercrombie. jącej się w czasie wojny liczby członków nej eksplozji miny, torpedy czy pocisku Wyporność konstrukcyjna (teoretycz- załogi. Do roku 1918 zaślepiono całkowi- artyleryjskiego dużego kalibru, a tym sa- na) okrętów wynosiła 5900 t, zaś fak- cie otwory w burtach na poziomie pokła- mym ochronę przed uszkodzeniem kon- tyczna wyporność pełna 5683 t9. Warto du górnego we wszystkich monitorach, strukcji właściwego kadłuba. Przedziały w tym momencie zwrócić uwagę na fakt, za wyjątkiem Sir John Moore, Prince Ru- że z uwagi na wysokie tempo budowy, pert oraz General Craufurd. Na pokła- 9. wg Conway’s All the World’s Fighting Ships w dodatku w wojennych czasach, jedynie dach głównym i ładowni umiejscowione 1906-1921, London 1985, wyporność monitorów typu Lord Clive, zarówno konstrukcyjna jak I pełna Prince Rupert został poddany dokładnym zostały pomieszczenia maszynowni oraz wynosić miała 6150 t I była identyczna jak w przy- pomiarom po wejściu do służby. W przy- kotłowni wraz z niezbędnymi urządze- padku okrętów typu Abercrombie.

22 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie monitory typu „Lord Clive” zaś „suchej” części, stanowiły dodatko- Sama wieża posiadała również solidną, nej prędkości na poziomie 10 węzłów, we komory wypornościowe poprawiają- choć odpowiadającą raczej wymogom która okazała się niejako z góry nierealna ce pływalność jednostek. końcówki XIX wieku, ochronę pancer- biorąc pod uwagę przykre doświadcze- Całkowita masa konstrukcji kadłu- ną, którą często w czasie działań doraź- nia z wcześniejszym typem Abercrombie. ba wraz z jego integralnym wyposaże- nie wzmacniano workami z piaskiem. Przede wszystkim siłownie monitorów niem wynosiła 2486 t i była porówny- Grubość ściany czołowej wieży wynosiła dysponowały zbyt małą mocą, a poza walna z jednostkami typu Abercrombie 266,7 mm, a ściany tylnej 102 mm. Dach tym kadłub okrętów z uwagi na „bąble – 2484 t10. i podłogę osłaniała warstwa 50,8 mm przeciwtorpedowe” stawiały w wodzie Opancerzenie monitorów typu Lord stali pancernej, a boki płyty o grubości duży dodatkowy opór. W toku prób pręd- Clive było wiernym powtórzeniem roz- 139,7 mm. Całość opancerzenia wieży kości przeprowadzonych przez okręty wiązania zastosowanego wcześniej w ty- wykonana była ze stali niklowej, za wy- na mili pomiarowej12, najszybszy z se- pie Abercrombie. Podstawowa różnica jątkiem ścian bocznych w których zasto- rii Lord Clive osiągnął prędkość 8,02 wę- sprowadzała się do zwiększenia grubości sowano płyty poddane obróbce w proce- zła, a pozostałe mieściły się w przedziale osłaniającego burty monitora pasa sko- sie Harveya. między 7 a 8 węzłów, przy czym z uwa- sa pancernego ze 102 mm do 152 mm. Łączna całkowita masa opancerze- gi na najmniejszą moc siłowni, najwol- Przypomnijmy, skos pancerny o szeroko- nia monitorów typu Lord Clive wynosiła niejszy był Prince Rupert13. W warunkach ści 3,66 m, znajdujący się między pokła- 1824 t11. normalnej służby maksymalna eksploa- dem górnym a poziomem konstrukcyjnej Jak już wspomniano wcześniej, z am- tacyjna prędkość monitorów nie przekra- linii wodnej, tworzący wraz z poprzecz- bitnych planów wyposażenia nowych czała 6,5 węzła. nymi grodziami pancernymi na dziobie jednostek w silniki wysokoprężne nic nie Warto zwrócić uwagę, że nowe moni- i rufie, swego rodzaju „pancerną cytade- wyszło, w rezultacie czego zamontowa- tory za wyjątkiem Lord Clive oraz Prince lę”, osłaniał żywotne życiowo elementy no na ich pokładach klasyczne maszyny Rupert miały podwyższone kominy, tak okrętu, takie jak komory amunicyjne, po- parowe. Rodzaj i moc jednostek napę- by uniknąć zadymiania umieszczonego mieszczenia pod wieżą artyleryjską oraz du głównego uzależniona była w prak- na platformie szczytowej masztu, stano- siłownię (maszynownię i kotłownię). Do- tyce od stoczni budującej monitory, przy wiska kierowania ogniem. datkową osłonę wnętrza okrętu stanowi- czym występowała w tej mierze znaczna Łączna masa układu napędowego jed- ła wzdłużna gródź pancerna o grubości dowolność. nostek wraz z mechanizmami pomocni- 38 mm, umieszczona bezpośrednio mię- Okręty budowane przez stocznię Har- czymi i zapasem wody kotłowej, wynosi- dzy „bąblem przeciwtorpedowym” a kon- land & Wolff otrzymały po 2 wykonane ła 391 t14. strukcją kadłuba właściwego. w tych zakładach maszyny parowe, czte- Podstawowe uzbrojenie monitorów Monitory posiadały również pancerną rocylindrowe, potrójnego rozprężania typu Lord Clive stanowiły 2 zmodyfiko- osłonę poziomą, którą stanowił: pokład o łącznej mocy 2310 KM przy 200 obro- wane działa kal. 305 mm L/35 Mk VIII, dziobówki o grubości 25,4 mm oraz po- tach na minutę, z których każda porusza- umieszczone w wyprodukowanych przez kład górny o grubości 50,8 mm w obrę- ła bezpośrednio śrubę okrętową. Średni- zakłady E.O.C. (Elswick) wieże artyleryj- bie „pancernej cytadeli”, a 25,4 mm poza ca dwóch cylindrów niskiego ciśnienia skie model B II. nią. Zadaniem osłony poziomej było za- wynosiła 762 mm, wysokiego ciśnienia Długość całkowita działa kal. 305 mm bezpieczenie jednostek przed skutkami 381 mm, a pośredniego 635 mm, przy L/35 wynosiła 11 308 mm, w tym lufy 10 trafień pociskami artyleryjskimi i lekki- skoku tłoka 610 mm. Producentem ma- 799 mm (35,43 kal.), której część gwin- mi bombami oraz osłona przeciwodłam- szyn Prince Rupert dla dalszych 2 moni- towana mierzyła 8875 mm. Liczba bruzd kowa. torów były zakłady McKie & Baxter, przy w przewodzie lufy wynosiła 48, a jej ży- Na pokładzie dziobówki, bezpośred- czym otrzymał 2 silniki trzycylindrowe, wotność dochodziła po modernizacji nio przed wieżą artyleryjską, znajdowa- potrójnego rozprężania o łącznej mocy dochodziła do 500 wystrzałów. Waga ło się niewielkie opancerzone stanowisko 1800 KM przy 180 obrotach, a Sir John pojedynczego działa (lufa z zamkiem) dowodzenia, ochraniane z boków pance- Moore również 2 takie maszyny, tyle tyl- wynosiła 61 t15, zaś całej ruchomej części rzem o grubości 152,4 mm, a od góry da- ko, że o łącznej mocy 2500 KM przy 200 wieży z opancerzeniem i wyposażeniem chem o grubości 63,5 mm. obrotach. Budowany ostatecznie w stocz- odpowiednio 264 t16. Załoga wieży mo- Znajdująca się na pokładzie dziobówki ni Palmers w Hepburn-on-Tyne Gene- del B II liczyła 47 marynarzy i oficerów. wieża artyleryjska z dwoma działami kal. ral Wolfe, został wyposażony w 2 silni- W tylnej części wieży mieścił się podręcz- 305 mm L/35, osadzona była na pancer- ki własnej konstrukcji, czterocylindrowe, nej barbecie o grubości ścian 203,2 mm. potrójnego rozprężania o łącznej mocy 2500 KM przy 180 obrotach na minutę. 10. wg Buxton I., Big gun… 11. wg Buxton I., Big gun… Schemat opancerzenia burtowego Jednostki posiadały po 2 śruby napędo- 12. początkowo prędkość monitorów mierzo- i pokładów we o 4 piórach. Wszystkie monitory po- no za pomocą logu holowanego, co dawało wyniki wyższe o około 0,6 węzła. 25,4 siadały kotłownie wyposażone w 2 kotły 13. wyniki poszczególnych jednostek wynosiły: parowe wodnorurkowe Babcock & Wil- General Craufurd – 7,42 w., Earl of Peterborough – com, dostarczające do maszyn parę o ciś- 7,66 w., Sir Thomas Picton – 7,4 w., Prince Eugene 50,8 – 8,0 w., Sir John Moore – 7,75 w., General Wolfe – 102 76,2 nieniu roboczym 14 atm. Normalny za- 8,01 w. oraz Prince Rupert – 7,06 w. 50,8 pas węgla na pokładzie okrętów wynosił 14. wg Buxton I., Big Gun…. 25,4 200 t, zaś maksymalny 356 t. Zapas ten 15. wg Hodges P., The big gun, battleship main armament 1860-1945, London 1989, natomiast Bux- 38 w praktyce pozwalał na osiąganie zasię- ton I., Big… podaje wagę działa 46,12 t. gu 1000 Mm przy prędkości 6,5 węzła. 16. wg Buxton I., Big Gun., natomiast w tym przypadku Hodges P., The big gun… podaje, że W założeniach projektowych zakłada- waga części ruchomej wieży artyleryjskiej model B Rys. Jerzy Lewandowski 2006 no osiąganie przez monitory maksymal- II wynosiła jedynie 184 t.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 23 Brytyjskie monitory typu „Lord Clive”

zbędne uzbrojenie plot. Wszystkie moni- tory za wyjątkiem Prince Eugene i Gene- ral Craufurd, otrzymały po 1 dziale plot. kal. 76,2 mm 20 cwt QF 1 na łożu HA II. Działa te o całkowitej długości 3360 mm, miały lufę mierzącą 3240 mm (45 kal.), których żywotność wynosiła 1250 wystrzałów. Ich waga (lufa z zamkiem) wynosiła 1,02 t, a całkowita na stanowi- sku ogniowym 2,83 t. Lufa działa mogła przemieszczać się w płaszczyźnie pio- nowej w przedziale od -5° do +90°. Wy- strzeliwały one pociski ważące 7,25 kg za pomocą ładunku miotającego kordytu o masie 0,96 kg z prędkością początko- wą 610 m/s. maksymalna donośność po- zioma przy kącie podniesienia lufy +45° wynosiła, a pułap zwalczania celów po- wietrznych 7015 m. Szybkostrzelność dział plot. 20 cwt QF Fotografia przedstawia Sir John Moore w trakcie wymiany ważącego 46 t prawego działa kal. 1 wynosiła do 20 strzałów na minutę. Za- 305 mm w październiku 1915 r. Fot. zbiory Ian Buxton pas amunicji stanowiło 300 pocisków. Wzorem wcześniejszego typu Aber- ny zapas gotowej do natychmiastowego QF 1, umieszczone na pokładzie głów- crombie uzupełnienie obrony plot stano- użycia amunicji i ładunków miotających, nym w dziobowej części okrętu. Działa liczący 20 pocisków. zostały rozmieszczone po jednym, na le- Dzięki stosowanemu powszechnie wej i prawej burcie w swego rodzaju „ka- w Royal Navy napędowi hydraulicz- zamacie”, a od góry osłaniał je pokład nemu wieża mogła przemieszczać się dziobówki o grubości 25,4 mm. w płaszczyźnie poziomej, zaś same dzia- Długość luf dział 12 pdr 18 cwt wyno- ła w płaszczyźnie pionowej, pierwot- siła 3810 mm (50 kal.), a jej żywotność nie w przedziale od 0° do +13,5°, na- 1200 wystrzałów. Działa te wystrzeliwały tomiast po modernizacji do +30°. Tym pociski typu 2 c.r.h. HE o masie 5,63 kg samym zdołano zwiększyć początkową za pomocą ładunku miotającego 1,23 kg Wszystkie wczesne duże monitory otrzymały maksymalną donośność z 12 530 m do kordytu MD, z prędkością początkową jako uzbrojenie przeciwlotnicze. Fotografia 17 przedstawia Sir John Moore z działem plot. kal. 19 480 m . 792 m/s na maksymalny dystans 8460 47 mm L/50 (3 – pdr). Fot. zbiory Ian Buxton Praktyczna szybkostrzelność dział kal. m. Szybkostrzelność dział kal. 76,2 mm 305 mm L/35 Mk VIII wynosiła około 12 pdr wynosiła do 15 strzałów na minu- wiło 1 działo plot. kal. 47 mm 3 pdr Vi- 1 strzału na minutę z lufy. tę, zaś zapas amunicji liczył po 200 poci- ckers QF 1 na łożu HA III ( na wszystkich Jako standardową amunicję zmodyfi- sków na lufę18. okrętach serii za wyjątkiem Prince Euge- kowane działa kal. 305 mm L/35 Mk VIII Z uwagi na coraz bardziej realne za- ne) oraz 1 działa plot. kal. 40 mm 2 pdr wystrzeliwały pociski HE 2 i 4 c.r.h. oraz grożenie okrętów ze strony dynamicz- Vickers na łożu HA II (na wszystkich mo- C.P.C. o masie 385 kg, w tym 48,5 kg ma- nie rozwijającego się lotnictwa, jednostki nitorach poza General Craufurd). teriału wybuchowego, z prędkością po- typu Lord Clive już na etapie pierwotnego Działo plot. kal. 47 mm 3 pdr Vickers czątkową 716 m/s. Jako ładunek miotający projektu postanowiono wyposażyć w nie- QF 1 miało lufę o długości 2350 mm służyło 90,6 kg pakowanego w woreczki (50 kal.), która mogła przemieszczać się kordytu MD 45. Pocisk przeciwpancerny Sir John Moore był uzbrojony w 4 działa kal. w płaszczyźnie pionowej w przedziale (A.P.C.) kal. 305 mm wystrzelony z działa 152,4 mm QF na pokładzie dziobówki, po od -5° do +80°. Żywotność luf sięgała oko- obu stronach komina. W trakcie służby 2 Mk VIII z dystansu 9140 m przebijał pan- z tych dział zostały zastąpione przez 2 działa ło 5000 wystrzałów. Działo wystrzeliwa- cerz o grubości 216 mm. kal. 152,4 mm B.L. Mk VII. Jedno z tych ło pociski HE o masie 1,50 kg za pomo- Łączny zapas amunicji kal. 305 mm dział zostało zachowane i przekazane do cą ładunku miotającego kordytu o wadze na pokładzie monitorów wynosił 240 po- przedwojennego Muzeum Artylerii Morskiej. 0,38 kg z prędkością początkową 784 m/s. cisków, w tym 120 C.P.C. oraz 120 HE Fot. zbiory Ian Buxton maksymalna donośność pozioma wyno- c.r.h., po 120 pocisków na lufę. Z uwagi siła 5120 m przy kącie podniesienia lufy na wielkość jednostek komory amunicyj- +12°, zaś pułap prowadzenia ognia do ne mieszczące pociski oraz pomieszcze- celów powietrznych odpowiednio 4570 nia w których przechowywano ładunki m. Szybkostrzelność dział 3 pdr Vickers miotające, znajdowały się na jednym po- QF 1 sięgała do 25 strzałów na minutę, ziomie – na pokładzie ładowni, poniżej zaś zapas amunicji stanowiło 500 poci- konstrukcyjnej linii wodnej okrętu. sków. Pierwotnie uzupełnienie główne- 17. wg Buxton I., Big gun… maksymalna donoś- go uzbrojenia artyleryjskiego stanowiły ność dział po modernizacji wynosiła 19 200 m. 2 działa kal. 76,2 mm typu 12 pdr 18 cwt 18. wg Buxton I., Big gun…

24 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie monitory typu „Lord Clive”

Działo plot. kal. 40 mm 2 pdr Vickers 1 x 152,4 mm, 1 x 76,2 mm, 2 x 76,2 mm nych ich liczebność jeszcze wzrosła. Li- miało lufę o długości 2438 mm (39,4 plot, 1 x 47 mm plot; czebność załóg monitorów, które po mo- kal.), która mogła przemieszczać się • Earl of Peterborough – 2 x 305 mm, dernizacji otrzymały 2 działa kal. 152,4 w płaszczyźnie pionowej w przedziale 2 x 76,2 mm, 2 x 76,2 mm plot, 1 x 40 mm wynosiła 215 ludzi, a uzbrojonych od-10° do +80°. Żywotność lufy docho- mm plot. w 4 działa tego kalibru nawet do 232 ma- dziła do 5000 wystrzałów. Waga działa Etatowe pokładowe środki pływają- rynarzy i oficerów. Uzbrojenie 2 wybra- (lufa z zamkiem) wynosiła 0,246 t, a ca- ce jednostek obejmowało 2 kutry oraz nych okrętów serii w dodatkowe działo łego działa na stanowisku bojowym od- 1 łódź motorową, wszystkie o długoś- kal. 457 mm oznaczało zwiększenie li- powiednio 0,70 t. Działo wystrzeliwa- ci 9,2 m, umieszczone na żurawikach czebności ich załóg do 278 marynarzy ło pociski o masie 0,97 kg za pomocą w rufowej części pokładu górnego, a tak- i oficerów. ładunku miotającego o wadze 0,10 kg że 1 dinghy o długości 4,9 m na legarach W myśl wstępnych założeń Churchil- z prędkością początkową 580 m/s. mak- rufowej części pokładu dziobówki. la, nowe monitory miały kosztować nie symalny efektywny pułap ognia do ce- Zgodnie z pierwotnym projektem, więcej niż 700 000 £ za sztukę, w prak- lów powietrznych około 1100 m, szybko- jednostki typu Lord Clive, podobnie jak tyce jednak kalkulacja okazała się znacz- strzelność teoretyczna dochodziła do 200 wcześniejszego typu Abercrombie, zosta- nie zawyżona. Zatwierdzony przez rząd strzałów na minutę, zaś zapas amunicji ły wyposażone w 2 żurawiki przeznaczo- angielski preliminarz budowy serii 8 jed- liczył 1000 pocisków. ne do obsługi (opuszczania i podnoszenia nostek typu Lord Clive zakładał wydatko- Oba działa plot. małego kalibru zostały z wody) wodnosamolotów pokładowych wanie na ten cel łącznej kwoty 3,5 mln. umieszczone na rufowym krańcu pokła- przeznaczonych do kierowania ogniem £, co oznaczało cenę za pojedynczy okręt du dziobówki, działo kal. 47 mm 3 pdr artyleryjskim, przechowywanych w sta- na poziomie około 437 500 £. Biorąc Vickers na lewej burcie, a działo kal. 40 nie złożonym w tylnej części pokładu pod uwagę fakt, że podstawowym kosz- mm 2 pdr Vickers na prawej burcie. dziobówki za kominem. Nowe monito- tem budowy ciężkich monitorów było Na pokładzie monitorów zamontowa- ry nie doczekały się jednak nigdy swych ich uzbrojenie artyleryjskie, które w przy- no również 4 karabiny maszynowe Ma- wodnosamolotów, wobec czego bezuży- padku okrętów typu Lord Clive już istnia- xim kal. 7,69 mm, które mogły być wy- teczne żurawiki zdemontowano20. ło, choć wymagało pewnej modernizacji, korzystywane zarówno do prowadzenia Okręty pełniące służbę w „Siłach Do- należy przyjąć, że wykonanie opancerzo- ognia do celów powietrznych jak i na- ver” malowano w kolorze szarym, zaś nego kadłuba, siłowni i niezbędnego wy- wodnych oraz lądowych. Wystrzeliwały ich niewielkie nadbudówki często w sza- posażenia winno zamknąć się kwotą oko- one pociski z prędkością początkową 628 ro-białą szachownicę, natomiast moni- ło 260 000 £ za jednostkę21. m/s do celów powietrznych na pułapie tory operujące na Morzu Śródziemnym, do 460 m. Szybkostrzelność teoretyczna a zwłaszcza Adriatyku, były w barwie (ciąg dalszy nastąpi) wynosiła do 450 strzałów na minutę, zaś khaki, który bardziej upodabniał je do zapas amunicji liczył po 5000 pocisków otoczenia. 19. wg Buxton I., Big gun..., natomiast Conway’s 19 na lufę . Etatowa załoga jednostek serii Lord All the World’s Fighting Ships 1906-1921 podaje, że Łączna masa pierwotnego uzbrojenia Clive liczyła 194 ludzi, w tym 12 ofice- wszystkie monitory posiadały takie same uzbrojenie składające się z 2 x 305 mm, 2 x 76,2 mm, 1 x 47 artyleryjskiego monitorów typu Lord Cli- rów. Z uwagi na ciasnotę pomieszczeń mm plot., 1 x 40 mm plot. i 4 x km kal. 7,69 mm. ve wraz z etatowym zapasem amunicji warunki bytowe załogi były trudne (duże 20. jedynie w sierpniu 1916 na pokład Gene- wynosiła 478 t. kubryki marynarskie i podoficerskie na ral Craufurd zaokrętowano tymczasowo wodnosa- molot Short 184 w celu przeprowadzenia prób wg W toku wojennej służby uzbrojenie dziobie oraz kabiny oficerskie na rufie), Conway’s All... monitorów ulegało licznym zmianom tym bardziej, że w czasie działań wojen- 21. wg Buxton I., Big gun… wynikającym z konieczności przystoso- General Wolfe po dozbrojeniu w działo kal. 457 mm. Widoczny duży trym rufowy wania jednostek do wymogów aktualnie spowodowany masą zamontowanego działa. Fot. „Warship” realizowanych zadań bojowych. W chwi- li zakończenia działań wojennych moni- tory posiadały następujące uzbrojenie: • Lord Clive – 1 x 457 mm, 2 x 305 mm, 4 x 102 mm, 2 x 76,2 mm, 3 x 40 mm plot; • General Wolfe – 1 x 457 mm, 2 x 305 mm, 2 x 152,4 mm, 2 x 76,2 mm, 2 x 40 mm plot; • Prince Eugene – 2 x 305 mm, 2 x 152,4 mm, 2 x 76,2 mm, 2 x 40 mm plot; • Sir John Moore – 2 x 305 mm, 4 x 102 mm, 2 x 76,2 mm, 2 x 76,2 mm plot, 2 x 40 mm plot; • General Craufurd – 2 x 305 mm, 4 x 152,4 mm, 2 x 76,2 mm, 2 x 76,2 mm plot, 2 x 40 mm plot; • Prince Rupert – 2 x 305 mm, 2 x 152,4 mm, 2 x 76,2 mm, 2 x 76,2 mm plot, 1 x 40 mm plot; • Sir Thomas Picton – 2 x 305 mm,

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 25 Tekst

Maciej K. Franz

Planik barki Komuna. Rys. „Modelist Konstruktor” Lotniskowce na Wołdze nieznany epizod wojny domowej w Rosji

Pisanie o radzieckich lotniskowcach, w Rosji, dojdzie jeszcze do wystąpienia także jednego z prekursorów astronau- jest zawsze bardzo trudne. Właściwie państw Ententy w ramach tzw. wojny tyki E. Ciołkowskiego, którego partia w dziejach XX wieku, flota rosyjska, ra- interwencyjnej. i władze bolszewickie otoczyły szczegól- dziecka i ponownie rosyjska, nie docze- Wobec wzrastającej fali wojennej, Le- ną opieką. kały się prawdziwego lotniskowca. To nin potrzebował wszelkiej pomocy, któ- Tego typu działań podejmowano we jeszcze nie oznacza, że nie istniały pięk- ra pozwoliła by Armii Czerwonej oprzeć wczesnym okresie państwa sowieckiego ne i rozbudowywane idee, tworzenia, się przeciwnikom. W lutym 1918 roku więcej, zwłaszcza, że na początku liczy- rozwoju i wykorzystania okrętów lotni- Lenin i kierownictwo radzieckiej Partii ły się jeszcze autentyczne umiejętności czych w czasie pierwszej wojny świato- Bolszewickiej, zwróciło się (nie zawsze oraz wiedza, a nie przywiązanie do par- wej w Rosji. Równie ciekawie wyglądały w przyjazny sposób) do inżynierów, kon- tii i wodza. początki floty bolszewickiej, nim jeszcze struktorów, wynalazców, naukowców, W takich warunkach, pewnego entu- ideologia uzyskała przewagę nad prag- by wykorzystując istniejące możliwości zjazmu, w 1918 roku powołany został matyzmem. Niestety są one dużo mniej przemysłu zbrojeniowego, dozbroić Ar- w składzie Wołżańsko-Kaspijskiej Wo- znane. Do jednego z ciekawszych, a za- mię Czerwoną, w każdą możliwą ilość jennej Flotylli, zespół transportowców pomnianych fragmentów jej dziejów, techniki wojennej. Wśród wiele, któ- wodnosamolotów. Wołga miała, dla Ar- kandyduje powstanie zespołu transpor- ry podjęli się tego zadania, znaleźli się mii Czerwonej ogromne znaczenie, tutaj towców wodnosamolotów w ramach N. J. Żukowskij, W. P. Wietczinkin i A. właśnie przebiegał tzw. front wschodni, Wołżańsko-Kaspijskiej Wojennej Flotylli. N. Tupolew. Stali się oni zaczynem dla gdzie trwały intensywne walki z armią Tekst prezentowany poniżej, jest powstałego 1 grudnia 1918 roku Cen- Denikina a następnie Kołczaka. Działa- pierwszą próbą nakreślenia losów tych tralnego Instytutu Mechaniki Hydro- jąca na jej wodach flotylla, potrzebowa- jednostek, na kartach polskiej historio- lotniczej (CAGI), który miał opracować ła dobrego rozpoznania, zwłaszcza lot- grafii wojskowej. metody unowocześnienia posiadanych niczego, które pozwoliłoby skutecznie Po przejęciu władzy przez bolszewi- na wyposażeniu Armii Czerwonej samo- przeprowadzać operacje bojowe. ków i ustanowieniu Rady Komisarzy Lu- lotów, podjąć się próby konstrukcji ich Latem 1918 roku, po udrożnieniu toru dowych, przywódca ruchu rewolucyjne- następców, a także rozpocząć prace nad wodnego na Wołdze, kiedy ustąpiła kra, go Włodzimierz I. Lenin, musiał zdawać nowymi silnikami lotniczymi. z przystani w Dolnym Nowogrodzie, ru- sobie sprawę, że wojna dopiero się roz- Podobne działania objęły proble- szył nowy zespół jednostek, w rejon Czy- poczęła. Niekoniecznie dostrzegał wte- matykę artylerii, gdzie „komisję szcze- stopola, gdzie trwały intensywne walki dy skalę nadchodzącej wichury, bowiem gólnych artyleryjskich doświadczeń” z wojskami Kołaczaka i gdzie znajdowa- obok tzw. białych generałów, którzy nie (KOSARTOP) organizował naukowiec- ły się okręty flotylli. Z Dolnego Nowo- zamierzali zaakceptować bolszewizmu artylerzysta W. M. Trofim. Pozyskano grodu wyszły trzy jednostki, był to pa-

26 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Lotniskowce na Wołdze – nieznany epizod wojny domowej w Rosji rowiec Giercen, na którym znajdował dzi latających typu M-9. Na tej jednost- i podnoszenie łodzi latających. Brak jest się sztab i pomieszczenia mieszkalne, za ce inaczej jednak rozwiązano sposób informacji co do ich liczebności na po- nim płynął holownik tylnokołowy Kol- obsługiwania wodnosamolotów. Zde- kładzie Posejdona i czy posiadał on inne, cow, który ciągnął transportowiec wod- cydowano się zamontować na każdej dodatkowe uzbrojenie. nosamolotów Komuna, przebudowa- z burt po dwa dźwigi obrotowe, które Intensywne wykorzystywanie wszyst- ny z barki transportującej ropę naftową miały zestawiać wodnosamoloty na ta- kich trzech okrętów, potwierdzają za- Francja. Komuna wyposażona została fle rzeki i stamtąd je ponownie przeno- chowane relacje, z tamtych czasów. w specjalne urządzenia do spuszczania sić na pokład okrętu, po zakończeniu Opisują one loty rozpoznawcze, bom- i podnoszenia z wody wodnosamolo- lotu. Wodnosamolot był przymocowy- bardowania zgrupowań piechoty prze- tów, których na pokładzie znalazło się wany do lin dźwigu za pomocą specjal- ciwnika, a także ataków lotniczych na dziewięć. Sześć z nich to wodnosamo- nego pierścienia – ramy, dzięki któremu jednostki kawalerii, pozostające w służ- loty M-9 konstrukcji D. P. Grigorowicza mógł być bezpiecznie unoszony w po- bie białych. W tym czasie dywizjonem i trzy samoloty myśliwskie Nieuport-17 wietrze. Dźwigi nie zostały zamontowa- wodnosamolotów, rozlokowanym na na kołach. Przebudowy dokonano po- ne symetrycznie po obu burtach. Zasto- pokładach tych trzech jednostek dowo- między 12 a 17 sierpnia 1918 roku. sowane przesunięcie miało ułatwić ich dził Stanisław E. Stolarski. Decyzja o przebudowie Komuny na działanie. Równocześnie na okręcie za- Oto kilka z epizodów tamtych dni. rzeczny transportowiec wodnosamo- chowano nadbudówkę w części rufowej W rejonie miasta Dubowka, wodnosa- lotów, wynikała, z konstrukcji tej jed- jednostki. Podobnie jak Komuna także moloty weszły do walki, na rzecz Armii nostki. Była to barka o długości 139,77 i ona nie miała własnego napędu. Trud- Czerwonej. Pierwszą misję rozpoznaw- metra i szerokości 19.08 metra. Z jej no jednoznacznie ocenić, czy jednostka czą, powierzono niejakiemu Swinarie- pokładu postanowiono usunąć przed- była w jakikolwiek sposób dozbrojona. wowi, który oczywiście poleciał wod- ni maszt i wszystkie rury oraz instalacje Zachowane wzmianki nie pozwalają na nosamolotem M-9. Już od początku, wykorzystywane do przepompowywa- jednoznaczną oceną, podobnie jak rela- okazało się, że piloci z nowo przybyłych nia ropy naftowej. Zachowano nato- cję o jej działaniach, które są więcej niż okrętów lotniczych, muszą liczyć się miast nadbudówkę w części rufowej skromne. z przeciwdziałaniem sił powietrznych okrętu, oraz tylni maszt. Zamontowano Posejdon, trzeci okręt lotniczy działa- przeciwnika. Natychmiast po starcie także nowatorskie urządzenia, potrzeb- jący na Wołdze, był także barką o dłu- Swinariewa, w jego rejonie pojawiły się ne do obsługi wodnosamolotów. Miały gości 94,5 metra i szerokości 15,22 me- dwie wrogie maszyny typu De Havilland one swobodnie spływać na wodę, dzię- tra. Jednostka ta konstrukcyjnie była DH-4, które natychmiast skierowały się ki drewnianym pomostom, które pod inna niż dwie poprzednie. Jej rufa była przeciwko niemu. Z Komuny (a właści- delikatnym kontem schodziły z pokła- wyraźnie ścięta z góry na dół i tam właś- wie bardziej z lądu jak sądzę) wystarto- dy okrętu na wodę i zanurzały się w jej nie zabudowano specjalny, drewniany wały dwa myśliwce Nieuport-17. Obie głąb. Pomosty te przymocowane były pokład, który miał służyć do obsługiwa- maszyny szybko zajęły pozycję do ataku, do burt na stałe, a ich końce zanurza- nia wodnosamolotów. Dodatkowo okręt od strony słońca, uderzając wspólnie na ły się na 20-30 centymetrów w głąb tafli częściowo w momencie spuszczania ich jeden z samolotów przeciwnika. Samo- wody. Dzięki temu kadłub wodnosamo- na wodę pobierał wodę do dawnych, loty białych zostały zaskoczone, prawdo- lotów nie ulegał uszkodzeniu podczas specjalnych ładowni na paszę. W efek- podobnie samym faktem pojawienia się wyciągania go z wody. Doskonale widać cie tego rufa dodatkowo zanurzała się przeciwnika w powietrzu, którego dotąd te pomosty na prezentowanych rysun- w wodzie, co ułatwiało spuszczanie tutaj nie spotykali. W efekcie mogli dzia- kach. Cały proces spuszczania wodno- samolotów na wodę był prosty i pozwa- Wodowanie łodzi latającej M-9 z Komuny za pomocą drewnianego pomostu , okolice Kamy latem 1919 roku. Fot. zbiory Siergiej Bałakin lał grupie 8-10 ludzi szybko pozbyć się ich z pokładu jednostki. Moment ten ilu- struje jedna z fotografii prezentowanych w tym szkicu. Komuna uzbrojona została także w dwa przeciwlotnicze działka 37 mm i karabiny maszynowe. Ze względu na pośpiech, by wprowadzić ją jak najszyb- ciej, nie udało się zbudować na pokła- dzie okrętu hangaru dla wodnosamolo- tów. W efekcie stały one bezpośrednio na pokładzie, bez zastosowania żadnej ochrony. Doprowadziło to do szybkiego zniszczenia drewnianych maszyn przez trudne warunki atmosferyczne. Podob- ne problemy dotyczyły dwóch innych okrętów lotniczych, wprowadzonych do służby we flotylli wołżańsko-kaspijskiej, to jest Swobody i Posejdona. Swoboda była barką o długości 104,9 metra i szerokości 15,9 metra. Na jej pokładzie udało się zmieścić sześć ło-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 27 Lotniskowce na Wołdze – nieznany epizod wojny domowej w Rosji

między nimi zachowano wolną prze- strzeń dla wyprowadzania i przygoto- wania do użycia wodnosamolotów. Po obu burtach barki zabudowano specjal- ne pomosty do spuszczania wodnosa- molotów na wodę. Jej udział w walkach nie był nadmiernie długi, a po zakończe- niu wojny domowej, ponownie została ona przebudowana na klasyczną barkę transportowo-wojskową i pozostała na służbie flotylli. Wodnopłatowce z Flotylli Wołżańskiej prowadziły także działania nocne, któ- rych skuteczność była już dużo bardziej ograniczona. Działania te zawieszono w styczniu 1920 roku po zdobyciu Ca- rycyna. Losy całego dywizjonu po zakończe- niu wojny domowej, nie licząc oczywi- ście wspomnianej przebudowy Śmierci, pozostają niejasne. Trudno tu jakiekol- wiek pewne rozstrzygnięcia. Komuna była jeszcze wykazywana przez część Inne ujęcie łodzi latających M-9 na pokładzie Komuny, Kama, 1919 rok. periodyków morskich w składzie floty Fot. zbiory Siergiej Bałakin radzieckiej, w drugiej połowie lat dwu- dziestych, jednak zamknięcie państwa łać bez przeszkód. W momencie ata- i kadłub. Ranny został także pilot, któ- radzieckiego było na tyle duże, że wszel- ku, oba samoloty białych, przyspieszyły remu odłamek oderwał dwa place. Po- kie informacje odnoszące się do jego sił i umknęły w stronę swoich baz. Istnieje mimo tego maszyna nadal krąży nad zbrojnych trzeba rozpatrywać z ostroż- możliwość, że oba te samoloty były pilo- celem, a obserwator, niejaki Maksimien- nością. Podobnie trzeba odnieść się do towane przez brytyjskich pilotów. Misja ko, dokładnie ją lokalizuje. Dzięki temu informacji o jeszcze jednym możliwym rozpoznawcza Swinariewa, przeprowa- okręty flotylli otrzymały precyzyjne na- okręcie lotniczym mającym działać dzona została bez dalszych przeszkód. miary i ogniem artylerii pokładowej ba- w okresie wojny domowej na Wołdze. Kolejna operacja, godna uwagi, to teria została zniszczona. Sukces ten bez Według części opracowań rosyjskich był uderzenie bombowe na baterię artylerii odwagi załogi wodnosamolotu nie byłby to okręt Ewpraksija przebudowany po- wojsk Kołczaka w rejonie Carycyna. Ba- możliwy. noć w roku 1918. teria ta szczególnie dawała się we znaki, 8 września 1918 roku dwie maszy- Wydaje się, że uzyskane nowe in- wojskom bolszewików, a dodatkowo po- ny M-9 skierowane zostały w rejon Ka- formacje o losach tych kilku jednostek krywała ona swoim ogniem także Woł- zania. Tam dokonały bombardowania w okresie lat 1918-1920, są warte od- gę, uniemożliwiając w praktyce działa- sił piechoty przeciwnika. Atak odbywał notowania. Także w moich poprzed- nie flotylli wołżańsko-kaspijskiej w tym się przy ostrym przeciwdziałaniu arty- nich opracowaniach odnoszących rejonie, oraz mocno utrudniając wszel- lerii przeciwlotniczej przeciwnika. Jed- się do rosyjskich okrętów lotniczych, kie ruchy bolszewickich wojsk. Ba- na maszyna został stracona, a druga wkradły się informacje nieprawdziwe. teria byłą doskonale zamaskowana, z przebitym bakiem i ośmioma dziura- Z tym większą satysfakcją nakreśliłem wszelkie próby podejścia siłami piecho- mi w kadłubie, zdołała powrócić na po- ten szkic. ty, były przez nią neutralizowane, zaś kład własnego okrętu. Jednym z głównych bohaterów, wy- w momencie pojawiania się w jej rejo- Doświadczenia z użycia pierwszych darzeń na Wołdze w tamtych latach, był nie wodnosamolotów milkła, utrudnia- trzech okrętów, spowodowały, że ostat- wodnosamolot M-9. Początki tej maszy- jąc wszelkie przeciw niej podejmowane nia, czwarta jednostka barka Śmierć zo- ny związane są z rokiem 1915 i osobą działania. stała w czasie przebudowy, trwającej Dmitrija P. Grigorowicza. Była to fak- Postanowiono rozprawić się z tą ba- pomiędzy marcem 1919 roku a majem tycznie łódź latająca o charakterze roz- terią za wszelką cenę. 25 sierpnia 1918 1920 roku, wyposażona została w han- poznawczym, zaprojektowana jako na- roku, jeden z pilotów dywizjonu poleciał gar, a dokładniej w dwa hangary, w któ- stępca M-5, wprowadzonego do służby wodnosamolotem M-9 na zwiad w rejon rych można było pomieścić po dziesięć w 1914 roku. Od początku M-9 charak- baterii, na bardzo niskim pułapie. Pomi- maszyn typu M-9. Przebudowy jej do- teryzowała się dobrymi warunkami ste- mo, kilku nalotów, nie dostrzegł zary- konano, podobnie zresztą, jak i pozosta- rowania w locie i na powierzchni wody. sów baterii, doskonale zamaskowanej łych jednostek, w Stoczni Rzecznej Sor- Była nie tylko stabilna i łatwa w pilota- w parowie. Postanowił więc zejść jesz- mowskiej. Barka ta miała długość 153,7 żu, to dodatkowo, mogła działać w naj- cze niżej, wyraźnie już ryzykując życie. metra i szerokość 23,5 metra. Jej pokład różniejszych warunkach pogodowych. Tym razem udało mu się sprowokować górny został oczyszczony z wszelkich Łodzie tego typu walczyły w pierwszej przeciwnika, bateria otworzyła ogień, nadbudówek, masztów i rur w czasie wojnie światowej nad Bałtykiem, pro- do jego wodnosamolotu. Maszyna zo- przebudowy. Pokład pokryto deskami wadząc rozpoznanie sił niemieckich, stał poważnie postrzelana w skrzydła i na nich wybudowano oba hangary. Po- czy też bombardowania wyznaczonych

28 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Lotniskowce na Wołdze – nieznany epizod wojny domowej w Rosji

Podstawowe dane techniczne barek – rzecznych transportowców wodnosamolotów działających na Wołdze w latach 1918-1920 Jednostka Wyporność Długość Szerokość Zanurzenie Uzbrojenie Ilość wsam 2 x 37 mm plot Komuna 850-900 t 139,77 m 19,08 m 1,1 m 9 wsam. ??? x km Swoboda ??? 104,9 m 15,9 m ??? ??? 6 wsam. Posejdon ??? 94,5 m 15,22 m ??? ??? 5 wsam. Śmierć ??? 153,7 m 23,5 m ??? ??? 10 wsam.

Dane techniczne łodzi latającej M-9 obiektów przeciwnika. Działały tak- Bibliografia Rok produkcji – 1915 że na Morzu Czarnym, wspierając tu- 1. Franz Maciej, Rosyjskie okręty lotnicze do 1941r., cz. 3, [w] „Okręty Wojenne”, 62, 6/2003, Tar- Ilość – ok. 500 sztuk taj flotę. Po rewolucji bolszewickiej, ło- nowskie Góry 2003, s. 17-21. Rozpiętość skrzydeł – 15,9 m dzie latające M-9, stanowiły podstawę 2. Franz Maciej, Lotniskowiec STALIN – dzieje Długość – 9,15 m. tworzącego się dopiero lotnictwa mor- wielkiej mistyfikacji, [w] „Pro Memoria”, nr 6 (15), Wysokość – 3,60 m Warszawa 2004, s. 38-41. skiego Armii Czerwonej. Dowodem ja- 3. Gusrowa L., Wołżskije awianoscy, „Modie- Powierzchnia nośna – 54,8 m2 kości konstrukcji, niech będzie fakt, że list Konstruktor” No 2/1969, Moskwa 1969, s. 12- Masa własna – 1060 kg pozostały te maszyny na wyposażeniu 13 i 16. Masa całkowita – 1610 kg 4. Kostenko I. Diewjatka, „Modielist Konstruk- Napęd – 1 x 150 KM Salmson lotnictwa radzieckiego aż do końca lat tor” No 2/1969, Moskwa 1969, s. 14-15. czterdziestych, a w 1946 roku, część 5. Kuroczkin D.W., Rożdienie pałubnoj awiacii, Maksymalna prędkość – 110 km/h Sankt Petersburg 2001. Prędkość lądowania 85 km/h z nich przezbrojono nawet w działko 6. Materiały z Centralnego Muzeum Wojenno- Maksymalny pułap – 3000 m 37 milimetrowe, które zastąpiło kara- Morskiego w Sankt Petersburgu. Zasięg – 600 km bin maszynowy, montowany fabrycznie 7. Zarzycki Piotr, Okręty lotnicze I wojny świato- wej, [w] „Wojskowy Przegląd Techniczny i Logistycz- Załoga – 2 osoby: pilot, strzelec na przedzie łodzi i obsługiwany przez ny”, cz. 3, nr 3/1994, Warszawa 1994, s. 44-46 i cz. Uzbrojenie – 1 km strzelca, 100 kg bomb strzelca. 4, nr 4/1994, Warszawa 1994, s. 52-54.

FOTOKOLEKCJA

Pancernik prezentowany na wspaniałej fotografii w numerze 82 na stronie 38 to Elsass. Najważniejsze cechy, odróżniające ten pancernik od swoich bliźniaków w czasie służby w Reichsmarine: 1. Elsass był jedyną jednostką typu Braunschweig, która podczas swej służby w Reichsmarine nie była wyposażona w ustawione na pokładzie bateryjnym działa kal. 170 mm. Braunschweig zachował dwie pierwsze wieże ww. kalibru (ustawione one były na wysokości pierwszego komina) do momentu wycofania ze służby. To samo można powiedzieć o Hessen. Na prezentowanej fotografii widać, że pancernik jest pozbawiony ww. wież. 2. Bry ła pomostu bojowego. Braunschweig charakteryzował się zwartą zabudową, sięgającą do pierwszego komina, natomiast na Elsass między kominem a pomo- stem była „luka”. Pomost miał większą liczbę „gniazd”. 3. D źwig okrętowy. Na Elsass oba dźwigi nie miały otworów, na Braunschweig wspomniane dźwigi miały po jednym charakterystycznym otworze. 4. Bulaje w dziobowej części. Braunschweig w odróżnieniu od Elsass miał 8 symetrycznych bulajów. Na Elsass, dwa pierwsze znajdowały się bardzo blisko siebie. Bardziej interesujące są te z górnego rzędu, a mianowicie. 3., 4., 7., 8. bulaj sprawiają wrażenie, że, jak u złego tancerza, nie zachowują rytmu, tzn. jedne są wyżej i inne niżej. Na Braunschweig wszystkie bulaje były na jednej wysokości. 5. Braunschweig zachował do końca swoich dni swój długi fokmaszt (to na podstawie fotografii). 6. Godło na wieży „Anton”. O ile mogłem do tej pory stwierdzić, tylko Elsass miał na dziobowej wieży godło. Christoph Fatz

Elsass w początkach służby w Reichsmarine, przed skróceniem masztów. Fot. zbiory Reinhard Kramer

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 29 FotografiaTekst krążownika Ooi wykonana przed modernizacjami w latach dwudziestych. Fot. zbiory Shizuo Fukui

Japońskie krążowniki lekkie Maciej S. Sobański typu „Kuma”część IV „Ooi” dal w rezerwie, a następnie w okresie od dową na tzw. „krążownik torpedowy”, po Krążownik Ooi powstał w stoczni Ka- stycznia 1934 do września 1935 znajdo- czym Ooi wrócił do roli jednostki szkol- wasaki Dockyards Co w Kobe. Stępkę wał się w dyspozycji szkoły artylerii mor- nej w Kure. pod budowę jednostki położono w dniu skiej w Kure. W dniu 10 września 1935 Do samej przebudowy na „krążownik 24 listopada 1919, zaś wodowanie od- Ooi wszedł w skład Sentai 9 aby wziąć torpedowy” przystąpiono zgodnie z pla- było się po bez mała 8 miesiącach prac udział w manewrach Czwartej Floty. nowymi założeniami dopiero niemal 15 lipca 1920 roku. Do służby w japoń- W toku manewrów 26 września 1935 taj- w przededniu wybuchu konfliktu ze Sta- skiej marynarce wojennej okręt wszedł fun poczynił spore spustoszenie wśród nami Zjednoczonymi i ich sojusznikami. w Kure 3 października 1921 i został ćwiczących jednostek. Wśród uszkodzo- Prace związane z przebudową, choć no- przydzielony do składu Sentai 4 Drugiej nych przez fale okrętów znalazł- się rów minalnie zadekretowane już w styczniu, Floty jako czwarty krążownik. Z dniem nież Ooi na którym powstały zniszczenia faktycznie rozpoczęto 25 sierpnia 1941, 1 grudnia 1922 okręt został przeniesio- w obrębie kadłuba i nadbudówek. Usu- zaś ich wykonawcą był arsenał w Mai- ny do Sentai 3 Pierwszej Floty, w której wanie zniszczeń połączone z moderniza- zuru. Rzeczowy zakres przebudowy był składzie na przełomie sierpnia i września cją jednostki przeprowadzane przez ar- identyczny jak w przypadku zaprezento- przeprowadził szkolny rejs wzdłuż wy- senał w Kure zakończyło się dopiero 31 wanego już wcześniej krążownika Kita- brzeża Chin. W okresie od grudnia 1923 maja 1936 roku. kami, a jej zakończenie nastąpiło w dniu do listopada 1924 krążownik pełnił funk- Wybuch otwartych działań wojen- 30 września 1941. cję jednostki strażniczej w Mako na Taj- nych połączonych z bezpośrednią japoń- 1 września 1941 dowództwo Ooi ob- wanie, przeprowadzając oprócz rutyno- ską interwencją w Chinach spowodował, jął kmdr Nobuei Morishita, a 20 listopada wych patroli wód Cieśniny Tajwańskiej że pełniący funkcję jednostki szkolnej okręt wraz z bliźniaczym Kitakami wszedł również rejs do ówczesnych Indochin w Kure krążownik został z dniem 28 lip- w skład dowodzonego przez kontradm. Francuskich w czerwcu 1924, w czasie ca 1937 przydzielony do Połączonej Flo- Fukuji Kishi Sentai 9 Pierwszej Floty. Po którego odwiedził Sajgon. ty i skierowany na wody chińskie. 20 ponownym wejściu do służby jednost- Ooi znalazł się ponownie w tajwań- sierpnia jednostka opuściła zatokę Tadot- ka przeszła z Maizuru do Kure, a następ- skim Mako w okresie od grudnia 1926 su i przeszła w rejon Szanghaju. Od dnia nie na wody zachodniej części Morza We- do listopada 1927, zaś po zakończeniu 6 września do początków grudnia 1937 wnętrznego, gdzie prowadzono szkolenie tej misji został czasowo odstawiony do Ooi uczestniczył w ogłoszonej przez Ja- załogi, a równocześnie ubezpieczano ze- rezerwy w bazie w Kobe. Jednostkę re- ponię blokadzie żeglugi u brzegów Chin. spół sił pancernych Floty Głównej. 12 aktywowano 1 grudnia 1931 kierując ją Po zakończeniu tych działań okręt odsta- stycznia 1942 inspekcję na pokładzie sto- do Kure, gdzie pełniła funkcję szkolnego wiono do rezerwy w Sasebo, a następnie jącego na wodach zatoki Hashirajima Ooi okrętu artyleryjskiego do listopada 1932, przydzielono do szkoły artylerii morskiej przeprowadził kontradm. Matome Ugaki, po czym powróciła do Kobe w celu prze- w Kure. W końcu 1938 arsenał w Kure szef sztabu Połączonej Floty. prowadzenia modernizacji. Po zakończe- dokonał częściowego przezbrojenia jed- W dniach 21 – 26 stycznia 1942 krą- niu remontu krążownik pozostawał na- nostki w związku z planowaną przebu- żownik eskortował konwój do Mako na

30 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki lekkie typu „Kuma”

Tajwanie, a następnie 4 lutego powrócił towano żołnierzy 20 DP, których jednost- szedł do Singapuru, gdzie pozostawał do Hashirajima, gdzie pozostawał przez ki zespołu grupy „HEI No 1”, wśród nich do początków stycznia 1944, przecho- kolejne 2 miesiące. 10 kwietnia 1942 do- także Ooi, przetransportowały na Nową dząc w międzyczasie remont w okresie wództwo okrętu objął kmdr Moichi Na- Gwinee. 14 stycznia zespół osiągnął Pa- między 25 grudnia a 4 stycznia. Następ- rita. W dniach 23 kwietnia – 9 maja lau, a 19 tego miesiąca Wewak, gdzie nie do 21 stycznia jednostka szkoliła zało- jednostka przeszła drobny remont połą- ostatecznie wyładowano przewożone gę na kotwicowisku Lingga Roads. dzia- czony z dokowaniem w arsenale w Kure. uzupełnienie. Okręt powrócił, tym razem łania okrętu ograniczały się w tym czasie Sentai 9, w którego składzie znajdował do Tsingtao, które osiągnął 31 stycznia. do prowadzenia operacji transporto- się Ooi został 11 maja 1942 przydzielony W Tsingtao przyjęto żołnierzy 41 DP, któ- wych. Między 23 a 28 stycznia przerzu- do zespołu sił eskortowych Floty Głów- rych jednostki zespołu grupy „HEI No 3” cono wzmocnienie na wyspę Nancowry nej, przygotowującej się do operacji pod dostarczyły na Wewak 20 lutego 1943. Po w archipelagu Nikobarów, zaś między kryptonimem „MI”, której celem było zakończeniu tej operacji Ooi przeszedł 2 a 8 lutego personel kwatery głównej opanowanie atolu Midway. Ooi wyszedł 3 marca na Truk, gdzie z dniem 15 tego Obszaru Południowo-Zachodniego z Pe- w morze wraz z siłami głównymi 29 miesiąca został podporządkowany do- nang do Surabaya. maja by po klęsce w bitwie pod Midway wódcy sił Floty Obszaru Południowo-Za- 12 lutego 1944 dowództwo Ooi objął powrócić 17 czerwca do Yokosuka, a na- chodniego wiceadm. Shiro Takasu. Na kmdr Katsuo Shiba, dawny japoński atta- stępnie 24 tego miesiąca na kotwicowi- przełomie marca i kwietnia okręt wraz che morski w Berlinie. W dniach 12 – 24 sko Hashirajima. Na wodach tych okręt z Kitakami przeszedł do Surabaya, skąd lutego krążownik był dokowany w Singa- pozostawał do początków sierpnia 1942, wykonał 2 rejsy transportowe z zaopa- purze, a następnie przygotowywał się do gdy zapadła decyzja o przebudowie zbęd- trzeniem na Kaimana na Nowej Gwinei. operacji zaczepnej przeciwko alianckiej nych już „krążowników torpedowych” Trasa trzeciego rejsu na Kaimana w ma- żegludze na Oceanie Indyjskim pod kryp- Kitakami i Ooi na niezbędnie potrzeb- ju wiodła przez Ambon, a w drodze po- tonimem „S.A. No 1”59. 27 lutego 1944 ne w zmienionej sytuacji w jakiej znala- wrotnej Makassar i Zamboanga na Fili- jednostka wraz z siłami eskortowymi60 zły się japońskie siły na Pacyfiku szybkie pinach. zespołu uderzeniowego wyszła z Singa- transportowce. Prace związane z prze- W połowie czerwca jednostka zna- puru, osiągając 1 marca Banka, a następ- budową prowadzone były w Kure i Yoko- lazła się w Makassar, gdzie w dniu 23 nie po anulowaniu całej operacji 15 tego suka w miesiącach sierpniu i wrześniu tego miesiąca została wraz z krążowni- miesiąca Batawię, by ostatecznie powró- 1942. Zakres rzeczowy przebudowy jed- kami Kitakami, Kuma i Kinu, zaatako- cić 25-go do Singapuru. nostki był identyczny, jak w przypadku wana przez ciężkie bombowce Consoli- W kwietniu okręt krążył między Singa- opisanego już wcześniej Kitakami. dated B-24 „Liberator” z 319 Dywizjonu purem, Balikpapan i Tarakan, by w koń- W dniu 9 września 1942 Ooi wraz Bombowego amerykańskie 5 Armii Po- cu wykonać 2 rejsy transportowe z Sin- z bliźniaczym Kitakami przeszedł do wietrznej. Amerykanie nie zdołali uzy- gapuru na Davao z personelem bazy Kure, gdzie zaokrętowano żołnierzy z 4 skać żadnych trafień bezpośrednich, lotniczej. Maj to 2 kolejne rejsy trans- Specjalnego Oddziału Desantowego Ma- jednak okręty zostały nieznacznie uszko- portowe, tym razem z Davao na Sorong, rynarki Wojennej Maizuru, których prze- dzone wskutek wybuchów padających gdzie koncentrowano wzmocnienie dla rzucił na Truk. 3 października 1942 na w pobliżu bomb. Jeszcze w tym samym sił walczących na Nowej Gwinei, a po Truk zmarł śmiercią naturalną dowód- dniu wraz z Kitakami jednostka przeszła ich przeprowadzeniu przejście do Sura- ca krążownika kmdr Narita, pośmiertnie do Balikpapan na Borneo, gzie uzupełni- baya. awansowany do stopnia kontradmirała. ła paliwo. 1 lipca 1943 Ooi i Kitakami zo- W dniu 6 lipca 1944 Ooi wyszedł Jego miejsce zajął kmdr Takeo Nagai. stały przydzielone do Sentai 16 Floty Ob- z Surabaya do Manili, którą osiągnął W końcu października okręt opuścił szaru Południowo-Zachodniego, zaś 23 16-go, transportując personel dowódz- Truk by 31 tego miesiąca przyjść do Ra- lipca nastąpiła ponowna zmiana dowód- twa Obszaru Południowo-Zachodnie- baul, gdzie przyjął na pokład 370 żoł- cy krążownika, którym został kmdr Shi- go. 18 lipca o godz. 05.00 krążownik nierzy z lekki uzbrojeniem, których gezo Kawai. wraz z niszczycielem Shikinami, wyszedł przetransportował na wyspę Buin. Po 1 sierpnia 1943 Ooi przeszedł do Sin- z Manili kierując się do Singapuru. Kło- powrocie na Truk do jednostki dotarła in- gapuru, gdzie w bazie Seletar przepro- poty z siłownią niszczyciela zmusiły ze- formacja o rozformowaniu z dniem 21 li- wadzono remont połączony z dokowa- spół do powrotu i dokonania niezbędnej stopada 1942 Sentai 9 i podporządkowa- niem, który ukończono 24 tego miesiąca. naprawy, tak, że ostatecznie opuszczono niu krążownika bezpośrednio Połączonej 30 sierpnia dawne „krążowniki torpedo- Manilę o godz. 15.00. Flocie. W dniach między 26 listopada we” przeprowadziły rejs transportowy W dniu 19 lipca 1944 znajdujący się a 3 grudnia Ooi dostarczył uzupełnie- z uzupełnieniem na wyspy leżącego na w położeniu nawodnym na Morzu Po- nie i 250 t ładunku z Manili do Rabaul. Morzu Andamańskim archipelagu Ni- łudniowo-Chińskim amerykański okręt Po opuszczeniu Rabaul. Jednostka prze- kobarów. Trasa powrotna do Singapuru podwodny Flasher (SS-249)61 dowo- szła na Truk by ostatecznie 24 grudnia wiodła przez Penang, gdzie uzupełnio- dzony przez kmdr por. Ruebena T. Whi- 1942 powrócić do Kure, gdzie nastąpi- no paliwo. 11 września okręt przeszedł taker, zauważył w rejonie 570 Mm na ła kolejna już zmiana na stanowisku do- na pobliskie kotwicowisko Lingga Ro- południe od Hongkongu, japoński krą- wódcy okrętu, którym został kmdr Shins- ads, gdzie przebywał przez miesiąc, po hiro Soma. W Kure przeprowadzono też czym 20 października przeszedł do Pe- 59. zespół uderzeniowy pod dowództwem kontr- w końcu roku krótkie dokowanie. nang. Tam zaokrętowano żołnierzy, któ- adm. Noamasa Sakonju składał się z krążowników ciężkich Aoba, Chikuma i Tone. 5 stycznia 1943 krążownik wyszedł rych przetransportowano do Port Blair 60. siły eskortowe obejmowały krążowniki lek- do Chinkai w Chinach, gdzie spotkał się na Andamanach. Operację tę powtórzo- kie Ooi i Kinu oraz niszczyciele Uranami, Amagiri i Shikinami. z Kitakami by następnie już wspólnie no jeszcze raz w dniach 29 – 31 paździer- 61. Flasher (SS-249) – am. op. zbud. 1943 Gro- przejść do Pusan w Korei. Tam zaokrę- nika. Po zakończeniu tej akcji Ooi prze- ton, – pozostałe dane jak Jallao.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 31 Japońskie krążowniki lekkie typu „Kuma”

żownik i niszczyciel idące z prędkością wrześniu do Yokosuka. Okres pozostawa- wo w Yokosuka, a następnie w Maizuru. 18 węzłów. O godz. 12.10 okręt podwod- nia w rezerwie przedłużono praktycznie W dniu 24 marca 1941 Kiso został przy- ny odpalił w zanurzeniu z odległości oko- do grudnia 1927, a następnie przydzie- dzielony do Sentai 5 i w jej składzie odbył ło 1250 m salwę 4 torped z wyrzutni ru- lono na krótko krążownik do Akademii w kwietniu rejs na Palau, a po powrocie fowych, z których 2 o godz. 12.14 trafiły Morskiej w Etajima w charakterze jed- przeszedł do Maizuru do dyspozycji miej- lewą burtę Ooi w części rufowej. Jedna nostki szkolnej. W grudniu 1928 Kiso zo- scowej szkoły nawigacyjnej. z torped okazała się niewybuchem, lecz stał flagowcem 2 Wydzielonej Flotylli W dniu 23 lipca 1941 w składzie nowo druga eksplodując spowodowała zala- i przeszedł do chińskiego Tsingtao, gdzie utworzonej Piątej Floty wiceadm. Bos- nie wodą rufowej maszynowni oraz za- stacjonował do marca 1930. Po powrocie hiro Hosogaya sformowano Sentai 21, palenie się zbiorników z paliwem. Kontr- na wody metropolii okręt znów odstawio- w którym znalazł się Kiso. 10 listopada atak przeprowadzony przez niszczyciel no do rezerwy w Yokosuka, a następnie 1941 dowództwo krążownika objął kmdr Shikinami, który zrzucił 15 bomb głębi- od maja 1931 przydzielono w charakterze Takeji Ono. nowych okazał się nieskuteczny i Flasher szkolnego okrętu artyleryjskiego. W latach W dniach między 2 a 11 listopada o godz. 14.26 odpalił kolejną salwę 4 tor- 1932 – 1935 krążownik pozostawał w re- 1941 jednostka wraz z bliźniaczym Tama ped, tym razem z wyrzutni dziobowych zerwie w Yokosuka, przechodząc mię- przeprowadził rejs na wyspy Bonin, od- z dystansu 3000 m. Niestety żadna z tor- dzy innymi remont i modernizację. We wiedzając Chichi Jima. Po powrocie do ped nie dosięgła cel62. Kolejna kontrak- wrześniu 1935 okręt wszedł w skład Sen- Yokosuka, Kiso został zadokowany i przy- cja Shikinami, który zrzucił dalsze 15 tai 9 i wziął udział w manewrach Czwar- stąpił do przygotowań do zbliżających się bomb głębinowych również nie przynio- tej Floty. Słynny tajfun w dniu 26 września działań wojennych. 28 listopada 1941 sła efektów, zmuszając jednak amerykań- 1935, który spowodował tak wiele strat krążownik przeszedł do Akkeshi na wy- ski okręt do zejścia na większą głębokość, wśród ćwiczących jednostek, obszedł się spie Hokkaido, gdzie kontynuował przy- gdzie załoga ponownie przeładowała wy- z Kiso nader łaskawie, w rezultacie cze- gotowania wojenne. Tam w dniu 2 grud- rzutnie torpedowe, jak się miało później go na okręcie nie odnotowano poważniej- nia obie jednostki otrzymały wojenny okazać całkowicie niepotrzebnie. szych uszkodzeń. kamuflaż maskujący – biało pomalowa- Zły stan morza spowodował, że woda Wybuch walk w Chinach spowodo- ny dziób i rufę oraz deformujące plamy szybko zalała również dziobową maszy- wał, że stacjonują cy w Yokosuka krążow- w tym kolorze na szarym kadłubie i nad- nownię Ooi całkowicie unieruchamiając nik został w dniu 23 sierpnia 1937 wy- budówkach. 4 grudnia jednostka prze- krążownik. Shikinami podjął próbę ho- znaczony na flagowiec nowo utworzonej szła na kotwicowisko Matsuwa Shima na lowania uszkodzonej jednostki, jednak 4 Flotylli Niszczycieli, przydzielonej do Kurylach, skąd w momencie wybuchu 19 lipca 1944 o godz. 17.25 Ooi przeła- Drugiej Floty, a następnie od września wojny 7 grudnia 1941 wyszła na patrolo- mał się. Rufowa część okrętu zatonęła Trzeciej Floty. Jednostka uczestniczyła wanie wód północnych. 21 grudnia silny natychmiast, a dziobowa po 5 minutach w działaniach blokadowych u wybrze- sztorm spowodował uszkodzenie kadłu- (około 17.30) w punkcie o współrzęd- ży południowych Chin. Do Sasebo okręt ba i nadbudówek Kiso, co zmusiło jed- nych 13°12’N i 114°52’E. Z jednostką po- powrócił w połowie października 1937. nostkę do szukania schronienia w Omi- szło na dno 153 członków załogi, a dal- Gdy 20 października 1937 Japończy- nato. Uszkodzenia były poważniejsze szych 369, w tym kmdr Shiba, zdołał cy utworzyli nową Czwartą Flotę, w jej niż początkowo sądzono, podobne od- podjąć z morza niszczyciel Shikinami. składzie znalazł się zarówno Sentai 9 jak niósł również Tama, co spowodowało. Że W dniu 10 września 1944 krążownik i 4 Flotylla Niszczycieli. Bazujące w taj- oba okręty musiały przejść do Yokosuka Ooi został oficjalnie skreślony z listy jed- wańskim Mako zespół z udziałem Kiso na remont stoczniowy. Tam oba krążow- nostek japońskiej marynarki wojennej. uczestniczył ponownie w akcjach u wy- niki zostały wspólnie zadokowane w su- brzeża południowych Chin, między inny- chym doku Nr 5 i przeszły naprawę kad- „Kiso” mi wspierał desant w zatoce Hangchow łuba. Po zakończeniu remontu Sentai 21 Krążownik lekki Kiso powstał w stocz- 5 listopada oraz w zatoce Bias na połu- – Ta m a i Kiso przeszły do Akkeshi, które ni Mitsubishi Shipbuilding & Enginee- dnie od Hongkongu w dniach 20 – 25 osiągnęły 26 stycznia, po czym ponownie ring Co w Nagasaki. Stępkę pod budo- grudnia. podjęły patrolowanie wód wokół Kury- wę okrętu położono w dniu 10 czerwca Po zakończeniu swego udziału w kam- li. Zła pogoda spowodowała, że krążow- 1919, zaś po 18 miesiącach 14 grudnia panii chińskiej jednostka została w kwiet- nik ponownie wymagał naprawy, w tym 1920 odbyło się wodowanie jednostki. niu 1938 odstawiona do rezerwy celem celu przeszedł znów do Yokosuka, które Krążownik wszedł do służby w japońskiej przeprowadzenia remontu. W okresie osiągnął 9 marca 1942 i już nazajutrz zo- marynarce wojennej w Kure 4 maja 1921 między czerwcem 1938 a kwietniem stał postawiony na dok. i otrzymał przydział do Sentai 4 Drugiej 1939 krążownik pełnił funkcj ę okrętu Amerykański atak lotniczy przeprowa- Floty. Latem 1921 krążownik wraz z in- szkolnego przydzielonego do szkoły mor- dzony 5 marca 1942 przez zespół wice- nymi jednostkami Sentai 4 przeprowa- skiej w Kure, odbywając w tym czasie adm. Williama F. Halsey na leżącą zale- dził rejs wzdłuż chińskiego wybrzeża od- między innymi rejs na wody Mórz Połu- dwie o 1000 Mm od Tokio wyspę Marcus, wiedzając Tsingtao, a następnie z dniem dniowych. całkowicie zaskoczył Japończyków, któ- 1 grudnia tego roku został przeniesiony W dniu 17 kwietnia 1939 Kiso wraz rzy rzucili znaczne siły na poszukiwanie do Sentai 3 Pierwszej Floty. z 3 niszczycielami63 zapewniał honoro- W okresie między grudniem 1922 wą asystę amerykańskiego krążownika 62. wg Blair C., Ciche zwycięstwo... a grudniem 1923 przeniesiony do rezer- ciężkiego Astoria (CA-34)64, który przy- 63. były to niszczyciele Hibiki, Sagiri i Akatsuki. 64. Astoria – am. kr. c., zbud. 1930-34 Nowy wy okręt znajdował się w Kure, co nie wiózł do Japonii zwłoki zmarłego amba- Jork, wyp. 10 125/12 493 t, dł. 179,2 m, szer. 18,8 przeszkodziło w przeprowadzeniu rejsów sadora w USA Hiroshi Saito. m, zan. 6,9 m, turb. par. 107 000 KM, prędkość 32,7 w., zasięg 10 000 Mm/15 w., uzbr.: 9 x 203 mm, 8 x szkolnych, w lutym do Mako na Tajwa- Od kwietnia 1939 do listopada 1940 127 mm plot, 8 x 12,7 mm plot, 4 wodnosamoloty, nie i wody południowo chińskie oraz we okręt pozostawał w rezerwie, początko- załoga 869 ludzi.

32 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki lekkie typu „Kuma”

Krążownik Kiso w kamuflażu z początków 1942 roku. Fot. zbiory Shizuo Fukui Amerykanów. Wśród nich znajdowały się jąc operację pod kryptonimem „AL.”, po- moncie zakończonym 30 grudnia Kiso także krążowniki Sentai 21, które operu- legającą na opanowaniu amerykańskich przeszedł do Ominato, a następnie na Pa- jąc w morzu między 12 a 19 marca ni- wysp Attu i Kiska w archipelagu Aleutów ramuszir, który osiągnął 5 stycznia 1943. czego nie wykryły, by ostatecznie 5 kwiet- i trasą przez Paramuszir dotarł na miej- Po załadowaniu materiałów wojennych nia 1942 przejść do bazy Akkeshi. sce przeznaczenia, gdzie 7 czerwca 1942 jednostka eskortowana przez niszczy- Kolejny amerykański nalot, tym razem rozpoczęło się lądowanie na Kiska. Krą- ciel Wakaba66 wyruszyła 18 stycznia na wykonany z odległości zaledwie 668 Mm żownik pozostający w rejonie Kiska do Kiska, została jednak zawrócona z trasy przez 16 bombowców Boeing B-25 „Mit- 18 czerwca był dwukrotnie w dniach 10- z uwagi na fakt rozpoczęcia przez Ame- chell” w dniu 18 kwietnia 1942 z pokładu go i 14-go nieskutecznie atakowany przez rykanów 13 stycznia 1943 operacji lądo- lotniskowca Hornet (CV-8) przeciwko ce- amerykańskie lotnictwo, choć za drugim wania na wyspie Amchitka, położonej za- lom w metropolii, ponownie zmobilizo- razem bomby zrzucone przez łodzie la- ledwie 90 Mm na wschód od Kiska. Po wał japońską flotę. Tym bardziej, że siły tające Consolidated PBY „Catalina” pad- powrocie na Paramuszir okręt oczeki- amerykańskiego TF 16 zniszczyły rów- ły niebezpiecznie blisko okrętu. Do zatoki wał na kolejną operację transportową. nież pełniące służbę dozorową japońskie Mutsu jednostka powróciła 24 czerwca Tym razem w dniach 13 – 22 lutego krą- patrolowce. Już 18 kwietnia 1942 Kiso 1942. żownik eskortował na Kiska transporto- i Ta m a opuściły Akkeshi ruszając na po- Kiso uczestniczył również w wyjściu wiec Sakito Maru. Do następnej operacji szukiwanie nieprzyjaciela. Nazajutrz krą- w morze sił kontradm. Kakuji Kakuta, zaopatrzeniowej w której uczestniczy- żownik ogniem swych dział zatopił włas- które przerzuciły wzmocnienie dla ja- ły Kiso, krążownik pomocniczy Asaka ny patrolowiec No 26 Nanshin Maru, pońskich oddziałów na Aleutach. Krą- Maru i transportowiec Sakito Maru do- ciężko uszkodzony przez amerykańskie żowniki Sentai 21 w dniach 30 czerwca szło w marcu, a jej celem było Attu. Ze- samoloty, a następnie 22 kwietnia prze- – 7 lipca ubezpieczały rejon na południe spół transportowy ubezpieczały siły Pią- jął z okrętu podwodnego I-74 załogę in- od Kiska, by następnie odejść do Yokosu- tej Floty67. nego zatopionego patrolowca No 1 Iwa- ka, gdzie czekał je remont zakończony 2 Po zakończeniu tej operacji okręt prze- te Maru. Okręt powrócił do Akkeshi 24 sierpnia. szedł do Maizuru, gdzie został zadokowa- kwietnia by następnie przejść na Muro- 16 sierpnia 1942 Sentai 21 powrócił ny i poddany przezbrojeniu. Na pokładzie ran. do Ominato, a 28 tego miesiąca Kiso i Ta - krążownika zamontowano 2 dodatkowe W dniu 6 maja jednostka opuściła Ak- ma wyszły w morze by ubezpieczać prze- podwójnie sprzężone działa plot. Typ 96 keshi towarzysząc tendrowi wodnosa- rzut garnizonu Attu na Kiska. 25 mm, które zostały umieszczone na le- molotów Kimikawa Maru, którego ma- W dniu 20 września 1942 nastąpiła wej i prawej burcie za rufowymi wyrzut- szyny miały przeprowadzić rozpoznanie zmiana na stanowisku dowódcy krążow- niami torpedowymi. Tym samym licz- z powietrza wysp Kiska i Adak w archi- nika, którym został kmdr Iwao Kawai. 25 ba luf dział plot kal. 25 mm wzrosła do pelagu Aleutów. 12 maja wodnosamolo- października okręt przeszedł do Kashi- 8. Jednostkę wyposażono w radar obser- ty wystartowały w odległości 150 Mm na wabara na wyspie Paramuszir, gdzie za- 65. w skład zespołu wchodziły lekkie krążowni- południe od Kiska, przeprowadzając sku- okrętował oddział piechoty morskiej tzw. ki Ta m a i Kiso, niszczyciele Hibiki, Akatsuki i Hoka- teczne rozpoznanie Adak, nie zdołały jed- Yonekawa Force, który został następnie ze, krążownik pomocniczy Asaka Maru, tender wod- nak z uwagi na złe warunki pogodowe przerzucony na Attu dla wzmocnienia nosamolotów Kimikawa Maru oraz transportowce Hakusan Maru i Kumakawa Maru. przyjrzeć się dokładniej Kiska. Po zakoń- miejscowego garnizonu. Siły te wysadzo- 66. Wakaba – jap. nisz., zbud. 1934 Sasebo, czeniu operacji krążownik 18 maja 1942 no na Attu w dniach 29 – 30 październi- 1490/1802 t, dł. 109,5 m, szer. 10,0 m, zan. 3,0 m, wrócił do Ominato. ka. W listopadzie jednostka przerzucała turb. par. 42 000 KM, prędkość 36,5 w., zasięg 6000 Mm/15 w., uzbr.: 5 x 127 mm, 2 x 13,2 mm plot, 28 maja Sentai 21 wraz z Kiso które- oddziały z Otaru na Attu i Kiska, a na- 9 wt kal. 610 mm, załoga 200 ludzi. go dowódca kmdr Takeji Ono był równo- stępnie w początkach grudnia przeszła 67. w skład sił ubezpieczających wchodziły krą- żowniki ciężkie Maya i Nachi, lekkie Ta m a i Abuku- cześnie dowódcą Zespołu Opanowania do Maizuru, gdzie przeprowadzono re- ma, niszczyciele Ikazuchi, Inazuma, Usugumo, Hat- Kiska65, wyruszył z zatoki Mutsu realizu- mont połączony z dokowaniem. Po re- sushimo i Wakaba.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 33 Japońskie krążowniki lekkie typu „Kuma”

Krążownik Kiso na wodach Wysp Kurylskich w marcu 1942 roku. Fot. zbiory Shizuo Fukui wacji powietrznej z anteną typu „mate- nika ewakuowano na Paramuszir 1189 mm na podwójnie sprzężony wkm Typ rac” A6 na dziobowym maszcie, a także żołnierzy, zaś niszczyciele wywiozły dal- 93 13-mm72. wymieniono dotychczasowe 3 reflektory szych 1372 ludzi. W toku prac remontowych nastąpiła bojowe o średnicy lustra 90-cm na taką W sierpniu 1943 jednostka krążyła kolejna zmiana dowódcy okrętu, którym samą liczbą nowych Typ 96 o średnicy między Paramuszir, Otaru i Ominato by 24 lutego 1944 został kmdr Ryonosuke lustra 110-cm68. Remont zakończono 28 ostatecznie 14 września przejść do Kure. Imamura. Remont zakończono definityw- kwietnia 1943, a wcześniej 17-go jeszcze Nazajutrz krążowniki Kiso i Ta m a po za- nie 3 marca 1944 i okręt opuścił wreszcie w czasie jego trwania, Kiso został flagow- okrętowaniu żołnierzy w Ujina, wyruszy- Maizuru przechodząc do zatoki Mutsu na cem 1 Flotylli Niszczycieli. ły na Wyspy Karoliny, osiągając 22-go Po- wodach której pozostawał przez kolejne Okręt powrócił na Paramuszir 3 maja, nape, by następnie przejść na Truk. Do 3 miesiące aż do połowy czerwca. a już 11-go wyruszył na Attu eskortu- Kure okręt powrócił 4 października 1943 W dniach 19-30 czerwca 1944 w stocz- jąc wraz z niszczycielami Wakaba i Hat- i wówczas nastąpiła zmiana jego dowód- ni w Yokosuka wzmocniono dodatkowo sushimo tender wodnosamolotów Ki- cy, którym został Isamu Sawa. jeszcze uzbrojenie plot. jednostki. Kiso mikawa Maru, który transportował 10 11 października jednostka wyszła do otrzymał kolejne działa plot. Typ 96 25 wodnosamolotów69, jednak z uwagi na Szanghaju, gdzie przyjęła na pokład od- mm, w tym 1 zestaw w wersji potrójnie lądowanie sił amerykańskich na tej wy- działy, które wraz z bliźniaczym Ta m a , sprzężonej, 2 w wersji podwójnie sprzę- spie w ramach operacji pod kryptoni- przerzuciła na Truk i do Rabaul. W dniu żonej oraz 12 pojedynczych. W sumie mem „Landcrab”, całą akcję odwołano 21 października 1943 w rejonie 53 Mm liczba luf kal. 25 mm wzrosła do 38 (4 x i zespół powrócił 15 maja do swej bazy. od przylądka St. George krążowniki zo- III, 4 x II i 18 x I). Zwiększono także licz- W dniu 21 maja Japończycy rozpoczęli stały zaatakowane przez alianckie lotni- bę wkm-ów, dodając 8 pojedynczych Typ operację pod kryptonimem „KE” – ewa- ctwo. W czasie ataku Kiso został trafiony 93 13-mm. kuację własnych sił z Kiska. W jej toku, bezpośrednio bombą o wadze 113,25 kg Nowym zadaniem krążownika było 25 maja krążowniki Kiso i Abukuma70 (250 funtową). Uszkodzony okręt prze- przetransportowanie wraz z bliźniaczym oraz 4 niszczyciele wyszły z zaopatrze- szedł natychmiast do Rabaul, gdzie prze- Ta m a oddziałów wzmocnienia do Oga- niem dla Attu, z której zamierzano przy prowadzono doraźne naprawy, które na- sawara Gunto na wyspach Bonin w ra- okazji ewakuować również część oddzia- stępnie kontynuowano na Truk, w dniu mach operacji „I GO”. Okręty opuści- łów. Zła pogoda uniemożliwiła zespoło- 4 listopada krążownik opuścił Truk kie- ły 20 czerwca Yokosuka by już 1 lipca wi, który oczekiwał na jej poprawę w re- rując się na wody metropolii, gdzie 10- wysadzić żołnierzy w Futami Harbour jonie 150 Mm na południowy zachód od go osiągnął Maizuru. Tam czekał okręt na wyspie Chichi Jima. Po powrocie do Attu, bezpieczne podejście do wyspy. Wo- remont połączony z przezbrojeniem. Yokosuka 3 lipca okręt pozostawał w re- bec nieuchronnego upadku Attu, opera- Z pokładu Kiso zdemontowano rufowe jonie Kure, gdzie pełnił funkcje strażni- cję w końcu przerwano i okręty powróci- działa Nr 5 i Nr 7 kal. 14 cm. Na stano- cze i szkoleniowe. We wrześniu na po- ły 31 maja do zatoki Kataoka. wisku działa Nr 7 zainstalowano podwój- kładzie jednostki przeprowadzano próby Ostatecznie do ewakuacji Kiska w ra- nie sprzężone działo plot. 40 kal. Typ 89 z nowym radarem No 215 do kierowania mach operacji „KE-GO” siły dowodzo- 12,7-cm. Równocześnie wzmocniono ogniem artyleryjskim, który okazał się ne przez kontradm. Masatomi Kimura małokalibrową artylerię plot., montując jednak nieudany i nie wszedł na wyposa- przystąpiły 7 lipca 1943, jednak pierwsza 3 potrójnie sprzężone działa Typ 96 25 żenie japońskiej floty. próba została przerwana 15 lipca z po- mm, z których 2 zastąpiły wcześniejsze W dniu 27 października 1944 zespół wodu złych warunków pogodowych. 29 podwójnie sprzężone działa tego kalibru, składający się z lotniskowca Junyo73 krą- lipca zespół kontradm. Kimura osiąg- ustawione po obu stronach dziobowego 68. wg Lacroix E., Wells L., Japanese Cruisers... nął wreszcie wyspę i zakotwiczył na wo- komina. Zamontowano także 6 dział Typ 69. było to 8 Mitsubishi F1M2 Typ 0 „Pete” dach Trout Lagoon., by po załadowaniu 96 25 mm w wersji pojedynczej. Tym sa- i 2 Nakajima A6M2-N „Rufe” ze składu No 452 Kai- oddziałów jeszcze tego samego dnia wy- mym liczba luf dział plot. kal. 25 mm na gun Kokutai, choć wg Lacroix E., Wells L., Japanese Cruisers... było to jedynie 8 maszyn typu „Pete”. ruszyć w drogę powrotną. Kiso wraz z 3 krążowniku wzrosła do 19 (3 x III, 2 x II 70. Abukuma – jap. kr. l., zbud. 1921 – 25 Naga- niszczycielami 21 Dywizjonu Niszczy- i 6 x I). Korzystając również z okazji wy- saki – pozostałe dane jak Kinu. 71 71. były to niszczyciele Asagumo, Usugumo cieli tworzył tzw. No 2 Yusotai (zespół mieniono całkowicie anachroniczne już i Hibiki. transportowy). Na pokładzie krążow- 2 pojedyncze km-y Ryp „Vickers” kal. 7,7 72. wg Lacroix E., Wells L., Japanese Cruisers..

34 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki lekkie typu „Kuma”

żownika Kiso i 3 niszczycieli 30 Dywizjo- nu74 opuścił Kure i trasą przez Sasebo dotarł do Mako na Tajwanie z transpor- tem amunicji dla sił wiceadm. Takeo Ku- rita. Dalej trasa zespołu wiodła w kierun- ku Filipin, jednak 3 listopada 160 Mm na zachód od przylądka Bolinao na wy- spie Luzon, na jego drodze znalazło się

„wilcze stado” składające się z 6 amery- w 1941 roku Tama kańskich okrętów podwodnych75, któ- copyright Grzegorz Nowak Rys. re zdołało zniszczyć jeden z niszczycieli. Pozostałe japońskie jednostki 6 listopada znalazły schronienie w Brunei na Bor- neo. W dniu 10 listopada Kiso osiągnął Manilę, gdzie został flagowcem 1 Flo- tylli Niszczycieli Piątej Floty. Z uwa- gi na duże zagrożenie Manili atakami amerykańskiego lotnictwa, już 13 listo- pada postanowiono przebazować okręt na powrót do Brunei. Na pokładzie krą- żownika miał przejść do Brunei wice- adm. Kiyohide Shima z personelem dowództwa Piątej Floty. Rankiem 13 li- stopada 1944 Kiso wraz z innymi jed- nostkami na Zatoce Manilskiej został za- atakowany przez 350 samolotów z TF 38 kontradm. Fredericka C. Sherman76. Między godziną 08.00 a 09.23 krążow- nik został trafiony bezpośrednio w pra- wą burtę 3 bombami, każda o wadze 250 kg. Jedna z bomb uderzyła w dziób, druga w kotłownię, a trzecia w pobliżu rufowego działa. Dalsze bomby spad- ły w pobliżu okrętu, powodując dalsze uszkodzenia. Uszkodzenia unierucho- miły okręt, który stopniowo zaczął po- grążać się w wodzie, tak , że około 13.30 zanurzył się pokład dziobowy. Ostatecz- nie Kiso zatonął 13 listopada 1944 na płytkiej wodzie w odległości 8 Mm na zachód od Cavite w punkcie o współ- rzędnych 14°35’N i 120°50’E. Niektóre źródła wspominają, że 14 listopada wy- stający ponad powierzchnię morza wrak krążownika został trafiony kolejną bom- bą, która spowodowała całkowite znisz- czenie dziobowej nadbudówki. a”. Autora i czytelników przepraszamy, plany publikujemy ponownie. elementów planów „znikn ęł a”. Autora i czytelników przepraszamy, Istnieją duże rozbieżności na temat wysokości strat w ludziach na zatopio- nym krążowniku. Wg Lacroix i Wells były one bardzo wysokie i wyniosły łącz-

73. Junyo – jap. lot., zbud.1939-42 Nagasa- ki, wyp. 24 140/26 949 t, dł. 215,3 m, szer. 26,7 m, zan. 8,2 m, turb. par. 56 250 KM, prędkość 25,5 w., uzbr.: 53 sam, 12 x 127 mm plot, 24 x 25 mm plot, załoga 1254 ludzi. 74. były to niszczyciele Uzuki, Yuzuki i Akikaze. 75. „wilcze stado” tworzyły: Pintado (SS-387), Jallao (SS-368), Atule (SS-403), Haddock (SS-231), Halibut, (SS-232) oraz Tuna (SS-203). 76. były to lotniskowce z grupy TG 38.1 –Hornet (CV-12), Monterey (CVL-26) i Cowpens (CVL-25), grupy TG 38.3 –Essex (CV-9), Ticonderoga (CV-14) i Langley (CVL-27) oraz grupy TG 38.4 –Enterprise

(CV-6) i San Jacinto (CVL-30). W numerze 82 z przyczyn od nas niezale ż nych cz ęść

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 35 Japońskie krążowniki lekkie typu „Kuma”

nie aż 819 zabitych, z których większość stanowił transportowany personel Pią- tej Floty, a dalszych 105 ludzi odniosło rany. Tymczasem dane ze strony interne- towej mówią jedynie o 89 zabitych i 105 rannych, zaś pozostali członkowie załogi okrętu, w tym jego dowódca kmdr Ima- mura, mieli ocaleć. W dniu 20 marca 1945 lekki krążow-

Rys. copyright Grzegorz Nowak Rys. nik Kiso został oficjalnie skreślony ze sta- Kitakami w 1945 roku nu japońskiej marynarki wojennej. Leżący na płyciźnie wrak krążowni- ka został 15 grudnia 1955 podniesiony z dna przez firmę Nippon Salvage Co, a następnie odholowany do portu w Ma- nili, gdzie kadłub pocięto na złom w ter- minie do 30 stycznia 1956 roku. Krążowniki Typu 5500 t pierwszej grupy zostały zaprojektowane de facto w oparciu o doświadczenia I wojny świa- towej i mimo przeprowadzanych w okre- sie międzywojennym modernizacji i przebudów, w chwili wybuchu kolejne- go światowego konfliktu, mocno trąciły już myszką. Szczególnie anachroniczne było rozmieszczenie artylerii głównego kalibru. W czasie działań wojennych na Pacyfiku krążowniki nie uczestniczy- ły czynnie w walkach, lecz wykorzysty- wano je głównie do operacji o charak- terze pomocniczym, przede wszystkim transportowych. W operacjach tych sta- re okręty sprawdziły się trzeba przyznać całkiem nieźle, czego najlepszym dowo- dem może być fakt, że z 5 okrętów serii, aż cztery dotrwały w linii do roku 1944, a jeden choć uszkodzony to doczekał na- wet końca wojny.

Bibliografia 1. Apalkow J.W., Bojewyje korabli japonskogo fłota. Krejsera 10.1918 – 8.1945 gg. Sprawocznik, Sankt Pe- tersburg 1998. 2. Blair C., Ciche zwycięstwo. Amerykańska wojna podwodna przeciwko Japonii, Warszawa 2001. 3. Conway’s All the World’s Fighting Ships 1922 – 1940, London 1980. 4. Daszian A.W., Korabli wtoroj mirowoj wojny. WMS Japonii (czast I), „Morskaja Kolekcija” 6/2004, Moskwa 2004. 5. Dyskant J.W., Konflikty i zbrojenia morskie 1918 – 1939, Gdańsk 1983. 6. Flisowski Z., Burza nad Pacyfikiem, Tom 1 i 2, Po- znań 1986/ 1989. 7. Jane’s Fighting Ships of world war II, London 1989. 8. Jentschura H., Jung D., Mickel P., Die Japanis- chen Kriegsschiffe 1869 – 1945, München 1970. 9. Lacroix E, Wells L., Japanese Cruisers of the Paci- fic War, Annapolis 1997. 10. Lengerer H., Kobler-Edamatsu S., Rehm-Taka- hara T., Kitakami, „Warship” No 37 January 1986. 11. internet

36 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Włoski pancernik Vittorio Veneto w trakcie prób odbiorczych, jeszcze bez dalmierzy i artylerii przeciwlotniczej. Przy małej dawce fantazji można sobie wyobrazić na nim wysoki maszt za kominami, tak wyglądał projekt U.P.41 z 1936 roku dla Związku Radzieckiego. Fot. Zbiory Siegfried Breyer

Pancerniki Marek Supłat Stalina Część V – Zagraniczne projekty pancerników pisał umowę z biurem konstrukcyjnym Brak doświadczenia w projektowaniu dużych okrętów i dział ciężkich, porewolucyjna emigra- Ufficio Progetti Navali, należącym do cja wielu wykształconych inżynierów i represje stalinowskie spowodowały konieczność poszu- stoczni Ansaldo na zaprojektowanie kil- kiwania pomocy zagranicznej. Zwrócono się o pomoc do stoczni włoskich, firm amerykań- ku typów okrętów. Włoskie biuro przy- skich, brytyjskich i innych. W sprawie pomocy przy projektowaniu dział artylerii ciężkiej zwró- gotowała projekty wstępne 2 typów cono się do czeskich zakładów Škoda. Współpraca z tymi ostatnimi zakładami trwała nawet pancerników1, 2 typów krążowników li- po inwazji Niemiec na Czechosłowację. Ostatnim partnerem we współpracy morskiej były niowych i opancerzonego małego krą- Niemcy, zwłaszcza po podpisaniu układu Ribbentrop-Mołotow. żownika rozpoznawczego2. Projekty te Brzezinski przywiózł w sierpniu 1936 r. Włoski projekt U.P.41 również licencji na produkcję różnych do kraju i przedstawił władzom. Współpraca pomiędzy ZSRR a wło- maszyn i urządzeń okrętowych. Ponad- Najważniejszym i najbardziej znanym skimi stoczniami rozpoczęła się jeszcze to wielu radzieckich inżynierów i pro- z nich był projekt pancernika U.P.41 w latach dwudziestych XX wieku. Pierw- jektantów odbyło staż w stoczniach wło- (patrz tabela 1). Projekt był rozpatrywa- sze kontakty nawiązano ze stocznią Can- skich. Naturalnym więc było zwrócenie ny przez władze radzieckie, jednak we- tieri Riuniti dell’Adriatico z Monfalco- się w pierwszej kolejności o pomoc przy dług opinii specjalistów z Oddziału Bu- ne. Z biurem konstrukcyjnym tej stoczni projektowaniu pancerników do stocz- dowy Okrętów Zarządu Sił Morskich konsultowano projekt okrętów podwod- ni włoskich, w tym przypadku do jednej nie zawarto w nim ostatnich doświad- nych typu D (serii I). W 1932 r. zamówio- z najbardziej doświadczonych – stoczni czeń z budowy włoskich pancerników no w Ansaldo w Genui dwa patrolowce Ansaldo. i nie odpowiadał on wymaganiom flo- (Dzierżynskij, Kirow) dla morskiego od- W marcu 1936 r. stocznia Ansal- ty radzieckiej. Dlatego dalszych działań działu wojsk pogranicza NKWD na Da- do przekazała nieodpłatnie Zarządo- lekim Wschodzie. Kolejne kontrakty za- wi Sił Morskich ZSRR rysunki pancer- 1. Za Istorija otieczestiennogo sudostrojenija (tom warto ponownie ze stocznią Ansaldo, nika, krążownika i niszczyciela. Władze 4, str. 282). Jednak nigdzie nie udało mi się znaleźć tym razem przy okazji projektowania radzieckie postanowiły wykorzystać tą bardziej szczegółowych informacji na temat tego drugiego projektu. Miał to być pancernik typu B niszczycieli typu Gniewnyj (projekt 7) inicjatywę i Biuro Polityczne WKP(b) o wyporności 27 900 ton i uzbrojony w 9 dział ka- oraz krążowników typu Kirow (projekt wysłało do Włoch naczelnika biura libru 345 mm. Z tego projektu wykorzystano linie 26). Kolejna stocznia – Odero-Terni-Or- konstrukcyjnego CKBS-1 W. L. Brze- teoretyczne kadłuba i rozplanowanie wnętrza przy pracach nad projektem 25. lando w Livorno – zaprojektowała i zbu- zinskiego. Przy czym przedstawicie- 2. Wyporność standartowa 3700 t, pełna 4870 dowała lider Taszkient (projekt 20 I). Ta le Sił Morskich chcieli zakupić gotowy ton; wymiary 152,40 x 14,60 x . /4,61 m; 42-43,5 wę- ostatnia stocznia brała też udział w pra- projekt pancernika typu Vittorio Vene- zła, 2 turbiny parowe o mocy 120 000/135 000 KM, 4 kotły, zasięg 2750 mil przy 25 węzłach. Uzbrojenie cach nad krążownikami typu Kirow. to, który stocznia ta budowała dla floty 8 x 130 mm uniwersalne, 10 x 45 mm i 8 x 12,7 mm Współpraca ze stoczniami włoskimi włoskiej. Jednakże firma Ansaldo odmó- przeciwlotnicze, 9 wyrzutni torpedowych 533 mm z zapasem 18 torped. Pancerz burtowy 60-65 mm, nie ograniczała się tylko do projektowa- wiła sprzedaży, zasłaniając się zakazem pokład pancerny 20-35 mm, pancerz wież artylerii nia i budowy okrętów, ale udzieliły one władz. Na miejscu W. L. Brzezinski pod- głównej 20 mm.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 37 Pancerniki Stalina

Projekt pancernika U.P.41 opracowany w 1936 r. przez włoskie biuro konstrukcyjne Ufficio Progetti Navali, należące do stoczni Ansaldo. Rys. Siegfried Breyer w kierunku zakupu gotowego projek- pancerza burtowego miał grubość 370 dowodzenia miało mieć pancerz boczny tu, a nawet budowy prototypu we Wło- mm, a jego kąt nachylenia wynosił 6°. o grubości 370 mm i dach 200 mm. szech nie podjęto. Na to wszystko nało- Nad nim rozciągał się pancerz o grubo- Artyleria główna to dziewięć dział ka- żył się jeszcze wybuch wojny domowej ści 150 mm, chroniący cytadelę od stro- libru 406 mm L/50, rozmieszczonych w Hiszpanii, gdzie oba państwa zaanga- ny burt. Główny pokład pancerny gru- w trzech wieżach. Pancerz czołowy tych żowały się, ale po przeciwnych stronach. bości 55 mm, a pod nim jeszcze dwa wież miał mieć grubość 350 mm3, ścia- Doprowadziło to do ochłodzenia współ- pokłady o grubości 10 i 25 mm. Poni- ny boczne 150 mm, dach 200 mm. Bar- pracy ze stoczniami włoskimi. Współ- żej rozciągał się jeszcze czwarty pokład bety miały mieć pancerz o grubości do pracę tę wznowiono po zakończeniu hi- pancerny, dwuwarstwowy o grubości 65 350 mm. szpańskiej wojny domowej w 1939 r. i 35 mm. Przy burtach był on jednowar- i trwała ona do czasu agresji na ZSRR. stwowy o grubości 65 mm, a na skosach 3. Według źródeł rosyjskich. Natomiast wg źródeł Przedstawiony projekt stanowił roz- miał tylko 35 mm. Główne stanowisko zachodnich oraz „Sudostrojenije” 1/1994 – 400 mm. winięcie włoskiego typu Vittorio Vene- to. Konstrukcja kadłuba i rozplanowa- Tabela 1 – projekt U.P.41 włoski stoczni Ansaldo (14.VII.1936). nie jego wnętrza było podobne. Inny był układ przedziałów kotłowych i turbino- Wyporność (t): wych. W projekcie U.P.41 przedziały były standardowa 42 000 rozmieszczone na przemian – 4 kotły/2 pełna 50 000 turbiny/4 kotły/2 turbiny. Natomiast na Wymiary (m): włoskim przedziały kotłowe były zgru- długość (całkowita/pomiędzy pionami) 252,00/236,00 powane na śródokręciu, natomiast tur- szerokość 35,50 biny znajdowały się przed i za nimi. Do zanurzenie średnie 9,40 napędu miały służyć 4 turbiny parowe wysokość boczna burty na śródokręciu 16,60 o łącznej mocy 140 000 KM, co pozwa- Uzbrojenie (mm): lało na osiągnięcie szybkości 30 węzłów. art. główna 3 x III 406 Natomiast przy przeciążeniu można art. średnia 4 x III 180 było osiągnąć moc 190 000 KM i pręd- art. przeciwlotnicza ciężka 12 x II 100 kość 32 węzłów. Parę miało dostarczać art. przeciwlotnicza lekka 12 x IV 45, 12 x II 12,7 8 kotłów wysokociśnieniowych. Wyposażenie lotnicze: Głębokość systemu obrony przeciw- katapulty 1 torpedowej miała wynosić 6,0-8,0 me- wodnosamoloty 4 trów. Co ciekawe, był to klasyczny układ wielogrodziowy. Włosi nie zapropono- Opancerzenie (mm): wali systemu Pugliese, gdyż był on ob- główny pas burtowy 370 jęty ścisłą tajemnicą. Wydaje się to tym pokłady (sumarycznie) 190 bardziej dziwne, że system ten znany był wieże art. głównej 350 radzieckim konstruktorom i został po- stanowisko dowodzenia 370 tem zastosowany na pancernikach typu Moc napędu (KM) 140 000/190 000 Sowietskij Sojuz (projekt 23). Prędkość (węzłów) 30,0 – 32,0 Opancerzenie było mocniejsze niż na włoskich pancernikach. Główny pas Zasięg (mil morskich) 6300 – 20

38 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki Stalina

Artyleria średnia miała składać się Jednocześnie w bankach Nowego Jor- W ostateczności ZSRR mogło zakupić z 12 dział kalibru 180 mm L/60, roz- ku i Filadelfii uruchomiono dla Carpa unowocześniony projekt oparty na ty- mieszczonych w 4 wieżach. Opance- kredyt w wysokości 200 mln dolarów, pie Colorado, uzbrojony w działa kali- rzenie ich miało być następujące – czo- co świadczyło o poważnych zamiarach bru 356 mm. Jednocześnie sugerowano ło 180 mm, ściany boczne 60 mm, dach radzieckich w tym temacie. Oprócz po- firmom prowadzącym rozmowy z Car- 90 mm. mocy finansowej, działanie firmy Carpa pem, że w przypadku zawarcia umowy Szczególnie silna miała być artyleria wspierała również dyplomacja radzie- z nim, Departament Marynarki Wojen- przeciwlotnicza. Artyleria ciężka miała cka. Między innymi na jednym z ofi- nej nie będzie zawierał z nimi kontrak- składać się z 24 dział kalibru 100 mm, cjalnych obiadów ambasador radziecki tów. rozmieszczonych w opancerzonych 12 informował adm. Leigh’a, że jeden ze Po odrzuceniu oferty budowy pancer- wieżach. Organizacyjnie stanowiły one zbudowanych w USA pancerników bę- ników dla ZSRR przez większość du- 4 baterie sześciodziałowe. Wieże mia- dzie stacjonował we Władywostoku, co żych firm amerykańskich, Carp poznał ły posiadać pancerz czołowy o grubości pomoże ukrócić japońskie ambicje. w sierpniu 1937 r. Williama F. Gibbs’a 100 mm, ściany boczne 40 mm i dach Jednakże działania firmy Carpa nie – prezesa i założyciela firmy „Gibbs and 50 mm. Lekka artyleria to działka 45 przyniosły żadnego efektu. Departament Cox”. Do tej pory największym osiąg- mm zgrupowana w 4-lufowych stanowi- Stanu pozwalał tylko na sprzedaż pla- nięciem firmy było zaprojektowanie pa- skach i zdwojone wielkokalibrowe kara- nów przestarzałych pancerników (typu sażerskiego liniowca America (26 454 biny maszynowe 12.7 mm4. New Mexico lub Colorado) i krążowni- BRT) i nie zajmowała się ona projek- Wyposażenie lotnicze to jedna kata- ków liniowych (typu Lexington). Dla- towaniem dużych okrętów wojennych, pulta ustawiona na rufie w osi symetrii tego na początku 1937 r. przybyła do w tym pancerników. Pomimo to Carp oraz 4 wodnosamoloty. Hangar dla nich Stanów Zjednoczonych specjalna dele- zlecił firmie „Gibbs and Cox” opraco- znajdował się pod pokładem. gacja. Na początku nawiązała ona kon- wanie projektu pancernika o wyporno- Projekt chociaż nie spodobał się wła- takty z firmami „Yelous Incorporated” ści 35 000 ton. Oprócz tego polecił on dzom radzieckim, a szczególnie przed- i „Bethlehem Steel Corporation”. Gibbsowi opracować także projekt okrę- stawicielom floty, to i tak stanowił pod- Pierwsza z nich na podstawie przeka- tu o większej wyporności i z niestandar- stawę dla opracowania projektu 23 (typ zanych jej założeń taktyczno-technicz- dowymi danymi. Tak niezwyczajny tryb Sowietskij Sojuz). nych (35 000 ton standard, 30 węzłów, postępowania Rosjan wynikał stąd, iż zasięg 5000 mil; uzbrojenie – 9 x 406 chcieli oni uzyskać jak najwięcej nowo- Amerykańskie „hybrydy” mm, 12 x 152 mm, 12 x 100 mm i 10 czesnej technologii okrętowej. Drugim państwem w którym ZSRR x 37 mm przeciwlotnicze; pancerz bur- Gibbs uzyskał zgodę Departamentu chciało budować pancerniki były Stany towy 356 mm, pokłady pancerne 229 Stanu na opracowanie projektu pancer- Zjednoczone. Współpraca gospodarcza mm) opracowała projekt wstępny pan- nika o wyporności 45 000 ton i uzbro- pomiędzy oboma krajami rozwijała się cernika-lotniskowca, na którym miało jonego w działa 406 mm. W tej sytuacji od połowy dwudziestych. W tym okre- bazować około 60 samolotów. Projekt również Departament Marynarki Wo- sie zakupiono tam licencje między inny- ten wywołał u członków komisji ogrom- jennej wyraził zgodę na eksport dział mi na budowę samolotów i silników lot- ne zdumienie i niedowierzanie. Podczas wraz z wieżami i amunicją. Jednocześ- niczych. szczegółowego rozpatrywania projektu nie stocznia „Bethlehem Shipbuilding” Impulsem do poszukiwania pomocy komisja wytknęła mu wiele niedociąg- miała zbudować prototypowy okręt. w zakresie zakupu gotowego projektu nięć. Według komisji wyporność okrętu Rozpoczęcie budowy przewidywano po pancernika oraz elementów jego wypo- (35 000 t) była znacznie zaniżona przy dwóch miesiącach od dostarczenia pla- sażenia i uzbrojenia w USA, było bez- jego długości (283,0 m). Również opan- nów. precedensowe spotkanie Stalina z am- cerzenie było zbyt słabe, jego masa cał- W międzyczasie Gibbs poinformo- basadorem amerykańskim w Moskwie. kowita miała wynieść 12 000 ton, gdy wał Carpa że rezygnuje z zapłaty za pro- Do tej pory Stalin nie spotykał się z żad- tymczasem taki okręt powinien mieć jekt wstępny (60 tys. dolarów). Projekt nymi dyplomatami państw zachodnich. mocniejsze opancerzenie, o masie nie wstępny okrętu miał być opracowany Podczas tego spotkania Stalin pytał mię- mniejszej niż 20 000 ton. W podsumo- w pełnej tajemnicy i Gibbs nie pozwolił dzy innymi o możliwość zakupu w USA waniu komisja sugerowała dalsze roz- Carpowi ani jego konsultantom zazna- gotowego pancernika. mowy z „Yelous Incorporated”, ale tyl- jomić się z procesem projektowania na Dla tego właśnie celu we wrześniu ko w przypadku gdy firma „Bethlehem” żadnym jego etapie. 1936 r. powstała w Nowym Jorku spół- odstąpi od dalszych rozmów z delegacją W styczniu 1938 r. ukończony projekt ka „Carp Export and Import Compa- radziecką. wstępny pancernika-lotniskowca zo- ny”. Jej prezesem został Sam Carp, brat W marcu 1937 r. delegacja spotka- stał przekazany do Departamentu Ma- żony W. M. Mołotowa – Poliny Żemczu- ła się z wiceprezesem „Bethlehem Ste- rynarki Wojennej celem jego zaopinio- żyny, który wyemigrował do USA pod- el Corporation”, jednak nie przyniosło wania. Jednakże Sekretarz Marynarki czas rewolucji. Mianowanie Carpa na ono żadnych rezultatów. O ile prezy- adm. Leahy nie wyraził zgody na rea- prezesa miało na pewno z tym zwią- dent USA i Departament Stanu dość lizację projektu, gdyż zostały złamane zek, gdyż nie znał się on wcale na bu- przychylnie odnosili się do idei budo- wszelkie ograniczenia traktatowe. Okręt downictwie okrętowym w ogóle, a tym wy pancerników radzieckich w Sta- miał mieć wyporność ponad 60 000 ton bardziej na budowie okrętów wojen- nach Zjednoczonych, to według Rosjan i uzbrojenie w postaci dział kalibru 457 nych. Poza tym rodzina Carpa mieszka- Departament Marynarki Wojennej był mm. Przeciągające się dyskusje spo- jąca w ZSRR stawała się zakładnikami, temu przeciwny. Nie pozwolił on podob- przez co łatwiej można go było kontro- no firmie „Bethlehem” na opracowywa- 4. Źródła zachodnie podają 13,2 mm, co wydaje lować. nie projektu nowoczesnego pancernika. się bardzo wątpliwe.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 39 Pancerniki Stalina

Wariant B pancernika-lotniskowca projektu 10581 opracowany w listopadzie 1937 r. przez amerykańską firmę Gibbs and Cox. Rys. Siegfried Breyer

wodowały interwencję ambasady, któ- Riedkin, Isaczenkow, Czilikin, Nikitin, lotniczy wyniesiony do góry ponad wie- ra zaproponowała zakup planów oraz Bałkaszin. Rozmowy trwały pięć dni że artylerii głównej. Samoloty na pokład uzbrojenia i wyposażenia, a sam okręt i ostatecznie komisja odstąpiła od zaku- miały dostarczać dwa podnośniki. Dwie miał powstać w stoczniach radzieckich. pu tego projektu. Przedstawiciele komi- katapulty i hangar dla wodnosamolotów Amerykanie pierwotnie i tę propozycję sji – Tewosian, Riedkin, Czilikin i Nikitin umiejscowione na rufie. Brak informa- odrzucili, ale ostatecznie Departament – przedstawili Stalinowi, Mołotowowi cji o opancerzeniu wersji A. Natomiast poinformował w czerwcu 1938 r. Gib- i Kaganowiczowi sprawozdanie z roz- w wersji B pancerz burtowy miał mieć bsa, że wyraża zgodę na sprzedaż sa- mów z delegacją amerykańską. Efektem grubość 330 i pochylenie pod kątem 15°. mych planów. narady było żądanie, aby Amerykanie Grubość pancerza ku obu końcom mala- Przedłużające się negocjacje z Ame- opracowali klasyczny projekt pancerni- ła do 178 mm. Główny pokład pancerny rykanami wywołały niezadowolenie ka o wyporności 45 000 ton, z działami (drugi w kolejności) miała mieć grubość Stalina, który był zainteresowany przy- kalibru 406 mm. 121+32 mm nad magazynami amunicji śpieszeniem prac nad budową pancer- W grudniu 1938 r. Gibbs poinformo- i 95+32 mm nad maszynowniami. Na- nika w USA. Dlatego na początku 1938 wał stronę radziecką o uzyskaniu zgo- tomiast pod nim był kolejny pokład pan- r. Carp został wezwany do Moskwy aby dy na projektowanie i budowę pancerni- cerny (trzeci w kolejności) – 44 mm nad wytłumaczyć się z przeciągających ne- ka o wyporności 45 000 ton. W związku magazynami i 32 mm nad maszynow- gocjacji. W marcu 1938 r. do USA uda- z tym ograniczeniem przedstawiciele niami. Grubość pancerza wież artylerii ła się komisja pod przewodnictwem za- floty przekazali 5.II.1939 założenia dla głównej – płyta czołowa 406 mm, bocz- stępcy komisarza ludowego floty adm. nowego projektu6, oznaczonego jako na 254 mm, tylna 178-203 mm a barbe- I. S. Isakowa. Komisji tej Gibbs przed- wariant D. ty tych dział 381 mm. Wieże dział kali- stawił projekt pancernika-lotniskowca W marcu 1939 r. firma Gibbs & Cox bru 127 mm miały mieć opancerzenie w dwóch wariantach A i B (tabela 2). przekazała przybyłej ponownie do USA grubości 57 mm. Stanowisko dowodze- Wywołało to konsternację komisji któ- komisji Isakowa projekt pancernika. Po- nia przednie 381 mm i tylne 203 mm. ra oczekiwała raczej konwencjonalne- tem brak już informacji o losach tego Wersja C stanowiła pomniejszoną ko- go projektu pancernika i odrzuciła pro- projektu. Agresja na Polskę 17 września pię wersji B, przy zachowaniu prawie pozycję Gibbsa5. 1939 r. wywołała nieprzychylne nasta- identycznej bryły okrętu. Istotnym zmia- Pod koniec kwietnia 1938 r. Departa- wienie władz amerykańskich oraz opinii nom uległ system napędowy. Okręt mia- ment Stanu wyraził zgodę na budowę publicznej do ZSRR. W związku z tym ły napędzać tylko 4 turbiny o tej samej pancernika o wyporności 45 000 ton, 9.X.1939 Gibbs zawiesił prace nad pro- mocy, poprzez cztery śruby. Ilość kotłów co było zgodne z postanowieniami II jektem pancernika. Ostatecznie po agre- zmniejszono do ośmiu. Spowodowa- londyńskiej konferencji morskiej. Było sji radzieckiej na Finlandię (wojna zi- ło to spadek szybkości o 3 węzły. Artyle- to jednak sprzeczne z postanowieniami mowa) Departament Stanu 30.XI.1939 waszyngtońskiej konferencji morskiej, wydał zakaz sprzedaży broni i dokumen- 5. Oprócz projektów pancerników, firma Gib- która zabraniał sygnatariuszom budo- tacji technicznej dla ZSRR i w ten sposób bs & Cox przedłożyła Rosjanom kilka projektów niszczycieli o wyporności 914-2450 ton i szybkiego wy pancerników dla innych państw. zakończył się „amerykański” etap pozy- zbiornikowca floty. Najciekawszym z nich był pro- Gibbs opracował w lipcu 1938 r. pro- skania pancerników dla floty ZSRR. jekt 10921 z 27.VII.1939 – wyporność standardowa 1815 ton; wymiary 107,06 (całkowita)/104,90 (na li- jekt pancernika-lotniskowca o wypor- Wersja A i B zasadniczo różniły się tyl- nii wodnej) x 11,36 x 3,52 m; napęd dwoma turbi- ności 45 000 t, znany jako wariant C. ko artylerią główną. Obie wersje miały nami parowymi o łącznej mocy 55 000 KM, szyb- W listopadzie 1938 r. przedstawiciele identyczne siłownie i układ napędowy. kość 40 węzłów, parę miały dostarczać 4 kotły, za- pas ropy 450 ton, zasięg 6000/18; uzbrojenie miało Gibbsa polecieli do Moskwy z planami Okręty miały być napędzane 6 turbina- być radzieckie, choć zaproponowano amerykańskie tego okrętu. Pojawia się również infor- mi parowymi po 50 000 KM i napędza- uniwersalne 6 x 127 mm L/38 (3 wieże) i 8 x 28 mm macja, że z tymi planami poleciał osobi- jącymi sześć śrub. Parę miało dostarczać (2 stanowiska) przeciwlotnicze, 2 wyrzutnie torped 5-rurowe, 60 min, 2 zrzutnie bomb głębinowych; ście sam Gibbs. 13 kotłów wysokociśnieniowych, z któ- lekkie opancerzenie burt, wież i stanowiska dowo- Dla rozmów z Amerykanami Stalin rych spaliny miały być odprowadzane dzenia; załoga 203 osoby. 6. Wyporność 45 000 ton, prędkość 30 węzłów, powołał komisję pod przewodnictwem do jednego komina umieszczonego na zasięg 6000 mil, uzbrojenie – 12 x 406 mm, 24 x 127 I. F. Tewosiana, a w jej skład weszli prawej burcie w nadbudówce. Pokład mm pl, 32 x 40 mm pl.

40 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Pancerniki Stalina ria główna miała być zgrupowana w 3 Inni partnerzy zagraniczni 1941 współpraca pomiędzy Niemcami wieżach – dwie na dziobie (trzylufowe) W sierpniu 1938 r. podpisano układ po- a ZSRR. Już w październiku 1939 r. Ro- i jedna na rufie (czterolufowa)7. Wypo- między Czechosłowacją a ZSRR o współ- sjanie chcieli zakupić plany pancerników sażenie lotnicze zredukowano do 24 sa- pracy gospodarczej. W ramach tego typu Scharnhorst i lotniskowca Graf Zep- molotów, które na pokład miał wynosić układu zakłady Škoda, przy udziale ra- pelin. Później natomiast chcieli zakupić tylko jeden podnośnik. Brak jest infor- dzieckich ekspertów, miały zaprojektować plany Bismarcka. Ostatecznie doszło do macji na temat opancerzenia tej wersji8. trzylufowe wieże dział 280 mm. W ar- zakupu nieukończonego krążownika cięż- Wersja D była natomiast „klasycz- chiwach czeskich znajdują się dokumen- kiego Lützow, planów pancernika typu nym” pancernikiem z tego okresu i wy- ty z których wynika iż Rosjanie intereso- Bismarck i ciężkich dział morskich wraz wodziła się z wersji C. Układ napędowy wali się trzylufowymi wieżami dział 380 z wieżami, przy, czym ostatecznie zrezyg- identyczny jak w wersji C. Podobnie roz- i 254 mm, a także ciężkimi działami prze- nowano z dział 280 mm, a w zamian za- mieszczone były wieże artylerii głównej ciwlotniczymi 120 mm oraz innymi lekki- mówiono dział 380 mm wraz z wieżami, – 2 trzylufowe na dziobie i 1 czterolufo- mi działami morskimi. Zakłady Škoda za- takimi samymi jak na Bismarcku. Mia- wa na rufie. Katapulty umieszczone mia- projektowały dla floty austro-węgierskiej ły one być zamontowane na krążowni- ły być na rufie, a wodnosamoloty prze- 355 mm działa dla pancerników określa- kach najcięższych typu Kronsztad (projekt chowywane hangarze pod pokładem. nych jako „Ersatz Monarch” i pracowa- 69). Wybuch wojny zakończył ten etap po- Opancerzenie identyczne jak w wersji ły nad działami kalibru 380 i 420 mm. zyskania nowych technologii dla floty ra- B, za wyjątkiem pokładów pancernych. Działa 355 mm zarekwirowali Francuzi dzieckiej. Główny pokład pancerny (drugi) miał po wojnie i od 1920 r. w Škodzie nie pro- (ciąg dalszy nastąpi) mieć grubość 127 mm nad magazyna- jektowano już ciężkich dział okrętowych. mi amunicji i 102 mm nad maszynow- Współpraca trwała nawet po aneksji Cze- 7. W „Sudostrojennie” 1/1994 dla wersji C i D po- niami. Pod nim kolejny pokład pancerny chosłowacji przez hitlerowskie Niemcy. dane jest wyposażenie w 3 wieże trzylufowe, a dla wer- sji D tylko 6 wież dział przeciwlotniczych 127 mm. (trzeci), odpowiednio – 44 nad magazy- Po zawarciu układu Ribbentrop-Mo- 8. Porównując opancerzenie wersji B i D można nami i 32 mm nad maszynowniami. łotow rozwinęła się w latach 1939- przypuszczać że nie różniło się ono od wersji B.

Tabela 2 – amerykańskie projekty firmy Gibbs & Cox z lat 1937-39 Projekt 10581 Projekt 10910 wariant A wariant B wariant C wariant D (listopad 1937) (listopad 1937) (lipiec 1938) (marzec 1939) Wyporność (t): standardowa . 61 840 46 520 45 000 normalna 66 074 71 850 55 200 53 680 pełna . 74 000 . . Wymiary (m): długość (całkowita/na linii wodnej) 304,80/297,18 306,32/298,70 257,56/249,47 257,56/249,94 szerokość (na linii wodnej/max) 36,70/38,40 36,73/39,01 35,05/35,97 34,59 zanurzenie (przy wyp. normalnej) 10,46 10,46 10,16 10,16 Uzbrojenie (mm): art. główna 4 x II 457 4 x III 406 2 x III i 1 x IV 2 x III i 1 x IV 406 art. przeciwlotnicza ciężka 14 x II 127 14 x II 127 406 10 x II 127 art. przeciwlotnicza lekka 6 x IV 28 8 x IV 28 10 x II 127 4 x IV 28 10 x 12,7 12 x 12,7 ? x 28 10 x 12,7 ? x 12,7 Wyposażenie lotnicze: katapulty 2 2 2 2 wodnosamoloty 4 4 4 4 samoloty pokładowe 36 36 24 – długość pokładu lotniczego (m) 131,06 122,53 97,54 – Opancerzenie (mm): główny pas burtowy . 330 . 330 pokłady (sumaryczna) . 159 . 171 wieże art. głównej . 406 . 406 wieże artylerii przeciwlotniczej . 57 . 57 stanowisko dowodzenia . 381 . 381 Moc napędu (KM) 300 000 300 000 200 000 200 000 Prędkość (węzłów) 34,0 34,0 31,0 31,0 Zasięg (mil morskich) 29 000 – 12 29 000 – 12 16 000 – 15 16 000 – 15 17 800 – 20 17 800 – 20 12 000 – 20 12 000 – 20 3750 – 34 3750 – 34 2900 – 31 2900 – 31 Załoga . 2706 . 2010

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 41 ale też wykorzystywano okręty podwod- ne, które podpływały blisko wybrzeża, a „pasażerowie” udawali się z okrętu na ląd w pontonach, które łatwo można było potem ukryć. Jednak niewielki za- sięg lotu ówczesnych samolotów pozwa- lał na wykorzystanie ich do przerzucania agentów i dywersantów tylko w krajach europejskich, a okręt podwodny był na- rażony na niebezpieczeństwo wykrycia i zniszczenia na płytkich przybrzeżnych wodach, ponadto te jednostki były prze- znaczone do innych zadań i niepotrzeb- nie „traciły czas” na przewożenie ludzi. Dlatego Niemcy wykorzystali jeszcze je- den sposób dostarczania swych ludzi do zamorskich państw, szczególnie tych po- łożonych na innych kontynentach. Tym sposobem były jednostki nawodne, i nie okręty, a chyba najbardziej do tego na- dające się statki żaglowe, które podczas długiego oceanicznego rejsu nie musiały uzupełniać paliwa. Po klęsce Francji w czerwcu 1940 roku głównym, a w zasadzie jedynym wrogiem Niemiec stała się Wielka Bry- tania (a dokładniej państwa tworzące Brytyjską Wspólnotę Narodów), i prze- ciw temu krajowi został skierowany cały niemiecki wysiłek wojenny, także wy- wiadu wojskowego (Abwehra), na cze- le którego stał admirał Wilhelm Cana- ris1. Mający być przerzuceni do Wielkiej Brytanii agenci i dywersanci przecho- dzili przeszkolenie w znajdującym się koło miasta Brandenburg ośrodku szko- lenia podlegającej Abwehrze jednostki wojskowej, której żołnierze zwani byli „Brandenburczykami” („Brandenbur- ger”)2. Tych ludzi przerzucano różnymi sposobami, przede wszystkim ze wzglę- Jacht Kyloe w porcie Paimpol przed wyruszeniem w rejs 5 kwietnia 1941 roku. Fot. zbiory Rafał Mariusz Kaczmarek 1. Abwehra była podzielona na 5 wydziałów. Wywiad marynarki wojennej podlegał Wydziałowi I (Abteilung I), podzielonemu na grupy, w tym gru- pę marynarki (Gruppe I Marine). Sabotaż i akcje Rafał Mariusz Kaczmarek specjalne (w tym dywersja) były zadaniami Wydzia- łu II, również podzielonego na grupy, z których jed- ną była Grupa II Kraje Zamorskie (Gruppe II Über- see). Abwehra nie była jedyną instytucją zajmują- cą się wywiadem w hitlerowskich Niemczech. Od- dzielną siatkę agentów posiadała Służba Bezpie- czeństwa SS (SS-Sicherheitsdienst – SD), podle- gająca Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rze- CEANICZNI GENCI szy (Reichssicherheitshauptamt – RSHA), swój wy- O A wiad miało także Ministerstwo Spraw Zagranicz- Jednym z elementów wojen jest wy- nie ich na obszar działania. W czasie po- nych (Auslandministerium). W dniu 18 lutego 1944 roku Hitler wydał dekret, na mocy którego ujedno- wiad, czyli mówiąc w skrócie zbiera- koju było to łatwo wykonalne, lecz pod- licono służbę wywiadowczą. Wówczas wywiad Ab- nie informacji o siłach wrogach i jego czas wojny i w sytuacji, gdy państwo, do wehry został wcielony do SD. poczynaniach, a także dywersja, zatem którego mieli szpiedzy i dywersanci tra- 2. Jednostkę tę utworzono 16 października 1939 roku jako 800 Szkolną Kompanię Budowla- działania zbrojne na tyłach wojsk prze- fić, było oddzielone morzem, przerzuce- ną do Specjalnej Dyspozycji (Bau-Lehr-Kompanie ciwnika. Nie inaczej rzecz się miała nie ich nie było takie proste. Przekona- z. b. V. 800). W 1940 roku powiększono ją do bata- podczas drugiej wojny światowej. Jeśli li się o tym Niemcy zamierzając wysłać lionu, w sierpniu tego samego roku do pułku, któ- ry przyjął nazwę „Brandenburg” (Lehr-Regiment szpiedzy, lub jak kto woli agenci, mający swych ludzi do Wielkiej Brytanii i in- Brandenburg z. b. V. 800) by ostatecznie w 1943 zbierać informacje w danym kraju, i dy- nych, bardziej odległych państw. Naj- roku utworzyć dywizję (Division Brandenburg z. b. V. 800). Żołnierze tej jednostki oprócz szeroko poję- wersanci pochodzili z innych państw, to częściej te osoby przewożono samolo- tych działań dywersyjnych na obszarze przeciwnika pierwszym problemem było przerzuce- tami zrzucając je na spadochronach, zajmowali się także działaniami wywiadowczymi.

42 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Oceaniczni agenci du na bliskość Wysp Brytyjskich samo- dlowej Christian Nissen. Był on do- more, gdzie dywersanci już 7 lipca prze- lotami i okrętami podwodnymi, o czym świadczonym żeglarzem, noszącym prawili się na brzeg pontonem. Jacht po- już wspomniano, jednak zdecydowano żeglarski pseudonim Hein Mück, m. in. wrócił do Brestu bez przeszkód 11 lipca, się również na wykorzystanie do tego w 1935 roku z kolegą przepłynął Atlan- w przeciwieństwie do dywersantów. celu statków żaglowych. tyk na jachcie Störtebeker, ponadto jesz- Ci trzymając się razem już po 2 godzi- Pierwsza operacja z użyciem statku cze podczas pierwszej wojny światowej nach od wylądowania zostali zatrzyma- została zorganizowana przez Abweh- pływał na żaglowcu Melpomene, któ- ni przez irlandzkich policjantów, którzy rę już pod koniec czerwca 1940 roku. ry został zdobyty przez brytyjskie okręty chcieli dowiedzieć się kim są i spraw- Zaplanowano wówczas przewiezienie koło Queenstown (obecnie Cobh) w po- dzić ich bagaż. Dywersanci podali, że 3 ludzi jachtem, i nie bezpośrednio na łudniowej Irlandii, wskutek czego Nis- są studentami-turystami, ale nie byli obszar Wielkiej Brytanii, a sąsiedniej sen spędził wiele miesi ęcy w różnych w stanie powiedzieć, gdzie byli wcześ- neutralnej Irlandii. Wykorzystując an- obozach internowania w Irlandii, stąd niej. Skończyło się to dla nich areszto- tybrytyjskie nastroje mieszkańców tego znał ten obszar. Wezwany w czerwcu waniem, a w bagażu znaleziono 8 bomb państwa agenci mieli przedostać się do 1940 roku do ośrodka szkolenia Abweh- zapalających o masie 8 uncji (około 227 Irlandii Północnej, będącej częścią Wiel- ry 47-letni Nissen zgodził się wykonać g) każda, 4 pojemniki z prochem strzel- kiej Brytanii, gdzie mieli przeprowadzić owo zadanie. Do tego celu Nissen wy- niczym o łącznej masie 102 uncji (około szereg akcji dywersyjnych. Po wylądo- brał zarekwirowany w Breście luksuso- 2,9 kg), 6 spłonek, 4 zapalniki, 2 szpule waniu w Irlandii agenci mieli nawiązać wy francuski jacht z pomocniczym silni- taśmy izolującej i szczypce. To wystar- kontakt z kapitanem Hermannem Gör- kiem wysokoprężnym Soizic (39 BRT), czyło, że dywersanci zostali skazani na którego właś- 7 lat ciężkiego więzienia. cicielem był Nissen następnie zajął się kolejną ope- Ph. A. Croi- racją przerzucenia agentów do Irlan- ser z Paryża, dii. Akcja ta najprawdopodobniej otrzy- francuski atta- mała najpierw kryptonim „Hummer ché wojskowy II”, ale ostatecznie została przemiano- w szwajcar- wana na „Möwe” („Mewa”). Tym razem skim Bernie. miano przerzucić 2 ludzi z Abwehry: Jednostka zo- Helmuta Clissmanna i radiooperatora stała zama- o nieznanym nazwisku. Obaj agenci po skowana na wylądowaniu w Irlandii mieli jak w po- kuter do po- przednim przypadku skontaktować się łowu tuńczy- z działaczami IRA, aby z ich pomocą ków. Okaza- przedostać się na obszar Wielkiej Bryta- ło się, że jacht nii w rejon Dover, gdzie mieli poszukać ma urwaną przewodników dla niemieckich oddzia- Age Nissen (z lewej) i Christian Nissen na pokładzie jachtu Kyloe. śrubę napędo- łów dywersyjnych, które miały tam wy- Fot. zbiory Rafał Mariusz Kaczmarek wą, ale Nissen lądować jako pierwsze w ramach ope- tzem – niemieckim łącznikiem przy Ir- zdecydował się wyruszyć w rejs z napę- racji „Seelöwe” („Lew morski” – desant landzkiej Armii Republikańskiej (IRA dem tylko żaglowym. W skład załogi So- na Wielką Brytanię). Gdyby nie powiod- – tajnej organizacji walczącej o przyłą- izic oprócz Nissena wszedł tylko fran- ło im się przedostanie do Wielkiej Bryta- czenie Irlandii Północnej do Republi- cuski rybak (!) z Bretanii, który dołączył nii, agenci mieli poszukać wśród Irland- ki Irlandii) bądź z niemieckim posłem do kapitana w dniu rozpoczęcia rejsu czyków chętnych do poprowadzenia w Dublinie Eduardem Hempelem, któ- – zapewne w celu utrzymania tajemni- niemieckich oddziałów w rejonie Dover. rzy mieli załatwić im kontakt z Irland- cy operacji przerzucenia agentów, któ- Agentów miał przewieźć Nissen na po- czykami w celu przerzucenia agentów ra otrzymała kryptonim „Hummer I” kładzie nowego statku – z wykorzysta- przez granicę irlandzko-brytyjską. Zada- („Homar I”). nia Soizic z niewiadomych powodów nie mieli wykonać pochodzący z połu- W dniu 3 lipca 1940 roku Soizic z dy- zrezygnowano (ze względu na wspo- dniowej Afryki Niemcy Herbert Tributh wersantami na pokładzie opuścił Brest mniany brak śruby napędowej i nieopła- i Dieter Gärtner oraz Hindus (!) Henry pod francuską banderą. Celem jachtu calność naprawy?), a dalszy los jachtu Obéd. Jednak żaden z nich nie miał do- była Zatoka Baltimore (Baltimore Bay) jest nieznany. Nową jednostką Nisse- świadczenia w tego typu akcjach – prze- w południowo-zachodniej Irlandii koło na był zarekwirowany francuski żaglo- szli oni tylko teoretyczne przeszkole- Fastnet Rock (wysepka – skrajnie połu- wiec do połowu tuńczyków z pomoc- nie w ośrodku szkolenia Abwehry koło dniowy ląd Irlandii) w hrabstwie Cork. niczym silnikiem Anni Braz Bihem (53 Brandenburga, ponadto obaj Niemcy Czwartego dnia rejsu w odległości 45 BRT, właściciel H. Hélias, port macie- byli studentami i słabo znali język an- mil na zachód od Fastnet Rock Niem- rzysty?). Wyruszył on 18 października gielski, a Hindus miał pełnić rolę tłu- cy dostrzegli 2 brytyjskie krążowniki, 1940 roku z 7-osobową załogą (w tym macza i przewodnika. Głównym powo- rozpoznane jako typu Town (rzeczywi- Nissenem) również z Brestu z zadaniem dem, dla którego zlecono im to zadanie, ście okręty tego typu wówczas patrolo- wysadzenia obu agentów w Zatoce Gal- wydaje się być okazywana przez agen- wały ten akwen), ale jacht nie został za- way (Galway Bay) w zachodniej Irlan- tów chęć woli walki i nienawiść Obéda trzymany. Później tego samego dnia nad dii. Jednak rejs przebiegł pechowo – na do Brytyjczyków... statkiem przeleciał brytyjski samolot, statku zepsuła się pompa zęzowa, me- Zadanie przerzucenia agentów otrzy- poza tym rejs przebiegł bez zakłóceń. chanik-Duńczyk (!) uległ nieszczęśliwe- mał kapitan niemieckiej marynarki han- W nocy Soizic wszedł do Zatoki Balti- mu wypadkowi, wskutek czego stracił

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 43 Oceaniczni agenci

Wyprawa Kyloe rozpoczęła się 1 kwietnia 1941 roku o godzinie 09.00 wyruszeniem ze Saint-Malo na północ- nym wybrzeżu Półwyspu Bretońskiego. Jacht udał się do Paimpol (około 80 kilo- metrów na zachód od Saint-Malo) – być może dopiero tam wszedł na jego pokład Leibbrandt – skąd 5 kwietnia Kyloe udał się na otwarty Atlantyk opływając od za- chodu Azory, po czym skierował się na południe. Podczas rejsu doszło do nie- przewidzianej sytuacji – Leibbrandt ska- leczył się w kciuk, skutkiem czego było zakażenie krwi, ale wyprawę kontynuo- wano. Po 68 dniach żeglugi pod bande- rą USA i przebyciu 8111 mil morskich 8 czerwca w nocy około godziny 02.00 osiągnięto cel bez wcześniejszej stycz- ności z afrykańskim wybrzeżem, co było naprawdę wyczynem nawigacyjnym. Jacht Kyloe w porcie Paimpol przed wyruszeniem w rejs 5 kwietnia 1941 roku. Leibbrandt, używając pseudonimu Wal- Fot. zbiory Rafał Mariusz Kaczmarek ter Kempf, bez problemu dotarł na brzeg przytomność, a Anni Braz Bihem dosta- ter-jacht z pomocniczym silnikiem wy- pontonem i już około godziny 03.00 Ky- ła się w silny sztorm. Po 3 dniach walki sokoprężnym Kyloe (34 BRT, właściciel loe wyruszył w drogę powrotną3. Nissen z żywiołem Nissen dał za wygraną i jed- Henry Laviette ze Saint-Malo lub we- jednak błędnie przyjął, że na należących nostka powróciła do Brestu. Dalszy jej dług innych publikacji Henry Savielle do neutralnej Portugalii Azorach alian- los jest tak jak Soizic nieznany. z Paryża), zarekwirowany przez Abweh- ci już posiadają bazy morskie i lotnicze Doświadczenia z obu operacji zachę- rę 25 listopada 1940 roku. Dowodził nim (w rzeczywistości pierwszą bazę zało- ciły Abwehrę do wysyłania swych ludzi znów Nissen, mianowany w międzycza- żono tam dopiero w październiku 1943 na statkach, ale tym razem cel wypra- sie podporucznikiem rezerwy marynar- wy był o wiele odleglejszy – Związek Po- ki, a oprócz niego 6-osobową załogę łudniowoafrykański. Zamierzano prze- stanowili doświadczeni oceaniczni że- 3. Opis działań Roberta Leibbrandta jest kolej- ną nieznaną kartą w dziejach drugiej wojny świato- wieźć tam tylko jednego człowieka, lecz glarze Heinrich Garbers, Paul Temme, wej i tematem na osobne opracowanie, ale nie do- jego zadanie miało być inne w porów- Age Nissen (jego imię stanowił skrót od tyczy ono działań na morzu, więc nie będzie kolej- naniu z zadaniami wymienionych wyżej urzędowych imion Arndt-Georg, zbież- ną publikacją w „Okrętach Wojennych”. Dla pełne- go opisu przebiegu operacji „Weissdorn” warto jed- dywersantów i agentów. W południo- ność z nazwiskiem dowódcy przypad- nak przedstawić w skrócie dalszy los Leibbrandta. wej Afryce mieszkało wielu Europejczy- kowa), Karl (Kuddel) Hamann, Heinz Po wylądowaniu w południowej Afryce założył nie- legalną partię faszystowską Nasionaal Sosialistiese ków pochodzenia niemieckiego, a tak- Joachim Fahrer (według innych publi- Rebelle, która głosiła zgodną z jej poglądami propa- że Burowie – potomkowie osadników kacji Hajo Kutscha, zapewne chodzi o tę gandę wśród Burów, ponadto Leibbrandtowi uda- holenderskich. Ich stosunek do władz samą osobę, imię można wytłumaczyć ło się zorganizować 60-osobowy oddział, który do- konał wiele aktów sabotażu i dywersji, podsycając brytyjskich mówiąc oględnie nie był jak w przypadku Age Nissena, a nazwi- w ten sposób antybrytyjskie nastroje wśród Burów, zbyt przyjazny, i to postanowili Niem- sko byłoby pseudonimem) i należący do ale też wywołując szybką kontrakcję południowoa- cy wykorzystać wysyłając agenta, który Abwehry radiotelegrafista Emil (brak in- frykańskich władz. Ich przeciwdziałania doprowa- dziły, że do oddziału Leibbrandta przeniknął brytyj- miał stworzyć wśród południowoafry- formacji o nazwisku). Ci żeglarze znali ski agent-południowoafrykański Niemiec, który był kańskich Niemców i Burów ruch opo- się jeszcze sprzed wojny – obaj Nisseno- „odwróconym” agentem niemieckim. Doprowadził on do „rozpracowania” oddziału i aresztowania Le- ru przeciw Brytyjczykom. Tym agentem wie w 1936 roku brali udział w rega- ibbrandta w grudniu 1942 roku. Ów brytyjski agent był urodzony w 1913 roku w rodzi- tach atlantyckich na jachcie Aschanti nosił pseudonim „Springbok” (nazwa gatunku gaze- nie burskiej w południowej Afryce Sid- II, a Age Nissen, Temme i Hamann oraz li żyjącej w południowej Afryce) i miał od 1943 roku pracować nadal dla Brytyjczyków w Toronto w Ka- ney Robey Leibbrandt. Był on mistrzem 4 inni w 1938 roku przepłynęli Atlantyk nadzie, co wydaje się logiczne, gdyż przeniesienie w boksie, brał udział jako reprezen- na jachcie Roland von Bremen. Garbers agenta na inny kontynent pozwoliło na uniknięcie tant Związku Południowoafrykańskie- był żeglarzem o wręcz światowej sławie jego zdemaskowania w Afryce i dalszą jego „pracę” na innym obszarze. Dane personalne tego agenta go w igrzyskach olimpijskich w Berlinie – w 1938 roku w ciągu 58 dni przebył At- do dzisiaj są okryte tajemnicą – jego akta znajdują w 1936 roku (zajął w wadze półciężkiej lantyk samotnie na jachcie Windspiel III się w brytyjskim archiwum służb specjalnych z da- tą otwarcia prawdopodobnie dopiero na rok 2015... czwarte miejsce!) i najprawdopodobniej z Hamburga do Nowego Jorku. Temme Leibbrandt został skazany 11 marca 1943 roku na wówczas został zwerbowany przez Ab- na Kyloe był pierwszym nawigatorem, karę śmierci, którą 22 grudnia 1943 roku zamie- wehrę. Po igrzyskach powrócił do ojczy- a Hamann drugim. Leibbrandt miał wy- niono na dożywotnie więzienie. Jednak po wojnie nastąpił „czas wybaczenia” i 26 maja 1948 roku zny, ale w 1938 roku znów przyjechał lądować w rejonie dwóch wysokich skał Leibbrandt w wyniku amnestii wyszedł na wol- do Niemiec na studia w akademii wy- nazywanych Twins (Bliźnięta), znajdują- ność. Wówczas powrócił na jakiś czas do boksu (!), chowania fizycznego. Wtedy przeszedł cych się w odległości jednej mili na pół- a w 1962 roku założył organizację o wymownej na- zwie Anti-Kommunistiese Beskermingsfront (Anty- szkolenie polityczne oraz wojskowe, noc od Zatoki Lamberts (Lambertsbaai), komunistyczny Front Obrony). Był też autorem sze- i w Niemczech zastał go wybuch wojny. położonej około 200 kilometrów na pół- regu opublikowanych pism politycznych i autobio- grafii. Jego postać przez okres działań i uwięzienia Statkiem, który miał przewieźć Leib- noc od Kapsztadu. Operacja ta otrzyma- wręcz obrosła legendą. Leibbrandt zmarł w 1966 brandta, był znów francuski żaglowy ku- ła kryptonim „Weissdorn” („Głóg”). roku mając tylko 53 lata.

44 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Oceaniczni agenci

4. Z członkami załogi Kyloe i działaniami prze- roku), dlatego powrót do Niemiec jach- podjął się udziału w jeszcze jednej ak- wiezionego przez ten jacht Leibbrandta związany jest tem dowódca uznał za zbyt ryzykowny. cji, o której jest mowa dalej. jeszcze jeden niewyjaśniony fakt z dziejów drugiej Z tego powodu Kyloe pod banderą hi- Jednak podkomendni Nissena na- wojny światowej. W dniu 15 sierpnia 1942 roku z Ki- lonii wyruszył w swój pierwszy bojowy rejs niemie- szpańską 22 lipca zawinął do Villa Cis- dal brali aktywny udział w operacjach cki okręt podwodny U 179, który w ramach zespołu neros (obecnie Ad-Daklakh) w prowin- przerzucania agentów przez ocean. Je- „Eisbär” („Niedźwiedź polarny”, 9 jednostek, w tym jedna włoska) miał atakować aliancką żeglugę u wy- cji Rio de Oro w hiszpańskiej Saharze den z tych podkomendnych miał swymi brzeża południowoafrykańskiego. U 179 zatopił tyl- Zachodniej, gdyż Nissen stwierdził, że wyczynami przewyższyć swego dowód- ko brytyjski parowy frachtowiec City of Athens (6558 władze Hiszpanii, choć też neutralnej, cę. Był nim wymieniony członek załogi BRT), ale jeszcze tego samego dnia – 8 października sam został zatopiony z całą 62-osobową załogą przez jednak sprzyjały Niemcom i pozwolą za- Kyloe – Heinrich Garbers. W 1938 roku brytyjski niszczyciel Active. W tym wydarzeniu nie łodze na powrót do ojczyzny. Rzeczywi- mając 29 lat zasłynął przepłynięciem byłoby nic niezwykłego, lecz analiza faktów pozwala ście Nissen wkrótce został przewieziony samotnie Atlantyku, o czym już była na wysunięcie pewnej hipotezy. Otóż U 179 wyszedł jako pierwszy okręt tej grupy (następny 4 dni póź- włoskim samolotem, a później reszta za- mowa. Podczas wojny wstąpił 7 marca niej, a kolejne sukcesywnie aż do 17 wrze śnia, czyli łogi Kyloe kolejną włoską maszyną (któ- 1941 roku do Kriegsmarine jako zwykły w ciągu przeszło miesiąca), jednym z członków jego załogi był mat-sternik (Steuermannmaat) Paul Tem- ra leciała z... Buenos Aires) do Rzymu, marynarz i już niespełna miesiąc póź- me – nawigator na Kyloe podczas przerzucania Leib- a stamtąd do Berlina. Kyloe po przeby- niej wyruszył pod dowództwem Nisse- brandta, a U 179 został zatopiony na pozycji 33° 28’ ciu w sumie w obie strony w ciągu 113 na na Kyloe. Po powrocie do Niemiec N/017° 05’ E, od której jest niedaleko do owych skał Twins (około 32° 00’ S/018° 20’ E), w pobliżu których dni około 14 500 mil pozostał w Villa został 22 sierpnia odznaczony Żelaznym wylądował Leibbrandt. Za dużo w tych faktach jest Cisneros. O jego dalszym losie wiadomo Krzyżem II Klasy, 12 lutego 1942 roku zbieżności, aby wszystko można byłoby wytłumaczyć tylko tyle, że w 1945 roku został zwróco- Odznaką dla Łamaczy Blokady6, a 12 dziełem przypadku. Zatem można wyciągnąć wnio- sek, że U 179 przed głównym zadaniem atakowania ny prawowitemu właścicielowi i 2 lata stycznia 1943 roku Żelaznym Krzyżem alianckich jednostek miał wykonać dodatkową ak- później jeszcze istniał4. I Klasy. Jeszcze w maju 1942 roku Gar- cję, przykładowo dostarczenia w to samo miejsce co Kyloe jakiegoś ładunku (broni i amunicji?) dla wów- Znający doskonale język angiel- bers otrzymał dowództwo kolejnego czas jeszcze funkcjonującego oddziału Leibbrand- ski Nissen miał w 1942 roku zostać „szpiegowskiego statku”, którego miał ta, albo okręt miał z tego miejsca kogoś lub coś za- wysłany do Kanady na jachcie mają- osobiście poszukać. Odpowiednim Gar- bra ć, a znajdujący się na pokładzie U 179 dawny na- wigator z Kyloe miał ułatwić dotarcie do ustalone- cym pojemność około 50 BRT. Jed- bersowi wydał się hamburski jacht Vo- go miejsca. Dlatego U 179 przybył jako pierwszy na nak o tej operacji, mającej kryptonim gel, ale musiano z niego zrezygnować, akwen działań grupy „Eisbär”, aby najpierw wyko- „Mercator 3” najprawdopodobniej ni- ponieważ jacht należał do... brata prze- nać ową dodatkową akcję, gdyż pojawienie się kolej- nych okrętów i ich działania spowodowały zwiększe- gdy z niewiadomych powodów nie do- łożonego Garbersa. W końcu Garbers nie czujności Brytyjczyków, a wówczas podejście tuż szło, w każdym razie brak o tej akcji (za radą Nissena?) wybrał pełnomor- do afrykańskiego brzegu byłoby zbyt ryzykowne. Je- śli U 179 miał tę dodatkową akcję przeprowadzić, to jakichkolwiek danych. Później Nissen ski jacht-kecz z pomocniczym silnikiem z pewnością uczyniłby to przed zatopieniem City of nadal służył w Abwehrze, lecz w na- wysokoprężnym Passim (30 BRT), zaku- Athens. leżącym do „Brandenburczyków” od- piony (!) w pierwszej połowie 1942 roku 5. Oddział „Przybrzeżnych myśliwych” został utworzony w lutym 1942 roku w Świnoujściu na po- dziale zwanym „Przybrzeżnymi myśli- we Francji przez Abwehrę (o poprzed- kładzie szkolnego żaglowca Gorch Fock. Sformowa- wymi” („Küstenjäger”), który zajmował nim właścicielu brak danych)7. W skład no go z żołnierzy ówczesnego 800 Szkolnego Pułku się dywersją na wybrzeżach znajdują- załogi Passima oprócz Garbersa weszło „Brandenburg”. Oddział początkowo nosił masku- jącą nazwę „Lekkiej Kompanii Saperów Branden- cych się w rękach przeciwnika docie- 6 (według innych publikacji 7) ludzi, burg” („Leichte Pionierkompanie Brandenburg”), rając na miejsca akcji małymi okręta- w tym jego znajomi-żeglarze Bernhard a po przeniesieniu go na przełomie 1942 i 1943 roku 5 do Langenargen nad Jeziorem Bodeńskim zmienił mi . W 1943 roku był on doradcą przy Langhorst i Johannes Gaden. Garbers nazwę na Küstenjäger-Abteilung. Składał się on z 4 wyborze statków do następnych „ocea- jako dowódca otrzymał 1 sierpnia 1943 kompanii, z których dwie dysponowały saperskimi nicznych” operacji, i niewykluczone, że roku awans na... starszego marynarza promami desantowymi typu 41 (Pionierlandungs- booten Typ 41) i ciężkimi okrętami szturmowymi (Matrosen-Gefreiter). Jacht miał prze- typu 42 (Schwere Sturmbooten Typ 42), trzecia kom- Zaświadczenie Age Nissena o odznaczeniu wieźć 3 agentów znów do południowej pania posiadała dawne francuskie prywatne jachty go Odznaką dla Łamaczy Blokady. Afryki. Operacja nosiła kryptonim „Mer- motorowe, a czwarta 12 motorówek wybuchowych Fot. zbiory Rafał Mariusz Kaczmarek typu Linse i 2 okręty dowodzenia. Opis działań „Przy- cator I”. brzeżnych myśliwych” to temat na oddzielne opraco- Następnego dnia po awansie Gar- wanie. 6. Abzeichen für Blockadebrecher – odznaka bersa – 2 sierpnia – Passim wypłynął ustanowiona 1 kwietnia 1941 roku dla załóg niemie- z Arcachon w południowo-zachodniej ckich statków, które w chwili wybuchu wojny znaj- Francji. Niemcy zmierzając na zachód dowały się poza ojczyzną i zdołały powrócić do Nie- miec przechodząc przez linie patroli alianckich okrę- zmienili w okolicach Przylądka Finister- tów, stąd nazwa odznaki. Wręczano ją również ma- re (północno-zachodnia Hiszpania) kurs rynarzom ze statków zatopionych przez aliantów lub na południowy. Dowództwo Abweh- własne załogi podczas przedzierania się do Niemiec. Później tę odznakę otrzymywały załogi statków kur- ry utrzymywało z jachtem kontakt ra- sujących między portami Niemiec i Japonii, a także diowy wysyłając do niego co 2 tygodnie załogi jednostek pomocniczych Kriegsmarine (np. zaopatrzeniowców) i jednostek specjalnych jak Ky- rozkazy, a radiotelegrafista na Passi- loe. Razem z Garbersem tę odznakę wręczono naj- mie nadawał krótkie meldunki co 2 dni. prawdopodobniej całej załodze Kyloe, a na pewno W dniu 12 września jednostka przekro- Age Nissenowi. Podawana informacja, że Garbers otrzymał Żelazny Krzyż II Klasy już 13 maja 1941 czyła równik, a 5 października znalazła roku jest błędna, ponieważ byłoby to podczas rejsu się u celu, którym było wybrzeże Nami- Kyloe do Afryki. bii (do pierwszej wojny światowej bę- 7. Z opublikowanej innej wersji życiorysu Garber- sa wynika, że został on dowódcą jachtu Passim już 1 li- dącej w posiadaniu Niemiec jako Nie- stopada 1941 roku, zatem zakup jednostki musiałby miecka Afryka Południowo-Zachodnia) nastąpić odpowiednio wcześniej. Jednak ta informa- cja wydaje się być błędną, ponieważ pierwszy rejs Pas- na wysokości Pustyni Namib. Pustyn- sima rozpoczął się w sierpniu 1943 roku, więc zakup ny obszar powodował, że ryzyko wykry- jachtu prawie 2 lata wcześniej byłby mało sensowny.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 45 Oceaniczni agenci cia jachtu było niewielkie. Tam 2 agen- i banderę neutralnej Portugalii. Po 46 chon. Passim był zamaskowany ponow- ci przeprawili się na brzeg pontonem, (według innych publikacji 49) dniach że- nie na Santa Barbara, ale pod banderą jednak przy wysiadaniu ponton się wy- glugi dotarł do wybrzeża Brazylii koło francuską. Podczas rejsu jacht został wrócił, wskutek czego agenci utracili ra- miejscowości Săo Joăo da Barra (około zatrzymany przez aliancki okręt, z któ- diostację. Passim następnie skierował 250 kilometrów na północny wschód od rego wysłano na pokład Passima od- się na północ wzdłuż wybrzeża Namibii Rio de Janeiro), gdzie obaj agenci pon- dział marynarzy. Ci dokładnie skon- i po 1300 kilometrach dopłynął do Za- tonem dotarli na ląd. Jednak miejscowa trolowali jednostkę oraz dokumenty toki Mossamedes (Bay of Mossamedes, siatka niemieckich agentów musiała być pasażerów i załogi, jednak nie znaleź- w obowiązującym w Angoli języku por- już pod kontrolą odpowiednich brazylij- li niczego podejrzanego! Później Niem- tugalskim Moçamedes) w południowo- skich służb, ponieważ na obu agentów cy z jachtu porozumieli się drogą radio- zachodniej Angoli, gdzie został wysa- już „czekali” na brzegu brazylijscy poli- wą z siatką szpiegowską w Argentynie, dzony trzeci agent. Jacht po tym udał się cjanci... Passim bez przeszkód pod ko- w wyniku czego zmieniono miejsce wy- w drogę powrotną, podczas której naj- niec maja (dokładnej daty brak) powró- sadzenia agentów i ładunku, ustalając pierw dostał się w czterodniowy sztorm, cił do Arcachon, przebywając wówczas je na plaży na północ od latarni Mira- a 24 grudnia już koło wybrzeża Francji w obie strony około 11 000 mil. mar, a w odległości 3 kilometrów na w kolejny, w którym przebywał przez Garbers znów udał się do Berlina po południe od latarni na Przylądku Mo- 7 dni, i dopiero 1 stycznia 1944 roku za- kolejne rozkazy. Polecono mu rozpozna- gotes (Punta Mogotes, około 400 kilo- winął do Saint-Jean de Luz (przy grani- nie wybrzeży Azorów, dokąd zamierza- metrów na południe od Buenos Aires). cy francusko-hiszpańskiej). Długość tra- no wysłać agentów, ale Garbers odmó- Passim już bez przeszkód dotarł na wy- sy 153-dniowego rejsu jednostki w obie wił wykonania rozkazu, argumentując znaczone miejsce na pozycji 38° 06’ 24’’ strony wyniosła około 14 000 mil. Gar- swą decyzję niebezpieczeństwem szyb- S/057° 34’ 12’’ W, gdzie 11 (według in- bers jeszcze podczas wyprawy 9 listopa- kiego wykrycia agentów na tych nie- nych publikacji już 5 albo nawet 2) lip- da (a więc już po wysadzeniu agentów) wielkich wyspach. Już po 48 godzinach ca obu agentów, ładunek i „specjalną został odznaczony Złotym Krzyżem Nie- Garbers otrzymał nowe zadanie, któ- przesyłkę” wysadzono pontonem na mieckim8, a 7 grudnia (zatem również re było zupełnie inne od dotychczaso- ląd, gdzie już czekali „miejscowi” nie- na morzu) otrzymał awans na sternika wych. Wprawdzie miał znów udać się mieccy agenci. Stamtąd zabrano 3 lu- rezerwy (Steuermann der Reserve). Jed- jachtem za ocean, ale krajem „docelo- dzi – 2 agentów i niemieckiego ma- nak przewiezieni wówczas agenci nie wym” miała być neutralna Argentyna, rynarza, który był członkiem załogi wykonali żadnego zadania – obaj wysa- a Garbers miał tam przewieźć przesył- niemieckiego turbinowego frachtowca dzeni w Namibii ludzie zginęli podczas kę przekazaną wprost z kancelarii Hitle- Windhuk (16 662 BRT), internowanego marszu przez pustynię, a agent, który ra. Dopiero później niejako „przy okazji” w Brazylii10. Tajemnicą pozostaje kim wylądował w Angoli, został internowany zlecono Garbersowi zabranie 2 agentów dokładnie był ów marynarz i dlaczego przez portugalskie władze jeszcze przed – radiooperatora Waltera Burckhardta postanowił powrócić do Niemiec. Być skontaktowaniem się z innymi agentami i eksperta od mikrofotografii Alphonse’a może był to jakiś wysokiej klasy specja- pracującymi dla Niemiec. Chatraina9. Ponadto Garbers miał prze- lista potrzebny w ojczyźnie – wątpli- Garbers po odznaczenie i awans udał wieźć warty 80 000 marek (32 000 do- we, aby był on „zwykłym” uciekinierem się do Berlina, gdzie otrzymał kolejne larów amerykańskich) ładunek lekarstw z internowania i zamierzał znaleźć się zadanie dostarczenia 2 agentów, ale tym o masie 10 ton (!), 24 000 (według in- w kraju pod koniec przegrywanej przez razem do Brazylii, która wypowiedziała nych publikacji 20 000) dolarów amery- Niemców wojny, gdy większość jego ro- wojnę Niemcom 22 sierpnia 1942 roku. kańskich, 50 000 fałszywych brytyjskich Passim znów miał przewieźć agentów – funtów szterlingów i 2 mikrokame- 8. Deutsches Kreuz in Gold – odznaczenie Krzyż jednym z nich był przywódca mniejszo- ry. Ładunek jak i agenci mieli trafić do Niemiecki ustanowione 28 września 1941 roku ści niemieckiej w Peru Wilhelm Hein- niemieckiej siatki wywiadowczej, której w stopniach złotym (in Gold) i srebrnym (in Silber), zaś wręczane po nadaniu Żelaznego Krzyża I Kla- rich Knopff, który miał wrócić do tego członkowie potrzebowali pieniędzy, a te sy, a przed otrzymaniem Krzyża Rycerskiego Żela- państwa, a drugim pochodzący z Guja- oprócz przysłanych mieli uzyskać sprze- znego Krzyża. 9. Według innych publikacji przewożonymi ny Holenderskiej William Marcus Ba- dając w Argentynie przywiezione le- wówczas agentami byli Josef Schroell i Waldemar arn. Mieszkał on w Holandii i po zaję- karstwa. Na dzień przed wypłynięciem Boettger, którzy jednak nie należeli do Abwehry, ciu tego kraju przez Niemców zgłosił Garbers otrzymał przesyłkę z kancela- a do Sicherheitsdienst (SD – Służba Bezpieczeń- stwa SS). się dobrowolnie do pracy w Abwehrze. rii Hitlera. Była to metalowa zespawana 10. Windhuk w chwili wybuchu drugiej wojny Co ciekawe był on... Murzynem – widać kasetka, o zawartości której Garbers nie światowej znajdował się w Lobito w Angoli, należą- hitlerowcom uprzedzenia rasowe sta- został poinformowany, powiedziano mu cej do wówczas neutralnej Portugalii. Stamtąd prze- darł się 7 grudnia 1939 roku do Santos w Brazylii, wały się obce, gdy w grę wchodził inte- tylko, że nie ma tam materiałów wybu- ale dalszy rejs do ojczyzny Niemcy uznali za zbyt ry- res ich państwa... Obaj agenci otrzymali chowych ani dokumentów. Passim miał zykowny z uwagi na aliancką blokadę morską. Sto- jący w Santos statek został 29 stycznia 1942 roku za- 12 500 dolarów w walucie amerykań- wysadzić agentów i ładunek na wybrze- rekwirowany przez władze Brazylii, która co praw- skiej, francuskiej, argentyńskiej i brytyj- żu Argentyny na południe od ujścia Rio da była wówczas jeszcze państwem neutralnym, za- skiej oraz radiostację, aby przez nią in- de La Plata w połowie drogi między la- tem zagarnięcie turbinowca nastąpiło niewątpliwie pod naciskiem władz USA (którym Niemcy wypo- formować o alianckiej żegludze. Załoga tarniami w miastach Miramar i Neco- wiedziały wojnę 11 grudnia 1941 roku), na co wska- Passima została zmniejszona do Garber- chea. Załogę jachtu stanowili Garbers, zuje dalszy los jednostki – została ona przekazana sa i 3 marynarzy, wśród których był Ga- Gaden i 2 nowi marynarze. Operacji na- Amerykanom, którzy po remoncie wykorzystywa- li ją jako transportowiec wojska pod nazwą Le Jeu- den. Po remoncie jacht wyruszył na po- dano kryptonim „Mercator II”. ne. Był to największy niemiecki statek przejęty przez czątku lutego 1944 roku (dokładnej daty Rejs rozpoczął się na początku aliantów w trakcie wojny. W 1948 roku został odsta- wiony do rezerwy floty USA i 9 lat później skreślony brak w publikacjach) ponownie z Ar- czerwca 1944 roku (znów brak danych z jej rejestru, ale dopiero w 1966 roku pocięto go na cachon, nosząc nazwę Santa Barbara o dokładnej dacie) ponownie z Arca- złom w Portland w USA.

46 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Oceaniczni agenci

podporucznikiem rezerwy marynarki. Ten należący do Preussische Lotsenge- Płynący teraz pod argentyńską banderą sellschaft z Geestemünde szkuner został Passim znalazł się w połowie września zarekwirowany przez Abwehrę w grud- (w październiku?) w odległości około niu 1944 roku i przemianowany na Pas- 100 kilometrów od Vigo, gdzie wiezieni sim, będąc w ten sposób drugą jed- 2 agenci i marynarz z Windhuka prze- nostką o tej nazwie. Formalnie szkuner siedli się do pontonu z zamiarem dotar- należał do 60 Oddziału Rozpoznawcze- cia do wybrzeża Hiszpanii. O dalszym go (Aufklärungs-Kommando 60) – za- losie tych ludzi brak informacji. Pas- pewne jakiejś zamaskowanej jednostki sim wkrótce po tym zawinął do Vigo, Abwehry. Garbers miał przygotować przebywszy podczas całej akcji około „nowego” Passima do przewiezienia ko- 11 000 mil. Tam jego załoga została for- lejnych agentów do ujścia rzeki Orino- malnie internowana, a jacht po 6 tygo- ko w Wenezueli. Prace na statku rozpo- dniach postoju w Vigo zniknął i jego los częły się 30 stycznia, ale już nazajutrz jest do tej pory nieznany, choć są pew- nadszedł rozkaz przerwania robót. Jed- ne poszlaki co do jego dalszych dzie- nostka przetrwała wojnę i w 1946 roku jów, a o czym jest mowa dalej. została zwrócona właścicielowi, które- Garbers i jego ludzie jednak mieli mu nadal służyła jako statek pilotowy szczęście. Dzięki staraniom niemieckie- pod pierwotną nazwą Prinz Adalbert. Heinrich Garbers – członek załogi jachtu go konsula w Vigo także po 6 tygodniach W maju 1958 roku przybyła do firmy Kyloe i dowódca jachtu Passim na fotografii zostali zwolnieni i otrzymali zgodę na Leth & Co w Hamburgu, gdzie rozebra- z Krzyżem Rycerskim Żelaznego Krzyża. powrót do Niemiec – tak wyglądała hi- no ją na złom. Fot. zbiory Rafał Mariusz Kaczmarek szpańska neutralność... Może ceną za Garbersowi po przerwaniu prac na daków wówczas chciałaby postąpić do- uwolnienie załogi było przekazanie jach- drugim Passimie przekazano dowódz- kładnie na odwrót... tu Hiszpanii? Garbers przebywając już two motorowej jednostki przybrzeżnej Obaj przerzuceni agenci jednak za- w Madrycie otrzymał 1 listopada wia- (Küstenmotorschiff), o której brak bliż- kończyli swą działalność jak prawie domość, że tego dnia został odznaczony szych danych. Na tej jednostce Garbers wszyscy wymienieni wcześniej – już Krzyżem Rycerskim Żelaznego Krzyża, miał przewieźć zaopatrzenie z Hoek w sierpniu 1944 roku argentyńska po- będąc w ten sposób jednym z 271 ma- van Holland do oblężonej przez alian- licja aresztowała większość członków rynarzy Kriegsmarine i 7318 (lub 7361) tów Dunkierki w północnej Francji. Na niemieckiej siatki wywiadowczej, w tym Niemców wyróżnionych tym odznacze- szczęście to wręcz samobójcze zadanie Burckhardta i Chatraina. Zawartość niem podczas drugiej wojny światowej. zostało odwołane przez dowódc-ę Zespo przewiezionej przesyłki z kancelarii Hit- Jeszcze 21 października należącemu łów Małej Walki (Kleinkampfverbände), lera została ustalona po wojnie – były do załogi Passima Johannesowi Gade- wiceadm. Hellmutha Heyego, któremu nią fałszywe funty szterlingi (owe wspo- nowi (wówczas będącemu w stopniu Garbers zapewne podlegał12. Garbers mniane wyżej 50 000?), a także... obrazy bosmanmata rezerwy) przyznano Zło- ze swoją przybrzeżną jednostką znalazł i drewniane popiersia Hitlera, świeczni- ty Krzyż Niemiecki. W dniu 2 listopada się w Amsterdamie, gdzie zastał go ko- ki i pierścienie SS, esesmańska literatu- załoga Passima poleciała do Berlina nie- niec wojny. ra, w tym śpiewniki i „Mein Kampf” Hit- mieckim samolotem Focke-Wulf Fw-200 lera oraz 42 małe wartościowe prezenty „Condor”11. W międzyczasie nastąpiła 11. Publikacje podają różne dane odnośnie chro- dla informatorów Abwehry w Ameryce zmiana wśród przełożonych Garbersa nologii wydarzeń podczas rejsu Passima do Argen- Południowej! Ciekawe, co powiedziała- – adm. Canaris i część jego podkomend- tyny i z powrotem. Poza brakiem daty wyruszenia by załoga Passima, gdyby wiedziała, dla nych z powodu udziału w przeprowa- jachtu z Francji istnieją różne daty dotarcia statku do Argentyny, o czym jest mowa w tekście. Ponad- jakiego ładunku narażała swoje życie... dzonym 20 lipca 1944 roku nieudanym to według jednych publikacji Passim miał zawinąć Tymczasem powrót jachtu napotkał zamachu na Hitlera zostali aresztowani do Vigo dopiero w listopadzie, co przeczyłoby infor- macji, że jego załoga była internowana przez 6 ty- trudności, choć niespodziewanej na- albo straceni. Abwehra zaś już od lutego godni, skoro już 2 listopada poleciała samolotem do tury – 6 czerwca 1944 roku rozpoczął 1944 roku została wcielona do Służby Niemiec. Zatem jacht musiał przybyć do Vigo w po- się aliancki desant we Francji i w ciąg Bezpieczeństwa SS, podporządkowa- łowie września – ta data jest najbardziej prawdopo- dobna, ponieważ rejs od wybrzeża Argentyny wów- najbliższych miesięcy ten kraj został nej Głównemu Urzędowi Bezpieczeń- czas trwałby 2 miesiące, co i tak wydaje się dłu- wyzwolony spod niemieckiej okupacji, stwa Rzeszy (RSHA), na czele którego go, skoro z Francji do Argentyny Passim płynął tyl- o czym załoga Passima wiedziała z na- stał generał broni SS (SS-Obergruppen- ko nieco ponad miesiąc. Nie można jednak wyklu- czyć, że jacht przybył do Vigo w listopadzie (choć to słuchu radiowego. Co prawda niektóre führer) Ernst Kaltenbrunner. Właśnie oznaczałoby, że rejs z Argentyny trwał 4 miesiące!), porty w zachodniej Francji były wów- Kaltenbrunner wręczył Garbersowi od- a wówczas informacja o dotarciu załogi Passima do Niemiec 2 listopada jest błędna. W tym przypadku czas jeszcze w niemieckich rękach, ale znaczenie i jednocześnie awansował go powrót Garbersa i jego ludzi do Niemiec musiałby rejs do nich, a tym bardziej do Niemiec na porucznika, ale nie marynarki, a SS nastąpić w połowie grudnia 1944 roku. lub krajów będących wówczas pod nie- (SS-Obersturmführer). Ten awans miał 12. Zespoły Małej Walki (Kleinkampfverbän- de) utworzono w kwietniu 1944 roku. Obejmowały miecką władzą był zbyt ryzykowny. później przynieść Garbersowi tylko nie- one 8 flotylli dysponującymi różnymi małymi okrę- Dlatego Garbers otrzymał rozkaz za- potrzebne kłopoty. tami – motorówkami wybuchowymi typu Linse, mi- winięcia do Vigo w północno-zachod- W styczniu 1945 roku Garbers otrzy- niaturowymi okrętami podwodnymi typu Biber, Hecht, Seehund, Neger, Marder i Molch oraz okrę- niej Hiszpanii, nadal neutralnej i wciąż mał dowództwo starego (zwodowanego tami szturmowymi (Sturmboote) – tymi ostatnimi sprzyjającej Niemcom, co wkrótce mia- w 1903 roku) niemieckiego szkunera pi- dysponowali „Przybrzeżni myśliwi” (Küstenjäger, zob. przypis 5.), którzy również weszli w skład Ze- ło się okazać. W trakcie powrotu Gar- lotowego z pomocniczym silnikiem wy- społów Małej Walki. Jedną z flotylli tworzyli płetwo- bers 1 września został mianowany sokoprężnym Prinz Adalbert (137 BRT). nurkowie-dywersanci.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 47 Oceaniczni agenci

pozwalają na dokładne Saint Malo określenie liczby – któ- rych głównym boha- EUROPA Arcachon terem miał być znów Saint Jean de Luz Christian Nissen. Po Vigo powrocie z wyprawy Azory do południowej Afryki w 1941 roku na jachcie Kyloe miał on służyć w Abwehrze w szere- gach „Oddziału przy- Wyspy brzeżnych myśliwych” Kanaryjskie („Küstenjäger-Abtei- lung”), zajmującego Villa Cisneros się dywersją na wro- gich wybrzeżach. Od- dział ten miał wykonać AFRYKA zaplanowaną przez Abwehrę z inicjatywy Nissena, wówczas już podporucznika rezer-

Opracowa ł : Rafa Mariusz Kaczmarek, rysowa Bogus aw Nikonowicz wy marynarki, opera- cję „Reisernte” („Zbiór ryżu”), o której 22 mar- ca 1943 roku zostało poinformowane Kie- rownictwo Wojny Mor- skiej (Seekriegslei- tung – SKL). Miejscem AMERYKA przeprowadzenia ak- POŁUDNIOWA cji miała być Amery- Zatoka ka Południowa13, do- Mossamedes kąd miano przewieźć agentów i dywersan- tów 2 statkami ża- Rio de Janeiro glowymi, które okre- ślono jako szkunery o 1000 km o pojemności 150-200 BRT każdy, wyposażo- Buenos Kapsztad Aires ne w pomocnicze silni- ki o mocy 100-150 KM. Oceaniczne rejsy niemieckich jachtów z agentami podczas drugiej wojny światowej. Załoga każdego szku- Przybliżona trasa rejsu Kyloe (1 kwietnia – 22 lipca 1941 roku) nera miała składać się Trasa pierwszego rejsu Passima (2 sierpnia 1943 – 15 stycznia 1944 roku) z szypra i 6 maryna- Przybliżona trasa drugiego rejsu Passima (początek lutego – koniec maja 1944 roku) rzy, a „pasażerami” na Przybliżona trasa trzeciego rejsu Passima (początek czerwca – połowa września 1944 roku) każdej jednostce mie- li być oficer i 12 ludzi. Wracając do oceanicznych rejsów Abwehry, które obecnie są w posiadaniu Do maja 1943 roku przygotowano do agentów – mimo zbliżania się klęski CIA. Można tylko przypuszczać, skąd tej akcji 9 statków i zwrócono się do Nis- Niemcy wcale nie rezygnowali z tych wziął się ów jacht Mercator – wszystko sena o wybór 2 jednostek, lecz wszyst- wypraw. Jednak o akcjach zorganizo- wskazuje na to, że był to przybyły w po- kie zostały przez Nissena „zdyskwalifi- wanych pod koniec wojny wiadomo łowie września 1944 roku do Vigo Pas- kowane”. Zamiast tych jednostek Nissen najmniej, a wręcz otoczone są one ta- sim, który po 6 tygodniach zniknął z te- 23 maja wybrał 2 patrolowce typu KFK jemnicą. Jedna z nich rozpoczęła się go portu, a o jego losie brak oficjalnych (Kriegsfischkutter – wojenny kuter ry- w grudniu 1944 roku, gdy z portu (o na- danych. Można domniemać, że Pas- backi), których budowa rozpoczęła się zwie brak danych) w południowo-za- sim został przeprowadzony przez ludzi krótko wcześniej w stoczni Ernst Bur- chodniej Hiszpanii na północ od Ka- z Abwehry (za cichą zgodą hiszpa ńskich dyksu wyruszył jacht Abwehry Mercator władz) do innego hiszpańskiego portu i przeprowadził operację „Übersee 1” (nie wiadomo którego), tam przemiano- 13. Można też spotkać informację, że miejscem wysadzenia ludzi podczas operacji „Reisernte” mia- („Kraje zamorskie 1”). I właściwie to wany na Mercator i na nowo użyty. ła Luanda w Angoli, jednak ta wówczas należała do wszystko, co wiadomo o tej akcji i uży- I jeszcze jedna akcja lub akcje – po- neutralnej Portugalii, więc akcja dywersyjna w tym miejscu byłaby bezsensowna, chyba że agenci i dy- tym do niej statku. Wszystkie dane o tej nieważ brak dokładnych informacji i ist- wersanci mieli przedostać się z Angoli na inny ob- operacji znajdują się w dokumentach niejące sprzeczne dane na ten temat nie szar.

48 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Oceaniczni agenci mester KG w Świnoujściu. Obie jednost- nia 1945 roku wiceadm. Heye rozka- nych typu Seehund. Tymi ostatnimi dys- ki, noszące oznaczenia alfanumeryczne zał wyruszenie KFK 203 do akcji prze- ponowały Zespoły Małej Walki, którego KFK 203 i KFK 204, zostały przemiesz- ciw alianckiej żegludze i urządzeniom dowódcy oba kutry podlegały. Wszyst- czone do stoczni J. Eckmann w Ham- portowym, zatem bardziej prawdopo- kie znajdujące się wówczas w ośrodku burgu-Finkenwärder, gdzie według pla- dobnym celem wyprawy wydają się być Seehundy pod eskortą KFK 203, dowo- nów firmy Maierform przebudowano porty w Zatoce Perskiej (operacja „Pana- dzonego wówczas przez ppor. Klaeh- je na pełnomorskie jachty-kecze, m. in. ma”) niż w Ameryce Południowej (ope- na (!), KFK 204 pod dowództwem ppor. otrzymały one 2 maszty o wysokości racja „Reisernte”). KFK 203 miał być mar. Alfreda Laona, okrętu do ćwiczeb- 21 metrów i żagle o powierzchni 263 gotowy do opuszczenia Harstadu pod nych strzelań torpedowych Frida Horn, m2. Gotowość do służby jachty uzyska- koniec stycznia. W dniu 25 stycznia zgo- okrętu pomiarowego Meteor, patrolow- ły 1 sierpnia 1943 roku, a załogi były go- dę na akcję wyraził Naczelny Dowódca ca Vs 517 i kilku okrętów zabezpieczenia towe do podjęcia akcji we wrześniu, ale Marynarki, wielki adm. Karl Dönitz, a 6 lotnictwa (Flugsicherungsboote) wyru- ostatecznie operacja „Reisernte” jak i in- lutego rozkaz wypłynięcia jachtu wydał szyły przez Eckernförde do Grafensteen ne w międzyczasie zaplanowane i bli- wiceadm. Heye. Za 3 miesiące wojna się w Danii, ale zespół powrócił do Neu- żej nieokreślone operacje (dywersyjne?) skończyła... stadt, ponieważ Duńczycy w Grafen- przeciw portom na Islandii i w Gibralta- O dalszym przebiegu operacji istnie- steen... nie wyrazili zgody na pobyt nie- rze zostały odwołane. Przyczyną takie- ją dane, które na dobrą sprawę są tyl- mieckich okrętów! Oddział wyszkolenia go stanu rzeczy było intensywne zaan- ko spekulacjami. KFK 203 miał opuścić poddał się później w Surendorf. Jednak gażowanie „przybrzeżnych myśliwych” Harstad 13 lutego zamaskowany na nor- wobec KFK 203 musi być w tej informa- na Morzu Śródziemnym, co miało zwią- weski trawler (z napędem żaglowym?) cji pomyłka albo takie oznaczenie nosi- zek z kapitulacją Włoch 8 września 1943 ze 160 tonami zapasów wystarczają- ła tymczasowo inna jednostka. KFK 204 roku14. Oba jachty za to zostały wykorzy- cymi na rok (!). Kilka tygodni później po wojnie został sprzedany armatorowi stane jesienią 1943 roku do obserwacji niemieckie radiostacje miały odebrać C. Lass z Kilonii i przebudowany na jed- szwedzkich wód terytorialnych w cieś- krótki meldunek, według którego kecz nostkę rybacką. Później przejął go H. Re- ninie Kattegat, co miało związek z rejsa- znajdował się u wybrzeża zachodniej hbein z Kilonii-Stade i przemianował na mi alianckich jednostek przewożących Afryki i żeglował ku Zatoce Perskiej. Ra- Schleswig-Holstein, a statek nosił ozna- cenne ładunki o militarnym znaczeniu diotelegramy z KFK 203 nie zostały roz- czenia Stra-5, So-12 i Sk-57. W sierpniu ze Szwecji do Wielkiej Brytanii15. szyfrowane przez brytyjski system de- 1953 (1963?) roku kupił go Karin Hus- W 1944 roku jachty podporządko- kryptażu „Ultra”, ponieważ od 9 lutego wano wymienionemu wiceadm. Heye w Kriegsmarine obowiązywał nowy sy- – dowódcy Zespołów Małej Walki (Kle- stem szyfrowy „Krokodil”. Jednak Nis- 14. „Przybrzeżni myśliwi” wzięli wówczas inkampfverbände), i rozpoczęto przy- sen nie dowodził KFK 203 przynajmniej udział w przejmowaniu obszarów pod kontrolą Włochów na wybrzeżu dalmatyńskim (dawnej Ju- gotowania do operacji „Panama” – w momencie jego wyjścia z Harstadu. gosławii) i archipelagu Dodekanez na Morzu Egej- przerzucenia jachtami dywersantów KFK 203 wówczas miał być dowodzo- skim, a później walczyli z desantami aliantów na te- (płetwonurków?) do... Zatoki Perskiej! ny przez podporucznika mar. Otto Kla- renie Włoch. Działania dywersyjne w porcie gibral- tarskim prowadzili intensywnie i dość skutecznie Według innych publikacji jednak wów- ehna, przedwojennego kapitana na stat- Włosi, ciekawe więc, jaką akcję w tym miejscu pla- czas ciągle zamierzano zrealizować kach niemieckiego armatora Hapag. nowali Niemcy, a wówczas musieliby „wejść w pa- radę” Włochom. Odpowiedzią na czym miała po- operację „Reisernte”. W listopadzie plan W zachowanych dokumentach są wy- legać operacja „Reisernte” być może są dzieje nie- akcji otrzymał kapitan marynarki Mi- mienione nazwiska 16 członków załóg mieckiego okrętu podwodnego U 200. Tak jak U 179 chael Opladen, który do kwietnia 1944 KFK 203 i KFK 204, wśród nich lekarza (zob. przypis 4.) wyszedł on w swój pierwszy bojo- wy rejs 12 czerwca 1943 roku z Kilonii, a na po- roku dowodził Bojowym Oddziałem okrętowego, 4 radiotelegrafistów (jeden kładzie jednostki oprócz 61 członków załogi było 8 Marynarki (Marine-Einsatz-Komman- z nich nazywał się Wrobel) i 3 mechani- „przybrzeżnych myśliwych”, którzy mieli być wysa- do), składającym się z należących do Ze- ków. Nie wiadomo jednak do załogi któ- dzeni w południowej Afryce i tam prowadzić dzia- łania dywersyjne jednocześnie wywołując antybry- społów Małej Walki płetwonurków prze- rej z jednostek należeli poszczególni lu- tyjskie nastroje wśród Burów, zatem mieli to samo szkolonych do wysadzania za pomocą dzie i brak wśród tych nazwisk Nissena zadanie co wysłany 2 lata wcześniej z Kyloe Leib- brandt, i niewykluczone, że dywersanci wiezieni min statków, mostów i innych obiektów, oraz Klaehna. przez U 200 mieli po prostu kontynuować działa- do których można było dotrzeć drogą Po odebraniu meldunku z KFK 203 nia Leibbrandta, który wówczas już znajdował się wodną. Stąd można wyciągnąć wniosek, znajdującego się u zachodniego wy- w brytyjski więzieniu, być może mieli też skontakto- wać się z członkami rozbitego oddziału Leibbrand- że Opladen otrzymując plan operacji brzeża Afryki nie ma żadnych informa- ta (brak jest danych, czy ten oddział został zlikwido- „Panama” miał przygotować odpowied- cji o dalszym ciągu operacji w dostęp- wany w całości). Jednak do tych działań nigdy nie nich do niej ludzi. W dniu 17 grudnia nych opracowaniach i dokumentach, doszło, ponieważ U 200 w drodze do celu został 24 czerwca zatopiony z całą załogą i „pasażerami” na 1944 roku jacht KFK 203 wszedł na pły- tak samo jak nie ma pewności, że KFK akwenie na południowy zachód od Islandii przez ciznę u brzegu wyspy Helgoland na Mo- 203 wyruszył z Harstadu. W marcu brytyjski bombowiec Consolidated B-24 „Liberator” ze 120 Dywizjonu RAF. Jest bardzo prawdopodob- rzu Północnym, ale już nazajutrz zo- (15?) 1945 roku członkowie załogi ku- ne, że U 200 wioząc dywersantów wykonywał właś- stał ści ągnięty. Pod koniec grudnia obie tra zostali uznani oficjalnie za zaginio- nie operację „Reisernte” (choć nie na obszarze Ame- jednostki wyruszyły z Flensburga (nad nych. Jednak po wojnie okazało się, że ryki Południowej), na co może wskazywać data wy- ruszenia okrętu – w tym czasie wybrano już 2 stat- Bałtykiem przy granicy niemiecko- dowódca kutra, ppor. Klaehn... pozo- ki (kutry KFK) do tej operacji, ale nie zdążono ich duńskiej) i dotarły do Harstadu w pół- stał w Niemczech. Wracając do dzie- przygotować do akcji, dlatego przewiezienie dywer- nocnej Norwegii (60 kilometrów na pół- jów KFK 203 i KFK 204 – obie jednost- santów „zlecono” U 200. 15. Tymi jednostkami w tym czasie było 5 prze- nocny zachód od Narwiku), skąd miały ki miały 27 kwietnia 1945 roku opuścić budowanych kutrów artyleryjskich typu MGB (Mo- rozpocząć sposób operację „Panama” Neustadt nad Zatoką Kilońską, gdzie tor Gun Boat), które zabierały ze Szwecji precy- zyjne wyroby metalowe, przede wszystkim łożyska (albo „Reisernte”?). Jednym z jachtów znajdował się ośrodek szkolenia za- toczne. Pierwszy rejs tych jednostek rozpoczął się miał dowodzić Nissen. W dniu 6 stycz- łóg miniaturowych okrętów podwod- 26 października 1943 roku.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 49 Oceaniczni agenci

Ważniejsze dane jednostek wymienionych w tekście Soizic Anni Braz Bihem Kyloe stocznia, miejsce budowy ?, Camaret ? Camper & Nicholson, Gosport rok budowy 1937 1938 1932 pojemność lub wyporność 39 BRT 34 BRT 53 BRT standardowa około 125 ton metrycznych około 165 ton metrycznych długość całkowita/na linii 14,87/? około 15,00/? 22,10/16,28 wodnej [m] szerokość maksymalna [m] 5,40 ? 4,24 zanurzenie [m] 2,65 ? 2,94 1 czterocylindrowy 1 trzycylindrowy czterosuwowy czterosuwowy silnik 1 silnik wysokoprężny o mocy silnik wysokoprężny Gardner napęd wysokoprężny Baudouin o mocy 100 efektywnych KM, 1 śruba, o mocy 30 efektywnych 55 efektywnych KM, 1 śruba, ożaglowanie o powierzchni ? m2 KM, 1 śruba, ożaglowanie ożaglowanie o powierzchni ? m2 o powierzchni 180 m2 prędkość maksymalna [w.] ?9? uzbrojenie ––– załoga 277

Ważniejsze dane jednostek wymienionych w tekście Passim (pierwszy) Passim (drugi) KFK 203, KFK 204 Ernst Burmester KG, stocznia, miejsce budowy ? G. H. Thyen, Brake Świnoujście, potem J. Eckmann, Hamburg-Finkenwärder rok budowy ? 1903 1943 pojemność lub wyporność 30 BRT 137 BRT 110 ton metrycznych standardowa około 100 ton metrycznych długość całkowita/na linii 16,00/? 28,00/23,80 24,00/20,57 wodnej [m] szerokość maksymalna [m] 4,50 7,00 6,40 zanurzenie [m] 2,40 ? 2,75-2,11 1 cztero- lub pięciocylindrowy 1 sześciocylindrowy 1 silnik wysokoprężny o mocy dwu- lub czterosuwowy silnik czterosuwowy silnik 16 efektywnych KM, 1 śruba, wysokoprężny o mocy 175- napęd wysokoprężny o mocy ? ożaglowanie o powierzchni 220 efektywnych KM, 1 śruba efektywnych KM, 1 śruba, 140 m2 o średnicy 1,30 m, ożaglowanie ożaglowanie o powierzchni ? m2 o powierzchni 263 m2 prędkość maksymalna [w.] 8?9 w 1944 roku: 1 karabin uzbrojenie –? maszynowy załoga 4-7 ? 7 seini z Casablanki w Maroku. Dalszy los niej mieszkał w Niemczech, nadal upra- tu znalazła się w Danii. W tym kraju po jednostki jest nieznany. Dzieje KFK 203 wiając oceaniczne żeglarstwo. W 1953 wojnie stał się znanym malarzem-ma- po jego przybyciu do Harstadu i prze- roku udzielił on wywiadu, na podsta- rynistą i kontynuował podróże jachtem. bieg operacji „Panama” („Reisernte”?) wie którego powstał artykuł o wypra- Zmarł w 1979 roku mając 72 lata. – ostatniej akcji z użyciem jednostki ża- wie jachtu Kyloe, opublikowany w tygo- Nieco inne przeżycia po wojnie miał glowej podczas drugiej wojny światowej dniku „Stern”. Wojnę przeżył także Age najsłynniejszy z tych żeglarzy – Hein- – wciąż są owiane tajemnicą. Być może (Arndt-Georg) Nissen – podkomendny rich Garbers, który przebywał na morzu ta operacją była jedną z tylko dwóch Christiana Nissena na Kyloe. Przed woj- najdłużej i przepłynął największy dy- nieudanych (oprócz operacji „Möwe”) ną studiował malarstwo i pracował jako stans. Najpierw w rejsie Kyloe, a potem w przeciwieństwie do pięciu zakończo- ilustrator czasopism (również o tematy- jako dowódca Passima w 3 wyprawach nych sukcesem akcji przewiezienia nie- ce morskiej), ale jego pasją- było żeglo spędził na morzu w sumie około 500 mieckich agentów i dywersantów jed- wanie. Z wyprawy Kyloe zachował on dni i przepłynął około 50 000 mil, z te- nostkami żaglowymi podczas drugiej mimo zakazu i przechowywał po wojnie go 35 415 mil na Passimie16. W dniu 10 wojny światowej. dziennik pokładowy, który stał się pod- maja 1945 roku trafił do brytyjskiej nie- Warto jeszcze przedstawić powo- stawą opracowań na ten temat. Jeszcze woli, gdzie najpierw został pobity, sku- jenne dzieje głównych bohaterów tych przed 1945 rokiem powrócił do rodzin- ty kajdankami i uwięziony w piwnicy oceanicznych „szpiegowskich” rejsów. nej miejscowości Rinkenis (Rinkenaes), przez 14 dni, w czasie których otrzymy- Christian Nissen przeżył wojnę i póź- która w 1920 roku na mocy plebiscy- wał jako pożywienie tylko wodę i łupiny

50 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Oceaniczni agenci ziemniaków. Najprawdopodobniej po- tych tajemnic znajdują się w teczkach 9. Szubański R.: Żeglarstwo w szpiegowskiej służbie. wodem takiego potraktowania Garbersa archiwów służb specjalnych. Chyba już „Morze”. przez Brytyjczyków była jego przynależ- przyszła pora na otwarcie tych teczek, 10. Internet. ność do SS. Z tego położenia wyciągnął co ostatnio jest „w modzie”, ale otwiera go dopiero oficer amerykańskiego Urzę- się teczki z inną zawartością, jak to się 16. W publikacjach można znaleźć informa- du Służb Strategicznych (Office of Stra- dzieje w pewnym sąsiadującym z Niem- cję, że Garbers spędził na morzu w sumie 545 dni, tegic Services, poprzednika utworzonej cami kraju... ale wydaje się to wątpliwe. Na dokładne podanie sumy czasu rejsów nie pozwala brak danych o da- w 1947 roku Centralnej Agencji Wywia- tach rozpoczęcia i zakończenia drugiej i trzeciej dowczej – CIA). Garbers opowiedział Bibliografia wyprawy Passima. Jeśli przyjąć, że druga wypra- wa tego jachtu odbyła się od początku lutego do 1. Agenten nach Afrika. „Stern„ nr 20/1953. Amerykanom o swych wojennych dzie- końca maja 1944 roku, to mogła trwać maksymal- jach, jednak nie chciano mu uwierzyć, 2. Blair C.: Hitlera wojna U-Bootów. Myśliwi 1939- nie 121 dni, a trzecia wyprawa od początku czerw- że przewoził agentów jachtami, i uzna- 1942 (tłumaczenie z języka angielskiego). Warsza- ca do początku listopada 1944 roku maksymalnie 153-155 dni. Dodając te liczby dni do 113 dni rej- wano go za dowódcę okrętu podwodne- wa 1998. su Kyloe i 153 dni pierwszej wyprawy Passima wyj- go! Dlatego Garbers spędził jakiś czas 3. Blair C.: Hitlera wojna U-Bootów. Ścigani 1942- dzie (w przybliżeniu) owa liczba 545 dni. Jednak w... zakładzie dla obłąkanych. W koń- 1945 (tłumaczenie z języka angielskiego). Warsza- od niej należy odjąć liczby początkowych i końco- wych dni miesięcy, w których druga i trzecia wy- cu umieszczono go w obozie jenieckim wa 1999. prawa Passima rozpoczęły się i zakończyły, stąd w Walii, a potem w Szkocji. W 1948 4. Gröner E., Jung D., Maass M.: Die deutschen można przyjąć, że Garbers spędził na morzu mniej więcej 500 dni. Podawana w wielu publikacjach Kriegsschiffe 1815-1945, t. 1-8. Koblenz-Bonn 1982- roku został zwolniony i powrócił do ro- informacja, że do Garbersa należy rekord jako do- dzinnego Hamburga. Tam założył małą 1993. wódcy najdłużej przebywającego na morzu pod- stocznię, w której budował jachty. Swo- 5. Kahn D.: Szpiedzy Hitlera. Niemiecki wywiad woj- czas drugiej wojny światowej, jest błędna. Rekord pod względem długości trwania rejsu należy do je wojenne przygody spisał i opubliko- skowy w czasie II wojny światowej (tłumaczenie z ję- komandora Bernharda Roggego, który dowodząc wał w 1961 roku w formie wspomnień. zyka angielskiego). Warszawa 2004. niemieckim korsarskim krążownikiem pomocni- Zmarł w Hamburgu 2 lata później 6. Kurowski F.: „Brandenburczycy” i Abwehra. Nie- czym Atlantis-Schiff 16 w jednej wyprawie pod- czas 622 dni pokonał 102 000 mil, a rekord pod w wieku tylko 54 lat. mieckie oddziały specjalne 1939-1945 (tłumaczenie względem długości przebytych mil posiada kmdr Od końca drugiej wojny światowej z języka niemieckiego). Warszawa 2003. Kurt Weyher – dowódca krążownika pomocnicze- go Orion-Schiff 36, na którym podczas jednego rej- 7. Lohmann W., Hildebrand H. H.: Die deutsche minęło ponad 60 lat, a wciąż jej dzieje su w ciągu 510 dni przebył 112 337 mil. Ponadto zawierają tajemnice, czego przykładem Kriegsmarine 1939-1945. Gliederung-Einsatz-Stellen- co najmniej 4 inni dowódcy niemieckich krążow- są wspomniane w tym tekście opera- besetzung, t. I-III. Bad Nauheim 1956-1964. ników pomocniczych przepłynęli więcej mil niż Garbers, i niewykluczone, że większy dystans od cje „Übersee 1” i „Panama” bądź jak kto 8. Rohwer J.: Die U-Boot-Erfolge der Achsenmächte niego pokonali także niektórzy dowódcy niemie- woli „Reisernte”. Zapewne rozwiązania 1939-1945. München 1968. ckich okrętów podwodnych. FOTOKOLEKCJA

Brytyjski krążownik lekki Sheefield krótko przed wybuchem wojny. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 51 Tekst Zespół kutrów w szyku czołowym na Morzu Bałtyckim, zaokrętowane Grzegorz Ochmiński niewielkie pododdziały zwiadowców lub grup dywersyjnych. Fot. zbiory Siergiej Bałakin

część III Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Daty: Rozpoczęcia/ Oznaczenie Kolejne oznaczenia Losy wodowania/ lub nazwa1 lub nazwy (Do zakończenia działań wojennych) ukończenia/ wcielenia FLOTA BAŁTYCKA Wcielony w skład Floty Bałtyckiej2. Jesień 1933 Modernizowany w okresie od 30.08.1935 do 14.05.1936. 25.05.1940: Nr 14 Wiosna 1934 W 1939 przeszedł remont kapitalny. Nr 11 07.09.1941: Nr 11 27.07.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika i stawianiu zagród minowych w Zatoce Fińskiej. 15.12.1934 10.10.1944 podczas stawiania min zderzył się z kutrem torpedowym Nr 41 i zatonął na skutek przebicia kadłuba w przedziale silnikowym. W 1944 został podniesiony. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. W latach 1936 – 1937 przeszedł kapitalny remont i modernizację. Od 21.07.1936 w składzie Floty Północnej. W marcu 1940 wyekspediowany koleją z Murmańska do Leningradu dla przeprowadzenia remontu kapitalnego. Od 24.06.1941 ponownie w składzie Floty Bałtyckiej. 15.12.1934: Nr 122 Jesień 1933 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 24.06.1941: Nr 853 Wiosna 1934 Nr 12 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 07.09.1941: Nr 103 29.06.1934 22.05.1942 zatonął w Leningradzie na skutek uszkodzeń odniesionych podczas ostrzału przez niemiecką artylerię lądową, wkrótce został podniesiony, 14.04.1944: TK-103 01.08.1934 wyremontowany i ponownie wcielony do służby. W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 19.09.1944 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. Sukcesy: zatopił 1 transportowiec. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Od 28.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. Początek 1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 13.11.1940: Nr 10 Lato 1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 12 06.08.1942: Nr 71 20.11.1938 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 28.01.1939 W okresie 09.09.1943 – 10.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 10.09.1943 w trakcie podejścia do portu w Noworosyjsku został ostrzelany ogniem artylerii lądowej i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Sukcesy: zatopił 1 szybkobieżną barkę desantową. Zbudowany ze środków społeczeństwa. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Maj 1943 Nr 15 14.04.1944: TK-15 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 05.10.1943 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. 12.12.1943 W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 3 jednostki. Początek 1934 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 25.05.1940: Nr 24 Lato 1934 Modernizowany w okresie od 11.11.1935 do 18.05.1936. Nr 21 07.09.1941: Nr 21 17.11.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 15.12.1934 08.10.1941 zatonął w przystani na wyspie Sommers na skutek uszkodzeń odniesionych podczas nalotu.

1. Oznaczenia numeryczne stosowane na kutrach oznaczały najprawdopodobniej: ostatnia cyfra - oznaczenie związku taktycznego, pierwsza lub dwie pierwsze cyfry – numer okrętu w związku. Stąd zmiany tych oznaczeń na inne numery mogą być interpretowane jako przesunięcia okrętów do innego oddziału. Nie jest to jed- nak informacja potwierdzona. Począwszy od 1944 r. poszczególne okręty otrzymały oznaczenia alfanumeryczne, jednak brak jest jasności według jakiego klucza były one przydzielane. 2. W tabeli przyjęto dla przejrzystości nazwy związków taktycznych szczebla floty nadane 11 stycznia 1935. Tego dnia zmieniono nazwy: Morskie Siły Morza Bał- tyckiego na Flotę Bałtycką, Morskie Siły Morza Czarnego i Azowskiego na Flotę Czarnomorską, Morskie Siły Dalekiego Wschodu na Flotę Oceanu Spokojnego. 3. Wg Szirokorad A.B., Korabli i katiera..., 24.06.1941: Nr 185.

52 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Od 28.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. Początek 1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 13.11.1940: Nr 20 Lato 1938 Na Morzu Czarnym w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Nr 22 06.08.1942: Nr 81 20.11.1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 23.02.1944: TK-311 ??? Uczestniczył w obronie Kaukazu. W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Zbudowany ze środków społeczeństwa. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Maj 1943 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. Nr 25 14.04.1944: TK-25 19.10.1943 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. 12.12.1943 W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. 26.04.1945 w rejonie Palmiiken we mgle wszedł na skały i zatonął. W 1945 został podniesiony. Koniec 1933 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 04.04.1939: Nr 14 Lato 1934 W latach 1935 – 1936 przeszedł modernizację. Nr 31 25.05.1940: Nr 11 18.09.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 07.09.1941: Nr 13 15.12.1934 22.10.1941 w rejonie wyspy Lavensaari doznał awarii i został zatopiony przez niemieckie lotnictwo. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Od 28.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. Początek 1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 13.11.1940: Nr 30 Nr 32 Lato 1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 06.08.1942: Nr 91 20.11.1938 Uczestniczył w obronie Kaukazu. W okresie 09.09.1943 – 11.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 11.09.1943 podczas wysadzania desantu w porcie Noworosyjsk został zatopiony ogniem artylerii lądowej i moździerzy. 1942 Zbudowany ze środków społeczeństwa. Nr 35 Maj 1943 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. (Ałtajskij 14.04.1944: TK-35 16.10.1943 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej i Zatoce Narewskiej. komsomolec) 12.12.1943 Nocą z 16 na 17.06.1944 podczas patrolu w rejonie przylądka Pejtenina wszedł na minę i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1934 04.04.1939: Nr 31 Modernizowany w okresie od 30.08.1935 do 27.05.1936. Lato 1934 Nr 41 25.05.1940: Nr 34 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 25.11.1934 07.09.1941: Nr 31 08.07.1942 w rejonie wyspy Sommers podczas rejsu z amunicją i zaopatrzeniem dla desantu został ostrzelany przez fińską kanonierkę „Uusimaa” 15.12.1934 i eksplodował na skutek bezpośredniego trafienia. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. Początek 1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 13.11.1940: Nr 40 Lato 1938 Nr 42 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 06.08.1942: Nr 101 20.11.1938 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. ??? 04.11.1943 podczas patrolu w rejonie półwyspu Takil nawiązał walkę z sześcioma kutrami torpedowymi przeciwnika i wyniku uszkodzeń bezpośrednimi trafieniami zapalił się i zatonął. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1942 Nr 45 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Maj 1943 (Komsomolec 14.04.1944: TK-45 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 05.10.1943 Ojrotii) 18 lub 20.06.1944 w rejonie zalewu Narowy podczas ataku na okręty przeciwnika wszedł na minę i zatonął. 12.12.1943 Sukcesy: zatopił 2 trałowce. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Przeszedł modernizację w okresie od 11.11.1935 do 21.05.1936. W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 04.04.1939: Nr 41 Początek 1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 25.05.1940: Nr 44 Lato 1934 Nr 51 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 07.09.1941: Nr 41 04.12.1934 Od 19.09.1944 jako szkolny kuter torpedowy. 14.04.1944: TK-41 15.12.1934 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 01.01.1945 znajdował się w Kronsztadzie w dyspozycji OFI4. Sukcesy: zatopił 2 jednostki, w tym transportowiec. Początek 1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 13.11.1940: Nr 50 Lato 1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. Nr 52 06.08.1942: Nr 111 20.11.1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 04.04.1939 07.11.1943 w rejonie przylądka Achilleon wszedł na minę i zatonął z całą załogą w wyniku odniesionych uszkodzeń. Zbudowany ze środków społeczeństwa. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1943 Nr 55 14.04.1944: TK-55 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 16.10.1943 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. 12.12.1943 W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. Sukcesy: zatopił 1 i uszkodził 2 jednostki Koniec 1933 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Lato 1934 Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do czerwca 1936. Nr 61 30.09.1934 23.07.1937 wyekspediowany koleją z Leningradu do Sewastopola i 09.10.1937 wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 15.12.1934 08.06.1940 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Początek 1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 13.11.1940: Nr 60 Lato 1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. Nr 62 06.08.1942: Nr 121 20.11.1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 23.02.1944: TK-315 04.04.1939 Sukcesy: zatopił 1 szybkobieżną barkę desantową. Zbudowany ze środków społeczeństwa. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 1941 Nr 65 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1943 (Tiumienskij 14.04.1944: TK-65 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 15.10.1943 raboczij) W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 12.12.1943 W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. Sukcesy: zatopił 2 trałowce.

4. Otdieł Fondowogo Imuszczestwa - tłum. dosłowne Oddział Zasobów Majątkowych, instytucja zajmująca się podczas wojny pozyskiwaniem, administrowaniem i zagospodarowywaniem nieprzydatnych już dla celów wojskowych materiałów i sprzętu.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 53 Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do maja 1936. W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 04.04.1939: Nr 51 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Początek 1934 25.05.1940: Nr 54 W okresie 10.06.1944 – 17.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. Lato 1934 Nr 71 07.09.1941: Nr 51 17.06.1944 w rejonie wyspy Ruonti został ciężko uszkodzony ogniem artyleryjskim, porzucony przez załogę, zdobyty przez Finów i wcielony w skład 17.10.1934 14.04.1944: TK-51 floty fińskiej . 15.12.1934 20.12.1944: TK-90 12.07.1944 skreślony z listy floty. Pod koniec 1944 został zwrócony ZSRR i poddany remontowi kapitalnemu. 20.12.1944 ponownie wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Sukcesy: wspólnie z innymi kutrami torpedowymi 04.06.1944 zatopił niemiecki trałowiec „M-37”. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 28.07.1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 13.11.1940: Nr 70 Wiosna 1939 Nr 72 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 06.08.1942: Nr 74 29.06.1939 07.11.1942 został zaatakowany przez samoloty myśliwskie przeciwnika, na skutek ostrzału wybuchły zbiorniki paliwa, a kadłub został podziurawiony. 29.07.1939 Uszkodzony został odholowany do Tuapse, gdzie prowizorycznie załatano przestrzeliny. 11.11.1942 w trakcie holowania z Tuapse do Poti zatonął na skutek nieszczelności kadłuba. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 03.06.1938 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 07.09.1941: Nr 14 Wiosna 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 73 14.04.1944: TK-14 25.05.1939 Od 15.03.1943 w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 10.06.1939 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 4 jednostki, w tym transportowce. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Przeszedł modernizację w okresie od 10.11.1935 do 10.06.1936. 06.05.1935: Nr 113 Początek 1934 16.08.1940 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. 04.04.1939: Nr 435 Jesień 1934 24.06.1941 ponownie uzbrojony, jako jednostka bojowa. Nr 75 24.06.1941: Nr 105 30.11.1934 22.05.1942 podczas postoju w stoczni Nr 194 w Leningradzie zatonął na skutek bliskich eksplozji pocisków podczas ostrzału przez artylerię lądową, 07.09.1941: Nr 123 15.12.1934 wkrótce potem został podniesiony, wyremontowany i ponownie wcielony do służby. Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 10.07.1942 w pobliżu wyspy Sommers został ostrzelany przez fińskie i niemieckie okręty i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1941 Nr 75 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Wiosna 1943 (Barnaulskij Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 13.07.1943 komsomolec) 30.10.1943 podczas ubezpieczania trałowania w rejonie ławicy Namsi zaatakował jednostki patrolowe przeciwnika i zatonął na skutek ognia artylerii 30.07.1943 okrętowej. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Przeszedł modernizację w okresie od września 1935 do czerwca 1936. Od 21.07.1936 w składzie Floty Północnej. 15.12.1934: Nr 112 Jesień 1933 W marcu 1940 wyekspediowany koleją z Murmańska do Leningradu dla przeprowadzenia remontu kapitalnego. 24.06.1941: Nr 75 Wiosna 1934 Od 24.06.1941 ponownie w składzie Floty Bałtyckiej. Nr 81 07.09.1941: Nr 93 29.06.1934 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 14.04.1944: TK-93 01.08.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 19.09.1944 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. Sukcesy: zatopił 2 jednostki. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do maja 1936. 04.04.1939: Nr 111 Początek 1934 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 25.05.1940: Nr 114 Lato 1934 Nr 81 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 07.09.1941: Nr 111 17.11.1934 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 14.04.1944: TK-111 15.12.1934 19.09.1944 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Sukcesy: zatopił 3 jednostki. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Lipiec 1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 13.11.1940: Nr 80 Wiosna 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 82 06.08.1942: Nr 84 30.06.1939 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 29.07.1939 10.04.1943 podczas rejsu z Gelendżyku w rejon przylądka Doob w celu zabezpieczenia lotów samolotów radzieckich został zaatakowany przez 2 Messerschmity Me-109 i zatonął na skutek uszkodzeń. Z załogi ocalał 1 człowiek. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1934 W latach 1935 – 1936 przeszedł modernizację. 04.04.1939: Nr 13 Lato 1934 Od 19.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. Nr 83 07.09.1941: Nr 23 25.10.1934 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 15.12.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 03.03.1944 skreśłony z listy floty i przekazany jako eksponat wystawy „Bohaterska obrona Leningradu” Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 28.06.1938 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. Początek 1939 Nr 83 07.09.1941: Nr 24 27.09.1941 w zatoce Lyu na wyspie Ezel zatonął na skutek bliskich eksplozji podczas ostrzału przez niemieckie okręty, między innymi krążownik 25.05.1939 Leipzig, załogę uratowały inne kutry. 10.06.1939 Sukcesy: zatopił 1 jednostkę. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. W 1935 przeszedł remont kapitalny. 06.05.1934: Nr 143 Początek 1934 Od 19.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. 15.07.1935: Nr 123 Lato 1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 85 04.04.1939: Nr 53 28.11.1934 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 07.09.1941: Nr 63 15.12.1934 01.07.1944 zatonął w rejonie wyspy Nerwa na skutek uszkodzeń od ognia artylerii okrętowej podczas ataku na zespół niemieckich niszczycieli 14.04.1944: TK-63 i eskortowców. Sukcesy: zatopił 1 jednostkę. 1941 Zbudowany ze środków społeczeństwa. Nr 85 Maj 1943 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. (Mołodyj 14.04.1944: TK-85 08.06.1943 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ałtajec) 30.07.1943 Sukcesy: uszkodził 2 trałowce.

5. Wg Szirokorad A.B., Korabli i katiera..., 04.04.1939: Nr 42.

54 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 04.04.1939: Nr 61 Początek 1934 Przeszedł modernizację w okresie od 11.11.1935 do 14.05.1936. 25.05.1940: Nr 64 Lato 1934 Od 04.07.1942 w składzie Flotylli Ładoskiej. Nr 91 07.09.1941: Nr 61 30.11.1934 Od 23.09.1944 w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 14.04.1944: TK-61 15.12.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika na Bałtyku i Jeziorze Ładoga. W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 28.07.1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 13.11.1940: Nr 90 Wiosna 1939 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. Nr 92 06.08.1942: Nr 94 29.06.1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 23.02.1944: TK-371 29.07.1939 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Modernizowany w okresie od listopada 1935 do maja 1936. Początek 1934 Od 19.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. 04.04.1939: Nr 23 Lato 1934 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. Nr 93 07.09.1941: Nr 43 28.10.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 14.04.1944: TK-43 15.12.1934 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 01.07.1944 zatonął w rejonie wyspy Nerwa na skutek uszkodzeń od ognia artylerii okrętowej podczas ataku na zespół niemieckich niszczycieli i eskortowców. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 28.06.1938 Od lipca do września 1941 uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 06.05.1939 07.09.1941 został uszkodzony przez samoloty. Nr 93 07.09.1941: Nr 34 27.05.1939 17.09.1941 wobec braku możliwości przeprowadzenia remontu został zatopiony przez załogę w rejonie wyspy Ezel podczas odwrotu wojsk 10.06.1939 radzieckich. Według innej wersji 20.09.1941 został zatopiony przez niemieckie samoloty. Sukcesy: wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił transportowiec. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1934 06.05.1935: Nr 153 Przeszedł modernizację w okresie od stycznia 1935 do maja 1936. Lato 1934 Nr 95 04.04.1939: Nr 63 Od 19.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. 30.11.1934 07.09.1941: Nr 73 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 15.12.1934 08.08.1943 podczas powrotu z operacji stawiania min wszedł na minę w rejonie mielizny Neugrund i zatonął. Nr 95 Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1941 (Gieroj Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Maj 1943 Sawietskogo Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 13.07.1943 Sajuza Fiedia 14.09.1943 zatonął w rejonie wyspy Balszoj Tiuters na skutek uszkodzeń od ognia artylerii okrętowej podczas ataku na zespół okrętów przeciwnika, 30.07.1943 Fomin) 3 członków załogi dostało się do niewoli. Początek 1934 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 04.04.1939: Nr 91 Lato 1934 Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do czerwca 1936. Nr 101 25.05.1940: Nr 94 16.11.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 07.09.1941: Nr 91 15.12.1934 20.09.1941 w rejonie wyspy Sommers został zaatakowany przez samoloty i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 26.09.1938 13.11.1940: Nr 100 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wiosna 1939 Nr 102 06.08.1942: Nr 104 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 29.06.1939 23.02.1944: TK-372 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 29.07.1939 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Sukcesy: zatopił 1 szybkobieżną barkę desantową. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1934 Modernizowany w latach 1935 – 1936. 04.04.1939: Nr 33 Lato 1934 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. Nr 103 07.09.1941: Nr 53 15.11.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 14.04.1944: TK-53 15.12.1934 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 19.09.1944 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 10.09.1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wiosna 1939 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. Nr 103 31.05.1939 Brał udział w ewakuacji floty z Tallina do Kronsztadu. 21.06.1939 28.08.1941 w rejonie wyspy Prangli wszedł na minę i zatonął. Sukcesy: uszkodził 1 jednostkę. Początek 1934 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 06.05.1935: Nr 123 Jesień 1934 Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do maja 1936. Nr 105 15.07.1935: Nr 181 04.12.1934 04.07.1938 wcielony do Flotylli Kaspijskiej. 15.12.1934 24.01.1944 wyekspediowany koleją z Baku do Poti i 23.02.1944 wcielony do Floty Czarnomorskiej jako stawiacz zasłon dymnych. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1941 Nr 105 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Maj 1943 (Pionier 14.04.1944: TK-105 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 13.07.1943 Ałtaja) Od 16.09.1945 jako jednostka szkolna. 30.07.1943 Sukcesy: 14.09.1943 zatopił eskortowiec West. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do maja 1936. W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 04.04.1939: Nr 101 Początek 1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 25.05.1940: Nr 104 Lato 1934 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. Nr 111 07.09.1941: Nr 101 12.11.1934 Od 19.09.1944 jako jednostka szkolna. 14.04.1944: TK-101 15.12.1934 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 01.01.1945 znajdował się w Kronsztadzie w dyspozycji OFI. Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 2 jednostki, w tym 04.06.1944 niemiecki trałowiec M-37, i uszkodził 1 jednostkę. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 30.09.1938 13.11.1940: Nr 110 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 08.06.1939 Nr 112 06.08.1942: Nr 114 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 30.06.1939 23.02.1944: TK-73 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 29.07.1939 Sukcesy: zatopił 1 jednostkę pomocniczą.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 55 Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

23.08.1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 24.05.1939 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. Nr 113 07.09.1941: Nr 54 30.05.1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 21.06.1939 20.09.1942 podczas wysadzania desantu zwiadowców na wyspie Wigrund osiadł na mieliźnie i został wysadzony w powietrze przez własną załogę. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1941 Nr 115 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Wiosna 1944 (Ałtajskij 14.04.1944: TK-115 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 07.08.1944 szkolnik) W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 18.08.1944 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1934 Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do maja 1936. 25.05.1940: Nr 124 Lato 1934 Nr 121 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 07.09.1941: Nr 121 12.11.1934 08.07.1942 podczas wysadzania desantu na wyspie Sommers na skutek awarii silników osiadł na kamienistym dnie i został rozbity ogniem artylerii 15.12.1934 i broni maszynowej przeciwnika. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Jesień 1938 29.05.1940 wcielony do Floty Czarnomorskiej, w czerwcu 1940 przewieziony koleją z Leningradu do Sewastopola. 13.11.1940: Nr 120 Wiosna 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 122 06.08.1942: Nr 124 23.07.1939 W okresie 09.09.1943 – 10.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 29.07.1939 10.09.1943 podczas ataku na port w Noworosyjsku w trakcie operacji desantowej został ostrzelany i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Sukcesy: zatopił 4 jednostki pomocnicze. 12.09.1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 24.05.1939 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. Nr 123 25.05.1940: Nr 71 18.06.1939 22.07.1941 towarzyszył holownikowi „Liaiczidelskis” w rejsie z wyspy Ezel do Paldiski. W Zatoce Ryskiej na południe od wyspy Abruk został 21.06.1939 zaatakowany przez kutry torpedowe niemieckiej 3 flotylli i po zaciętej walce zatonął z całą załogą. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1941 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Nr 125 Wiosna 1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 14.04.1944: TK-125 (Ałtajec) 24.08.1944 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 01.09.1944 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1934 04.04.1939: Nr 71 Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do maja 1936. Lato 1934 Nr 131 25.05.1940: Nr 74 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 30.11.1934 07.09.1941: Nr 71 08.07.1942 po wysadzeniu desantu na wyspie Sommers został ostrzelany ogniem artylerii lądowej, zapalił się i spłonął. Załoga została uratowana 15.12.1934 przez kuter Nr 152. Początek 1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 25.05.1940: Nr 134 Lato 1938 Od 28.01.1939 do 21.02.1939 w składzie Floty Północnej. Nr 131 07.09.1941: Nr 131 20.11.1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. ??? 17.10.1941 podczas patrolu został prawdopodobnie zaatakowany i zatopiony przez samoloty na pozycji N 60°00’ E 26°50’. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 16.10.1938 Uczestniczył w obronie Lipawy, Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 25.05.1940: Nr 17 Wiosna 1939 Sukcesy: zatopił trałowiec „KA-55” (01.08.1941) i 1 jednostkę. Nr 133 07.09.1941: Nr 74 23.07.1939 07.09.1941 został uszkodzony przez samoloty. 17.09.1939 17.09.1941 wobec braku możliwości przeprowadzenia remontu został zatopiony przez załogę w rejonie wyspy Ezel podczas odwrotu wojsk radzieckich. Według innej wersji 20.09.1941 został zatopiony przez niemieckie samoloty. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1943 Nr 135 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Wiosna 1944 (Tiumeńskij 14.04.1944: TK-135 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 28.06.1944 raboczij) W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. 04.08.1944 Sukcesy: zatopił 1 transportowiec. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 04.04.1939: Nr 81 Początek 1934 Przeszedł modernizację w okresie od sierpnia 1935 do maja 1936. 25.05.1940: Nr 84 Lato 1934 Od 04.07.1942 do 21.09.1944 w składzie Flotylli Ładoskiej. Nr 141 07.09.1941: Nr 816 28.11.1934 Od 23.09.1944 w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 14.04.1944: TK-81 15.12.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej i jeziorze Ładoga. W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1938 16.10.1941 osiadł na mieliźnie na pozycji N 60°17’ E 28°43’ i został zdobyty przez Finów i został wcielony do floty fińskiej jako Viihuri. 25.05.1940: Nr 144 Lato 1938 24.12.1941 został skreślony z listy floty radzieckiej. Nr 141 07.09.1941: Nr 141 20.11.1938 Pod koniec 1944 został zwrócony ZSRR i poddany remontowi kapitalnemu. 20.12.1944: TK-80 04.04.1939 20.12.1944 ponownie wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 28.11.1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Lato 1939 Brał udział w obronie i ewakuacji Lipawy. Nr 143 25.5.1940: Nr 27 08.09.1939 27.06.1941 wspólnie z trzema innymi kutrami torpedowymi stoczył walkę z kutrami torpedowymi niemieckiej 3 flotylli. 11.09.1939 Po walce odłączył się od zespołu i podczas samotnego rejsu został zaatakowany przez samoloty i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1943 Nr 145 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Wiosna 1944 (Kazanskij 14.04.1944: TK-145 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 28.06.1944 riecznik) W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 04.08.1944 W okresie 13.04.1945 – 25.04.1945 brał udział w działaniach w rejonie Sambii. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 04.04.1939: Nr 24 Koniec 1933 Modernizowany w okresie od listopada 1935 do maja 1936. 25.05.1940: Nr 21 Jesień 1934 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. Nr 151 07.09.1941: Nr 33 04.12.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 14.04.1944: TK-33 05.12.1934 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 19.09.1944 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Początek 1938 Uczestniczył w obronie Lipawy, Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 25.05.1940: Nr 154 Lato 1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 151 07.09.1941: Nr 151 20.11.1938 05.10.1941 podczas rejsu z wyspy Dago do bazy w Hanko został zaatakowany przez dwa niemieckie myśliwce Me-109 i zatonął na skutek 04.04.1939 odniesionych uszkodzeń. Sukcesy: wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 1 jednostkę i uszkodził trałowiec.

6. Wg Szirokorad A.B., Korabli i katiera..., 07.09.1941: w.

56 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 16.10.1938 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 25.05.1940: Nr 37 Wiosna 1939 Uczestniczył w obronie Lipawy i Wysp Moonsundzkich. Nr 153 07.09.1941: Nr 84 28.07.1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Ryskiej i Zatoce Fińskiej. 14.04.1944: TK-84 11.09.1939 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 6 transportowców i innych jednostek, w tym 01.08.1941 trałowiec KA-53. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 30.01.1939 25.05.1940: Nr 91 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1939 Nr 154 28.09.1941: Nr 124 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 09.09.1939 14.04.1944: TK-124 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 28.09.1939 Od 16.09.1945 jako jednostka szkolna. Sukcesy: zatopił 2 jednostki i uszkodził 2 kolejne. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do maja 1936. Początek 1934 02.04.1938 wyekspediowany koleją z Leningradu do Murmańska i 05.05.1938 wcielony w skład Floty Północnej. 24.06.1941: Nr 95 Jesień 1934 W marcu 1940 wyekspediowany koleją z Murmańska do Leningradu dla przeprowadzenia remontu kapitalnego. Nr 161 07.09.1941: Nr 113 04.12.1934 Od 24.06.1941 ponownie w składzie Floty Bałtyckiej. 15.12.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 08.07.1942 podczas dozoru w rejonie wyspy Sommers zaatakował okręty przeciwnika, został ostrzelany ogniem artylerii okrętowej i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. Początek 1938 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 25.05.1940: Nr 164 Lato 1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 161 07.09.1941: Nr 161 20.11.1938 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 14.04.1944: TK-161 04.04.1939 30.07.1944 ostrzelany ogniem artylerii okrętowej i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął lub 08.11.1944 podczas rejsu do Tallina zatonął na skutek eksplozji miny niekontakowej. Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 6 jednostek, w tym transportowce, i uszkodził 1 jednostkę. 30.11.1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Lato 1939 Brał udział w obronie i ewakuacji Lipawy. Nr 163 25.05.1940: Nr 47 05.09.1939 27.06.1941 wspólnie z trzema innymi kutrami torpedowymi stoczył walkę z kutrami torpedowymi niemieckiej 3 flotylli. W trakcie walki osłaniał odwrót 11.09.1939 pozostałych jednostek i na skutek odniesionych uszkodzeń został opanowany przez Niemców. 29.01.1939 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 25.05.1940: Nr 101 Lato 1939 Nr 164 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika w Zatoce Fińskiej. 28.09.1941: Nr 134 09.09.1939 30.10.1943 w rejonie wyspy Namen został ostrzelany przez artylerię niemieckich okrętów i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. 28.09.1939 Początek 1934 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Lato 1934 Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do czerwca 1936. Nr 171 17.11.1934 04.07.1938 wcielony do Flotylli Kaspijskiej. 15.12.1934 24.01.1944 wyekspediowany koleją z Baku do Poti i 23.02.1944 wcielony do Floty Czarnomorskiej jako stawiacz zasłon dymnych. Początek 1938 Lato 1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Nr 171 20.11.1938 30.10.1943 został ostrzelany ogniem artylerii okrętowej i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął. 04.04.1939 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 10.01.1939 W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 25.05.1940: Nr 57 Wiosna 1939 Uczestniczył w obronie Lipawy i Wysp Moonsundzkich. Nr 173 07.09.1941: Nr 94 28.07.1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 14.04.1944: TK-94 11.09.1939 20.06.1944 w rejonie zalewu Narowy podczas ataku na okręty przeciwnika wszedł na minę i zatonął. Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 6 jednostek, w tym 28.08.1943 fiński stawiacz min Riilahti. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. W okresie wojny w składzie 1 Gwardyjskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych. 30.12.1938 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 25.05.1940: Nr 111 Lato 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 174 07.09.1941: Nr 44 27.09.1939 W okresie 10.06.1944 – 20.06.1944 brał udział w działaniach w rejonie Wyborga. 14.04.1944: TK-44 ??? W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. Od 16.09.1945 jako jednostka szkolna. Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił transportowiec i 3 trałowce i uszkodził 1 jednostkę. Początek 1934 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Lato 1934 Przeszedł modernizację w okresie od listopada 1935 do czerwca 1936. Nr 181 30.11.1934 04.07.1938 wcielony do Flotylli Kaspijskiej. ??? 24.01.1944 wyekspediowany koleją z Baku do Poti i 23.02.1944 wcielony do Floty Czarnomorskiej jako stawiacz zasłon dymnych. Początek 1938 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 25.05.1940: Nr 184 Lato 1938 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 181 06.11.1940: Nr 174 20.11.1938 12.09.1943 podczas patrolu w rejonie wyspy Hogland w czasie forsowania pola minowego zerwana lina trału zaplątała się w śruby, a z powodu 07.09.1941: Nr 171 04.04.1939 uszkodzenia trału nastąpiła bliska eksplozja miny i kuter zatonął. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 21.12.1938 Uczestniczył w obronie Lipawy, Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 25.05.1940: Nr 67 Lato 1939 Nr 183 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 07.09.1941: Nr 104 08.09.1939 23.10.1943 podczas powrotu z patrolu zderzył się z kutrem torpedowym Nr 94 i na skutek przebicia kadłuba w rejonie przedziału silnikowego zatonął. 11.09.1939 Sukcesy: samodzielnie i wspólnie z innymi kutrami torpedowymi zatopił 6 i uszkodził 2 trałowce i inne jednostki. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 12.10.1938 25.05.1940: Nr 121 16.10.1941 osiadł na mieliźnie na pozycji N 60°17’ E 28°43’ i został zdobyty przez Finów i został wcielony do floty fińskiej jako „Viima”. 17.09.1939 Nr 184 07.09.1941: Nr 64 24.12.1941 został skreślony z listy floty radzieckiej. 27.09.1939 20.12.1944: TK-70 Pod koniec 1944 został zwrócony ZSRR i poddany remontowi kapitalnemu. 09.11.1939 20.12.1944 ponownie wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Koniec 1939 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. Wiosna 1940 Nr 184 07.09.1941: Nr 114 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 25.07.1940 02.10.1941 podczas rejsu w rejonie wyspy Hogland osiadł na mieliźnie, 03.10.1941 został zaatakowany przez samoloty i na skutek eksplozji 06.11.1940 zniszczony i zatopiony.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 57 Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

1943 Zbudowany ze środków społeczeństwa. TK-73 Wiosna 1944 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. (Junyj 28.06.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Tambowiec) 04.08.1944 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 1943 Zbudowany ze środków społeczeństwa. TK-83 Wiosna 1944 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. (Tambowskij 12.08.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. riemieslnik) 18.08.1944 W okresie 27.09.1944 – 24.11.1944 brał udział w operacjach desantowych na Wyspach Moonsundzkich. 1943 TK-462 Wiosna 1944 Zbudowany ze środków społeczeństwa. (Tambowiec) 16.10.1944 Wcielony w skład Floty Bałtyckiej. 12.11.1944 FLOTA CZARNOMORSKA Zbudowany w moskiewskim CAGI jako jednostka prototypowa. W lutym 1933 wyekspediowany koleją z Moskwy do Sewastopola. 13.06.1929 Do końca lipca 1934 przechodził różnego rodzaju próby. 13.11.1940: Nr 134 15.02.1933 Nr 1 01.08.1934 wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. kwiecień 1941: U-1 ??? W kwietniu 1941 rozbrojony, służył jako jednostka szkolna. 01.08.1934 13.08.1941 podczas rejsu z Odessy do Nikołajewa został ostrzelany przez przeciwnika i na skutek poważnych uszkodzeń zatopiony przez własną załogę. Koniec 1940 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Lato 1941 Nr 0117 04.10.1941: Nr 175 Uczestniczył w obronie Krymu i Kaukazu. 18.10.1941 04.07.1942 podczas rejsu na zatoce Kerczeńskiej został ostrzelany ogniem moździerzy i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. ??? Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1940 Uczestniczył w obronie Krymu i Kaukazu. 04.10.1941: Nr 135 Lato 1941 Nr 012 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. 06.08.1942: Nr 75 13.10.1941 10.09.1942 podczas przewozu wojska w rejonie Staniczki został ostrzelany ogniem artylerii i na skutek odniesionych od bezpośrednich trafień ??? uszkodzeń zatonął. Koniec 1940 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Lato 1941 Nr 013 04.10.1941: Nr 155 Uczestniczył w obronie Krymu i Kaukazu. 03.12.1941 04.07.1942 podczas rejsu na zatoce Kerczeńskiej został ostrzelany ogniem moździerzy i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. ??? Koniec 1940 04.10.1941: Nr 185 Jesień 1941 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Nr 014 06.08.1942: Nr 105 Styczeń 1942 Uczestniczył w obronie Krymu i Kaukazu. ??? Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Od czerwca 1941 do listopada 1943 brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wiosna 1939 Uczestniczył w obronie Kaukazu. Lato 1939 Nr 11 13.11.1940: Nr 45 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Koniec 1939 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 13.02.1940 W okresie 31.10.1943 – 01.11.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 01.11.1943 w trakcie osłony lądowania desantu wszedł na minę i zatonął w wyniku odniesionych uszkodzeń. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Lato 1936 Nr 12 W okresie wojny brał udział w ochronie linii komunikacyjnych i służbie dozorowej. Koniec 1936 03.07.1941 na zachód od Bałakławy podczas powrotu z patrolu wszedł na dryfującą minę i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął wraz z całą 13.01.1937 załogą. Początek 1933 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Jesień 1933 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 13 1937: Nr 84 Koniec 1933 14.09.1941 w rejonie Noworosyjska zderzył się z własną jednostką i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął lub został przekazany do dyspozycji 23.01.1934 OFI. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wiosna 1940 Nr 15 Uczestniczył w obronie Kaukazu. Lato 1940 27.08.1943 podczas powrotu z operacji stawiania min w rejonie przylądka Utrisz z nieznanego powodu nastąpiła eksplozja i kuter zatonął w wyniku 18.07.1940 gwałtownego pożaru. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1939 Nr 21 13.11.1940: Nr 35 Uczestniczył w obronie Kaukazu. Koniec 1939 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. 13.2.1940 19 lub 23.03.1943 podczas patrolu w rejonie przylądka Mysako zderzył się z kutrem torpedowym Nr 65 i w wyniku odniesionych uszkodzeń zatonął. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Jesień 1936 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Nr 22 23.02.1944: TK-322 Początek 1937 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. ??? W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Jesień 1933 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Początek 1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 23 1937: Nr 74 Wiosna 1934 26.10.1941 w Noworosyjsku lub podczas rejsu z Sewastopola do Noworosyjska na kutrze wybuchł pożar powodując eksplozję zbiorników paliwa, na 16.06.1934 skutek czego kuter zatonął. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1938 W okresie wojny w składzie 3 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Lato 1938 Nr 23 23.02.1944: TK-342 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Koniec 1938 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 01.01.1939 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 08.03.1940 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 15.08.1940 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 25 23.02.1944: TK-382 31.08.1940 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 18.10.1940 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu.

58 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Na postoju w Konstancy w 1944 roku. Na drugim planie widoczny przejęty rumuński tranportowiec Ardeal (eks-parowiec pasażersko- towarowy, zbud. 1925, 5695 BRT). Fot. zbiory Siergiej Bałakin

Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 13.11.1940: Nr 43 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Nr 32 06.08.1942: Nr 83 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Koniec 1936 23.02.1944: TK-352 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. Luty 1937 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1937: Nr 95 Lato 1933 W 1936 przeszedł modernizację. 13.11.1940: Nr 94 Koniec 1933 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Nr 33 06.08.1942: Nr 36 Wiosna 1934 Od 29.04.1942 do 10.09.1942 w składzie Flotylli Azowskiej. 29.07.1943: Nr 44 28.05.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 25.11.1943 rozbrojony i przekształcony w stawiacz zasłon dymnych. Początek 1936 Lato 1936 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Nr 33 Koniec 1936 14.04.1939 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Luty 1937 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Marzec 1944 Nr 35 23.02.1944: TK-383 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 30.04.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ??? Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Nr 42 23.02.1944: TK-323 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Koniec 1936 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. Luty 1937 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Początek 1934 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1937: Nr 54 Wiosna 1934 Od 29.04.1942 do 10.09.1942 w składzie Flotylli Azowskiej. Nr 43 06.08.1942: Nr 26 28.05.1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 29.07.1943: Nr 14 ??? 25.11.1943 rozbrojony i przekształcony w stawiacz zasłon dymnych. Początek 1936 Lato 1936 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Nr 43 Koniec 1936 14.04.1939 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Luty 1937 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 52 13.11.1940: Nr 32 Koniec 1936 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Luty 1937 15.10.1943 podczas zabezpieczania trałowania w rejonie przylądka Żelieznyj wszedł na minę i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął. Zginęło 4 członków załogi. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1933 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wiosna 1934 Nr 53 1937: Nr 34 Od 26.06.1943 jako jednostka szkolna. Lato 1934 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 16.06.1934 23.02.1944 rozbrojony i przekształcony w stawiacz zasłon dymnych.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 59 Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 13.11.1940: Nr 115 Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. 30.04.1942: Nr 73 Jesień 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 53 06.08.1942: Nr 33 19.01.1937 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. 23.02.1944: TK-343 ??? W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1935 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1936 Nr 62 13.11.1940: Nr 105 W okresie 25.12.1941 – 28.12.1941 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Jesień 1936 Nocą 27 na 28.12.1941 podczas wysadzania desantu w porcie Kamysz-Burun został wyrzucony na brzeg i zniszczony ogniem artylerii lądowej Luty 1937 i moździerzy. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Jesień 1933 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Początek 1934 Nr 63 1937: Nr 44 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Wiosna 1934 14.01.1942 w rejonie osady Błagowieszczeńskaja odniósł uszkodzenia w wyniku awarii i podczas holowania w sztormie do Noworosyjska został 28.05.1934 wyrzucony na brzeg i rozbity. Wiosna 1936 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Jesień 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Nr 63 13.11.1940: Nr 33 19.01.1937 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Luty 1937 02.07.1942 zatonął w Anapie na skutek bezpośredniego trafienia bomby lotniczej podczas nalotu niemieckich samolotów Ju-88. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1940 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. Lato 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 65 23.02.1944: TK-386 Październik 1941 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 19.12.1941 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1934 W 1940 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 11 13.09.1934 W okresie wojny wchodził w skład 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Nr 71 23.02.1944: TK-303 Listopad 1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 15.12.1934 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. 19.06.1944 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Początek 1943 Nr 71 Wiosna 1944 Zbudowany ze środków społeczeństwa. (Tiumienskij 23.02.1944: TK-312 31.08.1944 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. raboczij) ??? Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 72 Koniec 1936 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. Luty 1937 W okresie 31.10.1943 – 01.11.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 01.11.1943 w trakcie osłony lądowania desantu wszedł na minę i zatonął w wyniku odniesionych uszkodzeń. Lato 1933 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1933 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 73 1937: Nr 24 Wiosna 1934 W okresie 25.12.1941 – 29.12.1941 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. 27.04.1934 Nocą z 28 na 29.12.1941 podczas wysadzania desantu w porcie Kamysz-Burun został zatopiony ogniem artylerii lądowej i moździerzy. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 53 Lato 1936 Nr 738 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 23.02.1944: TK-345 19.01.1937 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. Luty 1937 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. W 1941 znajdował się w dyspozycji OFI w związku z silnym zużyciem mechanizmów. 15.03.1940 Później wyremontowany i skierowany do działań bojowych. 09.09.1940 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 75 04.10.1941: Nr 55 Wrzesień 1940 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 04.10.1940 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. W okresie 09.09.1943 – 11.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 11.09.1943 zatonął w rejonie Noworosyjska na skutek uszkodzeń odniesionych podczas bombardowania przez niemieckie samoloty. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Kwiecień 1943 Nr 76 W okresie 31.10.1943 – 17.11.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 15.05.1943 17.11.1943 zaginął podczas patrolu w rejonie Eltigenu, prawdopodobną przyczyną było wejście na minę i zatonięcie na skutek jej eksplozji lub 11.06.1943 potyczka artyleryjska z okrętami przeciwnika. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1934 W 1939 przeszedł remont kapitalny. Wiosna 1935 Nr 81 06.08.1942: Nr 61 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1935 22.07.1943 wyposażony w aparaturę do zdalnego sterowania eksplodował bez podania komendy z prowadzącego samolotu i zatonął przy wejściu do 05.09.1935 portu w Anapie. Prawdopodobnie uderzył w podwodną zaporę bonową. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Nr 82 23.02.1944: TK-331 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Koniec 1936 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. Luty 1937 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Jesień 1933 Początek 1934 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Nr 83 1937: Nr 55 Wiosna 1934 14.02.1940 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. 27.04.1934 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1941 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. Kwiecień 1943 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 86 23.02.1944: TK-411 15.05.1943 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 11.06.1943 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Od 16.04.1945 w składzie Flotylli Dunajskiej.

60 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Koniec 1934 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Lato 1935 Nr 91 13.11.1940: Nr 41 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 01.09.1935 16.12.1943 w rejonie mierzei Kamysz-Burun wszedł na mieliznę i został zniszczony w wyniku eksplozji. 05.09.1935 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Grudzień 1943 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Nr 91 23.02.1944: TK-313 14.03.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 18.03.1944 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 92 Koniec 1936 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Według niektórych atorów w trakcie tej operacji Luty 1937 zatonął. 13.03.1943 podczas ataku torpedowego na okręty przeciwnika w Anapie osiadł na mieliźnie, został rozbity i zniszczony ogniem artyleryjskim. Lato 1933 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1937: Nr 14 Koniec 1933 Od 29.04.1942 do 10.09.1942 w składzie Flotylli Azowskiej. Nr 93 06.08.1942: Nr 16 Wiosna 1934 W okresie wojny brał udział w ochronie linii komunikacyjnych i służbie dozorowej. 27.04.1934 Uczestniczył w działaniach na Morzu Azowskim. 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Marzec 1944 Nr 95 23.02.1944: TK-395 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 30.04.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ??? 10.04.1943 przewieziony koleją do Batumi w celu dokończenia budowy. 1942 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Nr 96 Kwiecień 1943 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. (AKA-96) 15.05.1943 W okresie 31.10.1943 – 07.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 11.06.1943 07.12.1943 w zatoce Kerczeńskiej w rejonie Eltigenu podczas wyławiania ewakuujących się wpław ludzi został zaatakowany działkami i bronią maszynową przez samoloty przeciwnika i zatonął w wyniku odniesionych uszkodzeń. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1934 W 1939 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 31 Lato 1935 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Nr 101 23.02.1944: TK-301 01.09.1935 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 05.09.1935 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Początek 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Grudzień 1943 Nr 101 23.02.1944: TK-314 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. 29.01.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ??? Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 102 23.02.1944: TK-332 Koniec 1936 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. Luty 1937 W okresie 08.04.1944 – 27.04.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. 27.04.1944 podczas ataku w grupie kutrów torpedowych zatonął na skutek uszkodzeń odniesionych od ognia artyleryjskiego przeciwnika. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Lato 1933 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 1937: Nr 104 Koniec 1933 Uczestniczył w obronie Kaukazu. Nr 103 06.08.1942: Nr 24 Wiosna 1934 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. 28.05.1934 25.11.1943 rozbrojony i przekształcony w stawiacz zasłon dymnych. W grudniu 1943 został utracony w nieznanych okolicznościach w rejonie Kercza. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. W 1942 przeszedł remont i modernizację. 13.03.1940 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. 06.08.1942: Nr 13 15.11.1940 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 103 23.02.1944: TK-341 15.07.1941 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 05.08.1941 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Sukcesy: zatopił 1 transportowiec. Zbudowany ze środków społeczeństwa. Nr 106 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1941 (Maskowskij Od 29.06.1943 do 31.12.1943 w składzie Flotylli Azowskiej. Kwiecień 1943 riemieslnik 23.02.1944: TK-412 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 05.05.1943 trudowych W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. 11.06.1943 riezerwow) Od 16.04.1945 w składzie Flotylli Dunajskiej. Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wiosna 1935 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 13.11.1940: Nr 51 Jesień 1935 W 1940 przeszedł remont kapitalny. Nr 111 23.02.1944: TK-302 Koniec 1935 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. 15.02.1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Początek 1943 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 24.01.1944: Nr 21 Grudzień 1943 Nr 111 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. 23.02.1944: TK-304 22.02.1944 09.05.1944 podczas rejsu w rejon patrolu wszedł na dryfującą minę i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Zginęło 4 członków załogi. ??? Sukcesy: zatopił 1 transportowiec. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Nr 112 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Koniec 1936 27.06.1942 podczas wchodzenia do portu Tamań został zaatakowany przez 4 samoloty Ju-88 i zatonął na skutek uszkodzeń odniesionych od bliskich Luty 1937 eksplozji bomb. Jesień 1933 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1937: Nr 65 Początek 1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 113 04.10.1941: Nr 84 Wiosna 1934 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 06.08.1942: Nr 14 16.06.1934 29.07.1943 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 61 Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Początek 1941 06.08.1942: Nr 54 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1941 Nr 114 29.07.1943: Nr 105 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Sierpień 1941 23.02.1944: TK-393 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 11.10.1941 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wiosna 1935 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Jesień 1935 W 1939 przeszedł remont kapitalny. Nr 121 13.11.1940: Nr 61 Koniec 1935 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 15.02.1936 15.06.1942 w rejonie Sewastopola zderzył się nocą z kutrem dozorowym Nr 0133 i w wyniku odniesionych uszkodzeń zatonął. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1936 Nr 122 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Koniec 1936 04.02.1943 podczas próby wysadzenia desantu w Noworosyjsku został ostrzelany ogniem artylerii lądowej przecwnika i na skutek odniesionych Luty 1937 uszkodzeń kadłuba przez bezpośrednie trafienia został wyrzucony na brzeg i później zniszczony ogniem artyleryjskim. Jesień 1933 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1937: Nr 185 Początek 1934 Uczestniczył w obronie Kaukazu. Nr 123 13.11.1940: Nr 64 Wiosna 1934 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 06.08.1942: Nr 44 16.06.1934 06.09.1942 w porcie w Noworosyjsku zatonął na skutek uszkodzeń od ostrzału artylerii lądowej. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosną 1940 przewieziony koleją z Sewastopola do Leningradu. Jesień 1938 07.04.1940 wcielony w skład Floty Bałtyckiej. Wiosna 1939 Nr 123 Uczestniczył w obronie Zatoki Ryskiej i Wysp Moonsundzkich. 29.05.1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ??? 18.07.1941 lub 01.08.1941 podczas dziennego ataku na konwój przeciwnika w Zatoce Irbeńskiej został ostrzelany ogniem artylerii okrętowej i na skutek odniesionych uszkodzeń zatonął. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Początek 1941 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Lato 1941 Od 03.07.1942 do 10.09.1942 w składzie Flotylli Azowskiej. Nr 124 06.08.1942: Nr 46 Lipiec 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 05.08.1941 06.06.1943 wyszedł na patrol i nie powrócił do bazy. Nie odnalazły go wysłane na poszukiwania samoloty i okręty. Prawdopodobnie został zatopiony przez samoloty przeciwnika w rejonie Anapa – przylądek Takil. 1943 Zbudowany ze środków społeczeństwa. Nr 125 Marzec 1944 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. (Trudjaszczijsja 23.02.1944: TK-396 11.05.1944 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. Kirgizii) ??? Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Zbudowany ze środków społeczeństwa. Nr 126 1941 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. (Trudowyje Kwiecień 1943 Od 29.06.1943 do 31.12.1943 w składzie Flotylli Azowskiej. 23.02.1944: TK-413 riezierwy 07.05.1943 Od 16.04.1945 w składzie Flotylli Dunajskiej. Tatarii) 11.06.1943 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. W 1938 przeszedł remont kapitalny. Wiosna 1935 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Jesień 1935 Nr 131 13.11.1940: Nr 71 12.11.1941 podczas nalotu na Gelendżyk zatonął na skutek uszkodzeń od eksplozji bomb. Koniec 1935 Później podniesiony, wyremontowany i ponownie wcielony do służby. 15.02.1936 W okresie 09.09.1943 – 10.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 10.09.1943 w trakcie podejścia do portu w Noworosyjsku został ostrzelany ogniem artylerii lądowej i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Wiosna 1936 13.11.1940: Nr 75 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Jesień 1936 Nr 132 30.04.1942: Nr 12 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Koniec 1936 23.02.1944: TK-321 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Luty 1937 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Od 03.07.1942 do 10.09.1942 w składzie Flotylli Azowskiej. Początek 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 06.08.1942: Nr 56 Lato 1941 Nr 134 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. 29.07.1943: Nr 35 Lipiec 1941 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 05.08.1941 W okresie 31.10.1943 – 15.11.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 15.11.1943 podczas ubezpieczania wysadzania desantu w rejonie Eltigienu wszedł na minę i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Początek 1940 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 11.08.1941: Nr 132 Lato 1940 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 135 06.08.1942: Nr 93 Lipiec 1940 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 23.02.1944: TK-353 18.08.1940 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1935 W 1940 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1935 Nr 141 13.11.1940: Nr 91 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Początek 1936 05.01.1942 podczas rejsu z Sewastopola do Eupatorii z zaopatrzeniem dla wysadzonego desantu został zaatakowany przez samoloty przeciwnika 15.02.1936 i zatonął (08.01.1942?) na skutek odniesionych uszkodzeń. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Początek 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Lato 1936 Nr 142 13.11.1940: Nr 85 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Luty 1937 W okresie 25.12.1941 – 28.12.1941 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. ??? Nocą z 27 na 28.12.1941 podczas wysadzania desantu w porcie Kamysz-Burun został zatopiony ogniem artylerii lądowej i moździerzy. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Początek 1941 Od 06.06.1942 do 10.09.1942 w składzie Flotylli Azowskiej. Lato 1941 Nr 144 06.08.1942: Nr 66 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lipiec 1941 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 22.08.1941 06.06.1943 wyszedł na patrol i nie powrócił do bazy. Nie odnalazły go wysłane na poszukiwania samoloty i okręty. Prawdopodobnie został zatopiony przez samoloty przeciwnika w rejonie Anapa – przylądek Takil. 23.12.1939 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 18.07.1940 Nr 145 11.08.1941: Nr 142 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Sierpień 1940 12.11.1941 podczas nalotu na Gelendżyk zatonął na skutek uszkodzeń odniesionych od eksplozji bomb. 13.08.1940

62 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Początek 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 06.08.1942: Nr 85 Jesień 1941 Nr 145 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 23.02.1944: TK-392 Koniec 1941 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 19.12.1941 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Lato 1935 W 1939 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 121 Koniec 1935 Nr 151 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 06.08.1942: Nr 86 16.01.1936 08.02.1943 podczas podejścia do brzegu w rejonie mierzei Sudżinskiej z prędkością 18 w. wszedł na mieliznę. Próby zejścia nie powiodły się, później 15.02.1936 kuter został ostrzelany ogniem artylerii przeciwnika i spłonął. Całą załogę zdjęły inne okręty. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. W 1938 przeszedł remont kapitalny. Początek 1936 13.11.1940: Nr 95 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1936 Nr 152 30.04.1942: Nr 142 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Koniec 1936 06.08.1942: Nr 112 W okresie 09.09.1943 – 11.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. Luty 1937 11.09.1943 podczas wysadzania desantu w Noworosyjsku został ostrzelany ogniem artylerii i moździerzy i zatonął u wejścia do portu na skutek uszkodzeń od dwóch bezpośrednich trafień. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Początek 1941 Od 06.06.1942 do 10.09.1942 w składzie Flotylli Azowskiej. 06.08.1942: Nr 76 Lato 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 154 17.04.1943: Nr 75 Lipiec 1941 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 23.02.1944: TK-391 22.08.1941 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Wiosna 1940 09.07.1942 nocą podczas próby wysadzenia oddziału zwiadowców został wykryty, ostrzelany ogniem artylerii przeciwnika i na skutek odniesionych Nr 155 11.08.1941: Nr 152 Lipiec 1940 uszkodzeń zawrócił do Anapy. 18.08.1940 10.07.1942 rano kuter bez ruchu i z dużym przechyłem został dostrzeżony przez zwiadowcze samoloty radzieckie 1,5 km na wschód od Eltigenu. Nie odnalazły go wysłane z pomocą dozorowiec MO-066 i kuter torpedowy Nr 132. Zaginęła cała załoga i 25 zwiadowców. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1935 W 1939 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 101 Jesień 1935 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 161 06.08.1942: Nr 21 Koniec 1935 W okresie 09.09.1943 – 11.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 15.02.1936 11.09.1943 nocą podczas wysadzania desantu w Noworosyjsku został ostrzelany ogniem artylerii i moździerzy odnosząc uszkodzenia kadłuba i silników, zatonął na skutek eksplozji zbiorników paliwa. Początek 1936 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Lato 1936 Nr 162 1937: Nr 13 W 1938 przeszedł remont kapitalny. Koniec 1936 14.04.1939 rozbrojony, jako jednostka pomocnicza. Luty 1937 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 62 Jesień 1936 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Nr 162 23.02.1944: TK-325 Koniec 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Luty 1937 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Koniec 1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 11.08.1941: Nr 162 Wiosna 1940 Nr 165 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 06.08.1942: Nr 103 Lipiec 1940 W okresie 31.10.1943 – 05.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. 13.08.1940 05.12.1943 w rejonie zatoki Kerczeńskiej podczas rejsu z Anapy do Krotkowo wszedł na minę i zatonął na skutek odniesionych uszkodzeń. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Początek 1941 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Lato 1941 Nr 165 06.08.1942: Nr 95 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 27.09.1941 11.08.1943 podczas powrotu z operacji stawiania min napotkał w rejonie przylądka Doob kutry torpedowe przeciwnika i w czasie walki eksplodował 19.12.1941 i zatonął na skutek bezpośredniego trafienia. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1935 W 1940 przeszedł remont kapitalny. Jesień 1935 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 171 13.11.1940: Nr 111 Koniec 1935 05 lub 07.01.1942 w trakcie rejsu towarzysząc trałowcowi TSzcz-405 w rejonie Soczi został wyrzucony (przez sztorm? w wyniku uszkodzeń? błąd 15.02.1936 w nawigacji?) na brzeg i rozbity. Najprawdopodobniej podniesiony przez Niemców wiosną 1942 i wcielony do służby 30.03.1942. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Wiosna 1936 W 1938 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 52 Jesień 1936 Nr 172 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 23.02.1944: TK-324 Koniec 1936 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. Luty 1937 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. Koniec 1939 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 11.08.1941: Nr 172 Wiosna 1940 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 175 06.08.1942: Nr 115 Lipiec 1940 Uczestniczył w obronie Kaukazu. 23.02.1944: TK-394 18.08.1940 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. Początek 1936 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Jesień 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Nr 181 13.11.1940: Nr 21 13.12.1936 17.11.1941 podczas rejsu z Sewastopola do Gelendżiku w rejonie Jałty zderzył się z kutrem torpedowym Nr 111 i na skutek odniesionych uszkodzeń 15.12.1936 zatonął po zdjęciu uzbrojenia i części wyposażenia. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. W 1938 przeszedł remont kapitalny. 13.11.1940: Nr 125 Wiosna 1936 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 30.04.1942: Nr 83 Jesień 1936 Nr 182 W okresie 25.12.1941 – 02.01.1942 brał udział w kerczeńsko-teodozyjskiej operacji desantowej. 06.08.1942: Nr 43 Koniec 1936 W okresie 09.09.1943 – 16.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 23.02.1944: TK-344 Luty 1937 W okresie 31.10.1943 – 11.12.1943 brał udział w kerczeńsko-eltigienskiej operacji desantowej. W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 63 Radzieckie kutry torpedowe typu „G-5”

Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 03.10.1939 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 11.08.1941: Nr 182 18.06.1940 Uczestniczył w obronie Kaukazu. Nr 185 06.08.1942: Nr 125 08.07.1940 W okresie 09.09.1943 – 11.09.1943 brał udział w noworosyjskiej operacji desantowej. 13.08.1940 11.09.1943 nocą podczas lądowania desantu w Noworosyjsku został osterzelany ogniem artylerii przeciwnika i na skutek uszkodzeń urządzeń sterowych rozbił się o molo zachodnie i zatonął. Załoga i 25 żołnierzy desantu zdążyła zejść z okrętu na molo. 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Maj 1944 TK-305 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 07.06.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 19.06.1944 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Maj 1944 TK-306 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 02.06.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 08.06.1944 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Maj 1944 TK-307 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 16.07.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ??? 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Maj 1944 TK-308 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 30.06.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ??? 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Kwiecień 1944 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. TK-316 31.05.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 06.06.1944 04.04.1945 wcielony w skład Floty Bałtyckiej i 14.04.1945 wyekspediowany koleją do Kłajpedy. 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Kwiecień 1944 TK-326 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. 30.05.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. ??? 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Luty 1944 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. TK-333 16.04.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 24.04.1944 04.04.1945 wcielony w skład Floty Bałtyckiej i 14.04.1945 wyekspediowany koleją do Kłajpedy. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1943 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. Luty 1944 TK-334 W okresie 08.04.1944 – 12.05.1944 brał udział w oswobodzeniu Krymu. 25.04.1944 01.08.1944 podczas rejsu dla skalibrowania przyrządów nawigacyjnych w rejonie limanu Dniestrowskiego wszedł na minę i zatonął z całą załogą na ??? skutek odniesionych uszkodzeń. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1943 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Marzec 1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. TK-335 24.05.1944 04.04.1945 wcielony w skład Floty Bałtyckiej i 14.04.1945 wyekspediowany koleją do Kłajpedy. 03.06.1944 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. Sukcesy: zatopił 1 jednostkę. Zbudowany ze środków społeczeństwa. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1943 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. TK-336 Marzec 1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. (Marszaniec) 26.05.1944 04.04.1945 wcielony w skład Floty Bałtyckiej i 14.04.1945 wyekspediowany koleją do Kłajpedy. 03.06.1944 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. Sukcesy: zatopił 1 jednostkę. Zbudowany ze środków społeczeństwa. 1943 TK-354 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Kwiecień 1944 (Czkałowskij W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. 26.05.1944 komsomolec) Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 03.06.1944 04.04.1945 wcielony w skład Floty Bałtyckiej i 14.04.1945 wyekspediowany koleją do Kłajpedy. Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. 1943 W okresie wojny w składzie 1 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 1 Brygady Kutrów Torpedowych. Kwiecień 1944 TK-355 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 24.05.1944 04.04.1945 wcielony w skład Floty Bałtyckiej i 14.04.1945 wyekspediowany koleją do Kłajpedy. 03.06.1944 W 1945 uczestniczył w blokadzie Kurlandii. 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Luty 1944 TK-381 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 23.03.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 09.05.1944 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Luty 1944 TK-384 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 29.05.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 30.05.1944 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Luty 1944 TK-385 W okresie wojny w składzie 2 Sulińskiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 30.04.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 25.06.1944 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Czerwiec 1944 TK-457 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 31.07.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 02.08.1944 pi ) 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Czerwiec 1944 TK-458 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. 05.08.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika. 27.09.1944 1943 Wcielony w skład Floty Czarnomorskiej. Czerwiec 1944

TK-459 W okresie wojny w składzie 1 Konstanckiego Dywizjonu Kutrów Torpedowych 2 Brygady Kutrów Torpedowych. g dalszy nast ą 31.07.1944 Brał udział w działaniach na liniach komunikacyjnych przeciwnika.

02.08.1944 ci ą (

64 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Duguay-Trouin na redzie Tulonu, 14 marca 1947 roku. Fot. Marius Bar Jean Guiglini (Francja) Albert Moreau (Francja)

część IVc Francuskie krążowniki 8000 t

Przebieg służby „Duguay-Trouin” godzie w rejonie Iles d’Hyeres, w wyniku przeciętną prędkość 15,12 węzła przy zu- 1946 której uzyskano zużycie 10,650 t paliwa życiu paliwa 10,700 t. Później w czasie W dniach między 2 stycznia a 11 lutego przy 15,206 węzła. W końcu popołudnia rejsu powrotnego Duguay-Trouin, mię- Duguay-Trouin znajdował się w suchym Duguay-Trouin stanął na kotwicy w Salins, dzy 21 kwietnia godz.18.00 a 22-go godz. doku w Missiessy, gdzie dokonano gene- by następnego ranka od 07.00 kontynuo- 08.00, krążownik po raz pierwszy szedł ralnego przeglądu jednostki. Jak na swój wać próby, tym razem jedynie z wykorzy- na dwóch zewnętrznych śrubach napę- wiek kadłub i urządzenia napędowe okrę- staniem turbin prędkości ekonomicznej. dzanych przez turbiny prędkości ekono- tu znajdowały się w doskonałym stanie. Rezultat nie był zachęcający, w związ- micznej, uzyskując przy dobrej pogodzie Poza kadłubem, niezbędna była wymiana ku z niemożliwością podłączenia rufowej przeciętną prędkość 11,78 węzła. Jako okładziny kotłów i urządzeń napędowych. turbiny prędkości ekonomicznej, wobec następną przeprowadzono 25-godzinną Trzeba było również wymienić poszycie czego wrócił do Tulonu korzystając jedy- próbę marszu na wszystkich 4 śrubach na pokładzie dziobowym. Zrezygnowa- nie z turbin głównych. poruszanych przez turbiny prędkości eko- no z zamierzonej przebudowy konstrukcji Po usunięciu niesprawności, w dniu 9 nomicznej. Uzyskano wówczas prędkość mostku, powiększono jedynie przestrzeń kwietnia o godz. 06.15 Duguay-Trouin wy- 14,273 węzła przy zużyciu 10,800 t pali- pomostu nawigacyjnego, tak można było szedł w morze na 12-godzinną próbę przy wa. umieścić tam radar S.A. 65% mocy siłowni. Znaczący ubytek pary Aby zakończyć serię prób, krążownik W dniu 22 czerwca, w czasie długich z zaworu kolektora nr 1 zakłóciła przebieg wyszedł 25 kwietnia o godz. 06.00 z Tulo- miesięcy spędzonych w stoczni, nastąpi- próby i po zmniejszeniu prędkości krą- nu by sprawdzić wzmocniony ciąg. Dwu- ła zmiana na stanowisku dowódcy Dugu- żownik rzucił kotwicę o 09.10 w Hyeres. godzinna próba przeprowadzana była ay-Trouin, które objął kmdr por. R.L. Bart- Wczesnym rankiem następnego dnia przy dobrej pogodzie, w jej toku praco- helemy. okręt zszedł z kotwicy by kontynuować wały 2 turbiny i 8 kotłów, rozwijając 75% próby. Tym razem uzyskano średnią pręd- mocy. W rezultacie uzyskano 29,606 wę- 1947 kość 24,028 węzła, która była poza tym zła przy zużyciu 10,446 t paliwa. Do Tu- Prawie ukończony Duguay-Trouin prze- krytyczną prędkością krążownika. Dugu- lonu Duguay-Trouin powrócił o 13.15, zaś prowadził w dniu 10 marca czterogo- ay-Trouin powrócił do Salins, gdzie sta- ponownie wyszed ł w morze w dniach 28 dzinne wyjście w morze w celu dokona- nął na kotwicy o 19.30. Próby kontynuo- – 30 na ćwiczenia i szkolenie artyleryjskie. nia prób artyleryjskich, po czym powrócił wano 11 kwietnia, jednak dwa 3-godzinne Reasumując, mimo ukończonego re- do doku. Jednostka opuściła dok 20-go, testy z wykorzystaniem wszystkich 4 śrub montu trudno ocenić rzeczywistą wartość a następnego ranka o godz. 08.00 wyszła przy prędkości ekonomicznej 14 węzłów Duguay-Trouin. Był to tylko okręt drugiej w morze na próby sprawności z użyciem i maksymalnej dopuszczalnej, zostały linii, którego zasięg, podobnie jak wielu głównych maszyn, po czym powróciła opóźnione z uwagi na wykrycie dryfują- innych francuskich jednostek był krótki, wieczorem do Tulonu. cej miny. Uzyskano odpowiednio 14,326 3200 Mm przy 14 węzłach i odpowiednio Po pomyślnym przeprowadzeniu te- i 16,380 węzła przy zużyciu 10,240 t pali- 1900 Mm przy 24 węzłach. Niestety ostat- stów stateczności poprzedniego wieczo- wa. Po zatopieniu miny o 13.44, okręt bez- nie próby wykazały wzrost zużycia pali- ra, krążownik wyszedł z Tulonu 27 mar- piecznie powrócił do Tulonu wczesnym wa przy prędkościach ekonomicznych, ca o godz. 09.00 w celu przeprowadzenia wieczorem i już następnego ranka był cał- powodując zmniejszenie zasięgu przy tej serii prób przyjętych zwyczajowo po za- kowicie gotów do rozpoczęcia służby. prędkości. kończeniu dużego remontu. Pierwszą Krążownik wyszedł ponownie w mo- Dostępny już Duguay-Trouin powinien z nich była 6-godzinna próba zużycia pa- rze 15 kwietnia na próby głównych tur- pójść bezpośrednio do Indochin aby zmie- liwa przez napęd główny przy prędkości bin przy prędkości 15 węzłów w czasie nić Tourville, jednak stało się inaczej. Krą- 15 węzłów, realizowana przy dobrej po- przejścia z Tulonu do Oranu. Uzyskano żownik opuścił Tulon pośpiesznie 9 maja

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 65 Francuskie krążowniki 8000 t kierując się na Madagaskar, gdzie rozwi- sadzone na lądzie do dyspozycji władz jąc 9 grudnia do Tourane, a następnie do jała się groźna antyfrancuska rewolta. Po- wojskowych mimo braku ich faktycznej siły Nhatrang, gdzie rzucił kotwicę 12-go. Na- dróż przebiegała śpiesznie: po postojach bojowej. Wszystko to przy sporym ryzyku zajutrz krążownik powrócił do Sajgonu. w Port Said (14 – 15-go) i Dżibuti (19 – 22- spowodowanym warunkami pogodowymi, Przez kolejnych 5 tygodni przechodził nie- go) w dniu 28 maja krążownik osiągnął zmuszającymi do opuszczania przytulnych wielki remont, pozostając w tym czasie Diégo Suarez, gdzie stał do 31-go. kotwicowisk, transportowania i wysadza- poza służbą pod nadzorem Komendanta Po kotwiczeniu w pobliżu Sanga- nia na brzeg żołnierzy z zapasami i prowa- Marynarki Wojennej w Sajgonie. neb Reef 1 czerwca, Duguay-Trouin stał dzenia wszystkich operacji w warunkach w dniach 2 – 4-go w Tamatave. Jednost- głębokiej zimy, na niezamieszkałym i prze- 1948 ka wysadziła na ląd przydzielony oddział wianym wiatrem wybrzeżu w dodatku przy Z admirałem na pokładzie Duguay-Tro- desantowy, który nosił nazwę „Franco- braku odpowiednich map”. uin wyruszył 22 stycznia z misją na wody is”. Dzięki tej akcji uchroniono przed sa- Podobnie pochwała w Rozkazie Mary- Zatoki Syjamskie. Okręt zakotwiczył w po- botażem lokalną elektrownię, zaś okrążo- narki Wojennej z 1 października, podno- bliżu wysp Tamassou i Poulo-Dama (23 ny wcześniej garnizon, mógł normalnie siła wspaniały charakter Amanrich, któ- – 25-go), przeprowadzając zaskakujące działać. rego flaga powiewała nad Duguay-Trouin ataki wzdłuż wybrzeża. W dniu 27 stycz- 4 – 5 czerwca Duguay-Trouin kotwi- w tym trudnym okresie, nia jednostka uczestniczyła w pacyfikacji czył koło wyspy Sainte-Marie, a później Ten krotki okres działania krążowni- wyspy Phu-Quoc wysadzając oddziały na bombardował okolice Manajary, zaś 7-go ka zakończył się opuszczeniem Diégo Su- brzegu w rejonie Duong Dong. Oddziały wraz ze slupem Le Pérouse przybył w oko- arez 27 października i wyruszeniem do wspólnie utworzono z własnej grupy krą- lice Mahanaro i Manakara na wschodnim Colombo, a później do Indochin. Nie- żownika oraz eskortowca Commandant wybrzeżu. Krążownik rzucił kotwicę 8 mal w chwili odejścia Wysoki Komisarz Robert Giraud. Później okręt odszedł do czerwca u Fort Dauphin, przed odejściem M. de Coppet, skierował do Dowodzące- Ream (27 – 28-go), a 30 stycznia zakotwi- do Tuléar (11 – 13-go) i Majunga (15 – 17- go siłami morskimi na Madagaskarze list, czył w pobliżu wyspy Poulo-Condore. Do go). Do Diégo Suarez, gdzie przeprowa- prosząc o udzielenie krążownikowi i jego Sajgonu wrócił nazajutrz. dzono drobne naprawy, okręt powrócił załodze „ jego szczerych gratulacji i podzię- W dniach 17 – 21 lutego przeprowa- 19-go. kowań za silną pomoc, jakiej udzielili w za- dzono nowy patrol, tym razem z krążow- Po zakończeniu prac jednostka 2 lip- daniu zaprowadzenia pokoju w tym kłopot- nikiem jako flagowcem, w rejon Cam ca wyszła do Nossi-Be pod flagą J. Aman- liwym regionie”. Ranh i Nhatrang, na wybrzeżu Annamu. rich, d-cy marynarki wojennej na Ma- Po postoju w Colombo 2 – 6 listopa- 21-go okręt powrócił do Sajgonu, gdzie dagaskarze i sił do niej przydzielonych. da, Duguay-Trouin przybył 14 listopada w dniach 27 lutego – 4 marca, gościł bry- Opuszczając 7 lipca Nossi-Be, Duguay- do Sajgonu. Jeszcze tego ranka jednostka tyjski krążownik London flagowiec adm. Trouin skierował się do Maronstretra (za- została flagowcem Morskiego Dywizjonu Boyda, d-cy Royal Navy w południowo- toka Antongil), gdzie 8-go ponownie wy- Dalekiego Wschodu, zastępując Tourville, wschodniej Azji. Przy okazji wizyty prze- sadził własny oddział desantowy. Później który wracał do Francji i podniosła flagę prowadzono wspólne francusko-brytyj- jednostka stała w Tamatave w oczekiwa- G.E. Graziani. skie zabawy i przyjęcia. niu na przywrócenie pokoju i porząd- Po 15 dniowym odpoczynku w Sajgo- Po tych atrakcjach, Duguay-Trouin opuś- ku, w czym ważną rolę odegrała piecho- nie, krążownik 2 grudnia z admirałem na cił 5 marca Sajgon, kierując się Graziani ta morska. W dniu 25 sierpnia krążownik pokładzie wyszedł do Tonkinu. 4 grudnia do Tonkinu. Jednostka kilka razy kotwi- odebrał w Sainte-Marie swój oddział de- jednostka zatrzymała się na kotwicowi- czyła, początkowo w zatoce Along, później santowy, który został dostarczony przez sku La Noix, rafie w zatoce Along. Kmdr w Tourane, a w dniach 15 – 17-go ostrzeli- eskortowce Tunisienne i L’Ajacienne 26-go R.L.B. Sacaze przejął dowodzenie od wała linię kolejową na wybrzeżu Anna- jednostka wyszła do Diégo Suarez, które kmdr por. Barthelemy. Ten ostatni kilka mu. 18-go okręt zatrzymał się w Port-Day- osiągnęła nazajutrz. dni później został awansowany do stopnia ot, a nazajutrz powrócił do Sajgonu. Kilka W Diego Suarez Duguay-Trouin pozo- komandora. dni później, 1 kwietnia krążownik pod- stawał do 10 września, po czym wyruszył W dniu 6 grudnia na pokładzie Dugu- niósł flagę N. Mariani, nowego dowódcy do Tamatave, gdzie dotarł 12-go by już na- ay-Trouin, miało miejsce spotkanie, w któ- Floty Dalekowschodniej. zajutrz wyjść na La Reunion, z gen. Pellet, rym uczestniczyli Jego Wysokość Cesarz Pierwszy raz z nowym wysokim do- d-cą operacji na teatrze wojennym, który Bao Dai (który przybył incognito), gen. wódcą na pokładzie, Duguay-Trouin wy- warz z kontradm. Amanrich, udał się tam Xuan oraz Wysoki Komisarz Francji w In- ruszył 8 kwietnia z kolejną misją do Tonki- z misją. Krążownik jeszcze raz znalazł się dochinach M. Bollaert. Spotkanie, choć nu. 11-go jednostka znalazła się w La Noix w Tamatave 19-go, a do Diégo Suarez po- nie doprowadziło wprost do porozumie- w zatoce Along. W drodze powrotnej za- wrócił 7 października w celu dokonania nia w sprawie przyszłego statusu kolonii, trzymała się w Tourane (15 – 17-go) oraz drobnej naprawy. było jednak wstępem do następnej rozmo- ostrzelała rejon Faifoo i Quang-Ngai. Na- Tam nadeszła na okręt godzina nagro- wy w dniu 5 czerwca następnego roku, stępnie okręt przeszedł 18 do Nhatrang, dy i krążownik został wyróżniony w Roz- również na pokładzie krążownika. Cesarz by ostatecznie 22-go wrócić do Sajgonu. kazie Marynarki Wojennej za akcje w cza- Annamu spędził noc na pokładzie slupa Nowe wyjście w morze miało miej- sie tych niebezpiecznych miesięcy: La Grandičre, który opuścił rankiem kie- sce w maju, a jego celem był patrol „Pod dowództwem kmdr por. Barthele- rując się brytyjskim samolotem do Hong- wzdłuż wybrzeża Kochinchiny i Kambo- my okręt uczestniczył w w przywróceniu kongu. Po jego odjeździe przyjęcie fran- dży. W czasie rejsu okręt dwukrotnie sta- porządku na Madagaskarze, przez moralny cuskich notabli odbyło się na pokładzie wał na kotwicy w Poulo-Condore (9 i 16- efekt swej obecności, bezpośrednie wspar- krążownika. go), a poza tym w zatoce Riem, w pobliżu cie artyleryjskie, działania ofensywne pro- Później Duguay-Trouin odbył rejs wyspy Phu-Quoc (11-13 maja). Krążow- wadzone przez dwie grupy desantowe wy- wzdłuż wybrzeża Annamu, przybywa- nik zatrzymał się także koło wyspy Poulo-

66 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Francuskie krążowniki 8000 t

Dama (19 – 20-go), a 21 tego miesiąca po- W tej sytuacji Duguay-Trouin, z Mariani dni lutego, trzymał swą flagę na slupie wrócić do bazy w Sajgonie. na pokładzie, wyszedł z Sajgonu następ- Dumont d’Urville, przybył do Nhatrang Niezmordowany Duguay-Trouin nego dnia o godz. 13.30, zaokrętowując i dołączył do krążownika 24 lutego w La 1 czerwca wyruszył do Tonkinu z Maria- po drodze w Cape Saint-Jacques, com- Noix. W dniu 12 marca, znów ze wspar- ni, kotwicząc 4-go w La Noix w zatoce mando piechoty morskiej „Francois”. Idąc ciem „Morane” krążownik ostrzeliwał sta- Along. Następnego dnia na pokładzie krą- z prędkością 15 węzłów, krążownik za- nowiska dowodzenia, warsztaty i koszary żownika podpisano porozumienie two- trzymał się w Trincomalee na Cejlonie (23 Vietkongu na południe od Faifoo (40 poci- rzące zjednoczony Wietnam (Tonkin, An- – 25 października), a następnie w Pondi- sków kal. 155 mm oraz 80 kal. 75 mm). nam i Kochinchina) i gwarantujący mu chérry, gdzie wziął na pokład Wysokiego Przed powrotem do Sajgonu, który nastą- niezależność od Francji. Po sporządzeniu Komisarza Francuskich Terytoriów w In- pił 4-go, jednostka zatrzymała się na krót- dokumentu francuscy i wietnamscy no- diach. Kilka godzin później (13.00) okręt ki postój w Tourane i Port-Dayot. table: jego wysokość Bao-Dai, gen. Xuan, rzucił kotwicę w Karikal, tak niefortunnie, Wyruszając 29 marca do Annamu francuski Wysoki Komisarz, admirałowie że przerwał linę kotwiczną. W tym przy- i Tonkinu, krążownik wziął wspaniały Battet i Mariani oraz inni, oglądali pokaz padku, okręt nie mógł miejsca przez okres udział w rozgrywającej się 2 dni później 14 okrętów Francuskiej Floty Dalekiego 20 godzin, aż zdołano odzyskać kotwicę bitwie pod Sa Huynh na wybrzeżu An- Wschodu, ustawionych w dwóch rzędach i 120 m łańcucha kotwicznego. namu, w toku której wraz z Paul Goffe- na wodach zatoki22. Do Mahe Duguay-Trouin przybył 30 ny wysadził na brzeg 3 oddziały. Kilka dni Wracając z ceremonii, Duguay-Trouin października o godz. 09.20 i szybko przy- później sekcja z Duguay-Trouin przepro- zatrzymał się wpierw 9 czerwca w Toura- wrócił porządek. W rzeczywistości, gdy wadziła rozpoznanie na wyspie Cat-Ba. ne, później 12-go w Nhatrang, by osta- krążownik znajdował się jeszcze w dro- Do Sajgonu jednostka powróciła w dniu tecznie osiągnąć Sajgon 15-go. Później dze, eskortowiec Commandant Bory, 2 kwietnia. krążownik miał chwilę oddechu, bowiem zmierzający właśnie do Indochin, został Wywiązanie się z obowiązków w czasie do następnej misji doszło dopiero 20 lip- skierowany do rozwiązania najpilniej- lądowania w Sa Huynh, stało się w dużej ca. Wówczas jednostka poszła do Cam szych problemów. Jednostka zakotwiczyła mierze podstawą do wyróżnienia okrętu Ranh (21 – 23-go), później do Nhatrang 26 października w Mahe, a nazajutrz skie- pochwałą w Rozkazie Marynarki Wojen- (23 – 30-go). Tam w czasie postoju okręt rowała na brzeg własny oddział desanto- nej. Datowane 20 kwietnia wyróżnienie uczestniczył 28 lipca w akcji na wybrzeżu wy, który dokonał uroczystego podniesie- głosi: Annamu w rejonie Nuoc-Ngot. Powrót do nia francuskiej flagi. „Duguay-Trouin pod dowództwem kmdr Sajgonu nastąpił 3 sierpnia. We wrześniu Po zakończeniu misji Duguay-Trouin Sacaze ochoczo wykonywał wszystkie misje przeprowadzono kolejny patrol na wy- wyszedł z Mahé 31 października o godz. bojowe i wspierające, jakie otrzymał od cza- brzeże Annamu (10 – 16-go), z postojami 21.00 kierując się do Colombo. Tam postój su swego przybycia na Daleki Wschód 15 li- tradycyjnie w Nhatrang i Cam Ranh. trwał od 2 do 4 listopada, a następnie jed- stopada 1947”. Kontradmirał dowodzący Flotą Dale- nostka odstawiła w Pondicherry na brzeg Podejmował szereg niespodziewanych kiego Wschodu, choć często przebywał na Wysokiego Komisarza, po czym odeszła ataków w wybrzeże, zwłaszcza w Phu- pokładzie Duguay-Trouin, w czasie prowa- do Singapuru. Tam uzupełniono paliwo Quoc 27 stycznia 1948, w Nuoc-Ngot 28 dzonych operacji, to jednak nie był stale i jednostka ostatecznie wyruszyła do Saj- lipca 1948 oraz w Sa Huynh 31 marca przywiązany do okrętu. Tak też było, gdy gonu, który osiągnęła 15 listopada o godz. 1949. jednostka wyszła 22 września z Sajgonu 13.00. Wielokrotnie z dużym powodzeniem do Singapuru. Krążownik zatrzymał się Grudzień oznaczał dla krążownika pa- ostrzeliwał zbrojne oddziały rebeliantów. następnego ranka w rejonie Poulo-Condo- trole do Nhatrang (8 – 10), Tourane (11 – Wprowadzał ponownie porządek i fran- re, a 25-go przybył do stoczni Johore Do- 14), gdzie przeładowano Mariani, i Tonkin cuską flagę w Mahe w październiku 1948. ckyard celem przeprowadzenia drobnych (15 – 20-go). Do Sajgonu jednostka po- Okręt nigdy nie przestawał potwierdzać prac remontowych. W dniach między 27 wróciła 23 grudnia. odwagi i potęgi Francuskiej Marynarki września a 2 października jednostka pozo- Wojennej na Dalekim Wschodzie” stawała w suchym doku, prace stocznio- 1949 Pochwała zawierała także odznaczenie we zakończyła zaś 6 października i prze- W okresie od 17 do 28 stycznia krążow- Croix de Guerre (za operację zagranicz- szła do Singapuru, gdzie przebywała nik operował na wodach Zatoki Syjam- ną) z pozłacaną Srebrną Gwiazdą dla do- jeszcze kilka dni. Ostatecznie Duguay-Tro- skiej (Réam, Cône Islet, Phu-Quoc i wy- wodzącego krążownikiem kmdr Sacaze. uin opuścił Singapur 11 października, zaś spa Tamassou). W Phu-Quoc, wspierany Utrzymanie starego okrętu w stanie do Sajgonu dotarł 13-go, spędzając po- przez obserwatorów z „Catalina” okręt nadającym się do walki i służ by, stano- przedni wieczór na kotwicy w rejonie wy- wystrzelił 40 pocisków kal. 155 mm na wiło niebagatelny problem dla oficerów spy Poulo-Condore. obozowisko rebeliantów. Na misję związa- i załogi Duguay-Trouin. Nie ma żadne- W dniu 16 października, po zaledwie ną z ostrzałem jednostka wyruszyła z Pou- go znaczenia dla spawy, że „bliźniak” La- 72 godzinach postoju, krążownik otrzy- lo-Condore. motte-Picquet, którego hulk leżał na rzece mał rozkazy natychmiastowego udania Opuszczając Sajgon 18 lutego, Dugu- Donnai od czasu amerykańskiego bom- się z misją do Indii. W tym czasie doszło ay-Trouin wziął cztery dni później udział bardowania 12 stycznia 1945, pełnił „po- rzeczywiście do poważnych niepokojów w akcji przeciwko 2 wietnamskim obo- śmiertną” służbę. Kilka razy, zwłaszcza w Mahé, jednym z ośrodków w związku zom na południe od Nhatrang. Wspie- w latach 1947 – 49, nurkowie z Duguay- z wyborami, które miały określić przyszłe rany przez „Morane” Sił Powietrznych, rządy na tym terytorium. Przedstawicie- okręt przeprowadził 2 bombardowania 21. które zostało podane omyłkowo. le władz zostali aresztowani, siły policyj- z użyciem dział kal. 155 mm (60 poci- 22. w tym Duguay-Trouin, Savornan de Brazza, Gazelle, Bisson, Commandant de Pimodan, Com- ne pilnie potrzebowały pomocy, zaś flaga sków) i kal. 75 mm (80 pocisków). Kontr- mandant Amyot d’Inville, Annamite, La Gracieuse, francuska została spuszczona. adm Mariani, który przez pierwszych 10 La Capricieuse i inne.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 67 Francuskie krążowniki 8000 t

Trouin schodzili na wrak aby wydobyć dnia krążownik ostrzelał z dział kal. 75 gała schematycznie, 9 – 11 marca Cam materiały przydatne dla okrętu. mm koszary w Cho-Duoc (na południe Ranh, 11 – 14-go Nhatrang, a między Krążownik kontynuował swe misje od Faifoo). Jeszcze w tym samym dniu 74 15 i 17 Tourane. Później postój na wo- u wybrzeży Annamu. W dniu 7 maja jed- pociski kal. 155 mm zostały wystrzelone dach zatoki Along, a następnie powrót tą nostka wysadziła w rejonie Tam-Tam (na w kierunku magazynów, obiektów szko- samą trasą do Sajgonu, który osiągnięto zachód od Point Kega i na północ od Ko- leniowych i dowodzenia w Tam-Ky. Po 24 marca. chinchiny) 3 oddziały. W czasie jednej postoju w Nhatrang, krążownik powrócił Następny rejs wypadł na wody Zato- z tych misji, popołudniem 13 maja, w po- do Sajgonu 10 września. ki Syjamskiej. Krążownik opuścił bazę bliżu przylądka Batangan, okręt dotknął W dniu 30 września Duguay-Trouin raz 14 kwietnia, a już 15-go stanął na kotwi- płycizny nie zaznaczonej na mapach. Póź- jeszcze wyprawił się do Tonkinu. W cza- cy w Poulo-Cecir de Mer, a w dniach 16 niej Duguay-Trouin naprowadzany przez sie misji jednostka kotwiczyła w zatoce – 17-go w rejonie wyspy Poulo-Condo- „Catalinę” 8F No 9, ponownie przygoto- Lan-Ha (wyspa Cac-Ba), 2 – 4 paździer- re. Następne postoje wypady na wyspie wał ostrzał w Quang-Ngai, gdzie znaj- nika, w rejonie wyspy Hon-Me (4 – 5-go) Tekčre (18 – 20-go) i Doung-Dong (wyspa dowała się szkoła dowódców Viet-Minh. oraz ostatecznie w rejonie Cape Falai- Phu-Quoc) (20 – 22-go). Później jednost- Mimo, że zewnętrzna śruba prawej burty se (5 – 7-go). Tam w dniu 5 października ka zatrzymała się w Réam (22 – maja). była poważnie uszkodzona, okręt strzelał wraz z Commandant Robert Giraud, La Do bazy w Sajgonie jednostka wróciła dobrze w czasie tej krótkiej potyczki, co Grandičre, La Capricieuse, La Rance jed- 2 maja. może stanowić przykład ryzyka podejmo- nostkami desantowymi i 3 oddziały Ma- W dniu 16 maja Duguay-Trouin wyru- wanego przez duże okręty, dla zapewnie- rine (piechoty morskiej) przeprowadzo- szył do Singapuru z Jourdain na pokła- nia skutecznego ognia. no zakończoną powodzeniem operację dzie. Okręt 19-go zawinął do stoczni Jo- Do Sajgonu jednostka powróciła 18 „Junon”. W akcji uczestniczyło także po- hore Dockyard i od 22 do 27 maja trafił czerwca, a już 1 lipca Duguay-Trouin wy- nad 800 żołnierzy wojsk lądowych. Ope- na drobny remont do suchego doku. Kad- ruszył do Singapuru. Wraz ze zbiorni- racja, której celem było zniszczenie solar- łub jednostki znajdował się w zadziwiają- kowcem La Charente jednostka przybyła ni w Phu Nghia (w pobliżu Cape Falaise), co dobrym stanie, biorąc pod uwagi wiek rankiem 4 lipca do bazy morskiej Johore, pozwoliła na zdobycie wielu zapasów –25 lat, jednak nadal nie uzupełniono we- gdzie miano dokonać kontroli stanu kad- oraz setek dżonek i sampanów. Do Sajgo- wnętrznej śruby prawej burty, usuniętej łuba. W czasie postoju w dużym suchym nu Duguay-Trouin powrócił 10 paździer- po awarii w lipcu 1949. Po pośpiesznym doku w dniach 5 – 19 lipca, zdemon- nika. remoncie, krążownik przeszedł 27 maja towano uszkodzoną śrubę (zewnętrz- Kontradm. F.P. Jourdain, który 12 paź- do Singapuru, który opuścił 31-go, kie- ną prawej burty), którą zastąpiono przez dziernika zastąpił Mariani na stanowi- rując się w rejon Cape St. Jacques. W to- śrubę wewnętrzną z tej samej strony. Od sku d-cy Dywizjonu Marynarki Wojennej, ku kolejnej misji nadzorczej jednostka za- tej pory wał napędowy śruby wewnętrz- podniósł swą flagę na Duguay-Trouin. trzymała się w Nhatrang (3 – 5 czerwca), nej prawej burty pozostał nie obsadzony. Między 25 października a 5 listopada, po czym ruszyła do zatoki Along, gdzie Sprawdzono również wodoszczelność krążownik operował na podejściach do postój trwał tylko 2 doby. W drodze po- kilku linii nitów i grodzie. Pobyt krążow- Kochinchiny, w rejonie wyspy Poulo-Con- wrotnej jednostka zawinęła do Tourane nika w Johore przedłużył się do 20 lipca, dore i na Zatoce Syjamskiej (Réam, Cône (9 – 12-go), a 14 czerwca powrócila do gdy wyruszył w drogę powrotną z uszko- Islet, Phu-Quoc). Po 29 listopada okręt Sajgonu. dzoną śrubą na pokładzie. Można czy wyszedł z 3 tygodniową misją do Tonki- Biorąc pod uwagę solidny kadłub, so- też nie ją było zastąpić, stało się przed- nu, w toku której odwiedził Cam Ranh lidne turbiny i dobre kotły, kmdr Gal- miotem późniejszych studiów. Okręt sta- (30 listopada – 1 grudnia), Nhatrang leret wprowadził system zapewniający nął na kotwicy w Sajgonie 2 dni później (1 – 3-go), Tourane (4 – 6-go) oraz zato- sprawną eksploatację krążownika. Po za- o godz. 14.00. ka Along (7 – 14-go). W drodze powrot- kończeniu każdej misji, Duguay-Trouin Trochę później, w czasie krótkiego wyj- nej jednostka weszła znów do Tourane znajdował się w 72-godzinnej gotowości ścia w morze (3 – 7 sierpnia), Duguay- 17 grudnia oraz do Port Dayot (18 – 19- przez okres 3 tygodni, co pozwalało na Trouin poszedł do Poulo-Condore i Nha- go), by ostatecznie powrócić 20 grudnia przejrzenie każdego elementu wyposa- trang. Kilka miesięcy wcześniej, został do Sajgonu. żenia, który nie znajdował się w dobrym wyznaczony nowy d-ca krążownika, jed- stanie. W czasie rejsów utrzymywano nak z uwagi na stan zdrowia nie mógł 1950 stałą prędkość między 12 a 15 węzłów, on objąć stanowiska, w związku z czym Po trwającym prawie miesiąc posto- choć w konkretnych przypadkach możli- kmdr Sacaze pełnił służbę przez dodat- ju w Sajgonie, Duguay-Trouin wyruszył we było rozwijanie nawet 25,5 węzła, ale kowe 3 miesiące i dopiero 12 sierpnia zo- 17 stycznia na wody Zatoki Syjamskiej. przez bardzo ograniczony czas. stał zastąpiony przez kmdr P.F.V.M. Gal- W pierwszym rzędzie odwiedził Poulo- Nową misję przeprowadził krążownik leret. Condore (19 –21-go), a następnie kolejno w dniach 10 – 29 lipca, a jej celem było W dniu 23 sierpnia już pod nowym do- wyspę Tekčre (22 – 24-go), Phu-Quoc (25 znów wybrzeże Annamu. Jednostka za- wództwem Duguay-Trouin wyszedł z Saj- – 26-go), Réam (26 – 28-go) oraz Cône trzymała się na wyspie Tagne w zatoce gonu w rejs na wybrzeże Annamu. Już Islet (28 – 20). W drodze powrotnej był Cam Ranh (11 – 13-go), Nhatrang (13 25-go okręt był w Tourane z kontradm. znów postój w Phu-Quoc (30 – 31), a na- – 15-go), Culao Cham (16 – 18-go) i wy- Mariani, a później na wodach Tonkinu, stępnie 2 lutego w Poulo-Obi, 3-go przej- spie Hon Matt (19 – 20). Duguay-Trouin gdzie 28-go rzucił kotwicę na La Noix ście rejonu Cape St. Jacques i nazajutrz kotwiczył później 21 – 24-go w Tourane, w zatoce Along. W trasę powrotna jed- wejście do Sajgonu. skąd złożył 25 lipca krótką wizytę na Wy- nostka ruszyła 4 września, kotwiczą po Do 8 marca Duguay-Trouin nie prze- spach Paracelskich by 27-go znaleźć się drodze na wyspie Hon Matt (6 – 7-go), prowadzał kolejnych misji do Annamu ponownie w Tourane. Do bazy w Sajgo- a później w Tourane (7-go). Następnego i Tonkinu. Pierwsza po przerwie przebie- nie jednostka powróciła 29 lipca.

68 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Francuskie krążowniki 8000 t

Mimo starannej konserwacji, grodzie dostęp do zatoki Along. Duguay-Trouin, Duguay-Trouin powróci-ł do Sajgo wodoszczelne krążownika znajdowa- który przez miesiąc pozostawał w Saj- nu 25 stycznia w związku z koniecznoś- ły się w kiepskim stanie, podobnie rzecz gonie, wyruszył pośpiesznie 20 paździer- cią dokonania napraw. W dniu 6 lutego się miała z siecią instalacji elektrycznej. nika z batalionem spadochroniarzy oraz krążownik z Rebuffel na pokładzie wy- W tej sytuacji należało wziąć pod uwagę 3 oddziały piechoty morskiej (Marine) – ruszył do stoczni Johore Dockyard, któ- konieczność powrotu jednostki do Fran- „Francois”, „Jaubert” i „Montfort” na po- rą osiągnął 8-go. Tam jednostka trafi- cji w bliskiej przyszłości. kładzie. Okręt zmierzał na północ przez ła do doku pływającego „King George Tymczasem jednak rozwój sytuacji 10 godzin ze średnią prędkością 20,6 wę- VI” (12 – 19-go) na naprawę, w trak- zmuszał do pozostawienia Duguay-Tro- zła i kolejnych 30 godzin ze średnią 17 cie której ostatecznie zamontowano na uin w Indochinach. Między 4 a 7 wrześ- węzłów. Transportowane oddziały wylą- wale napędowym prawej burty, śrubę nia jednostka przeprowadzała patrol dowały w zatoce Along rankiem 22 paź- której brakowało od lipca 1949. Śru- na wody Zatoki Syjamskiej (wyspa Koh dziernika. ba, która nadeszła z Sajgonu, była inna Rong Sam Lem, Ream i ConeIslet z po- Po szybkim dostarczeniu nowego ba- od wszystkich 3 pozostałych. Miała je- stojem w Poulo-Condore), gdy uległa po- talionu na pole walki, Duguay-Trouin po- dynie trzy pióra, a jej średnica wynosiła gorszeniu generalna sytuacja wojskowa wrócił 28 października do Sajgonu. 4,90 m, zamiast 4,60 m jak w przypad- w Tonkinie. W dniach między 17 września a 20 ku pozostałych. Stwierdzono także, że Duża kolumna wojsk francuskich, wy- października lub między 28 październi- przedni skraplacz znajdował się w bar- cofująca się z Caobang, została zmieciona ka a 24 listopada, Duguay-Trouin wymie- dzo złym stanie. W toku generalnej in- przez Viet-Minh, co zmusiło do pozosta- nił swój radar S.A. 2 na zestaw S.A. 1 ze spekcji zauważono, że kadłub jednostki wienia Langson (wrzesień – październik). slupa Dumont d’Urvile. znajduje się, w o wiele gorszym sta- Sytuacja była poważna, bowiem nieprzy- W dniu 24 listopada krążownik po- nie niż jeszcze w maju 1950. Krążow- jaciel nacierał ku morzu. wrócił do Tonkinu. Od 27 do 30-go ko- nik wyszedł z Singapuru 20, a Sajgon Zmiany nastąpiły w dowództwie fran- twiczy ł w Hajfongu, a następnie prze- osiągnął 22 lutego. cuskich sił morskich na Dalekim Wscho- ciął zatokę Along i 1 grudnia stanął Po niemal miesięcznym postoju w Saj- dzie. W związku z objęciem stanowiska w Campha. Między 3 a 11 grudnia jed- gonie, Duguay-Trouin wyruszył 20 marca z-cy szefa sztabu marynarki wojennej, nostka znajdowała się w Ha-Coi, po ne- do Tonkinu z d-cą Dywizjonu Morskiego Jourdain z dniem 1 września przestał być gocjacjach dotyczących niezauważone- na pokładzie. Siły Viet-Minh pojawiły się d-cą Dywizjonu Morskiego. Kmdr Galle- go przejścia między wyspami Kersaint w połowie miesiąca na kierunku Hajfon- ret z Duguay-Trouin, z dniem 1 września i Chateaurenault. Działa okrętu wiele gu nadciągając od strony wzgórz Dong- objął czasowo wspomniane stanowisko pomogły francuskim oddziałom i efek- Trieu. dowódcy Dywizjonu, do czasu dotarcia tywnie zabezpieczały rejon Moncay. Krążownik zajął 23 marca pozycję wyznaczonego na nie G.L.J. Rebuffel, W dniu 5 grudnia oddział desantowy w Sing Bach Dang na kotwicowisku który objął funkcję 18 października. z krążownika sprawdził wyspę Kersaint, Quang-Yen, wraz z eskortowcami Savor- W dniu 11 października Duguay-Trouin a 25-go uczynił to samo z północną częś- gnan de Brazza i Chevreuil. został ponownie uhonorowany pochwalą cią wyspy Ke-Bao. 28 grudnia Duguay- Ofensywa Viet-Minh rozpoczęła się w Rozkazie Marynarki Wojennej: Trouin przykrywał ogniem lądowanie na w końcu marca i zadaniem dział wszyst- „Pod dowództwem kmdr Galleret Du- Ha-Coi, a rankiem następnego dnia na kich 3 francuskich okrętów było unie- guay-Trouin w czasie szeregu akcji nad- wyspie Tien-Yen. W dniu 30-go jednostka możliwienie nieprzyjacielowi przekrocze- zorczych i patroli przeprowadzonych na wspierała nowe lądowanie w rejonie na nia rzeki. W trwającej od 23 marca do 12 wodach Indochin wniósł znaczący wkład wschód od Pointe-Pagode. kwietnia bitwie o Dong-Trieu, działa Du- w operacje: Krążownik otrzymał rozkaz zabez- guay-Trouin pomogły ocalić Hajfong i wy- – w Tonkinie w ramach operacji «Ju- pieczyć oblężenie Tien-Yen, pozycji, któ- walczyły dla okrętu pochwałę w Rozka- non» 5 października 1949 ra panowała nad regionem węglowym zie Sił Morskich. – w Annamie, przeprowadzając szereg i zatoką Along. Po przeprowadzeniu ryzy- Przed powrotem 29 kwietnia do Saj- niszczycielskich bombardowań, zwłaszcza kownego rozpoznania łodzią pokładową gonu, krążownik zatrzymywał się kolejno celów wojskowych w Tam-Ky i Sa Huynh. krążownika, d-ca okrętu postanowił wy- w Campha (22 – 23-go), w zatoce Apo- Oddział desantowy okrętu wniósł znaczą- korzystując wysoką wodę, wprowadzić wan na południu wyspy Cac Ba ( 23 – 25- cy wkład w operacje desantowe w delcie okręt kanałem niemal do Pointe-Pagoda, go), Tourane (26 – 27-go) i po raz ostatni rzeki Saigon na ile tylko pozwalało zanurzenie. 28 kwietnia w Nhatrang – dzięki perfekcyjnemu wykonaniu roz- W okresie między 30 kwietnia a 8 kazów i wysokiemu poziomowi wyszkole- 1951 maja, okręt znajdował się w stanie 72 go- nia, krążownik nigdy nie przestawał pod- Do 23 stycznia stojący na kotwicowi- dzinnej gotowości do wyjścia w morze. trzymywać najlepszych tradycji francuskiej sku w Tien-Yen, Duguay-Trouin prowa- W dniu 9 maja krążownik wyszedł z krót- marynarki wojennej na Dalekim Wscho- dził wielokrotnie ostrzał ze swych dział ką misją na wody Zatoki Syjamskiej. dzie”. tak w dzień jak w nocy. Tym sam zabez- W jej trakcie zatrzymał się w Poulo-Con- Pochwała zawiera także odznaczenie pieczał podejście do Tien-Yen, które pano- dore, a później w Kampot (11 – 12-go), Croix de Guerre (za operację zagranicz- wało nad strefą nabrzeżną Campha aż po Ream (12 – 14-go) i ponownie w Poulo- ną) z Palma dla kmdr Galleret. chińską granicę, gdzie francuskie oddzia- Condore (15 – 16), po czym 17 maja po- Wobec trudnej sytuacji wojskowej P.A.P. ły mężnie wytrzymywały nieprzyjacielski wrócił do Sajgonu. Ortoli, d-ca sił Marynarki Wojennej na nacisk. Wielu z żołnierzy rannych, trafiało Kmdr Galleret zakończył służbę i opuś- Dalekim Wschodzie, pospieszył z pomo- na pokład krążownika, którego izba cho- cił jednostkę w dniu 19 maja. Został za- cy armii, koncentrując ile tylko było moż- rych pełniła funkcję wysuniętego punktu stąpiony przez kmdr H.S.A. Tezenas de liwe jednostek w Tonkinie aby utrzymać chirurgicznego. Montcel, który odziedziczył okręt znisz-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 69 Francuskie krążowniki 8000 t czony trudną służbą. Kmdr Galleret do- mógł stale przyczyniać się sukcesu francu- ców. Rozkaz jednak anulowano, i okręt wodził krążownikiem w ostatnich mie- skich sil zbrojnych”. trafił w ręce d-cy 3 Dystryktu Morskiego. siącach, który był okresem szczególnie Pochwała zawierała także odznacze- Proces odstawiania krążownika do re- trudnym dla francuskich sił zbrojnych. nie Croix de Guerre z pozłacaną Srebrną zerwy, z mocno zmniejszoną załogą roz- Pod jego dowództwem, Duguay-Trouin Gwiazdą dla kmdr Galleret. poczęto 1 listopada. Między innymi mi- przepłynął ponad 25 000 Mm i uczestni- Po pełnych 4 latach służby, mocno już nisterialny rozkaz z 18 października czył w 18 ostrzałach celów brzegowych zużyty Duguay-Trouin przygotowywał się przesuwał okręt do grupy „Special B” (631 pocisków kal. 155 mm), nie wspomi- do powrotu do Metropolii, gdzie czekało rezerwy z dniem 1 grudnia. Ostatecznie nając już o wielu akcjach na lądzie, prze- go rozbrojenie. datę przesunięcia do rezerwy nieco prze- prowadzonych przez jego oddział desan- Po szeregu prac przygotowawczych, sunięto i „stary dobry sługa” został zali- towy. Było to szczególnie chwalebne, gdy gdy dobra pogoda powalała na bezpiecz- czony do tej kategorii 15 grudnia. Wów- uwzględnimy fakt iż w okresie między ny powrót, krążownik przeprowadził czas też opuścił jednostkę jej kapitan. październikiem 1950 a marcem 1951 na w dniach między 2 a 7 września próby Od 29 stycznia do 21 lutego Duguay- okręcie było tylko ¾ etatowej załogi. (404 gotowości. 3-go jednostka poruszała się Trouin znajdował się w doku Vauban, zamiast 532). przez 6 godzin z prędkością ekonomicz- gdzie zdemontowano jego 4 śruby napę- Duguay-Trouin pozostawał w Sajgonie ną 15 węzłów, a 7-go przez ten sam czas dowe. Okręt został ostatecznie wycofany przez kilka tygodni, między 18 maja a 20 sprawdzano główne turbiny. Przy pręd- ze służby z dniem 29 marca. czerwca, w stanie 72 godzinnej gotowo- kości ekonomicznej na turbinie central- ści. Wykorzystano ten okres na wymianę nej, zasięg zmniejszył się do 3000 Mm, 1953 rurek w przednim skraplaczu, który znaj- jednak z wykorzystaniem bocznych wzra- Stary krążownik został w dniu 27 mar- dował się w złym stanie. stała do 4000 Mm. ca sprzedany przez państwo w Tulonie za Od 26 czerwca do 20 lipca jednostka Duguay-Trouin, który w Indochinach kwotę 109 mln. franków firmie C.O.F.A. przeprowadziła misję nadzorczą na wy- został zastąpiony przez lotniskowiec Arro- (grupa złomownicza) z klauzulą, że zło- brzeżu Annamu, kotwicząc kilka razy manches i lekki krążownik Le Malin, wy- mowanie zostanie przeprowadzone na w Nhatrang, z czego najbardziej znaczą- ruszył do Francji 22 września. Rebuffel, obszarze Tulonu. Nabywca zagwaran- cy był postój 15 lipca, gdy Rebuffel pod- który znajdował się na pokładzie, opuścił tował także zwrot metali nieżelaznych niósł swoją flagę na krążowniku, przed okręt z honorami w Cape St. Jacques. (miedzi i ołowiu) marynarce wojennej do powrotem jednostki 20 lipca do Sajgonu. Pierwszy postój wypadł w Singapurze ponownego wykorzystania. W dniu 3 sierpnia 1951 w nowej po- 22 – 26 września, gdzie Duguay-Trouin Dostarczony pod palniki złomiarzy sta- chwale w Rozkazie Sił Zbrojnych, Orto- przyjął dodatkowe paliwo, w związku ry krążownik nie uczestniczył już w de- li, dowodzący Siłami Morskimi na Da- z kryzysem Mossadegh w Iranie. Między montażu Imperium, którego pomagał lekim Wschodzie, wychwalał wspaniałe 1 a 5 października jednostka znajdowała bronić. osiągnięcia Duguay-Trouin, w następują- się w Colombo. Do Dżibuti okręt dotarł cych słowach: 11-go, a już w nocy z 12/13-go wyruszył * * * „Pod dowództwem kmdr Galleret, od 3 w dalszą drogę. 16 października krążow- Na zakończenie, Duguay-Trouin był grudnia 1950 do 11 grudnia 1950, na ko- nik wszedł do Suezu, a w nocy z 16/17-go uważany przez swoich kapitanów za twicowisku Ha-Coi, a od 18 grudnia 1950 pokonał Kanał. Do Tulonu jednostka wy- okręt o wspaniałych właściwościach, do 23 stycznia 1951 na kotwicowiskach szła z Port Said 17 października o godz. przewyższający krążowniki które zbu- Ha-Coi i Tien-Yen w czasie bitwy pod Tien- 15.00. dowano po nim. Jednostka była łatwa Yen i Vinh-Yen, oraz od 23 marca 1951 do Korzystając z dobrej pogody, Duguay- w manewrowaniu w dobrych warun- 12 kwietnia 1951 na kotwicowisku Quang- Trouin osiągnął Tulon rankiem 22 paź- kach pogodowych. Jej siłownia była Yen w czasie bitwy na wzgórzach Dong dziernika, równo miesiąc po opuszcze- wspaniała i godna zaufania. Z drugiej Trieu, wzdłuż Drogi Kolonialnej 18. niu Sajgonu. Odświętnie wyczyszczony strony zasięg, był wyjątkowo mały jak – był pierwszym dużym okrętem, któ- z powiewającą flagą, krążownik był uro- na krążownik co wszyscy jednomyślnie ry zaryzykował wejście na obszar działań, czyście witany przez Prefekta Maritime podkreślali. trudnodostępny i pokryty wąskimi, krętymi i jego zastępcę, przy dźwiękach orkiestry, Bardzo wielu dowódców Duguay-Tro- kanałami którzy oddawali hołd zasłużonej jednost- uin osiągnęło rangi admiralskie: koman- – prowadził silne wsparcie ogniowe, wy- ce. W okresie 4 lat krążownik przeszedł dorzy Dumont, Oge, Thouroude (dwóch strzeliwując pociski kal. 155 mm i oświet- ponad 70 000 Mm, co stanowiło ekwiwa- ostatnich dopiero po opuszczeniu mary- lające, dzięki czemu możliwy był francuski lent 3,5 opłynięcia równika. narki wojennej), Le Bonzec, Petit, Nou- sukces w Tonkinie Kmdr Tezenas du Montcel miał satys- vel de la Flèche, Trolley de Prévaux (po- – jego oddziały desantowe przeszuka- fakcję przyprowadzenia starego krążow- śmiertnie) i Sacaze – wszyscy uzyskali ten ły wyspę Kersaint 5 grudnia 1950 oraz 22 nika do domu. W czasie całej podróży stopień, D’Harcourt i Danbé zostali wi- grudnia 1950 północną część wyspy Ke- jednostka nie korzystała z pomocy ho- ceadmirałami, podobnie Champion, tyle Bao, a także przez 17 dni zabezpieczały lowników, nawet w Singapurze i Colom- tylko że w Sekcji 2 (wywiad). Wyżyny hie- miasto Quang Yen bo, które w tym czasie należały do naj- rarchii – stopień pięciogwiazdkowego ad- – zapewniał funkcjonowanie wysunię- bardziej zatłoczonych portów świata. mirała uzyskali kmdr por. Barthélemy tego punktu chirurgicznego, który obsłużył W początkach października, gdy Du- i kmdr Galleret. setkę rannych, w tym wielu zapewnił ope- guay-Trouin znajdował się jeszcze w dro- racje pod znieczuleniem dze do domu, rozpatrywano pomysł skie- (ciąg dalszy nastąpi) – dzięki wysiłkom załogi kierowanej du- rowania jednostki do Lorient, gdzie miała chem esprit de corps, mimo szeregu trud- pełnić służbę w charakterze hulka miesz- Tłumaczenie z języka angielskiego ności związanych z wiekiem jednostki, kalnego dla załóg budowanych eskortow- Maciej S. Sobański

70 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Prototypowy Sleipner krótko po wcieleniu do służby z numerem burtowym „P 950”. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Jarosław Malinowski Zimnowojenni strażnicy Oslofjordu

Geneza i budowa jednostek burtowym „P 950”. Natomiast drugą zujących moc poprzez przekładnie na 2 Pod koniec lat pięćdziesiątych, Roy- jednostkę, dla której wybrano nazwę wały śrubowe. al Norwegian Navy składała się z ek- Balder rozpoczęto budować w Nylands Prędkość maksymalna wynosi 21 samerykańskich i brytyjskich okrętów Verksted w Oslo w 1964 roku. W trak- węzłów, zasięg nigdy nie został oficjal- wojennej budowy. W realiach poten- cie budowy nazwę zmieniono na Aeger nie opublikowany przez Norwegów. cjalnej wojny atomowej okręty te, po- (Æger), wodowanie nastąpiło 24 wrześ- Uzbrojenie jak na okręty tej wielkości mimo rozlicznych modernizacji były nia 1965 r., wejście do służby 31 marca jest dosyć silne, z przewagą broni ZOP. już przestarzałe. Dlatego niezbędnym 1967 r. z numerem burtowym „P 951”. Na dziobie zabudowano uniwersal- stało się odnowienie stanu floty. Nowy, ne wieżowe amerykańskie działo Mk trzeba przyznać bardzo ambitny pro- Opis konstrukcji 34 L/50 kal. 76,2 mm3, służące do zwal- gram z 1959 roku, przewidywał budo- Jednostki charakteryzują się ładną czania celów morskich, powietrznych wę 15 okrętów podwodnych w Niem- i harmonijną sylwetką, charakterystycz- czech Zachodnich, 5 fregat według ną dla lat sześćdziesiątych. Posiada ona 1. Fregaty typu Oslo, zbud. 1963-1966, wyp. 1450/1745 t, wymiary 96,60 x 11,20 x 5,50 m, na- amerykańskiej dokumentacji oraz 5 kadłub z wzniosem dziobowym i zała- pęd turb. par. 20 000 KM, prędkość 25 w. uzbr.: korwet i 20 kutrów artyleryjskich we maniem burt, pomost bojowy z masz- 4 x 76 mm, 6 wt. 324 mm, miotacz „Terne”, zało- 1 ga 151. Modernizowane w latach 1987-91, zamiast własnych stoczniach . W dużym stop- tem, za nim opływowy komin. Przed 2 x 76 mm zamontowano 8 r.plot. „Sea Sparrow” niu budowa okrętów była finansowa- pomostem zamontowano działo artyle- i 4 r.pokr. „Penguin”. Obecnie sukcesywnie zastępo- na z amerykańskiej pomocy wojskowej rii głównej, na rufie działko przeciwlot- wane przez fregaty typu Nansen. Okręty podwodne typu Kobben, zbud. 1963-1965, wyp. 350/472 t, wy- (Military Assistance Programe), jednak nicze i broń ZOP. Korwety nie posiada- miary 45,40 x 4,60 x 4,30 m, napęd diesel-elektrycz- program budowy korwet został okro- ły iluminatorów w celu ochrony przed ny 1200 +1800 KM, prędkość 12/18 w., uzbr. 8 wt jony do 2 jednostek, im też poświęcony skutkami działania broni ABC, dlatego 533 mm, załoga 18-20. Obecnie wycofane, 4 jed- nostki w służbie polskiej MW. jest niniejszy artykuł. kadłub zbudowany był w formie gazo- Kutry artyleryjskie typu Storm, zbud. 1963-1968, Jednostki te według terminologii nor- szczelnej cytadeli z nadciśnieniem po- wyp. 100/135 t, wymiary 36,5 6,10 x 1,50 m, napęd siln. wysokopr. 6000 KM, prędkość 32 w., uzbr: 1 x weskiej były klasyfikowane jako patro- wietrza wewnątrz. 76 mm,1 x 40 mm, od 1970 dodatkowo 6 r. pokr. lowce (patruljefartöjer) i miały zastąpić Wyporność standardowa wyno- „Penguin”. Obecnie wycofane, część kutrów po de- wysłużone wojenną służbą stare eskor- si 600 t, natomiast wyporność pełna montażu rakiet przekazana Litwie, Łotwie i Estonii. 2. Torpedowce typu Odin/Sleipner, zbud 1935- towce (eks-torpedowce) typu Odin/Sle- 780 t. Maksymalna długość kadłuba 1939, wyp. 597/708 t, wymiary 74,00 x 7,80 x 3,00 ipner, przedwojennej jeszcze budowy2. to 69,40 m, szerokość 8,30 m, a zanu- m, turb. par. 12 500 KM, prędkość 30 w., załoga 75 Stępkę pod prototypowy Sleipner po- rzenie maks. 2,70 m (wg innych źródeł ludzi. Uzbr.: pierwotnie 2-3 x 76 mm, 1 x 40 mm, 2 wt 533, po mod. 1953-1954; 3 x 76 mm, 2 x 40 łożono w Akers Mek. Verksted w Os- 69,00 x 8,00 x 2,50 m). mm, 2 x 30 mm. Wycofane w 1959 roku. lo w 1963 roku. Wodowanie nastąpi- Napęd składa się czterech silników 3. Działo Mk 34 było montowane w U.S. Navy m.in. na zmodernizowanych fregatach typu Claud ło 9 listopada 1963 r., a wcielenie do wysokoprężnych Maybach MTU o łącz- Jones, fregatach dozoru radarowego Edsall oraz no- służby 29 kwietnia 1965 r. z numerem nej mocy 8800 KM (6470 kW), przeka- wych kutrach artyleryjskich typu Asheville.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 71 Zimnowojenni strażnicy Oslofjordu

Aeger po zmianie numeru burtowego na „F 310”, lecz jeszcze przed modernizacją. Fot. zbiory Arthur D. Baker III i lądowych. Posiada ono maksymalny sowany przez Amerykanów w czasie II łów wynoszą 1 sek., zasięg strzału od kąt podniesienia 85°, szybkostrzelność wojny światowej. 400 do 900 m. 50 strzałów na minutę, zasięg maksy- Sześcioszynowa wyrzutnia jest za- Sam pocisk napędzany jest silnikiem malny ognia 12,8 km, masa pocisku wieszona kardanowo i może być wy- rakietowym na stały materiał pędny, 6 kg. Do kierowania ogniem z lewej chylana w poziomie o 360°, natomiast jego długość wynosi 1,97 m, średnica strony wieży zainstalowano radar Mk w pionie od 45° do 75°. Wyrzutnia jest 0,2 m (wg innych 0,23 m), masa 120 63 w kształcie talerza. ustawiana przez silniki elektryczne kg (głowica 48 kg Torpex). Oczywiście Do zwalczania, głównie celów po- sterowane z centrali z dokładnością zbudowano kilka serii pocisków ozna- wietrznych zamontowano na rufie, ±0,25°. Ponadto wyrzutnia jest stabili- czonych Mk 7, Mk 8 i najnowszą Mk standardową broń tego okresu norwe- zowana przeciw przechyłom bocznym 10, stąd mogą wynikać pewne różnice. skiej marynarki, działko Bofors L/70 w zakresie do 20° i wzdłużnym do 5°. Zastosowano w nim kombinowa- kal. 40 mm. Jego maksymalny kąt pod- Ładowanie odbywa się automatycz- ny zapalnik zbliżeniowo-czasowy, któ- niesienia to 90°, szybkostrzelność 300- nie w położeniu pionowym przez po- ry uruchamia się dopiero po przebyciu 330 strzałów na minutę, zasięg ognia dajnik łańcuchowy komory amunicyj- 4 km, masa pocisku 0,853 kg. nej i trwa 40 sek. Ciężar załadowanej 4. Później prace i produkcję przejęła znana nor- Na nadbudówce, za kominem zabu- wyrzutni wynosi 3 t. Odstępy wystrza- weska firma zbrojeniowa Kongsberg. dowano dwie trzyrurowe wyrzutnie Mk Rakietowy pocisk przeciwpodwodny Mk 7. 32 kal. 324 mm, przystosowane do wy- Fot. „Jane’s Fighting Ships”. strzeliwania torped o napędzie turbino- Wyrzutnia pocisków systemu „Terne” w trakcie prób, dobrze wym Honeywell Mk 46. Posiadają one widoczne prowadnice oraz pociski na nich. Fot. „Przegląd Morski” długość 2,60 m, masę 232,4 kg (w tym głowica 44 kg), zasięg 11 km, prędkość 40 w. Głównym jednak orężem okrętów przeznaczonym do zwalczania okrę- tów podwodnych jest system „Terne III”. Składa się on z wyrzutni rakie- towych bomb głębinowych umiesz- czonej w specjalnej osłonie za nadbu- dówką, sonaru, oraz centrali strzelań. Prace nad tą ciekawą bronią zosta- ły rozpoczęte przez Norwegian Defen- ce Resarch Establishment4 pod koniec lat pięćdziesiątych w kooperacji z U.S. Navy. Jako podstawę wyjściową wyko- rzystano system Mk 3 „Mousetrap”, sto-

72 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Zimnowojenni strażnicy Oslofjordu ustalonej głębokości lub czasu zrzuce- wety brały udział w licznych NATO- ped kal. 324 mm, prace na Sleipner za- nia do wody, w zależności od ustawie- wskich manewrach, od Jutlandii po kończono w sierpniu 1988 r., na Aeger nia. Przylądek Północny, wykazując nad- w maju 1989 r. Ze względu na ciasnotę Strzelaniem kieruje centrala, któ- spodziewanie dobre właściwości mor- miejsc sypialnych, nie odbywano dłuż- ra zbiera informacje o celu z wyko- skie. szych rejsów szkolnych, jedynie krótsze rzystaniem sonarów, m.in. takich jak: W roku 1972 dokonano zamiany nu- wzdłuż norweskich wybrzeży. azymut, głębokość, zanurzenie, pręd- merów burtowych. I tak Sleipner otrzy- W nowej roli służba okrętów nie była kość. Przelicznik w centrali przelicza te mał „F 311” zamiast „P 950”, Aeger jednak zbyt długa, gdyż już w 1992 dane, uwzględnia też parametry ruchu „F 310” w miejsce „P 951”. roku odstawiono je do rezerwy w ocze- własnego okrętu, kierunek i prędkość W tym samym roku korwety pod- kiwaniu na dalsze losy. wiatru. Po ustaleniu współrzędnych po- dano większej modernizacji. W jej ra- Sleipner został po rozbrojeniu zato- łożenia celu podaje dane do wyrzutni mach dokonano następujących zmian: piony w czerwcu 2002 roku jako okręt- rakiet. • Zdemontowano radar kierowania cel. Dokonał tego jeden z kutrów rakie- Całość uzbrojenia ZOP uzupełnia- ogniem Mk 63, który zastąpiono dwo- towo-torpedowych typu Hauk w czasie ły dwie tradycyjne zrzutnie grawitacyj- ma szwedzkimi celownikami optoe- prób szwedzkiej torpedy Tp 6135. Od- nych bomb głębinowych na rufie, które lektronicznymi TVT-300. Zamontowa- nośnie losów Aeger to brak jakichkol- można było wymienić na tory minowe. no je na dachu pomostu i za wyrzutnią wiek informacji o nim, nie wykluczone Do wykrywania celów morskich na „Terne”. więc że okręt stoi jeszcze w jakimś za- maszcie zamontowano amerykański • Zamiana radaru OPS-18-1 na pomnianym fiordzie. radar OPS-18-1, natomiast przed nim TSM 2633 Spherion firmy Thomson. na wysięgniku radar nawigacyjny Dec- • Wyremontowano wyrzutnie tor- Bibliografia ca 2002. Wykrywaniem celów podwod- ped, przystosowując je do brytyjskich 1. Blackman R.V.B (red.), Jane’s Fighting Ships nych zajmował się aktywny sonar AN/ torped o napędzie elektrycznym BAE 1971-72, London 1971. SQS-36, również amerykańskiej pro- Systems „Stingray”. Posiadają one dłu- 2. Gardiner R. (red.), Conway`s Fighting Ships dukcji. Zamontowany on był w dielek- gość 2,60 m, masa 267 kg (w tym 45 kg 1947-1982. Part I: The Western Powers, London trycznej, wysuwanej z kadłuba opły- głowica), prędkość 45 w, zasięg 8 km/45 1993. wowej osłonie w części dziobowej. w.). 3. Gradelius E., Marinekalender 1992, Stockholm O sonarze ataku systemu „Terne” brak • Zamieniono sonar AN/SQS-36 no- 1991. informacji. wym, aktywnego poszukiwania i ata- 4. Grove E., NATO Major Warships – Europe, Lon- Jako system WRE korwety otrzymały ku Simrad TSM 2622 Spherion firmy don 1990. dwie 3-rurowe wyrzutnie celów pozor- Thomson. 5. Sharpe R. (red.), Jane`s Fighting Ships 1992-93, nych Mk 36 SRBOC. Całość wyposaże- • Generalnemu remontowi podda- Coulsdon 1992. nia uzupełnia radionamiernik zamon- no wyrzutnię „Terne”. 6. Żytnowski B., System „Terne”, Przegląd Morski” towany na szczycie masztu oraz liczne Pod koniec lat osiemdziesiątych po- nr 5/1961. anteny prętowe. stanowiono okręty przebudować do ce- 7. Internet. Załoga korwet liczyła 62 ludzi, w tym lów szkoleniowych, aby mogły zaokrę- 8. Materiały własne. ok. 10 oficerów. Pomieszczenia zało- tować 30 kadetów. Zabudowano nowe gi posiadały duży komfort, a to z ra- koje, zdemontowano wyrzutnie tor- 5. www.youtube.com/watch?v=mgNtEL2C3g cji działania jednostek w niesprzyjających wa- Sleipner w 1989 roku jako okręt szklony, m.in. widoczny brak okrągłego radaru Mk 63 kierowania ogniem, runkach klimatycznych na wieży działa kal. 76 mm i wyrzutni torped. Fot. Gyssels Gilbert wód okalających Nor- wegię. Do środków ratowni- czych należały, pneuma- tyczna łódź motorowa na wysięgniku z prawej strony komina, oraz po dwie pneumatyczne tra- twy ratunkowe na ścia- nach obu bocznych czę- ści pomostu bojowego.

Służba jednostek Była ona charaktery- styczna dla okrętów tego okresu, czyli dozór wej- ścia do Oslofjordu, pro- wadzącego do stolicy kraju Oslo przed siłami podwodnymi i dywer- syjnymi potencjalnego przeciwnika. Nadto kor-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 73 Tekst Mała indyjska fregata Andaman typu Petya. Dwie bliźniacze jednostki Kiltan i Katchall walnie przyczyniły się do powodzenia ataków na Karaczi. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Działania morskie

Krzysztof Hanuszek Indie – Pakistan 1971

Tło konfliktu wały się pewne sympatie i antypatie co zycyjnej powodowało nasilenie repre- Pakistan i Indie powstały jako nie- do państw trzecich które na forum mię- sji co skutkowało zbrojnym oporem, re- podległe państwa po II wojnie świato- dzynarodowym popierały jedną ze stron zultatem czego wzmagano represje i tak wej. Proces ten nie był łatwy, gdyż hi- (ich postawa w tym względzie wynika- dalej. Ostatecznie w Pakistanie Wschod- storyczne terytorium Indii – będące ła z szerszego kontekstu polityki świa- nim miała de facto miejsce wojna domo- kolonią brytyjską – było zamieszkiwane towej). Indie utrzymywały poprawne wa. Pragnąc osłabienia Pakistanu, Indie przez liczne grupy etniczne i wspólno- stosunki z dawnym kolonizatorem Wiel- popierały działania opozycji w Pakista- ty religijne, co już samo w sobie rodzi- ką Brytanią oraz nawiązały bliskie kon- nie Wschodnim (o czym dalej). Nadto ło niebezpieczeństwo konfliktów. Głów- takty z ZSRR. Natomiast Pakistan zna- zarysował się poważny problem. Niepo- na, choć nie jedyna linia podziałów lazł się w orbicie wpływów USA, nadto koje w Pakistanie Wschodnim powodo- biegła na płaszczyźnie wyznaniowej. zbliżył się do ChRL. Sytuacja politycz- wały napływ uchodźców do Indii. Róż- Z jednej strony stali Muzułmanie z dru- na Pakistanu była skomplikowana. Sto- ne źródła odmiennie oceniają ich liczbę giej Hindusi. Dlatego też zdecydowano lica państwa znajdowała się Pakistanie – najniższe szacunki mówią o 2 milio- o utworzeniu dwóch państw: Indii i Pa- Zachodnim, tam też koncentrowało się nach (!) ludzi. Zaistniała sytuacja skłoni- kistanu. Ten ostatni miał być państwem życie polityczne i ekonomiczne. Miesz- ła kierownicze gremia Indii do podjęcia Muzułmanów. Istotny problem stanowi- kańcy Pakistanu Wschodniego czuli się decyzji o wojnie z Pakistanem. ła geografia, bowiem tereny zamieszka- pod każdym względem upośledzeni wo- ne w większości przez Muzułmanów le- bec współobywateli z zachodu. Dlatego Indie – Pakistan siły i środki żały na dwóch przeciwległych (patrząc rozpoczęli działania polityczne a wobec Na wstępie należy zaznaczyć, że siły z zachodu na wschód) krańcach In- braku efektów również zbrojne wystą- zbrojne tak Indii jak Pakistanu nie są ty- dii. W ten sposób Pakistan składał się pienia. Miała miejsce postępująca rady- powymi armiami państw trzeciego świa- z dwóch części: Pakistanu Zachodniego kalizacja żądań: od równouprawnienia ta. Tradycje nowoczesnych sił zbrojnych i Pakistanu Wschodniego. Relacje mię- poprzez postulat autonomii, aż do prag- sięgają czasów kolonialnych. W zmaga- dzy Indiami a Pakistanem od początku nienia utworzenia niezależnego pań- niach I i II wojny światowej (nie licząc były fatalne i nie uniknięto wojen między stwa. Nastąpił też klasyczny efekt spirali innych konfliktów) jednostki indyjskie obu państwami. Przy tym wykrystalizo- przemocy: wzmożenie działalności opo- – w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Na-

74 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Działania morskie Indie – Pakistan 1971 rodów – brały aktywny udział. Po uzy- ści szefa sztabu MW i miano pełne za- Komitetu Szefów Sztabów, którym kie- skaniu niepodległości i podziale armii, ufanie co do ich skuteczności i nieza- rował szef sztabu wojsk lądowych gen. lotnictwa i floty między Indie i Pakistan wodności (jak się okazało była to opinia Manekshaw. Indyjskie przywództwo zachowano wiele z brytyjskiego (a tym w pełni uzasadniona). Pomimo manka- podjęło decyzje o wojnie z Pakistanem samym zachodniego) charakteru. Prze- mentów, okręty zakupione w ZSRR sta- w marcu 1971 r., wkrótce siły zbrojne jawia się to po dziś dzień w stopniach nowiły istotne wzmocnienie indyjskiej przystąpiły do jej planowania. Indyjscy wojskowych, wzorach umundurowania MW, szczególnie kutry rakietowe. Co politycy postawili przed siłami zbrojny- i ramach organizacyjnych. Co ważne siły należy podkreślić Pakistan nie posiadał mi jasno sprecyzowane zadania (w po- zbrojne obu państw są w pełni zawodo- okrętów z podobnym uzbrojeniem. Jeśli przednich konfrontacjach militarnych we (nie licząc oczywiście formacji ochot- chodzi o MW Pakistanu to siły nawodne indyjskie przywództwo i siły zbrojne niczych, rezerwowych i organizacji pa- były całkowicie przestarzałe, natomiast działały bez spójnego planu i tylko lepiej ramilitrnych). Oficerowie zdobywają duży potencjał miały siły podwodne, lub gorzej reagowały na wydarzenia). kwalifikacje w ojczyźnie oraz zagranicą w tym wówczas nowoczesne, francu- Zakładano, że dojdzie do sytuacji w któ- w tym w Wielkiej Brytanii i USA. Po- skiej budowy o okręty podwodne typu rej Pakistan pierwszy rozpocznie działa- ziom wiedzy teoretycznej i umiejętności Daphné. Warto też odnotować, że paki- nia wojenne, planowano szybkie przej- praktycznych oficerów jest wysoki, nie stańska MW posiadała miniaturowe o.p. ście własnych sił do działań zaczepnych. ustępuje światowemu. Wyszkolenie i dy- włoskiego typu SX 404. Słabym punk- Marynarce wojennej postawiono na- scyplina żołnierzy też stoją wysoko. Je- tem obu stron był brak dobrej współ- stępujące zadania: ochrona wybrze- śli chodzi o najbardziej interesującą nas pracy z lotnictwem. Tutaj korzystnie ża, baz wojennomorskich, portów han- materię, to marynarki obu państw były wyróżniały się Indie, które dysponowa- dlowych i żeglugi; przerwanie połączeń długo traktowane jako „ubodzy krew- ły lotnictwem morskim wyposażonym morskich obu części Pakistanu ze sobą ni” przez ministerstwa obrony i szta- między innymi w samoloty odrzutowe i światem zewnętrznym; zneutralizowa- by generalne. Priorytet miały lotnictwo i śmigłowce (do służby wchodziły, wów- nie sił morskich przeciwnika w Pakista- i wojska lądowe. Efektem takiego sta- czas bardzo nowoczesne, maszyny typu nie Wschodnim i ograniczenie zdolno- nu rzeczy było zaniedbanie flot, szcze- „Sea King”). Zdolność operacyjną lotni- ści działania, a jeżeli będzie to możliwe gólnie pakistańskiej. Tendencja ta ule- ctwa morskiego wydatnie podnosił fakt zniszczenie głównych sił pakistańskiej gła pewnej zmianie, przede wszystkim posiadania przez Indie lotniskowca. Pa- MW bazujących w Pakistanie Zachod- w Indiach. Dzięki tradycyjnym kontak- kistan lotnictwa morskiego nie posiadał, nim. Przygotowując się do działań wo- tom z Royal Navy Indie mogły liczyć a jak już wspomniano współpraca z siła- jennych planowano nawiązanie współ- na brytyjskiej budowy okręty i dostęp mi powietrznymi daleka była od satys- pracy z innymi rodzajami sił zbrojnych, do technologii (sonary, radary, systemy fakcjonującej. w szczególności z lotnictwem – przepro- uzbrojenia etc.). Ponadto zacieśnienie Jeśli chodzi o rozmieszczenie sił i sta- wadzono nawet wspólne ćwiczenia – kontaktów z ZSRR przyniosło dla MW wiane cele to rzecz przedstawiała się na- ale jak czytelnik niebawem się przekona Indii wymierne korzyści w postaci zasi- stępująco. Siły zbrojne Indii podlega- praktyczna realizacja tych planów w wa- lenia floty licznymi jednostkami: okrę- ły kierownictwu politycznemu państwa. runkach wojny daleka była od perfekcji. tami podwodnymi proj. „641” (Foxtrot Aspekt stricte wojskowy leżał w gestii Zakazano statkom handlowym, za wy- w nomenklaturze indyjskiej typ Kalvari), fregatami proj. „159” (Petya w nomen- Siły morskie obu stron kształtowały się następująco: klaturze indyjskiej typ Komorta), kutra- mi rakietowymi proj. „205” (Osa), okrę- Typ okrętu Indie Pakistan tami desantowymi proj. „770” (Polnocny Okręty nawodne – polskiej budowy) oraz okrętem – bazą lotniskowce 1 brak proj. „1886” (Ugra). Trzeba nadmienić, że siłownie i mechanizmy pomocni- krążowniki 2 1 cze dostarczonych z ZSRR okrętów na- niszczyciele 6 5 wodnych trapiły liczne awarie (z kroni- fregaty 22 3 karskiego obowiązku wspomnieć należy że okręty brytyjskiej budowy, też miewa- kutry rakietowe 8 brak ły problemy techniczne, lecz były to jed- trałowce 9 8 nostki starsze od zakupionych w ZSRR). jednostki patrolowe 20 6 O ile sprawności technicznej okrętów podwodnych nie kwestionowano, to ich okręty desantowe 4 brak wyposażenie hydroakustyczne oraz ra- Okręty podwodne dioelektroniczne, poziom hałasu a tak- pełnomorskie okręty podwodne 4 4 że warunki bytowe uznano za gorsze aniżeli na jednostkach zachodnich. Na- miniaturowe okręty podwodne brak 5 tomiast systemy uzbrojenia okrętów Lotnictwo morskie uznano za działające w sposób satys- myśliwce bombardujące 24 brak fakcjonuj ący. Za szczególnie efektyw- ne uważano pociski klasy woda – woda. samoloty patrolowe/ZOP 15 brak Przeprowadzono strzelania ćwiczeb- samoloty patrolowe 5 brak ne na wodach radzieckich a następnie na wodach macierzystych w obecno- śmigłowce 20+ brak

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 75 Działania morskie Indie – Pakistan 1971 jątkiem tych którym udzielono z odpo- brym stanie. Tym razem indyjska flota granicznych. Rząd Indii liczył, że Paki- wiednim wyprzedzeniem zezwolenia, planowała działać aktywnie – o tym jak stan zostanie wkrótce sprowokowany zbliżać się do Bombaju (Mumbaju) i in- zamiar ten zrealizowano czytelnik do- do podjęcia działań wojennych na pełną nych ważnych portów na odległość po- wie się poniżej. skalę. Indie dążyły do wojny z Pakista- niżej 40 mil morskich. Organizacyjnie nem i były do niej przygotowane ale li- indyjska MW, której dowódcą i szefem Nim oficjalnie padły pierwsze strzały czyły, że to właśnie Pakistan rozpocznie sztabu był adm. S. M. Nanda podzielo- Jak już wspomniano, w Pakistanie pierwszy wojnę, gdyż taki obrót sytuacji na była na dowództwa zachodnie, po- Wschodnim działał silny ruch opozycyj- był pożądany ze względów politycznych, łudniowe i wschodnie. Z tej trójki naj- ny którego zbrojne ramię nosiło nazwe trzeba przyznać że indyjscy politycy nie ważniejsze były zachodnie i wschodnie Mukti Bahini. Indie wspierały zbrojne zawiedli się w swoich rachubach. których dowódcami byli wiceadm. N. działania opozycji. Pomoc ta przybie- Krishnan i wiceadm. S. N. Kohli. Roz- rała bardzo konkretne formy takie jak Wojna na zachodzie – Morze Arabskie mieszczając siły, okręty rakietowe przy- udostępnienie baz oraz szkolenie na te- Pakistan rozpoczął działania wojenne dzielono do sektora zachodniego, na- rytorium Indii czy przekazanie sprzę- 3 grudnia 1971 r. atakiem powietrznym tomiast lotniskowiec do wschodniego. tu wojskowego. W ramach Mukti Bahi- na indyjskie lotniska, tym samym wojna Dowództwo południowe było pod roz- ni działały również formacje morskie. stała się faktem. MW Indii przystąpiła kazami kontradm. V. A. Kamath, miał Składały się z zespołów dywersantów do realizacji wcześniej określonych za- on do dyspozycji zaledwie kilka okrętów; – w tym płetwonurków – oraz „okrę- dań. Jednym z nich była neutralizacj pa- w tym rejonie nie doszło jednak do żad- tów” którymi były uzbrojone, niewiel- kistańskiej floty. W tym celu sformowa- nych poważniejszych działań. Po stronie pakistańskiej dowódcą całości sił mor- skich był wiceadm. Muzaffar Khan, któ- ry dowodził zarazem siłami morskimi w Pakistanie Zachodnim gdzie skoncen- trowano większość okrętów, natomiast skromnymi siłami morskimi w Pakista- nie Wschodnim (z liczących się jedno- stek stacjonowały tam zaledwie cztery kutry patrolowo-artyleryjskie) dowodził kontradm. M. Sharif. Okrętom nawod- nym przydzielono zadania defensywne, natomiast działania ofensywne miały prowadzić okręty podwodne. Celem za- Indyjskie kutry rakietowe typu Osa-I nosiły w czasie wojny z Pakistanem dosyć ciekawy bezpieczenia Karaczi głównej bazy floty kamuflaż. Fot. Bharat Rakshak a zarazem głównego portu handlowego pakistańskie okręty patrolowały w od- kie jednostki przybrzeżne. Dywersanci no zespół uderzeniowy który składał się ległości 40 – 70 mil morskich od niego. przeprowadzili szereg ataków na por- z następujących jednostek: cztery kutry Po zapadnięciu zmroku zabroniono bez ty w Pakistanie Wschodnim. Do bar- rakietowe proj. „205” – Nipat, Nirghat, zezwolenia statkom handlowym zbliżać dziej udanych należała seria akcji (18 Veer i Vidyut; dwie fregaty proj. „159” – się na odległość mniejszą aniżeli 75 mil – 22 września 1971) w porcie Czal- Kiltan i Katchall oraz zbiornikowiec Po- morskich do tego portu. Na zakończenie na gdzie, przy użyciu min z zaczepami shak. Zespołem tym dowodził komo- opisu sił obu przeciwników warto cof- magnetycznymi zatopiono zbiorniko- dor B. B. Yadav. Plan operacji zakładał nąć się w czasie do poprzedniej wojny wiec Tevoit o nośności 10 000 t i frach- atak na Karaczi i zniszczenie napotka- Indyjsko – Pakistańskiej w 1965 roku. towiec Chakolona również o nośności nych pakistańskich jednostek. Indyj- Wówczas indyjska flota zachowała się 10 000 t, a szereg innych jednostek han- skie okręty opuściły Bombaj po zmro- biernie, natomiast pakistańskie okręty dlowych uszkodzono, mimo strat wśród ku 4 grudnia 1971 r. Trzon zgrupowania nawodne, przeprowadzając jednorazo- napastników można te działania uznać stanowiły trzy kutry rakietowe – mia- wy wypad, ostrzelały nieprzyjacielskie za duży sukces. Choć „okręty” Mukti Ba- ły one wykonać zadanie główne. Idące wybrzeże. Nie poczyniono godnych od- hini były tylko uzbrojonymi (między in- w szyku klina okręty prowadził Nipat notowania zniszczeń, ale fakt ten w po- nymi w działka Bofors kal. 40 mm) jed- (z dowódcą zespołu na pokładzie) z ty- łączeniu z brakiem reakcji indyjskiej nostkami cywilnymi, to potrafiły być ł u z lewej burty podążał Nirghat, ana- MW miał duże znaczenie propagan- groźne o czym przekonała się załoga logiczną pozycje z prawej burty zajmo- dowo – psychologiczne. Również paki- brytyjskiego frachtowca City of St. Ala- wał Veer. Za głównymi siłami podążały stański okręt podwodny Ghazi wykonał bams. Płynący do Pakistanu Wschodnie- obie fregaty, które miały ubezpieczać ku- atak torpedowy na fregatę Brahmaputra go statek został zaatakowany, ostrzelany try rakietowe, a w razie potrzeby je od- nie uzyskując trafień, co nie przeszko- i zmuszony do zawrócenia. Mukti Bahi- holować (chodziło nie tyle o jednostki dziło Pakistańczykom twierdzić że cięż- ni oczywiście działała głównie na lądzie. uszkodzone w walce co unieruchomio- ko uszkodzili (prawdopodobnie zatopi- Przy tym regularne jednostki indyjskiej ne brakiem paliwa – przeznaczone do li) tę jednostkę. Po wojnie dowództwo armii nawet nie kryły się z udzielanym operacji przybrzeżnych kutry rakietowe MW Indii zaprosiło zagranicznych at- wsparciem (choć rząd Indii oficjalnie miały mały zasięg). Ugrupowanie zamy- tache wojskowych oraz dziennikarzy na „nic nie widział, nic nie słyszał, nic nie kał czwarty kuter rakietowy, który nie pokład Brahmaputry aby naocznie prze- wiedział”). Jak łatwo można się domy- miał bezpośrednio uczestniczyć w ak- konać ich, że fregata znajduje się w do- śleć dochodziło do częstych incydentów cji zaczepnej, ale stanowił odwód i miał

76 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Działania morskie Indie – Pakistan 1971 osłaniać odwrót. Zbior- nikowiec, jako jednost- ka pomocnicza, pozo- stał w dużej odległości za okrętami bojowymi. Atak okrętów był skoordyno- wany z nalotem który na Karaczi miały przepro- wadzić indyjskie samolo- ty. Pakistańska brzegowa stacja radarowa wykry- ła wprawdzie indyjskie okręty, ale jej meldunek nie wywołał podniesienia alarmu co było skutkiem zarówno słabej organiza- cji pakistańskiej obrony, jak i lekceważenia indyj- skiej floty – obawiano się przede wszystkim ataku Jeden z pakistańskich niszczycieli typu Battle krótko przed wybuchem wojny. Fot. PakDef lotniczego. Około godz. 23 (mimo, że kolejność wydarzeń ra- deł Badr), natomiast wraz z całą załogą łu praktycznie utracił zdolność dowo- czej nie budzi wątpliwości, to dokładny poszedł na dno frachtowiec Venus Chal- dzenia nad podległymi sobie okrętami ich czas różni się w zależności od źród- langer. Wspomniany statek wart jest kil- i samotnie kontynuował zbliżanie się do ła) indyjskie okręty znalazły się w od- ku słów. Była to jednostka pod banderą Karaczi. Gdy Nipat znalazł się w odle- ległości 70 mil morskich od Karaczi liberyjską, a obsadzona chińską załogą, głości 14 mil morskich od pakistańskie- i nawiązały kontakt radarowy z patrolu- p łynęła z Sajgonu (obecnie Miasto Ho go portu z jego pokładu odpalono dwa jącymi w tym rejonie jednostkami prze- Szi Mina) do Karaczi z ładunkiem ame- pozostałe pociski przeciwokrętowe. Je- ciwnika. Dowódca indyjskiego zespołu rykańskiej amunicji dla pakistańskiej ar- den z nich spadł do morza krótko po od- wydał rozkaz zaatakowania pierwsze- mii; można sobie wyobrazić „fajerwerk” paleniu, drugi natomiast kontynuował go wykrytego okrętu kutrowi rakieto- towarzyszący jej zatonięciu. „Bezrobot- lot uderzając w jeden z kontrastowych wemu Nirghat. Jednostka rozpoczęła ny” pozostawał Veer trzeci z biorących radarowo obiektów na brzegu, którym manewrowanie by ustawić się na kur- bezpośredni udział w akcji kutrów ra- okazał się być zbiornik paliwa. Wkrót- sie prostopadłym do przeciwnika (w ten kietowych, ale wkrótce pojawił się dla ce nocne niebo nad Karaczi rozświet- sposób cel dawał większą, skuteczną po- niego cel. Pojedynczy pocisk przeciw- liła łuna kolejnego pożaru. W między- wierzchnie odbicia dla radiolokatorów), okrętowy odpalony z indyjskiej jed- czasie rejon ten był też bombardowany którym był pakistański niszczyciel Khai- nostki wystarczył, by pakistański trało- przez indyjskie samoloty. W zaistniałym bar. Gdy zajęto optymalną pozycje z in- wiec Muahafiz dosłownie rozleciał się zamieszaniu atakujące okręty wycofa- dyjskiego okrętu odpalono w krótkich na drobne kawałki. Do tej chwili sytu- ły się bez przeciwdziałania ze strony pa- odstępach dwa pociski przeciwokręto- acja rozwijała się z indyjskiego punk- kistańskiej, choć nie bez kłopotów. Dały we. Tymczasem na pokładzie pakistań- tu widzenia nadzwyczaj pomyślnie, ale o sobie znać defekty techniczne trapią- skiego okrętu nie zdawano sobie sprawy właśnie wtedy w szyk indyjskich okrę- ce indyjskie okręty radzieckiej budo- z niebezpieczeństwa. W ostatniej chwili tów wkradł się chaos. Dowódca zespo- wy. Kolejno awarii uległy kutry rakie- zauważono nadlatujący pocisk i otwar- to do niego nieskuteczny ogień z dział Nocne efektowne wystrzelenie rakiety P-15 z jednego z indyjskich kutrów rakietowych typu przeciwlotniczych. Kilka sekund później Osa-I. Fot. Bharat Rakshak niszczyciel został trafiony w kotłownię, co praktycznie przesądziło o jego losie. Drugi pocisk również osiągnął cel dopeł- niając dzieła zniszczenia. Nim pakistań- ski okręt zatonął z jego pokładu nadano meldunek o trafieniu bombą lotniczą, co w połączeniu z indyjskim nalotem na Karaczi spowodowało, że Pakistańczycy dopiero po pewnym czasie zrozumieli, iż główny atak przeprowadziły nieprzy- jacielskie okręty. Tymczasem na ekra- nach radarów indyjskich jednostek po- jawiały się dwa kolejne cele. Z pokładu Nipata odpalono do każdego z nich po jednym pocisku. I tym razem osiągnięto trafienia. Ciężko uszkodzony został nisz- czyciel Shah Jahan (według innych źró-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 77 Działania morskie Indie – Pakistan 1971

Po otrzymaniu informacji o incydencie dowództwo zadecydowało o powrocie indyjskich okrętów wraz ze zdobyczą do Bombaju, co też uczyniono. Powodem takiej decyzji było nadanie przez statek radiogramu informującego o zatrzyma- niu, wobec czego obecność indyjskiego zespołu stała się znana Pakistańczykom, co niosło ryzyko ataków lotnictwa lub okrętów podwodnych. Tymczasem ku- ter rakietowy Vinash eskortowany przez fregaty Talwar i Trishul zbliżał się do Ka- raczi. Nie obyło się bez drobnego „zgrzy- tu” jakim było zatopienie ogniem artyle- Stara pakistańska fregata Zulfiquar o mało nie padła ofiarą własnych samolotów. rii, przez fregatę Talwar, małej jednostki Fot. „Jane’s Fighting Ships” przybrzeżnej, którą wzięto za patrolo- towe Veer, Kiltan i Nipat oraz fregata lać inne punkty nieprzyjacielskiego wy- wiec, ale mimo tego indyjskim okrętom Katchall. Ostatecznie wszystkie jednost- brzeża. Miała to być operacja na dużą udało się niezauważenie zbliżyć do Ka- ki uporały się z defektami i powróciły do skalę z udziałem wielu okrętów w tym raczi. Z odległości 12 mil morskich Vi- bazy, ostatni uczynił to Nipat – którego kilku kutrów rakietowych oraz krążow- nash odpalił wszystkie cztery posiadane zdążono już spisać na straty. „Po drugiej nika Mysore. Działano jednak niezwy- pociski rakietowe. Pierwszy z nich ude- stronie barykady” miał miejsce trudny kle ostrożnie obawiając się pakistań- rzył w zbiornik paliwa na brzegu wywo- do opisania chaos. Gdy wreszcie zorien- skich okrętów podwodnych i lotnictwa. łując gwałtowny pożar. Celem pozosta- towano się, że w ataku na Karaczi bra- Dodatkowo naczelne dowództwo indyj- łych stały się jednostki znajdujące się na ły udział indyjskie okręty, dowódca pa- skiej MW chciało bezpośrednio kiero- kotwicowisku w pobliżu wyspy Manora. kistańskiej MW zadzwonił do dowódcy wać przebiegim działań – co jak uczy Dwa trafiły w statki handlowe neutral- pakistańskiego lotnictwa by ten rozkazał historia wojen morskich rzadko przy- nych bander: brytyjski Harmattan i pa- swoim samolotom wykryć i zniszczyć nosi dobre efekty. W ostatecznym roz- namski Gulfstar. Czwarty, ostatni pocisk jednostki nieprzyjaciela. Jednak zbudzo- rachunku indyjskie okręty zawróciły do ugodził w zbiornikowiec pakistańskiej ny z głębokiego snu dowódca lotnictwa swoich baz. Drugi atak na Karaczi do- MW Dacca powodując ciężkie uszko- wyraził tylko ubolewanie z powodu szedł wreszcie do skutku w nocy z 8 na dzenie tej jednostki, która została opusz- utraty okrętów (dodając że takie rzeczy 9 grudnia 1971 r., ale przy użyciu skrom- czona przez załogę . Tymczasem rejon niestety na wojnie mają miejsce) i nie- niejszych sił. Choć ponownie planowano Karaczi stał się też celem nocnego nalo- zobowiązująco wspomniał, że posta- połączyć uderzenie rakietowe na głów- tu indyjskich samolotów. Był to, co war- ra się coś zrobić w przyszłości. Biorąc ny pakistański port z ostrzałem innych to zauważyć, jedynie korzystny dla stro- pod uwagę fakt, że indyjskie okręty wy- punktów wybrzeża, to jednak ostatecz- ny indyjskiej zbieg okoliczności, a nie cofywały się w nieładzie, w dodatku ule- nie do tego nie doszło, gdyż wyznaczony rezultat dobrej współpracy między lot- gając awariom w rejsie do swojej bazy, do tego zadania zespół okrętów w skła- nictwem a flotą. Tak czy inaczej indyjski można śmiało powiedzieć, że zaprze- dzie krążownik Mysore oraz niszczyciel atak powietrzny spowodował gwałtow- paszczono okazję odpłacenia przeciwni- Ranjit i fregata Betwa zatrzymały wie- ną choć niecelną i chaotyczną kanonadę kowi pięknym za nadobne. Z nastaniem czorem 8 grudnia pakistański statek. Jak pakistańskiej artylerii przeciwlotniczej. dnia pakistańskie okręty zajęły się rato- się okazało był to frachtowiec Madhu- Nie bez ironii trzeba zaznaczyć, że ogień waniem marynarzy z zatopionych po- mati, jednostka początkowo próbowała pakistańskich artylerzystów nie był cał- przedniej nocy jednostek. Pakistańczycy ucieczki, ale po oddaniu przez indyjskie kiem bezskuteczny bowiem kilka po- zorganizowali też patrole powietrzne do okręty strzałów ostrzegawczych zasto- cisków artylerii przeciwlotniczej przy- których użyto zmobilizowanych samo- powała. Z indyjskiego niszczyciela wy- padkowo trafiło w grecki frachtowiec lotów cywilnych. Jedna z patrolujących słano na pokład statku oddział pryzowy. Zoe. W powstałym zamieszaniu Paki- maszyn wykryła 6 grudnia okręt, który Jeden z pakistańskich okrętów podwodnych typu Daphné, prawdopodobnie Hangor. rzecz jasna uznała za nieprzyjacielski. Fot. PakDef Meldunek ten „ściągnął” pakistańskie lotnictwo, które tym razem zareagowało nadzwyczaj sprawnie. Wykryta jednost- ka została „przeorana” seriami z kara- binów maszynowych pakistańskich my- śliwców. Pech chciał, że atakowanym okrętem była pakistańska fregata Zulfi- quar! Obyło się wprawdzie bez poważ- niejszych uszkodzeń, ale było kilkunastu zabitych i rannych wśród członków za- łogi. Dowództwo indyjskie planowało „iść za ciosem” i przeprowadzić kolejny atak rakietowy na Karaczi oraz ostrze-

78 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Działania morskie Indie – Pakistan 1971 stańczycy nie podjęli jakichkolwiek dzia- dyjskich fregat, atak zdecydowano prze- do skutku z powodu zaabsorbowania łań przeciwko indyjskim okrętom, które prowadzić według wskazań urządzeń sił floty nieudanymi poszukiwaniami mimo, że awarii uległ Vinash wycofały hydroakustycznych. Niebawem okręt sprawcy zatopienia fregaty Khukri oraz się bez strat nie niepokojone przez nie- podwodny zmniejszył zanurzenie do 40 z powodu zawieszenia broni kończące- przyjaciela. m i o godz. 19.57 odpalił pierwszą tor- go wojnę. Dotychczasowe sukcesy wywoła- pedę samonaprowadzającą się hydro- ły w indyjskiej flocie poczucie pewno- akustycznie, była ona jednak niecelna. Działania na wschodzie ści siebie. Ale przysłowie mówi: „na Atak zaobserwowano z indyjskich okrę- – Zatoka Bengalska wojnie jak na wojnie” – indyjscy maryna- tów a Kirpan przeprowadził nieskutecz- Stosunek sił na tym obszarze opera- rze mieli się wkrótce o tym przekonać. ny kontratak przy użyciu miotaczy bomb cyjnym wypadał zdecydowanie na ko- Już wieczorem 7 grudnia 1971 r. indyj- głębinowych „Limbo”, które zresz- rzyść Indii. Nie oznacza to jednak by ski nasłuch radiowy namierzył transmi- tą wkrótce uległy awarii. Niezrażony Pakistańczycy byli całkowicie pozba- sje pochodzącą z pakistańskiego okrętu pierwszym niepowodzeniem dowódca wieni możliwości działania. Szczególnie podwodnego. W rejon gdzie jak usta- pakistańskiej jednostki wykonał o godz. groźne mogły być pakistańskie okręty lono znajdowała się nieprzyjacielska 20.14 drugi atak odpalając dwie torpedy podwodne. Istotnie jednostki tego typu jednostka skierowano grupę poszuki- tego samego typu co za pierwszym ra- zostały tam przez pakistańską MW skie- wawczo-uderzeniową w składzie fregat zem. Na efekt nie trzeba było długo cze- rowane. Nie było to jednak dla strony Kirpan i Khukri. Jednak myśliwi mieli kać, co najmniej jeden podwodny pocisk indyjskiej zaskoczeniem, gdyż logiczne przeistoczyć się w zwierzynę. Pierwszy ugodził fregatę Khukri. Jednostka ta nie- myślenie wskazywało, że Pakistańczycy wykrył przeciwnika w godzinach ran- bawem zatonęła wraz z większością za- wykonają taki ruch. Przypuszczenia te nych 9 grudnia pakistański okręt pod- łogi w tym dowódcą kpt. M. N. Mullah. znalazły potwierdzenie gdy indyjski na- wodny Hangor, odległość była znaczna. Wobec niesprawności swojego uzbroje- słuch radiowy przechwycił radiogram Przez większą część dnia pakistańska nia ZOP i niechcąc się narażać na ewen- w którym dowództwo pakistańskiej floty jednostka manewrowała na głęboko- tualne kolejne ataki przeciwnika Kirpan zapytywało o zapasy smarów w porcie Czattagam potrzebnych dla mechani- zmów okrętów podwodnych. Potencjal- nie najwartościowszym, ale też i najbar- dziej wrażliwym okrętem indyjskim na tym obszarze, był lotniskowiec Vikrant. Dowództwo indyjskie zdecydowało się na skomplikowaną operację, która miała uchronić ten okręt przed zniszczeniem a zarazem doprowadzić do zatopie- nia pakistańskiego okrętu podwodne- go. W pierwszej kolejności lotniskowiec wraz z eskortą wyprowadzono na peł- ne morze i skierowano w rejon archi- pelagu Nikobarów a następnie w rejon Wysp Andamańskich gdzie przeprowa- dzono ćwiczenia grupy lotniczej okrętu. Indyjska fregata Khukri, która padła ofiarą własnej beztroski i braku czujności. Fot. Bharat Rakshak Tymczasem podjęto działania pozoracyj- ne mające przekonać Pakistańczyków, ści peryskopowej. Tymczasem na indyj- odpłynął z miejsca tragedii wyrzuciw- że lotniskowiec znajduje się w porcie skich okrętach zupełnie nie zdawano szy uprzednio za burtę kilka tratw ra- Vishakpatnam. W tym celu indyjskie ra- sobie sprawy z niebezpieczeństwa. Co tunkowych. Niewiedząc o tym również diostacje prowadziły w eterze intensyw- więcej popełniono kilka istotnych błę- pakistańska jednostka oddaliła się. Nie- ną korespondencje z której treści miała dów taktycznych. Fregaty szły w szyku bawem indyjskie okręty, w tym Kirpan wynikać obecność dużego okrętu w tym który w założeniu miał być „schodko- powróciły na miejsce wydarzeń podno- porcie. Nie zaniedbano też szczegółów wy”, ale w rzeczywistości obie jednostki sząc z wody 67 ocalałych członków za- takich jak zamówienia przez marynar- płynęły niemal równolegle, na dodatek łogi. Przeprowadzono też zakrojone kę dużej ilości żywności u lokalnych do- w stosunkowo niewielkiej odległości od na szeroką skalę „polowanie” z udzia- stawców. Jak się okazało Pakistańczy- siebie i to z małą, bo liczącą zaledwie 12 łem lotnictwa. Nie przyniosło ono spo- cy „połknęli haczyk”. U wyjścia z portu węzłów prędkością, co wynikało stąd, że dziewanych rezultatów, poniesiono na- patrolował pakistański okręt podwodny na Khukri zmodyfikowano wyposaże- tomiast dodatkową stratę, gdyż jeden Ghazi. Zadanie zniszczenia tej jednostki nie hydroakustyczne i jeden z oficerów z samolotów ZOP typu Breguet „Alizé” otrzymał niszczyciel Rajput (d-ca kmdr por. Jain przekonał dowódcę by zredu- został zestrzelony przez pakistański my- por. Inder Singh). Okręt patrolował re- kować prędkość co miało znacznie po- śliwiec F-104 „Starfighter”, zginęła cała jon wyjścia z poru w dniach 2 – 3 grud- prawić i zwiększyć zasięg wykrywania. trzyosobowa załoga indyjskiej maszyny. nia, ale nie nawiązano kontaktu z nie- Wreszcie wieczorem pakistańska jed- Hangor bez przeszkód zawinął 18 grud- przyjacielem. Na następny krótki patrol nostka zajęła dogodną pozycję na kur- nia do Karaczi, a jego dowódca Tasnim niszczyciel wychodził w morze nocą z 3 sie nieprzyjacielskich okrętów. O godz. Ahmed został zasłużenie odznaczony. na 4 grudnia. Trwała już wojna i światła 19.30 pakistański okręt zszedł na głę- Indyjskie dowództwo planowało trze- nawigacyjne w rejonie portu były wyga- bokość 55 m celem zbliżenia się do in- ci atak na Karaczi, ale nie doszedł on szone. Z tego powodu na okręcie znaj-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 79 Działania morskie Indie – Pakistan 1971

zauważono jego kiosk, któ- ry ostrzelano z dział. Kon- takt z nieprzyjacielską jed- nostką utracono, meldując o jej prawdopodobnym za- topieniu. Jak się jednak oka- zał pakistański okręt pod- wodny Mangro zdołał mimo uszkodzeń odbyć długi rejs powrotny do Karaczi. Brak przeciwdziałania ze stro- ny pakistańskiej (poza in- cydentem z o.p.) spowo- dował, że Vikrant wraz z eskortą zbliżył się na od- ległość zaledwie ok. 50 mil morskich od nieprzyjaciel- Pakistański okręt podwodny Ghazi utracony w tajemniczych okolicznościach. Fot. PakDef skiego wybrzeża. W następ- nych dniach 5 -6 grudnia, dował się cywilny pilot prowadzący jed- Tymczasem lotniskowiec wraz kolejne ataki powietrzne dosięgły Mon- nostkę przez wody kanału portowego. z eskortującymi go okrętami znalazł się gla oraz Khulna. Natomiast 8 grudnia Gdy Rajput znalazł się w pobliżu wyjścia rankiem 4 grudnia w odległości ok. 200 atakowano wycofujące się zgrupowa- na pełne morze dowódca niszczycie- mil morskich od wybrzeża Pakistanu nie nieprzyjacielskich wojsk lądowych la nakazał wyokrętować pilota i zwięk- Wschodniego. O godz. 11.00 wyprowa- w rejonie Barisal-Daoni. Nie zaniedby- szyć prędkość. Około północy okręt wy- dzono pierwsze uderzenie lotnicze które wano też Czattagam który w między- szedł na szerokie wody; zaraz potem, spadło na lotnisko Cox’s Bazar. Samo- czasie kilkakrotnie „odwiedzono”. Do niemal równocześnie uzyskano kontakt loty myśliwsko-bombowe „Sea Hawk” działań ofensywnych włączono rów- hydrolokacyjny z okrętem podwodnym, z 300 dywizjonu „White Tigers” zniszczy- nież zaokrętowane na pokładzie lotni- a wachtowy na prawej burcie dostrzegł ły tam wieżę kontrolną i hangar, równo- skowca samoloty patrolowe/ZOP „Alizé” nagłe zawirowania na powierzchni mo- cześnie stwierdzono brak na lotnisku z 310 dywizjonu „Cobras”, maszyny te rza. Dowódca niszczyciela wydał rozkaz samolotów nieprzyjaciela. Ofiarą dru- z konieczności używano jako bombowo- natychmiastowego ataku bombami głę- giego ataku był port, gdzie między in- szturmowe, ponadto zaminowały po- binowymi. O godz. 00.15 4 grudnia po- nymi trafiono zbiorniki paliwa wywołu- dejścia do portu Czattagam. W dniach tężny wybuch targnął wodami u wyjścia jąc gwałtowny pożar, oraz lotnisko (tam 10 – 11 grudnia wyjątkowo słaby wiatr z portu Vishakpatnam (czas ten odno- też nie stwierdzono obecności samolo- uniemożliwił operowanie z pokładu lot- towano na okręcie oraz baterii artylerii tów) Czattagam. Na morzu miały rów- niskowca odrzutowców, tak więc całość nadbrzeżnej broniącej wejścia do por- nież miejsce dramatyczne wydarzenia. zadań przypadła samolotom „Alizé”. Te tu). Z nastaniem dnia stwierdzono na Około godz. 14.00 wchodząca w skład turbośmigłowe maszyny były powol- powierzchni morza plamy oleju napę- eskorty lotniskowca fregata Beas wy- ne, a co za tym idzie wrażliwe nawet na dowego. Niebawem „ściągnięto” ekipę kryła i obrzuciła bombami głębinowy- ogień broni ręcznej. Szczęśliwym tra- nurków którzy zlokalizowali wrak okrę- mi nieprzyjacielski okręt podwodny, za- fem uniknięto strat, a nawet osiągnięto tu podwodnego. Nurkowie spenetrowali raz potem z pokładu indyjskiej fregaty sukces. Dnia 11 grudnia samoloty „Ali- wrak wydobywając dokumenty. Stwier- dzili też, że blachy rozerwanego kadłu- Start samolotu ZOP Breguet „Alizé” z pokładu lotniskowca Vikrant. Na pokładzie widoczne ba wygięte są na zewnątrz. To odkrycie, myśliwsko-bombowe „Sea Hawki” ze złożonymi skrzydłami. Fot. Bharat Rakshak wraz z pojawieniem się później rozbież- nych doniesień co do czasu w którym miała miejsce podwodna eksplozja do- prowadziły do pojawienia się szeregu te- orii (niektórych dość oryginalnych), co do przyczyn zatonięcia pakistańskiego okrętu. Wydaje się jednak że najprawdo- podobniej Rajput zaskoczył pakistański okręt na powierzchni podczas ładowa- nia akumulatorów i wietrzenia okrętu. Ghazi zanurzył się w trybie alarmowym i właśnie wtedy został obrzucony bom- bami głębinowymi, to z kolei spowodo- wało uszkodzenie akumulatorów i wy- buch ulatniających się gazów, względnie eksplozji części uzbrojenia – zapewne jednej z min lub torpedy i stąd wygięte na zewnątrz blachy poszycia.

80 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Działania morskie Indie – Pakistan 1971 zé” zlokalizowały a następnie uszkodzi- ty Beas i Brahmaputra. Jednak desant anie Indyjskim były skromne: niszczy- ły kuter patrolowy (artyleryjski) Jessore, nie udał się, gdyż na skutek braku do- ciel Wieskij (proj. „56”), trałowiec typu który płynął do Czattagam z zadaniem kładnego rozpoznania jednostki desan- T-58 (proj. „264”) i okręt desantowy typu ewakuacji ważnych osobistości cywil- towe utknęły na mieliźnie kilkaset me- Alligator (proj. „1171”). Pierwszy z wy- nych i wojskowych. Ostatecznie jed- trów od brzegu. Pomimo tego otwarto mienionych okrętów opuścił Ocean In- nostka ta zatonęła w wyniku wejścia furty dziobowe a żołnierze ruszyli w kie- dyjski 3 grudnia udając się do Władywo- na minę podczas wchodzenia do portu. runku brzegu. Utonięcie dwóch spośród stoku, zastąpił go niszczyciel rakietowy Wiatr znów przybrał na sile i 12 grud- nich spowodowało, że reszta została za- Wozbużdionnyj (proj. „56A”), była to pla- nia samoloty „Sea Hawk” ponownie we- wrócona z powrotem na okręty. Osta- nowa rotacja sił. Pojawienie się na wo- szły do akcji wykonując tego dnia 28 lo- tecznie wszystkich żołnierzy przetrans- dach Oceanu Indyjskiego amerykań- tów bojowych. Ostatecznie lotniskowiec portowano na brzeg za pomocą łodzi skich okrętów wywołało szybką reakcje wycofano z działań bojowych 14 grud- i tratew, jednak było to już zbędne, bo- Moskwy. Ze składu Floty Oceanu Spo- nia, gdyż musiał uzupełnić paliwo. Bi- wiem w międzyczasie obiekt ataku zo- kojnego wydzielono silny zespół okrę- lans działań okrętu i jego grupy lotniczej stał opanowany przez siły nacierające tów nawodnych: krążowniki rakietowe to zatopienie lub uszkodzenie pakistań- od strony lądu. Wariag (proj. „58”) [według innych da- skich kutrów patrolowych (artyleryj- nych Admirał Fokin], Władywostok (proj. skich) Comilla (zatopiony), Jessore (za- Zimnowojenne gry „1134”) oraz niszczyciel rakietowy Stro- topiony) i Sylhet (samozatopiony po Rozwój wydarzeń nie uciekł uwadze gij (proj. „61”), nadto okręty podwodne uszkodzeniu przez samoloty), zatopienie mocarstw. Szczególnie zaniepokojone typów: Foxtrot (proj. „641”) – dwie jed- uzbrojonego w działa przeciwlotnicze były Stany Zjednoczone gdyż ich „pupil” nostki, Juliett (proj. „651”) – dwie jed- zaczął zbierać tęgie lanie. USA nostki i atomowy Echo (proj. „675”) jako światowe mocarstwo nie – jeden okręt (dane dotyczące liczby mogło bezczynnie przyglądać się okrętów podwodnych należy traktować rozwojowi sytuacji. Za koniecz- orientacyjnie). Jako pierwszy wpłynął ne uznano wysłanie na Ocean na Ocean Indyjski 17 stycznia Wariag Indyjski okrętów wojennych. (względnie Admirał Fokin), reszta okrę- Podstawowy problem z punktu tów wkrótce potem. Choć siły te wy- widzenia operacyjnego polegał dają się być niewielkie w porównaniu na tym, że Amerykanie nie mie- z T. F. 74, to trzeba pamiętać, że krążow- li w rejonie konfliktu jakichkol- niki dysponowały dużą siłą ognia dzięki wiek sił morskich. Flota Pacy- uzbrojeniu w przeciwokrętowe pociski fiku zajęta była szachowaniem rakietowe (część z głowicami jądrowy- sił radzieckich i działaniami mi), okrętów podwodnych też nie moż- w Wietnamie. W związku z tym na było lekceważyć. prezydent Richard Nixon wy- Zachowanie sił obu mocarstw było Jeden z pakistańskich kutrów patrolowych, systematycznie topionych przez indyjskie lotnictwo dał rozkaz przesunięcia części raczej pasywne, zresztą wojna dobiegła morskie. Fot. PakDef sił z Zatoki Tonkińskiej na wody końca i eskalacja napięcia poprzez ja- Oceanu Indyjskiego – jako ofi- kieś prowokacyjne działania nie leżała pakistańskiego statku Ondarda; zato- cjalny powód podano ewakuację obywa- w interesie żadnej ze stron. To napisaw- pienie lub uszkodzenie kilkunastu paki- teli amerykańskich z Pakistanu Wschod- szy wypada dodać, że przynajmniej je- stańskich i neutralnych statków handlo- niego. Dnia 10 grudnia 1971 r. Zespół den radziecki atomowy okręt podwod- wych; spowodowanie dużych zniszczeń Operacyjny (Task Force) 74 w składzie ny stale śledził ruchy amerykańskiego na lotnisku Cox’s Bazar i w porcie oraz lotniskowiec Enterprise (CVAN-65), śmi- zespołu (szczególną „opieką” otaczał lot- na lotnisku Czittagam, ponadto poraże- głowcowiec desantowy Tripoli (LPH-10) niskowiec), nie był to jednak dowód ja- nie wielu innych celów. Ten krótki opis oraz siedem niszczycieli eskorty: King kiś szczególnie wrogich zamiarów, lecz nie uzmysławia w pełni faktu, że indyj- (DLG-10), Decatur (DDG-31), McKean niemal standardowe działanie w takiej skie lotnictwo pokładowe praktycznie (DD-784), Orleck (DD-886), Richard B. sytuacjach. zniszczyło nieprzyjacielską MW i mary- Anderson (DD-786) i Baussell (DD-845) Warto może jeszcze odnotować, że na narkę handlową w Pakistanie Wschod- opuścił wody indochińskie. Amerykań- Oceanie Indyjskim znajdował się też sil- nim. Z bazujących tam pakistańskich sił skie okręty przeszły 14 grudnia Cieśninę ny zespół Royal Navy: lotniskowiec Ea- morskich uszedł jedynie kuter patrolowy Malakka oddzielającą Pacyfik od Ocea- gle, śmigłowcowiec desantowy Albion, (artyleryjski) Rajshahi, który 21 grudnia nu Indyjskiego. Wynik wojny był już jed- niszczyciel rakietowy Glamorgan, fre- wszedł do Penang w Malezji, natomiast nak właściwie przesądzony i sama obec- gaty Argonaut, Cleopatra, Achilles, Scyl- z jednostek handlowych nie uratowała ność Amerykanów w rejonie konfliktu la, Minerva i Falmouth oraz okręt pod- się ani jedna! nie miała już praktycznego znaczenia. wodny Finwhale. Jednak Brytyjczycy Ostatnią większą operacją indyjskiej Okręty U.S. Navy manewrowały do 16 operowali po drugiej stronie indyjskie- MW na tym teatrze działań był desant stycznia 1972 r. na południe od Sri Lan- go subkontynentu i zajęci byli przede 14 grudnia w rejonie Cox’s Bazar. Na ki, następnie powróciły na wody wiet- wszystkim kwestiami związanymi ze pokład dwóch nowych desantowców namskie. „zwijaniem” kolejnych swoich baz w ra- typu Polnocny oraz starszego eks-bry- Oddziaływanie Amerykanów na roz- mach wycofywania brytyjskich sił z ob- tyjskiego okrętu desantowego Magar za- wój sytuacji zostało istotnie osłabione szaru na wschód od Suezu oraz napię- okrętowano batalion Ghurków. Brzeg przez obecność okrętów radzieckich. ciami na Środkowym Wschodzie. Nie w rejonie lądowania ostrzelały frega- Gdy wybuchła wojna siły WMF na Oce- leżało w brytyjskich planach interwenio-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 81 Działania morskie Indie – Pakistan 1971 wać na czyjąkolwiek korzyść w toczącej nym sukcesem; zadano nieprzyjacielowi stronie nie tylko dowództwa marynar- się wojnie. znaczne straty topiąc lub uszkadzając ki, ale i dowództwa lotnictwa, które mo- Podsumowując: Pakistan liczył na bez- kilka okrętów bojowych i pomocniczych gło wykazać więcej inicjatywy w dzia- pośrednią pomoc USA, a przynajmniej (oraz statki handlowe, porażono też łaniach przeciwko celom morskim. na wywarcie przez to państwo presji obiekty na brzegu), co więcej całkowicie Jedyny prawdziwy sukces odniosły paki- na Indie połączonej z zabiegami na fo- sparaliżowano działania pakistańskich stańskie okręty podwodne topiąc fregatę rum międzynarodowym, które by sku- sił nawodnych, które wobec zagrożenia Khukri, ale porównując efektywność sił tecznie „związało ręce” Indiom, jednak ze strony uzbrojonych w rakiety prze- podwodnych Pakistanu z efektywnością rachuby te zawiodły, bowiem nie wzię- ciwokrętowe jednostek nieprzyjaciela indyjskich sił ZOP, te ostatnie wypadają to pod uwagę kilku czynników. Amery- zaprzestały wychodzenia w morze – pa- korzystniej bowiem w ostatecznym roz- kanie byli zaangażowani w Wietnamie kistańska flota została praktycznie „wy- rachunku utraciły jeden okręt nawod- (choć już wówczas planowali się stam- mieciona”. Po drugiej stronie subkon- ny, ale zatopiły jeden a uszkodziły dru- tąd wycofać) i bardzo mało prawdopo- tynentu miała miejsce demonstracja, gi okręt podwodny przeciwnika – przy dobnym było ich bezpośrednie zaanga- jaką siłę prezentuje sobą lotniskowiec tym zatopienie pakistańskiego Ghazi jest żowanie w sensie militarnym po stronie – nawet niewielki i z ograniczoną licz- przykładem niemal perfekcyjnie prze- pakistańskiej. Nadto reakcja amerykań- bą maszyn. Uderzenia wyprowadzone prowadzonej operacji. Duże rozczaro- ska była spóźniona. Zwycięstwo znajdo- z jego pokładu znokautowały nieprzyja- wanie wywołał w Indiach brak jakich- wało się już w „zasięgu ręki” Indii. Sama ciela na morzu i w portach. Skutecznie kolwiek sukcesów własnych okrętów tylko demonstracja siły nie była wystar- zerwano połączenie morskie Pakista- podwodnych, ale trzeba też zauważyć, czająca by wywrze ć presję i osiągnąć nu ze światem zewnętrznym, nie było to że zgodnie z wytycznymi dowództwa zamierzony rezultat. Poza tym działa- wprawdzie wynikiem szczelnej blokady, MW mogły atakować tylko po uprzed- ale skutkiem tego, że in- nim 100% pewnym zidentyfikowaniu dyjska MW panowała na celu, a to w praktyce wymagało podej- morzu wobec czego statki ścia do obiektu ataku na małą odległość praktycznie nie opuszcza- na głębokości peryskopowej, co było ły ani nie zawijały do pa- wielce ryzykowne. Tak więc indyjskie kistańskich portów. Na- okręty podwodne niczego nie zatopiły, tomiast Pakistańczykom ale też same nie poniosły strat. Również w ogóle nie udało się za- pakistańskie nadzieje związane z inter- kłócić indyjskiej żeglugi. wencją możnych protektorów nie ziściły W czasie trwania konflik- się, z przyczyn które już opisano (swoją tu do portów Indii weszło drogą warto o tym pamiętać gdy obec- 130 jednostek handlo- nie niektórzy całkowicie zdają się na od- wych w tym 40 własnej ległego sojusznika; zresztą mamy w tej bandery. Nie oznacza to, kwestii też własne, niezbyt zachęcające, że strona indyjska nie doświadczenia). Obie strony wyciągnę- popełniła błędów. Słabe ły z tego konfliktu wnioski. MW Pakista- Indyjski czołg T-55 na ulicach Dhaki, czyli symbol zwycięskiej wojny. Fot. Bharat Rakshak było współdziałanie z lot- nu przystąpiła do modernizacji, między nictwem, dowodzenie też innymi przyjęto na uzbrojenie przeciw- nia amerykańskie na korzyść Pakistanu niejednokrotnie mogło być lepsze, kil- okrętowe pociski rakietowe, ale w osta- były przynajmniej częściowo równowa- kakrotnie wkradał się chaos, z drugiej tecznym rozrachunku Pakistańczycy nie żone działaniami radzieckimi na rzecz strony nie można zapomnieć o dobrym byli (nadal nie są) w stanie nadrobić dy- Indii (wysłanie okrętów przez WMF przygotowaniu do wojny; inteligentnym stansu do swego głównego rywala ani miało nie tylko pomóc stronie indyj- rozmieszczeniu sił własnych i general- pod względem technicznym ani iloś- skiej, ale też zademonstrować obecność nie właściwemu ich wykorzystaniu. Na- ciowym. Jest to w dużej mierze wyni- i zdolność operowania radzieckiej MW tomiast Pakistańczycy działali wyjątko- kiem obiektywnie większego potencjału, na dalekich akwenach). ZSRR miał też wo słabo. Zdziwienie wywołuje fakt, że w tym ekonomicznego Indii. możliwość skutecznego zablokowania wobec posiadania przez MW potencjal- ewentualnych działań USA w Radzie nego przeciwnika rakiet przeciwokrę- Bibliografia Bezpieczeństwa ONZ. Z tych właśnie towych, których skuteczność była już 1. Blackman R.V.B., Jane`s Fighting Ships 1971-72, powodów reakcja mocarstw nie mogła od kilku lat znana, to jest od zatopienia London 1971. wpłynąć na ostatecznie niekorzystny dla izraelskiego niszczyciela Eliat, nie pod- 2. Goldrick J., No Easy Answers. The Development Pakistanu wynik wojny. jęto jakichkolwiek kroków by odpowied- of the Navies of India, Pakistan, Bangladesh and Sri nio się przygotować na spotkanie z tą Lanka 1945-1996, New Delhi 1997. Konkluzja groźną bronią. Nie potrafiono też skoor- 3. Kubiak K., Kubiak J., Indie – Pakistan 1971, War- Przy analizie przebiegu działań wo- dynować działań floty i lotnictwa. MW szawa 1997. jennych na morzu podczas wojny pa- Indii czuła respekt przed pakistańskimi 4. McConnel J.M., Kelly A.M., Maritime Diplomatie kistańsko-indyjskiej 1971 r. szczególną samolotami, ale na strachu się skończyło der Supermächte während der indo-pakistanischen uwagę zwraca użycie kutrów rakieto- bowiem – pomimo kilku potencjalnie ko- Krise im Dezember 1971, „Marine Rundschau”. wych. Te zaprojektowane do działań rzystnych sytuacji – maszyny ze znaka- 5. Rohwer J., Der indisch-pakistanische Konflikt przybrzeżnych jednostki zostały wyko- mi półksiężyca nie zaatakowały ani razu 1971, „Marine Rundschau” 1/1974. rzystane do śmiałych operacji ofensyw- okrętów przeciwnika. Choć obiektyw- 6. Strony internetowe Bharat Rakshak. nych. Ich akcje zostały uwieńczone peł- nie trzeba stwierdzić, że wina leży tu po 7. Materiały ze zbiorów redakcji „OW” i autora.

82 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Mount Whitney (LCC-20) w drugiej połowie lat Jarosław Palasek osiemdziesiątych, po uzbrojeniu w przeciwlotnicze zestawy obrony bezpośredniej Mk 15 „Phalanx”. Fot. zbiory Arthur D. Baker III

Amerykańskie okręty dowodzenia Część VIIIc – „Mount Whitney” – działalność operacyjna

Drugi z okrętów dowodzenia typu Powróciwszy do Norfolk Mount Whit- Północnej i w dniach 7-10 września od- Blue Ridge został zbudowany przez Ne- ney przeszedł kolejny przegląd, po któ- wiedził angielski port Plymouth. Następ- wport News Shipbuilding & Drydock rym w styczniu następnego roku od- nie, w dniach 14-26 września brał udział Company w Newport w stanie Wir- był ćwiczenia u przylądków Wirginii. w ćwiczeniach „Strong Express”, które ginia, która zamówienie na jego bu- Na przełomie stycznia i lutego 1972 miały miejsce norweskim fiordzie Vags. dowę otrzymała w dniu 10 sierpnia roku wspólnie z transportowcem desan- W dniu 19 września wizytę na pokładzie 1966 roku. Stępkę jednostki położono towym Chilton (LPA-38) ćwiczył dowo- okrętu złożyli Sekretarz Marynarki John w dniu 8 stycznia 1969 roku, a jej kad- dzenie operacji amfibijnych koło Onslow W. Warner oraz dowódca Piechoty Mor- łub wodowano rok później nadając na- Beach w Nowej Karolinie. Następnie skiej generał Cushman. Po zakończeniu zwę Mount Whitney. Nazwa ta pocho- jednostka udała się na Morze Karaib- ćwiczeń jednostka złożyła wizyty kurtu- dzi od położonego w kalifornijskim skie gdzie pod koniec lutego i na począt- azyjne w Bergen, Rosyth, Amsterdamie paśmie Sierra-Nevada szczytu o wy- ku marca wzięła udział w ćwiczeniach i Bremerhaven, po czym w dniu 24 paź- sokości 4418 m – najwyższego wznie- „Firex 72” odbywających się na Wy- dziernika 1972 roku powróciła do Nor- sienia w kontynentalnej części Stanów spach Vieques. Podczas tego poby- folk. W ostatnim dniu tego miesiąca Zjednoczonych. Ceremonia wprowa- tu na Karaibach, okręt odwiedził Port konferencję prasową na jej pokładzie dzenia okrętu do służby miała miejsce au Prince na Haiti, San Juan na Puer- odbyli Sekretarz Obrony M.P. Laird oraz w Norfolk Naval Shipyard w Portsmo- to Rico oraz Charlotte Amalie na Saint Sekretarz Marynarki John W. Warner. uth, w stanie Wirginia w dniu 16 stycz- Thomas na Wyspach Dziewiczych. Mie- Na przełomie stycznia i lutego na- nia 1971 roku. Portem macierzystym siąc po powrocie do Norfolk, który miał stępnego roku Mount Whitney brał okrętu stała się baza marynarki w Nor- miejsce w dniu 15 marca, na pokład udział w ćwiczeniach „Agile Jouster”, folk. Po zakończeniu prac wyposa- Mount Whitney zaokrętował kontradmi- które odbywały się na Wyspach Viequ- żeniowych Mount Whitney udał się rał Marc A. Moore – dowódca 2 Floty. es. W tym czasie jednostka odbyła także do Zatoki Guantanamo na Kubie gdzie Od 10 maja 1972 roku jednostka wzięła wizyty w Port Everglades na Florydzie przeszedł sześciotygodniowe szkole- udział w dwutygodniowych ćwiczeniach i San Juan na Puerto Rico. Po zakoń- nie zgrywające załogę, które zostało „Exotic Dancer V”, po czym 25 maja czeniu ćwiczeń okręt odwiedził Char- zakończone w dniu 16 kwietnia 1971 powróciła do Norfolk. W dniu 31 maja lotte Amalie na Saint Thomas na Wy- roku. W maju jednostka wzięła udział na jej pokładzie miała miejsce uroczysta spach Dziewiczych, po czym w dniu pierwszych swych ćwiczeniach „Exotic ceremonia przejęcia dowództwa 2 Flo- 15 lutego 1973 roku powrócił do Nor- Dancer IV”, po czym odbyła ostatecz- ty przez kontradmirała P.S. McManusa. folk. Następnymi ćwiczeniami, w któ- ne próby zdawczo-odbiorcze i w lip- Do połowy lipca 1972 roku okręt prze- rych brał udział były rozpoczęte dwa- cu oraz sierpniu przeszła poodbiorowy chodził przebudowę kotłowni dla jej naście dni później u wybrzeży Karoliny przegląd w stoczni marynarki w Nor- przystosowania do opalania olejem lek- Północnej manewry „Exotic Dancer VI”. folk. Po jego zakończeniu okręt udał kim, po czym w drugiej połowie tego W dniu 17 maja Mount Whitney opuś- się na Morze Śródziemne gdzie wziął miesiąca odbył indywidualne ćwiczenia cił bazę i skierował się na Morze Śród- udział w ćwiczeniach NATO „Deep u przylądków Wirginii. W dniu 29 sierp- ziemne. W drodze na ćwiczenia „Dawn Furrow 71”. nia Mount Whitney wyszedł do Europy Patrol”, które miały miejsce w dniach

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 83 Amerykańskie okręty dowodzenia

7-15 czerwca 1973 roku na Sardynii dowódcy 2 Grupy Desantowej – kontr- społu Operacyjnego 200. Ich punktem odwiedził Malagę i Ateny. Podczas ćwi- admirał Ellis został zastąpiony na tym kulminacyjnym była rewia floty z okazji czeń na pokładzie jednostki dowodzenia stanowisku przez kontradmirała Frede- 200-lecia Stanów Zjednoczonych, która był zaokrętowany wiceadmirał Murphy ricka F. Palmera. Pięć dni później okręt odbywała się w Nowym Jorku w dniu – dowódca 6 Floty. W drodze powrot- opuścił bazę udając się na ośmiotygo- 2 lipca. Okręt dowodzenia zajmował nej do Norfolk, dokąd jednostka przy- dniowe ćwiczenia zgrywające załogę wówczas 2 miejsce w 1 kolumnie Zespo- była 3 lipca, odwiedziła Cannes i Bar- w Zatoce Guantanamo na Kubie. W tym łu, a na jego pokładzie znajdowali się: celonę. W dniu 27 sierpnia na Mount czasie jednostka odwiedziła też Montego wiceprezydent Nelson Rockefeller, se- Whitney zaokrętował kontradmirał Wil- Bay na Jamajce oraz Roosevelt Roads kretarze stanu Henry Kisinger i obrony liam H. Ellis, dowódca 2 Grupy Desan- na Puerto Rico, a jej pokład wizytował Donald Rumsfeld oraz dowódca 2 Floty towej, z którym na pokładzie cztery dni wiceadmirał Turner, dowódca 2 Floty. wiceadmirał Shanahan. Z pokładu jed- później okręt ponownie wyszedł na Mo- Do bazy w Norfolk Mount Whitney po- nostki oddano salut z 21 salw armatnich rze Śródziemne. Po drodze do Turcji, wrócił w dniu 7 kwietnia 1975 roku. Ty- na cześć Stanów Zjednoczonych oraz gdzie w dniach 20-29 września jednost- dzień później okręt opuścił Norfolk uda- 19 na cześć wiceprezydenta Rockefelle- ka wzięła udział w ćwiczeniach „Deep jąc się na ćwiczenia „Agate Punch”, ra. Wrzesień i październik Mount Whit- Furrow 73”, odwiedziła grecką wyspę Podczas tego postoju jego pokład od- ney, z admirałem Shanahan’em oraz Rodos. Podczas manewrów, które miały wiedzili generał porucznik Nichols, do- kontradmirałem Palmer’em dowód- miejsce u wybrzeża Antalyi na pokładzie wódca atlantyckiej piechoty morskiej, cą 2 Grupy Desantowej na pokładzie, był zaokrętowany także kontradmirał wiceadmirał Adamson, dowódca Flo- spędził na wodach Północnego Atlanty- Bell, dowódca Sił Desantowych Atlanty- ty Nawodnej Atlantyku, a także Se- ku oraz Europy północno-zachodniej, ku. Po zakończeniu ćwiczeń okręt złożył kretarz Obrony James E. Schlesinger. gdzie brał udział w ćwiczeniach NATO wizytę w Stambule, po czym do 20 li- Do bazy w Norfolk jednostka powróci- pod kryptonimami „Teamwork 76” stopada 1973 roku uczestniczył w dzia- ła 29 kwietnia. Pod koniec maja 1975 i „Bonded Item”. W tym czasie jego po- łaniach 6 Floty związanych z kryzy- roku Mount Whitney brał udział w ćwi- kład wizytowali min.: w dniu 19 wrześ- sem na Bliskim Wschodzie. Cztery dni czeniach „Aloud Yankee 75” oraz „Solid nia Joseph Luns, Sekretarz Generalny później jednostka zawinęła do Lizbony, Shield 75”, po których w dniu 3 czerw- NATO oraz ambasadorzy Norwegii, Da- gdzie jej pokład opuścił kontradmirał ca powrócił do Norfolk. Dziewięć dni nii, Irlandii, Wielkiej Brytanii i Holandii; Ellis. W dniu 6 grudnia 1973 roku okręt później jednostka weszła na przegląd dwa dni później król Norwegii Olaf V, powrócił do Norfolk. do Portsmouth Naval Shipyard. W dniu a w dniu 23 września generał John Na początku następnego roku Mount 6 października okręt udał się do Fort Sharpe, głównodowodzący alianckich Whitney wziął udział w ćwiczeniach Lauderdale na Florydzie, gdzie pięć dni Sił Zbrojnych w Europie Północnej. Po- „Combat Systems 1-74”, podczas któ- później brał udział w obchodach 200-le- zostałą część roku okręt spędził w swej rych na jego pokładzie zaokrętowa- cia Marynarki Wojennej Stanów Zjed- bazie w Norfolk. ni byli wiceadmirał Vannoy, dowódca noczonych. Do końca 1975 roku Mount Do końca lat siedemdziesiątych Sił Desantowych Atlantyku, kontrad- Whitney przebywał w Norfolk wycho- Mount Whitney operował głównie mirał Ellis, dowódca 2 Grupy Desanto- dząc kilkakrotnie w morze na ćwiczenia na wodach Północnego Atlantyku i przy- wej oraz kontradmirał Gravely, dowód- odbywające się u przylądków Wirginii. ległych. W dniach 26-28 marca 1977 ca 2 Grupy Krążowników i Niszczycieli. Początek następnego roku okręt spę- roku okręt brał udział w odbywają- Drugą połowę lutego i pierwszą mar- dził w bazie oraz na Morzu Karaibskim cych się na wodach przyległych do wy- ca okręt spędził na Morzu Karaibskim, na ćwiczeniach „Carribex 2-76”. W dniu brzeża Onslow Beach w Karolinie Pół- gdzie oprócz wzięcia udziału w ćwi- 2 lutego na jednostce miała miejsce uro- nocnej ćwiczeniach „Aloud Foxtrot”, czeniach „Springboard 74” odwiedził czysta promocja generała Shultera, do- a w maju w manewrach „Aloud Golf” Saint Thomas na Wyspach Vieques, wódcy 4 Brygady Desantowej Piecho- i „Solid Shield 77”. W dniu 30 sierpnia a w drodze powrotnej do bazy w Nor- ty Morskiej na stopień generała majora, 1977 roku na jego pokład zaokrętował folk zawinął do Port Everglades na Flo- a dziewięć dni później jej pokład odwie- sztab 2 Grupy Desantowej oraz dowód- rydzie. Podczas kolejnych trzech mie- dził zastępca sekretarza obrony Gary M. ca 4 Brygady Desantowej Piechoty Mor- sięcy 1974 roku Mount Whitney brał Penisten. Następnego dnia Mount Whit- skiej, a następnego dnia kontradmirał udział w ćwiczeniach „Solid Shield 74”, ney wizytowali Sekretarz Obrony Do- Christoph, dowódca 2 Grupy, po czym „Smart Salute” oraz „Aloud Uniform”. nald Rumsfeld i jego morski zastępca w dniu 9 września okręt opuścił Norfolk. W dniu 13 lipca 1974 roku okręt wszedł kontradmirał Holcomb, a także dowód- Jednostka obrała kurs ku Morzu Śród- na przegląd do Philadelphia Naval Shi- ca 2 Floty wiceadmirał John J. Shana- ziemnemu gdzie wzięła udział w mię- pyard. Podczas postoju w stoczni jego han Jr. oraz zastępca dowódcy Korpu- dzynarodowych ćwiczeniach „Display pokład odwiedzili kontradmirał Fisher, su Piechoty Morskiej generał Jaskilka. Determination”, podczas których z jej dowódca Floty Atlantyckiej, wiceadmi- W lutym i marcu jednostka dowodze- pokładu kierowano desantem w Zato- rał Adamson, dowódca Sił Desantowych nia brała udział w ćwiczeniach „Op- ce Sarońskiej rozpoczętym w dniu 30 Floty Atlantyckiej oraz kontradmirał El- posed Sortie”, „Solid Shield 76” i „Aloud września. Następnie, Mount Whitney lis, dowódca 2 Grupy Desantowej, a tak- Charlie”. Kolejna wizyta ważnego ofi- przeszedł na Morze Północne, gdzie w li- że Zastępca Sekretarza Marynarki. cjela miała miejsce na okręcie w dniu stopadzie (15-18) wziął udział w ćwicze- Stocznię w Filadelfii Mount Whitney 5 kwietnia, kiedy to jego pokład odwie- niach NATO „Steady Progress”, podczas opuścił w dniu 5 lutego 1975 roku i dwa dził Szef Operacji Marynarki admirał których demonstrował działanie syste- dni później zacumował w swej macie- James L. Holloway III. Najważniejszą mu NTDS. Okręt powrócił do Norfolk rzystej bazie w Norfolk. W dniu 21 lute- operacją reprezentacyjną 1976 roku był w dniu 2 grudnia. Rok 1978 jednostka go na jego pokładzie odbyła się zmiana udział Mount Whitney w działaniach Ze- rozpoczęła od wizyty na jej pokładzie

84 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia w dniu 6 stycznia wiceadmirała Read’a, Desantowej i generał brygady E.C. Che- tu szkolnego Katori. Od 23 sierpnia dowódcy sił nawodnych Floty Pacyfi- atham Jr., dowódca 4 Brygady Desanto- do 17 września Mount Whitney brał ku. W lutym okręt brał udział w ćwicze- wej Piechoty Morskiej. udział w szeregu („United Effort 82” niach „Readex 1-78”, a w maju w „Solid Z początkiem stycznia 1981 roku wi- „Short Engagement 82” i „Northern Shield 78”. Podczas mających miejsce ceadmirał Thomas J. Bigley przeniósł się Wedding 82”) ćwiczeń NATO mających w sierpniu tego roku ćwiczeń „Compu- ze swym sztabem z krążownika rakieto- miejsce na Północnym Atlantyku. Wzięło tex” na pokład Mount Whitney śmigłow- wego Albany (CG-10) na stałe na pokład w nich udział 160 okrętów oraz 250 sa- ce przewiozły ze zbiornikowca Milwau- Mount Whitney, który od tej pory na kil- molotów i śmigłowców. Przeprowadzo- kee (AOR-2) personel sztabowy 2 Grupy kanaście lat stał się okrętem flagowym no także dwa desanty ćwiczebne. Podob- Krążowników-Niszczycieli, po czym ze- 2 Floty. W lutym, w ramach ćwiczeń nie jak podczas poprzednich manewrów spół wyszedł na spotkanie Zespołu Ope- „Readex 1-81” jednostka brała udział funkcję dowódcy sił uderzeniowych Flo- racyjnego 21.1.5 lotniskowca Saratoga w strzelaniu rakietowym, podczas któ- ty Atlantyku pełnił wiceadmirał Lyons. (CVA-60). Podczas tego szkolenia Mount rych z jej pokładu kierowano działania- Na jednostce zaokrętowani byli ponadto Whitney był symulowanym celem dla mi siedmiu okrętów. Podczas kolejnych kontradmirał William Kearns, dowód- prowadzonych przez pozostałe okręty ćwiczeń – „Solid Shield 81”, Mount ca 2 Grupy Desantowej i generał bry- ćwiczeń „Harpoonex”. W dniu 4 sierp- Whitney pełnił rolę jednostki sztabowej gady Hudson, dowódca 4 Brygady De- nia na pokład jednostki przybył z jed- dowodzącego nimi kontradmirała War- santowej Piechoty Morskiej. W dniach nodniową wizytą śmigłowcem z bazy rena C. Hamma oraz był bazą dla obser- 10 i 11 września wizytę na jednostce Roosevelt Roads na Porto Rico dowód- wującego je wiceadmirała Thomasa J. złożył zastępca Sekretarza Floty, a dwa ca 2 Floty. W dniu 23 sierpnia tego roku Bigley’a. W dniu 16 lipca na pokładzie dni później miała miejsce konferen- Mount Whitney udał się do Europy Pół- okrętu miała miejsce ceremonia zmia- cja prasowa admirała Lyonsa, na którą nocnej gdzie wziął udział w ćwicze- ny dowódcy 2 Floty, którym został wi- przybyło śmigłowcem 18 dziennikarzy. niach „Northern Wedding’78”, podczas ceadmirał James A. Lyons. W uroczy- W dniu 15 września dowódca 2 Grupy których jego pokład w dniu 9 września stości wzięli przy tym udział Sekretarz Desantowej przeniósł swą flagę na śmi- wizytowała grupa NATO-wskich oficjeli Marynarki John F. Lehman Jr. oraz ad- głowcowiec desantowy Nassau (LHA-4). z Sekretarzem Generalnym wiceadmira- mirał Harry Train, głównodowodzący Po zakończeniu ćwiczeń Mount Whit- łem Godo na czele. Od 2 do 14 kwietnia Floty Atlantyku i kontradmirał William ney odbył serię wizyt w kilku portach 1979 roku okręt brał udział w ćwicze- Kearns, dowódca 2 Grupy Desantowej. państw zachodnioeuropejskich, w któ- niach „Computex 79”, które odbywa- Koniec lata ( 20.08-18.09 ) Mount Whit- rych jego pokład wizytowali miejscowi ły się na wodach Morza karaibskie- ney spędził na serii („Ocean Venture”, oficjele oraz dowódcy sił zbrojnych róż- go. Większość tego roku spędził jednak „Ocean Safari”, „Magic Sword North”, nych rodzajów i szczebli. Wśród nich na remoncie kapitalnym w Philadelphia „Magic Sword South”) wielkich ćwi- byli min. amerykańscy ambasadorowie Naval Shipyard, do którego przygoto- czeń NATO, które odbywały się na Pół- w Holandii, Danii i Norwegii, burmi- wywano go przez cały maj. Najpierw, nocnym Atlantyku. Podczas ich trwa- strzowie Kopenhagi i Portsmouth oraz w dniu 1 maja jego pokład opuścił do- nia na jego pokładzie zaokrętowany był dowódcy baz morskich w Portsmouth wódca 4 Brygady Desantowej Piecho- wiceadmirał James A. Lyons, który peł- i Holem, a także generalny inspektor ty Morskiej, trzy dni później dowódca nił wówczas funkcję dowódcy sił ude- duńskiej floty wojennej. 2 Grupy Desantowej, a w dniu 7 maja rzeniowych Floty Atlantyku. W dniu Na początku 1983 roku (15-21.01) dowódca 2 Floty wiceadmirał Wesley 1 września na jednostce dowodzenia na pokładzie cumującego w Newport L. McDonald przeniósł swą flagę na ba- jednodniową wizytę złożył Sekretarz Mount Whitney odbyły się sześciodnio- zę niszczycieli Piedmont (AD-17). Prze- Marynarki John F. Lehman Jr, który we ćwiczenia „Open Road”, w których gląd Mount Whitney trwał od 31 maja przybył na jej pokład śmigłowcem z lot- wzięli udział dowódcy Sił Uderzenio- do 13 grudnia tego roku. W tym czasie niskowca Dwight D. Eisenhower (CVN- wych Floty Atlantyku, Sił Lotniskow- kosztem 63 tys. roboczo-dób wykona- 69). W końcu roku (09.11-25.11) Mount ców oraz 2 Grupy Desantowej. Kolej- no na okręcie min. remont kapitalny si- Whitney wziął udział w kolejnych ćwi- nymi manewrami, w których wziął łowni, wymianę urządzeń kontroli za- czeniach „Readex 2-81”, podczas któ- udział okręt były ćwiczenia „Readex- nieczyszczeń oraz niektórych urządzeń rych z jego pokładu kierowano strzela- 83” na Morzu Karaibskim symulujące i systemów radioelektronicznych. niem rakietowym sześciu jednostek. działanie grupy bojowej floty na akwe- W roku 1980, oprócz standardowych, W dzień nowego roku 1982 na po- nie o powierzchni 20 tys. mil kwadrato- poremontowych szkoleń zgrywających kład jednostki zaokrętował wiceadmi- wych. Udająca się na akwen operacji jed- na początku, okręt dowodzenia wziął rał James A. Lyons Jr.dowódca 2 Flo- nostka wzięła udział w poszukiwaniach min. udział w ćwiczeniach „Readex 2- ty, po czym pierwsze jego miesiące pilotów dwóch myśliwców Grumman 80”, podczas których kierował strzela- jednostka spędziła na serii wizyt naj- F-14 „Tomcat”, które uległy katastro- niem rakietowym kilku okrętów. Następ- pierw w portach Stanów Zjednoczo- fie. Dzięki akcji ratunkowej uratowano nymi, były wielkie ćwiczenia „United nych (Newport, Fort Lauderdale i Nowy dwóch lotników – dwóch nie udało się Effort/Timework 80”, w których wzięło Orlean), a później basenu Morza Karaib- jednak odnaleźć. Odbywające się od 22 udział 116 okrętów i przeszło 400 samo- skiego (San Juan, Bridgetown i St. Tho- do 28 marca na akwenie operacyjnym lotów i śmigłowców oraz ponad 60 tys. mas). W dniu 17 czerwca okręt zawi- Puerto Rico ćwiczenia „Harpoonex”, ludzi z 8 państw NATO. Podczas tych nął z czterodniową wizytą do Nowego w dniach 28-29 marca obserwował ćwiczeń na pokładzie Mount Whitney Jorku, gdzie gościł burmistrza Edwar- z Mount Whitney Sekretarz Marynarki byli zaokrętowani wiceadmirał Thomas da I. Kocha. Po powrocie do Norfolk John F. Lehman Jr. W dniu 4 kwietnia J. Bigley, dowódca 2 Floty, kontradmi- wizytę na jego pokładzie złożył w dniu z kolei, tj. trzy dni po powrocie do Nor- rał Warren C. Hamm, dowódca 2 Grupy 28 czerwca dowódca japońskiego okrę- folk, pokład okrętu odwiedził senator

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 85 Amerykańskie okręty dowodzenia

Okręt dowodzenia i kierowania desantem Mount Whitney (LCC-20) w konfiguracji z wczesnych lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Fot. zbiory Arthur D. Baker III Arlen Specter. Na przełomie kwietnia trzyetapowe ćwiczenia „Readex 2-83”. noczonych. Następnego dnia okręt goś- i maja (25/05) jednostka uczestniczyła W pierwszej ich części okręty ćwiczyły cił amerykańskiego ambasadora w Nor- w ćwiczeniach „Solid Shield 83”, które działania przeciwko nieprzyjacielskiej wegii Marka E. Austada, a 20 marca odbywały sie na akwenie ćwiczebnym grupie bojowej, którą symulował zespół zastępcę Sekretarza Marynarki Johna koło Onslow Beach w Północnej Karoli- lotniskowca John F.Kennedy (CVA-67). Coxa. Na zakończenie manewrów, w ra- nie. Od 27 maja do 15 lipca okręt dowo- Podczas kolejnej fazy operacji, której za- mach operacji „Close Encounter 84” dzenia brał udział w kolejnych ćwicze- daniem było zaznaczenie obecności flo- okręt dowodzenia złożył wizyty kurtua- niach NATO, w których wzięło udział ty USA w Ameryce Środkowej okręt zyjne w portach Norwegii, Wielkiej Bry- 90 okrętów oraz ponad 300 samolo- dowodzenia współpracował z nawod- tanii i Portugalii. Jego pokład odwiedzili tów i śmigłowców. Z pokładu Mount nym zespołem uderzeniowym krążow- wówczas burmistrz Portsmouth, amba- Whitney kierował nimi wiceadmirał Ja- nika rakietowego Mississippi (CGN-40). sadorowie amerykańscy w Wielkiej Bry- mes A. Lyons pełniący wówczas tak- W ostatniej fazie jednostka sztabowa tanii i Portugalii oraz głównodowodzący że funkcję dowódcy sił uderzeniowych spotkała się u wybrzeży Nikaragui z ze- sił NATO na Półwyspie Iberyjskim wi- Floty Atlantyku. Podczas ćwiczeń „Uni- społem operacyjnym lotniskowca Coral ceadmirał Joaquim Neves Cardosa Ta- ted Effort 83” jednostki amerykańskie, Sea (CVB-43), z którym prowadziła ćwi- vares. Podczas drugich dużych ćwiczeń kanadyjskie i brytyjskie ćwiczyły zwal- czenia obrony przeciwlotniczej. tego roku, odbywających się na prze- czanie lotnictwa, okrętów nawodnych W pierwszych miesiącach 1984 roku łomie sierpnia i września manewrów i podwodnych nieprzyjaciela, którego był jednostką dowodzenia Mount Whit- „Readex 2-84”, jednostka dowodze- rolę grała powracający z Morza Śród- ney serii ćwiczeń NATO przeprowadzo- nia kierowała działaniami 31 okrę tów ziemnego zespół operacyjny lotniskow- nych na wodach Północnego Atlantyku amerykańskich, holenderskich i wene- ca America (CVA-66). W czasie ćwiczeń oraz Morza Norweskiego. Na jego po- zuelskich, wśród których były grupy „Ocean Safari 83” ćwiczono z kolei dzia- kładzie zaokrętowani byli dowódcy: sił bojowe lotniskowców Dwight D. Eisen- łania przeciwpodwodne, obronę mor- uderzeniowych Floty Atlantyku, 2 Grupy hower (CVN-69) i Independence (CVA- skich linii komunikacyjnych i uderzenia Desantowej i 4 Brygady Desantowej pie- 62), trzy atomowe okręty podwodne, lotnicze na cele lądowe. Po zakończe- choty morskiej. Ćwiczące zespoły liczyły a także samoloty z bazy Roosevelt Ro- niu manewrów, podobnie jak rok wcześ- łącznie 150 okrętów oraz ponad 300 sa- ads na Puerto Rico. W dniu 17 wrześ- niej, Mount Whitney odbył serię wizyt molotów i śmigłowców, w tym zespół nia na jednostkę dowodzenia zaokręto- kurtuazyjnych w portach państw base- operacyjny lotniskowca Independen- wał wiceadmirał Henry C. Mustin, który nu Morza Północnego, będąc wizytowa- ce (CVA-62). Podczas manewrów „Uni- trzy dni wcześniej podczas uroczystości nym przez licznych oficjeli cywilnych ted Effort” jednostki doskonaliły obro- mającej miejsce na pokładzie śmigłow- i wojskowych. Podczas postoju w Ham- nę przeciwlotniczą i przeciwpodwodną cowca desantowego Guam (LPH-9) ob- burgu, po stronie pirsu przeciwnej oraz osłonę konwojów. W ćwiczeniach jął stanowisko dowódcy 2 Floty oraz sił do amerykańskiego okrętu dowodzenia „Team Work 84/Avalanche Express”, uderzeniowych Floty Atlantyku. cumował radziecki statek pasażerski Mi- które obejmowały działania desantowe Marzec (4-28) 1985 roku okręt dowo- chaił Kalinin. Po powrocie do Norfolk, wzięły udział siły amerykańskie, brytyj- dzenia spędził na dużych manewrach na pokład Mount Whitney zaokrętował skie i holenderskie. W dniu 17 marca morskich „Readex 1-85”, odbywają- w dniu 18 lipca nowy dowódca 2 Flo- ćwiczenia „Team Work 84” obserwowali cych się na wodach Zachodniego Atlan- ty wiceadmirał Joseph Metcalf III. Ko- z pokładu Mount Whitney liczni oficjele tyku i Karaibów. Ćwiczenia składały się lejnymi dużymi manewrami morskimi, NATO włącznie z Sekretarzem General- ze strzelania rakietowego, którego cen- w których jednostka dowodzenia brała nym Josephem Luns’em oraz ambasa- trum dowodzenia było na Mount Whit- udział w 1983 roku, były odbywające się dorami Norwegii, Niemiec, Holandii, ney oraz starcia dwóch zespołów „nie- od końca sierpnia do połowy września Danii, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjed- przyjacielskich” w dniach 24-27 marca.

86 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia

Jednostka wchodziła w skład Sił Nie- nocześnie światła na wszystkich jednost- powrócił dowódca 2 Floty. We wrześniu bieskich – Zespołu Operacyjnego 21.3, kach znajdujących się w porcie. W dniu jednostka służyła jako platforma dowo- którego trzonem była 6 Grupa Bojo- 4 lipca przed zakotwiczonymi okrętami dzenia dla kolejnych dużych manewrów wa lotniskowca Nimitz (CVN-68). Okrę- armady przeszedł pancernik Iowa (BB- morskich NATO odbywających się pod ty ćwiczyły działania rozpoznawcze, 61), z którego pokładu paradę burtową kryptonimem „Ocean Safari 87” na wo- namierzanie celów oraz ataki bronią załóg odbierał Prezydent Ronald Rea- dach Północnego Atlantyku. W ćwicze- konwencjonalną, a w kulminacyjnym gan. Kiedy okręt liniowy przechodził niach tych uczestniczyło 11 państw, któ- momencie 27 marca także taktycz- równolegle do Mount Whitney z dzia- re oddelegowały 150 okrętów oraz 250 ne uderzenia chemiczne i nuklearne. łek salutacyjnych jednostki dowodze- samolotów i śmigłowców, w tym grupy W kwietniu (3-12) z pokładu jednostki nia oddano na cześć Prezydenta salut bojowe lotniskowców: amerykańskiego kierowano wspólnymi ćwiczeniami de- 21 salw. Na zakończenie rewii odbyła Forrestal (CV-59) i brytyjskiego Illustrio- santowymi połączonych sił Marynar- się parada żaglowców, a wieczorem fe- us (R-06). Manewrami dowodził z po- ki, Armii, Lotnictwa i Piechoty Morskiej stiwal fajerwerków. W dniu 7 lipca okręt kładu Mount Whitney dowódca 2 Floty Stanów Zjednoczonych. Odbywały się dowodzenia opuścił Nowy Jork i na- admirał Larson pełniący także funkcję one na akwenie koło Onslow Beach stępnego dnia powrócił do bazy w Nor- dowódcy sił uderzeniowych Floty At- w Północnej Karolinie. Letnie miesią- folk. Od 17 sierpnia do 11 października lantyku. Ostatnie miesiące roku okręt ce roku (od 31 maja do 8 października) Mount Whitney pełnił rolę okrętu do- spędził w bazie w Norfolk gdzie min. Mount Whitney spędził natomiast na re- wodzenia kolejnych, dorocznych wiel- dokończono na nim montażu artyleryj- moncie kapitalnym w Norfolk Naval kich manewrów NATO odbywających skich systemów obrony bezpośredniej. Ship Yard w Portsmouth w stanie Wir- się na wodach Północnego Atlantyku Rok 1988 jednostka rozpoczęła ginia. Wykonane na jednostce prace oraz mórz przyległych. W ćwiczeniach od udziału w końcu stycznia (18-23) obejmowały szeroki zakres począwszy „Northern Wedding” i „Northern En- w ćwiczeniach „Fleetex 1-88”, które tra- od konserwacji kadłuba, a skończyw- gagement 86” wzięło udział 150 okrętów, dycyjnie odbywały się na akwenie ope- szy na modernizacji wyposażenia radio- 300 samolotów i śmigłowców (włącz- racyjnym Puerto Rico. Podczas tych elektronicznego. Ostatnie miesiące roku nie z grupami bojowymi lotniskowców: manewrów Mount Whitney stanowił okręt spędził w kubańskiej Zatoce Guan- amerykańskiego Nimitz (CVN-68) i bry- platformę dowodzenia dla dowódców tanamo odbywając poremontowe ćwi- tyjskiego Ark Royal (R-09) oraz przeszło 2 Floty, 2 Grupy Desantowej, 4 Bry- czenia zgrywające. W dniu 19 listopada 35 tys. osób. Ich działania koordynowali gady Ekspedycyjnej piechoty morskiej jego załoga uratowała dwóch żeglarzy z pokładu Mount Whitney dowódcy: sił oraz 22 Eskadry Lotnictwa Taktyczne- z jachtu Passion, który został wyrzucony uderzeniowych Floty Atlantyku, desan- go. W ramach ćwiczeń, podczas których na brzeg podczas huraganu „Kate”. towych sił uderzeniowych oraz 4 Bryga- na pokładzie jednostki zaokrętowanych Na początku 1986 roku Mount Whit- dy Desantowej piechoty morskiej. Kie- było niemal 1500 oficerów oraz podofi- ney odbył wizytę w Fort Lauderdale rowali oni min. desantami koło Larvik cerów i szeregowych, przeprowadzono na Florydzie (12-16), po czym do 10 lu- (09.09) i na Jutlandii (18.09). min. strzelanie rakietowe, a 17 stycznia tego pozostawał w Norfolk. Wtedy to Początek 1987 roku okręt spędził wizytę na będącym w morzu okręcie opuścił swoją bazę macierzystą i skiero- na dorocznych ćwiczeniach „Flee- złożył głównodowodzący Floty Atlanty- wał się na Morze Karaibskie gdzie wziął tex 1-87” odbywających się tradycyjnie ku admirał Frank Kelso. Podczas kolej- udział w ćwiczeniach „Fleetex 1-86”. nie na akwenie operacyjnym koło wy- nych ćwiczeń tego roku, odbywających W manewrach tych brały udział jed- spy Puerto Rico. Na jego pokładzie za- się na Morzu Karaibskim manewrów nostki brytyjskie i holenderskie, a trzon okrętowani byli dowódcy: 2 Floty, któ- „Ocean Venture 88”, Mount Whitney ćwiczącej armady stanowiła 6 Grupa rym był wówczas wiceadmirał Charles dwukrotnie wodował łódź ratunkową, Lotniskowców, której dowódca był za- R. Larson oraz 2 Grupy Desantowej która asystowała znajdującym się w nie- okrętowany na America (CV-66). Kolej- i 2 Sił Desantowych piechoty morskiej. bezpieczeństwie żołnierzom piecho- ne podobne ćwiczenia – „Fleetex 2-86” W pierwszej dekadzie maja Mount Whit- ty morskiej. Jej załoga podniosła także odbyły się w kwietniu tego roku, przy ney wziął natomiast udział w odbywają- z wody pilota śmigłowca marines biorą- czym dowódca biorącej w nich udział cych się u Wschodniego Wybrzeża ma- cego udział w ćwiczeniach SAR. W dniu 6 Grupy Lotniskowców był zaokręto- newrach „Solid Shield” oraz „Advanced 17 kwietnia pokład okrętu wizytował Se- wany na Forrestal (CV-59). Najważ- Fleetex 2-87”, podczas których stanowił kretarz Obrony Frank C. Carlucci. Pod- niejszą operacją reprezentacyjną 1986 platformę dowodzenia desantu 120 Po- czas następnych ćwiczeń, odbywających roku, w której wziął udział Mount Whit- łączonych Sił Operacyjnych. W dniu się również na Morzu Karaibskim „Flee- ney była rewia floty z okazji 100-lecia 29 maja pokład okrętu opuścił dowódca tex 2-88”, z pokładu jednostki flagowej zapalenia pochodni nowojorskiej Sta- 2 Floty, który przeniósł swą flagę na śmi- 2 Floty koordynowano działania bojowe tuy Wolności. W dniu 1 lipca okręt opuś- głowcowiec desantowy Saipan (LHA-2), oraz strzelanie rakietowe 30 okrętów to- cił Norfolk z wiceadmirałem Henry C. po czym w dniu 1 czerwca Mount Whit- warzyszących grupie bojowej lotniskow- Mustinem dowódcą 2 Floty jako dowód- ney został przeholowany do Norfolk Na- ca John F. Kennedy (CVA-67). W dniu cą zespołu parady na pokładzie. Dwa val Ship Yard w Portsmouth w stanie 14 czerwca Mount Whitney wizytował dni później na czele armady 30 jedno- Wirginia. Tam rozpoczął się jego remont kontradmira ł Jose Velasio Callazo z biu- stek okręt dowodzenia wszedł na wody włącznie z pierwszą fazą modernizacji ra wenezuelskiego Szefa Operacji Floty, portowe Nowego Jorku. Podczas przej- przygotowującej do montażu artyleryj- który z jego pokładu obserwował prze- ścia koło fortu Hamilton z Mount Whit- skich systemów obrony bezpośredniej. bieg ćwiczeń. Po zakończeniu szkolenia ney oddano salut 21 salw, a wieczorem Po zakończeniu prac w dniu 3 sierpnia okręt złożył czterodniową wizytę w Wil- po zapaleniu pochodni Statuy na poda- okręt wyszedł na próby morskie, po któ- lemstad na Curacao w archipelagu An- ny z jego pokładu sygnał zapalono jed- rych w dniu 17 sierpnia na jego pokład tyli Holenderskich, gdzie gościł min. do-

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 87 Amerykańskie okręty dowodzenia wódcę Sił Morza Karaibskiego. W dniu Lotniskowców wraz z ich sztabami oraz w Mayport na Florydzie. Na pokładzie 18 sierpnia na pokładzie Mount Whit- obserwujący ćwiczenia dowódca 12 Sił Mount Whitney gościli wówczas głów- ney miała miejsce ceremonia zmiany Powietrznych. W lipcu tego roku w bazie nodowodzący Floty Północnej admi- dowódcy 2 Floty, którym został miano- floty w Norfolk miała miejsce historycz- rał Feliks N. Gromow i ambasador Ro- wany wiceadmirał Jerome L. Johnson. na wizyta radzieckiej delegacji, na której sji Wiktor Kompletow oraz dowódca sił W uroczystości wzięli udział Sekretarz czele stali ambasador w Stanach Zjed- alianckich na Atlantyku admirał Leon Floty William L. Ball III oraz głównodo- noczonych Aleksiej Dubynin oraz przed- Edney i głównodowodzący amerykań- wodzący połączonych sił na Atlantyku stawiciel głównodowodzącego Floty skiej Floty Atlantyku admirał Paul Mil- admirał Lee Baggett Jr. W dniu 26 sierp- Północnej wiceadmirał Siergiej Kasato- ler. Cały wrzesień do 9 października nia okręt wyszedł z bazy w Norfolk aby now. W dniu 21 lipca delegację radzie- jednostka dowodzenia spędziła na Pół- uczestniczyć w dorocznych ćwiczeniach cką gościł na pokładzie Mount Whitney nocnym Atlantyku biorąc udział w ko- NATO noszących kryptonim „Team- dowódca 2 Floty wiceadmirał Jerome L. lejnych wielkich manewrach NATO work 88”. Brało w nich udział 150 okrę- Johnson. Od 24 sierpnia do 5 września noszących kryptonim „Northstar 91”. tów oraz 250 samolotów i śmigłowców jednostka brała udział w kolejnych ćwi- Uczestniczyło w nich 10 okrętów ame- z ośmiu państw. Wśród nich były grupy czeniach na Morzu Karaibskim noszą- rykańskich, w tym grupa bojowa lotni- bojowe lotniskowców: amerykańskiego cych kryptonim „Fleetex 4-89”. skowca America (CV-66) oraz jednost- Theodore Roosevelt (CVN-71) i brytyjskie- Początek 1990 roku (26.01-14.02) ki niemieckie, norweskie, holenderskie go Illustrious (R-06). Jednostki prowa- okręt spędził na standardowych ćwicze- i brytyjskie, na których pełniło służbę dziły szkolenie na wodach Północnego niach „Fleetex 1-90” na akwenie ope- ponad 9,5 tys. marynarzy. Sumarycz- Atlantyku oraz Mórz Norweskiego i Pół- racyjnym Puerto Rico. Z jego pokładu nie w ćwiczeniach tych wzięło udział nocnego ćwicząc min. wsparcie Norwe- kierowano wówczas działaniami 29 jed- 55 okrętów oraz ponad 200 samolotów gii siłami floty oraz desantem morskim. nostek amerykańskich (w tym dwóch i śmigłowców, a także przeszło 17 tys. Mount Whitney powrócił do Norfolk grup bojowych lotniskowców) oraz dzie- osób. W tym czasie na pokładach lotni- w dniu 15 października. Ostatnimi mor- sięciu alianckich, wśród których był ze- skowca America i Mount Whitney gości- skimi manewrami tego pracowitego dla spół brytyjskiego lotniskowca Illustrio- li min.: Podsekretarz Marynarki Daniel okrętu dowodzenia roku były kolejne us (R-06). Następne ćwiczenia „Fleetex J. Howard, ambasadorzy USA: w Islan- ćwiczenia floty „Fleetex 1-89”, odbywa- 3-90” Mount Whitney odbył w drugiej dii Charles L. Cobb Jr. i w Norwegii Lo- jące się od 7 do 18 listopada na Morzu dekadzie czerwca (8-19) na zachodnim ret Millerruppe, Dyrektor Ministerstwa Karaibskim. Z pokładu jednostki kiero- Atlantyku kierując w ich trakcie zespo- Obrony Islandii Robert Trausti Arnason, wano działaniami 30 okrętów towarzy- łem 24 okrętów floty amerykańskiej, przedstawiciel Ministerstwa Floty Danii szących grupie bojowej lotniskowca ato- w tym dwoma grupami bojowymi lot- kontradmirał Jorgen M. Jakobsen oraz mowego Theodore Roosevelt (CVN-71). niskowców. W sierpniu (20-22) jednost- dowódcy: sił uderzeniowych wiceadmi- Od 19 do 21 lutego 1989 roku Mount ka dowodzenia odbyła nie planowa- rał Nicholas Hill-Norton i floty Norwe- Whitney uczestniczył w ćwiczeniach ne wcześniej ćwiczenia z grupą bojową gii wiceadmirał Bjornar J. Kibsgaard, „Fleetex 2-89” na wodach Morza Karaib- lotniskowca John F. Kennedy (CVA-67). a także Eisa Eriksen – Minister Obro- skiego. Koniec zimy okręt spędził na ko- Z pokładu Mount Whitney dowódca ny Norwegii. Drugą połowę październi- lejnych manewrach NATO pod krypto- 2 Floty wiceadmirał Michael P.Kalleres ka (od 14 do 25) Mount Whitney spędził nimem „North Star 89”. Odbywały się kierował szkoleniem w zakresie obro- na przeglądzie w Philadelphia Naval one od 25 lutego do 19 marca w trud- ny przeciwokrętowej, przeciwmino- Shipyard, podczas którego wykonano nych warunkach pogodowych Północ- wej, przeciwchemicznej i przeciwbiolo- min. czyszczenie kadłuba, remont kon- nego Atlantyku i Morza Norweskiego. gicznej przygotowując zespół okrętów densatora głównego oraz przegląd śrub W manewrach wzięły udział jednostki do osiągnięcia gotowości bojowej umoż- napędowych. amerykańskie, kanadyjskie, niemieckie, liwiającej im wzięcie udziału w opera- Pierwszą połowę (2-14) lutego 1992 norweskie, holenderskie i brytyjskie. cji „Desert Shield”. Następne podobne roku okręt spędził na standardowych Podczas ćwiczeń na pokładzie okrę- ćwiczenia, pod kryptonimami „Fleetex ćwiczeniach „Fleetex 2-92” na akwenie tu gościli min. głównodowodzący Floty 1-91” i „Fleetex 2-91”, jednostka dowo- operacyjnym Puerto Rico. Od 26 lutego Atlantyku admirał Frank Kelso, generał dzenia prowadziła od 1 do 19 listopada do 22 marca jednostka dowodzenia spę- Geoffrey Howlett głównodowodzący sił kierując szkoleniem grup bojowych lot- dziła na kolejnych wielkich manewrach alianckich w Europie Północnej, ame- niskowców America (CV-66) i Theodore NATO, które obywały się na Morzu Nor- rykański ambasador w Norwegii Ro- Roosevelt (CVN-71). Sam Mount Whit- weskim. Głównym celem ćwiczeń no- bert Stuart oraz przedstawiciele w NA- ney nie brał udziału w operacjach „De- szących kryptonim „Teamwork 92” było TO: amerykański admirał James Hogg, sert Shield/Storm”, uczestniczyli w nich prowadzenie operacji morskich, po- norweski generał Alf Granviken, a także natomiast jego łącznościowcy przydzie- wietrznych i lądowych mających na ce- dowódca sił alianckich w Europie Pół- leni do 4 Brygady Ekspedycyjnej piecho- lu wsparcie zagrożonej Norwegii. Mane- nocnej wiceadmirał Torolf Rein. Celem ty morskiej i zaokrętowani na śmigłow- wry składały się z fazy przejścia morzem, prowadzonych w maju (5-20) ćwiczeń cowcu desantowym Nassau (LHA-4). włącznie z obroną zespołów floty oraz „Solid Shield 89” było sprawdzenie zdol- Ważnym wydarzeniem 1991 roku, fazy wysadzenia desantu na wybrze- ności okrętu do koordynowania działań w którym uczestniczył okręt dowodze- żu Norwegii. Uczestniczyło w nich po- połączonych sił zbrojnych. Na pokładzie nia, była wizyta zespołu trzech okrętów nad 100 okrętów i 500 samolotów Mount Whitney zaokrętowani byli wów- rosyjskich: dwóch krążowników Mar- i śmigłowców z 9 państw. Wśród jedno- czas dowódcy 8 Brygady Powietrzno- szal Ustinow i Simferopol oraz okrę- stek floty były grupy bojowe lotniskow- desantowej Armii i 4 Brygady Ekspedy- tu zaopatrzeniowego Dniestr złożo- ców amerykańskich Saratoga (CVA-60) cyjnej Piechoty Morskiej oraz 4 Grupy na w dniach 16-20 lipca w bazie floty i Dwight D. Eisenhower (CVN-69) oraz

88 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia brytyjskiego Invincible (R-05). Pierwszą dowódca sił morskich operacji. Pod- społu Operacyjnego od śmigłowcow- połowę maja (5-12) Mount Whitney spę- czas szkolenia dokonano praktyczne- ca desantowego Wasp (LHD-1). W dniu dził na Zachodnim Atlantyku gdzie brał go sprawdzenia systemów dowodzenia 20 lipca na pokładzie Mount Whitney udział w ćwiczeniach „Ocean Venture klasy C4I1, prowadząc min. wideokon- miała miejsce ceremonia zmiany do- 92”. W dniu 27 czerwca na jego pokła- ferencję z głównodowodzącym obszaru wódcy 2 Floty, którym został mianowa- dzie miała miejsce uroczystość objęcia Atlantyku admirałem Millerem. W lip- ny wiceadmirał Jay L. Johnson. Na po- dowództwa 7 Floty przez nowomiano- cu (7-21) jednostka dowodzenia ćwiczy- czątku września (8-9) okręt wziął udział wanego na to stanowisko wiceadmira- ła z kolei z grupą bojową lotniskowca w wielkich ćwiczeniach desantowych ła Williama J. Flanagana. Uczestniczył America (CV-66) w ramach odbywają- „JTFEX 1-95” u Przylądków Wirginii. w niej dowódca sił Atlantyku admirał cych się u Przylądków Wirginii mane- Uczestniczyło w nich przeszło 13 tys. Leon Edney. We wrześniu tego roku (9- wrów „Fleetex 3-93”. Na początku paź- żołnierzy różnych rodzajów sił zbroj- 18) okręt dowodzenia wziął udział w ko- dziernika Mount Whitney wziął udział nych. W dniu 14 września jego pokład lejnych dużych ćwiczeniach morskich, w kolejnych ćwiczeniach NATO, któ- odwiedzili Sekretarz Obrony William J. które pod kryptonimem „Fleetex 1-93” re pod kryptonimem „Solid Stance 93” Perry oraz głównodowodzący obszaru odbywały się na akwenie operacyjnym odbyły się na Morzu Norweskim. Ma- Atlantyku admirał Miller. Zakończywszy u Przylądków Wirginii. W manewrach newry składały się z fazy przejścia mo- manewry, w dniu 15 września jednostka tych wzięło udział około 30 okrętów rzem oraz elementów działań przeciw- z dowódcami 2 Floty oraz 18 Korpusu nawodnych i podwodnych ze Stanów okrętowych i przeciwpodwodnych. Były Powietrznodesantowego opuściła Nor- Zjednoczonych, Kanady i Wielkiej Bry- to faktycznie pierwsze ćwiczenia połą- folk i ponownie skierowała się na wody tanii, a ich trzon stanowiły grupy bo- czonych sił zbrojnych kierowane przez Morza Karaibskiego gdzie wzięła udział jowe lotniskowców John F. Kennedy międzynarodowy sztab złożony z przed- w kolejnej operacji „Uphold Democra- (CVA-67) i Ark Royal (R-09). Ćwiczenia stawicieli Stanów Zjednoczonych, Wiel- cy”. Pełniąc funkcję okrętu flagowego obejmowały fazę uderzeniową, przygo- kiej Brytanii, Kanady, Norwegii, Holan- 180 Połączonego Zespołu Operacyjnego towanie desantu i lądowanie. Od 6 paź- dii, Niemiec, Hiszpanii, Francji i Danii. i całości sił połączonych sił zbrojnych, dziernika do 23 grudnia Mount Whitney Bogaty sezon szkoleniowy tego roku którymi kierował dowódca 18 Korpu- przeszedł remont w Norfolk Naval Shi- okręt dowodzenia zakończył ćwiczenia- su Powietrznodesantowego generał po- pyard w Portsmouth w stanie Wirginia, mi „JTFEX 1-94” z grupą bojową lotni- rucznik Hugh Shelton oraz 185 Zespo- podczas którego zamontowano min. skowca Saratoga (CVA-60) na początku łu Operacyjnego dowodzonego przez dwie nowe centrale klimatyzacyjne. grudnia (7-15) na akwenie operacyjnym wiceadmirała Johnson’a, Mount Whit- Od 2 do 10 lutego 1993 roku okręt u Przylądków Wirginii. ney przez 37 dni pozostawał na kotwi- uczestniczył w kolejnych ćwiczeniach Pierwsze miesiące 1994 roku Mount cy na redzie haitańskiego Port au Prince floty, lotnictwa, armii i piechoty morskiej Whitney spędził w stoczni i bazie zapewniając wsparcie logistyczne i ra- Stanów Zjednoczonych przeprowadzo- w Norfolk gdzie dokonano moderni- diokomunikacyjne jednostkom biorą- nych na akwenie operacyjnym u Przy- zacji jego systemów energetycznych cym udział w operacji. W dniu 10 paź- lądków Wirginii. Wśród szkolących się oraz łączności tak, że pierwsze ćwicze- dziernika jego pokład wizytował Szef w ramach manewrów „Fleetex 2-93” nia w jakich uczestniczył miały miej- Operacji Floty admirał Jeremy M. Bo- okrętów znajdowała się grupa bojowa sce dopiero w dniach 6-22 kwietnia. orda. Do Norfolk okręt powrócił w dniu atomowego lotniskowca Theodore Roose- W manewrach„JTFEX 2-94”, które odby- 10 października. velt (CVN-71). Składające się z fazy ude- ły się na zachodnim Atlantyku u Przyląd- Na przełomie stycznia i lutego (23/3) rzeniowej, przeciwlotniczej oraz przy- ków Wirginii wzięło udział 20 okrętów 1995 roku jednostka wzięła udział w ćwi- gotowania i przeprowadzenia desantu włącznie z grupą bojową lotniskowca czeniach „JTFEX 2-95”, które odbywa- manewry, były faktycznie pierwszymi George Washington (CVN-73) oraz prze- ły się u Przylądków Wirginii. Podstawo- wspólnymi ćwiczeniami, w których wy- szło 100 samolotów różnych rodzajów wą siłą bojową floty była w nich grupa korzystywano automatyczne interak- sił zbrojnych, w tym 20 Eskadra Opera- lotniskowca Theodore Roosevelt (CVN- tywne systemy planowania taktycznego cji Specjalnych Sił Powietrznych z Har- 71). Uczestniczyło w nich także ponad połączonych sił zbrojnych. Z ramienia lburt Field, a także oddziały Dowódz- 700 żołnierzy ze 101 Dywizji Powietrz- dowódcy połączonych sił zbrojnych ob- twa Operacji Specjalnych Armii z Fort nodesantowej Armii, 24 Dywizji Ekspe- serwował je z pokładu Mount Whitney Benning. Na przełomie kwietnia i maja dycyjnej Piechoty Morskiej oraz 8 Siły kontradmirał Pilling. Kolejnymi ćwi- (25/6) Mount Whitney uczestniczył w ko- Powietrzne, a także jednostki pł ywające czeniami, w których w 1993 roku brał lejnych ćwiczeniach na Wschodnim Wy- i powietrzne Straży Wybrzeża. Wkrót- udział okręt dowodzenia były wspólne brzeżu, w których brały udział formacje ce po zakończeniu tych ćwiczeń, w dniu manewry „Ocean Venture 93” przepro- amerykańskie, francuskie i holender- 9 lutego Mount Whitney opuścił Nor- wadzone od 4 do 21 maja na akwenie skie. Zadaniem szkolenia „Agile Provi- folk i skierował się na wody Północnego operacyjnym Puerto Rico. Na pokładzie de 94” było przygotowanie sił bazują- Atlantyku na kolejne wielkie manewry jednostki zaokrętowani byli wówczas: cych w kontynentalnej części Stanów NATO. W ćwiczeniach „Strong Resol- dowódca 2 Floty wiceadmirał William Zjednoczonych do sprostania wyma- ve 95” uczestniczyło wówczas przeszło J. Flanagan, który pełnił jednocześnie ganiom głównodowodzących poszcze- 22 tys. żołnierzy z państw Paktu, a także funkcję dowódcy 140 Zespołu Operacyj- gólnych obszarów geograficznych. siły francuskie i hiszpańskie, tj. państw, nego Połączonych Sił Zbrojnych, generał Od 12 lipca do 18 sierpnia, okręt z do- które formalnie nie należały do struktur major Scholes z-ca dowódcy 18 Bryga- wódcą 2 Floty na pokładzie brał udział dy Powietrznodesantowej, kontradmi- w operacji „Support Democracy” u wy- 1. C4I – Command, Control, Communications, rał Cebrowski dowódca 6 Grupy Lotni- brzeży Haiti. Przejął przy tym funkcję Computers, and Intelligence – patrz: część VIIIa Ar- skowców oraz kontradmirał Pilling jako jednostki flagowej 120 Połączonego Ze- tykułu („OW” nr 1/2007).

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 89 Amerykańskie okręty dowodzenia wojskowych NATO. Manewry składa- w morze kierowanego przez dowódcę nych. Trzonem floty amerykańskiej była ły się z dwóch faz. W pierwszej ćwiczo- 2 Floty wiceadmirała Jaya L. Johnsona grupa bojowa lotniskowca Enterprise no sposoby rozwiązywania konfliktów Zespołu Operacyjnego 183.1, który li- (CVN-65), a jednostki pozostałych ro- poprzez siły zbrojne kierowane z odde- czył… 44 okręty nawodne i 12 podwod- dzajów sił zbrojnych stanowiły 8 Siły legowanych na akweny operacji mor- nych, związane było z koniecznością Powietrzne, 82 Dywizja Powietrznode- skich jednostek dowodzenia. Druga faza uniknięcia skutków nadciągającego nad santowa i 24 Jednostka Ekspedycyjna polegała na obronie terytorium zagrożo- Wschodnie Wybrzeże huraganu „Fe- Piechoty Morskiej. Siły brytyjskie repre- nego państwa przez siły szybkiego rea- lix”. Okręty pozostawały w morzu przez zentowało 27 okrętów oraz komando- gowania oraz wojska obrony terytorial- cztery dni powracając do bazy po usta- si 3 Brygady. W dniu 10 lipca Mount nej i jego główne siły zbrojne. Działania niu zagrożenia. Z tego też powodu pla- Whitney opuścił Norfolk na czele zespo- te zostały przeprowadzone w trudnych nowana na 18 sierpnia ceremonia zmia- łu 44 okrętów, które wyszły w morze warunkach pogodowych oraz tereno- ny dowódcy Mount Whitney zamiast na cztery dni dla przeczekania huraga- wych – środkowej Norwegii w okolicach przy pirsie w Norfolk odbyła się dzień nu „Bertha”. Następne wielkie mane- Moere i Soer-Troendelag. Całością ma- później na pokładzie załogowym okrę- wry „Northern Light/Bright Horizon newrów dowodził brytyjski marszałek tu. Najważniejszym z propagandowe- 96”, w których wzięła udział jednost- Richard Johnes, dowódca sił alianckich go punktu widzenia wydarzeniem tego ka dowodzenia trwały od 30 sierpnia w północno-zachodniej Europie, a ope- roku mającym miejsce na jednostce do- do 12 wrześniu na wodach Północnego racją na terytorium Norwegii wicead- wodzenia było zorganizowane w dniach Atlantyku. Uczestniczyło w nich prze- mirał Bjornar Kibsgaard, dowódca sił od 4 do 6 października na jej pokładzie szło 70 okrętów i 32 tys. osób reprezen- alianckich w Europie północnej. Mount spotkanie ministrów obrony wszystkich tujących siły zbrojne 11 państw NATO. Whitney powrócił w dniu 31 marca państw NATO. Spotkanie, które odby- Z pokładu Mount Whitney, który opuścił i sześć dni później wszedł do Norfolk ło się na zaproszenie amerykańskiego Norfolk w dniu 15 sierpnia kierowano Naval Shipyard w Portsmouth w stanie Sekretarza Obrony Williama J. Perry całością działań bojowych zespołu bro- Wirginia na kolejny remont planowy. i w którym uczestniczył także Sekretarz niącego wybrzeża Norwegii. Podczas W jego ramach dokonano min. wymia- Generalny Paktu Willy Claes, było pierw- pobytu na Północnym Atlantyku siłow- ny łożysk części wysokoprężnej turbi- szym tego rodzaju odbywającym się nię okrętu nękały awarie: min. zawo- ny głównej, a także przeglądów pomp w Stanach Zjednoczonych. Ministrowie ru regulacyjnego turbogeneratora 1C maszyny sterowej oraz centrali klima- zwiedzili wówczas także lotniskowiec oraz pęknięcia orurowania wyparowni- tyzacyjnych. Zmodernizowano ponad- Enterprise (CVN-65) oraz Mount Whit- ka Nr 2 i dwukrotnie orurowania kon- to system magazynowania paliwa lotni- ney, a także obejrzeli na zakończenie densatora głównego. Do Norfolk okręt czego JP-5 oraz centralę wywiadowczą wizyty pokaz lotniczy. W pierwszej po- powrócił w dniu 29 września, aby dwa i informacyjną centralę odbiorczej. Pra- łowie grudnia (4-12) okręt dowodzenia tygodnie później ponownie wyjść w mo- ce zostały zakończone w dniu 22 czerw- brał udział w ostatnich w tym roku ćwi- rze na ćwiczenia „JTFEX 1-97” odbywa- ca po czym okręt odbył dwudniowe czeniach u Przylądków Wirginii. W ma- jące się tym razem u Przylądków Wir- próby morskie i przeszedł do bazy flo- newrach „JTFEX 1-96” uczestniczyło ginii. Uczestniczyło w nich przeszło ty w Norfolk. W lipcu (10-24) jednost- wówczas przeszło 16 tys. osób repre- 15 tys. osób reprezentujących różne ro- ka dowodzenia brała udział w kolejnych zentujących różne rodzaje sił zbrojnych. dzaje sił zbrojnych, a trzon sił floty sta- dużych ćwiczeniach u Przylądków Wir- Trzonem sił floty była grupa bojowa lot- nowiła grupa bojowa lotniskowca Theo- ginii. Uczestniczyło w nich łącznie po- niskowca George Washington (CVN-73). dore Roosevelt (CVN-71). Brała w nich nad 18 tys. osób. Biorące udział w ma- Uczestniczy ła w nich ponadto Grupa udział ponadto Grupa Szybkiego Rea- newrach „JTFEX 3-95” główne siły floty Szybkiego Reagowania śmigłowcowca gowania śmigłowcowca desantowego składały się wówczas z grupy bojowej desantowego Guam (LPH-9) oraz od- Nassau (LHA-4) oraz oddziały należą- lotniskowca America (CV-66) oraz am- działy należące do min.: 2 Sił Ekspedy- ce do m.in.: 2 Sił Ekspedycyjnych Pie- fibijnej grupy szybkiego reagowania za- cyjnych Piechoty Morskiej, 18 Korpu- choty Morskiej, a także jednostki Straży okrętowanej na śmigłowcowcu desan- su Powietrznodesantowego Armii oraz Wybrzeża oraz kanadyjskie i holender- towym Wasp (LHD-1). W ćwiczeniach 18 Brygady Lotniczej, a także jednostki skie samoloty patrolowe. Mount Whit- uczestniczyły ponadto min. oddzia- Straży Wybrzeża. ney zakończył udział w ćwiczeniach ły 2 Sił Ekspedycyjnych Piechoty Mor- Pierwsze miesiące 1996 roku Mount w dniu 22 października. Osiem dni póź- skiej, 18 Korpusu Powietrznodesanto- Whitney spędził w bazie w Norfolk niej jednostka udała się na 16-tygodnio- wego Armii oraz 24 Zmechanizowanej na bieżących przeglądach oraz mo- wy przegląd w Norfolk Naval Shipyard Dywizji Piechoty, a także samoloty 9 Sił dernizacjach systemów radioelektro- w Portsmouth w stanie Wirginia. Powietrznych i jednostki Straży Wybrze- nicznych oraz przygotowaniach do in- Rozpoczęty w październiku poprzed- ża. Głównym celem manewrów było spekcji, którym podlegały poszczególne niego roku remont okrętu został zakoń- szkolenie różnego rodzaju sił zbrojnych działy okrętowe. Pierwszymi ćwicze- czony w dniu 5 lutego 1997 roku. W je- do działania w warunkach kryzysu mi- niami, w których wzięła udział jednost- go ramach wykonano min. renowację litarnego w rozmaitych obszarach geo- ka dowodzenia były odbywające się pomieszczeń jednostki w tym: mes ofi- graficznych, w tym także szkolenie do- w maju (1-17) u południowo-wschod- cerskich i załogowych, pralni i suszar- wódców i ich sztabów do współdziałania niego wybrzeża Stanów Zjednoczonych ni, a także gabinetów dentystycznych. w kierowaniu połączonych sił zbrojnych wielkie manewry „JTFEX 2-96”. Wzię- Pierwsze ćwiczenia tego roku „JT- w warunkach rzeczywistych. Zupeł- ły w nich udział 53 okręty, 227 samolo- FEX 2-97” Mount Whitney odbył od 10 nie inny charakter miała operacja flo- tów i śmigłowców oraz przeszło 53 tys. do 22 marca w Zatoce Sabani na połu- ty, na której czele Mount Whitney opuś- żołnierzy reprezentujących różne rodza- dniowo-wschodnim wybrzeżu Stanów cił Norfolk w dniu 15 sierpnia. Wyjście je amerykańskich i brytyjskich sił zbroj- Zjednoczonych. Działaniami 950 Zespo-

90 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia

łu Operacyjnego Połączonych Sił Zbroj- w Norfolk. Od 28 kwietnia do 11 maja wizyta na Malcie (z przyjęciem ponad nych kierował dowódca amerykańskiej Mount Whitney uczestniczył w ćwicze- 800 dygnitarzy różnych narodowości 2 Floty wiceadmirał Vernon E. Clark. niach „JTFEX 2-98” odbywających się i szczebli) oraz pierwsza od 1962 roku Wśród ćwiczących znalazły się jednostki u Wybrzeży Florydy. W dniu 23 czerw- wizyta okrętu amerykańskiego w Algie- różnego rodzaju sił zbrojnych reprezen- ca okręt udał się na remont do Norfolk rze. Na pokładzie Mount Whitney odby- tujących oprócz Stanów Zjednoczonych Naval Shipyard w Portsmouth. Pod- ło się wówczas spotkanie premiera Al- także: Argentynę, Brazylię, Francję, Hi- czas trwającego do 18 sierpnia posto- gierii z amerykańskim ambasadorem szpanię, Niemcy, Portugalię i Wielką ju w suchym doku jego kadłub oczysz- w tym państwie. Wizyty w portach Mo- Brytanię. Od 20 czerwca do 15 sierpnia czono i pokryto nowego rodzaju farbą rza Śródziemnego były dla załogi okrętu okręt dowodzenia przechodził kolej- antyporostową. Pięć starych central kli- okazją do wykonania wielu prac użytecz- ny przegląd w Norfolk Naval Shipyard, matyzacyjnych zastąpiono czterema nych dla społeczności lokalnych. I tak podczas którego dokonano min. przeru- o większej wydajności i dokonano wy- np.: podczas pobytu w Barcelonie mary- rowania głównego kondensatora, któ- miany rurociągów sieci wody sanitar- narze sprzątali dom starców, a w Valett- ry sprawił wiele kłopotów w poprzed- nej. Kontynuowano także moderni- cie wyremontowali i pomalowali trzy- nim roku. Trzy dni po wyjściu ze stoczni zację systemów radioelektronicznych piętrowy budynek centrum sztuki i prac Mount Whitney udał się na ćwiczenia oraz pomieszczeń załogowych, w któ- dziecięcych. Podczas postoju w Neapo- „JTFEX 3-97”, odbywające się podob- rych wymieniono wykładziny podłogo- lu zorganizowano natomiast galę, w cza- nie jak poprzednie w Zatoce Sabani. we, meble i armaturę sanitarną. Po za- sie której zebrano ponad 30 tys. dolarów W manewrach tych oprócz amerykań- liczeniu od 9 do 11 września prób na potrzeby charytatywnej United Ser- skich brały także udział jednostki kana- morskich okręt był gotowy do służby, vice Organization. Służ bę w roli okrę- dyjskie i portugalskie. Podczas ich trwa- której następnym etapem były ćwicze- tu flagowego 6 Floty Mount Whitney nia przeprowadzono po raz pierwszy nia „JTFEX 3-98” mające miejsce u Wy- zakończył w dniu 8 października w hi- operację minową kierowaną bezpośred- brzeży Florydy. Jednostka dowodzenia szpańskim porcie Rota. Opuściwszy nio przez Dowództwo Uzbrojenia Mino- uczestniczyła w nich od 24 września trzy dni później Europę i obrawszy kurs wego w Corpus Christi w stanie Teksas. do 5 października wspólnie z grupą bo- na Morhead City w Nowej Karolinie, Poza żołnierzami służby czynnej w ćwi- jową lotniskowca atomowego Enter- w dniu 12 października okręt powró- czeniach uczestniczyli ponadto rezer- prise (CVN-65). W dniach 27-29 wrześ- cił oficjalnie pod komendę dowództwa wiści różnych rodzajów sił zbrojnych. nia na pokładzie Mount Whitney gościł 2 Floty. W dniu 21 października jednost- W manewrach tych Mount Whitney za- przyszły dowódca 3 Floty wiceadmirał ka dowodzenia dotarła na Wschodnie kończył swój udział w dniu 5 września, McGinn, 14 października członkowie Wybrzeże i następnego dnia zawinęła a pięć dni później na jego pokładzie zło- francuskiej misji wojskowej, a 29 paź- do bazy w Norfolk. Od 6 do 15 grudnia żyli wizytę przedstawiciele dowództwa dziernika kontradmirał Forbes – dowód- okręt uczestniczył w kolejnych dużych Sił Sprzymierzonych w Europie Środ- ca brytyjskich przeciwpodwodnych sił manewrach połączonych sił zbrojnych, kowej: głównodowodzący generał Sto- uderzeniowych. które przeprowadzono na wybrzeżach ckmann, zastępca dowódcy marszałek Od 16 do 28 lutego 1999 roku jed- Wirginii, Karoliny Północnej i Florydy. lotnictwa Bagnell i Szef Operacji gene- nostka dowodzenia 2 Floty brała udział W ćwiczeniach „JTFEX 1-00” wzięło rał Sylvester. Towarzyszył im generał w ćwiczeniach „JTFEX 1-99” odbywają- udział przeszło 15 tys. żołnierzy różnych Sheehan – głównodowodzący Sił Po- cych się u Przylądków Wirginii. Przeszło rodzajów sił zbrojnych – 24 Specjal- łudniowego Atlantyku. W październi- pięć miesięcy tego roku okręt spędził nej Jednostki Ekspedycyjnej piechoty ku pokład jednostki odwiedzili z kolei: jednak na Morzu Śródziemnym gdzie morskiej oraz lotnictwa i armii Stanów 11-tego Szef Sztabu Floty Niemieckiej zastąpił w roli jednostki flagowej 6 Floty Zjednoczonych. Celem manewrów było kontradmirał Reiner Feist oraz 31-ego skierowany na remont pomocniczy okręt przygotowanie jednostek floty i piecho- delegacja NATO na czele z Sekretarzem dowodzenia La Salle (AGF-3). W dniu ty morskiej do prowadzenia działań bo- Generalnym Javierem Solaną. 19 maja Mount Whitney opuścił Norfolk jowych w basenie Morza Śródziemnego Pierwszymi w 1998 roku ćwiczenia- i udał się na Morze Śródziemne, podczas i Zatoce Perskiej. Trzon ćwiczących ze- mi floty, na które Mount Whitney wy- przejścia przez które jego załoga udzieli- społów floty stanowiły grupy bojowe lot- ruszył z Norfolk w dniu 23 lutego były ła pomocy wyrzuconemu na brzeg fran- niskowca Dwight D. Eisenhower (CVN- manewry NATO pod kryptonimem cuskiemu jachtowi Casalanjy. Po dwuna- 69) i śmigłowcowca desantowego Wasp „Strong Resolve 98”. Podczas poby- stu dniach żeglugi okręt zawinął do swej (LHD-1). tu w Lizbonie, pokład okrętu odwiedził tymczasowej bazy we włoskim porcie Rok 2000 Mount Whitney spędził ope- w dniu 6 marca odwiedził Premier Por- Gaeta, gdzie 5 czerwca swoją flagę pod- rując z bazy w Norfolk biorąc udział tugalii Antonio Guterres. Tydzień póź- niósł na nim dowódca 6 Floty wicead- u Południowo-Wschodniego Wybrzeża niej na jednostkę dowodzenia zaokręto- mirał Daniel Murphy Jr. Najważniejszą w standardowych ćwiczeniach „JTFEX wał kontradmirał Franklyn – dowódca operacj ą, w której Mount Whitney wziął 2-00” (13-19.05) i „JTFEX 3-00” (18- sił morskich podczas całych ćwiczeń udział w nowej roli były działania NATO 27.10) zespołów 2 Floty oraz państw i w dniu 17 marca Mount Whitney po- w albańskim Kosowie. Z jego pokładu sprzymierzonych, przechodząc przeglą- konawszy cieśninę Gibraltarską wszedł kierowano operacjami floty w ramach dy oraz przygotowania do inspekcji i ko- na Morze Śródziemne. Dwa dni póź- trzeciej fazy operacji włącznie z przygo- lejne, wymagane regulaminem służby niej okręt z dowódcą manewrów kontr- towaniem i przeprowadzaniem uderzeń inspekcje. Następny rok – 2001 – był ro- admirałem Romero powrócił na Atlan- pociskami manewrującymi Tomahawk kiem jubileuszu 30-lecia wejścia okrętu tyk. Zakończywszy ćwiczenia w dniu na obiekty na terytorium Kosowa i Jugo- do służby, którą to rocznicę celebrowano 20 marca w dniu 2 kwietnia jednost- sławii. Jednostka odbyła także kilka mi- w dniu 16 stycznia. Od 16 do 26 marca ka powróciła do macierzystej bazy sji dyplomatycznych, wśród których była jednostka brała udział w ćwiczeniach

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 91 Amerykańskie okręty dowodzenia

„JTFEX 1-01” u Południowo-Wschodnie- stopada jednostka zawinęła do Morhead dni później został przywrócony do czyn- go Wybrzeża, a kwietniu uczestniczyła City w Nowej Karolinie gdzie na jej po- nej służby. W dniu 24 lutego, po przeszło w międzynarodowych manewrach, któ- kład zaokrętowały pododdziały 2 Dywizji 14-miesięcznej nieobecności na jego po- re odbywały się na zachodnim Atlanty- i 2 Sił Ekspedycyjnych piechoty morskiej kład powrócił wraz ze swym sztabem ku. W dniu 21 czerwca na jej pokładzie stacjonujące w Camp Lejuene w No- dowódca amerykańskiej 2 Floty, którym miało miejsce seminarium NATO na te- wej Karolinie. W dniu 14 listopada 2002 od sierpnia poprzedniego roku był wice- mat transformacji militarnych zdolności roku Mount Whitney opuścił Norfolk admirał Gary Roughead pełniący jedno- operacyjnych Paktu. Gospodarzem se- obierając kurs na Hiszpanię i zaliczyw- cześnie funkcję dowódcy Floty Uderze- minarium, w którym wzięło udział po- szy krótki postój w Rota dwa tygodnie niowej NATO. W drugiej dekadzie maja nad 50 oficjeli NATO, był dowódca Flo- później wszedł na Morze Śródziem- okręt odbył wizytę kurtuazyjną w kana- ty Uderzeniowej Atlantyku wiceadmirał ne. Następnie przez Morze Czerwone dyjskim porcie Halifax, podczas której Mike Mullen. W sierpniu (10-17) okręt przeszedł do Zatoki Adeńskiej i zawinął dowódca 2 Floty gościł na jego pokładzie brał udział w ćwiczeniach „JTFEX 2-01” do Dżibuti, które na kilka miesięcy sta- kontradmirała Glenna Davidsona – do- na północnym Atlantyku, a od 10 paź- ło się jego bazą. Okręt był kwaterą głów- wódcę kanadyjskich Morskich Sił Atlan- dziernika do 30 listopada przeszedł ko- ną generała majora John F. Sattler od- tyckich. Przyjęcia lokalnych dygnitarzy lejny remont planowy w Norfolk Na- powiedzialnego za Obszar Centralny odbywały się na okręcie dowodzenia val Shipyard. Od 18 do 25 stycznia i dowodzącego kontyngentem amery- oraz kanadyjskim niszczycielu Athaba- 2002 roku Mount Whitney uczestni- kańskim liczącym łącznie 1300 żołnie- skan (DDH-282). W czerwcu 2004 roku czył w ćwiczeniach „JTFEX 1-02” u Po- rzy, z których 400 było zaokrętowanych Mount Whitney wziął udział w najwięk- łudniowo-Wschodniego Wybrzeża, na Mount Whitney, a pozostali przeby- szych w ostatnim dziesięcioleciu mane- a od 1 do 15 marca brał udział w kolej- wali w lądowej bazie Camp Lemonier wrach „Blinding Storm” prowadzonych nych wielkich manewrach NATO pod w Dżibuti. W dniu 2 stycznia 2003 roku u południowo-wschodnich wybrzeży kryptonimem „Strong Resolve 2002”. na pokładzie okrętu odbyło się spotka- Stanów Zjednoczonych. Uczestniczyło Odbywały się one równocześnie na wo- nie generała Sattlera z 12-osobową dele- w nich przeszło 30 tys. żołnierzy ame- dach Mórz Norweskiego i Północnego gacją sił zbrojnych Dżibuti, na której cze- rykańskich, brytyjskich, kanadyjskich, oraz Bałtyku i Cieśnin Duńskich. Wzię- le stał ich dowódca generał major Fathi holenderskich, niemieckich, peruwiań- ło w nich udział ponad 20 tys. żołnie- Ahmed Hussein wraz z towarzyszącym skich, norweskich, włoskich, duńskich, rzy oraz okoł o 100 okrętów z 14 państw jej ambasadorem amerykańskim Donal- tureckich i francuskich reprezentujących Paktu i uczestników „Partnerstwa dla Po- dem Yamamoto. Jednostka gościła także różne rodzaje sił zbrojnych. Ćwiczenia koju”. Po zakończeniu ich bałtyckiej czę- dowódców sił sprzymierzonych: francu- obejmowały min. nocną operację desan- ści Mount Whitney wraz z jednostkami skiego generała porucznika Jean-Patri- tową i ostre strzelania rakietowe i arty- współuczestniczącymi w ćwiczeniach cka Gaviarda oraz kontradmirała Juana leryjskie. Z pokładu okrętu dowodzenia złożył w dniach 15-18 marca jedyną Moreno dowódcę 150 Połączonego Ze- kierowano bezpośrednio siłami lądowy- jak dotąd, wizytę w Gdyni. Do Norfolk społu Operacyjnego3 stanowiącego mor- mi, amfibijnymi, powietrznymi i mor- jednostka powróciła w dniu 14 kwiet- ski trzon sił koalicyjnych. W skład Zespo- skimi floty przeszło 60 okrętów z grupą nia. Dalszą część roku okręt spędził łu, którego zadaniem było patrolowanie bojową lotniskowca atomowego Har- u wschodnich wybrzeży Stanów Zjedno- Morza Czerwonego, Zatoki Adeńskiej ry S. Truman (CVN 75) na czele, a tak- czonych, od 29 kwietnia do 5 maja od- i Oceanu Indyjskiego wchodziły okrę- że koordynowano działania przeszło bywając min. ćwiczenia „JTFEX 2-02”. ty francuskie, niemieckie, hiszpańskie 20 ośrodków na kontynencie włącznie Ze względu na sytuację międzynarodo- brytyjskie i amerykańskie. Na początku z bazą lotnictwa floty w Fallon w stanie wą planowany na koniec roku remont stycznia jednostki sprzymierzonych prze- Newada oraz w Fort Bliss w Teksasie. jednostki został odłożony. Zamiast nie- prowadziły ćwiczenia mające na celu W dniu 2 lipca pokład Mount Whitney go Mount Whitney został oddelegowa- usprawnienie współdziałania pomiędzy wizytował dowódca Polskiej Marynar- ny do pełnienia roli okrętu dowodzenia nimi. Wzięły w nich udział okręt flago- ki Wojennej admirał floty Roman Krzy- operacji „Endurig Freedom” prowadzo- wy CTF-150 hiszpańska fregata Navarra żelewski. Na początku sierpnia dowódz- nej na wodach przyległych do północ- (F 85) oraz niemieckie: fregata Mecklem- two 2 Floty oficjalnie opuściło pokład no-wschodniej Afryki. W ponad 30-let- burg-Vorpommern (F 218) i zbiornikowiec okrętu i przeniosło się do kwatery lą- niej historii operacyjnej jednostki był to Rhon. W dniu 17 lutego pokład Mount dowej w Norfolk oraz na wykorzysty- drugi przypadek wyruszenia z misją bo- Whitney wizytował dowódca 2 Floty wi- wany do celów dowodzenia śmigłow- jową bez uprzedniego szkolenia w za- ceadmirał Cutler J. Dawson Jr, które- cowiec desantowy Iwo Jima (LHD-6)4. kresie przewidywanych działań. mu towarzyszył nowy dowódca CTF-150 Z dniem 20 września obsługę nawiga- Aby umożliwić udział okrętu w ope- włoski kontradmirał Rinaldo Veri. Dzia- cyjną okrętu przejęło Dowództwo Woj- racji stanowiącej element globalnej łania w Rogu Afryki jednostka dowodze- skowego Transportu Morskiego (MSC)5. wojny z terroryzmem, na początku li- nia zakończyła z końcem maja i w dniu W dniu 1 października na pokładzie stopada 2002 roku dowódca 2 Floty wi- 13 czerwca powróciła do swej macierzy- Mount Whitney miała miejsce ceremo- ceadmirał Cutler J. Dawson Jr przeniósł stej bazy w Norfolk. W połowie sierpnia się ze swym sztabem do kwatery lądowej okręt przeszedł do Norfolk Naval Shi- 2. CJTF-HOA – Combined Joint Task Force – w budynku W-5 bazy Norfolk. Na pokła- pyard w Portsmouth na prolongowany Horn of Africa. dzie Mount Whitney pozostało 48 człon- z poprzedniego roku remont i do końca 3. Combined Task Force (TCF)-150 4. Obecnie kwatera główna dowództwa 2 Flo- ków jego morskiej załogi sztabowej, 2003 roku pozostał w stoczni. ty mieści się w nowym budynku D-29 bazy w Nor- którzy mieli wspomagać personel dowo- Po zakończeniu prac remontowych, folk, przy czym niektóre komponenty sztabu są za- okrętowane na śmigłowcowcu desantowym Wasp dzenia Połączonych Sił Zbrojnych w Ro- w dniu 10 lutego 2004 roku Mount Whit- (LHD-1). gu Afryki (CJTF-HOA2). Rankiem 13 li- ney wyszedł na próby morskie i osiem 5. MSC – Military Sealift Command.

92 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie okręty dowodzenia nia zmiany dowód- cy 2 Floty, pełniącego jednocześnie funkcję dowódcy Floty Ude- rzeniowej NATO i Pół- nocnych Sił Morskich Floty Wschodniej. Zo- stał nim mianowany kontradmirał Mark Fitzgerald. W dniu 5 października okręt dowodzenia wszedł na remont do Nor- folk Naval Shipyard w Portsmouth, przy czym tego dnia ob- sługę jego siłowni ofi- cjalnie przejęła załoga cywilna MSC. Po za- kończeniu prac re- montowych, co mia- ło miejsce w dniu 11 grudnia jednost- ka odbyła trzydnio- Mount Whitney (LCC/JCC-20) w dniu 20 czerwca 2004 roku podczas atlantyckich manewrów „Blinding Storm”. we próby morskie W oddali widoczny lotniskowiec atomowy Harry S.Truman (CVN-75). Fot. U.S. Navy i do końca roku pozo- stawała w bazie. Okręt wszedł wówczas – dowódca Połączonego Dowództwa Libańczyków. Przekazawszy dowódz- w skład floty 23 jednostek Programu w Lizbonie. Po ich zakończeniu jed- two morskiej części operacji na śmi- Misji Specjalnych6 MSC, które stanowią nostka dowodzenia wspólnie z innym głowcowiec desantowy Wasp (LHD- platformy dla realizacji unikalnych za- uczestnikiem ćwiczeń – włoskim lotni- 1), Mount Whitney powrócił do Gaeta dań będących w gestii administracji rzą- skowcem Giuseppe Graibladi zawinęła skąd admirał Stufflebeem koordynował dowej Stanów Zjednoczonych. Dowód- do Barcelony. W dniu 20 czerwca po- dalsze działania około 70 jednostek or- cą Mount Whitney jest oficer Marynarki kład Mount Whitney odwiedził nowy ganizacyjnych armii, floty, lotnictwa Wojennej, a załoga wojskowa obsługuje dowódca 6 Floty wiceadmirał John Di- i piechoty morskiej. Od 29 września działy okrętowe związane z funkcją jed- ckson „Boomer” Stufflebeem. Doko- do 14 października okręt dowodzenia nostki. Obsługę nawigacyjną, pokłado- nał on kontroli postępu przygotowa- wziął udział po raz pierwszy w ćwi- wą, siłowni oraz administracyjną okrętu nia załogi sztabowej i morskiej okrętu czeniach „Destined Glory” mających zapewniają marynarze cywilni podlega- do pełnienia roli jednostki dowodzenia miejsce na Sardynii i wodach Morza jący Dowództwu Wojskowego Transpor- komponentu morskiego połączonych Tyrreńskiego. W dorocznych mane- tu Morskiego. sił zbrojnych w Europie. W dniach 23- wrach uczestniczyło około 8,5 tys. żoł- W dniu 14 stycznia 2005 roku Mount 24 sierpnia na pokładzie Mount Whit- nierzy, 39 okrętów oraz 60 samolo- Whitney opuścił Norfolk, który to port ney miało miejsce seminarium nt. za- tów i śmigłowców z 10 państw NATO: niemalże przez 34 lata był jego bazą grożeń dla Europy w perspektywie roku Belgii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Ho- macierzystą i obrawszy kurs na Morze 2013. Podczas niego dowódcy sił lądo- landii, Niemiec, Turcji, Stanów Zjed- Śródziemne po 18 dniach żeglugi dotarł wych, morskich, powietrznych i piecho- noczonych, Wielkiej Brytanii i Włoch. do swej nowej bazy we włoskim por- ty morskiej omawiali współdziałanie Z pokładu Mount Whitney, który ope- cie Gaeta. Tam, w dniu 25 lutego miała w kluczowych dla Europy obszarach ta- rował pod banderami dowódców 6 Flo- miejsce uroczystość przeniesienia na je- kich jak Zatoka Gwinejska, Afryka Pół- ty, Połączonego Dowództwa w Lizbonie go pokład bandery dowódcy 6 Floty wi- nocna czy Morze Czarne. Seminarium i Sił Uderzeniowych NATO, manewra- ceadmirała Harry G. Ulricha III z po- było początkiem trwających do końca mi tymi kierowało 150 członków dodat- mocniczego okrętu dowodzenia LaSalle miesiąca ćwiczeń sztabowych. W dniu kowego personelu sztabowego. (AGF-3). Jednostki dokonały częściowej 9 września na jednostkę dowodzenia Na początku 2006 roku Mount Whit- wymiany załóg, po czym LaSalle powró- zaokrętował personel Połączonego Ze- ney udał się do Liberii gdzie jego obec- cił do Stanów Zjednoczonych, a Mount społu Operacyjnego „Liban”7 i osiem ność miała wspomagać inaugurację pre- Whitney rozpoczął służbę w nowej roli. dni później Mount Whitney z admira- zydentury Ellen Johnson-Sirelaf. W dniu Od 17 maja okręt uczestniczył w dwu- łem J.D. Stufflebeem’em na pokładzie 14 stycznia, kiedy jednostka znajdowała tygodniowych ćwiczeniach „Allied opuścił Gaeta. Następnego dnia okręt się u wybrzeży Sierra Leone jej załoga Action 05” w zachodniej części Morza dotarł do wybrzeży Libanu, gdzie z jego Śródziemnego. Brały w nich udział jed- pokładu koordynowano amerykańskie 6. Program ten obejmuje głównie wyspecjali- nostki 23 państw NATO oraz 7 państw działania militarne związane z ewakua- zowane jednostki oceanograficzne, hydrograficz- „Partnerstwa dla Pokoju”. Manewra- cją z tego kraju niemal 15 tys. obywateli ne, rozpoznania podwodnego i hydroakustycznego, kontroli lotów pocisków rakietowych oraz wsparcia mi dowodził portugalski wiceadmirał amerykańskich oraz rozdzielaniem po- okrętów podwodnych. Fernando Jose Ribeiro de Melo Gomes mocy humanitarnej przeznaczonej dla 7. Jont Task Force Lebanon – (JTF) Lebanon

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 93 Amerykańskie okręty dowodzenia

Dowódcy „Mount Whitney” ku lutego okręt wyszedł Główną fazą operacji, która miała miej- Kmdr Orlie G. Baird 16.01.1971-05.01.1973 w morze na ćwiczenia Po- sce w dniach 15-28 czerwca dowodził Kmdr Robert F. Dunn 05.01.1973-21.06.1974 łączonego Zespołu Opera- z pokładu Mount Whitney generał ma- cyjnego, w których wzięło jor Gary Harrell. Na jednostce dowo- Kmdr L.H. Bibby 21.06.1974-12.06.1976 udział około 150 członków dzenia zaokrętowanych było wówczas Kmdr R.M. Burris 12.06.1976-02.09.1977 lądowego personelu szta- 90 sztabowców dowództw poszczegól- Kmdr John J. Kingston 02.09.1977-26.01.1980 bowego dowództw Sił nych komponentów połączonych sił Kmdr Vernon C. Smith 26.01.1980-10.10.1981 Morskich NATO w Eu- zbrojnych: ekspedycyjnych, powietrz- Kmdr David M. Bennett 10.10.1981-22.04.1983 ropie oraz 6 Floty. Z po- nych i operacji specjalnych. W dniu Kmdr Robert C. Johnson Jr. 22.04.1983-01.08.1985 czątkiem czerwca Mount 23 czerwca z pokładu okrętu obser- Kmdr L.L. Lubs 01.08.1985-17.01.1987 Whitney opuścił Gaeta kie- wowali ćwiczenia Sekretarz General- Kmdr Laurence H. Turner 17.01.1987-15.02.1989 rując się w stronę zachod- ny NATO Joap de Hoop Scheffer wraz nich wybrzeży Afryki gdzie z Prezydentem Wysp Zielonego Przyląd- Kmdr Michael D. Barker 15.02.1989-19.11.1989 na wodach otaczających ka Jose Maria Nevesem i towarzyszący- Kmdr Morton W. Kenyon 20.11.1989-03.04.1991 Wyspy Zielonego Przyląd- mi im oficjelami. Sześciotygodniowy rejs Kmdr David L. Brewer III 03.04.1991-05.12.1992 ka, odbywały się ćwicze- na wody Afryki Zachodniej Mount Whit- Kmdr Malcolm P. Branch 05.12.1992-??.??.199? nia Sił Odpowiedzi NATO ney zakończył w dniu 15 lipca. Już dwa Kmdr Gene R. Kendall ??.??.199?-19.08.1995 pod kryptonimem „Ste- dni później okręt opuścił Gaeta i udał Kmdr Richard H. Enderly 19.08.1995-30.07.1997 adfast Jaguar”. Ich zasad- się do Libanu aby wspomagać ewaku- Kmdr James R. Poplar III 30.07.1997-17.05.1999 niczym celem było prze- ację obywateli amerykańskich z tego Kmdr Martin E. Jenkins II 17.05.1999-17.07.2001 ćwiczenie dowodzenia, kraju oraz działania misji humanitar- kierowania i wsparcia sił nej. Do bazy powrócił w dniu 29 lipca Kmdr David W. Prothero 17.07.2001-13.08.2003 ekspedycyjnych w znacz- po czym w dniu 17 sierpnia ponownie Kmdr Christopher M.Wode 13.08.2003-??.??.2005 nej odległości od własnych wyszedł do Libanu. Trzy dni później do- Kmdr Charles Wheeler ??.??.2005-??.??.2006 baz i przy ograniczonym wodzący Zespołem Operacyjnym „Li- Kmdr Joseph Kuzmick ??.??.2006-do dzisiaj wspomaganiu lokalnym. ban” admirał John D. Stufflebeem spot- Wzięło w nich udział prze- kał się na Cyprze z generałem majorem uratowała 6 marynarzy z tonącego stat- szło 7 tys. żołnierzy z 20 państw NATO, Carlem Jensenem z 59 Zespołu Ope- ku handlowego. Dzień po inauguracji, którzy po raz pierwszy reprezentowa- racyjnego, w którego skład wchodzi- która miała miejsce w dniu 16 stycznia, li wszystkie rodzaje sił zbrojnych. Mor- ła Ekspedycyjna Grupa Uderzeniowa Prezydent Liberii odwiedziła pokład ko- ski komponent operacji, którego dowód- śmigłowcowca desantowego Iwo Jima twiczącego na redzie Monrowii okrętu cą był kontradmirał Jose A.Martines (LHD-6). Od połowy lipca, tj. po rozpo- dowodzenia i odebrała paradę burtową Sains-Rosas, stanowiło 19 okrętów częciu przez Izrael działań wojennych przechodzącej obok fregaty Carr (FFG- min.: 1 Grupy Morskiej i 1 Grupy Prze- przeciwko bojownikom Hezbollahu, jed- 52). W dniach 31 stycznia-1 lutego wi- ciwdziałania Minowego Sił Odpowie- nostki Task Force 59 ewakuowały z Li- zytę na Mount Whitney złożył Sekretarz dzi. Jego jednostką flagową był hiszpań- banu ponad 15 tys. obywateli amerykań- Marynarki Donald C. Winter. Na począt- ski okręt desantowy Castilla (L52). skich. W dniu 23 sierpnia admirał John D. Stufflebeem prze- Mount Whitney (LvCC/JCC-20) w dniu 1 lutego 2005 roku u wejścia do swej nowej bazy we włoskim porcie jął dowodzenie misją Gaeta. Fot. U.S. Navy od dowódcy 59 Zespo- łu, a tydzień później na pokładzie Mount Whitney z dowódcami JTF Lebanon spotkało się trzech kongresma- nów amerykańskich: R. LaHood, S. Reyes i Ch. Boustany. W dniu 6 września na wody li- bańskie przybył śmi- głowcowiec desantowy Wasp (LHD-1), który oficjalnie nie wchodził w skład Połączonego Zespołu Operacyjne- go „Liban” stając się je- dynie platformą dowo- dzenia sił morskich. Trzy dni później Mount Whitney powrócił do Gaeta.

(ciąg dalszy nastąpi)

94 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Tekst Andrzej Nitka Anna Pisarska Tureckie fregaty rakietowe typu „Yavuz” i „Barbaros”

Fregata Yavuz na Morzu Śródziemnym, 14.02.1996 r. Fot. Jacek Ochman

Geneza powstania okrętów eti Bahriyesi (MW Republiki Tureckiej). zacje. Dotychczasowa praktyka budowy Współczesna turecka marynarka wo- To obecnie, mimo że nadal jest prakty- okrętów polegała na ścisłym „wpaso- jenna jest jedną z liczących się na świecie kowane w związku z polepszeniem sytu- waniu” systemów uzbrojenia i elektro- flot. Jej potencjał bojowy jest na przykład acji gospodarczej państwa, równolegle niki w konstrukcję jednostki już na eta- kilkanaście razy większy o reprezento- realizowany jest proces wzmocnienia jej pie projektowania. W związku z tym wanego przez naszą marynarkę wojen- poprzez budowę nowych jednostek za- wszelkie modernizacje musiały wiązać ną. Na jej rozwój rzutują, co oczywiste, równo w stoczniach zagranicznych, jak się z istotną ingerencją w strukturę kon- możliwości ekonomiczne państwa, ale i krajowych. strukcji. W związku z tym przebudowy również aspekty polityczne takie, jak W tej chwili największymi okrętami były czasochłonne i kosztowne. W tym członkostwo w NATO (od 1952 roku) bojowymi tureckiej floty są fregaty ra- przypadku miały powstać okręty nie- czy rywalizacja z sąsiednią Grecją. Przy- kietowe. Obok pochodzących z amery- zwykłe, na których dowolnemu wyboro- należność Turcji do tego paktu, a przy- kańskiego „demobilu” fregat typu Knox wi miały podlegać elementy uzbrojenia, pomnijmy, że jest to kraj muzułmański, i Oliver Hazard Perry jest to osiem jedno- elektroniki bojowej, jak i zespół napędo- zaowocowało między innymi otrzymy- stek typu MEKO 200 TN będących bo- wy. Wariantowe rozwiązania miały po- waniem od nowych sojuszników, głów- haterami niniejszego artykułu. służyć przyszłym klientom dla dobrania nie Stanów Zjednoczonych, ogromnej Aby prześledzić historię powstania odpowiadających im konfiguracji napę- pomocy wojskowej. Jest to o tyle zrozu- fregat typu MEKO 200 należy cofnąć du, wyposażenia i uzbrojenia w ramach miałe, że państwo to graniczyło z ów- się o 30 lat. W latach 70-tych w biurach standardowego kadłuba, w zależności czesnym Związkiem Radzieckim i strze- projektowych zachodnioniemieckiego od ich indywidualnych potrzeb. Istot- gło Bosforu, jedynej drogi morskiej koncernu stoczniowego Blohm+Voss nym wymaganiem projektu był również łączącej Morze Czarne z Morzem Śród- AG rozpoczęto prace nad nową rodzi- aspekt łatwego przystosowania go do ziemnym. Co zrozumiałe tak korzystne ną jednostek eskortowych. Celem tego budowy w innych stoczniach – w kraju położenie strategiczne mog ło być w peł- przedsięwzięcia było opracowanie kon- odbiorcy na podstawie umów licencyj- ni wykorzystane tylko w wypadku dys- strukcji uniwersalnych okrętów, stosun- nych. Pozwalało to na przejęcie nowo- ponowania silną i sprawną flotą. Dosko- kowo tanich w produkcji i obsłudze, czesnych technologii przez kupującego nale zdawali sobie z tego sprawę tureccy podatnych na modernizacje oraz moż- i rozwinięcie własnego przemysłu stocz- przywódcy jak i ich natowscy sojusznicy, liwie nieskomplikowanych technicz- niowego oraz kooperujących zakładów. czego efektem było systematyczne przej- nie, co miało zaowocować uproszcze- Koncepcję tą określono mianem MEKO mowanie przez tą marynarkę kolejnych niem procesu budowy. Były to bardzo (niem. MEhrzweck KOmbinationschiff jednostek służących poprzednio we flo- wysokie wymagania, często sprzeczne, – wielozadaniowy okręt kombinowany). tach aliantów, przede wszystkim U.S. które trudno było spełnić przy tradycyj- Już od lat 40-tych ubiegłego wieku bu- Navy. O ile wcześniej przejmowanie nym podejściu do konstrukcji tego typu dowano okręty wykorzystując konstruk- używanych okrętów było jedynym spo- jednostek. Najtrudniejszy do osiągnię- cję sekcyjną, ale w większości przypad- sobem wzmocnienia Türkiye Cumhuriy- cia był wymóg podatności na moderni- ków dotyczyło to tylko podziału kadłuba

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 95 Tureckie fregaty rakietowe typu „Yavuz” i „Barbaros” na poszczególne elementy. Ich osobny obniżania wytrzymałości kadłuba. Prze- budówek. Opracowanie standardu kon- montaż i późniejsze łączenie w doku lub zbrojenia i modernizacja polegać miały tenerów wymagało ogromnej pracy, po- na pochylni stoczni przyspieszał bu- (oczywiście w uproszczeniu) na wyjęciu nieważ musiano uwzględnić różnorodne dowę i pomagał w wyposażeniu sek- jednego, a wstawieniu innego modułu rozwiązania dla sprzętu pochodzące- cji wtedy, gdy jeszcze był wygodny do- w odpowiednie gniazdo. go od różnych producentów z całego stęp do ich wnętrza. Koncepcja stoczni Obrazowo można określić, że każ- świata, stosujących własne miary, połą- Blohm+Voss poszła jednak dalej, przy dy system okrętowy jest jak ząb z korze- czenia itp. Do dziś opracowano ok. 50 okazji potwierdzając tezę, że współ- niem „wrośniętym” w strukturę okrętu. modułów dwóch podstawowych typów czesne okręty wojenne są w istocie tyl- I tak przykładowo armata ma pod po- (uzbrojenie i systemy elektroniczne) ko platformami przenoszącymi systemy kładem kompleks mechanizmów od- z systemami i urządzeniami produkcji uzbrojenia i wyposażenia. Projekt prze- powiedzialnych za jej funkcjonowa- amerykańskiej, brytyjskiej, francuskiej, widywał opracowanie typoszeregu jed- nie. W projektach MEKO wszystkie holenderskiej, niemieckiej i włoskiej. nostek różnej wielkości, różniących się te urządzenia umieszczano wewnątrz Konstrukcja była również korzystna ze typem i rozmiarami siłowni oraz wypor- kontenera stanowiącego podstawę da- względu na swobodę projektowania nością. Natomiast zastosowane wyposa- nego systemu uzbrojenia lub wyposa- kadłuba. Dla wykonania potrzebnych żenie, systemy uzbrojenia i elektroniki żenia. Kontener jest niezależnym mo- obliczeń statecznościowych i wytrzy- miały być wspólne dla nich wszystkich. dułem wyposażonym w standardowe małościowych można było wykorzy- Osiągnięto to poprzez opracowanie sy- złącza, gniazda itp., do których można stać znane wartości typowych konte- stemu standardowych kontenerów – podłączyć instalacje okrętowe, „wpina- nerów. Na etapie projektowym nie była modułów tzw. FES (niem. Funktionse- jąc” dany kontener w strukturę jednost- konieczna precyzyjna decyzja o wybo- inheitensystem für Waffen-Fuerkit und ki. Po uszczelnieniu połączeń dowolny rze określonego typu systemu. Wystar- Ortungsanlagen – system jednostek system powinien być sprawny i przygo- czyły dane o masach i rozmiarach wa- funkcyjnych uzbrojenia i środków obser- towany do działania. Operacja wstawia- riantowych kontenerów „wstawianych” wacji), które mieścić miały poszczególne nia kontenera i „wpinania” go do syste- w konstrukcję okrętu. typy uzbrojenia, wyposażenia, środków mów okrętowych nie powinna trwać W latach 70-tych opracowano siedem obserwacji technicznej oraz urządzeń dłużej niż 30 minut. Czas potrzebny projektów jednostek różnej wielkości – napędowych. Dlatego należy podkre- na tego typu operację jest nieporówny- od patrolowca długości ok. 47 metrów ślić, że koncepcja MEKO to nie tylko walnie krótszy niż w przypadku prze- (typ MEKO 25) do fregaty o długości ok. rozwiązanie czysto stoczniowe, ale na- zbrojenia tradycyjnego. Czyni to okręty 130 metrów (typ MEKO 360), określa- wet w większym stopniu wyposażenio- typu MEKO bardzo elastycznymi w do- nych dziś jako okręty MEKO I generacji. we. W kadłubie i nadbudówkach prze- stosowywaniu się do aktualnych zadań. Największe zainteresowanie wzbudziły widziano miejsce na znormalizowane Oczywiście nie we wszystkich przypad- korwety MEKO 140 o wyporności stan- „gniazda” i system złączy dla kontene- kach było możliwe pomieszczenie nie- dardowej ok. 1400 ton oraz największe rów, do których były podłączone insta- zbędnych do obsługi danego systemu z typoszeregu fregaty MEKO 360 o wy- lacje okrętowe. Konstrukcję opracowa- urządzeń w jednym kontenerze. Dlatego porności ok. 3000 ton. Pierwszym klien- no tak, aby istniała możliwość łatwej opracowano system mniejszych paneli tem stała się marynarka wojenna Nige- wymiany poszczególnych modułów bez do montażu we wnętrzu kad łuba i nad- rii, która zamówiła w grudniu 1977 roku

Fregata Turgutreis w portretowym ujęciu, 05.07.1993 r. Fot. zbiory Leo van Ginderen

96 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Tureckie fregaty rakietowe typu „Yavuz” i „Barbaros” fregatę rakietową Aradu wg projektu MEKO 360H1, którą wcielono do służ- by na początku 1982 roku. Kolejne za- mówienie nadeszło z Argentyny, dla któ- rej powstały cztery fregaty typu MEKO 360H2 (typ Almirante Brown, klasyfiko- wane w Argentynie jako niszczyciele) oraz sześć korwet typu MEKO 140 (typ Espora), te ostatnie powstały – z niemie- cką pomocą – w lokalnych stoczniach. Wyniki prób i informacje o pierwszych latach eksploatacji okrętów MEKO I ge- neracji dostarczyły wielu cennych uwag na temat tych jednostek. Wiele uwag do- tyczyło zagadnień związanych z żywot- nością oraz zmniejszeniu pól fizycznych okrętów, które odbiegały od norm przy- jętych w wojennym budownictwie okrę- towym. Także wymiary poszczególnych modułów ograniczały gamę możliwego do wymiany uzbrojenia, co wpływało na Fregata Yildrim z wizytą w Gdyni 6-9 sierpnia 1999 roku. Widok na część dziobową przykład na nienadzwyczajne możliwo- z działem Mk 45 Mod. 1 kal. 127 mm i zestaw artyleryjski „Sea Zenith”. Fot. Andrzej Nitka ści systemu obrony przeciwlotniczej jed- nostek – system „Sea Sparrow” czy „Al- a zanurzenie 4,1 metra. Dobrą statecz- TB53 każdy o mocy 650 kW. Układ na- batros/Aspide” to trochę zbyt mało dla ność zapewniają im poza dopracowa- pędowy okrętów okazał się jednak w co- jednostek o wyporności 4000 ton. nymi liniami kadłuba aktywne stabili- dziennej eksploatacji zawodny i skom- W rezultacie powstały kolejne modyfi- zatory oraz stępki przechyłowe. Każdy plikowany w obsłudze. kacje projektu – MEKO mod. 2 i MEKO z przedziałów wodoszczelnych ma au- Na uzbrojenie tych jednostek składa mod. 3, pojawili się także nowi klienci. tonomiczny system przeciwpożarowy się pojedyncza armata 127 mm Mk 45 Tym razem największe zainteresowanie i własną wentylację, a także system kon- Mod. 1 o szybkostrzelności 20 strzałów wzbudził projekt MEKO 200, uniwersal- troli zniszczeń, transmisji danych i dys- na minutę. Posiada ona zasięg wynoszą- nego okrętu o wyporności standardowej trybucji energii. Niezatapialność jest cy do celów nawodnych 23 kilometry, ok. 2500 ton, nieco mniejszego i oczywi- zapewniona przy zalaniu trzech dowol- a do celów powietrznych 15 kilometrów. ście tańszego od MEKO 360, a zarazem nych, przylegających do siebie prze- Osiem wyrzutni rakiet przeciwokręto- cechującego się podobnymi zdolnościa- działów. Do walki z pożarami, poza wych RGM-84 „Harpoon” posiadają- mi bojowymi. tradycyjnymi pompami wodnymi, za- cych zasięg 70 mil morskich przy pręd- stosowano system wykorzystujący kości 0,9 Macha oraz głowic ę o masie Fregaty typu „Yavuz” gaz obojętny – halon. Liczbę otworów 227 kilogramów. Jedna ośmioprowad- Pierwszym państwem, które zdecy- w grodziach ograniczono do minimum. nicowa wyrzutnia rakiet przeciwlotni- dowało się na zamówienie jednostek Nadbudówki wykonano ze stali oraz sto- czych Mk 29 Mod. 1 dla naprowadza- typu MEKO 200 była Turcja. 29 grudnia pów aluminium. nych półaktywnie pocisków RIM-7M 1982 roku podpisano kontrakt na budo- Do napędu fregat zastosowano czte- „Sea Sparrow” lub „Aspide”, które mają wę czterech fregat typu MEKO 200 TN. ry silniki wysokoprężne MTU 20V 1163 zasięg 13 kilometrów przy prędkości 2,5 Dwa pierwsze okręty powstały w RFN, TB93 o mocy łącznej 29 940 KM w sy- Macha oraz głowicę o masie 39 kilogra- w stoczniach Blohm+Voss w Hambur- stemie CODAD (COmbined Diesel And mów. Do zwalczania okrętów podwod- gu oraz Howaldtswerke (HDW) w Kilo- Diesel). Co pozwala na osiągnięcie pręd- nych służą dwie potrójne wyrzutnie tor- nii, pozostałe w tureckiej stoczni Gölçük kości 27 węzłów. Silniki rozmieszczo- ped Mk 32 Mod. 5 kaliber 324 mm dla w Izmit (Kocaeli). Program budowy ne są parami w dwóch oddzielnych torped Mk 45 Mod. 5 oraz pokładowy tych jednostek w znacznym stopniu fi- przedziałach, każda z par napędza po- śmigłowiec Augusta Bell AB 212 ASW. nansowany był ze środków przyznanych przez przekładnie własny wał napędo- Śmigłowiec może też być uzbrojony Turcji w ramach amerykańskiej pomocy wy z śrubą nastawną. Przy prędkości w rakiety przeciwokrętowe „Sea Skua”. wojskowej, stąd nie dziwi dosyć szerokie ekonomicznej pracuje tylko jeden sil- Ciekawostką jest zastosowanie na fre- zastosowanie amerykańskiego uzbroje- nik na wał, co pozwala na osią gnięcie gatach typu Yavuz zintegrowanego syste- nia i wyposażenia. prędkości 20 węzłów. Taki układ daje mu obrony przeciwrakietowej (Integra- Okręty te mają gładkopokładowy, sta- duży zasięg wynoszący 4100 mil mor- ted Missile Defence System). Pozwala lowy kadłub posiadający trzy ciągłe po- skich przy 18 węzłach, dobre wykorzy- on na efektywne zwalczanie małych, ni- kłady, dno podwójne prawie na całej stanie mocy oraz nieznaczne zużycie sko przemieszczających się celów po- długości oraz dwanaście przedziałów paliwa. Urządzenia maszynowni mogą wietrznych, łącznie z naddźwiękowy- wodoszczelnych. Ich wyporność stan- być sterowane zdalnie z pomostu bojo- mi rakietami przeciwokrętowymi. Poza dardowa wynosi 2414 ton, zaś pełna wego lub Bojowego Centrum Informa- systemem rakietowym „Sea Sparrow”, 2919 ton, długość 110,5 metra (na li- cyjnego. Elektrownia okrętowa składa w jego skład wchodzi nowy artyleryj- nii wodnej 102,2 metra), szerokość 14,2 się z trzech generatorów napędzanych ski system obrony bezpośredniej Oerli- metra (na linii wodnej 13,25 metra), przez silniki wysokoprężne MTU 8V 396 kon-Contraves „Sea Zenith” składający

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 97 Tureckie fregaty rakietowe typu „Yavuz” i „Barbaros” się z trzech stabilizowanych stanowisk, Okręty te posiadają holenderski sy- List intencyjny w sprawie budowy każde z czterema sprzężonymi arma- stem dowodzenia Thales STACOS-TU, drugiej pary jednostek – oznaczonych tami kaliber 25 mm, o szybkostrzelno- łącza standardu Link 11, urządzenia MEKO 200 Track IIB – sygnowano 14 ści wynoszącej 3400 strzałów na minu- łączności satelitarnej WSC 3V(7) i Mari- grudnia 1992 roku, zaś finalny kontrakt tę i zasięgu 2 kilometrów. Początkowo sat, system naprowadzania śmigłowców na ich budowę podpisano z konsor- krytykowano wybór tego systemu, le- TACAN URN 25 oraz urządzenie identy- cjum Blohm+Voss/Thyssen Rheinstahl gitymującego się znacznie większymi fikacji „swój-obcy” IFF Mk XII. Wyposa- Technik GmbH 25 listopada 1994 roku. możliwościami niż na przykład amery- żono je także w system ostrzegania i za- Pierwsze okręty każdej serii (F 244 i F kański system Mk 15 „Vulcan-Phalanx”, kłócania Thales Rapids/Ramses, dwie 246) budowano w Niemczech, w stocz- ale w trakcie eksploatacji nie zgłaszano sześciorurowe wyrzutnie celów pozor- ni Blohm+Voss w Hamburgu, zaś dwa już wobec niego żadnych zastrzeżeń. nych Mk 36 Mod. 1 SRBOC, a także pozostałe w tureckiej stoczni Gölçük Wyposażenie elektroniczne obejmu- holowaną pułapkę przeciwtorpedową w Izmit (Kocaeli). W trakcie budowy je radar nawigacyjny Racal Decca TM SLQ-25 Nixie. Urządzenia hydrolokacyj- drugiej pary jednostek nastąpiły znacz- 1226 pracujący w paśmie I, radar do- ne są reprezentowane przez podkilową ne opóźnienia wynikające z zamroże- zoru powietrznego Thales DA08 pra- stację hydrolokacyjną Raytheon SQS-56 nia niemieckiej subwencji na okres 6 cujący w paśmie F i posiadający zasięg (DE 1160) pracującą na średnich czę- miesięcy między marcem a wrześniem 200 kilometrów, radar dozoru ogólne- stotliwościach zarówno w trybie pasyw- 1995 roku. Powodem tego była turecka go BAE Systems AWS 6 Dolphin pra- nym jak i aktywnym. interwencja przeciwko Kurdom w pół- nocnym Iraku. Opcja kontraktowa na budowę kolejnych dwóch fregat po jed- nej w stoczni niemieckiej i tureckiej zo- stała anulowana w październiku 1999 roku. Wszystkie jednostki typu Barbaros (Track IIA i IIB) otrzymały odmienny niż w przypadku typu Yavuz system na- pędowy. W miejsce czterech silników wysokoprężnych w systemie CODAD zastosowano system CODOG (COmbi- ned Diesel Or Gas turbine) składający się z dwóch silników wysokoprężnych MTU 16V 1163 TB83 każdy o mocy 6530 KM i dwóch turbin gazowych LM 2500-30 każda o mocy 31 766 KM pra- cujących oddzielnie. Prąd elektryczny zapewniają cztery generatory firmy Sie- mens napędzane przez silniki wysoko- prężne MTU 8V 396 każdy o mocy 620 kW. Urządzenia napędowe zlokalizowa- Jeszcze raz Yildrim lecz w innym ujęciu. Widoczne: wyrzutnia rakiet przeciwlotniczych „Sea ne są w czterech oddzielnych przedzia- Sparrow, zestaw artyleryjski „Sea Zenith” i aparat torpedowy Mk Mod. 5 kal. 324 mm. łach. W pierwszym od strony dziobu Fot. Andrzej Nitka znajdują się dwa generatory spalino- cujŕcy w paúmie G. Radary kierowania Załoga fregat typu Yavuz liczy 180 lu- we, w następnym dwie turbiny gazowe ogniem: Thales STIR dla rakiet prze- dzi, w tym 24 oficerów. w dźwiękochłonnych osłonach. W ko- ciwlotniczych „Sea Sparrow” pracu- lejnym znajdują się przekładnie reduk- jący w pasmach I/J/K legitymujący się Fregaty typu „Barbaros” cyjne oraz napędowe silniki wysoko- zasięgiem 140 kilometrów dla celów Pozytywne wnioski wynikające z eks- prężne zamknięte we wspólnej osłonie o skutecznej powierzchni odbicia wy- ploatacji fregat typu Yavuz (MEKO dźwiękochłonnej, a w ostatnim pozosta- noszŕcej 1 m˛; Thales WM25 pracu- 200TN Track I) skłoniły rząd Turcji do łe dwa generatory. Nowy, ale sprawdzo- jŕcy w pasmach I/J przeznaczony dla zamówienia 19 stycznia 1990 roku (kon- ny system napędowy zapewnia przede naprowadzania rakiet przeciwlotni- trakt wszedł w życie z dniem 13 marca wszystkim wyższą prędkość wynosząca czych i armaty kaliber 127 mm; dwa 1991 roku) dwóch z czterech zaplano- 31,75 węzła (22 węzłów tylko przy wy- Oerlikon-Contraves Seaguard pracują- wanych jednostek w zmodyfikowanej korzystaniu silników wysokoprężnych) ce w pasmach I/ J a wchodzące w skład wersji MEKO 200TN Track IIA. Postulo- oraz zasięg wynoszący 900 mil mor- systemu obrony bezpośredniej „Sea Ze- wane zmiany dotknąć miały zwiększenia skich przy prędkości 31,75 węzła i 4100 nith”. Zarówno radary Seaguard, jak możliwości zwalczania celów powietrz- mil morskich przy 18 węzłach. Cechuje i STIR sprzężone są z optoelektronicz- nych, usprawnienie systemu dowodze- się przy tym mniejszą awaryjnością. nymi urządzeniami kierowania ogniem nia oraz poprawienia właściwości mor- Okręty te otrzymały większy od po- umożliwiającymi zastosowanie środ- skich. Blohm+Voss zakończył prace przedników kadłub o długości 116,72 ków ogniowych również w przypadku nad projektem tych okrętów w czerw- metra (107,2 między pionami), szero- stosowania przez przeciwnika zakłóceń cu 1992 roku, mimo że prace związane kości 14,8 metra (13,8 na linii wodnej), elektronicznych lub ograniczenia włas- z budową pierwszej fregaty F 244 roz- zanurzeniu 4,25 metra (z opływką so- nych emisji. poczęły się już 5 listopada 1991 roku. naru 6,12), a tym samym mają większą

98 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Tureckie fregaty rakietowe typu „Yavuz” i „Barbaros”

Fregata Oruçreis, w ciekawym ujęciu 05.07.1993 r. Fot. zbiory Leo van Ginderen wyporność wynoszącą 3100 ton (peł- na fregatach typu Yavuz łącznie z poje- 41 Mod. 8 dla rakiet RIM-7P „Sea Spar- na 3350). Na drugiej parze fregat zasto- dynczą skrzynkową wyrzutnią Mk 29 row”, umieszczoną za kominem. Pla- sowano dziobowe nadburcie, mają one Mod. 1 dla rakiet RIM-7M „Sea Spar- nowane jest zastosowanie takiej samej też przedłużony o 1 metr kadłub w ce- row”, której zastosowanie było podyk- wyrzutni na wcześniejszych fregatach lu umożliwienia bazowania śmigłow- towane względami oszczędnościowymi. w ramach modernizacji. Dzięki przedłu- ca S-70B „Seahawk”. Co zaowocowa- Drobną różnicę stanowi zastosowanie żeniu kadłuba mogą też na nich bazo- ło, oprócz zwiększenia wymiarów, także nowego modelu armaty okrętowej kali- wać większe śmigłowce pokładowe Si- powiększeniem wyporności o 50 ton. ber 127 mm Mk 45 Mod. 2A. Na dwóch korsky SH-70B „Seahawk” uzbrojone Na pierwszych dwóch jednostkach kolejnych okrętach zamontowano już w rakiety przeciwokrętowe „Sea Skua” zastosowano takie same uzbrojenie jak pionową 16-komorową wyrzutnię Mk i torpedy Mk 46.

Fregata Salihreis w Antwerpii, sierpień 1998 roku. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 99 Tureckie fregaty rakietowe typu „Yavuz” i „Barbaros”

Rys. Yomasz Grotnik

Inne różnice w stosunku do typu Yavuz pełnić funkcje jednostek flagowych ze- możliwościach zwalczania celów po- to zastosowanie nowego, zintegrowa- społów okrętów. Załoga liczy 187 ludzi, wietrznych na średnich i dużych odle- nego systemu dowodzenia, nowocześ- w tym 22 oficerów plus 9 osób perso- głościach, jak i przeciętnych możliwoś- niejszych radarów i cytadel gazoszczel- nelu lotniczego. Istnieje również moż- ciach zwalczania okrętów podwodnych nych. Nowe systemy informacji bojowej liwość zaokrętowania dodatkowo 8 lu- realizowanych głównie przez zaokrę- to Thales STACOS Mod. 3. Zastosowano dzi. Wszystkie okręty tego typu MEKO towany śmigłowiec ZOP. Reasumując nowy trójwspółrzędny radar dozoru po- 200TN posiadają zainstalowane 30 mo- są to typowe jednostki eskortowe zdol- wietrznego Bae Systems AWS-9 TN (typ dułów, z których pięć to moduły uzbro- ne do działań nie tylko na morzach za- 996) pracujący w pasmach E i F. W miej- jenia, piętnaście elektroniki, osiem wy- mkniętych takich, jak Morze Czarne sce radaru kierowania ogniem Thales posażenia, a dwa to moduły zawierające czy Śródziemne, ale również na wo- WM25, na pierwszej parze zastosowano maszty. dach oceanicznych. Stanowiące dosko- radar Contraves TMKu pracujący w pas- nałe uzupełnienie tureckiej floty zapew- mach I i J, na drugiej zaś parze drugi ra- Podsumowanie niające wykonywanie większości zadań dar Thales STIR. Na okrętach F 244 i F Fregaty typów Yavuz i Barbaros nie są przed nią stojących. 245 zastosowano radar nawigacyjny Ra- okrętami przeznaczonymi do wywalcze- cal Decca 2690 BT z przystawką anty- nia przewagi na danym akwenie, a ich kolizyjną, a na F 246 i F 247 Racal Dec- głównym zadaniem jest zwalczanie jed- Bibliografia ca 20 V 90. Kolejną różnicą w stosunku nostek nawodnych przeciwnika przy 1. Combat Fleet of the World 2002-2003 – wersja ele- do poprzedników jest zastosowanie na jednoczesnej możliwości osłony włas- kroniczna. wszystkich czterech jednostkach systemu nych sił przed bezpośrednim atakiem 2. Krzewiński Jacek, Fregaty typu MEKO 200 cz. I, ostrzegania i zakłócania (ESM/ECM) Ra- z powietrza lub z pod wody. Wskazuje „Nowa Technika Wojskowa”, nr 7/2003, s. 47-50. cal Cutlass/Scorpion. na to uzbrojenie ich w rakiety przeciw- 3. Jane’s Fighting Ships 2005-2006 – wersja elektro- Pierwsza para fregat ma pomieszcze- okrętowe, i w aż trzy artyleryjskie zesta- niczna. nia sztabowe, dzięki czemu mogą one wy obrony bezpośredniej przy małych 4. „Naval Forces”. Ships profile (VI) TCG Salihreis.

100 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Tureckie fregaty rakietowe typu „Yavuz” i „Barbaros”

Fregaty typu „Yavuz” Nazwa Numer burtowy Stocznia Położenie stępki Wodowanie Wejście do służby Yavuz F 240 B+V, Hamburg 31.05.1985 07.11.1985 17.07.1987 Turgutreis (eks- Turgut) F 241 HDW, Kilonia 20.05.1985 30.05.1986 04.02.1988 Fatih F 242 Gölçük, Izmit (Kocaeli) 01.01.1986 24.04.1987 28.08.1988 Yildrim F 243 Gölçük, Izmit (Kocaeli) 24.04.1987 22.07.1088 17.11.1989 Wyporność – 2414 t std/2919 t pełna; Wymiary – (dł. x szer. x zan.) 110,50 (102,20 KLW) x 14,2 (13,25 KLW) x 4,10 m; Napęd – system CODAD, 4 silniki wysokoprężne MTU 20V 1163 TB93 o mocy łącznej 29 940 KM, 2 śruby nastawne: Elektrownia okrętowa – 3 generatory spalinowe napędzane przez silniki wysokoprężne MTU 8V 396 TB53 o mocy 650 kW; Osiągi – prędkość 27 węzłów (ekonomiczna 20 węzłów), zasięg 4100 Mm/18 w., zapas paliwa 380 t, Uzbrojenie – 2 x IV wyrzutnie pokpr RGM-84 „Harpoon” (8), 1 x VIII wyrzutnia Mk 29 Mod. 1 rakiet plot. „Sea Sparrow” (24), 1 armata 127 mm Mk 45 Mod. 1, 3 x IV zestawy plot./prak. Oerlikon-Contraves „Sea Zenith” kal. 25 mm, 2 x III wyrzutnie torped Mk 32 Mod. 5 kal. 324 mm dla torped POP Mk 46 Mod. 5; 1 śmigłowiec ZOP Augusta Bell AB 212; Wyposażenie przeciwdziałania – system ostrzegania i zakłócania Thales Rapids/Ramses, 2 x VI wyrzutnie celów pozornych Mk 36 Mod. 1 SRBOC; holowana pułapka przeciwtorpedowa SLQ-25 Nixie; Wyposażenie radiolokacyjne – radar nawigacyjny Racal Decca TM 1226, radar dozoru ogólnego BAE Systems AWS 6 Dolphin, radar dozoru powietrznego Thales DA08, radary kierowania ogniem: Thales STIR dla rakiet plot., Thales WM25 dla pokpr. i armaty kal. 127 mm, 2 Oerlikon-Contraves Seaguard dla systemu „Sea Zenith”; Systemy dowodzenia i łączności – system dowodzenia Thales STACOS-TU, łącze danych Link 11, systemy łączności satelitarnej WSC 3V(7) i Marisat; system naprowadzania śmigłowców Tacan URN-25; urządzenie „swój–obcy” IFF Mk XII; Wyposażenie hydroakustyczne – podkilowa aktywno – pasywna stacja hydrolokacyjna średniej częstotliwości Raytheon SQS-56 (DE 1160); Załoga – 180 ludzi (24 oficerów).

Fregaty typu „Barbaros”

Nazwa Numer burtowy Stocznia Położenie stępki Wodowanie Wejście do służby

Barbaros F 244 B+V, Hamburg 18.03.1993 29.09.1993 16.03.1995

Oruçreis F 245 Gölçük, Izmit (Kocaeli) 15.09.1993 28.07.1994 10.05.1996

Salihreis F 246 B+V, Hamburg 24.07.1995 26.09.1997 17.12.1998

Kemalreis F 247 Gölçük, Izmit (Kocaeli) 04.04.1997 24.07.1998 08.06.2000

Wyporność – 3100 ts std/3350 ts pełna, F 246 – 247 – 3150 ts std/3400 ts pełna; Wymiary – (dł. x szer. x zan.) 116,72 (107,2 KLW) x 14,8 (13,8 KLW) x 4,25 (6,12 z sonarem), F 246 – 247 – 117,72 (108,2 KLW) x 14,8 (13,8 KLW) x 4,25 (6,12 z sonarem); Napęd – system CODOG: 2 silniki wysokoprężne MTU 16V 1163 TB83 każdy o mocy 6530 KM, 2 turbiny gazowe GE LM 2500-30 każda o mocy 31 766 KM, 2 przekładnie firmy Renk, 2 śruby nastawne Escher-Wyss. Elektrownia okrętowa – 4 generatory spalinowe Siemens/MTU 8V 396 każdy o mocy 620 kW; Osiągi – prędkość 31,75 węzła, (ekonomiczna 22 węzłów), zasięg: 900 Mm/31,75w., 4100 Mm/18 w., zapas paliwa 300 t; Uzbrojenie – 2 x IV wyrzutnie pokpr RGM-84 „Harpoon” (8), 1 x VIII wyrzutnia Mk 29 Mod. 1 dla rakiet RIM-7M „Sea Sparrow” (24) – tylko F 244 – F 245, jedna 16-komorowa pionowa wyrzutnia Mk 41 Mod. 8 dla rakiet RIM-7P „Sea Sparrow” – tylko F 246 – F 247, 1 armata 127 mm Mk 45 Mod. 2A, 3 x IV zestawy plot./prak. Oerlikon-Contraves „Sea Zenith” kal. 25 mm, 2 x III wyrzutnie torped Mk 32 Mod. 5 kal. 324 mm dla torped POP Mk 46; śmigłowiec ZOP Bell Augusta AB 212 – F 244 – F 245 lub Sikorsky SH-70B „Seahawk” – F 246 – F 247, uzbrojone w pokpr „Sea Skua” lub torpedy POP Mk 46; Wyposażenie przeciwdziałania – system ostrzegania i zakłócania Racal Cutlass/Scorpion, 2 x VI wyrzutnie celów pozornych Mk 36 Mod. 1 SRBOC; holowana pułapka przeciwtorpedowa SLQ-25 Nixie; Wyposażenie radiolokacyjne – radar nawigacyjny Racal Decca 2690 BT (F 244 – F 245) lub Racal Decca 20 V 90 (F 246 – F 247), radar dozoru ogólnego BAE Systems AWS 6 Dolphin, trójwspółrzędny radar dozoru powietrznego BAE Systems AWS 9 TN (typ 996); radary kierowania ogniem: 1 (F 244 – F 245) lub 2 (F 246 – F 247) Thales STIR dla rakiet plot., a w drugim wypadku również do kierowania ogniem artylerii, Contraves TMKu dla pokpr. i armaty kal. 127 mm (tylko F 244 – F 245), 2 Oerlikon-Contraves Seaguard dla systemu „Sea Zenith”; Systemy dowodzenia i łączności – system dowodzenia STACOS Mod. 3, łącze danych Link 11, systemy łączności satelitarnej WSC 3V(7) i Marisat; system naprowadzania śmigłowców Tacan URN-25; urządzenie „swój–obcy” IFF Mk XII; Wyposażenie hydroakustyczne – podkilowa aktywno – pasywna stacja hydrolokacyjna średniej częstotliwości Raytheon SQS-56 (DE 1160); Załoga – 187 ludzi (22 oficerów) + 9 personel lotniczy, maksymalnie 204 ludzi.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 101 Tekst Patrolowiec w czasie podnoszenia za pomocą dźwigu statku transportowego. Wszystkie fot. Jarosław Ciślak

Patolowce dla Indonezji ze Stoczni MW Jarosław Cieślak

Okręt patrolowy projektu NS 935 Napęd patrolowca składa się z dwóch Głównym uzbrojeniem patrolowca są zbudowany w Stoczni MW dla indone- silników głównych wysokoprężnych trzy wielkokalibrowe karabiny maszy- zyjskiej policji przeznaczony jest do: typu MTU 12V4000M90 o mocy 2040 nowe kalibru 12,7 mm (jeden na dzio- – wykonywania misji policyjnych; kW każdy, napędzających poprzez li- bie i dwa na pierwszym pokładzie nad- – kontroli celnych i operacji antyprze- nie wałów i przekładnię redukcyjno-na- budówki) oraz dwie półsztywne łodzie mytniczych; wrotna dwie śruby napędowe o stałym produkcji Sportisu, przeznaczone do – obrony terytorialnej (wybrzeża); skoku. Okręt posiada dwa zespołu prą- działań interwencyjnych. Większa typu – obserwacji strefy ekonomicznej; dotwórcze typu Caterpillar CAT 3056 IDEA 2000 ma 4,85 m długości i jest na- – funkcji ratowniczych. o mocy 84 kW (105 kVA) oraz porto- pędzana silnikiem Yamaha o mocy 90 Podstawowe dane: wy zespół prądotwórczy Fischer-Panda KM, a mniejsza typu MC-4500 ma 4,5 – długość całkowita – 36,40 m o mocy 28 KW (35 kVA) napędzany sil- m długości i silnik Yamaha o mocy 50 – długość między pionami – 33,00 m nikiem Yanmar 4JH3E. KM). Łodzie wydawane są za burtę za – szerokość – 6,80 m – wysokość boczna – 4,10 m nazwa numer taktyczny numer budowy odbiór załadunek na Da Hua – zanurzenie – 1,92 m KP Kutilang (638) NS 935/1 27.09.2006 31.03.2007 – wyporność pełna – 200 t – prędkość maksymalna – 26 w KP Bangau (639) NS 935/214.12.2006 31.03.2007 – prędkość marszowa – 15 w KP Belibis (640) NS 935/3 14.12.2006 01.04.2007 – zasięg – 1800 Mm przy prędkości 15 w, 2600 Mm przy prędkości 13 w KP Pelikan (641) NS 935/4 05.02.2007 02.04.2007 – autonomiczność – 7 dób KP Punai (642) NS 935/5 05.02.2007 02.04.2007 – załoga – 25 osób

102 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE Patolowce dla Indonezji ze Stoczni MW

Patrolowiec na wysokości pokładu. pomocą hydraulicznego składanego żu- rawika. Patrolowce zostały zbudowane na mocy zawartego 11.10.2004 roku kontraktu pomiędzy Stocznią MW w Gdyni, a Narodową Policją Indo- nezji. Zostały one przetransportowa- ne do odbiorcy na pokładzie specjali- stycznego statku Da Hua. Wszedł on do Gdyni w dniu 30.03.2007 roku. Trzy patrolowce zostały załadowane do ładowni, a dwa na pokrywy ładow- ni. Rejs do Indonezji rozpoczął się 03.04.2007 roku w Gdyni, a zakoń- czył się 10.05.2007 roku w Dżakarcie. Na miejscu patrolowce uruchomili pracownicy Stoczni MW, po czym zo- stały one dyslokowane do różnych in- donezyjskich portów. Głównym projektantem okrętów jest inż. Wojciech Balcerowicz, a głównym inżynierem budowy inż. Jan Kaznowski. Można mieć tylko nadzieję iż pozytyw- na ocena realizacji kontraktu w Indone- zji pozwoli na przedłużeniu współpra- cy w postaci kolejnych zamówień np. na kolejne jednostki tego projektu lub więk- sze jednostki projektów NS 940, NS 955 i NS 958 (ten ostatni z pokładem dla śmigłowca).

Patrolowiec już ustawiony na transportowcu.

Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE 103 Recenzja

Navarino 1827 Tym samym po przeczytaniu książki rodzi się zasadnicze pytanie czy Artur Bojarski, tytuł Navarino 1827 odpowiada w pełni zawartości treściowej publika- cji Artura Bojarskiego, a może lepiej powinien on brzmieć „Grecka wojna format 125 x 195 mm, o niepodległość 1821 – 1830”? Zresztą takie ujęcie tematu sugeruje rów- s. 208, ilustracji 36, map i planów 7, nież załączona bibliografia, w której dominują publikacje natury ogólnej, Dom Wydawniczy „Belona”, a niewiele jest prac dotyczących właśnie tytułowej bitwy. Warszawa 2007, Szerokie cytowanie przez autora wydawanego w Królestwie Polskim seria: „Historyczne Bitwy”, „Kuriera Warszawskiego” w sprawach tyczących sposobu prezentacji ów- czesnej kwestii greckiej, na pewno podnosi walor książki jako swego ro- cena 24 zł dzaju materiału źródłowego, ale nie bardzo poszerza wiedzę o starciu pod Navarino. W publikowanej już od prawie ćwierci stulecia, zrazu przez Wydawni- Książkę Artura Bojarskiego zatytułowaną Navarino 1827 przy wszyst- ctwo Ministerstwa Obrony Narodowej, a obecnie „Bellonę”, serii wydaw- kich jej mankamentach warto przeczytać, bowiem daje szerokie historycz- niczej – „Historyczne Bitwy”, szeroko rozumianym działaniom na mo- ne tło konfliktu grecko-tureckiego, którego przejawów byliśmy świadkami rzu poświęcono w sumie niewiele miejsca, raptem 12 – 14 publikacji, tym jeszcze w XX wieku, a ostatnio w trakcie sporu o północny Cypr, w kwe- większe też zainteresowanie budzi każda nowa. stii natomiast samej bitwy pod Navarino wnosi niewiele. W roku 2007 warszawski Dom Wydawniczy „Bellona” opublikował pracę zatytułowaną Navarino 1827, autorstwa Artura Bojarskiego. War- Maciej S. Sobański to przy tym wspomnieć, że tak jak utrzymują znawcy historii „ostatnia wielka bitwa żaglowców”, jakim było Navarino, starcie w sumie nader przypadkowe, nie należy, podobnie zresztą jak cało wojna Grecji o nie- podległość w latach dwudziestych XIX stulecia, do zagadnień specjalnie Marynarka Wojenna znanych szerszemu gronu czytelników, chwała zatem autorowi, że posta- nowił przybliżyć ją rodakom. w dziejach polskich Tureckie panowanie na ziemiach greckich trwające od XIV wieku, Grzegorz Piwnicki, Bogdan Zalewski przerywane częstymi, acz krwawymi powstaniami, doprowadziło na po- czątku XIX stulecia do ukształtowania się poczucia własnej odrębności format 170 x 236 mm, narodowej miejscowej ludności, czemu sprzyjała także wyznawana reli- s. 510, map 6, tabel 22, wykresów 32 gia. W rezultacie ujawniły się silne tendencje niepodległościowe nakiero- Wyd. Zespół Redakcyjno-Wydawniczy MW wane natworzenie własnej, niezależnej od Porty państwowości. Tendencje Gdynia 2006 te legły u podstaw kolejnego zrywu powstańczego, jaki wybuchł na zie- miach greckich w roku 1821. właśnie kwestii genezy konfliktu, jego wy- W 2006 roku ukazała się nowa książka dotycząca historii i współczes- buchu i przebiegu pierwszych lat powstania, autor poświęcił początkowe ności Polskiej Marynarki Wojennej. Jest nią Marynarka Wojenna w dzie- rozdziały książki. jach Polski. Studium historyczno-polityczne autorstwa Grzegorza Piw- Walki Greków o niepodległość wywołały wielkie zainteresowanie nickiego i Bogdana Zalewskiego. Obaj autorzy są byłymi oficerami MW i szczerą sympatię w wielu państwach europejskich, zmuszając pośrednio i dodatkowo historykami z wykształcenia i zamiłowania. Z pod ich piór ich władze do przyjrzenia się całemu konfliktowi, a było czemu. Powsta- ukazała się już w 2002 roku książka Polska wojskowa polityka morska od X nie greckie, mimo początkowych sukcesów już wkrótce zaczęło ponosić do końca XX wieku. Zgodnie z podtytułem jako studium historyczno-poli- klęski, które nasiliły się zwłaszcza od czasu, gdy po stronie tureckiej za- tyczne treść książki jest bardzo różnorodna i bogata. angażował się w działania wicekról Egiptu Muhammed Ali, kierując na Pierwsze sześć rozdziałów dotyczy polskiej historii wojskowej na mo- Peloponez swoje oddziały pod wodzą Ibrahima Paszy. Okrucieństwo tego rzu do k ońca XIX wieku. W pierwszym autorzy zajmują się politycznymi ostatniego wywołało w końcu, mimo oczywistych rozbieżności interesów, i militarnymi działaniami Polski Piastów o utrzymanie dostępu do Bałtyku reakcję ówczesnych europejskich mocarstw – Anglii, Francji i Rosji, które od X do XIV wieku, a w drugim zmaganiami polityczno-militarnymi o po- ostatecznie podpisały w Londynie 6 lipca 1827 tzw. „Traktat Londyński” wrót nad Bałtyk w XIV i XV wieku. Chronologicznie lata wieku XVI zosta- w sprawie Grecji. Dokument ten, uznający de facto samodzielność Grecji ły opisane w rozdziale trzecim, a w nim kolejne działania polskich królów pod nominalnym jedynie zwierzchnictwem Porty, został jednak mimo sta- Zygmuntów: Starego, Augusta i III Wazy. Koncepcjom budowy i wykorzy- rań europejskiej dyplomacji, odrzucony przez Turcję, która równocześnie stania floty wojennej oraz organizacji obrony wybrzeża w XVII i XVIII kontynuowała działania wojenne na ziemiach greckich. wieku poświęcony jest kolejny rozdział. Osobno autorzy opisali ciekawe Warto zaznaczyć, że „Traktat Londyński” posiadał tajną klauzulę, po- polskie piśmiennictwo wojskowe XVII wieku. Bliższe naszym czasom XIX zwalającą w przypadku odmowy na niejako siłowe przymuszenie Turcji wieczne rozbiory i morska działalność Polaków w tym okresie są tematem do przestrzegania jego postanowień. Początkowo jednak sojusznicy ogra- kolejnej części książki. niczyli się do demonstracji siły, jaką było skierowanie na greckie wody Następne cztery rozdziały dotyczą XX wieku i pierwszych lat obecnego wspólnej trójnarodowej eskadry pod dowództwem angielskiego wiceadm. XXI. Oczywiste cezury czasowe do 1939, do 1945, do 1989 i do 2005 roku Edwarda Cordington. pozwoliły autorom opisać bliższe i lepiej nam już znane etapy rozwoju Gdy aliancki zespół wszedł w dniu 20 października 1827 do ufortyfiko- i działania PMW. Szczególnie opis ostatniego opisanego okresu lat 1989- wanej Zatoki Navarino, stanowiącej punkt bazowania zablokowanej ture- 2005 jest udaną próbą połączenia informacji historycznych z bieżącymi. cko-egipskiej eskadry, doszło do przypadkowego w sumie incydentu, który W dalszej części tej interesującej książki autorzy, po zakończeniu chro- przerodził się natychmiast w trwającą pond 4 godziny bitwę, zakończo- nologicznego opisu dziejów PMW, omawiają kilka innych tematów. Są ną totalnym pogromem sił muzułmańskich. Opis samej bitwy zajmuje 40 nimi m.in. wybrane elementy ceremoniału morskiego w PMW, aspiracje stron, co stanowi około 20% objętości całej publikacji. Trzeba przy tym za- i dążenia społeczno-zawodowe kadry MW na przełomie XX i XXI wieku znaczyć, że autor przedstawia bitwę, która była tak naprawdę sumą starć czy kultura polityczna kadry zawodowej MW okresu transformacji poli- pojedynczych okrętów obu zespołów, w sposób dość chaotyczny, czemu tycznej w Polsce. W ten sposób przeszli oni płynie od historii do politologii w jakimś sensie sprzyja fakt, iż nie używa nazw jednostek floty turecko- i socjologii co jest bardzo ciekawym i rzadko stosowanym połączeniem. egipskiej. Nazwy te zawiera z wydanych ostatnio w naszym kraju praca Pracę kończy rozdział poświęcony ludziom zasłużonym dla spraw mo- Wojny morskie 1775 – 1851 Jana Gozdawy-Gołębiowskiego z roku 2001. rza i Pomorza w historii Polski, kalendarium ważniejszych wydarzeń z hi- niewątpliwym natomiast plusem są raporty i fragmenty relacji uczestni- storii oręża polskiego na morzu (od X wieku do 2005 roku), obszerna bi- ków starcia ze strony sojuszniczej, zawarte w załącznikach nr 3 – nr 10. bliografia, wykazy oraz bardzo pomocny indeks osób. Po zakończeniu opisu bitwy pod Navarino Bojarski powraca znów na Cała książka liczy 509 stron. Jest bardzo wartościowa zarówno dla szerokie forum działań dyplomatycznych i militarnych na lądzie, włącza- osób słabo znających opisane dzieje walki Polaków na morzach i walki jąc w to wojnę rosyjsko-turecką lat 1828 – 1829, choć tylko w jej bałkań- o dostęp do niego, jak i dla czytelników obeznanych z tą tematyką. Pierw- skim fragmencie, a przecież działania toczyły się również na Kaukazie si z nich otrzymają dużą dawkę wiedzy, która pozwoli w szczegółowy i po- i właśnie tam Rosja uzyskała znaczne sukcesy terytorialne. układany sposób ogarnąć im temat. Drudzy mogą zagłębić się w te tema- Pokój adrianopolski z 14 września 1829 zawarty między Rosją a Turcją, ty, które albo słabiej znają albo są przedstawione w inny, niż tradycyjny osłabiając potencjał tej ostatniej, dał wreszcie szanse na ostateczne uregu- sposób. Śmiało można polecić tę książkę wszystkim czytelnikom. lowanie sprawy niepodległości Grecji, którą potwierdził traktat w Londy- nie z 3 lutego 1830. Jarosław Ciślak

104 Nr 83 (3/2007) • OKRĘTY WOJENNE