Kunnskapsgrunnlag til planstrategien for Øygarden kommune 2020-2023 Innhald

Lesarrettleiing ...... 3 FN sine berekraftsmål som overordna rammeverk for kommunal planlegging 3 Kunnskapsgrunnlaget i lys av den på­gåande korona-pandemien 4 Innleiing...... 6 Kommunal planstrategi som verktøy for betre planlegging 6 FN sine berekraftsmål som overordna ­rammeverk for kommunal planlegging 9 Kva er berekraftig utvikling? 10 Kva for viktige prinsipp må me kjenna til i FN sine berekraftsmål 10 Folkehelseoversikta som ein viktig del av kunnskapsgrunnlaget 12 Folkehelseprofil for Øygarden kommune 2020 12 Kommune-ROS for Øygarden kommune 14 Demografi – kven er innbyggjarane våre?...... 15 Nasjonale og global trendar som påverkar demografien 15 Venta framtidig vekst 16 Demografien i Øygarden 18 SOSIAL BEREKRAFT...... 20 Mål 1 Utrydde fattigdom 20 Mål 2 Utrydde svolt 24 Kunnskapsgrunnlag til planstrategien for Mål 3 God helse 26 Øygarden kommune 2020-2023 Mål 4 God utdanning 31 Mål 5 Likestilling mellom kjønna 34 Kontaktinformasjon: Mål 11 Berekraftige byar og samfunn 36 Mål 16 Fred og rettferdigheit 50 Postadresse: Ternholmvegen 2, 5337 Rong ØKONOMISK BEREKRAFT...... 54 Mål 8 Anstendig arbeid og økonomisk vekst 54 Telefon: 56 16 00 00 Mål 9 Innovasjon og infrastruktur 58 Mål 10 Mindre ulikskap 60 Nettside: www.oygarden.kommune.no Mål 12 Berekraftig forbruk og produksjon 62 ØKOLOGISK BEREKRAFT...... 64 Epost: [email protected] Mål 6 Reint vatn og gode sanitærforhold 64 Mål 7 Rein energi til alle 66 Mål 13 Stoppe klima­endringane 67 Utarbeida ved Areal- og samfunnsplan Mål 14 Liv under vatn 69 Mål 15 Liv på land 71 Grafisk utforming: Kjell Andersland Samarbeid for å nå måla...... 73 Mål 17 Samarbeid for å nå måla 73 Oppsummering/konklusjon...... 75 2 Lesarrettleiing

FN sine berekraftsmål som overordna rammeverk for kommunal planlegging

Denne rapporten er utarbeida som kunn- og samarbeid. I målet om ei berekraftig skapsgrunnlag for den nye storkommunen utvikling er arbeidet med folkehelse og ut- sin første planstrategi. Føremålet med jamning av sosiale helseforskjellar sentralt. kunnskapsgrunnlaget er å gje ei oversikt Folkehelsekartlegginga utgjer difor eit viktig over kva for sentrale utviklingstrekk som bidrag til kunnskapsgrunnlaget. gjer seg gjeldande i Øygarden ­kommune. Kunnskapsgrunnlaget peikar på ein del Kunnskapsgrunnlaget nyttar ein del tal og utfordringsbilete innanfor dei viktigaste statistikk for å skildra status og utfordrings- samfunnsområda til kommunen, og gir slik bilete i kommunen. Det vil vera variasjon i sett eit grunnlag for prioritering av planar kva statistikk som er tilgjengeleg for dei tre som bør utviklast som styringsverktøy i den tidlegare kommunane, og dette medfører at første planperioden. det innimellom berre vert vist til data frå ein av dei tre tidlegare kommunane. Dette kan For å sikra at berekraftsmåla vert ein del både handla om kva for data som er kartlagt av grunnlaget for samfunns- og arealplan- og gjort tilgjengeleg lokalt i dei tre tidlegare legginga i Øygarden kommune er kunn- kommunane, men også at ein del statistikk skapsgrunnlaget strukturert etter FN sine 17 berre vert produsert for kommunar over ein berekraftsmål. Dette inneber at identifiserte viss størrelse av omsyn til anonymitet. utfordringsbilete er analysert og plassert innanfor det berekraftsmålet som er rele- I arbeidet med kunnskapsgrunnlaget er vant, og tilpassa kommunal kontekst og det vist til ulike planar som kan vera rele- lokale forhold. Mange av utfordringsbileta vante for dei ulike utfordringsbileta. Denne kan passe inn under fleire av berekrafts- oversikta er ikkje ei uttømmande liste, men måla, men er plassert etter det som vert heller meint som faktaopplysing om kva for vurdert som mest føremålstenleg. Dei ulike planar som pr. dato finst. Oversikta gir også berekraftsmåla er deretter plassert innan- grunnlag for å gjere opp planane sin status for fire ulike dimensjonar; sosial berekraft, og såleis starta prosessen med vurdering av økonomisk berekraft, miljømessig berekraft eventuelle planbehov.

- Foto: Colourbox 3 Kunnskapsgrunnlaget i lys av den på­ gåande korona-pandemien

Kunnskapsgrunnlag og utfordringsbilete vil Dei langsiktige konsekvensane av dette er alltid vera “flytande”. T.d. vart dette doku- ukjente, og er avhengig av kor raskt og i kva mentet skrive på grunnlag av tilgjengeleg grad samfunnet kjem seg «på beina» att statistikk frå hausten 2019 til mars 2020. etter at tiltaka vert avslutta. På kort sikt er I februar og mars 2020 vart det klart at koro- ein heilt reell konsekvens at mange ­bedrifter naviruset som hadde utspring i Wuhan, Kina, framleis vil måtte permittera tilsette, og også råka Noreg. Det er iverksett drastiske i verste fall gå konkurs. Nedgang i etter- tiltak for å unngå smitte i størst mogleg spurnaden i marknaden fører til reduksjon i grad. Alle skular og barnehagar i landet inntekter. På tilbodssida vil utfordringar med er per dags dato stengde. Det same er ei import av varer frå utlandet føra til at mange rekkje service- og tenestefunksjonar der folk norske bedrifter har leveringsvanskar, noko møtest. Til dømes er frisør, trenings­senter, som kan forsterka sannsynet for permitter­ psykologtenester, fysioterapi med meir ingar og i verste fall konkursar. stengde i ein periode. Varigheita av desse tiltaka er per i dag uvisst. Alle som hadde I løpet av februar og mars har me også sett vore i utlandet vart sett i karantene i to veker eit stort fall i oljeprisen, noko som ­påverkar etter at dei kom heim. Situasjonen har ført til ein stor del av næringslivet i Øygarden kom- store konsekvensar i næringslivet, og tru- mune. Erfaringa frå oljekrisa i 2014 viste at leg er det få næringar som ikkje er påverka. dette førte til stor arbeidsløyse. Dersom kon- I løpet av dei første tre-fire dagane etter kursar og vidare permitteringar vert konse- at tiltaka vart sett i verk har ­arbeidsløysa i kvensane av pandemien og tiltaka for å hin- Øygarden kommune dobla seg. Eit stort tal dra smitte, vil ein kunne sjå ein vidare auke i arbeidstakarar er permittert eller har fått arbeidsløysa framover, og dermed auke i tal varsel om permittering innanfor ei bredde personar med behov for stønad til livsopp- av bransjar, og lever i ein usikker situasjon hald. NAV Øygarden mottok over 1 000 søk- framover. nadar om dagpengar frå ­permitterte innbyg-

Turveg på Bildøyna Foto: Kjell Andersland 4 gjarar i Øygarden i perioden mellom 9. – 18. og frivilligheit. Kanskje veks det fram nye mars, noko som ifølgje NAV er høgare enn samarbeidskonstellasjonar eller næringar på eit heilt år under finanskrisa. i kjølvatnet av dette? Gjennom å stimulera til auka innovasjon og grunderverksemd, Andre moglege konsekvensar kan vera samt sørga for god infrastruktur til nærings- fleire sosialhjelpsmottakarar, større øko- livet, kan kommunen bidra til å redusera nomiske skilnader blant innbyggjarane i dei potensielle negative effektane av den kommunen, samt ein høgare del av per- pågåande situasjonen. Som det vert peika sonar i låginntektshushald, deriblant barn. på seinare i dette kunnskapsgrunnlaget For kommunen vil ein slik effekt også bety ­manglar Øygarden kommune ein klar stra- lågare skatteinntekter. tegi for næringsutvikling.

Når det gjeld sosiale konsekvensar kan Konsekvensane av både ­virusepidemien både tiltaka og frykt for å bli smitta eller og tiltaka mot smitte vil vera avhengig av smitta andre med viruset føra til meir ein- både varigheita av tiltak og ­epidemien, semd, og høgare førekomst av psykiske men også av kva for avbøtande tiltak lidingar som angst og depresjonar. Meir som kjem for å motverka dei negative ­alvorlege konsekvensar kan vera ein auke ­konsekvensane. Til no har regjeringa løyvd når det gjeld vald i nære relasjonar, og ein midlar for å hjelpa både privatpersonar og auke alkohol- og narkotikaavhengigheit. bedrifter/­næringar som vert råka av smitte­ Innbyggjarane si tillit til både nasjonale og verntiltaka, men også effekten av dette er lokale myndigheiter vil truleg også bli på- per dato ukjent. Dei reelle konsekvensane verka av korleis situasjonen vert handtert. vil bli meir ­tydelege etter kvart, men truleg vil utfordrings­biletet som er skissert i dette Samstundes kan den pågåande ­situasjonen notatet vera eit bileta på korleis ­situasjonen potensielt stimulera til meir innovasjon var før pandemien og innføringa av dei ­restriktive tiltaka.

19.mars 2020 Bildøyna Foto: Kjell Andersland 5 Innleiing

Kommunal planstrategi som verktøy for betre planlegging

Kunnskapsgrunnlaget og prosessarbeidet som følgjer, har som intensjon å skapa felles- forståing for dei samfunnsutfordingane som finst i Øygarden, samt å skapa god forankring og brei semje om politiske prioriteringar av planbehov i perioden 2020-2023.

I prioritering av planoppgåver står kom­munen relativt fritt. Det einaste lovpålagte i høve planbehov, er at planstrategien skal ta stil- ling til om kommuneplanen sin samfunnsdel og arealdel skal vidareførast utan endringar, eller reviderast heilt eller delvis (§10-1 tredje ledd). Planstrategien bør også avklara kva for kommunedelplanar, temaplanar og sektor/ fagplanar som skal vidareførast, reviderast eller gå ut. I tillegg bør ein avklara om det er behov for å utarbeida nye planar i fireårs­ perioden.

Figuren under syner prosess med mile­pelar. Prosessen samsvarar med sak om oppstart av kommunal planstrategi 2020-2023–p­ro- sess, pågåande planoppgåver og arbeid med kommuneplanen ( KS20/1560), som vart ved- tatt i kommunestyret 20. februar 2020.

6 Øygarden kommune tek med seg ein Arbeidet med å utvikla ny planstrategi er stor portefølje av vedtekne planar frå eit godt eigna verktøy for å vurdera Øygar- dei tid­legare kommunane Fjell, Sund den kommune sitt samla plansystem. For at og ­Øygarden. I omfang handlar dette plansystemet skal fungera etter hensikta, om 3 areal­delar og 2 samfunnsdelar av må det vera tydeleg samanheng mellom kommune­planen, 17 kommunedelplanar ulike plantypar, kommunen sin handlings- samfunn, 5 kommunedelplanar areal og 50 og økonomiplan, årsbudsjett og verksemd- sektor-, tema- og fagplanar. I tillegg kjem plan. God samanheng i plansystemet er det strategiar og lokalt vedtekne forskrifter og viktigaste styringsverktøyet for kommune­ vedtekter. Oversikta følgjer i vedlegg, og direktøren si oppfølging, iverksetting og er meint som rein faktaopplysing. Det er pr. gjennomføring av politiske mål, priori­eringar dato sett i gang ein administrativ prosess og vedtak. for å kunna gjera opp status på tidlegare vedtekne planar, og få innspel og faglege Figuren til høgre syner korleis prosessen vurderingar på om planane bør vidare­førast, med å utvikla ny kommuneplan, med stra- reviderast eller gå ut. Dette arbeidet er tegiar og handlingsplanar, kan sjå ut. Den ikkje sluttført, men vil vera klart før arbeids­ øvste trekanten syner at ein startar breitt seminar 2 (28. mai) og før det vert føreteke med FN sine globale mål, for deretter å prioriteringar av planbehov. snevra det inn til å handla om lokale forhold i Øygarden kommune, før ein opnar opp Planprosessar er ressurskrevjande. Plan- og att og gjev strategien innhald. Føremålet bygningslova set difor eit sterkt fokus på at med ei vesentlegheitsvurdering er å hjelpa planlegging ikkje skal vera for omfattande kommunen med å konkretisera og prioritera Modell av Pure Consulting og Asker kommune. (§3-1 tredje ledd), men styrt av behov. Dette kva for berekraftsmål ein skal arbeida med. inneber at prioritert planarbeid skal byggje Prioriteringa må byggja på reelle behov og på relevant kunnskapsgrunnlag, grundige utfordringar, men også kva kommunen fak- drøftingar, strategiske val eller det ein kan tisk har moglegheit til å påverka. kalla ei vesentlegheitsvurdering. Arbeidet med å utvikla ny planstrategi er eit godt eigna verktøy for å vurdera ­Øygarden kommune sitt samla plansystem. For at

7 plansystemet skal fungera etter hensikta, må det vera tydeleg samanheng mellom ulike plantypar, kommunen sin handlings- og øko- nomiplan, årsbudsjett og verksemdplan. God samanheng i plansystemet er det viktigaste styringsverktøyet for kommunedirektøren si oppfølging, iverksetting og gjennomføring av politiske mål, prioriteringar og vedtak.

8 FN sine berekraftsmål som overordna ­rammeverk for kommunal planlegging

Nasjonale forventningar til kommunal plan- legging 2019–2023 legg til grunn at FN sine berekraftsmål skal følgjast opp i arbeidet med planstrategien. Dei 17 utviklings­måla skal visa veg mot ei berekraftig utvikling på kort og lang sikt, og fremja både sosial, økonomisk og miljømessig berekraft lokalt, nasjonalt og globalt.

Regjeringa sine forventingar vert konkretisert i tre hovudområde:

1. Berekraftig areal og transportplanlegging 2. Vekstkraftige regionar og lokalsamfunn i heile landet 3. Byar og tettstadar der det er godt å bu og leva

Kommunane spelar ei viktig rolle i arbeidet med å utvikle berekraft, både økologisk, sosialt og økonomisk, og må difor vera seg bevisst og aktivt ta på seg denne rolla som samfunnsutviklar . I sak 54/19, Økonomiplan 2019 – 2023 og sak 20/1560, om arbeidet med kommunal planstrategi, er det lagt til grunn at FN sine berekraftsmål også skal leg- gjast til grunn for planstrategien til Øygarden 2020 - 2023.

9 Kva er berekraftig utvikling? Kva for viktige prinsipp må me kjenna til i FN sine berekraftsmål

Berekraftig utvikling vert av FN definert som å FN sine berekraftsmål er utvikla med stor FN sine berekraftsmål er opptekne av imøtekoma dagens behov utan å øydeleggja grad av medverknad, og er gjort relevante for ein sterkare samanhengstenking, der moglegheitene for at framtidige generasjonar alle land, både rike og fattige. Det som skil det er samanhengen mellom desse tre skal få dekka sine behov. berekraftsmåla frå FN sitt tidlegare arbeid dimensjonane som avgjer om noko er med berekraftig utvikling er særleg fem berekraftig eller ikkje. For å ikkje bruka FN sine 17 berekraftsmål, som Noreg har ­prinsipp; opp den kloden ein har, må ein finna forplikta seg til å nå innan 2030, er verda løysingar som balanserer belastninga på sin felles arbeidsplan for blant anna å sikra •  Berekraftsmåla har fokus på årsaker til miljøet med forbruket og økonomien vår, sosial rettferdigheit og god helse, og å stansa­ fattigdom, ulikskap og klimaendring - samstundes som ein finn betre måtar å klima­endringar og tap av naturmangfald. ikkje berre symptom. fordela ressursane på. ­Regjeringa har bestemt at FN sine berekrafts- mål skal vera det politiske hovudsporet for å •  Berekraftig utvikling er konkretisert •  Figuren til høgre syner korleis dei tre ta tak i våre største utfordringar, og legg vekt gjennom 17 mål og 169 delmål . Ei slik dimensjonane er innvevd i kvarandre, på fire store berekraftsutfordringar: konkretisering gjer det lettare for alle or- og påverkar kvarandre. Eit viktig prinsipp ganisasjonar, også kommunar, å opera- for at utviklinga reelt sett skal vera bere­ 1. Å skapa eit berekraftig velferdssamfunn sjonalisera og spesifisera korleis ein best kraftig er at utvikling/tiltak må stetta 2. Å skapa eit økologisk berekraftig samfunn skal nå måla. opp om to av dei tre dimensjonane, men 3. Å skapa eit sosialt berekraftig samfunn utan å gå ut over den tredje. Først då 4. Å skapa eit trygt samfunn for alle •  I arbeidet med berekraftsmåla er det eit vil ein kunne få til ein utvikling som er viktig prinsipp at ingen skal utelatast- bere­kraftig ved at den ikkje øydelegg for Det er viktig å merka seg at det er rom for Leave no one behind. Dette betyr at dei framtidige generasjonar. lokal politikk innanfor berekraftsmåla, og at mest sårbare menneska må prioriterast, berekraftsmåla kan nyttast som ei politisk uavhengig om det gjeld eit rikt eller fat- bevisstgjering, og ei tydeleggjering av konse- tig land. kvensar ved politiske val. •  Berekraftig utvikling byggjer på tre di- mensjonar – sosial berekraft, øko­nomisk berekraft og miljømessig berekraft.

10 Figur som illustrerer samanhengen mellom dei ulike dimensjonane i berekraftig utvikling, der økonomi og samfunn er innvevd i, og avhengig av, biosfæren. Modellen er utvikla av Stockholm Resilience Centre.

11 Folkehelseoversikta som ein viktig del av eksterne – har vore viktig for å sikra forank­ kan handla om både høgare inntekt blant kunnskapsgrunnlaget ring og legitimitet til folkehelseoversikta og innbyggjarane i kommunen enn landet elles, kunnskapsgrunnlaget til planstrategien, og men også mindre ulikskap i befolkninga. I arbeidet med kunnskapsgrunnlaget har for å sikra ei felles forståing av utfordrings­ folkehelseoversikta vore eit viktig bidrag. biletet på tvers av tenester og tidlegare kom- Folkehelseinstituttet utarbeider kvart år Folkehelselova pålegg alle kommunar å munegrenser. Ein kombinasjon av kvantitative folkehelseindikator for kommunane i ­landet, ha naudsynt oversikt over helsetilstanden og kvalitative data har vore naudsynt for å og for 2020 er det for første gang utarbeida i befolkninga, samt positive og negative identifisera riktige utfordringsbilete, samt å folkehelseprofil for heile den nye kom­munen. faktorar som påverkar helsa vår. Oversikta analysera årsakssamanhengar. Intervju med Det som kjem fram i folkehelseprofilen skal synleg­gjera korleis helsa fordeler seg i blant anna ungdomar og heimebuande eldre samsvarer med funna i folkehelse­oversikta befolkninga, og kommunen skal vera sær- har bidrege med viktig innsikt om kva som er elles. I folkehelseprofilen for 2020 har leg merksam på trekk ved utviklinga som viktig for våre innbyggjarar. ­Folkehelseinstituttet lagt vekt på sosial bere- kan skapa eller oppretthalda sosiale for- kraft, og har trekt fram fire mål som er viktige skjellar i helse. Lova seier vidare at det kvart Folkehelseprofil for Øygarden kommune i planlegginga av sosialt berekraftige lokal- ­fjerde år skal utarbeidast ei skriftleg oversikt 2020 samfunn, og som samsvarer med dei bere- som identifiserer dei viktigaste folkehelse­ kraftsutfordringane regjeringa legg vekt på: utfordringane for kommunen, og at helse­ Å utjamna sosiale helseforskjellar er eit viktig oversikta skal liggja til grunn for kunnskaps- mål med folkehelsearbeidet. I nær alle helse­ • Tilhøyrsle grunnlaget i planstrategien. indikatorar kan ein sjå ein sosial gradient, der At kommunen legg til rette for gode opp- høgare utdanning og inntekt gir betre utslag vekst- og bumiljø, næringsutvikling, eit Arbeidet med folkehelseoversikta har føre- på statistikken enn låg utdanning og inntekt. levande sentrum, fleirbruk av kommunale gått parallelt med kunnskapsgrunnlaget. Det Med andre ord er det ein sterk samanheng bygg og tilbod for innbyggjarar i og utanfor er nytta ulike metodar for datafangst i over- mellom utdanning og inntekt, og helsetil­ arbeidslivet er viktig for at innbyggjarane siktsarbeidet. Tilgjengeleg statstikk innanfor standen i befolkninga. I Øygarden kommune skal oppleva tilhøyrsle i lokalsamfunnet. tema knytt til blant anna befolkningssaman- er utdanningsnivået lågt samanlikna med Deltaking i frivillige organisasjonar og setnad, oppvekst og levekår og helsetilstand fylket og landet, og ikkje uventa viser sta- andre samfunnsaktivitetar, medverknad i er analysert. Statistikken er supplert med kva- tistikken også at det er høgare førekomst av kommunale prosessar, samt lokale tiltak litative data gjennom intervju med om lag 40 mellom anna livsstilssjukdommar i Øygarden for å hindra utanforskap, kan styrka opp­ tilsette i dei tre tidlegare kommunane, samt enn i landet elles. Til trass for dette kan ein levinga av tilhøyrsle og fellesskap. ein del eksterne samarbeidspartnarar. Brei sjå at forventa levealder er høgare i Øygarden involvering av tenestene – både interne og enn i landet elles, særleg blant kvinner. Dette

12 • Tryggleik For å kunne oppleva tryggleik er det viktig å dekka dei grunnleggande behova, og sikra innbyggjarane ei rettferdig fordeling og lik tilgang på godar og ressursar. Fast inntekt, gode relasjonar, å kunne gå ute åleine på kveldstid, og at barn kan leika fritt i nærområdet er døme på kvalitetar som skapar tryggleik. Gode medverknads- prosessar er viktig for å vita kva som skal til for å føla seg trygg.

• Tilgang til bustad, arbeid og lokale tilbod Dette handlar mellom anna om tilgang til passande bustader til ein pris ein kan ­betala, god variasjon i arbeidsplassar, tilgang til sosiale møteplassar, fritids­ aktivitetar, rekreasjon, barnehage, ­skule, offentleg transport og kommunale ­tenester.

• Tillit til menneske og myndigheter For å skapa og oppretthalda eit sosialt berekraftig lokalsamfunn er det viktig at innbyggjarane har tillit til at politikarane jobbar for samfunnet sine felles interesser, og at kommunen tilbyr tenester som dei treng. Andelen av befolkninga som stem- mer ved val kan vera ein indikator på tillit.

13 Kommune-ROS for Øygarden kommune

Sund, Fjell og tidlegare Øygarden fekk i 2018 utarbeida ein felles kommune-ROS, som tek for seg risikoen for at ulike hendingar skal skje. Når det gjeld risikofaktorar som kan påverka liv og helse er ein del av dei viktigas- te risikofaktorane knytt til vêrforhold. Sjuk- domsutbrot, ulukker, og hacking/datainnbrot vert trekt fram i kommune-ROS for dei tre kommunane som nokre av dei viktigaste risikofaktorane som både har høgast sannsyn for å inntreffa, og som har stor risiko for liv og helse.

14 Demografi – kven er innbyggjarane våre?

Ved inngangen av 2020 budde det 38 316 personar i Øygarden kommune. Alle dei tre tidlegare kommunane har hatt høg vekst sidan opninga av Sotrabrua i 1971. Sjølv om veksten framleis er høg, kan ein sjå at folke­ talet ikkje har auka like raskt dei siste åra som tidlegare.

Nasjonale og global trendar som påverkar demografien

Nasjonale og globale trendar påverkar korleis demografien ser ut i Øygarden kom- mune, og korleis ein kan venta at folketalet utviklar seg framover. Sentralisering og urbanisering er tydelege trendar nasjonalt, der folk i større grad buset seg i og nær større byar og tettstader enn tidlegare. Små kommunar opplever i større grad fråflytting, medan det er dei større kommunane som opplever vekst. Nasjonalt ser ein også både aukande globalisering (men avtakande vekst i innvandring), ei aldrande befolkning (særskild i distrikta), og avtakande fødsels- ratar. Ein kan også sjå at stadig fleire bur åleine, og at det er fleire par utan barn enn tidlegare. Slike trendar og utviklingstrekk må kommunen kjenna til, slik at ein har moglegheit til å tilpassa seg utviklinga. Kjelde: SSB

15 Venta framtidig vekst

Veksten i folketalet vert påverka av fødsels­ endrar seg undervegs i planperioden. Dette overskot (fødde minus døde), netto innan- vil alltid vera ei utfordring knytt til langsiktig landsk flytting (innflytting minus utflytting), planlegging, og som hovudregel nyttar ein samt nettoinnvandring (innvandring minus difor hovudalternativet med mindre det finst utvandring). Ei framskriving av folketalet er eit særleg grunn til å anta at kommunen kjem til estimat på korleis ein trur framtida vil sjå ut, å ha ei anna vekstrate. mellom anna basert på korleis befolkninga har endra seg dei siste åra. Framskrivingane Nasjonale og globale trendar er ytre påverk- er difor «ferskvare» og bør følgjast med på nadsfaktorar som spelar inn på korleis folke- årleg. Det finst ulike modellar for fram­skriving talet i kommunen utviklar seg. Samstundes av folketalet, og ulike alternativ innanfor kvar finst det også lokale faktorar for vekst og modell. I følgje framskrivinga til Vestland befolkningssamansetting som kommunen fylkeskommune (PANDA analyse, hovudalter- i større grad har moglegheit til å påverka nativet/middels folketalsvekst) kan me venta sjølv, særskild med tanke på nettoinnflytting. at det i 2045 vil bu i underkant av 50 000 inn- Korleis ein legg til rette for sosial og teknisk byggjarar i Øygarden kommune, ei auke på infrastruktur, gode oppvekstvilkår, lokal iden- nær 30 prosent frå dagens innbyggjartal. titet, arbeidsmarknad, eit sterkt regionsenter og attraktive lokalsamfunn, mellom anna I fleire av planane for dei tre tidlegare kom- gjennom lokal bustad-, areal- og nærings- munane er det nytta prognosealternativet for politikk, påverkar kommunen som attraktiv høg vekst. Årsaka til dette er den høge folke- bustadkommune. Folkevekst kan føra til auka veksten som dei tre kommunane har opplevd skatteinntekter for kommunen, og sidan det over tid etter at Sotrabrua opna. Sjølv om ofte er yngre personar som vel å flytta på seg, ­Øygarden framleis har positiv folkevekst ser kan tilflytting også føra til ei yngre befolkning. ein ikkje den same auken no som tidlegare. Samstundes kan folkevekst føra til eit auka Dette gir dermed grunnlag for å nytta hovud- investeringsbehov for kommunen, i form av alternativet/middelvekst i framtidig plan­ auka press på til dømes infrastruktur, skular, legging. Som nemnt tidlegare er framskrivin- barnehagar, helse- og omsorgstenester. gar ferskvare, og endringar i framskrivingar

Foto: Colourbox 16 Figuren nede til høgre syner gjennomsnittleg­ netto folkevekst i perioden 2010-2020, etter eittårig alder og kjønn. Tala er berekna­ ved å sjå på kor mange innbyggjarar­ som er på dei ulike alderstrinna frå eit år til eit anna. Etter- som tala inneheld både fødslar og dødstal vil aldersgruppa 0-10 og 80+ verta påverka av desse komponentane. For alderssegmentet mellom dette (10 – 80 år) er det i all hovud- sak til- og fråflytting som forklarar endringar i netto folkevekst.

Figuren syner størst bevegelse for både kvinner og menn frå om lag 18 år til 40 år. Negativ folkevekst er størst i alders­gruppa

19-24 år, og heng truleg saman med at fleire Kjelde: Statistikk.ivest.no/PANDA analyse, hovudalternativet (middels vekst) vel å flytta ut av kommunen i samband med utdanning/studiar. Samstundes ser ein størst folkevekst i aldersgruppa 25-37 år, som truleg betyr at mange vel å flytta heim etter utdanning, og når ein etablerer familie. Ein veit også at mange småbarnsfamiliar ynskjer å bu meir landleg i denne livsfasen.

Av tabellen kan ein elles sjå at både menn og kvinner føl same mønster, og det er dermed ikkje truleg at det er vesentlege kjønnsskilnadar i netto folkevekst. Dersom ein samanliknar med andre typiske omegns­ kommunar finn ein same mønster, med størst bevegelse i aldersgruppa 20 – 40 år. Dette er typisk for kommunar som ligg i Kjelde: Berekningar basert på ­utkant av større byar med studietilbod, og tal frå statistikk i vest. difor trekk til seg unge som skal studere. 17 Demografien i Øygarden

Det er viktig for kommunen å vita kven inn- fortsetta i framtida. Jamfør framskrivingar √ Ei slik endring i befolkningssamansettinga byggjarane er, og korleis både alder, kjønn, frå Vestland fylkeskommune kan ein venta fører til at det blir færre i arbeidsfør alder etnisitet, utdanningsnivå og inntekt fordeler nullvekst eller nedgang i talet på barn og per eldre over 80 år. For kommunen kan seg. Dette er kunnskap som er naudsynt for unge under 30 år dei neste ti åra, og at ein dette tyda eit aukande behov for helse- og at kommunen skal kunne planlegga gode vil sjå ei auke i folketalet over 30 år. Sær- omsorgstenester i åra framover, samstun- og målretta tenester ut til befolkninga, og for skild vil auken vera stor i aldersgruppa 75 des som det per eldre over 80 år blir både å kunne gjera gode prioriteringar. år +. færre hender i arbeid, og mindre skatteinn- tekter til å finansiera tenestene. Fleire av dei globale og nasjonale trendane som påverkar demografien kan ein også sjå igjen i Øygarden kommune.

Endra alderssamansetting

√ Kommunen har lenge hatt ein høg del av befolkninga som er ung, men dette er i ferd med å endra seg. Framskrivingar av folketalet tilseier at del eldre i absolutte og relative tal vil auka mykje framover, og at ein i 2040 kan venta ei tredobling i talet på eldre over 80 år i Øygarden kommune. Årsaka til dette ligg mellom anna i betre helse og levekår, som har ført til høgare levealder. Saman med lågare fødselsrate dei siste åra gir dette ei endring i alders- samansettinga. Det er venta at trenden med ei aldrande befolkning kjem til å

Kjelde: Statistikk.ivest.no 18 Globalisering Endra familieforhold

√ Aukande globalisering kan ein også sjå √ Stadig fleire lever aleine, samstundes i Øygarden kommune, og i 2019 var kvar som delen av par utan barn er aukande. tiande innbyggjar i kommunen innvandrar. Dei siste ti åra har delen av hushald som Dei fleste av desse er arbeidsinnvandra- består av ein person auka frå 29 prosent rar, og ein stor del kjem frå Aust-Europa i 2008, til 34 prosent i 2018. Samstundes (statistikk.ivest.no). har delen av hushald som består av par √ Nettoinnvandringa har gått ned dei siste utan barn auka med i underkant av to åra, både på grunn av lågare arbeidsinn- prosentpoeng i løpet av same periode, og vandring, men også at fleire returnerer til var på 24 prosent i 2018. Desse endringane­ heimlandet. Innvandring bidrar framleis til ser ein også nasjonalt, men trenden i folkevekst, men ikkje i like stor grad som ­Øygarden er svakare enn i landet elles. tidlegare. Til dømes bestod heile 44 prosent av hus- √ For kommunen vil innvandring mellom halda i Hordaland av ein person i 2018 anna tyda auka tilgang på arbeidskraft (statistikk.ivest.no). og kompetanse. Mellom anna viser sta- √ Endra familieforhold vil mellom anna kun- tistikken at det er fleire innvandrarar med ne påverka bustadbehovet, og for kom- utdanning på universitets- og høgskule- munen kan dette bety at ein må planleg- nivå enn i befolkninga elles. Samstundes ga for ein endring i bustadstrukturen. ser ein at innvandrarar statistisk er meir sårbare enn befolkninga elles. Statistikken . Sentralisering viser at innvandrarar har lågare tilknyting til arbeidslivet (særleg kvinner), og om lag √ Endringar i folkeveksten i Noreg ber preg halvparten av barna som er representert i av sentraliseringstrenden. Fleire folk vel å barnefattigdomsstatistikken har innvandr- flytta frå distrikta for å bu i byar og tett- arbakgrunn. Mange har også språkutfor- stadar. Statistisk sentralbyrå (SSB) peikar dringar, noko som krev tilrettelegging frå også på denne trenden i sine kvartalsvise tenestene. rapportar om folkevekst, der ein ser at det er dei allereie folkerike kommunane som veks. √ Kartet til høgre syner at dette er trender som ein også ser i Øygarden kommune. 19 SOSIAL BEREKRAFT

Den sosiale delen av berekraftig utvikling Mål 1 Utrydde fattigdom handlar om å sikra at alle innbyggjarane får eit godt og rettferdig grunnlag for eit ­anstendig liv. Menneskerettane er heilt sentralt i dette arbeidet. Viktige tema innan- for sosial berekraft handlar om blant anna utdanning, arbeid, deltaking i samfunnet, Fleire av innbyggjarane i Øygarden kom­ trygge bustadar og bumiljø, kulturelt mang- mune risikerer å stå utanfor fellesskapet fald, samt korleis desse godane fordeler seg som følgje av mangel på økonomiske og i samfunnet. materielle ressursar.

Det er nær slektskap mellom folkehelse og Fattigdom i Noreg handlar om meir enn sosial berekraft, der befolkninga si helse mangel på materiell velferd. Det handlar om og livskvalitet er avgjerande for berekrafta i mangel på deltaking i samfunnet, mangel samfunnet. på anstendig levestandard, mangel på reelle valmoglegheiter og innflytelse på eige liv. I arbeidet med kunnskapsgrunnlaget har ein Noreg har ikkje ei eiga grense for fattigdom, samla seks av berekraftsmåla under sosial men ein ofte brukt metode er å sjå på kor berekraft; stor del av hushalda som har samla inntekt mindre enn 60 prosent av medianinntekta. • Mål 1 Utrydde fattigdom Å vera fattig i Noreg kan vera eit hinder for • Mål 2 Utrydde svolt sosial deltaking, og kan medføra utanforskap • Mål 3 God helse og negative konsekvensar for både fysisk og • Mål 4 God utdanning psykisk helse. • Mål 5 Likestilling • Mål 11 Berekraftige byar og samfunn I Øygarden kommune er det fleire med høg • Mål 16: Fred og rettferd inntekt samanlikna med landet og fylket, og det er færre barn og hushald generelt med låginntekt. Tal frå tidlegare Fjell kommune viser at det også er færre som bur trongt, og fleire som eig eigen bustad. Samstundes finn ein at alle dei tre tidlegare kommunane har ei auke i hushald med låginntekt. Foto: Colourbox 20 Mangel på inntekt og moglegheita til eit Frå forsking veit ein også at foreldrerolla anstendig liv kan få fleire negative kon- vert påverka av økonomi. Foreldre med Me i skulen ser desse barna sekvensar både for dei individa det gjeld, økonomiske vanskar opplever til dømes kvar dag. Barna som ikkje men også for storsamfunnet. Det er nær meir stress, som igjen kan medføra dår- har ete frukost, og som samanheng mellom levekår og inntekt, og legare val av foreldrestil samanlikna med kjem til oss utan matpakke. både levevanar og helsa vår vert påverka av foreldre som har god råd. Samstundes er Me har lært at me må ha eit sosioøkonomisk bakgrunn. Ved låginntekt det verdt å nemna at tenestene har spelt lager med mat på skulen, vil individet ha større risiko for å utvikla både inn at dei ser tilfelle der foreldre med høg slik at desse barna får mat fysisk og psykisk sjukdom, og å stå utanfor inntekt jobbar mykje, og er mindre til stades i seg. samfunnet og arbeidslivet. Ein auke i per- for barna sine. sonar som opplever låginntekt kan medføra - Innspel frå teneste auka kostnadar knytt til velferdstenester. Delen av barn som veks opp i låginntekts- familiar i kommunen er aukande, og tal frå Eit aukande tal barn veks opp i låginntekt i 2018 syner at dette gjeld nær 1000 barn i Øygarden kommune Øygarden kommune. Barn som veks opp i låginntekt har auka risiko for psykiske Låginntekt er vanlegare blant unge vaksne ­lidingar, overvekt, rusproblem, fysisk sjuk- enn blant barn, men likevel får barnefat- dom, mobbing, skulevanskar og fråfall. tigdom særskilt merksemd. Dette handlar Funna i folkehelseoversikta syner også at blant anna om at fattigdom kan ha nega- unge i kommunen har auka førekomst av tiv påverknad på barn sin livskvalitet og psykiske lidingar, oftare føler seg einsame, helse. Ein kan sjå systematiske forskjellar og manglar sosial støtte. Barnehagar ser at blant barn med høg og låg sosioøkonomisk barn i låginntektsfamiliar ofte kan ha van- status, der barn i låginntektsfamiliar er meir skar allereie i barnehagen, og at dette ofte utsett for dårlegare helse (særskilt psykisk), er dei same barna som fell frå skulen seinare. opplever meir einsemd og utanforskap, trivst mindre på skulen, deltek i mindre grad i organiserte aktivitetar, samt at dei generelt har dårlegare tilgang på materielle godar som til dømes gode bustadar.

Kjelde: SSB

21 Frå forsking veit ein at barn i låginntekts- Øygarden kommune har ein høgare del av familiar deltek i mindre grad i organiserte innbyggjarane som mottek stønad til livs­ aktivitetar enn andre barn, og dette opp- lever også idrettslaga i vår kommune. opphald og sosialhjelp. ­Rekruttering av barn i denne målgruppa kan vera vanskeleg, og ofte fell dei frå aktivitetar Tilgang til inntektsgivande arbeid er ein grunna manglande betalingsevne, til trass viktig helsefremjande faktor som bidreg til for at idrettslaga utøver romslegheit ved økonomisk tryggleik, men også eit anstendig manglande betaling. liv og fellesskap. På same måte vil mangel Ein auke i låginntekt generelt og barnefat- på arbeid vera ein risikofaktor for dårlegare tigdom spesielt utfordrar den sosiale bere- helse, både fysisk og psykisk. Det er difor eit krafta i samfunnet, då samfunnet er avhen- uttalt mål å auke sysselsettingsgraden. gig av god helse i befolkninga, og trygge, gode barn som veks opp til å bli aktive Folkehelseprofilen for 2020 syner at Øygar- samfunnsborgarar. den kommune skil seg signifikant ut ved å I tida 2015 – 2019 deltok Fjell kommune ha ein høgare prosentdel som mottek stø- i Fylkesmannen si femårige satsing mot nad til livsopphald i aldersgruppa 20-66 år. barnefattigdom. Med utgangspunkt i lokale I 2018 mottok 17 prosent av befolkninga i forhold arbeidde kommunen fram heilskap- denne aldersgruppa stønad til livsopphald lege og tverrfaglege løysingar for å betra i Øygarden kommune. Dette utgjorde 3 915 kvardagen til barn og unge som er råka av personar. Til samanlikning var det 14 pro- barnefattigdom. Satsinga vart lagt inn i den sent i Vestland, og 16 prosent i Noreg. Stø- ordinære kommunale verksemda, med vekt nad til livsopphald inneber her ­mottakarar på kartlegging, planlegging, kompetanse- av uføre­trygd, arbeidsavklaringspengar, heving og tiltak. Eit av funna frå kartleggin- arbeids­ledigheitstrygd, overgangsstønad ga var at kommunen har utjamnande og for einslege forsytarar og tiltaksmottakarar. kompenserande tiltak som sikrar barn og Samstundes har kommunen ein høgare unge deltaking, men at det er ei utfordring å styrka, koordinera og informera om tiltaka. del av befolkninga som mottek sosial- hjelp. ­Dette gjeld både unge sosialhjelps­ Prosjektet er pr. dato avslutta, men tal frå mottakarar, og langvarige sosialhjelps­ folkehelseoversikta tilseier at fokus på barnefattigdom bør halde fram i Øygarden mottakarar (6 månadar eller meir). kommune.

Foto: Colourbox 22 Desse funna må truleg sjåast i saman- Vedtekne planar for dei tidlegare kommu­ heng med eit lågare utdanningsnivå og ein nane som kan møta utfordringar knytt til ­høgare del (særleg unge) med psykiske berekraftsmål #1: lidingar. Tenestene peikar også på at inte- grering av flyktningar i arbeidslivet kan vera Øygarden tek med seg fleire vedtekne pla- krevjande, og særleg blant dei som har lite nar som på ulike måtar kan møta lokale ut- eller inga utdanning. Språkferdigheiter og fordringar knytt til fattigdomsproblematikk. kulturforskjellar kan også vera barrierar for Men for å oppnå mål om å utrydda/redusera integrering i arbeidslivet. førekomsten av fattigdom må det langsiktig og systematisk samarbeid til, på tvers av Ein auke i sysselsettingsgraden krev ein plan-, teneste- og kommunalsjefområda (jf. større integrering i arbeidslivet av personar berekraftsmål 17). Relevante planar er vist til med nedsett arbeidsevne. Korleis kom- i eiga ramme. munen legg til rette for samarbeid med nærlingslivet vil påverka i kor stor grad ein lukkast i dette arbeidet. Samstundes har kommunen moglegheiter for å gå føre som eit godt eksempel ved å leggje til rette for inkludering og opplæring internt i eigen organisasjon. Eksempelvis har Fjell kom- mune tidlegare jobba systematisk gjennom eigne vedtak og måltal på kor mange lær- lingar kommunen skulle sysselsette i eigen ­organisasjonar. Dette er eit døme på korleis kommunen aktivt kan vera me å leggja til rette for auka sysselsetting.

Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank

Kjelde: Kommunehelsa statistikkbank 23 Mål 2 Utrydde svolt Kommunen si arealdisponering påverkar artsmangfald og framtidige moglegheiter for matproduksjon

Korleis kommunen legg til rette for små- skala landbruksproduksjon, og forvaltar Sjølv om primærnæringa utgjer ein Førekomsten av overvekt og fedme er høg i verdifull matjord, har betydning for både relativt liten del av næringsstrukturen i Øygarden kommune noverande og komande generasjonar sitt Øygarden, har ein i det siste sett fleire nærings­behov. Kommunen si evne til å iva- gode dømer på lokale næringar som Det er ein sterk samanheng mellom utdan- reta artsmangfaldet har også innverknad på har vakse fram. ningsnivå, levevanar og helse. På gruppe- ­framtidige generasjonar si evne til å livnæra nivå tar personar med høgare utdanning seg. Blant anna produserer Strilalam statistisk gjennomgåande betre val for eiga kortreist og lokalt foreldra kjøtt, og helse samanlikna med personar med lågare Matsikkerheit handlar om at alle skal ha er i dag eigd av seks gardbrukarar. utdanning. Det at innbyggjarane i Øygarden tilgang til tilstrekkeleg og trygg mat, også Tekslo Seafood haustar og tørkar kommune har (litt) dårlegare kosthald og er når det er vanskelege tider. I det siste har viltveksande tang og tare lokalt, som (litt) mindre fysisk aktive enn i fylket elles matsikkerheit fått auka fokus, grunna press dei produserer krydder av. Søyland kan truleg forklarast med at utdanningsnivået på naturressursar og klimaendringar, sam- Biegard produserer lynghonning frå er lågare i Øygarden kommune. Folkehelse­ tidig som det er befolkningsvekst. Ut frå eit blant anna Sotra og Øygarden. oversikta viser at fedme og overvekt er ei beredskapsomsyn bør kommunen i størst utfordring blant unge i kommunen (målt mogleg grad produsera mat sjølv, men ut Dette er alle eksemplar på næringar ved overvekt på sesjon). Fedme og overvekt frå føresetnadane til kommunen er dette som utnyttar lokale ressursar for å gir igjen auka risiko for ein del livsstilssjuk­ vanskeleg. I Øygarden kommune utgjer etablera nye næringar, og som er pre­ dommar (til dømes diabetes 2). primærnæringane ein liten del av nærings- ga av grunderaktivitet. strukturen, og landbruk utgjer ein liten del Det finst ikkje gode tal på kommunenivå når av dette igjen. Grunna kaldt klima og kort det gjeld fedme og overvekt i den vaksne vekstsesong er jordbruksproduksjonen i delen av befolkninga, men høgare føre- Noreg ein sårbar næring som ofte svingar frå komst av ei rekkje livsstilssjukdommar som år til år grunna været. er knytt til overvekt og fedme, kan tyda på at dette er ei utfordring for desse også.

24 Landbruket sitt bidrag til storsamfunnet er Vedtekne planar for dei tidlegare kom­ meir enn berre matproduksjon. Det inne- munane som kan møta utfordringar knytt til ber også formar for næringsverksemd og berekraftsmål #2: tenesteytande arbeid, samtidig som det er med på å forma kulturlandskap. I strategisk Arealdelen til kommuneplanen i Fjell, Sund landbruksplan for Fjell, Sund og (tidlegare) og Øygarden er viktige styringsverktøy for Øygarden vert det vist til at landbruket treng å kunna møta lokale utfordringar knytt til fleire bein å stå på, og at koplingar mellom berekraftsmål 2; å utrydda svolt. Først og blant anna landbruk og turisme har vist seg fremst ved å sikra areal til landbruk, natur å vera nyttig. og friluftsområde (LNF). Sund og tidlegare Øygarden har vedteke landbruksplanen. Kulturlandskapet og samanhengande land- Kjerneområde for landbruk er innarbeida i bruksareal er viktige kvalitetar, og ein nød- arealdelane til tidlegare Øygarden og Fjell vendig ressurs i eit samfunn i vekst. For at kommune. kulturlandskapet skal haldast i hevd, må det skjøttast, og dette fordrar eit godt samar- beid mellom bøndene, innbyggjarar, frivil- lige organisasjonar og kommunen. Drifts­ former der ein nyttar utmarksressursane i større grad vil vere positivt for mange av FN sine mål, og her har Øygarden kommune store ressursar. Ein kan auka berekraftig, miljøvennleg og kortreist matproduksjon, samstundes som ein tek vare på mange raudlisteartar og bidreg til å oppretthalda artsmangfaldet. Samtidig er det slik at ut- marksressursar stadig står ovafor stort press for utbygging. Avgang av areal skjer hovud- sakleg gjennom nedbygging til bustad, veg og industri.

Bildøyna Foto: Kjell Andersland 25 Mål 3 God helse Øygarden har ikkje nok hender til eldreom­ sorga i framtida

Rekruttering til helse- og velferdssektoren er eit sentralt utfordringsbilete knytt til den sterke auken i talet på eldre i kommunen. Ei auke i den eldste delen av befolkninga Denne problemstillinga handlar om at det krev strukturar som gjer det godt og trygt å ikkje i dag vert utdanna nok fagpersonell til bu heime. å dekke det framtidige behovet på nasjonalt og globalt nivå. Dette vil medføra at kam- Statistikken viser at eldre er meir utsett for pen om relevant arbeidskraft vil forsterka skader som krev behandling i sjukehus, seg ytter­legare i framtida. Dette er eit om- som til dømes hoftebrot. Tenestene i kom­ råde som krev politisk satsing på tvers av munen uttrykker ei bekymring for eldre som fagområde. Eksempelvis vil både heiltids­ bur heime, særskild aleinebuande eldre. kultur, kompetanseutvikling blant tilsette, og Det vert stilt spørsmål ved om strukturane i godkjenning av utanlandsk arbeidskraft vera Kjelde: SSB samfunnet legg godt nok til rette for at eldre ­relevante drøftingar innanfor dette utfor- skal ha det trygt når dei bur heime (t.d. strø- dringsbiletet. I kor stor grad Øygarden kom- ing og anna skadeførebygging), og kva som mune står fram som ein attraktiv arbeids- er mettingspunktet for kor lenge eldre kan plass vil vera avgjerande for om ein lukkast bu åleine. Eldre er til dømes meir sårbare i kampen om kompetanse og arbeidskraft. dersom det brenn i heimen, ved at dei kan I dette ligg også arealpolitiske verkemidlar ha vanskar med å komma seg ut tidsnok på som handlar om å gjera kommunen til ein eiga hand. Tannhelsetenesta ser utfordringar attraktiv plass å arbeida og bu, både med knytt til tannhelsa til heimebuande eldre. omsyn til kollektivtilbod og bustadkvalitetar. Mangelfullt tannstell kan mellom anna føra I rapporten sjef for eige liv (2012) vert det til smerter, infeksjonar, samt sosial stigma peika på behovet for å styrkja rekruttering som kan føra til meir einsemd. av fagfolk. Dette kan skje gjennom å leggja til rette for ein arbeidsgjevarpolitikk med Delen av eldre er aukande i Øygarden kom- lokalt handlingsrom i kvardagen og skapa mune, og det er venta ei tredobling av talet eit spennande utviklingsmiljø i samhandling på eldre over 80 år fram mot 2040. med utdannings- og forskingsinstitusjonar og andre aktørar. 26 Høgare førekomst av livsstilssjukdommar blant innbyggjarane i Øygarden

Det er ein sterk samanheng mellom utdan- ningsnivå og dei vala ein tar for eiga helse. Eit utval relevante planar som kan møta Eit lågare utdanningsnivå i Øygarden kom- utfordringane knytt til berekraftsmål 3; mune kan forklare kvifor ein finn dårlegare kosthald, mindre fysisk aktivitet, fleire som Kommuneplanar Temaplanar, handlingsplanar og strate- røyker, og høgare førekomst av livsstilssjuk- √ Samfunnsdelen til kommuneplanen, Sund giar domar som kreft, diabetes 2, hjarte- og √ Samfunnsdelen til kommuneplanen, tidle- √ På sporet av framtidas skule, 2018, Fjell - karsjukdommar, og muskel- og skjelett­ gare Øygarden grunnlagsdokument. lidingar. √ Kommuneplanen sin arealdel Fjell, Sund og √ Helsetenester for flyktningar og asylsøkjarar, Øygarden 2010, Fjell Til trass for lågt utdanningsnivå er forventa √ Temaplan for psykisk helse 2006-2009, Fjell levealder høgare i Øygarden enn i landet Kommunedelplanar √ Handlingsplan for betre samordning mel- elles. Truleg heng dette saman med eit √ Kommunedelplan Helse-, sosial- og lom tenestene i høve til å avdekkja og hjelpa generelt høgt inntektsnivå, og at det er lite omsorgs­plan 2008-2011/16, Fjell barn og deira pårørande i akutte omsorgs­ økonomisk ulikskap i kommunen saman­ √ Pleie- og omsorgsplan 2007-2020, situasjonar, 2018, Fjell likna med fylket og landet. ­Øygarden √ Helsetenester for flyktningar og asylsøkjarar, √ Kommunedelplan for bustadutvikling, 2013- 2010, Fjell 2020, Fjell. √ Temaplan for psykisk helse 2006-2009, Fjell √ Kommunedelplanar areal Fjell, Sund og √ Handlingsplan for betre samordning mel- Øygarden lom tenestene i høve til å avdekkja og hjelpa √ Kommunedelplan for idrett og fysisk barn og deira pårørande i akutte omsorgs­ ­aktivitet 2011-2018 Fjell situasjonar, 2018, Fjell √ Kommunedelplan for kultur 2007-2010, Fjell √ Ruspolitisk tema- og handlingsplan √ Kommunedelplan for kultur 2012-2022, ­vedtekne i Fjell, Sund og Øygarden Sund √ Sykkelstrategi √ Skule- og utdanningsplan 2011-2014, Fjell √ Sjef i eige liv, 2012, Fjell

27 Høg førekomst av psykiske lidingar blant grafiske og sosioøkonomiske skilnader. Det Dess betre psykisk helsetilbod kom­ unge i Øygarden kommune er også ein samanheng mellom økonomi og munen har, dess fleire psykisk sjuke einsemd. Til dømes ser skule og barnehage ser det ut til at me får. Er det fleire Miljøforhold spelar ei viktig rolle når det gjeld barn som trekker seg vekk frå fellesskapet psykisk sjuke enn før, eller er det eit risikoen for psykisk uhelse. Trygg tilknyting fordi dei ikkje har råd til bursdagsgåver, og resultat av betre avdekking? til omsorgspersonar i barndommen, sosial vil ikkje belasta foreldra med å bli invitert i støtte og nære og trygge forhold til andre bursdagar. - Innspel frå teneste menneske er beskyttande faktorar for psykisk helse. Sosiale møteplassar, ein velfungeran- de og inkluderande arbeidsmarknad, gode (Om skjermbruk): Me lever i ein heilt lokalsamfunn, og kultur- og fritidsaktivitetar anna tidsalder. Dei som er einsame er døme på korleis ein kan legga til rette for kan treffa andre gjennom å spela spel. auka sosial støtte. På den andre sida vil sosial Eg møter ofte hyggelege folk gjennom einsemd og isolasjon, samt traumatiske opp- spel, og blir venner med dei. levingar auka risikoen for å utvikla psykiske plager og lidingar. - Ungdomsskuleelev

Statistikken viser at det er høg førekomst av psykiske lidingar i Øygarden kommune, særskild blant unge, og at førekomsten er ­aukande. Ungdata-undersøkinga viser at ­stadig fleire ungdommar opplever einsemd og mobbing. Ungdommane i kommunen bru- kar også svært mykje tid på skjerm saman­ likna med landet elles, men trekker sjølv fram at det også kan vera ein sosial arena.

Utanforskap er ein viktig årsak til psykiske vanskar. I Øygarden kan ein sjå ein auke i tal unge som deltek i organiserte fritids­ aktivitetar, men her kan ein sjå både geo-

28 Svært høg førekomst av narkotikautløyste er særskilt samhandling kring pasientar Me ser ein auke i melde lovbrot knytt dødsfall i Øygarden kommune med samtidige rus- og psykiatrilidingar til narkotika på barn under 18 år. (ROP-lidingar) som utfordrar samhandlinga. Politiet er også bekymra når det gjeld Førekomsten av narkotikautløyste døds- Denne utfordringa forplantar seg vidare i utviklinga i rusbruk generelt, og ser at fall er meir enn dobbelt så høg i Øygarden livsløpsfasen. Personar med ROP-lidingar det vert nytta sterkare rusmidlar. kommune som i landet elles, og er høgare lever lengre, og får større utfordringar, og enn i både Oslo og Bergen. Sjølv om tenes- krev difor meir oppfølging. Dette kan ­gjelda - Innspel frå Politiet tene har vore klar over utfordringar knytt både tilrettelegging for bustad og/eller til rusrelatert helse, opplyser tenestene at aktivitetar. Utfordringar knytt til samhandling dette er overraskande høge tal. Dette er illustrerer viktigheita av samarbeid på tvers Me ser ein haldningsendring hos dei eit tydeleg teikn på at det finst eit etablert for å løysa utfordringar saman. I FN sine ungdomane som nyttar rus, ved at rusmiljø i kommunen, noko også tenestene berekraftsmål er samarbeid for å nå måla eit cannabis ikkje sjåast på som rus­ melder om. Både tenestene og ung­data- sjølvstendig mål, samtidig som det ligg som middel. Ungdomane leser seg opp, undersøkinga viser til ei endring i haldning ein premiss for at ein skal kunna lukkast for har mykje kunnskap om rus, og ofte til rus blant ungdom, der dette er meir å nå alle måla. meir enn me i systemet. akseptert enn tidlegare. Det vert også peika på at dersom éin i vennegjengen startar - Innspel frå teneste med rusmidlar, er terskelen for å prøva ut rusmidlar lågare for venane rundt.

Også når det gjeld rusavhengigheit kan ein sjå ein sosioøkonomisk gradient, der ­personar med låg utdanning og/eller inntekt har større risiko for å utvikla rus­ avhengigheit.

Tenestene rapporterer også om utfordringar knytt til samhandling rundt brukarar med rusutfordringar. Det vert vist til at lovverket forpliktar til samarbeid, men at det like- vel er vanskeleg å få til i det daglege. Det

Kjelde: kommunehelsa statistikkbank (FHI, 2020).

29 Høg antibiotikabruk i Øygarden kommune Vedtekne planar for dei tidlegare kom­ munane som kan møta utfordringar knytt til berekraftsmål #3:

Bakteriar som er resistente mot antibio- Mange vedtekne planar knytt til arealbruk, tika er eit alvorleg og aukande problem sektorar og fag inneheld mål og tiltak knytt globalt. Det er difor eit viktig poeng å mot- til helse. Rapporten sjef i eige liv (2012), har verka ­unødig bruk av antibiotika, slik at ein vore aktivt nytta som strategidokument for kan bremsa og truleg redusera resistens­ å møta eldrebølgja. Rapporten handlar om utvikling. I Noreg er det eit nasjonalt mål om å leggja til rette for at eldre skal kunna bu å redusera antibiotika bruk med 30 prosent heima lengst mogleg, blant anna ved hjelp innan 2020. av velferdsteknologi. Kommunedelplan for idrett og fysisk aktivitet 2011-2018, har som Samanlikna med landet elles er antibiotika­ visjon å få «alle i aktivitet». Planen er eit godt bruken høg i Øygarden kommune, og eit døme på naudsynt sektorovergripande inn- stykke unna det nasjonale målet. Sam­ sats for å utvikla idretts- og nærmiljøanlegg, stundes har det vore ein positiv utvikling utmarkområder og strandsoner som saman dei siste åra, og antibiotikabruken er på veg med frivilligheita fremjar aktivitetsvariasjon ned. Tenestene i kommunen opplyser at på tvers av alder, kjønn og funksjonsnivå. haldnings­skapande kampanjar gjennom Kommunedelplan for bustadutvikling 2013- fleire år har medført auka bevisstheit blant 2020, er også eit relevant døme å trekkja innbyggjarar, og dermed større forståing fram her. Planen har hatt ei tverrsektoriell for avgjersla til helsepersonell om å vera tilnærming for å sikra tilgang til bustad for restriktiv med antibiotika. Det vert likevel alle grupper i samfunnet. Trygg bustad er påpeika at for å nå måla om reduksjon i ein grunnleggjande faktor for å sikra god antibiotikabruk må det vera eit kontinuerleg helse og livskvalitet, og krev innsats frå fleire fokus på det, og opplæring både på grup- sektorar. Andre relevante planar knytt til pe- og individnivå. bere­kraftmål 3 er vist i ramme.

Foto: Colourbox 30 Eit utval relevante planar som kan møta hjelpa barn og deira pårørande i akutte Mål 4 God utdanning utfordringane knytt til berekraftsmål 4; omsorgssituasjonar, 2018, Fjell √ Strategi og utviklingsplan for skulane i Sund Kommunedelplanar 2016-2020 √ Skule- og utdanningsplan 2011-2014, Fjell √ Strategi og utviklingsplan for barnehagane i Sund, 2016-2020 Temaplanar, handlingsplanar og strategiar √ Handlingsplan mot skulevegring 2019, Sund Utdanningsnivået i Øygarden kommune er √ På sporet av framtidas skule, 2018, Fjell, √ Plan for eit godt og trygt skulemiljø, 2018 lågare enn landet og fylket grunnlagsdokument √ Rutine for overgang barnehage til barne­ √ Plan for skulehelsetenesta, 2010, Fjell skule, frå barneskule til ungdomsskule, Det er ein sterk samanheng mellom utdan- √ Ny skulestruktur, 2013, Fjell Øygarden ningsnivå og levevaner og helse, der høgare √ Handlingsplan for betre samordning mel- utdanning gir betre helse og sunnare livsstil lom tenestene i høve til å avdekkja og (på gruppenivå). Ut frå dette kan ein seia at eit lågare utdanningsnivå er ein trussel for folkehelsa,­ og kan medføra auka kostnadar for helsevesenet. Samtidig er samfunnet orientert på ein slik måte at det er vanskeleg å skaffa seg inntekt og arbeid dersom ein ikkje har ei formalisert utdanning. Kompetanse­ samfunnet kan føra til utanforskap, der nokon vert ståande­ utanfor arbeidslivet og sam­ funnet elles.

Samanlikna med fylket og landet elles er utdanningsnivået i Øygarden kommune lågt, også blant unge (30-39 år). Konsekvensane av dette kjem fram i statistikken, som viser at innbyggjarane i Øygarden har dårlegare leve­ vanar og høgare førekomst av livsstilssjuk- dommar enn fylket og landet. Delen av uføre og sosialhjelpsmottakarar er også høgare i Øygarden kommune. Kjelde: SSB

31 Barnehagar og skular i Øygarden kommune Mange av ungdommane som fell frå bidrar ikkje nok til å utjamna sosiale skilnader vidaregåande skule har me kunna peika ut allereie då dei var små. Lik og rettferdig skuletilbod til alle er eit rolla med mindre grensesetting har blitt viktig prinsipp i Noreg, blant anna for å sikra trekt fram som ein mogleg årsak til dette. - Innspel frå teneste sosial mobilitet i samfunnet. Likevel finn ein Det blir også stilt spørsmål frå tenestene til at sosial arv spelar ei vesentleg rolle når det kva for strukturar i skule og barnehage som gjeld barn og utdanning. Barn av foreldre kan vera med på å skapa eller opprett­halda med høgare utdanning har større sannsyn ­denne utfordringa. Utdanningskarrieren for å fullføre utdanning sjølv, trivast oftare på startar allereie i barnehagen. Barnehagar og skulen, og har på gruppenivå større sannsyn skular av god kvalitet er ein føresetnad for å for å få hjelp til lekser. kunne løfta heile barnegruppa, uavhengig Me ser at innvandrarbarn som ikkje av kjønn, etnisitet og kva sosioøkonomisk går i barnehage og lærer seg norsk, Barnehage og skule har potensiale for å bakgrunn familien har. har eit svakare utgangspunkt for vera ein sosialt utjamnande arena, men ­vidare læring. i Øygarden­ kommune kan ein sjå syste­ matiske skilnader i sosioøkonomisk status. - Innspel frå teneste Mellom anna er barnehagedekninga blant minoritetsspråklege barn låg, og i tidlegare Fjell går under 60 prosent av dei minoritets- språklege barna i barnehage. Statistikken viser at elevane i grunnskulen i Øygarden har lågare meistringsnivå i lesing og rekning enn fylket og landet elles, særleg i tidlegare Sund, der nær halvparten av elevane i femte klasse er på lågaste meistringsnivå i lesing.

Barnehagar og skular melder at dei ser ein sosial gradient når det gjeld barn med regulerings­vanskar, og at dette er ei ­aukande utfordring. Ei endring i foreldre­

Kjelde: SSB 32 Øygarden kommune har fleire som fell frå inntektsfamiliar er overrepresenterte i vidaregåande utdanning gruppa barn som har vanskar på skulen. Eit særleg interessant funn er at desse for­ Det er eit globalt delmål at innan 2030 skal skjellane vert observert allereie i barnehage. alle jenter og gutar fullføra vidaregåande opplæring. I dag fell meir enn kvar femte Vedtekne planar for dei tidlegare kommu­ elev i Øygarden ut av opplæringsløpet før nane som kan møta utfordringar knytt til dei har fullført vidaregåande skule. Dei siste berekraftsmål #4: åra har fråfallsprosenten gått ned både ­nasjonalt, og i Øygarden. Fråværsgrensa Det finst eit stort omfang av rapportar, pla- som vart innført i 2016 kan truleg forklara nar og strategiar som omhandlar utdanning noko av nedgangen. I følgje Folkehelse­ og skule. Eksempelvis vart det i 2019 utar- instituttet tyder mykje på at psykiske pro- beidd ein tilstandsrapport for grunnskulen blem er den viktigaste årsaka til at ungdom i Fjell. Rapporten set fokus på læringsmiljø, fell ut av skulen. Tenestene melder om læringsresultat og system for oppfølging. målretta og tverrfagleg innsats for å redu- Den inneheld også interessante reflek- sera fråfallsprosenten har hatt effekt, men at sjonar om utfordringar og framtidsutsikter det no ser ut som om det er behov for fleire knytt til blant anna kommunesamanslåing, tilnærmingar for å klara å redusera fråfallet kompetanseheving, digitalisering, moti- ytterlegare. vasjon og læringsmiljø, arbeid for å hindra fråfall frå vidaregåande skule, integrering av Sjølv om Noreg har eit samfunn som legg framandspråklege, arbeid for sosial utjam- opp til sosial mobilitet gjennom blant ning, folkehelse og barnefattigdom. anna gratis utdanning, er det framleis ­systematiske forskjellar knytt til sosioøko- Sund og tidlegare Øygarden kommune har nomisk status. Ungdom som har foreldre også vedtekne strategiar og planar for skule med lågare utdanningsnivå har større risiko og utdanning, t.d. handlingsplan for skule- for å droppe ut av vidaregåande skule. vegring, plan for eit trygt og godt skulemiljø Folkehelse­kartlegginga i Øygarden kom­ og rutinar for overgang mellom barnehage mune syner at også i vår kommune kan til barneskule og frå barneskule til ung- ein sjå desse forskjellane. Barn frå låg­ domsskule. Sjå samla oversikt i ramme.

Foto: Colourbox 33 Eit utval relevante planar som kan Mål 5 Likestilling mellom møta utfordringane knytt til bere- kjønna kraftsmål 5;

Kommuneplanar √ Samfunnsdelen til kommuneplanen tidlegare Øygarden Kjønnsskilnader i arbeidsmarknaden i ­Øygarden kommune Me ser at mange innvandrarkvinner Statistikken viser at blant innbyggjarane i blir verande heime utan å læra seg Øygarden er det fleire menn enn kvinner norsk, noko som aukar risikoen for som er sysselsette. Kjønnsskilnadene er einsemd. merkbart større blant innvandrarar. Stati­ stikken viser også kjønnsskilnader i pend- - Innspel frå teneste lingsmønsteret. Der netto utpendling er størst blant kvinner i tidlegare Fjell, er det større netto utpendling blant menn i ­tidlegare Sund og Øygarden.

Arbeidsmarknaden i kommunen er prega av mykje olje- og gassrelaterte næringar, og etter oljekrisa i 2014 kunne ein sjå at arbeidsmarknaden var sårbar for konjunk- tursvingingar. Særskild blant menn under 30 år var arbeidsløysa høg dei første åra etter olje­krisa. Statistikken viser også at gutar oftare droppar ut av vidaregåande skule enn jenter. Med ein arbeidsmarknad med høge krav til kompetanse kan dette gi utfordringar når det gjeld sysselsettingsgraden blant unge menn framover. Kjelde: SSB

34 Vedtekne planar for dei tidlegare kommu­ nane som kan møta utfordringar knytt til berekraftsmål #5:

Ingen av dei tre tidlegare kommunane har ­prosjektet vert plassert direkte ut i arbeid- planar som set eit systematisk fokus på strening med det same dei vert busette i berekraftsmål 5 – likestilling mellom kjønna. kommunen. Målsettinga til prosjektet er Samfunnsdelen til Øygarden sin kommune- å oppnå raskare integrering, auka trivsel plan seier likevel at kommunen skal arbeida og bulyst, verdiskaping for kommunen, for likestilling mellom kjønna, for menneske og betre språk- og kulturopplæring. Slike med innvandrarbakgrunn og funksjons­ målretta prosjekt kan vera nyttige for å auka hemma – i alle deler av samfunnslivet. arbeidstilknytinga for innvandrarar generelt, Kommunen skal blant anna jobba for færre og innvandrarkvinner spesielt. For å lukkast i deltidsstillingar, fleire kvinnelege leiarar, slike prosjekt og satsingar er det avgjerande både i privat og kommunal sektor, og løns- å få til samarbeid med nærlingsliv og sivil- utjamning. Samstundes ønskjer ein fleire samfunn, jamfør berekraftsmål 17. menn i skule og barnehage.

Fjell kommune har hatt prosjektarbeid knytt til heiltidskultur som er forankra gjennom handlingsprogrammet 2017-2020. Prosjektet har hatt særleg fokus på helse- og oms- orgssektoren, og har blant anna nytta ulike turnusordningar for å sikra bygging av fulle stillingar.

Fjell kommune har også hatt nasjonalt merksemd for integreringsprosjektet «Rett i jobb». Prosjektet tilbyr eit alternativ til det ordinære introduksjonsprogrammet for flyktningar, der prosjektdeltakarar i

Foto: Pixabay 35 Mål 11 Berekraftige byar med kjenneteikn som låg inntekt, låg eller og samfunn inga utdanning og svak arbeidsmarknads­ tilknyting. I eit befolkningsperspektiv er dette samanfallande med dårlegare helse- tilstand. For sårbare grupper kan ein van- skeleg busituasjon bidra til å forsterka og Helse vert først og fremst til der menneske oppretthalde eksisterande helseproblem og bur og lever, og nærmiljøet rundt oss kan sosiale utfordringar (Folkehelseinstituttet). enten fremja eller hemma god helse. Bere­ kraftige byar og samfunn er kjenneteikna For å lukkast i å tilby alle innbyggjarar ved nærmiljø som legg til rette for rekrea- ­trygge og gode bustadar fordrar dette at sjon, tryggleik, sosiale møteplassar, fysisk kom­munen aktivt set bustadsosialt arbeid aktivitet, kulturell identitet, og som er til- på agendaen. Dette inneber å leggja til gjengeleg for alle. rette for eit breitt og variert bustadtilbod, sam­stundes som ein sikrar gode bumiljø. Trygge og gode bustadar for alle fordrar Saman­setning av ulike grupper er viktig for at kommunen tek rolla som aktiv bustad­ integrering og inkludering. Kommunen må politisk aktør sjå sine bustadsosiale verkemidlar i saman- heng for å lukkast i dette arbeidet. Tilgang på trygg og god bustad er sentralt for innbyggjarane sine kvardagsliv, og har I KS sin rapport om kommunen som bustad- stor betydning for livskvalitet gjennom dei politisk aktør frå 2018, vert det peika på at ulike livsfasane. Ein vanskeleg busituasjon sosioøkonomiske omsyn får for liten plass kan påverka levekår og helsa til barn og i det bustadsosiale arbeidet i Noreg. Rap­ unge. Det påverkar skuleprestasjonar og porten stiller bl.a. spørsmål ved om bere- deira sosiale liv. Vedvarande låg bukvalitet kraftig by- og tettstadsutvikling har hatt for og langvarig leige av bustad aukar sann­ sterkt fokus på klima, areal og transport, og i synet for at barn ikkje tar med vener heim. for liten grad teke omsyn til sosial berekraft. Fleire av bustadane som vert tilbydt i byar Vanskelegstilte på bustadmarknaden er og tettbygde strøk har gode kvalitetar, men i utgangspunktet ei marginalisert gruppe er på eit prisnivå som gjer at dei ikkje er

Telavåg Foto: Kjell Andersland 36 Eit utval relevante planar som kan tilgjengelege for alle. Dette er trekk vi også siktig satsing, utstrekt bruk av samarbeid møta utfordringane knytt til bere- ser i Øygarden kommune, og er viktig kunn- mellom kommune, stat (husbank) og pri- kraftsmål 11; skap som må leggjast til grunn når ein skal vate ­utleigarar har vore ein viktig suksess­ utvikla bustadpolitiske mål og strategiar. faktor i arbeidet. I den nye kommunen er Kommuneplanar det bustad­sosiale arbeidet organisert på √ Arealdelen til kommuneplanen Fjell, Bustadar for alle er ein viktig del av den ein litt anna måte, der ein mellom anna Sund og Øygarden sosiale berekrafta, og må innebera at sosio­ har valgt å oppretta eit kommunalt føretak økonomiske omsyn vert ivaretatt slik at for kom­munale bustader. For å vidare- Kommunedelplanar vanskelegstilte, barnefamiliar og einperson- føra og framleis oppnå gode resultat på √ Kommunedelplanar areal, Straume, hushald med «vanlege inntekter» vert sikra det bustad­sosiale feltet vil det vera viktig Bildøyna, Ågotnes, Skogsskiftet og moglegheiter til å bu i ein klimavennleg by- at kommunen etablerer god tverrfagleg Rong og tettstadsstruktur. samhandling og tydeleg avklarer ansvaret √ Kommunedelplan for Trafikksikring innanfor det bustadsosiale arbeidet. 2017-2020 Fjell Som eit resultat av Kommunedelplan for √ Kommunedelplan for Trafikksikring bustadutvikling 2013-2020 etablerte Fjell Varierte bustadtypar og sprett bustadbyg­ 2015-2025, Sund kommune bustadkontoret i 2015. Det ging er trenden i Øygarden kommune √ Kommunedelplan for Trafikksikring medførte eit systematisk arbeid med til- 2019-2022, Øygarden deling, innkjøp og oppfølging av kommu- Globalt, nasjonalt og lokalt er det stort fokus √ Kommunedelplan for bustadutvikling, nale utleige­bustadar, betre samordning av på redusert klimagassutslepp for å oppnå ei 2013-2020, Fjell. bustadsosiale oppgåver, samt auka bruk berekraftig by- og tettstadutvikling. Bere- √ Kommunedelplan for kultur 2007-2010 av bustadsosiale verkemidlar. Gjennom kraftige byar og tettstader skal fremja fysisk Fjell målretta innsats, forankring av arbeidet og sosialt miljø, økonomisk berekraft, helse √ Kommunedelplan for kultur 2012-2022 med omsyn til økonomi og organisering, og og livskvalitet. Statlege planretningsliner Sund tverrfagleg samarbeid, har talet på innbyg- legg føringar for at kommunane skal bidra til √ Kommunedelplan for Idrett og fysisk gjarar som stod på venteliste for bustad blitt å utvikla kompakte byar og tettstadar, med aktivitet 2011-2018, Øygarden redusert. Arbeidet har hatt ei sterkt satsing korte avstandar mellom gjeremåla våre. på dei vanskelegstilte i samfunnet, og er Målet er å redusera arealforbruk, behov for sett i samanheng med andre ­satsingar i transport og styrka grunnlaget for kollek- kommunen. Dette har blant anna gjort at tivtransport, sykkel og gange. Øygarden barnefamiliar er vorten prioritert som ei kommune er del av ein større arbeids- og følgje av barnefattigdomssatsinga. Lang- bustadmarknad i Bergensområdet, som gjer

37 at dei lokale utfordringane og løysingane kommune, der delen av einingar i bustad- knytt til desse målsettingane må sjåast i eit blokk har auka frå to til ni prosent i perioden regionalt perspektiv. 2009 til 2019. Dei siste ti åra har det blitt bygd 793 einingar i bustadblokk i ­tidlegare Kommunen er planmynde og skal plan- Fjell, men i alle tre kommunane er det fram- leggja for lokalsamfunn og tettstader med leis einebustader det blir bygd mest av. bustadområde som har aukande krav til klima og miljø, transport, folkehelse og god Kva bustadtypar som bli bygd og graden av tilgjenge til tenester for innbyggjarane. For utnytting i eit område har direkte innverk- å vera ein attraktiv bustadkommune treng vi nad på arealforbruk, behov for transport, gode areal til bustadbygging. Spørjeunder- grunnlag for kollektivtransport, sykkel og søkingar blant innbyggjarane viser også at gange. Marknad og etterspurnad er også ein god tilgang på tenester, fritidstilbod, natur avgjerande faktor. Tilflyttinga til Straume er og friluftskvalitetar i nærområda til innbyg- eit resultat av styrt og ønska utvikling tilbake gjarane er viktig når dei skal velja kvar dei til vedteken kommunedelplan for Straume ønskjer å bu. I vedtak som omhandlar bruk i 2006. Etterspørselen av leilegheiter vart av areal og kva for areal som bør skjermast også stadfesta i flyttemotivundersøkinga frå eller sparast, må det difor gjerast gode og 2011 (Fjell kommune), som peika på behovet heilskaplege vurderingar. Dette inneber at for å bygge leiligheter sentrumsnært - både kommunen må ha overordna strategiar for for å møta bustadbehovet til ein aukan- samordna areal- og transportplanlegging. de andel som bur åleine, men også eldre som treng nærleik til tenester.. Det ein kan Variasjon i bustadstrukturen har vore eit fel- ­merka seg er at bustadtypar og fortetting les mål i dei tre tidlegare kommunane Fjell, kan ha ein ­direkte effekt på samansetninga Sund og Øygarden. Sjølv om vi ser ei gradvis av befolkning. Dette kan ein tydeleg sjå på endring med bygging av fleire rekkjehus, Straume, der prosentdelen eldre (særleg fleirmannsbustader og blokker, er einebu- i aldersgruppa 70-79 år) er høgare i 2020 stader framleis den klart mest vanlege bu- samanlikna med 2011. Prosentdelen unge i stadtypen i Øygarden (73 %). Ti år tilbake i tid barnehage- og grunnskulealder er lågare, var delen av einebustader 82 prosent i heile og i aldersgruppa 6-15 år har det vore ned- kommunen. Den største endringa når det gang i folketalet på 14 prosent. Ågotnes og gjeld bustadtypar kan ein sjå i ­tidlegare Fjell områda rundt er eit anna døme på korleis bustad­politikken påverkar befolknings­ Straume Sjøfront Foto: Kjell Andersland 38 samansettinga. I dette området har det vore ein kraftig vekst i talet på rekke- og kjedehus dei siste åra. Sam­stundes ser ein også ein kraftig auke i talet på barnefamiliar i denne delen av kom­munen.. Sør i kom- munen er det ikkje Skogsskiftet som har fått veksten, men grunnkretsar med nye skulebygg som Spildepolden og Kleppe. Nord i kommunen er det ein klar trend med synkande folketal i nord, medan veksten har auka på Rong og kretsane tett på Rong. I vidare planarbeid må ein vera bevisst på korleis kommunen sin bustadpolitikk vil kunne påverka demografien i eit område, og difor heng tett saman med planlegging av offentlege tenestilbod. Gjennom strategisk planlegging der ein ser samanhengen mellom areal, samfunn og økonomi kan ein oppnå betre utnytting av tenester og ressursar i kommunen.

For å sjå om planane tek samfunnet i den retning som er ønskeleg kan det i det vidare arbeidet vera nyttig og utarbeide analyser som ser nærare­ på korleis endring av bustadtypologi slår ut på den demo­ Kjelde: SSB grafiske samansetninga.

Kjelde: SSB Kjelde: SSB 39 Gjennomgang av arealplanane til dei tre der arbeid, og den totale planportefølgja er kommunane viser tydeleg at det er stort eit resultat av tre ambisiøse kommunar, som utbyggingspotensiale og god kapasitet på ønskjer å ligge i forkant. Samtidig er det nød- ­regulerte bustadområde til å møta prognos- vendig å bruke arbeidet med planstrategien ane for folkevekst. Kommunen er dominert for Øygarden kommunen til å behovsprøve av mindre tettbygde område, det vil seia at arealplanar, på lik linje med samfunns­planar. det finst 2 eller færre bustader per dekar. Tidlegare er det vist korleis bustadtypar, Tettbygde bustadområde, det vil seia fleire demografi og tenestetilbod påverkar kor enn 4 bustader per dekar, utgjer berre ein attraktive areal er som bustadområde. Ei liten del. Dette gjeld også for sentrums­ anna utfordring som kommunen står ovan- områda. Her må ein naturlegvis sjå tala i for er gjennomføring av planlagde utbyg- samanheng med at planane som legg opp gingsområde. Verken kommune, utbyggar til fortetting ikkje er ferdig utbygd, og situa- eller innbyggar er tent med prosjekt som sjonen kan derfor vera annleis om nokre år . ikkje blir realiserte. Spørsmålet vi må stilla er Kartet til høgre viser at veksten i folketal har om vi klarar å oppnå den ønska samfunns­ fordelt seg utover nær alle grunnkretsane utviklinga som planane legg opp til, og som i kommunen. Unntaket er grunnkretsane i ligg i ambisjonane til den nye kommunen. nordlege delar av kommunen som har ned- Dei siste ti åra er det bygd i snitt 59 bustader gang i folketal. Dette er eit resultat av are- per år i Sund, 271 i Fjell, og 44 i Øygarden aldelen til kommuneplanane, som ein også kommune. Etter 2015 har det blitt bygd fleire ser konturane av i kartet til høgre. Kartet bustadeiningar i blokk, særleg på Straume. viser at grunnkretsane som ligg i eller nær Med nedgang i bustadmarknaden, og stramt sentrum, eller langs kollektivaksane, har hatt økonomisk budsjett blir det avgjerande høg vekst. Samtidig finn ein grunnkretsar for kommunen å arbeida med samordning med høg vekst til trass for at dei ikkje ligg i av utbygging og investering. Samarbeids­ område med god kollektivdekning. Dette modellar mellom det private og offentlege aukar bilbruken og innbyggjarane sitt trans- kan bli sentralt. Vidare i arbeidet blir det der- portbehov. for viktig å arbeida med å finna handlings- Vedteken arealbruk i dei tre kommunane rommet som ligg i både lokale og nasjonale har tilstrekkeleg med bustadareal til å møta forventningar til berekraftige lokalsamfunn, forventa bustadbehov og folketalsvekst i som balanserer omsynet til klima og sosial den neste planperioden, og truleg lenger. berekraft. Kommunen har eit høgt tal arealplanar un-

40 Senterstruktur og areal til handel er stor når det gjeld daglegvare, og folk handlar gjerne nært sin bustad. Når det Handel utgjer, saman med bustader, kultur gjeld utvalsvarer, dvs. meir spesialiserte og ulike offentlege og private tenester, viktige butikkar som bokhandel, klede, sport, sko funksjonar i eit senter. Eit levande senter etc., er situasjonen motsett. Ved å lokalisera treng handel, samstundes som handelen vil dei mest mogleg samla får ein eit betre og ha behov for andre sentrumsfunksjonar og meir samansett tilbod som då gjer det meir busetnad tett på for å klara seg. Både nasjo- attraktivt å handla der. nalt, regionalt og lokalt i Øygarden har ein målsettingar og føringar for å styrka sentra. Straume er definert som kommune­senter og regionsenter, og Skogsskiftet og Rong I Hordaland fylkeskommune sin regionale er definert som kommunedelsenter i plan for attraktive senter vert det lagt opp til ­Øygarden kommune (jf. Intensjonsavtalen). ein handelstruktur som byggjer oppunder Samstundes har Øygarden store lokal­ region-, kommunedel- og lokalsentra, der senter som Ågotnes, og fleire småsentre og areal til handel skal dimensjonerast etter nærmiljøsentre i ulike delar av kommunen senterhierarki og sentrumsstruktur. Også som Fjell, Spildepollen og Forland. Sjølv om nasjonale føringar peikar på kor viktig det disse sentra er nemnt i arealdelen til kom­ er å leggja til rette for etablering av både muneplanen, saknast ei heilskapleg analyse bustader, arbeidsplassar, handel og service­ av Øygarden sitt senter- og sentrums­ funksjonar i sentrum. Ei kompakt by- og hierarki. Når vi no er blitt ein stor kommune, tettstadutvikling, der flest mogleg kan gå, er det klart behov for å utgreia senterstruk- sykla eller reisa kollektivt, vil bidra til auka turen med tilhøyrande behov for areal til aktivitet i sentrum, samstundes som ein handel. reduserer utsleppa frå transportsektoren. Av den grunn er t.d. daglegvarehandelen I arealdelen til kommuneplanane, ved­ ei nærmiljøteneste som med fordel kan tekne kommunedelplanar for t.d. Straume, spreiast til ulike delar av kommunen. Men ­Bildøyna, Ågotnes, Skogsskiftet og Rongøy, lokaliseringa bør vera sentral opp mot er det sett av rikeleg med areal til sentrums­ kringliggande bustadområde, fortrinnsvis føremål. i gangavstand, og storleiken må vere til- passa ein lokal marknad. Reisemotstanden Skogsskiftet Foto: Kjell Andersland 41 Dekningsgrad dekninga i Sund og Øygarden så låg at dei trekk ned den samla dekningsgraden for re- Dekningsgrad for handel er eit mål på gionen til under 100 %. Nye Øygarden kom- om omsettinga innan handel reflekterer mune hadde i 2017 ein dekningsgraden på folke­talet i kommunane. I kommunar med nesten 90 % for daglegvarer, 80 % for utvals- handel­soverskot (dekningsgrad over 100 %), varer, 84 % for utvalsvarer/unntaksvarer og altså der omsettinga er høgare enn folketa- 34 % for unntak/føresegn-varer. Frå 2013 til let skulle tilsei, antek ein at dette skuldast 2017 har det vore sterkast auke i deknings- kundar frå andre kommunar. Fjell kom­mune graden på utvalsvarer. Omsetnaden i vare- har jamt over ein dekningsgrad på over gruppa har auka med 20 %, og deknings­ 100 %, medan tidlegare Sund og Øygarden graden har auka med tilnærma 15 %. kommunar har ein relativt låg deknings- grad. Dette er ikkje uventa, då Straume er kommune- og regionsenter, og kan tilby eit stort utval av varer og tenester på grunn av eit større kundegrunnlag. Til samanlikning er kommunedelsentra i Sund og tidlegare Øygarden mindre, og har eit mindre folketal. Dette tilseier at også handelsgrunnlaget er mindre, som igjen trekker færre kundar.

Regionen er best dekka på utvalsvarer/unn- taksvarer. Denne varegruppa inneheld mel- lom anna varer som delar til kjøretøy, butikk- handel med jernvarer og byggemateriale og butikkhandel med blomar og plantar. I 2017 hadde regionen over 100 % dekning på ­desse varegruppene.

Sjølv om Fjell kommune hadde over 100 % dekning på tre av varegruppene i 2017, er

42 Det er svært varierande kor godt kollektiv­ sent av dei som kryssa Sotrabrua i morgon­ tilbodet er i kommunen, og for mange er rushet som nytta seg av kollektivtilbod som det få reelle alternativ til bilbruk. reisemiddel. Undersøkinga viser vidare at kollektivandelen for reisande over Sotrabrua Med store geografiske avstandar i kom­ med Bergen sentrum som reisemål er høg, munen er det mange som bur slik til at medan kollektivandelen til andre bydelar dei må forflytta seg over lange avstandar er betydeleg lågare. Med bakgrunn i denne mellom bustad og arbeidsplass, fritidstil- undersøkinga fekk ein etablert ei ny buss­ bod og service-, handel- og tenestetilbod. rute mellom Straume og Sandsli. Ytter­ Nærleiken til den store og varierte arbeids- legare kunnskap om reisevanane er viktig å marknaden i Bergen gjer også at ein stor arbeida fram for å finne dei rette tiltaka. del av dei sysselsette i Øygarden vel å reisa over kommunegrensa for å arbeida. I følgje Det er etablert innfartsparkering knytt til ein analyse gjennomført av COWI i 2018 var hovudtraseane for kollektiv, på Skogs­skiftet, det i snitt om lag 4 500 som pendla inn over Fjell, Ågotnes og Straume. Alle desse er Sotrabrua på ein vanleg dag, og om lag 8 i bruk og kapasiteten er god med unntak 300 som pendla ut. Ein stor del av desse rei- på Ågotnes og Skogsskiftet sentrum. Vi sene gjeld også trafikk til og frå næringslivet har ­ikkje gode tal på korleis reise­vanane i kommunen. er internt i kommunen, men tal frå før kommune­samanslåinga viser at det er stor Folkehelseundersøkinga i Hordaland (2018) grad av arbeidsreiser på tvers av dei gamle syner at fleirtalet av innbyggjarane i Horda­ kommunegrensene. land nyttar private motorkøyretøy som transportmiddel for å koma seg til arbeid/ studiar (58 prosent). Tala er ikkje brotne ned for Fjell, Sund og tidlegare Øygarden, men det er ikkje grunn til å tru at det er færre som nyttar bilen i vår region, enn saman­ likna med Hordaland fylke. Tvert i mot viser ei reisevaneundersøking utført av Fjell kom- mune i 2017 at det var om lag berre 20 pro-

Skogsskiftet Foto: Kjell Andersland 43 Ved å legga saman tala for Sund, Fjell og Øygarden i tabellen til høgre, kan ein sjå at 10 100 personar både bur og jobbar i ­Øygarden kommune. Dette betyr at 48 pro- sent av all pendlinga skjer internt i Øygarden kommune. I tillegg ser ein at for både tidle- gare Sund, Fjell og Øygarden er det eigen (tidlegare) kommune som utgjer den største arbeidsmarknaden. I underkant av 8 300 personar bur i Øygarden, men jobbar utanfor kommunen. Samstundes er det i overkant av 4 000 personar som jobbar i Øygarden, men bur ein annan stad. Samla nettoutpendling for det som no er Øygarden kommune var på 4 190 personar i 2018. Gjennom kartlegginga av folkehelsa i kom- munen kjem det fram at det er fleire grup- per som ikkje har god nok moglegheit til å delta i sosiale aktivitetar og møteplassar grunna manglande tilgang på trygg trans- port. Dette gjeld både eldre og ungdomar, samt låginntektsfamiliar. Ein ser også ein variasjon i kor nøgde ungdomane er med sitt lokalsamfunn ut frå kvar dei er busett i kommunen. Tenestene fortel om at det fleire heime- buande eldre som ynskjer å koma seg ut til sosiale møtestader, men som av ulike grunnar ikkje har moglegheit til å nytta seg Kjelde: Statistikk i vest. av ordinært transporttilbod. Sjølv om kom- munen i dag har servicebussar som køyrer eldre og andre grupper til og frå aktivitetar, rapporterer tenestene om at transport er eit

44 av dei største hindra for at eldre kan delta i Den fysiske utforminga i lokalsamfunna og samfunnet på lik linje med andre. Kartleg- geografien generelt i kommunen utfordrar ging av kva tilbod kommunen totalt sett gir, moglegheita til å delta i fellesskapet, samt kven som brukar det, og om det er poten- ta gode val for eiga helse siale for å nå fleire med tilbodet gjennom å Arealdisponering og bustadbygging avgjer samordne skysstilbod for ulike grupper kan kor tilgjengeleg gode og trygge fasilitetar er vera viktig for å styrke eksisterande tilbod. for innbyggjarane. I Folkehelseundersøkin- Dette vil også vera ei viktig kartleggingsopp- ga i Hordaland (2018) oppgir heile 67 pro- gåve for å kunne koma i posisjon til å drøfte sent at tilgang til natur- og friluftsom­råde Det er viktig for meg at det er tur­ framtidig samarbeid med t.d. Skyss. er det viktigaste for å trivast i sitt nærmiljø. moglegheiter i nærleiken, og at det er Barnefattigdomskartlegginga i Fjell kom- Samstundes ser ein at det er ulikt kor til- kort avstand til butikkar der eg kan mune i 2016 synte også at mange barn frå gjengeleg dette er for alle, og ikkje alle handla den maten eg treng. (…) Det må låginntektsfamiliar ikkje har same mogleg- områda er utforma på ein slik måte at dei er vera enkel tilgang på treningsmogleg­ heit til å delta på aktivitetstilbod som andre tilgjengelege for alle. Manglande universell heiter og diverse kulturelle aktivitetar. barn grunna transportutfordringar. Fleire utforming av både uteområde og offent- årsaker til dette vart identifisert, som blant lege bygg kan medføra at nokre grupper i - Heimebuande eldre anna bustadar plassert for langt utanfor kol- samfunnet vert utestengd frå fellesskapet. lektivknutepunkt, foreldre som ikkje har råd Kommunen har utarbeida ei kartlegging til eigen bil, og eit generelt redusert trans- av nærturterreng for delar av kommunane, porttilbod i deler av kommunen. denne peikar på at dei fleste bustadområ- Programmet for eit aldersvenleg Noreg er da har gode område i nær tilknytning, men ein del av regjeringa si kvalitetsreform for i mange tilfelle er tilkomst og parkering ­eldre – “Leve heile livet”. Programmet har som er hovudutfordringa. Ei satsing med som mål å planleggja for eit meir alders­ fokus på samhandling mellom kommunen venleg Noreg. Dette vert gjort gjennom si grøntavdeling, kulturavdeling og plan­ fleire innsatsområde, der transport er eit avdelinga, saman frivillige lag og organi- sentralt tema. Kommunen deltek i dette sasjonen og Bergen og omlands friluftsråd programmet med representantar frå admini­ (BOF) er sentrale for vidareutvikling av strasjonen (plan, samferdsle og omsorg). Det rekreasjonsområda i kommunen. er ei forventning om at kommunane i større Manglande samanhengande gang- og grad må planleggja og leggja til rette for at sykkelveg påverkar folkehelsa (og bere­ den aukande delen av eldre vert sett på som krafta) negativt ved at fleire er avhengig ein ressurs i samfunnet, og med like mog- av å nytta bil som transportmiddel. Det er legheiter for å delta som andre. også fleire som nyttar skuleskyss til skulen

45 I sykkelstrategien til Fjell vert det grunna blant anna farleg veg. Kommunen denne kunnskapsinnhenting til større delar vist til Civita-rapport frå 2012, som har ansvar for å leggja til rette for at både av kommunen, naturlig innsatsområde kan inneheld tiltak som må til for å få barn og vaksne har moglegheit til å ta gode då vera skular, barnehagar og kommundel­ val for eige liv og helse, blant anna gjennom sentra. Mjuke trafikantar er avhengig av at folk til å sykla; å vera fysisk aktive. For at innbyggjarar skal det både er trygt og kjennes trygt for at dei velja gange eller sykkel som framkomst- skal sykle. Barn, kvinner og eldre er ofte dei • Eit samanhengande og godt ut- middel, må dei føla seg trygge som mjuke som kjenner seg mest utrygge. Det er difor bygd sykkelnett trafikkantar. Dette krev tilrettelegging med desse gruppene sine behov ein må leggja til • Høg kvalitet på vedlikehald og blant anna gode, samanhengande gang- og grunn i planlegginga dersom ein vil oppnå drift av sykkelnettet, både som- sykkelvegar og godt opplyste vegar. Tilret- reell auke i talet på syklande i heile kom- mar og vinter telegging for ein aktiv barndom er godt for munen. For å få til ei slik satsing er det eit • Sykkelkultur og sosial aksept folkehelsa på kort sikt ved at barna vert meir stort poten­siale for å vidareutvikle sykkel­ • Langsiktig sykkelsatsing og høg aktive og slik sett får god helse, men også strategien til kommunen i lag med trafikk­ kompetanse på lang sikt ved at barna tek med seg gode sikringsplanen og byvekstavtalen. • Eit fokus på kvardagssyklistar og helsevanar inn i vaksenlivet. Gjennom sykkelbyavtalen har ein konkreti- tilrettelegging for alle grupper av Trafikksikringsplanar i dei tre kommunane sert delmål i sykkelstrategien og avgrensa befolkninga, spesielt barn, ung- har som mål å oppnå reduksjon i talet på satsinga geografisk til å gjelde Litlesotra og dom og kvinner ulykker. Reduksjonen skal oppnåast både innfartsårene til Regionsenteret. Innsatsen • Sykkelsatsinga vert set i saman- ved fysiske tiltak på vegnettet og fokus på er slik sett målretta mot eit område som har heng med andre politikkområde utbygging og rekkefølgjekrav, men også høg trafikkbelastning, med stort potensiale å ved haldningsskapande arbeid særleg blant få lokaltrafikk over frå bil til sykkel. Innsatsen Civita-rapport, 2012 barn og unge. Helsestasjonar, barnehagar kan også ha effekt på trafikksituasjonen på og skule er alle viktige arenaar for å drive riksvegen. Sykkelbygruppa er ei tverrfagleg trafikkopplæring og haldningsskapande samansett gruppe, der samarbeid med t.d. arbeid, og trafikksikringsplanar er slik sett Basecamp er etablert. gode dømer på at ansvar på tvers av kom- Sykkelbyavtalen mellom kommunen, fylket munalsjefar er naudsynt for å lukkast. og vegvesenet var eit tilbod/ordning som Både trafikksikringsplan, sykkelstrategi og gjekk ut til kommunane som ikkje var del av kommunen sine sykkelteljingar viser at det nokon byvekstavtale. Straume er det ­einaste er flest menn som syklar. Kommunen har regionsenteret i Bergensområdet som inn- dei siste åra gjennom sykkelby-satsinga gjekk denne avtalen. No når vi er blitt part i starta med systematisk teljing av sykkeltra- byvekstavtalen vil fleire av satsingane som fikk. Det bør også vera ei målsetting å utvide Sykkelbygruppa jobbar med kunne vera

46 aktuelle å spela inn i handlingsprogrammet sett syn, men også gjera det enklare for alle til Miljøløftet (styringsorganet for byvekst­ innbyggjarar å orientera seg. avtalen). Ei kartlegging av universell utforming av uteområda på Straume hausten 2019 syner Samfunnet er i varierande grad tilrettelagt at det er varierande grad av tilrettelegging med universell utforming for rørsle- og synshemma. Mange stader «Leaving no one behind» er eit av hovud- ber det preg av å vera midlertidige løys­ prinsippa til berekraftsmåla, og handlar om ingar og gammal infrastruktur. På desse at ingen grupper skal etterlatast på vegen plassane er fortauskantar for høge til at ein mot eit berekraftig samfunn. Samfunnet rullestol lett kan ferdast, og det er mykje skal vera sosialt rettferdig og inkluderande, inn- og utkøyrsler som har blanda trafikk. uavhengig av faktorar som økonomi, kjønn, Det kan vera utfordrande for både personar alder, funksjonsevne m.m. i rullestol og personar med synshemming. I regjeringa sin handlingsplan for universell Alt i alt er det nokre gode løysingar, som til utforming 2015-2019 vert det vist til at uni- dømes rundt lokalmedisinsk senter, og elles versell utforming bidreg til sosial berekraft eit stort forbetringspotensiale i sentrum. gjennom å gje fleire tilgang til utdanning, Mykje vert forbetra med nytt Sotrasamband arbeid, bustadar og transport. og opprusting av sentrumsgatene, men ein Eit viktig poeng med universell utforming bør sjå på løysingar som kan betre tilgjenge er at det er naudsynt for nokon, men bra på dei viktigaste strekningane i påvente av for alle. Med det meinast det at universell at desse varige tiltaka er på plass. utforming av teknisk og sosial infrastruktur Kommunen har moglegheit til å fremja uni- er heilt naudsynt for at til dømes eldre og versell utforming gjennom fleire verkemid- menneske med nedsett funksjonsevne skal del, blant anna gjennom å gjera universell kunna delta i samfunnet, og nyttiggjera seg utforming til ein premiss for all planlegging. av ulike tilbod. Samstundes vil universell ut- Innkjøp og offentleg anskaffing er også -vik forming vera eit gode for alle innbyggjarar, tige verkemidlar for å setja universell utfor- uavhengig av funksjonsnivå. Eksempelvis ming på agendaen. vil innbyggjarar med barnevogn nyta godt av bygningar og vegar som er tilrettelagt for menneske i rullestol. Vidare vil tydeleg merking og skilting i og utanfor bygningar vera heilt naudsynt for menneske med ned-

47 Kjemisk miljø og støy påverkar helsa til skap og rutinar knytt til m.a. forureining, støy, befolkninga. risiko og samfunnssikkerheit. Aktørane er pålagt av m.a. petroleumstilsynet og direkt­ Støy, luftforureining og usynlege farar som oratet for samfunnssikkerheit og beredskap radon, asbest og inneklima kan ha negativ å halde eit høgt nivå for helse, miljø og sik- påverknad på livskvalitet og helse. Fly og kerheit. Tiltak og etableringar er i stor grad helikopter er støykjelder som ein veit på­ styrt etter petroleumslova og energilova. verkar ein del innbyggjarar i kommunen vår, Desse næringane er viktige for kommunen, og er den støykjelda som får størst merk- men stiller også krav til at kommunen har semd. Tilsvarande er vegstøy ein negativ god dialog med næringane for å sikre sam- faktor for dei som bur og oppheld seg tett ordning og kjennskap til utfordringsbiletet. på hovudvegnettet. Elles syner kar­tlegginga at det er lite kunnskap om lokal støy frå Verksemdene i næringsparkane på Ågotnes andre kjelder. og i Knarrvika driv i stor grad med konse­ sjonar frå Fylkesmannen i Vestland eller Vegtrafikk er den viktigaste kjelda til lokal Miljødirektoratet, og vert følgt opp av desse luftforureining, og konsentrasjonane av luft- med omsyn til utslepp, støy og liknande. forureining er venta å vera størst rundt dei Næringsparkane er også pålagt samord- mest trafikkerte vegane. Øygarden kommu- ningsplikt med omsyn til helse, miljø og ne har ikkje systematisk oversyn over luft- tryggleik. Bebuarane kring desse nærings- kvaliteten i kommunen. parkane har ved fleire høve klaga på støy og lukt, og kommunen har jamleg dialog med Fortetting og urbanisering kan skapa utfor- fylkesmannen om dette. dringar knytt til både støy og luftforureining, særleg når bustader skal etablerast i områ- de nær hovudvegnettet og kollektivknute- punkt.

Dei store næringsområda som til dømes Sture og Naturgassparken nord i kom­ munen, har som hovudregel eigen bered-

Straume Foto: Kjell Andersland 48 Vedtekne planar i Øygarden som kan møta utfordringar knytt til berekraftsmål #11;

Arealdelen til kommuneplanane i Fjell, Sund og Øygarden er styringsdokumenta for areal­ bruken i kommunen. Samordna areal- og transportplanlegging og bustadutvikling er viktige premissar for arealbruken. I tillegg finst vedtekne kommunedelplanar og om- rådereguleringar som går meir i detaljar på sentrumsutviklinga på Straume, Bildøyna, Ågotnes, Rongøy og i Skogsskiftet. Også samfunnsdelen til kommuneplanen i tidle- gare Øygarden og kommunedelplanen for bustadutvikling i Fjell peikar ut overordna arealstrategiar som fremjar god samanheng mellom bustadbygging og innbyggjarane sin tilgang på teneste-/fritidstilbod og sosial/ fysisk infrastruktur. Kommune-ROS felles for Øygarden kommune har kartlagt risikobiletet, relevant for fleire av utfordringane som er trekt fram her.

Hjeltefjorden Arena, Rong Foto: Kjell Andersland 49  Mål 16 Fred og rettfer- ­avhengig av partnaren. Mindre tilgang på digheit sosial støtte og nettverk er også ei årsak til at det kan vera vanskeleg å bryta ut.

Det er fleire ungdomar i Øygarden kom­ Det er frykteleg ubehageleg å mune som ikkje har tilgang på sosial støtte melda vald og overgrep. Me sam­ arbeider med barneverntenesta, I Øygarden kommune finst det fleire inn­ Det sosiale miljøet og nettverket har bety- men terskelen for å melde vald og byggjarar som opplever vald og mishand­ ding for helsa vår, og mangel på sosial støtte overgrep er høg, og mange går tru­ ling kan medføra fysiske og psykiske lidingar. I leg under radaren. Det er vanskeleg Øygarden kommune er det fleire ungdomar når det ikkje er vårt fagfelt. Samanlikna med landet og fylket er det som opplever einsemd samanlikna med lan- ­færre anmelde tilfelle av vald og mishand- det og fylket. Samtidig har ein sett ein auke - Innspel frå tenesta ling i Øygarden kommune. Samstundes i mobbing på vidaregåande skule i perioden melder tenestene i kommunen at dei opp­ 2016-2017, medan trenden er motsett for lever ein auke i personar som oppsøker resten av landet. hjelp på grunn av vald og mishandling. Det er truleg store mørketal knytt til kor ­mange På gruppenivå er det systematiske forskjellar­ som opplever dette. For dei det gjeld, kan i kven som opplever manglande sosial «Det er lett å bli inkludert i feil miljø konsekvensane vera store. Risikoen er større ­støtte, og manglande trivsel på skule. Barn om ein føler seg utanfor» for at ein fell utanfor utdanningsløp og av foreldre med låg sosioøkonomisk bak- arbeidsliv, og psykiske plagar som angst, grunn har større risiko for å oppleva man- - Ungdomskuleelev depresjon eller posttraumatisk stressliding gel på nettverk og støtte, og dermed også er vanleg. Vald og mishandling kan i verste ­større risiko for å falle ut av utdanningsløpet. fall føra til dødsfall. Ein slik systematisk forskjell er særskilt pro- blematisk då barn ikkje har moglegheiter til Tenestene ser den sosiale gradienten også å påverka sosioøkonomisk bakgrunn. når det gjeld vald og mishandling. Personar med låg utdanning kan ha vanskar med å bryta ut av eit forhold med vald. Låg ut- danning kan føra til at ein blir økonomisk

50 Eit utval relevante planar som kan møta utfordringane knytt til bere- kraftsmål 16;

Kommunedelplanar √ Skule og utdanningsplan 2011-2014, kommunedelplan Fjell

Temaplanar, handlingsplanar og strategiar √ Handlingsplan for vald i nære ­relasjonar, 2012-2015, Sund √ Handlingsplan for betre samordning mellom tenestene i høve til å avdekkje og hjelpa barn i akutte omsorgs­ situasjonar 2018, Fjell √ Helsetenester for flyktningar og asylsøkjarar 2010, Fjell

Kjelde: Elevundersøkinga Foto: Colourbox 51 Demokrati bidra til at innbyggarar frå ulik bakgrunn og samfunnslag får likeverdige moglegheiter til Informasjon om valdeltakinga i ein kom­ å gje innspel og påverka politiske prioriter­ mune seier noko om sosial deltaking og ingar og vedtak. enga­sjement, samt om stoda til dei demo- kratiske verdiane i lokalsamfunnet. Resultat Medborgarskap er også nytta som omgrep frå både tidlegare stortingsval og kom­ for å beskriva at befolkninga aktivt får ­delta muneval syner at det er lokale variasjonar i i samfunnsutviklinga, engasjerer seg og valdeltaking. Tidlegare Øygarden kommune bidra til å finna løysningar på dei utfordrin- har vesentleg høgare valdeltaking enn lan- gane eit nabolag, lokalmiljø eller felles­ det og fylket, medan gamle Sund og Øygar- skapet står overfor. Deltakande demokrati den kommune har lågare valdeltaking. har sam­skaping og eigarskap som mål, og er kjenne­teikna av prosesser der offentlege, Kommunestyret i Øygarden har høgt tal private og frivillige partar inngår eit likever- menn (over 70 prosent), få innvandrarar og dig samarbeid for å løysa samfunnsflokar og ein låg del medlemmane under 30 år. Dei utfordringar på nye måtar. Ideen om deltak­ folkevalde utgjer såleis ikkje eit tverrsnitt av ande demokrati ligg såleis tett på bere­ befolkninga. kraftsmål 17, som set fokus på meir sam­ arbeid og partnarskapsløysingar. Samansettinga i kommunestyret er eit uttrykk for såkalla representativt demokrati. Øygarden kommune har mange aktive gren- Denne demokratiforma kan supplerast med delag, nærmiljøutval, frivillige lag og orga- direkte demokrati, eller deltakande demo- nisasjonar som vert invitert inn i ­ulike typar krati. Bruk av deltakande demokrati føreset plan- og utviklingsarbeid. Asker kommune, ein villa og aktiv politikk, der ein systematisk som i mange samanhengar vert nytta som byggjer opp strukturar, rutinar og kultur for føregangskommune når det gjeld integre- innbyggjardeltaking. Eit viktig kjenneteikn er ring av berekraftsmål, har syste­matisert at innbyggjarane gjennom ulike medverk­ ideen om deltakande demokrati ved å eta- nadsmetodar deltek i utviklingsprosessar blera lokalsamfunnsutval. Utvala får tildelt utanom dei ordinære politiske strukturane oppgåver, og vert invitert til å komma med av folkevalde. Slik deltaking har som mål å innspel til alle kommunale tenesteområde,

Ordførar Tom Georg Indrevik Varaordførar Torill Selsvold Nyborg Foto: Kjell Andersland 52 Deltakande demokrati i praksis: i kommuneplanprosessar, i arbeidet med handlingsprogram og i utvikling av alle Innafor ramma av representativt Døme frå Norge, som Asker og relevante sektor- og temaplanar. Lokalsam- demokrati kan ein delegere initiativ- Fredrikstad, praktiserer ei ordning funnsutvala får også tildelt midlar som skal og uttalerett og/eller myndigheit med nærmiljøutval. Kommunane sikra lokalt handlingsrom og engasjement i saker som angår lokalsamfunna. støttar utvala med nødvendige rundt tiltak som bidrar til identitetsskaping Evaluering av slike nærdemokrati- administrative funksjonar, ein dedi- og lokalsamfunnsutvikling. Også kommunar ordningar viser at dette bidrar til ei kert personalressurs og møteroms- som Fredrikstad, Øvre Eiker og Sandefjord innbyggjarnær lokalsamfunnsutvik- fasilitetar. Lokalsamfunnsutvala vert har etablert lokalsamfunnsutval for å sti- ling, større lokalt engasjement, stør- også tildelt midlar (frå 50 000 til 500 mulera til auka deltaking og utviklingskraft i re deltaking, byggjer lokal identitet 000 kr) som skal sikra lokalt hand- saker som angår lokalsamfunna. og auka samkjensla i arbeidet med lingsrom og engasjement rundt å utvikla trygge lokalsamfunn. tiltak som bidrar til stadidentitet og Slike nærdemokratiske ordningar kan bidra lokalsamfunnsutvikling. til auka grad av samarbeid, samskaping, I samband med kommunesaman- styrka medborgarskap og samfunnsdeltak­ slåingar prøver alle dei nordiske Eksempelkommunane har utar- ing. Større innbyggarmedverknad og aktiv ­landa ut ulike former for nær­ beidd eige reglement for val av stadutvikling skapar inkluderande, helse- demokratiske ordningar. Dei fleste repre­sentantar til lokalsamfunns­ fremmande og trygge lokalsamfunn. Gode omfattar utval som representerer utvala , og utvala si mynde og og kjente strukturar for deltakande demo- spesifikke geografiske områder i nødvendige rapporteringsrutinar. krati kan såleis styrka både enkeltmen­ kommunen. I Danmark t.d. har ein På generelt grunnlag har utvala brei neske, grupper og lokalsamfunna. God etablert oppgåveutval, der målset- representasjon og vert invitert til å kjennskap til lokale forhold og innbyg- tinga er å byggja bru mellom inn- gje innspel til alle tenesteområda garane sine interesser vil også styrka det byggjarar og lokalpolitikarar. i kommunen, til planprosessar og representative demokratiet og politikarane årshjulprosessar knytt til t.d. kom- sitt grunnlag for gode kunnskapsbaserte munane sitt handlingsprogram. vedtak.

53 ØKONOMISK BEREKRAFT

Den økonomiske dimensjonen av bere­ Mål 8 Anstendig arbeid kraftig utvikling handlar om å sikra økono- og økonomisk Eit utval relevante planar som kan misk tryggleik for menneske og samfunn. Aukande økonomiske forskjellar kan med­ vekst møta utfordringane knytt til bere- føra risiko for konflikt og opprør, og kan også kraftsmål 8; redusera tilliten i samfunnet – både mellom menneske og til myndigheiter. Ei jamn for- Kommuneplanar deling av ressursar og trygg tilgang til gode √ Samfunnsdel av kommune­ offentlege tenester er viktige føresetnadar Sysselsetting er ein viktig faktor i sam­funnet. planen, Sund for eit fredeleg og rettferdig samfunn. Sjølv Å vera i arbeid er av stor verdi både for indi- √ Samfunnsdelen av kommune­ om ein ser ein auke i økonomiske ulikskap videt og for samfunnet elles. For den enkelte planen, Øygarden også i Noreg, er forskjellane likevel mindre arbeidstakar er økonomisk tryggleik ein føre- √ Arealdelen til kommuneplanen i her enn i dei fleste andre land. Relativt små setnad for å leva eit godt liv. For næringslivet Fjell, Sund og Øygarden forskjellar er positivt for økonomisk vekst, er arbeidstakarar viktige ressursar i arbeidet innovasjon og politisk stabilitet. med å skapa verdiar og å driva fram nyskap­ Kommunedelplanar Økonomisk vekst er viktig for å skapa nye ingar og innovasjon. √ Samfunnsdel av kommune­ arbeidsplassar, og for å sikra skatteinntekter planen, Sund som kan dekka velferdstenester som skular I Staten sine forventningar til kommunal √ Samfunnsdelen av kommune­ og sjukehus. Veksten må vera berekraftig, og regional planlegging 2019-2023 legg planen, Øygarden slik at ressursane i verda ikkje vert øydelagt. regjeringa mellom anna vekt på at kom­ √ Arealdelen til kommuneplanen i Ved å bruka energi som ikkje forureinar og munen må legga til rette for produksjon Fjell, Sund og Øygarden finna nye og smartare måtar å løysa utfor- i eit grønt og berekraftig næringsliv, og dringar på, kan ein oppnå grønare økono- vekst i syssel­setjing. Gjennom å legga til Temaplanar, handlingsplanar og misk vekst. rette gode rammer for næringslivet kan strategiar I arbeidet med kunnskapsgrunnlaget har ein kom­munen stimulera til vekst og utvik- √ Strategisk næringsplan for Fjell samla fire av berekraftsmåla under økono- ling. Mange kommunar har som mål å vera 2004-2007 misk berekraft; aktive samfunns­utviklarar. For å lykkast i √ Landbruksplan Sund og Øygar- • Mål 8 Anstendig arbeid og økonomisk dette må kom­munen evna å kopla saman den vekst ulike sektor­område, og ha eit heilskapleg • Mål 9 Innovasjon og infrastruktur og langsiktig grep på arbeidet. Samstundes • Mål 10 Mindre ulikskap fordrar dette samskaping og evne til aktivt • Mål 12 Berekraftig forbruk og produksjon å spela på lag med innbyggjarar og lokalt næringsliv.

54 I 2017 føretok Telemarksforsking ei gjen- Arbeidsmarknaden i Øygarden er sårbar for nomgang av næringsutviklinga sin plass svingingar i kommunale planar i Fjell, Os, Lindås og Meland (Byregionprogrammet). Ein av Dei fleste kommunar, inklusive Øygarden, hovudkonklusjonane var at kommunane i har ambisjon om å veksa. Ei analyse av større grad har teke rolla som tilretteleggjar næringsutviklinga i Fjell i perioden mellom av areal for forventa vekst i næringslivet, 2000 og 2015 syner at den relative veksten enn aktivt å stimulera til vekst. Tilretteleg- i tal arbeidsplassar fram til 2015 var svært gjarrolla fungera godt så lenge næringslivet høg, både i privat og offentleg sektor. Dette vekst, men når den nasjonale og regionale gjaldt også for Sund og Øygarden (Tele- veksten stoppar opp, er det behov for meir marksforsking). Veksten var særleg høg i aktive næringsstrategiar. Ei aktiv nærings­ privat sektor, der t.d. Fjell kommune auka utviklarrolle vil krevja god kommunikasjon tal arbeidsplassar med 84 prosent meir enn og tillit mellom kommune og næringsliv, landssnittet. slik at tiltaka verkar mobiliserande. Dette krev igjen at kommunen skapar og fasilitetar Frå 2015 til 2018 har det vore ein svak ned- møte­plassar med god dialog mellom kom- gang i tal arbeidsplassar i nye Øygarden mune, næringsliv og potensielle etablerarar. kommune (1 prosent). Dette skuldas hovud- sakleg konjunkturnedgang i olje-/gassnæ- Pr. dato har Øygarden ikkje sett av eigne ringane og relatert industri. administrative ressursar til å arbeide med strategisk næringsutvikling, men det pågår Dei tre tidlegare kommunane opplevde ei ein prosess for å oppretta eit eige nærings- dramatisk auke i arbeidsløysa i etterkant av utviklingsselskap (kommunalt føretak). I den oljekrisa. Det var særleg unge menn un- krisa som arbeidsmarknaden står i no, vil der 30 år som vart ramma. Arbeids­plassar det vera stort behov for kommunen som i olje/gassnæringa utgjer ein stor del av pådrivar til strategisk samarbeid med næ- arbeidsplassane totalt i kommunen. Av tid- ringslivet. legare erfaring veit ein at dette er ei næring som er utsett for svingingar. Ei overvekt av arbeidsplassar innanfor desse områda, ­representerer ei klar sårbarheit for Øygarden.

CCB, Ågotnes Foto: Kjell Andersland 55 Ei undersøking gjennomført av Menon i Figur: Næringsfordelt verdiskaping i Fjell mellom 2004-2012 2015 viser at dei petromaritime næringane i tidlegare Fjell kommune har stått for 65 pro- sent av verdiskapinga. Bygg- og anlegg har stått for ti prosent, og anna næring, inklusive handel, for 25 prosent av verdiskapinga i kommunen. I tidlegare Fjell, men også nye Øygarden, er verdiskapinga og dermed inn- byggjarane si økonomiske velferds­utvikling, svært sårbar for konjunktursvingingar. T.d. viser Telemarksforsking si undersøking at Fjell vart mindre attraktiv for næringslivet frå 2015, og at fallande attraktivitet i hovud- kjelde Menon-rapport 11/2015 sak er knytt til strukturendringar og tap av arbeidsplassar i oljenæringane.

Det at næringsstrukturen i Øygarden kom- mune er prega av mykje industri og trans- port utgjer også ein auka fare for ulykker. I felles kommune-Ros som vart utarbeida for dei tre tidlegare kommunane i 2018, er stor industriulykke trekt fram som ein trussel.

Kjelde: Statistikk i vest.

56 Høge kompetansekrav i arbeidsmarknaden Målet om full og produktiv sysselsetting er bidrar til utanforskap for utsette grupper relevant både nasjonalt og lokalt. Demo­ grafiske endringar med eldre som lev Utdanningsnivået i kommunen er lågare lengre, samtidig som fleire unge fell utanfor enn i resten av landet, men krava til kom- arbeidslivet krev handling. Dersom ein skal petanse i arbeidslivet er høgare enn tidle- sikra ei berekraftig utvikling må flest mog- gare, og det er vanskelegare å få seg jobb leg ha tilgang til anstendig arbeid, og slik utan fullført utdanning. Vaksne utan fullført sett verta viktige bidragsytarar i samfunnet. utdanning er spesielt sårbare. Kommunane har eit særleg samfunnsansvar Personar som er arbeidsledige er ei utsett som offentleg aktør til å bruka sine verke- gruppe, både økonomisk, sosialt og helse- midlar for å bidra til berekraftig utvikling, messig. Det å stå utanfor arbeidslivet kan eksempelvis gjennom å stilla krav til lær- medføra dårleg psykisk helse og mindre lingplassar, universell utforming og inklu- sunne levevanar enn personar som er i derande arbeidsliv gjennom anskaffings­ arbeid. Talet på ungdommar i Øygarden prosessar. Kommunen bør også gå føre kommune som ikkje er arbeid, under opp- med eit godt eksempel når det gjeld å læring eller utdanning er varierande, men jobba for heiltidskultur. hausten 2019 rapporterte tenestene om at dette gjaldt mellom 35 og 40 ungdommar i Vedtekne planar i Øygarden som kan møta Fjell kommune. Kommunen har over tid hatt utfordringar knytt til berekraftsmål 8; høgare fråfallsprosent enn landet og fylket, sjølv om denne har betra seg dei siste åra Arealdelen til kommuneplanane i Fjell, Sund etter målretta innsats. og Øygarden skal sikra tilstrekkeleg ­areal til næringsformål; både på kort og lang Øygarden kommune har fleire uføretrygda, sikt. Areal til handel vert ivareteke gjennom og fleire sosialhjelpsmottakarar enn i fylket kommunedelplanar og planar for sentrum- og landet elles. Delen av alderspensjonistar sutvikling på Straume, Bildøyna, Ågotnes, er aukande, noko som heng saman med Skogsskiftet og Rong . Per dag dato finst det aukande del eldre. Samstundes er det lite ferdigregulerte planar for næring og handel auke i delen unge alderspensjonistar (62-66 som ikkje er tekne i bruk. år), noko som kan tyda på at folk står lenger i arbeid før dei pensjonerer seg. Foto: Colourbox 57 Sosial omsorg er viktig for meg for at Mål 9 Innovasjon og in- svaret på transportbehovet i framtida. Nye eg skal trivast (…). Eg er i dag avhengig frastruktur og innovative løysingar må til for å løysa av privat skyss for at eg skal kome behovet for mobilitet utan at det går ut over meg på arrangement i kommunen. Det omsynet til klima og miljø. Kartlegging av burde vore ein buss som kunne køyrd potensiale for å hente ut større effekt av i nærområda for å henta deltakarar til eksist­erande tiltak gjennom betre tverrfag- ulike aktivitetar. Demografiske endringar krev at ein tenker leg samhandling blir også avgjerande. Sam- nytt handling vil her gjera seg gjeldande både - Innspel frå heimebuande internt i kommunen som organisasjon og eldre Aukande sentralisering og endringar i eksternt med regionale samarbeidspartar. ­alders- og familiesamansetting er ­faktorar som mellom anna påverkar transport­ Aukande del eldre og færre hender i arbeid behovet i kommunen. Tilgang til sosiale utfordrar berekraftig velferd Eit utval relevante planar som kan møteplassar og moglegheita til å skapa og møta utfordringane knytt til bere- oppretthalda sosiale relasjonar er viktig for Delen eldre er aukande, og fram mot 2040 kraftsmål 9; folkehelsa, og i samtale med innbyggjarar er det venta at talet på eldre over 80 år blir blir dette trekt fram som svært viktig for å tre gongar så høgt som i dag. Ein stor del Kommunedelplanar kunne leva eit godt liv. Korleis kommunen eldre over 80 år har behov for tenester, og √ Kommunedelplan for Trafikk­ legg til rette for transport og kommunikasjon behovet for arbeidskraft som yter tenester til sikring 2017-2020 Fjell kan påverka i kva grad innbyggjarane har denne gruppa er venta å auka. Samstundes √ Kommunedelplan for Trafikk­ tilgang på både sosiale relasjonar og offent- er det ikkje venta ei like stor auke i talet på sikring 2015-2025, Sund lege godar og ressursar. Transportbehov unge framover. √ Kommunedelplan for Trafikk­ og mangel på tilgang til offentleg transport sikring 2019-2022, Øygarden har blitt trekt fram som ein gjennom­gåande Einsemd blant eldre er ei utfordring for √ Kommunedelplan Energi- og utfordring i fleire av tenesteområda, og i folke­helsa. Når kommunen opplever ein klimaplan 2011-2016, Øygarden samtale med innbyggjarar. auke i tal eldre i befolkninga, samstundes som at fleire fortel at dei har utfordringar Temaplanar, handlingsplanar og Samstundes kan ein sjå at vegtrafikk i stor med å koma seg ut for å møta familie og strategiar grad bidrar til klimagassutslepp, lokal luft- vener, utfordrar dette både sosial og økono- √ Sykkelstrategi 2015-2018, Fjell forureining og støy, og meir av det same ein misk berekraft for kommunen. Slike sam- √ Handlingsplan for energi, miljø og har i dag er ikkje nødvendigvis det beste funnsflokar krev samskaping og innovasjon klima 2018-2020, Fjell

58 frå fleire aktørar – både offentlege, nærings- Vedtekne planar i Øygarden som kan møta livet og sivilsamfunnet. Korleis kan ein ta utfordringar knytt til berekraftsmål 9; i bruk innovasjon og teknologi for å møta desse utfordringane? Kva moglegheiter Arealdelen til kommuneplanen i Fjell, Sund finst det, og korleis kan ein leggja til rette og Øygarden er viktige styringsdokument for eit meir aldersvenleg samfunn der eldre for å sikra eit berekraftig utbyggings­ vert sjølvstendige, aktive og trygge innbyg­ mønster. Gjennom samordna areal- og gjarar? Innanfor omsorg er det ­jobba over transportplanlegging er målet betre bu- og tid for å møta denne utfordringa, blant anna bumiljø, betre tilgang på tenester, færre gjennom aktiv bruk av velferds­teknologi. bilreiser og reduserte klimautslepp. Sam- Både institusjonar som Øygarden lokalme- lokalisering av formål, til dømes ved at disinske senter, samt heimetenesta, nyttar bustadområde ligg tett på arbeidsplassar, seg av velferdsteknologi for å levera gode skule, handel og fritidsaktivitetar, bidreg til tenester til innbyggjarane. Bruk av velferds­ redusert behov for bil- og kollektivtransport teknologi bidrar til at velferdstenester kan og fremmar sykkel og gange. driftast på ein effektiv måte, òg til auka pasientsikkerheit. Eksempelvis kan ein føre- Spreidd utbyggingsmønster, saman med byggja fall ved ulike sensorar og lysstyring, stor vekst, gjer det vanskeleg å sikra kva- samt sikra rask varsling ved eventuelle fall. litetar i bustadområda. Til dømes vert det Digitalisering av medisinutlevering vil også kostbart å etablera sosial og fysisk infra- redusera faren for menneskelege feil og struktur, transport og liknande ved spreidd bidra til auka pasientsikkerheit. utbyggingsmønster.

Arbeidet med sykkelstrategi i tidlegare Fjell kommune gir grunnlag for prioritering og planlegging av tiltak for å betra tilhøva for syklande. Eit viktig mål er at fleire skal velja sykkel framfor bil. Dette er også viktig av omsyn til trafikksikkerheit, bukvalitet og folkehelse

Foto: Colourbox 59 Me har ofte fokus på emosjonell om­ Mål 10 Mindre ulikskap ­Øygarden er høg, er utdanningsnivået lågare sorg og grensesetting. Men me ser at enn lands- og fylkessnitt. Dette kan forklara dette er nesten umogleg å jobba med funn om utfordringar knytt til levevanar, som dersom folk ikkje har råd til mat, eller til dømes dårlegare kosthald, mindre fysisk dersom nokon ikkje har råd til bleie og aktivitet, høg førekomst av psykiske lidingar bytteklede. Eller om dei bur i ei rønne – og høg del med livsstilsjukdomar. då er det litt rart å snakka om emosjo­ nell støtte og foreldrestil. Helsa til innbyggjarane i Øygarden kommune Lågt utdanningsnivå i befolkninga i Øygar­ er ikkje rettferdig fordelt i befolkninga den bidrar til å oppretthalda sosial ulikskap - Innspel frå teneste

Gjennomsnittleg inntekt i Øygarden kom- For å sikra at innbyggjarane får tilgang til mune er høg samanlikna med fylket og inntekt og dermed også tilgang på god Eit utval relevante planar som kan landet, og ein finn også mindre økonomisk helse og livskvalitet er det avgjerande med møta utfordringane knytt til bere- ulikskap i vår kommune. Samstundes viser utdanning. Sjølv om Øygarden kommune kraftsmål 10; statistikken at innbyggjarane i Øygarden har har fleire med høg inntekt samanlikna med høgare gjeldsgrad, og føler seg fattigare landet og fylket, er utdanningsnivået lågare, Kommunedelplanar enn i resten av Hordaland. Høg gjeldsgrad også blant unge. Kommunen har ein utfor- √ Kommunedelplan for Trafikk­ kan utgjera ein risiko for mange hushald i dring knytt til fråfall i vidaregåande skule, sikring 2017-2020 Fjell eventuelle framtidige nedgangstider. Kom- samt mange uføre og sosialhjelpsmottakarar. √ Kommunedelplan for Trafikk­ munen har også ein større del uføre og sikring 2015-2025, Sund sosial­hjelpsmottakarar enn i landet elles. Sjølv om Noreg har eit samfunn som legg √ Kommunedelplan for Trafikk­ opp til sosial mobilitet gjennom blant anna sikring 2019-2022, Øygarden Utdanning og inntekt påverkar helse og gratis utdanning, er det framleis syste­ √ Kommunedelplan Energi- og helsevanar, og dannar ein sosial gradient i matiske forskjellar knytt til sosioøkonomisk klimaplan 2011-2016, Øygarden befolkninga. Jo høgare utdanning og/eller status. Ungdom som har foreldre med √ Kommunedelplan for bustad­ inntekt, jo betre helse. Denne samanhengen ­lågare utdanningsnivå har større risiko utvikling, 2013-2020, Fjell er godt kjent, og utjamning av sosiale helse­ for å droppa ut av vidaregåande skule. forskjellar har hatt tverrpolitisk forankring Folkehelse­kartlegginga i Øygarden kom­ Temaplanar, handlingsplanar og gjennom lang tid. mune syner at også i vår kommune kan strategiar ein sjå desse forskjellane. Barn frå låginn- √ Sykkelstrategi 2015-2018, Fjell Til trass for at inntekta i befolkninga i tektsfamiliar er overrepresenterte i gruppa √ Handlingsplan for energi, miljø og klima 2018-2020, Fjell

60 barn som har vanskar på skulen. Eit særleg interessant funn er at desse forskjellane vert observert allereie i barnehage.

Vedtekne planar i Øygarden som kan møta utfordringar knytt til berekraftsmål #10;

Utfordringane skissert ovafor heng tett saman med utfordringar knytt til utdanning. For å førebyggja utanforskap som følgje av fråfall i skule og lågt utdanningsnivå, treng ein gode utdanningsinstitusjonar som jobbar målretta for at ungdom skal full­ føra vidaregåande opplæring. Vidare er det naudsynt med samarbeid på tvers av ulike sektorar. Næringslivet vil til dømes ha god innsikt i kva for kompetanse arbeidsmark- naden treng no og i tida som kjem. Ein god dialog mellom utdanningsinstitusjon, kom- mune og næringsliv vil såleis kunna syta for at ein utdannar ungdom innanfor aktuelle fag som gjer at dei får seg arbeid etter full- ført utdanning. Dette viser også betydinga av å jobba saman, og at samskaping er ein premissleverandør for å nå FN sine bere- kraftsmål.

Foto: Colourbox 61 Mål 12 Berekraftig for- bruk og produk- sjon

Kommunen sin moglegheit til å fremja ­ansvarleg forbruk og produksjon

Berekraftsmål #12 handlar om å oppnå ei ivaretatt, kan kommunen til dømes både Eit utval relevante planar som kan berekraftig forvaltning og effektiv bruk av stilla klimakrav, sikra gode arbeidsforhold møta utfordringane knytt til bere- naturressursar. Eksempelvis handlar det om for leverandørar og underleverandørar, og kraftsmål 12; korleis hushaldingar handterer matavfall, stimulera til lærlingordningar ved å stilla krav og korleis kommunen gjennom innkjøp og til dette i anskaffingsprosessar. Kommuneplanar offentleg anskaffingar har moglegheit til å √ Arealdelen til kommuneplanen fremja berekraftig utvikling. Samstundes er Fjell, Sund og Øygarden det mangelfull informasjon på lokalt nivå omkring matsvinn og bevisstheit kring dette. Kommunedelplanar √ Kommunedelplan Energi- og ØYvar opplever ein auke i levering av farleg klimaplan 2011-2016, Øygarden avfall frå hushaldingar. Dette kan indikera ein større bevisstheit kring miljøpåverknad Temaplanar, handlingsplanar og og berekraftig utvikling i kommunen. strategiar √ Handlingsplan for energi, miljø og Kommunen har ein moglegheit til å fremja klima 2018-2020, Fjell berekraftig utvikling gjennom innkjøp og √ Temaplan for avfall 2017-2025 offentleg anskaffingar, der ein legg vekt på både sosial, miljømessig og økonomisk berekraft gjennom anbodsprosessar. For å sikra at kommunen sitt samfunnsansvar vert

62 Straume Panorama Foto: Kjell Andersland 63 ØKOLOGISK BEREKRAFT

Miljø- og klimadimensjonen handlar om Mål 6 Reint vatn og gode Eit utval relevante planar som kan samfunnet si evne til å ta vare på naturen og sanitærforhold møta utfordringane knytt til bere- klimaet som ein fornybar ressurs for men- kraftsmål 6; neske – både for dagens generasjon og for framtidige generasjonar. Klimagassutsleppa Kommuneplanar representerer i dag ein stor trussel mot be- √ Arealdelen til kommuneplanen rekraftig utvikling, og krev rask innsats for å Ikkje alle husstandar i Øygarden kommune Fjell, Sund og Øygarden unngå alvorlege klimaendringar som fører til har vatn av tilfredsstillande kvalitet naturkatastrofar, forvitring av næringsgrunn- Kommunedelplanar lag og øydelegging av økosystem. Dei offentlege vassverka i kommunen har √ Kommunedelplan for vassforsy- god vasskvalitet og leveringsstabilitet, men ning og avlaup/ vassmiljø 2011 – I arbeidet med kunnskapsgrunnlaget har ein ikkje alle innbyggjarane i kommunen har til- 2022, Fjell samla 5 av berekraftsmåla under økologisk gang til kommunalt vatn. Rundt seks prosent √ Kommunedelplan vassmiljø, berekraft; av befolkninga i tidlegare Fjell, fire prosent vassforsyning og avlaup, Sund i tidlegare Øygarden, og om lag 17 prosent • Mål 6 Reint vatn og gode sanitærforhold i tidlegare Sund er ikkje tilknytt offentleg Temaplanar, handlingsplanar og • Mål 7 Rein energi til alle vassverk. Private vassverk har til dømes ikkje strategiar • Mål 13 Stoppe klimaendringar dei same rutinane knytt til prøvetaking, som √ Hovudplan for vassforsyning, • Mål 14 Liv under vatn kan avdekka forureining i vatnet. Prøvar tatt Øygarden • Mål 15 Liv på land av private brønnar og liknande viser ofte at √ Hovudplan for avlaup Øygarden vatnet ikkje er av tilfredsstillande kvalitet, og √ VA-norm har ofte høgt innhald av bakteriar. √ Kontrollplan for vass- og avlaups­ anlegg større enn 50 PE, Fjell Forureining, dumping av avfall, utslepp av √ Regional vassplan Fjell farlege kjemikaliar og material kan utgjera √ Avfallsplan for småbåthamnar i ein trugsel for vasskvaliteten. Det er difor Fjell viktig å verna om areala rundt nedslagsfelta til drikkevasskjeldene i kommunen. Røyr­ systemet i kommunen er høvesvis nytt og av god kvalitet, men på grunn av høgde- forskjellar i landskapet som fører til trykk-

64 forskjell, er røyra noko utsett for lekkasjar. sørover. For drikkevasskjelda Kørelen er det ØyVAR jobbar kontinuerleg med å tetta gjennom ROS-arbeid avdekka at særskilt lekkasjar som oppstår i vassrøyr, både for vegstrekninga «Tveitasvingane» utgjer ei å unngå forureining av drikkevatnet, men fare for drikkevasskjelda. Dette fordi tung- også for å unngå å sløsa med vassressursar. transport med kjemikalielast passerer her, i I følgje ØyVAR ligg Øygarden kommune tillegg til all personbiltrafikk til Sund - vest. blant dei beste kommunane i landet når det ROS-analysen har også vist at terskel mot gjeld lekkasjetap, men seier sjølv at dette er sjøvatn er svært låg på eit kritisk punkt i noko som må ha høgt fokus framover også. vest, og at drikkevasskjelda potensielt kan øydeleggjast ved havnivåstigning om ikkje Øygarden kommune har ikkje god nok avhjelpande tiltak vert sett inn. sikker­heit i vassforsyninga ØyVAR er i gang med ROS for heile kom­ I utgangspunktet skal kommunen ha dobbel munen med tanke på sikkerheit i vass­ vassforsyning, dersom eit vassverk fell ut. forsyninga, der dei mellom anna ser på Slik situasjonen er i dag tilfredsstiller ikkje kjelde- og overføringskapasitet, kvaliteten kommunen krava i drikkevassforskrifta til på kjelda og drikkevatnet, tiltak for sikker sikkerheit i vassforsyninga. Totalt er det i vasslevering, redundans/dersom eit vass- den nye kommunen fem vassverk, (Kørelen, verk går ut, kritisk infrastruktur, sårbare Bildevatn, Fjæreide, Blomvåg og Alvheim). abonnentar, og tilhøve til kommunedel­ Fire av desse vil kunne levere nok vatn planar og reguleringsplanar. Sikring av dersom eit av dei andre vassverka går ut av vassforsyninga vil vera ei viktig oppgåve å produksjon. Mellom tidlegare Sund og Fjell prioritera framover. er det per i dag ikkje noko forbindelse, og i den nordre delen av Øygarden kommu- ne er det for dårleg overføringskapasitet. Dermed blir ikkje produksjonskapasiteten til dei einskilde vassverka fullt utnytta. Dei to største vasskjeldene (Kørelen lengst sør og Alvheim lengst nord) manglar forsy- ningsmoglegheiter høvesvis nordover og

Fjellsvassdraget Foto: Kjell Andersland 65 Mål 7 Rein energi til alle stillingsprosess. I det vidare arbeidet med planstrategi og samfunnsplan vil det vera behov for å utgreia lokale forhold.

I Handlingsplan for energi, miljø og klima 2018-2020 (Fjell) vert det vist til at energ­ Rein energi for alle fordrar eit næringsliv i ieffektivisering er det enklaste og rimelegaste omstilling klimatiltaket for å kutta utslepp av klima- gassar. Energieffektivisering i bygg bidreg til På globalt nivå aukar energiforbruket, sam- å redusera behovet for ny kraftproduksjon stundes som delen av fornybar energi går og erstattar ofte forureinande energikjelder. opp. Det er særleg innanfor elektrisitets­ Betre styring og tilpassing av energiforbruk sektoren at veksten i fornybar energi skjer, gjennom til dømes sentrale driftskontroll­ og då i hovudsak basert på sol- og vindkraft. anlegg (SD-anlegg), kan vera eit viktig tiltak FN viser til at elektrisitet utgjer om lag 20 for å få til energieffektivisering. Kommune­ prosent av energiforbruket globalt sett, delplanen for tidlegare Øygarden peikar på medan dei resterande 80 prosent er knytt tilsvarande strategi. til varmeproduksjon og transport. Dette er sektorar som i stor grad er dominert av fossil Vedtekne planar i Øygarden som kan møta energi, og det er særleg her det må skje ein utfordringar knytt til berekraftsmål 7; endring dersom ein globalt sett skal oppnå ei berekraftig utvikling. Kommunen har ingen særskilte planar som omhandlar omstilling av næringslivet i Fjell. I Noreg har innbyggjarane både trygg og Handlingsplanen for energi, miljø og klima universell tilgang til moderne energi, og i tidlegare Fjell og Øygarden, peikar blant Noreg er det einaste landet i EØS-området anna på moglegheitene kommunane har til som er netto-eksportør av energi. I rappor- å setta rein energi på agendaen, eksempel­ teringa på berekraftsmåla i 2019 vert det vis gjennom anbodsrundar og/eller ved difor vist til at om lag alle måla innanfor rein byggje- og rehabiliteringsprosjekt. energi er oppfylt i Noreg. Når det gjeld rein energi knytt til eigne kom- I Øygarden kommune har ein mykje olje- og munale bygg er klimaplanar naturleg nok gassrelatert næring, og næringslivet er i om- relevante planar. Ved Ekrhovda Foto: Kjell Andersland 66 Mål 13 Stoppe klima­ Klimaendringar trugar også folkehelsa ved endringane auke risiko for naturkatastrofar. Dei siste åra har Noreg opplevd fleire flaum- og rasepisodar som har medført både skade og død. Ein tørke medfører også auka risiko for brann, som ein nyleg har sett i Australia. Store naturkatastrofar er både ein direkte trussel for liv og helse ved at menneske vert Eit utval relevante planar som kan Befolkninga i Noreg har generelt god skada eller døyr ved flaum, ras og brann. møta utfordringane knytt til bere- ­helse, og kan slik sett seiast å vera relativt Samstundes utgjer det ein indirekte fare kraftsmål 13; godt rusta for å takla verknader av klima­ ved at verdifull matjord og skogareal går endringar. Likevel vert folkehelsa i stor grad tapt. Kommuneplanar påverka av klimaendringar, der ein ser at √ Arealdelen til kommuneplanen meir nedbør, hetebølgjer og tørkeperiodar Sund, Fjell og tidlegare Øygarden fekk i Fjell, Sund og Øygarden får betydning for helsa vår. 2018 utarbeida ein felles kommune-ROS, som tek for seg risikoen for at ulike hen- Kommunedelplanar Ein auke i temperatur og nedbør kan gje dingar skal skje. Når det gjeld risikofaktorar √  Kommunedelplan Energi- og fleire konsekvensar for helsa både på glo- som kan påverka liv og helse er ein del av klimaplan 2011-2016, Øygarden balt og nasjonalt nivå. På globalt nivå kan dei viktigaste risikofaktorane knytt til vêrfor- ein få ein auke i smitteberarar og sjukdomar hold. Temaplanar, handlingsplanar og som kjem frå infisert mat og vatn. Også i strategiar Noreg kan sjukdomar som ein tidlegare har Med bakgrunn i klimaframskrivingar er det √ Handlingsplan for energi, miljø og hatt få eller ingen tilfelle av verta vanlegare. auka nedbør og hyppigare og kraftigare klima 2018-2020, Fjell Samstundes kan allereie kjente skadedyr ­periodar med styrtregn som peikar seg ut √ Overvassnorm som flått få større utbreiing. Eit meir fuktig som ei særskilt utfordring for Øygarden klima, saman med auke i CO2 utslepp, kan kommune. Fjell kommune har kartlagt gje luftvegs- og allergiplager for mange. Ein utbygde område og område som ligg med kan også risikere auke i miljøgifter i fisk og arealformål bustad, med tanke på om dei er skalldyr som eit resultat av smeltande is i utsett for flaum og overvassproblematikk. Arktis. Kartlegginga peikar på behovet for å gjera problematikken kjend. Ansvaret for opp-

67 følging er delt og ligg både på offentlege utsleppstunge næringar (olje, gass). Det er og private partar. På dette området er det mykje pendling ut av kommunen, og gene- behov for å styrke kunnskapen i dei øvrige relt mykje biltrafikk. Plassering og tilgang delane av kommunen, samt arbeide ut stra- til fritidstilbod, service og tenester påverkar tegiar og rutinar for oppfølging og informa- også transportbehovet. Høg trafikk både frå sjon om ansvarsdeling. Eit døme på grep innbyggjarar og næringslivet utgjer også som er gjort er at ein stiller sterkare krav til ein risiko knytt til trafikkulukker. Dette kjem utreiingar ved utarbeiding av arealplanar, og også fram i felles kommune-ROS som vart blå-grøne verdiar har fått styrkt fokus. utarbeida i 2018 for dei tre tidlegare kom­ munane. Stort transportbehov, næringsstruktur/ arbeidsmarknad og arealdisponeringa i Vedtekne planar i Øygarden som kan møta kommunen bidrar til klimagassutslepp utfordringar knytt til berekraftsmål #13;

Ved bruk av verktøy som arealforvaltning og Samordna areal og transportplanlegging overordna planlegging har kommunen mog- og arealdelen til kommuneplanane for Fjell, legheit til å påverka energiforbruk og klima- Sund og Øygarden er viktige styringsreiskap gassutslepp i lang tid framover. Tilretteleg- for å redusera transportbehovet og klima- ging for kollektivtransport, gange og sykkel gassutslepp. Som vist under drøftinga av som gir redusert behov for privat­bilisme er bustadmønster i berekraftsmål 11, vil spreidd slik sett eit viktig grep, saman med buset- bustadbygging medføra ein auke i bruk av tingsmønster. personbil, og slik sett også ein auke i klima- gassutslepp. Lange avstandar gjer det naudsynt med transport for å komma seg til jobb, fritids­ aktivitetar m.m. Geografien i kommunen gjer det samstundes krevjande å bruka miljø- vennlege alternativ til biltransport. Vidare bidrar nedbygging av verdifulle areal til auka klimagassutslepp (t.d. skog, myr). Nærings- strukturen i kommunen er dominert av

Foto: Colourbox 68 Mål 14 Liv under vatn Øygarden kommune er særleg utsett for maritim forsøpling

I 2017 stranda ein gåsenebbkval på Vinde- nes i Fjell kommune, og vart avliva. Etter at forskarar fann store mengder plast i magen på kvalen, fekk den kallenamnet plast­ Havet er ein viktig ressurs for menneske og kvalen. Dette funnet fekk stor merksemd verda, og er også ein stor del av identiteten både nasjonalt og internasjonalt, og sette til kystkommunen Øygarden. Det har skapt fokus på maritim forsøpling både som eit mange arbeidsplassar opp gjennom histo- globalt, nasjonalt og lokalt problem. Mange ria i dei tre tidlegare kommunane, og er ei har teke til orde for forbod mot plastposar viktig kjelde til mat og næring. Kyst- og hav­ og regulering av bruken av plast. Her må regionar utgjer også det største økosyste- Noreg følgje EU sitt direktiv for bruk av lette met jorda har, og dekkjer meir enn to tredje­ plastposar og vedvarande reduksjon i bruk delar av overflata på jordkloden. Tilgang av plastbereposar. I Noreg skal ein oppnå til havet, kyst- og strandlinje er ei kjelde til dette gjennom avgift på plastbereposar, og rekreasjon og livskvalitet, og slik sett ein handelsnæringa gjennomførte sjølv ei av- verdifull ressurs for helsa vår. giftsauke på 50 øre frå januar 2018. Inntekta frå avgifta skal nyttast til tiltak for å redusera For å oppnå ei berekraftig utvikling må ein bruk av plastposar blant befolkninga. bevara og bruke hav og marine ressursar på ein måte som fremjar berekraftig utvikling. Med omsyn til den geografiske plasseringa Dette handlar i stor grad om å redusera alle er Øygarden kommune særskilt utsett for formar for havforureining, særleg frå land- maritim forsøpling. I arbeidet med Regional basert verksemd, og å forvalte og verne vassforvaltningsplan Hordaland og Sogn økosystema i havet og langskysten på ein og fjordane 2022-2027 vart det påpeika at slik måte at ein unngår omfattande skade- dei tre tidlegare kommunane har betydeleg verknader. meir plast enn mange andre områder – truleg opp mot åtte gangar meir plastavfall per kilometer kystline enn snittet på verds-

Planstkvalen 69 basis. For å få bukt med maritim forsøpling Vassforskrifta (forskrift om rammer for er det naudsynt med vidare innsats knytt til vannforvaltningen) trådde i kraft 1. 2007 og dette. Dette gjeld både kunnskap om korleis innførte EU sitt vassdirektiv i norsk vassfor- mikro­plast vert spreidd, men også korleis valting. Det er utarbeida regional plan for plast påverkar næringskjeda og dermed vassregion Hordaland som kommunane også helsa vår. Fjell, Sund og Øygarden er del av, og som inneheldt vassførekomstar med klassifise- Sjølv om løysingar på maritim forsøpling ring av økologisk tilstand og ei lang rekkje Eit utval relevante planar som kan først og fremst må skje på globalt og nasjo- tiltak for å oppnå miljømålet «god økologisk møta utfordringane knytt til bere- nalt nivå, vil det vera viktig å leggja til rette tilstand». Planen er under rullering som Re- kraftsmål 14 og 15; for krefter lokalt. I Øygarden har både frivil- gional plan for vassregion Vestland. I dette lige og næringslivet bidrege til rydding av arbeidet er følgjande hovudutfordringar Kommuneplanar hav og strender, og BOF (Bergen og omland identifisert i vassområde vest: √ Arealdelen til kommuneplanen friluftsråd) og ØyVAR har koordinert arbei- Fjell, Sund og Øygarden det blant anna gjennom statlege tilskots­ • Avrenning frå massetipper (landbruk, ordningar. Kommunen si rolle ligg først og skyte­banar) og i samband med utbygging Temaplanar, handlingsplanar og fremst i å vera ein støttespelar, og å stå for av nye bustadfelt og vegprosjekt (Sotra- strategiar sakshandsaming. sambandet) √ Landbruksplan 2016-2020 Sund • Landsbruksavrenning (særleg frå saue- √ Landbruksplan 2010-2014 hald og hestesport) ­Øygarden Vasskvalitet • Sund sårbar sjøresipient (Austefjorden) for √ Handlingsplan for energi, miljø og utslepp av avløpsvatn klima 2018-2020 Reint vatn er viktig for fleire viktige områder i vår kommune. Forutan å vera ei viktig ­kjelde Akvakultur til god helse blant innbyggjarar, er det også naudsynt for næringslivet i kommunen. Trafikklysreguleringa for akvakultur skal Både industri, fiskeri og havbruksnæring sørge for føreseieleg og berekraftig vekst for er avhengig av rett og god vassforsyning. oppdrettsnæringa. Ved førre oppdatering av ­Vatnet vil også vera viktig for reiseliv, frilufts- sonene for trafikkregulering, i februar 2020, liv og rekreasjon. vart Øygarden kommune del av to ulike soner - gult og raudt. Gul sone indikerer at

70 det ikkje er høve til utvida vekst, medan Mål 15 Liv på land raud sone betyr at produksjonskapasiteten må reduserast. Heile Sotra ligg i gul sone, medan Toftøy og nordover ligg i raud sone.

Vedtekne planar i Øygarden som kan møta utfordringar knytt til berekraftsmål 14; Press på verdifullt areal utgjer ein trugsel Arealdelen til kommuneplanen regulerer for biologisk mangfald og økosystem formål og bruk av sjøområda, og sikrar areal til både næring og rekreasjon. Kjennskapen FN sine berekraftsmål legg vekt på å ­ivareta til ressursane på havbotn og i sjø har tra- mellom anna skog, matjord, våtmark og disjonelt fått mindre merksemd enn land­ vassbaserte økosystem, samt sikra biologisk areala. Tidlegare la lovverket opp til eigne mangfald og vern av trua artar. Å ivareta kystsoneplanar, men i samsvar med plan- livet på land og under vatn er avgjerande og bygningslova er desse temaområda no for helsa vår. Liv på land og under vatn er ein integrert del av kommuneplanen sin ­kjelde til både næring og rekreasjon. End- areal­del. For å utvikle strategiar og areal­ ring i arealbruk påverkar biologisk mang- politikk som ivaretek både natur, klima, fald og økosystem. Arealbruksendringar og lokalsamfunn og næringsinteressene, kan menneskelege inngrep i naturen er dei vikti- det likevel vera viktig å innhenta meir kunn- gaste drivarane bak tap av biologisk mang- skap om sårbare artar og ressursane til havs. fald gjennom til dømes nedbygging, opp- dyrking, avskoging m.m. Klima­endringar, Arealdelen til kommuneplanane for Sund, forureining og framande artar utgjer også Fjell og Øygarden omtaler bruk av strand­ ein trugsel for biologisk mangfald. sona, men har i liten grad fokus på vern av liv under vatn. Det er viktig å bevara store saman­hengande utmarksområde for å kunne ivareta og ­styrka levekåra for livet på land. Natur­ område både på land og sjø er også viktige kjelder til rekreasjon. I Folkehelseunder­

nordre Bildøyna Foto: Kjell Andersland 71 søkinga i Hordaland frå 2018 oppgjer heile skal gjennomførast tiltak. Det er stort behov 67 prosent at tilgang til natur- og frilufts­ for kartlegging av forureina grunn i heile område er det viktigaste for å trivast i sitt ­Øygarden kommune. nærmiljø. Ei undersøking om bumiljø­ kvalitetar på Straume (Telemarksforsking Behovet for fokus på området kom også i regi av Byregionprogrammet), viste også fram av kartleggingar gjennom folkehelse- at tilgang på natur og turområder er svært oversikta, som syner at kommunen har for viktig for barnefamiliar sitt val om å bu i eller lite kunnskap og mangelfulle rutinar kring tett på Straume. Press rundt tett utbygging forureining. Oppfølging av forureining og ut- kan utgjera ein trussel for eigna areal til fri- slepp er fordelt på fleire ansvarsområde, og luftsliv, og attbygging av tilkomsten til desse arbeidet er ikkje godt nok koordinert. områda.

Forureining og utslepp har negativ på­ Vedtekne planar i Øygarden som kan møta verknad på livet på land og under vatn i utfordringar knytt til berekraftsmål 15; ­Øygarden kommune. Arealdelen av kommuneplanane til Sund, Kommunen følgjer opp utfordringar og tiltak Fjell og Øygarden omtaler betydninga av gjennom sitt arbeid knytt til miljø og forurei- biologisk mangfald og økosystem, og har ning. gjort grep for å verna om store, saman­ hengande utmarksområde. Handlingsplan I grunnforurensing (nasjonal base) ligg det for klima, miljø og klima peikar på konkrete registrert om lag 15 lokalitetar i ­Øygarden område, som må undersøkast nærare. Det kommune, samtlege i tidlegare Fjell kom- er behov for å jobba vidare med å samla mune. Ein har i tillegg kjennskap til fire og ­koordinera kunnskapen og ansvarsopp­ lokalitetar (jf. tabell i Handlingsplan for følging. energi, miljø og klima 2018-2020), som må følgjast opp med prøvetaking ved even- tuelt anleggsarbeid, t.d. ved utbygging av Sotrasambandet og ny fylkesveg sørover. Alle lokalitetane krev miljøplan dersom det

Sekkingstad, utsikt mot Dyrøyna Foto: Kjell Andersland 72 Samarbeid for å nå måla

Mål 17 Samarbeid for å ling internt i kommuneorganisasjonen, men nå måla også mellom kommunen og andre aktørar. For å skape vekst i næringslivet vil t.d. evna til mobiliserande samarbeid kunna vera avgjerande for suksess. I tida som kjem vil sannsynlegvis samarbeid mellom bedrifter, FoU, tilgjengeleg kompetanse og offentlege sektorar vera viktigare enn nokon gong før. Mange av utfordringane knytt til folke­helse Det er i kontaktflata mellom fleire aktørar, er såkalla samfunnsflokar - utfordringar som der oppgåver og ansvar møtast, at utvikling går på tvers av ulike sektorar og ansvars­ og vekst kan skapast i fellesskap. område, og som ofte har samansette årsakssamanhengar.­ Mål nummer 17 skil «Brukaren i sentrum» er eit viktig omgrep i seg frå dei andre berekraftsmåla ved å vera intensjonsavtalen for Nye Øygarden. Å setja ein avgjerande premiss for å nå dei andre 16 brukaren i sentrum krev at sluttbrukaren måla. For å kunna løysa samfunnsflokar er av ei spesifikk teneste faktisk vert involvert det heilt naudsynt at både kommune/stat, i ­arbeidet med å finna gode og tilpassa næringsliv og frivillig sektor jobbar saman løysingar. Involvering har som gevinst at for å nå berekraftsmåla. brukaren føler eigarskap, engasjement og motivasjon til å ta i bruk eller gjennomføra Kommunalsjefområda i Øygarden kom­ løysningane. mune har også mange felles mål og over- lappande ansvarsområde. Modellen til Alle nedanfrå-og-opp-løysingar tek ut- høgre viser korleis dei ulike tenesteområda i gangspunkt i at måloppnåing krev sam­ kommunen grip inn i kvarandre, og vil krevja arbeid. Som omtalt under berekraftsmål 16, at alle tenesteområda legg til rette for ein vil kultur for deltakande demokrati og med- samhandlande, samskapande og løysings­ borgarskap kunna engasjera innbyggjarane orientert kultur. til aktiv samfunnsutvikling. Fleire interesser og fleire samfunnslag vil då kunna bidra til For å få til eit godt samarbeid er det viktig å løysa fellesskapet sine utfordringar. Nær- med gode strukturar og kultur for samhand- demokratiske ordningar, av typen lokalsam-

73 funnsutval, verkar inkluderande, er helse- fremmande og vil kunna vera eit bidrag til å skapa aktive og trygge lokalsamfunn i heile Øygarden kommune.

Kommunen har også fleire kommunale føretak som driftar ulike delar av tenestene i kommunen. I alle kommunale føretak er det viktig at kommunen har ein open og uttrykt eigarstrategi, både av omsyn til styring, ansvarsområde og samarbeid. I tillegg til politisk styring bør det sikrast god samhand- ling mellom administrasjon og føretak, slik at innbyggjarane opplever ein kommune som leverer heilskaplege tenester og styrer i ei bestemt retning.

Ærfugl ved Bildøyna Foto: Kjell Andersland 74 Oppsummering/konklusjon

Som nemnt innleiingsvis har føremålet med Vedlagt kunnskapsgrunnlaget ligg også ei kunnskapsgrunnlaget vore å setja lys på oversikt over vedtekne planar frå dei tre tid- sentrale utviklingstrekk i kommunen, og legare kommunane. Som nemnt innleiings- peika på utfordringsbilete som kom­munen vis er det eit rikt omfang av planar. Fleire av står ovanfor. Det er gjort eit omfattande desse vil truleg overlappa kvarandre. Føre- arbeid med å skaffa fram statistikk, innhenta målet med å visa planoversikta er å synleg- kvalitative data og gjennomføra analysar. gjera omfang og behov for ein administrativ I dette datafangstarbeidet har tilsette i heile prosess med faglege vurderingar på kor godt organisasjonen vore involverte. Slike pro- dei møter utfordringsbileta som er skisserte sessar er krevjande med omsyn til ressursar, i kunnskapsgrunnlaget. Administrasjonen men er viktige og naudsynte for å fanga sine vurderingar av tidlegare vedtekne opp årsakssamanhengar og utfordringar planar og strategiar vil verta presenterte for som ­ikkje kan lesast ut av tal og statistikk. politiske drøftingar i god tid før vedtak av Gode og involverande prosessar er viktige planstrategien. for å gje legitimitet til kunnskapsgrunnlaget. Ei felles forståing av utfordringane i kom­ Ved kommunesamanslåing vil ein kunna munen sikrar ein samstemt organisasjon oppleva ulikskap knytt til administrative som styrer i same retning. Dersom planar tilnærmingar, plantradisjon og politiske skal opplevast som relevante, og slik sett utviklingsstrategiar. Gjennom felles kunn- fungera som eit reelt styringsverktøy, må skapsgrunnlag, prosessar og drøftingar, er organisasjonen og samfunnet kjenna seg målsettinga at den første planstrategien for att i utfordringane. Øygarden kommune skal verka samlande, og stå fram som ein godt forankra “plan for Verda endrar seg fort, og skisserte utfor- planlegginga” i perioden 2020-2023! dringar er ferskvare som brått er gjenstand for endringar. Den pågåande koronapan- demien vil få store konsekvensar og endra samfunnsutfordringane globalt, nasjonalt og lokalt i Øygarden kommune. Kunnskaps- grunnlaget må difor lesast som eit dyna- misk dokument, der ny og kanskje totalt endra kunnskap kan trekkjast inn i fram­ tidige strategiar og planar. Foto: Stig Guntveit 75 Skogsøy nord Foto: Stig Guntveit