PHILOLOGIA FRISICA

ANNO 1984

LEZINGEN EN NEIPETEAREN FAN IT TSIENDE FRYSK FOLOLOGEKONGRES OKTOBER 1984

Nr. 661

FRYSKE AKADEMY - LJOUWERT 1986

ERRATT.JM Op i tornslach en op side 1 stlê't . FÇ,tjÖI,.lOGEI\.oNGRES.i d ai; m6~t ·v.irêz/Ef· }"ILQLoGEKONGRES.

IT TSIENDE FRYSK FILOLOGEKONGRE

ORGANISEARRE TROCH DE FRYSKE AKADEMY OP 17, 18 EN 19 OKTOBER 1984

"FRYSK: JUSTER, HJûED en MûARN"

KONGRESFOARSITTER: Prof. Dr. H.D. Meijering

KONGRESKOMMISJE: Dr. L.G. Jansma (foarsitter) M. Bosma Drs. Ph.H. Breuker Drs. D. Gorter J. Hoekstra

Coulonhûs, Doelestrjitte 8, Ljouwert © Utjefte Fryske Akademy nr. 661

Ut dizze ütjefte mei neat ferrnannichfäldige wurde troch middel fan druk, foto-offset, fotokopy, mikro film of op hokker oare wize dan ek, sûnder dat dêr in skriftlike tastim­ ming fan de ütjouwer oan foaröf giet.

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Frysk

"Frysk: juster, hjoed en moarn": it tsiende Frysk Filologekongres: organisearre troch de Fryske Akademy op 17, 18 en 19 oktober 1984 / kongresfoarsitter H.D. Meijering; kongreskommisje H.D. Meijering ... [et al.]. - Ljouwert [Leeuwarden]: Fryske Akademy. - (Fryske Akademy; 661) (Philologia Frisica; anno 1984) Met lit. opg. ISBN 90-6171-661-6 SISO fri 830 UDC 803.92 Trefw.: Friese taal. YNHALD

side programma ...•••.••.••••...•••••••••...••.•.•.••••••••.••..••..... 7 H.D. MEIJERING, Iepening •••..•.••••.•...... •..•...••••••..•..•... 9 K.F. VAN DER VEEN, Yndieling en relative öfstan fan Fryske plattelansdialekten ••..•.•..••...... •..•••••..••.•••••.•.... 10 W.J.J. PIJNENBURG, De Nederlandse lexicografie in de post-WNT-periode •.•••.•.••••••...•.••••••.••..••••..••.•.... 61 M. GELLERSTAM, A language bank of modern Swedish .•.••••.•••...... 70 S. DYK, It Midfryske brulloftsfers en de epitalamyske tradysje ... 76 P. VALKEMA BLOUW, Van Friese herkomst: de Chronyc Historie, Noortwitz 1579 •..•.•••.•.••.••....• ~ ••.••..•••••••.••••..•.. 96 F. POSTMA, Friese intellectuelen en patronage in de zestiende eeuw •••••.•.•.••••••••..•••.••.••..•.•••••••...•.• 113 J. HOEKSTRA, Ferlytsing en syn njonkenkategoryen ••••••...•••.•... 131 M. GYSSELING, Substraatinvloed in het Engels, Fries, Nederlands en Nederduits •••.•••.•.•••••••.•••••••.••••••••..••••••••••• 151 H.F. NIELSEN, Old English, Old Frisian and Germanic ••••.••••••... 168

De neipetearen steane 6fprinte fuortdaliks nei de oanbelangjende lêzing.

5

PROGRAMMA FAN IT TSIENDE FRYSK FILOLOGEKONGRES

Woansdei 17 oktober 1984.

09.30 Untfangst fan de die1nimmers. yn de sea1 Grutte Wielen, Doelestrjitte 2-4. Kafje 10.00 Iepening troch de foarsitter 10.30 K.F. VAN DER VEEN: Yndieling en relative ofstán fan Fryske plattelansdialekten. 11.20 neipetear en kofje. 12.00 Ofsluting neipetear, nei Sealen Schaaf, Breedstrjitte. 12.30 Untfangst troch gemeentebestjoer mei foaritentsje. 13.00 Kofjemiel yn de eardere Synagoge by Sealen Schaaf. 14.30 W.J.J. PIJNENBURG: De Nederlandse lexicografie in de post-WNT­ periode. 15.10 Neipetear en thee. 16.00 M. GELLERSTAM: A language bank of modern Swedish. 16.40 Neipetear. 17.00 Sluting earste dei.

Tongersdei 18 oktober 1984. HARNS. TREBOL

08.15 Mei de bus nei Harns. 09.15 S. DYK: It Midfryske brulloftsfers en de epitalamyske tradysje. 09.55 Neipetear en kofje. 10.45 P. VALKEMA BLOUW: Van Friese herkomst: de Chronyc Historie, Noortwitz 1579. 11. 25 Neipetear. 13.00 Kofjemiel. 14.00 F. POSTMA: Friese intellectuelen en patronage in de zestiende eeuw. 14.40 Neipetear. 15.30 Untfangst troch gemeentebestjoer yn TREBOL. 16.30 Stêdskuier mei rûnlieding troch VVV. 17.30 Mei de bus nei Ljouwert.

7 Freed 19 oktober 1984. FRJENTSJER. PSYCHIATRYSK SIKEHUS.

08.15 Mei de bus nei Frjentsjer. 09.15 J. HOEKSTRA: Ferlytsing en syn njonkenkategoryen. 09.55 Neipetear en kofje. 10.45 M. GYSSELING: Substraatinvloed in het Engels, Fries, Nederlands en Nederduits. 11. 25 Neipetear. 12.00 Ofsluting fan de moarn. 12.15 Untfangst troch gemeentebestjoer yn MARTENAHUS. 12.45 Kofjemiel yn MARTENAHUS. 13.45 H.F. NIELSEN: Dld English and Germanic. 14.25 Neipetear. 15.00 Sluting fan it kongres. 15.30 Mei de bus nei Ljouwert. 16.00 Oankomst yn Ljouwert.

8 Prof. Dr. H.D. Meijering (Bloemendaal)

IEPENING

Achte oanwêzigen,

Hjoed begjint it tsiende Frysk Filologekongres: it plakkerke op de kongresmap makket dat al dûdl Lk , Dat betsjut net allinne tsien kon­ gressen, mar ek de wjerslach fan mear as tritich jier frisistyk. Win­ liken is dêr de hiele perioade fan groei, foar de Akademy en foar de hiele frisistyk, mei markearre. Yn nj oggen dielen Philologia Frisica en yn ien kongresprogramma fine wy in katalogus fan ynteressegebieten en ûnderwerpen fan Fryske s tûdzj e en in list fan persoanen dy't har as sprekker of sljochtwei kongresgonger oppenearre ha. SeIs haw ik in foarkar foar it kongres fan 1962: "Hwat forstie en hwat forstiet men ûnder Frysk?", mar by oaren leit dat faaks oars. De 6frûne trije jier wie net allinne in perioade fan groei, mar ek fan feroaring. It sil wol tafal wêze, mar ien dei nei it foarige kon­ gres waard de nije saaklik direkteur beneamd, en koarte tiid letter kaam de nije wittenskiplik direkteur. It tal personielsplakken op de Akademy sil noch fierder groeie, en ek oan it universitêre front isit net allinne "Taakverdeling en Concentratie", d.w.s. besuniging: foar de trije bysûndere learstuollen liket der dochs in nije takomst moog­ lik te wêzen. Wy sitte no yn it wurdboekjier. It wurk oan in wurdboek noeget - as it goed is - ta diskusje. En ek'no't der wat de fiertaal fan it Grut Frysk Wurdboek oanbelanget in kar makke is, moat dat net de ein fan de diskusje betsjutte. Ek de nije technyske mooglikheden, dy't troch de fierdergeande kompjûterisearring alle jierren grutter wurde, needsaak­ je dêrta. It tema fan it kongres is: "Frysk: juster, hjoed en moarn". De kon­ greskommisje sil grif net besocht ha om dêrmei yn de beneaming te kom­ men foar de orizjinaliteitspriis. Mar bepaalde klisjees binne reëel. It Frysk hat in grut ferline, in hjoed en in takomst. Elke dei wurdt in stik takomst omsetten yn ferline, en der is belied foar nedich om der foar te soargjen dat der gen6ch takomst foar it Frysk oerbliuwt. Yn ferbän mei dat belied is it goed dat de grutte studzje "Taal yn Fryslän" koartlyn utkommen is. Ek dat is in reële bydrage fan de kant fan de frisistyk oan de takomst fan it Frysk. Dit kongres is mear as in redaksjegearkomste fan de skriuwers yn diel 10 fan de rige Philologia Frisica. It is in moeting fan minsken, in konfrontaasje fan ideeën en in presintaasje fan resultaten. Op hope dat de kommende dagen ek yn dat opsicht goed foldwaan si11e, iepenje ik it tsiende Frysk Fi1ologekongres.

9 Drs. K~F. van der Veen (De Tike)

YNDIEL~NG EN RELATIVE OFSTAN FAN FRYSKE PLATTELANSDIALEKTEN

1. Oan.:ein

It ~ema fan dizze dei is taaldatabanken. Op it earste gesicht hat myn lêzing neat mei sokke banken te krijen. Yn 'e titel wurdt der neat oer sein. Ik mei dêrom alderearst wol ferantwurdzje noat; i.k oan myn ûnderwerp kaam bin. Op himsels is ûndersyk nei de yndieling fan Fryske dialekten tige winskl~k: it is al goed 50 jier lyn dat Jan Jelles Hof syn Friesche dialec-cgeographiel), dêz" t er ek in yndieling yn jout, ferskynde en sûnt is der oan it yndielingsûndersyk fan it hiele Fryske taalgebiet net sa:folle mear dien. Wat de yndielingsmetoaden oangiet, hat der binnen de dialektology lykwols de lêste 50 jier wol in ûntjouwing west. Dêrby komt dat wy fan i t ferrin fan isoglossen fan gans taal­ ferskynsels yn it Frysk, tank sij nijere enkêtes, dialektatlassen en dielstûdzjes ensfh., no folIe mear witte. De taal is sûnt 1933 ek in bytsje feroare. Isoglossen binne ferdwûn of wat ferskood, guon binne faaks jong. Hof neamde bgl. noch de isoglosse fleis/flais - flêsk (s. 101). De foarm flêsk is ûnderwyls fierhinne weiwurden. Fierders wiisde Hof by herhelling op it tige betreklike fan syn yndieli.ng yn trije haaddialekten, te witten it Sudhoeksk, it Klaai­ frysk (d.w.s. it dialekt fan de Noardwestklaai plus it Wetterlàn) en it dia1ekt fan De Walden plus de Noardklaai. Dochs jout Hof seIs oan dat dy ferdieling wat tsjin hat: "Deze verdeeling heeft tegen, dat ze eigenli.jk geen rekening houdt met de taal van de zooeven aangeduide kleistrook in het noorden, door mij in dit werk als de Noordklei. aan­ geduid, want terwijl deze in de grond Kleifriesch is, houdt ze juist ten opzichte van de algemeene verschillen tussen Klei- en Woudfriesch de zijde van het laatste (s. 3)". Dêrom hie er earder, skriuwt er, al ris in yndieling yn fjouwer haaddialekten utsteld, te witten it Sud­ hoeksk, it Klaaifrysk (de Noardwestklaai plus it wetterlän), it Wald­ frysk en i t Noardklaaifrysk (s. 3) • Yn Friesche dialectgeographie komt er dêr lykwols fan werom en giet oer op de neamde trijedieling.

Hy ferantwurdet dat sa: "(...ler bleek mij n c L; dat juist die ver­ schillende kenmerken van dit Noordklei-dialect die ons het recht zouden geven het als hoofddialect naast de andere te stellen, weer niet een gemeenschappelijke isoglosse hebben. Enkele dier verschillen zijn slechts eigen aan een deel van deze strook klei, waartoe, behal­ ve de Dongeradelen, ook Ferwerderadeel, en noordelijk Leeuwarderadeel behooren; van een andere valt de isoglosse iets binnen het gebied dat taalkundig tot dat v'an het Woudfriesch gerekend moet worden. Kortom, het Dongeradeelsch, of Noordklei-Friesch is niet, of ten minste slecht begrensbaar, en dus houd ik me maar weer aan de oude verdee­ ling (te witten de trijedieling) ... waarvan echter, zooals we na de algeheele isoglosseering van het Friesche taalgebied zien zullen, ook niet zoo heel veel overblijft" (s. 3). Hof lit de betreklikens fan de trijedieling dus tige dudlik utkomme2).

10 Underwilens is i t sa, dat der frijhwat ûnwissens bestiet oer de yndieling fan de Fryske dialekten. Op kaartsjes sjocht men gauris de isoglossearring yn trijen en dochs fjouwer nammen3). Men freget jin ûnwillekeurich êf, hoe sit it no mei de yndieling? Is it dialekt fan de Noardklaai no mear besibbe oan dat fan De Walden as oan it Noardwestklaaifrysk? Itselde kin men jin mutatis mutandis êffreegje by it Södhoeksk. Mei oare wurden, de yndieling en de re­ lative öfs t än dêr wol ik mear fan witte. Dêrom alderearst myn kar faar dit ûnderwerp. Troch dit ûnderwerp te kiezen, kin ik boppedat nochris, mar dan fan de dialektology ut, wize op it nut fan in taaldatabank foar it Frysk. It belang fan s an bank û.o. foar de leksikografy haw ik al eat oer skreaun yn Miscellanea Frisica4 ), mar ik tink dat de aare sprekkers fan hjoed as saakkundigen dêr folIe better oer op 'e tekst kinne.

2. Oersjoch en besprek fan yndielingsmetoaden

Hoe krij ik wat mear sicht op "e yndieling fan en 'e relative êfstan fan 'e Fryske plattelansdialekten? "Dialectindeling is ..• niets anders dan een cartografische verduidelijking van de graad van onderlinge verwantschap van een aantal dialecten", skriuwt Goossens5 ). Yndielingsûndersyk sil dus altyd in yndielingskaart opleverje. No binne der ferskillende me­ toaden, wurkwizen, om ta sa'n kaart te kommen. Ik ha my dêrom êffrege wat foar my de gaadlikste metoade wêze kin om ta in yndieling fan it Frysk te kommen. Dy metoade soe yn alle gefal net de tekoarten ha moatte, dy't der oan Hof syn wurkwize en oan oare yndielingsmetoaden dy't nei him oanhä ï.den binne, fêstsitte. Ik gean de ferskillende metoaden dêrom efkes bylans. Uteraard meitsje ik tankber gebrûk fan Goossens syn lêzing fan 1970 mei as titel De indeling van de Neder­ landse dialecten6 ) en syn Inleiding tot de Nederlandse Dialectologie fan 1977, dêr't er yn haadstik IV rn fûgelflecht de skiednis fan de ûnderskate yndielingsmetoaden jout7 .

Isoglossemetoade

Ik kom dan earst op 'e isoglossemetoade. Dêrby wurde in tal iso­ glossen fan diatopysk kondisjonearre taalferskynsels op ien kaart tekene en dy kaart soe dan de yndieling yn dialekten sjen litte. Hof folge de isoglosse metoade. Hy gie nei wêr't de isoglossen rinne fan de opposysjes (I.~] foar k/ch/g tsjinoer [~:J foar k/ch/g (tebekgeande op Aldfrysk ä), [0] foar mtsjinoer [u] foar m (tebekgeande op Aldfrysk u), [u(:)J foar d/t/s/z/l tsj inoer ~] foar d/t/s/z/l (tebekgeande meast op Aldfrysk ü) en de brekkingsprodukten [);la( ~)J en [~o(:k)J tsj inoer de bybehearrende net brutsen lûden. Foarbylden: heak - hêk, tomme - tûme, hûs - hus, skoalle ­ skölle /skolle en fuotten/futten. Op grûn fan de isoglossen dêrfan komt er ta syn kaart (s. 24), dy't

11 de al r.aeamde yndieling yn trije haaddialekten sjen lito De 5{ndielingmetoade is op himsels kontrolearber seit Goossens8). Hy nearnt as grut beswier fan de isoglossenmnetoade dat de subj ekti­ viteit in grutte rol spilet: "De indelingskaarten die volgens deze methode zijn getekend, bevatten telkens een keuze uit de bekende iso­ glossef"l, waarbij er meestal naar gestreefd is, isoglossen te nemen die bundels vormen, zodanig dat toch min of meer duidelijk van elkaar gesche~den gebieden te voorschijn komen. Deze keuze moet subjectief blijven, zolang niet bewezen is dat de indeling die op die manier tot stand Komt, voor de geografische structuur van het Nederlands taal­ landschap representatief is. Dat kan men niet bewij zen als men de structuur niet objectief kent,,9). Hof gie ek sa te wurk, mar ut syn warsköging dat der fan 'e yndieling wol ris net folIe mear oerbliuwe koe as er alles meinaam, blykt dochs dat er him fan 'e subjektivens bewust is. In aar beswier fan 'e metoade is dat de isoglossen net kwantifi­ searre, dus net woegen wurde. Goossens jout dat beswier ek yndirekt oan om' t er yn syn lêzing oanjout wat de ideale wagingsfaktor wêze moat1ü): "Een volkomen en wetenschappelijk exacte indelingsmethode die van losse taalfeiten en niet van structuren uitgaat, moet alle geografische tegenstellingen van een gebied in kaart brengen en bo­ vendien van elk geografisch opponerend paar op grond van zijn rela­ tieve frequentie in het taalgebied de belangrijkheid in de dikte van de lijnen laten weerspiegelen". In oare bekende dialektoiooch, H. Löffner komt ek op de frekwinsje: "Gewicht der Linie sei bestimmt durch die Häufichkeit, in der das linienbildende Element in der be­ treffenden Sprache vorkommt (Frequenz) und durch die Verteilung im Wortschatz und der davon abzuleitenden Verwendungs- und Einsatz­ möglichkeiten"ll). Wat i t faakste heard en sein wurdt, moat dus it swierste woegen wurde en eins is soks ek wol fanselssprekkend. Kwantifisearret men net, dan telt it tige bekende en it suver ûnbe­ kende l.ike swier en by dialektûndersyk dat alderearst ûndersyk nei sprutsen taal, rinnende taal is, soe de wurklikheid dan tige geweld oandien wurde. Hoe't de relative frekwinsjes dan fûn wurde moatte, wurdt net oanjûn. In grut beswier tsjin 'e yndielingskaarten neffens de isoglossemetoade achtsje ik noch dat se net ynljochtsje oer de relative öfa'tän fan "e dialekten dy't ûnderskaat wurde. Men wurdt neat gewaar oer de mjitte fan oerienkomst en ferskil. pylkjesmetoade

De twadde yndielingsmetoade stiet bekend as de pylkjesmetoade. Dêrby wurde de dialekten dy't neffens it tsjûgenis fan 'e sprekkers (de ynformanten) tige opinoar 1ykje, mei pylkjes oaninoar ferbûn. Men kin dan sjen wêr't de stripen lizze dêr't gjin ferbiningspylkjes troch rinne. Dy smelle stripen soene dan de dialektgrinzen wêze nef­ fens it gefoel fan 'e sprekkers12). De bekendste yndielingskaart foar it Nederlanske taalgebiet neffens dizze metoade ta stan kaam, is dy fan Jo Daan13). Goossens

12 neamt as grut tekoart fan 'e metoade dy't er karakterisearret as in besykjen ta objektive synteze fan subjektive yndrukken, dat 'e syn­ teze yn 'e praktyk nea objektyf is, om't de ûntwerpers fan 'e yndie­ lingskaarten as de ûtkomsten net oerienstimme mei harren ferwach­ tings, gauris korreksjes oanbringe. Yn wêzen achtsje se dêrmei de pylkjesmetoade al net gaadlik foar in betroubere yndielingskaart1 4). De kaart fan Jo Daan beslacht ek it Fryske gebiet. De yndieling op 'e kaart is gelyk oan dy fan Hof. Wol wie der skriuwt Daanl 5), by de ynformanten yn 'e omkriten fan it Hearrenfean, dêr't Hof syn Sudhoeke en Wàldisoglosse byinoar komme, ûnwissichheid, mar ek by Hof (s. 21­ 24) wurdt dy ûnwissichheid beskreaun. Daan sprekt fierder it fermoe­ den ut dat Fryske ynformanten by it jaan fan antwurden miskien beyn­ floede binne troch it boek fan Hof. Faaks ha se harren te min troch eigen yndrukken liede litten. Daan har twifel liket my tige ter­ jochte, benammen as men wit dat Hof noch al wat utkomsten yn 'e kran­ ten buorkundich makke. Njonken it beswier dat de objektive synteze wol ris net oerhaldt en de subjektive yndrukken fan de ynformanten dochs net sa persoanlik binne, jildt ek foar dizze metoade dat de mjitte fan oerienkomst en ferskil fan de ûnderskate dialekten net boppe wetter komt, en boppe­ dat is kwantifikaasje hjir eins utsluten.

Struktuergeografyske metoade

Nei de pylkjesmetoade neamt Goossens de struktuergeografyske me­ toadeI 6). Dêrby wurdt ek wurke mei isoglossen. It wichtichste ferskil mei de isoglossemetoade is, sa't men ut de beneaming al hast ofliede kin, it utgongspunt, te witten de strukturele taalkunde. By de struk­ turele oanpak wurde yn 'e taal ferskillende struktuerlagen, nivo's, ûnderskaat. By dy nivo's wurdt de taalstream opdield yn ienheden. Sa is de ienheid by i t fonologyske, morfologyske en i t leksikale nivo respektivelik it foneem, it morfeem en it lekseem (of it wurd). De ûndersiken nei dialektyndielingen op strukturele grûnslach hawwe har oant no ta benammen op it fonologyske nivo rjochte. Op yndielingskaarten foar it fonologyske nivo, tekene neffens de struktuergeografyske metoade sjocht men gauris in ferskaat fan ge­ bieten oanjûn, op grûn fan oerienkomsten en ferskillen fan harren foneemynventarissen. Dat soarte fan kaarten hoecht lykwols noch net safolle mei dialektyndieling te krijen te hawwen. Twa net besibbe wakker ferskillende dialekten kinne ommers wol gelikense foneemyn­ ventarissen ha en oarsom, dialekten mei ferskillende ynventarissen kinne wol tise besibbe wêze. Dat wiene de ûndersikers fan it begjin of oan har wol bewust. Der moat, skriuwt Goossens, ek rekken halden wurde mei de leksikale besetting fan 'e ofsûnderlike fonemeni?). Hy achtet it mooglik om neffens de struktuergeografyske metoade in ob­ jektive yndielingskaart fan it Nederlänske taalgebiet te tekenjen, as alle fragen nei de struktuer fan de foneemsystemen fan de dialekten en nei de besetting fan har eleminten bekend binneI 8). Sa steld kin men yn alle gefal in beswier hawwe tsjin 'e metoade, om' t dy net helber is; it is ommers ûnmooglik om binnen in ridlik koart tiidskoft

13 de bes etting fan alle eleminten gewaar te wurden, dus ek te witten hoe't alle isoglossen rinne. It antwurd op alle fragen nei struktuer en besetting fan de eleminten foar de Nederlanske dialekten is der ek noch ra e t. "Daar dit (te witten dat antwurd) op verre na niet het geval is moeten indelingspogingen op strukturele grondslag op het ogenbl ik, evenals de andere pogingen een sterk subjectieve inslag hebben. ", skriuwt Goossens1 9). FoaX in goed foarbyld fan in yn details utwurke yndieling neffens de st:cuktuergeografyske metoade, wêrby' t de kwantifisearring fan 'e isoglossen ek tige omtinken kriget, moat ik de grins oer, mar ik kin dan dochs wer yn in Fryslan terjochte komme, te witten Noard-Fryslan. Ik haw no it each op de dissertaasje fan Walker, ferskynd yn 198020). Hy ûndersiket binnen it fonologyske nivo de dialekten fan 13 doarpen yn Noard-Fryslan, mei it doel om ta in neiere definysje fan Haubt-, Unter- und Dorfmundart te kommen. Om't er struktureel fonologysk dwaande is, giet oan it yndielingsûndersyk it needsaaklike ûndersyk nei de foneemynventarissen en struktueren fan de êfsûnderlike doarps­ dialekten foaraf. Hy jout suver en allinne ta veranschaulichung2 l) ­ it soe der wol sûnder kinne - ek kaarten mei de ynventarisisoglossen fan i t koarte fokaalsysteem, i t lange fokaalsysteem, i t diftong­ systeem en it konsonantesysteem yn anlaut en auslaut. Dêrnei komt er dan ta in yndielingskaart op grûn fan de isoglossen dy't er fûn hat troch likernach 1100 wurden of te freegjen. Hy ferantwurdet de gear­ stalling fan dy wurdlist, mar dochs bliuwt oan 'e ein de fraach by my oer oft de list en it isoglosseferskaat op grûn dêrfan represintatyf foar it Noardfrysk is. Ek Walker ken it Noardfrysk net objektyf2 2). Walker komt op it probleem fan it bepalen fan de wichtichheids­ graden fan isoglossen en hy neamt dêrby trije mooglikheden: (1) die Zahl der phonetischen Kontexte, ftir die eine bestimmte Isoglosse gilt; (2) die Zahl der Wörter in die Sprache, ftir die eine bestimmte Isoglosse gilt; (3) die Zahl der Wörter im normalen Gespräch, ftir die eine bestimmte Isoglosse gilt23). Yn syn ûndersyk kwantifisearret er de isoglossen neffens kritearium (1). As neidiel fan kritearium (2) neamt Walker de swierrichheid "den Gesamtwortschatz und damit den Be­ zugspunkt fon 100 prozent zu ermitteln", en boppedat kinne net alle wurden affrege wurde, in praktysk beswier tsjin 'e metoade dat ik al neamde. De neidielen fan (3) sjocht Walker alderearst yn it praktys­ ke: der binne gjin frekwinsjelisten en it opstellen dêrfan soe gans tiid fergje. Hy achtet it fierder mooglik dat de frekwinsjelisten fan de ûnderskate dialekten net gelyk binne. Ymplisyt seit Walker dus dat frekwinsjes, te brûken as wichtichheidsgraden foar isoglossen, fûn wurde kinne as der mar frekwinsjelisten binne. Dit bringt my op it wurd taaldatabank, want in frekwinsjelist is ien fan 'e utkomsten fan sa'n bank, as it mooglik is de ienheden fan -de samling fan teksten dêryn, bgl. de fonemen, de morfemen en de wurden, te tellen. Frekwinsjelisten op grûn fan samlingen fan teksten binne der al ferskate. Dochs sil in dialektoiooch as er de relative frekwinsjes fan sa'n list brûke wol as wagingsfaktor by yndielingsûndersyk, der wol frij wis fan wêze moatte, dat de list represintatyf is foar it taalgebiet dat er ûndersykje wol. Wannear spegelet in taaldatabank de

14 gebrûksferhaldingen yn 'e taal? De represintativens is noch altyd in grut probleem. Der sil wol nea oan te toanen wêze dat taalferhaldin­ gen binnen in mienskip alhiel spegele wurde, want dan moat men ommers de hiele taal objektyf kenne en safier komt it wierskynlik nea, like­ min as soks foar alle isoglossen ea sa wêze silo Oer de represinta­ tiviteit fan taaldatabanken foar in taal binne de gearstalders dêrom tige foarsichtich. Men kin allinne mar hoopje op in sa heech mooglike graad fan represintativens troch sekuer seleksjekritearia te hantear­ jen. No is it fan 'e oare kant wer net sa, dat de frekwinsjeutkomsten fan in ferantwurde taaldatabank foar in dialektolooch gjin we arde hawwe soene. Ferliking fan utkomsten fan listen lit ommers sjen dat hja foar wat de hege frekwinsjes oangiet dochs wol aardich represin­ tatyf wêze moatte. It docht nammentlik bliken dat deselde wurdtypen hieltyd wer de heechste frekwinsjes hawwe en dat de rangoarder dêrby net sa gau wikselet. Foaral funksjewurden, lykas lidwurden, foarnamwurden, ferhaldings­ wurden en bynwurden hawwe in hege frekwinsje, mar fierders ek help­ tiidwurden, in tal selsstannige tiidwurden en noch oare wurden. Dat frekwinsjes fan funksjewurden frij konstant binne, is te begripen om't se mear syntaktyske bynmiddels binne, needsaaklik by alle praat, en net sa omtekstgefoelich, dus net soasjaal-, faktaal-, en kultuer­ gefoelich. Foar de wurden mei de legere frekwinsjes spilet de kultuer in folle gruttere rol. Foar dy wurden kinne de listen omraak utin­ oarrinne. De konkï.ûzj e is dat foar yndielingsûndersyk wêrby 't kwantifi­ searre wurdt, de meast frekwinte wurden it gaadlikst lykje. Werom nei Walker, nei syn kaarten. Hja jouwe wol de graad fan oer­ ienkomst en ferskil (op grûn fan syn kwantifikaasje) tusken oanswet­ tende gebieten (doarpen), mar de graad fan besibbens fan dialekten dy't faninoar skaat binne, wurdt net dudlik. Walker neamt dat beswier sels: "Der Nachteil bei diesen Karten liegt darin, dass sie zwar den Verschiedenheitsgrad zwischen unmittelbar benachbarten Mundarten ver­ anschaulichen, aber nichts über das Verhältnis zweier weiter ent­ fernten Mundarten aussagen" (s. 218-219). Dy ferhälding bin ik oars wol hyt op, om't ik bgl. ek graach wite wOl, wat de graad fan oer­ ienkomst en ferskil tusken it Noardklaaifrysk en it Sudhoeks is. Ik leau dat wy foar it finen fan in oplossing, foarsafier't ik it dia­ lektologyske fjild oersjen kin, it bêste efkes nei de Angelsaksyske lannen sjen kinne. Ik basearje my no yn haadsaak op de artikels "Statistical Analysis of Dialectal Boundaries" fan David Shaw (1974) yn Computers and the Humanities Vol. 8, 173-177 en "Der Einsatz des Computers in der Amerikanisch-Englischen und Britisch-Englischen Dialektologie und Soziolinguistik" fan Wolfgang Viereck yn Zeit­ schrift für Dialektologie und Linguistik (1984) 1, 6-29. Viereck fertelt yn syn artikel eat oer in kompjûterprojekt, dat as ynput de data fan de Survey of English Dialects, publisearre yn 'e jierren 1962-1971, hat. It projekt ferkeart noch yn 'e begjinfaze. Yn dit jier sil it earste diel fan it projekt, de kompjuterisearring fan i t morfologyske materiaal krekt reekomme. Viereck hat seIs op grûn fan data ut de Survey of English Dialects foar Sud- en Midden-Ingelan

15 al twa wat er neamt dialektometryske tests, te witten in identiteits­ en in koherinsjet;est, foar de 11Lexik" en de morfology utfierd. Dy tests haw ik noch net ûnder eagen hän, om/ t; it boek noch net te be­ setten wie (ferskynt yn 1984)24). Aldergeloks·wurd ik troch de neamde artikels fan Viereck en Shaw al hiel wat gewaar oer de metoade. Ien fan 'e doelen fan it kompjûterprojekt is om de dialektgebieten fan Ingelan op te spoaren, utgeande fan ° e struktureelgeografyske yndieLingsmetoade. De data sille kwantifisearre2 5) en ynterpretearre wurde en dêrnei moatte saneamde dialektometryske kaarten te tekenjen wêze, dêz "t ek de graad fan oerienkomst en ferskil tusken al.le te ûnd~rskieden dialekten mei sichtber wurdt. Dy graad sil ek sichtber makke wurde troch dendrogrammen (beamdiagrammen). Fierder wurdt ge­ brûk makke fan klusteranalyze. Dit allegearre ljochtet Viereek mei foarbylden ta. De dialektometry26) berêst hieltyd op ° e fraach oft twa gebieten al of net deselde taalfoarm hawwe. Foar talen mei noch al wat oppo­ sysjes dy't binnen gebieten njonkeninoar (dus én de iene èn de oare foarm) foarkomme, mei oare wurden mei noch al wat opposysjes dy't tsjinLnoar oer gjin frij skerpe isoglossen ha, kin dêrom de dialek­ tometry net brûkt wurde, liket my sa ta. By de oant no ta neamde yndie~ingsmetoaden fernimt men trouwens ek gjin oplossingen foar soksoarte oppposysjegefallen. Dy sille altyd mijd wêze, om't men der eins gjin kant mei ut koe.

Transformasjonele metoade

Foar de folsleinens neam ik noch efkes de transformasjonele metoade fan yndielen. Neffens Goossens is dy yndieling miskien te brûken foar lytse taallanskippen, mar dat de yndieling ta bettere ïrtkcmeten laat as de oaren liket noch yn oe kiif te stean. Ik lit dizze metoade fierder betsjen27).

3. Oansluting by struktuergeografyske metoade

De konkluzje ut it foargeande oersjoch is net sa slim. In yndie­ lingsmetoade dêrOt de earderneamde beswieren net tsjin ynbrocht wurde kinne of positiver sein dyOt de measte pluspunten befettet, sil.: (a) helber wêze moatte; omOt it ommers gjin dwaan is om in taal yn syn gehiel te ûndersykjen, moat de metoade him sinfol liene foar yndielingsûndersyk op basis fan in diel fan oe taal. (b) de metoade moat objektyf (yntersubjektyf) wêze; it diel fan 'e taal dat ûndersocht wurdt, moat mei al it dialektyske en net-dia­ lektyske dêryn, represintatyf wêze foar de hiele taal; oars sil de yndieling neat sizze oer de dialektferhaldingen fan it taallanskip yn syn gehiel. (c) de represintativiteitseask haldt ek yn, dat safolle mooglik kwan­ tifisearre wurde moat op grûn fan sprektaalferhaldingen. (d) de metoade sil liede moatte ta kaarten, byneed skemaos, dyOt èn de yndieling yn dialekten én har ûnderlinge graad fan besibbens sichtber makket.

16 ut dizze easken foar in optimale yndielingsmetoade folget dat as i t isoglossearjen gjin grutte problemen opleveret, eins allinne de struktuereel-geografyske metoade mei ynskeakeling fan matematysk­ statistyske techniken yn "e beneaming komt28). Ommers de pylkj es­ metoade kin fanwegen syn subjektivens net folge wurde en ut 'e kwan­ tifikaasje-eask (op grûn fan relative frekwinsjes) en it feit dat de graad fan oerienkomst en ferskil sichtbér wurde moat, folget dat de taalstream opdield wurde moat yn ienheden en dat dy ienheden op in­ selde nivo lizze, want ûngelikense ienheden binne net op te tel~en. Dat häldt al yn dat de strukturele taalkunde utgongspunt wêze moat. De isoglossemetoade faIt dêrmei dus ek êf om't net garandearre is dai allinne eleminten ut ienselde nivo ûndersocht wurde. It model fan de te folgjen metoade is hjirmei oanjûn. Dan lykwols komt de praktyske kant. Is utfiering fan in dielûndersyk" dat repre­ sintatyf is en wêrby't kwantifisearre wurdt op grûn fan relative fre­ kwinsjes (rekken häldend mei it swakke stee dêrby) mei as resultaat ien of mear betroubere kaarten dêr't dialektgebieten en har Onder­ linge graad fan sibskip op êf te lêzen is, foar it Frysk en oare talen no mooglik? Ik tink dat foar guon taallanskippen, as oan de isoglossearring op harsels net tefolle swierrichheden fêstsitte, en as der in betroubere taaldatabank is, sa'n Ondersyk op dit stuit min ofte mear ut te fieren is. Ik wol dat oantoane foar it Frysk, hoe­ wol't ik êfgean moat op gauris wat dizenige gegevens. Mei de utkom­ sten fan myn Ondersyk, haw ik tagelyk, tink ik, it antwurd op rnyn fragen in bytsje tichterbyhelle.

4. It Fryske ûndersyk; kar en ferantwurding dêrfan

Ik ûndersykje in diel fan it Frysk binnen it wurdnivo, nammentlik de wurden dy't foldogge oan it kritearium heechfrekwint. It Ondersyk jildt foar it Plattelansfêstewalsfrysk, dat betsjut yn dit gefal de Fryske dialekten dy't op 'e fêstewal fan Fryslan praat wurde bûten de Stedfryske stêden en Hylpen.

Ferantwurding fan de kar

Wat de beheining fan it gebiet oangiet, haw ik de tongslaggen fan e Stellingwerven, Kollumerlän, it Bilt, it Arnelan, it Midslanzers en de Stedfryske dialekten, hoewol binnen de provinsje Fryslan gongber, bûten it ûndersyk falIe litten, om't dat net-Fryske en mingdialekten binne. Goossens rekkenet se ta it Nederlanske diasysteem29). De wich­ tichste reden dat i t Hylpersk, de Fryske dialekten fan Skylge (it Aasters en i t Westers) en i t Skiermûntseagersk net yn i t ûndersyk behelle binne, is foaral in praktysken-ien. Hja steane moai fier fan e oare Fryske dialekten êf. Hie ik se by it Ondersyk belutsen, dan wiene der in bulte isoglossen bykaam dêr't ik rekken mei halde moatte soe, en dat hie noch al wattiid ferge. Dan kom ik op de beheining ta i t wurdnivo en de heechfrekwinte wurden. Dy beheining hinget mei twa saken gear. Dat binne oan 'e iene kant us kennis fan de struktueren fan it Frysk en fan de isoglossen,

17 en o~n-e oare kant wat wy witte oer de frekwinsjeferhäldingen. w~t ûs kennis oangiet, witte wy mear as yn 1933. Sûnt binne der fersKate enkêtes, foaral skriftlike, hälden, binne dialektatlassen fersKynd, dialektyske ferskynsels bestudearre, is der al aardich wat dien aan - e fonology, ensfh. Dochs hat men mei Friesche dialect­ geogr-aphie en al it materiaal dat der noch bykommen is, noch lang net i t h..:i.ele plaatsje. Sa is der foar ferskate gebieten noch gj in kom­ pleet oersjoch fan de foneemstruktuer30). Dêr sûnder is i t net goed moog1ik om te bepalen wêr-t de isoglossen fan fonologyske opposysjes rinne. Foar it fêststellen fan de foneemstruktuer is noch al wat ûndersyk nedich. It is dus tige beswierlik, sjoen us noch breklike kennis, om op d~t stuit al it fonologyske nivo ut te kiezen foar yndielingsûn­ dersyk. Wat i t morfologyske nivo oangiet, de isoglossen by de mor­ femen wurdt men krekt gewaar, lykas by de fonemen trouwens, troch nei wurden te freegjen, nei alle wurden dêr-t it betreffende morfeem yn foarkomt. In systematyske enketearring en bestudearring fan dialek­ tysk ferskaat by morfemen hat der lykwols noch net west. Der binne wol in tal morfeemopposysjes bekend, mar ynhoefier- t dy dialektysk binne fan wurd ta wurd is fakentiden min te sizzen. Ik neam bgl. de ferlytsingsmorfemen -ke tsjinoer -tsje, de utgongen fan tiidwurden, it sterk of swak wêzen fan tiidwurden en de meartalsutgongen. Yn dizze gefallen is der sûnder mis frijhwat beweging yn it Frysk, ûnder ynfloed fan it Hollansk, en dan is it fan gebiet ta gebiet gauris in kwestje fan persintueel wat mear of wat minder, mar skerpe isoglossen litte har net sa faak ûnderskiede31). It is dus ek al beswierlik, sjoen de breklike kennis en om- t de isoglossearring gauris proble­ matysk wêze sil, om (in diel fan) it morfologyske nivo foar yndie­ lingsûndersyk foar kar te nimmen. Bliuwt oer it wurdnivo32). Nettsjinsteande alle enkêtes, atlassen en studzjes fertoant ûs kennis fan it dialektyske yn dat nivo ek fikse lakunes. Wat witte wy sawat en wat binne de lakunes? Om wat in oersjoch te krijen, haw ik alderearst ut alle atlassen, enkêtes ensfh. ris gearfandele hokker wurden oft dialektysk beskate synonimen faninoar binne33). Ut de list, sjoch taheakke I, docht bliken dat der noch al wat feraldere wurden by steane, it giet dan gauris om fakwurden, bgl. lanbouterminology, en om plante- en biste­ nammen. De isoglossen fan soksoarte wurden besteane suver net mear yn it Frysk fan hjoeddedei. By begripen dy't noch bekend binne, is fier­ der ynfloed fan it Hollansk faak oan te wizen. De ûntliening is dan yn i t hiele taalgebiet gongber wurden (bgl. snieklokje, boerekoal, koekoeksblom) . It isoglossearjen fan de synonimen, wurdt dêrtroch faak in toer. De list liket my dêrom gjin goed utgongspunt ta foar yndielingsûndersyk. It al of net dialektyske fan hiel wat oare wurden bûten dizze list is faak net oan te toanen op grûn fan materiaal. Wol jouwe de atlas­ sen e.d. noch al wat oanwizingen oer it ferrin fan isoglossen as it om dûbelfoarmen giet (ek dûbletten neamd); dus yn gefal dat der a1­ linne ferskil yn lûding bestiet. Foarçylden skreppe-skrippe, tomme­ tûme, dien-diend, naam-nóm, bleau-bliude, stiet-stjit. It docht

18 bliken a~ ~er oan it materiaal dat dit soarte fan wurden by de ynfor­ manten s » it hiele gebiet bekend binne. It binne oer't generaal net fer~ilder.e of seldsume wurden; krektoarsom har frekwinsje moat wol frij heech wêze. It wu~d frekwinsje is fallen en dat bringt my op 'e oare saak dy't de behei -ning fan i t ûndersyk mei beskiedt. Wat witte wy fan de fre­ kwinsjeferhaldingen yn it Frysk? It antwurd is net sa folIe mar dochs wol wat en dêrfoar ferwiis ik nei myn artikel yn Miscellanea Fri­ sica34) . Ik besykj e dêryn wat seleksjekritearia te formulearj en .foar in taaldatabank foar it Frysk, troch ris te sjen hokker mooglikheden as de besteande seleksje fan Fryske tekstfragminten, grut likern6ch 1.500.000 wurdtekens, biedt. Troch ferliking foar it wurdnivo mei frekwinsjelisten fan skreaun en sprutsen Nederlansk, kom ik ta de konklûzje dat de relative frekwinsjes yn de Fryske seleksje (skreaun Frysk) rûchwei foar it sprutsen Frysk ek wol jilde si11e wat de heechfrekwinte wurden oangiet. Oer de frekwinsjes fan fonemen en morfemen koe ik net folIe gewaar wurde, omt; de seleksje allinne op wurden (wurdtypen) oardere is; fonemen en morfemen koene net teld wurde. Us kunde fan relative frekwinsjes fan de ienheden binnen it morfologyske en fonologyske nivo is dus minym en by it wurdnivo ha wy allinne in oanwizing oer de relative frekwinsje fan heechfrekwinte wurden. Myn kar is hjirmei ferantwurde. ut de st