Mowic Inventory

MoWIC Inventory

on Brochures, Folders, Reports and Advices on Exploration and Conservation of the Cultural Heritage of the former Dutch West India Company since 2000

Realized with support of the Honorary Consulate of the Federal Republic of Brazil in the Netherlands, Amsterdam 2015

Table of Contents

1. Project Fort Orange on Itamaracá, PE Brazil (2000) On behalf of HGIS, c.q. Ministry of Foreign Affairs and Ministry of OCW 2. Vingboons Atlas of IAHGP (2000-2002) Fundraising project and restoration 3, 3.a,3.b,3.c Project Trilha dos Holandeses and Bridge of Vila Velha on Itamaracá, PE Brazil (2002) O.b.o. Dutch Embassy in Brazil and Patrocinadores holando-brasileiros 4. Programa Alagoas Holanda Alagoas. Programa educativo para UFAL (2000-2002) 5. Fumo holandês em relação dos achados na Itamaracá (2002-2003) Para Laboratório de Arqueologia da EFPE (LA) e alunos 6. Fontes históricas holandesas da Ilha de Itamaracá e do Forte Orange (2002) Para LA e alunos 7. Overhead sheets presentatie Politiek en Economie in Hollands Brasiel (2002) Hannedea van Nederveen Meerkerk (KIT) 8. Palestra do Contexto da Vila Velha (2003) Hannedea van Nederveen Meerkerk. Para os Moradores, Sacristía da Igreja 9. Strongholds of Dutch Brazil (2003) O.b.o. Her Majesty Queen Beatrix 10. Inventory of Flora & Fauna of the Trilha dos Holandeses. By CláudioAvellar MD and Images of flora and fauna Luis Jasmin. O.b.o. Her Majesty Queen Beatrix 11. Shared Cultural Heritage (2003) CD-Rom 12. Firma RAAP Tradução em portoguês do Relatório das Pesquisas da Casa Friburgo e da Ilha da Coquáia, PE (2003) Para IPHAN, FUNDARPE, Prefeitura Recife 13. Corrida MoWIC ADITA. Apóio aos Pescadores da regiào de Forte Orange na Itamaracá (2004) 14. Azulejos holandeses no Convento de Santo Antônio do Recife, PE. FUNDARPE (Ulysses Pernambucano de Mello) & MoWIC (2004-2005) Restoration Project of Dutch Tiles in the Convento de Santo Antônio do Recife, PE 15. Ston Oso Voorstel tot Retauratieproject van een ruïne in Paramaribo, Suriname (2004-2009) 16. Historia Naturalis, Piso, Marcgraf (1648) (2004) Inheemse medische kennis in het moederne onderwijs 17. Dessalanisaçãode Azulejos (2005) Tradução de Ontzouten van Tegels, Pier Terwen 1981. Adicionado duma Explicação Quimica, Arne van der Gen Ph.D.. Para IPHAN FUNDARPE, Grifo e alunos 18. Fortes do Brasil. Inventory on all fortresses of Brazil (2005) Para IPHAN, UNESCO 19. Brochure Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed (2006) Voor Ministeries van Buitenlandse Zaken, Onderwijs/Kunsten/Wetenschappen en Economische Zaken 20. Vertaling BOEK Azulejos (2007) 21. Onderzoeksproject Huis Vrijburg (oktober 2006 – juni 2008) MoWIC Foundation & FUNDARPE 22. MoWIC Conferentie Curaçao (2009) 23. Cultural Heritage Conference Day Rotterdam (2009) 24. Waterbronnen Curaçao op instigatie Mary van Soest (2009) Voor Monumentenorganisaties op Curaçao 25. Report Expertise Mission Dutch Tiles in Brazil (EM) (2010) O.b.o. Dutch Embassy in Brazil and World Monuments Fund 26. Missão dos Peritos Azulejos Holandeses Convento de Santo Antônio do Recife (2012) Gregor de Rooy. Tradução do relatário da EM 25 27. Conferentie Materiaalbehandeling Hollandse Tegels met adviezen van Prof. Dr. Rob van Hees, Delft 2013 28. Correspondence Technic Advice Dutch Tiles in Recife Ing. Willem F. Muller with Kate van Lookeren Campagne-Nuttall M.D. on behalf of Dra Pérside Ribeiro Omena 29. Bezoekverslag Willem F. Muller n Convento de Santo Antônio te Recife en Fort Oranje op Itamaracá 30. Frans Post en de Casas de taipa. Projectvoorstel 31. Powerpoint presentaties 32. Memorandum of Understanding 33. Qua Patet Orbis. Reinier Russell et al.

De Stichting MoWIC stelt zich ten doel het cultureel erfgoed van de voormalige Geoctrooieerde West-Indische Compgnie te onderzoeken en te beschermen.

1. Project Fort Orange on Itamaracá, PE Brazil.

FORT ORANGE PROJECT

Introduction

After a first attempt in 1624-1654 (Salvador da Bahia), the Dutch West India Company succeeded in conquering part of the North-East of Brazil (‘o Nordeste’) from the Portuguese in 1630. Until 1654 this region under the names ‘Nieuw Holland’ or ‘Hollantsch Brasil’, remains in possession of the company, officially named ‘Geoctroyeerde West Indische Compagnie’ (WIC). Johan Maurits, count of Nassau-Siegen, acted as governor during the years 1636 till 1644. He ordered the construction of a new capital, ‘Mauritsstad’, projected on the island of Antonio Vaz, opposite the isthmus of the village of Recife. The palace of Johan Maurits, ‘Huis Vrijburgh’, named Palácio das Torres or Casa Fribourgo by the locals, was an architectural jewel. Different scientists worked in his service. Biology and astronomy (Georg Marcgraf), medicine (Willem Piso) and cartography (Cornelis Goliath) were the object of extensive studies. Painters and drawing artists belonged to the court, some of whom became quite famous (Frans Post, Albert Eckhout, Zacharias Wagner, Cornelis de Bie). Moreover, the governor had at his disposal the pick of military and fortification experts, for instance the brothers Quinten and Willem Lobbrecht. Nassau’s decision to create a governing infrastructure by means of instituting a parliament c.q. municipality is, till this day, considered to be the ‘birth of national democracy’ in Brazil. His urban vision has been showed clearly in the outlet of Mauritsstad on the island of Antônio Vaz, the shaping of the old Recife by walls and land-winning projects, and as a crown on his works the construction of a bridge between these two city parts. On strategic points along the North-East coast of Brazil the Dutch built fortresses and fortifications. Forts that were captured from the Portuguese were reinforced and extended. However, the colony has existed only a short time. Internal controversies, lack of profits from the sugar production and the diminishing investments of the WIC were at the basis of this decline. The opposition on the side of the Portuguese, secretly stimulated by England, increased in a dramatic manner with the waning of the Dutch economic and military power. In 1654 ‘Dutch Brazil’ was carried over to the Portuguese government. The Portuguese called themselves Lusitanos. In Brazil the New-Christians made a decisive part of the ‘Lusitanian’ culture. Besides, the population of Brazil consisted of many Indian tribes and groups of Negro slaves. Hence the Brazilians preferably speak of ‘Luso- Brasileiros’. In the nineteenth century the republican tendencies would be based upon the identity acquired at that time. At the same time, reference was made to the democratic principles – avant-la-lettre - of Johan Maurits van Nassau.

About Fort Orange

Other historical denominations Fort Oranje/Forte de Orange/Fortaleza de Santa Cruz de Itamaracá/Fortaleza de Santa Cruz/Castrum Auriacum.

Location On the Southern point of the island of Itamaracá, State of Pernambuco

Short history 1630/33 From 1630 onward Recife constituted the bridgehead of the Dutchmen in Brazil. The island of Itamaracá was fertile and was vital for the provision of food of the young city of Recife. The Portuguese had themselves entrenched on the mountain of Nossa Senhora de Conceição. On the beach, at the location of the present Fort Orange, the Dutch constructed a wooden fortification with a horn work. In 1633 a sturdy wooden fort was built at this location, from where the Dutch commander Sigismund van Schoppe was able to chase the Portuguese in 1634. Architect was Pieter van Bueren, in co-operation with Andreas Drewisch and possibly Cristóvão Alvares. Supervisor was Tobias Crommersteyn. 1638 After his arrival, Johan Maurits had Fort Orange reinforced with natural stone and brick. Supervisor was again Tobias Crommersteyn, in co-operation with Cristóvão Álvares. At that time the strategically strong entrance was probably constructed, of which the double walls were mounted in a strong curve. 1654 The Dutch carried over Fort Orange to the Portuguese under the command of Francisco Figueira. 1696 The Portuguese rebuild the fort with local limestone. 1777 The fort underwent several adaptations. The principle of an arched entry was maintained. 1817 During the Revolution of Pernambuco Padre Ténorio occupied the fort. 1971 Fort Orange was dug out of the sand that had for so long protected its structure. This undertaking was executed by the Laboratório de Arqueologia of the Universidade Federal de Pernambuco. At this time the kitchen, the chapel, the residential lounges, the storerooms and a draw-well laid in IJssel- bricks in the inner court, were identified. Also some archaeological finds were made, such as personal belongings from the Dutch period, munition and guns of different caliber, pottery fragments and white pipe-bowls (cachimbos). 1973 The fort was partially restored. 1999 Dutch archaeological identification mission to Brazil. Thorough inspection of the state of repair of Fort Orange 2000 The Laboratório de Arqueologia of the Universidade Federal de Pernambuco in cooperation with the Amsterdams Archeologisch Centrum of the Universiteit van Amsterdam develops a plan for archaeological research of Forte Orange (Resgate Arqueológico da História do Forte de Orange). Luciana Menezes, Consultores e Projetos Ltda. evolved the Proposal for Restoration (Proposta de Restauraçao). Together, the archaeological research and the restoration form the Fort Orange Project.

Present situation

For the greater part the walls of the Forte Orange are still standing. The fort offers an imposing view by its majestic location on the beach. The fort, harboring a small museum within its walls, is open to the public during daytime.

Threat Unfortunately, erosion by wind and water has greatly damaged the fort. This can be clearly observed in the pediment above the gate. The walls of the North-East bastion have already partially caved in. The mouth and the course of the Southern river along this part of the island have gradually changed in such a way that the fort now lies practically in the sea. This process has continued with accelerating speed during the last fifteen years. This way the foundations of the fort are affected from the bottom up. On fact, the seawater level rises so high a few times a month that the foundation of the South-East bastion is eroded. If no short-term action is taken for conservation of the fort, the expectations are that it will crumble within the foreseeable future. See image.

Fort Orange Project

Goal The restoration and conservation of Fort Orange. Together with a new to be built museum, Fort Orange will be a paragon for the mutual heritage of Brazil and The Netherlands.

The archaeological research It is important to execute archaeological research preparing for a restoration. In this way the building history of the fort can be recovered. It would be interesting to trace remnants of the earliest construction of the fort in wood. Remains are expected to be found as well, from the later Dutch building–phase in natural stone and bricks. To this end the typically Dutch yellow IJssel-bricks will be the key. In the first place excavations could be undertaken in the inner-court and in the residential lounges. Subsequently it is possible to look for traces of the fort, as Barlaeus summed it up, inclusive of the dry mote and the horn-work. In this way the Dutch period of Forte Orange could be further documented. Possibly, the various building phases could be emphasized during the restoration.

17th Century cartographic material shows that the surrounding country of Forte Orange was lotted out. Archaeological research could clarify this issue. To this end the Laboratório de Arqueologia of the Universidade Federal de Pernambuco, in cooperation with the Amsterdams Archeologisch Centrum van de Universiteit van Amsterdam, has developed an archaeological project.

The restoration Under the supervision of IPHAN and ICOMOS a proposal for restoration of Forte Orange is presented by Luciana Menezes, Consultores e Projetos Ltda. This plan includes the reconstruction of the walls and the gate, and the construction of a museum inside of the fort. In the present plan, the hydraulic works to protect the fort are not included.

Possibilities for co-operation Presently the fort is under the supervision of the Fundação de Apoio ao Desenvolvimento (FADE) of the Universidade Federal de Pernambuco. The UFPE, who has the excavation-concession for the fort until 2002, is highly interested in co-operation with the Dutch authorities and with the University of Amsterdam. The Pact of Friendship between Recife and Amsterdam, signed on the 9th of April 2000 by the Mayors of the two cities, will add an extra dimension. Concerning the restoration, Icomos, The ‘Rijksdienst voor de Monumentenzorg’ and the ‘Stichting Menno van Coehoorn’ will be consulted. The Mowic Foundation will coordinate all contacts.

Political commitment The municipality of Itamaracá, wherein Forte Orange is located, is strongly in favor of restoration of the fort. The government of the State, o Governo de Pernambuco, has indicated to support any initiative.

Public awareness The restoration of Forte Orange offers an ideal opportunity to visualize and further strengthen the age-old bond between Brazil and the Netherlands. The foundation of a modern museum, that could, among others, accommodate the finds of the excavation, would further highlight the history of this relation.

Social-economical context Archaeological research as well as restoration of the fort will trigger employment for the region. Once the fort shall be restored, it will mean an even greater tourist attraction for the island of Itamaracá, with favorable economical consequences.

Carry-over of knowledge/training The Universidade Federal de Pernambuco has the authority and the circumstantial knowledge to excavate this location. Dutch archeologists could contribute essentially to this research with know-how of materials, of the Dutch sources and comparative possibilities. It is also the intention to have Dutch archaeology students participate in Brazil. In return, Brazilian students could learn from Dutch working methods in the Netherlands.

Recommendations Restoration of Forte Orange, preceded by an excavation, offers the best possibility at present to start the project. As the excavation-license of the UFPE for Forte Orange expires in 2002, short-term decision-making is required.

Estimate of Costs (Archaeological Research and Restoration)

Total R$ 6.832.121,50 FL 7.925.261,09 € 3.602.389,84

Some finds at Fort Orange by the guardian of the fort José Souza Amaro, in between Dutch materials like pottery and white pipe bowls

Amsterdam, May 2001

Marcos Albuquerque guides IPHAN

End of 1st Campaign Fort Orange Project, March 2002

Forte Orange Praça de Armas, March 2002

2nd Campaign Fort Orange Project, October 2002. Photo Izan Petterle, National Geographic ordered by MoWIC.

Arne van der Gen teaching the students of the project English language

Dani in the Dutch well interviewed by Rahilda Herrera and Mario Freitas, RWO

Copper spoon, indicating the presence Small barrels, not only used for powder, but for the transport of Jewish burguers and soldiers . of claypipes, also. Cingulum.

Prof. Marcos Albuquerque informs IPHAN, 2003

Highlight of the Fort Orange Project: H.M. Queen Beatrix with Prince Willem Alexander and Princess Máxima visiting Fort Orange. Itamaracá 28-03-2003. Left Prof. Evaldo Cabral de Mello, diplomate and historian, giving the Keynote Speech.

EINDE Project Fort Oranje 2. Vingboons Atlas of IAHGP (2000-2002) Fund raising project and restoration

RESTORATION VINGBOONS ATLAS IAHGP

In 1982 zag Hannedea van Nederveen Meerkerk, tijdens haar onderzoek ter plekke voor het proefschrift over de ontstaansgeschiedenis van Recife, in het Instituto Arqueológico, Histórico e Geográfico Pernambucano te Recife (IAHGP). een exemplaar van de Vingboons Atlas, of te wel: 'Caerte van de Haven Pharnambocque met de Stat Mouritia, 't Dorp Reciffo em Byleggende forten met alle gelegenheden van dien. In 't jaer Anno 1639'. Het grote boek lag half uit elkaar en werd bewaard in een doos die weer in een kist lag. Maar het was zonder airconditioning ondoenlijk om zoiets goed te bewaren in een omgeving met soms 100% luchtvochtigheid. Maar niet alleen het vocht, ook insecten waren debet aan de zware beschadigingen aan de band en de bladen. Het heldere coloriet van de kaarten had plaats gemaakt voor een grijsgroene kleur. Zeventien jaar later, in 1999, overhandigde Nederveen aan de Nederlandse Ambassade te Brasília van de hand van Dr. Reinaldo Carneiro Leão, secretaris van het IAHGP. Hierin legde hij de deplorabele toestand van de atlas uit en verzocht de Ambassade de restauratie van dit zeldzame exemplaar te ondersteunen. In 2000 en 2001 slaagde het Bestuur van de MoWIC Foundation erin de ABN/AMRO Bank N.V. hiervoor te interesseren, met bijzondere medewerking van medebestuurslid Jaap Rost Onnes. Er werd een vervolgtraject opgezet in samenspraak met de Nederlandse Ambassade bij monde van Martinus Mertens, Assessor Culturele Zaken. In 2000voltooiden Mertens en Nederveen cartografisch project dat was opgezet door de Eerste Secretaris en Cultureel Attaché mr Robert-Jan Sieben. De expositie betrof een twintigtal 1 op 1 kopieën van 17e-eeuwse kaarten uit het Rijksarchief te Den Haag' Hij diende als opluistering van het afscheid van de Ambassadeur, Z.E. F.B.A.M. van Haren en was tevens een bijdrage aan de viering van '500 jaar Brazilië', dat in 1500 door de Portugese kapitein Pedro Alvares Cabral op de wereldkaart werd gezet. De tentoonstelling werd in 2002 door Z.E. R. Meijs aan Forte do Brum te Recife geschonken. Dit zorgde in 2012 voor een ingrijpende restauratie van de door vocht aangetaste panelen.

Vingboons Atlas IAHGP, Capitania de Itamaracá

De restauratie van de Vingboons Atlas was zeer urgent en buitendien lag het in de lijn van de cartografische expositie van de Ambassade. Mertens motivatie voor de medewerking van de Ambassade aan het restauratie project luidde als volgt.

Vingboons Atlas IAHGP Mauritsstad-Recife

“Johannes Vingboons (1617-1670) was het derde kind van David Vinckeboons (later Vingboons) die van Vlaanderen naar Amsterdam verhuisde. David Vingboons was cartograaf en graficus en zette een atelier op aan de Anthonis Breestraat. Zijn kaarten waren erg bekend en cartografen als Hessel Gerritz en Claes Jansz Visscher waren leerlingen van hem. Bij zijn overlijden in 1670 liet hij zijn vrouw en tien kinderen achter, waarvan Pieter, Philips, Johannes en Justus zijn beroep volgden.

Johannes Vingboons illustreerde de documentatie van zijn als architect zeer geziene broer Philips en maakte kaarten en illustraties voor cartografen van de Oost Indische en West Indische Compagnieën, zoals bijvoorbeeld de internationaal befaamde cartograaf en uitgever Joan Blaeu. De Atlas Maior die onder Blaeu's naam werd uitgegeven is eigenlijk deVingboons Atlas, waarvan diverse versies bestaan. Johannes Vingboons werkte ook onafhankelijk voor verzamelaars in de Nederlanden en in het buitenland zoals Christina van Zweden en Cosimo III de Medici. De Vingboons Atlas van het Insituto Arqueológico Histórico e Geográfico Pernambucano te Recife werd in 1886 door de Braziliaan José Higyno Duarte Pereira bij het antiquariaat en Frederik Muller in Amsterdam aangekocht. Oorspronkelijk bestond de atlas uit twee boekwerken die door Frederik Muller uit elkaar genomen waren met als doel de kaarten gescheiden te verhandelen. Duarte Pereira kocht de kaarten die voor Brazilië van belang waren, terwijl het Noord-Amerikaanse gedeelte werd gekocht door Henry Harris. Die kaarten bevinden zich nu in de Bibliotheek van het Amerikaanse Congres te Washington. Naast de twee vermelde atlassen te Recife en te Washington, bestaat er nog een derde Vingboons Atlas in het Vaticaan. Deze heeft waarschijnlijk aan koningin Christina van Zweden toebehoord.”

Supervisie over de uitvoering berustte bij de Braziliaanse historicus Marcos Galindo. De restauratie vond plaats in het IAHGP zelf. In 2002 werd de vooruitgang op verzoek van de Nederlandse Ambassade door MoWIC gecontroleerd. In 2003 werd de tentoonstelling van de gerestaureerde atlasbladen in Recife door Hare Majesteit Koningin Beatrix geopend.

Vingboons Atlas IAHGP. Cabo de Santo Agostinho, Vila de Nazaré en Fort Ghijsseling

EINDE Vingboons Atlas IAHGP

3. Project Trilha dos Holandeses and Bridge of Vila Velha on Itamaracá, PE Brazil.

Here follows A). an article in the Bulletim from the Koninklijke Oudheidkundige Bond (KNOB); B). a scan of the Brochure of the Trilha dos Holandeses Project and C) its Portuguese version. It has been realized by the MoWIC Foundation, together with the Dutch Embassy in Brazil, the Brazilian foundation NASSAU-2004, the Municipality of the Island of Itamaracá, the institutions for monuments care IPHAN and FUNDARPE, the educational foundation RecifEscola, and various sponsor enterprises from Dutch and Brazilian origin among which Copergaz, Petrobras and Eurobrás F.P. Originally participating, the Laboratório de Arqueologia da UFPE left the organization of the project. Its negative attitude and even press did not influence the dynamic progress of this neat, tiny project with an unique holistic content. The plaque with a imago of the new built bridge over the Paripé sponsored by Eurobrás, has been presented to H.M. Queen Beatrix, the night of her arrival in Recife, the 27th of March 2003, as well as this Brochure and the ecological inventory by the biologist Cláudio Avellar, the following day, on request of the Grootmeesteres, Lady Van Loon. The Queen showed much interest and appreciated the gesture to dedicate the biological results to Johan Maurits van Nassau-Siegen, governor from Dutch Brazil from 1636-1644. Under Nassau’s supervision and on his costs, personal medicine doctor, Willem Piso, wrote the famous Historia Naturalis, incorporating the research and illustrations of the late Georg Marcgraf.

After the recuperation of the trail and the realization of the new bridge, the Brazilian artist Luis Jasmin, living in Vila Velha, designed ten information panels, with illustration of flora and fauna, provided with explanation texts by Ulysses Pernambucano de Mello and Cláudio Avellar. Unfortunately, these wonderful pieces of art, are stolen by the locals. The Prefeitura of Itamaracá is looking for funds to restore this type of information.

3.A. Projeto Trilha dos Holandeses De geschiedenis van een soldatenpad en zijn bruggetje.

Op een Portugese kaart van naar men aanneemt ongeveer 1635, door de auteur aangetroffen in het Arquivo Ultramarino te Lissabon, staat Fort Oranje op Itamaracá afgebeeld, tezamen met de retrenchementen "do inimigo" (de vijand, te weten: de Hollanders), enkele andere bouwsels, waaronder het hoornwerk van het fort, en het door een vestingmuur omgeven plaatsje Nossa Senhora de Conceição op de heuvel.1) Op de kaart staat natuurlijk niet de plaatsnaam van de inimigo, die "Schopstad" luidde, naar de kolonel-overste, Sigismund von Schuppe, die de verovering in 1634 op zijn naam heeft staan. De Laet meldt, dat deze naam in 1634 officieel werd toegekend:

"Den dertienden (augustus 1634, aut.) wiert de Compagnie van marten Vierson ghesonden naer Tamarica, om gharnisoen te houden in ‘t Fort Oragnien; die van Jacob Petri wiert op de Barra geleght, ende wert het Stedeken de naam ghegheven Schuppe; ende ‘t Fort aen de Afogados prins Willem ende ‘t Fort aen de Cabo Gijsselingh."2)

De verovering van wat nu Vila Velha heet, betekende indirect het veroveren van het gehele achterland van Pernambuco, tot aan de onbekende, door Indiaanse stammen bevolkte, woeste streken toe, het Terra incognita. Want afgesneden van de zoetwaterbronnen en fouragemogelijkheid van het vruchtbare eiland Itamaracá, moesten de guerrilla strijders, die zich verschanst hadden in het zeer sterke Araial Velho, zich nu helemaal wenden tot Forte de N.S. de Nazaré op de Cabo de Santo Agostinho. Totdat ook dat in 1634 werd ingenomen, alweer door Van Schoppe, waarna een jaar later Araial Velho viel. Op Schopstad voelde de man zich wonderwel. Efficiënt als hij was, is het dan ook geen wonder, dat zijn soldaten de korste weg gebruikten, die er door het mangrovenbos van Fort Oranje naar Schopstad vice versa mogelijk was. Men moet zich voorstellen, dat er een zandrug liep tussen aan de ene kant de mangroven van de Zuidvaart (Barra do Sul, eigenlijk: zuidelijke monding), terwijl aan de andere kant een moeras lag. De over deze zandrug aangelegde weg, was de enige manier om de beide strategische punten op de snelste manier te bereiken. Onderaan de heuvel van Vila Velha echter, stroomde en stroomt een riviertje, de Rio Paripeiro. De monding hiervan was de aanlegplaats voor de schepen, die via de Barra do Sul naar Vila Velha wilden. Deze plek heet nog steeds "Porto dos Holandeses". Schoppe was wel zo praktisch, dat hij hier een bruggetje liet bouwen, zodat de manschappen niet telkens behoefden te worden overgezet. Dit deed hij kennelijk in de vaste overtuiging veilig te zijn, want in oorlogstijd zou zo'n vaste oeververbinding een aanmerkelijke verzwakking hebben betekend en de voordelen van de natuurlijke gradiënte teniet hebben gedaan. Contemporaine literatuur of illustraties over deze overgang zijn, op de genoemde Portugese kaart na, niet te vinden. Wel is bekend, dat op de linkeroever van de monding een versterking lag, kennelijk ter bewaking van de brug; deze versterking is op de kaart ook zichtbaar. En in 1853 is er een stenen brug die in plaats van de oude houten brug kwam, opgedragen aan niemand minder dan de Braziliaanse keizer, Pedro II, o Imperador.3) De resten van de stenen brug, die trouwens al spoedig, geteisterd door het grote verschil van eb en vloed, verviel, is enkele malen weer door een houten vervangen; zulks enkele decennia geleden voor het laatst.

Met dit alles in het achterhoofd waagde de Braziliaanse leider van het opgravingsproject van Fort Oranje, Prof. Marcos Albuquerque, zich eind februari 2002 op de ook nu weer vervallen brug. Hij viel door een half verrotte plank, waardoor zijn schouder uit de kom raakte en hij enige tijd voor het werk was uitgeschakeld. In diezelfde week viel een zoontje van een van de arbeiders, die het zware werk aan het Fort Oranje Project doen, door de brug en bleef zes dagen in coma, waarna hij na langdurige fysiotherapie weer moest leren lopen. Een en ander was aanleiding voor de MOWIC Foundation om aan de Braziliaanse instantie voor Monumenten Zorg 4) voor te stellen dit hele gebied tot historisch monument te verklaren en de brug te restaureren. Bovendien staan er naast de Trilha (vergelijk Eng. "trail") enkele oude taipa huisjes, dus woninkjes die opgetrokken zijn uit een houten staketsel met door de zon gebakken leem ertussen. Maar vooral ook interessant is de ruïne van een oud boeren huis, waar zich in zeventiende eeuw uit Olinda voor de Hollanders gevluchte Carmelieten zouden hebben teruggetrokken, waardoor het bekend staat als "O Carmelo". Maar ook heet het in de volksmond wel "Casa do "Padre" Vicário Tenôrio" (dubbele religieuze benaming!"), die in de onafhankelijkheidsstrijd van de 19e eeuw een rol zou hebben gespeeld. De restauratie hiervan is een veel groter project, wat in de toekomst zal worden meegenomen in het revitaliseringsprogramma, zoals de letterlijke vertaling van de plannen voor Vila Velha luidt. Historisch toerisme is naast ambachtelijke kunstnijverheid eigenlijk de enige bron van inkomsten voor de eilandbewoners. Projecten als de onze kunnen aan de ontwikkeling daarvan veel bijdragen. Zo is er overleg gaande tussen MOWIC en het hoofd ener plaatselijke school over de vorming van een klasje voor gidsen. Jongens en meisjes, die in hun vrije tijd de toerist weten te vertellen over de plaatselijke historie en de monumenten, en dan geen enormiteiten opdissen, als dat Fort Oranje ‘helemaal van klei was, die in de ruimen van de Nederlandse schepen hier naartoe was getransporteerd’. We hopen een snelle archeologische survey te kunnen uitvoeren, zowel langs de trilha als bij de vroegere aanlegplaats van de Porto dos Holandeses. De trilha wordt druk gebruikt door de mensen, die van en naar Vila Velha en Forte Orange door het mulle zand ploegen, te voet met of zonder handcar, te paard of op de fiets. Helaas hebben wij ook moeten vaststellen, dat de moderne jeugd op brom- en motorfietsen van het pad soms een crossbaan maken en over de brug heen en weer razen, of er met paarden overheen galopperen. Dit was een reden temeer voor MOWIC zich voor dit project in te zetten en voor de reconstructie deugdelijk materiaal te gebruiken.

Na beraad met de Nederlandse Ambassade, maakte MOWIC een brochure met een bescheiden begroting en deponeerden het project bij diverse instanties. Het project, als een soort voetnoot bij het veel grote Fort Oranje Project, werd enthousiast ontvangen. Nog in oktober vonden de finale besprekingen plaats met de betreffende politiek-sociale instanties, met de biologen voor de flora- en fauna inventarisatie van het pad en enkele aannemers voor een offerte. De niet-gouvernementele organisatie Nassau-400, die de herdenking in Brazilië behartigt van de 400-e geboortedag van Johan Maurits, graaf van Nassau-Siegen, van 1636 tot 1644 gouverneur van Hollantsch Brasil, heeft besloten dit project tezamen met MOWIC te willen uitvoeren. In de reeks van sponsors nam de Nederlandse Ambassade het voortouw, waarna de Braziliaanse instanties Copergáz en Petrobrás, alsmede de Gemeente Itamaracá en de Staat Pernambuco, volgden. Vanuit Nederland bereikte ons bovendien het verheugende nieuws, dat de Culturele Vereniging Eurobrás F.P. zal zorg dragen voor de financiering van de plaquette, waarop de namen van de sponsoren vermeld zullen worden. Wanneer Hare Majesteit, Koningin Beatrix en haar gevolg in maart 2003 het eiland Itamaracá bezoeken zal, hopen wij haar twee geslaagde projecten te kunnen tonen: het archeologisch onderzoek naar "o Tempo Holandes" van Fort Oranje, en het project van de nieuwe brug, plus historische en ecologische informatieborden van de Trilha dos Holandeses.

Hannedea van Nederveen Meerkerk Artikel in Bulletin KNOB november 2002 op verzoek van Prof. Koen Ottenheym

1) Kaart in 1983, het jaar dat Portugal toetrad tot de Europese Unie, door de auteur aangetroffen in het Arquivo Ultramarino te Lissabon. 2) Ioannis de Laet, Iaerlick Verhael, Uitg. Linschotenvereniging 1935, vol. 4, p. 39. De Laet gebruikt nog Schoppe´s oorsprtonkelijke naam, die hij in de loop der tijd vernederlandste in Schoppe; het plaatsje heette dan ook "Schopstad". Zie voor Fort Ghijsseling (andere schrijfwijze dan bij de Laet) artikel Twee Zeeuwse forten. 3) Pedro II hield van zijn reis naar het eigenzinnige Noordoosten een dagboek bij. Zijn bezoek aan het eiland hield verband met het feit, dat de eilandbewoners zich tegen de suprematie van het oorspronkelijk geheel Portugese vorstenhuis verzetten. Met deze geste trachtte de vorst de stemming te verbeteren en zijn autoriteit te bevestigen. Zijn Dagboek levert een schat aan informatie op. Excerpten ervan staan in het historische boek over Itamaracá door Valdicírio Rodrigues, huisarts op het eiland. 4) IPHAN, Instituto do Patrimônio Histórico e Artístico, hoofdkantoor in Brasília

Eeuwenoude vruchtbomen langs de trilha, zoals deze Cajueira, Cajú boom, tonen de leeftijd aan van dit door mensen aanelegde pad over de zandwal lands de mangroven van de oever van de Barra do Sul, nu Canal da Santa Cruz.

3.B. Scan of the Brochure Trilha dos Holandeses Project

3.C.Scan of brochure Projeto Trilha dos Holandeses Versão Portuguesa Willem Muller f. e Fundação Nassau-400 Anos e IPHAN

Inauguração da Trilha do Holandeses e a Ponte da Vila Velha pela Prefeitura do Município da Ilha da Itamaracá, 1 de Maio 2003.

Painel por Ulysses Pernambucano de Mello e Luiz Jasmin, em ordem da ONG MoWIC, 2002

Odilon Albuquerque de Mello informeert in de sacrustie van de kerk N, S, de Conceição de burgerij van Vila Velha over het Project Trilha dos Holandeses.

Constructie van de nieuwe brug over de Paripé, qaar in 1635 door de WICeen brug werd gebouwd. Op de achtergrond mr R. J. Sieben, Eerste Secretaris van de Nederlandse Ambassade in Brasília, hoofdsponsor van het project.

Sponsorendag met vertegenwoordigers van Cópergas, Petrobrás, AHOLD (Bompreo) en bestuurlijke autoriteiten, 17-03-2003, met de leden van de projectgroep Trilha e Ponte. Staand R Odilon de Albuquerque Mello en Ulysses Pernambucano de Mello; voorgrond L Hannedea van Nederveen Meerkerk, Flávio Domingues en José Alves ('Pepito'), wethouder van Cultuur van de gemeente Itamaracá. Staand achter hem Elódia Nebronte, h.t. voorzitter van de ADITA.

Kleine bewoonster van Vila Velha timmert aan de weg…eh Trilha

EINDE Project Trilha dos Holandeses

4. Programa Alagoas Holanda UFAL (2000-2002)

PROGRAMA CIENTÍFICO- CULTURAL HOLANDO-ALAGOAS Universidade Federal de Alagoas conjubto com ONG Fundação MOWIC

Reunião: 10 de novembro de 2000 Hotel Verde-Mar

Presentes: Dr.Luis Sávio de Almeida: Coordenador –Brasil Dra Hannedea C.van Nederveen Meerkerk : Coordenadora Holanda Drs. Nicolaas Gosse Vale: Secretário Executivo Secretários de Coordenação: Professora Maria Angélica da Silva Geraldo de Majella Discentes Nacionais: Luciano Vital da Rocha Elijanny Linny de Oliveira Farias Hóspede Especial: Dr. Servatius da Embaixada do Reino de Países Baixos em Brasília

1. Programa para 2001: • Montagem de um núcleo de documentação sobre o período holandês em Alagoas que deve fazer parte da biblioteca central da UFAL. • Instalação de cursos em nível de graduação e de pós-graduação acerca de 20 hs. • Encontro internacional para os fins de historiografia da ocupação holandesa.. • Penedo, Maragogi e Major Isidoro ( fim: escavações). • Elaboração de uma proposta para regulamento. • As atividades devem começar a partir do mês de janeiro 2001. • Panorama financeiro. • Possibilidade de uma publicação no mês de março. Financiamento Ufal e Patrocínio de empresas holando-brasileiras. • Espaço físico na Reitoria . • Homepage (website).

2. Elaboração: • Publicações : divulgar textos em forma de fascículos que poderiam ser elaborados no futuro em trabalhos maiores. [ Sávio ] • Cursos de 20 horas : ( remuneração obrigatória ) : a oferta deve ser para todos e o conteúdo deve ser científico-cultural. Quando se trata de um assunto ligado com curso de graduação /pós- graduação , devemos pensar em cursos de 40 horas. [Sávio & Hannedea ] • Encontro internacional : contato com CNPq [Luciano , Jane , Majela] • Sítios arqueológicos : [Maria Angélica ] A Presença de Sávio é importante por causa de possíveis problemas políticos. UFPE quer dominar a área & as discussões entre os arqueólogos. • Biblioteca : [Jane e Maria Angélica ] • Posições Brasil & Holanda [Nicolaas ] • Contatos com Media [Majela (Brasil) & Hannedea ( Holanda )] • Relações Públicas : Majela

3) NOTÍCIAS RECENTES DE HANNEDEA:: • No dia 20 de março chegará na Holanda .o Embaixador Murtinho , Assessor internacional do Ministério de Educação do Brasil. Ele gostaria que a Universidade de Amsterdam cedesse um professor de holandês a UFAL e outro a UFPE. Finalidade : aprender ler os documentos do período holandês. Não foi definido que ia pagar estes professores . • O embaixador Massot na Holanda está muito interessado no forte Orange de Itamaracá . • Existe um convênio entre a universidade de Amsterdam e a UFPe ( feita em outubro de 2000) . Uma destas finalidades é pesquisa arqueológica • A embaixada da Holanda quer examinar a possibilidade da assinatura de um convênio cultural entre Brasil e Holanda . Ministro Murtinho também quer apoiar esta idéia. • No dia 16 de marco será inaugurado o segundo centro econômico Holandês em Recife. Hannedea sugere que houvesse ao mesmo tempo a formalização deste convênio.

Prof. Luiz Sávio de Almeida, socioloog en toneelschrijver, is een groot kenner van de Braziliaanse volkscultuur en architectuur. Hij verzocht in 2000 Hannedea van Nederveen Meerkerk mede te werken aan de bundel Indios do Nordeste: temas e problemas 2. Zij voldeed hier gaarne aan met het hoofdstuk Indian Tales. Relationship between the Indians and the Dutch in XVII-th Century Brazil, pp 30-80. 'Sávio'for his friends, nodigde haar tevens uit voor gastcolleges aan de UFAL, Federale Universiteit van Alagoas te Maceió, over de Geschiedenis van de Noordelijke Nederlanden in de Gouden Eeuw. Gezamenlijk richtten zij het studieprogramma Programa Alagoas-Holanda op. Dit gaf studnten van de UFAL gelegenheid hun vakgebied te verruimen. De inaugaratie van het Programa had de ruime goedkeuring van de Rector Magnificus en geschiedde met instemming van de Nederlandse Ambassade in Brazilië.

EINDE Programa Alagoas-Holanda

5. FUMO NA HOLANDA S XVII

RESUMO SOBRE CHACHIMBOS, TUBOS E SUAS MARCAS a fim de determinar os cachimbos no Forte Orange na Ilha de Itamaracá, achados durante as escavações arqueológicas do Laboratório de Arqueologia e MOWIC, 2002 e 2003.

During the excavations in Fort Orange many rests of pipes have been found. Although some of them were Portuguese, indigenous, or even English, they were mostly of Dutch origin. To assist the troubling categorizing team of the LA, H. van Nederveen translated parts of some books on pipe history in Portuguese. It turned out to be a great help for the determination of the many, many pieces of the originally long white ‘Gouda’ pipes, encountered all over the place. The smaller and shorter, so cheaper pipes (greatest amount), once belonged to soldiers. Tobacco, herbs, grasses and some fungi were smoked, not only for pleasure, but serving the poor devils against hunger and as medication or as pain reliever, indeed.

The accurate illustrations in the book on the Dutch Clay-pipe from D.H. Duco were a great help to the Brazilian team, and myself.

Os dados deste resumo são baseados nas publicações seguintes: Principalmente: 1. Duco, D., De Nederlandse Kleipijp Pijpenkabinet, Leiden, 1987. ("O Cachimbo de argila Neerlandes"). O autor e grande colecionador e cohecedor do cachimbo holandes, conservador do Pijpenkabinet, Museu do Cachimbo, Leiden. No segundo lugar: 2. Goedewaagen, D.A. en G.C. Helbers, Goudse pijpen. De merken en het merkenrecht van de pijpmakers te Gouda & De geschiedenis van de pijpmakerij te Gouda, Amsterdam, 1942. Goedewaagen era descendente do fundador da fábrica de cachimbos “Goedewaagen” em Gouda. Helbers foi diretor do Museu Histórico em Assen

Hannedea van Nederveen Meerkerk & Maria Eleonora da Gama Guerra Curado Técnica: Maricelia da Silva Milanez Fótos: Derivada à obra de Don Duco e de Maricelia da Silva Milanez Itamaracá, janeiro 2003

Nora Guerra (dir) e Cléber perguntaram-se como continuarem…

Conteúdo

1. Oriëntação geral 1.1 A origem do cachimbo holandes 1.2 Cidades holandesas de fabrica de cachimbos 1.3 Posição social 2. O Cachimbo 2.1 Elementos do cachimbo 2.2 Material 2.3 Fabricação 2.4 Modelos 2.4.1. A Primeira Geração (1580-1610) 2.4.2. Modelos nu S. XVII 2.4.3. Tipologia regional 2.4.4. Modelos da qualidade mais barata 3. Marcas 3.1. Marcas de inicial no S. XVII 3.2. Marcas figurativas no S. XVII 3.3. Segunda metade S. XVII 4. Tubos 4.1. Modelos do tubo no cachimbo do S. XVII 4.2. Tipos de decoração 4.3. Tubos de relevo 5. Cabeças-de-Cachimbos de relevo 5.1. Breve após 1630 5.2. Qualidade menor e comum 5.3. Cachimbo-de-Jonas 6. Datação do cachimbo 6.1. Método Goedewagen 6.2. Medição do canal de fumo 6.3. Sistema Friedrich 6.4. Método dedutivo segundo Duco 6.4.1. Carateres gerais: Forma 6.4.2. Carateres da fabricação: Marcas 6.5. Datação do cachimbos do S. XVII segundo 6.6. Cronograma de datação segundo Duco

1. Oriëntação geral

> Na segunda étapa de 7 de outubro 2002 até 1 de março 2003, são e serão achados muitos mais cachimbos e tubos. Armada com o conhecimento deste Resumo, a gente possa determinar pelo menos uma parte desta coleção enorme que é numerada e categorisada pela equipe do Laboratório de Arqueologia da UFPE nitidamente, supervisada por DraMaria Eleonora da Gama Guerra Curado.

1.1. A origem do cachimbo holandes

A história do costume de fumar tem a origem na descoberta da América em 1492. Os marinheiros e soldados de Columbus traziam o tabaco para Europa. As primeiras formas de cachimbos são baseadas nas cachimbos indígenas encontradas nas regiões exploradas, e a planta de tabaco era importada em Europa. Durante muito tempo, porem, o fumo não foi mencionado, até a imigração de Virginia, America do Norte, nos anos de 1560. O primeiro mencionamento sobre fumar é feito em 1564 por o inglês John Hawkins. O fumo aparamente tinha influência positiva nos sentidos de fome das equipes e assim o costume de fumar entrou de ser comun nos navios e exércitos marinhos, sobretudo nos portos ingleses, p.e. Londres, Bristol e Hull, e talvêz mais ou menos no mesmo tempo em portos holandeses, visto o comércio entre os países de Inglaterra e Holanda naquela época intensivo. As primeiras cidades holandesas da tradição de fumar são Hoorn, Enkhuizen, Amsterdam e Brielle. O exército do comandante ingles, Leicester, ajudando os holandeses na guerra contre Espanha (1568-1648) nos anos 1585 e 1586 estimulou o costume de fumar na Holanda muito.

Os primeiros cachimbos européus são pequenos, e bem feitos. A erva era cara e então o cachimbo tinha de ser nítido. Além disso, o européu em geral ainda não era costumado ao efeito do tabaco e o usava em quantidades pequenas.

> A observação que os cachimbos pequenos, achados durante as escavações arqueológicas do Forte Orange, Itamaracá PE, nos anos 2002 e 2003, teriam ser usados pelos soldados, não capazes de pagar grande quantidades, é relativada por esta informação. Os pequenos cachimbos talvêz pertencessem aos primeiros holandeses invadindo o Brasil-holandes e sim pudessem ser usados pelos militares mais altos, e não necessariamente pelos soldados comuns.

1.2 Cidades holandesas de fabricas de cachimbos

Conjunto com o costume de fumar a fabricação de cachimbos desenvolve-se nas cidades seguintes:

1. Amsterdam (Am(e)sterdã) 1607 2. Leiden 1612 3. Gouda, Dordrecht 1617 4. Enkhuizen, Delft, Rotterdam 1627 5. Zwolle 1628 6. Deventer, Schiedam 1635 7. Middelburg 1636 8. Gorinchem 1637 9. Groningen, Leeuwarden 1642

Estas datas são derivadas de arquivos. Seja claro a fabricação já ter existida antes de ser mencionada. A conclusão, todavia, é que a fabricação de cachimbos començou na região das províncias Holanda do Norte e Holanda do Sul.

Duco observa em total quarenta-e-quatro centros de produção, cujo montante estiveram trabalhando dentro da primeira metade do S.XVII era vinte-e-sete : Alkmaar, Amsterdam, Bergen op Zoom, Breda, Delft, Deventer, Dordrecht, Enkhuizen, Gorinchem, Gouda, ´s- Gravenhage (Haia), Groningen, Haarlem, Harlingen, Hoorn, Kampen, Leeuwarden, Leiden, Maastricht, Middelburg, Rotterdam, Schiedam, Schoonhoven, Tholen, Willinge-Langerak, Zwolle. 9 deles são mencionados em arquivos do S. XVII, veja acima.

Fig. 1 Holanda no S. XVII

Fig. 2 Centra de fabricação

Nessa altura, Amsterdam e Gouda se rivalisaram, tendo competição sobre a qualidade e assim sobre a maior parte do comércio. - Antes de 1630 Amsterdam era o maior e o melhor. - Entre 1630 e 1640 Gouda ganhou terreno para ultrapassar a cuncorrênça depois de 1640. Os produtos de Gouda são mais elaborados e melhor detalhados. Ao lado dos produtos de alta qualidade, as mesmas fábricas contiunam com a produção de cachimbos mais simples, feitos pelos alunos. - Esta obra simples, porém, pode ser o produto mais alto duma fabrica menor, que so sabia produzir tais cachimbos grossos como o seu único resultado.

> Para nós o desenvolvimento do cachimbo de Gouda é interessante, por que o período no qual isto aconteceu, fica dentro do período da Presença holandesa no Brasil (1624/26/1630- 1654) cujo período mais próspero foi de 1635 - 1645. Estas pipas são bem distingíveis dos cachimbos portugueses (Fig. 3a Cachimbo da 1a Geração, Fig. 3b Cachimbo portugues).

Fig 3a Cachimbo holandes S XVII

Fig. 3b Cachimbo portugues S XVII, fótos Maricelia da Silva Milanez

1.3 Posição social

A fabricação de cachimbo originamente era artesanato. Após 1630 crescem centros de fabricação maiores. Para uma boa produção, um mestre tinha de ter muito pessoal. A finalisação do produto era uma especialidade mandando muito tempo, acuratessa, e cuido. Como dito, Amsterdam tinha um Mercado de Cachimbos, cada Segunda-feira. Era a cidade com a maior atividade comercial,. Lentamente, porém, por meio daquele mercado, os produtos de Gouda, e de outros centros de fabicação, entram no comércio nacional.

A organisação dos fabricadores nasceu igualmente. Guildas de produtores de cachimbos foram erigidos em três cidades: Gorinchem (15, 1656), Gouda (16, 1660) e Leiden (26, 1661), todas na província da Holanda do Sul (Zuid-Holland). Destas três, so a guilda de Gouda tem um poder dominante e ela estimula a fabricação local. Em geral hoje em dia um cachimbo de argila branca na Holanda é chamado de "Goudse pijp", "Cachimbo de Gouda".

2. O Cachimbo

O “cachimbo”pode ser o cachimbo no nsentido da cabeça-de-cachimbo, ou o cachimbo inteiro, inclusivamente o tubo. No lugar disso a palavra “pipa” serve também. Neste parágrafo é falado do cachimbo no sentido de cabeça-de-cachimbo.

2.1 Elementos do cachimbo

Explicação nomes dos elementos e partes do cachimbo.

Os nomes das partes dos cachimbos das figuras 1-4 correspondem com a lista seguinte. I Cabeça deitada. O ângulo entre cachimbo e tubo tem mais que 100 gr. A " entrada" do cachimbo fica afstada do fumador. II Cabeça a pé, também cabeça direita. O ângulo medi 85-100 gr. III Cachimbo retomada. Cachimbos de séculos recentes. O fumador pode olhar dentro do cachimbo enquanto fumando.

A Voorzijde, Lado frontal = lado na direção do fumador. Nos tipos de I a decoração era pegada neste lado, para o fumador olhá-la. B Achterzijde, Lado trazeiro = lado afastado do fumador. C Zijkanten, Flancos do cachimbo, com o lado de direita e esquerda observado do ponto da vista do fumador. D Hals, Gargalo, parte estreita entre a barriga (buik, parte mais larga do cachimbo) e o início do tubo. E As, Axe, linha imaginável entre o meio da entrada e o ponto em frente ao talão. Também a linha de coração do tubo. F Steelhoek, Angulo entre o cachimbo e o tubo, medido mediante os gráus entre a axe do cachimbo e a axe do tubo. O ângulo dum cachimbo depende do tamanho do tubo. Um tubo menor, p.e. de 21 ou 27 cm, faz um angulo mais agúdo do que um tubo de 70 cm.

1. Pijpekop, kop of ketel, Cabeça de cachimbo. Muitas vezes o talão ou espora é incluido no termo "cachimbo", mas no fundo é parte a ser distigindo separadamente. 2. Ketelopening ou Filt, Boca do cachimbo ou "filt". Muitas vezes uma decoração de raspagem é feita, chamada de vaars. Quando a decoração denteada, tipo de cerilha está faltando, a gente fala de ranhura. 3. Wand, Parede, isto é o espessura do cachimbo. 4. Hiel ou Voet, Talão ou Pé, alongeamento do cachimbo em baixo, na forma plana ou cilíndrica, para marcar o trânsito do cachimbo para o tubo. Inicialmente serviu tanbém para colocar o cachimbo na mesa. Mais tarde o talão era alonjado para colocar o cachimbo no estante-de cachimbos (pijperek) feito de madeira e às vezes decorado. No talão a marca da fábrica ou ateliê é colocada por meio dum carimbo. 5. Stoep, degraus, o flanco do talão em baixo do tubo. 6. Pijpesteel, Steel, Schenk, Tubo. O tamanho do tubo dá a possibilidade ao fumo de refrescar. 7. Rookkanaal, Canal do fumo, feito dentro do barro com um pedáco de cana.. 8. Propje, Pedacinho de barro, resultado da fáse descrita no 7. 9. Vormnaad, costura da forma, na qualidade melhor emovida. De vez em quando isto era feito com uma pente que dava decoração denteada. 10. Afgesneden mondstuk, Fim cortado do tubo de cachimbos mais compridos, cortado com uma faca. (10a). Nos moldes de cobre ou messing o lugar era indicado num ponto especial para cortar o tubo justamente. 10b mostra o bocal em forma de botão, usado para cachimbos mais curtos afim o

Fig. 4. Elementos da pipa

2.2 Material

O cachimbo é feito de argila branca, um tipo de barro branco calcário. Mais definido: este tipo de barro contem uma grande percentagem de cálciomonoxídio (CAO), a origem da côr branca. Parece que originamente esse material básico do cachimbo holandes, foi importado da Inglaterra do Sul. Lentamente a gente buscou outras fontes, sobretudo achadas nas beiras do rio Mosa (Maas) de França e Bélgica e a região do Westerwald em Alemanha. O barro holandes, em todos os cantos do país, contem ferro, impedindo a fabricagem dum cachimbo branco.

Esta argila, chamado de pijpaarde, “terra de cachimbo”, chega na fabrica ou no ateliê, em schollen, grande pedaços de barro seco. Feito em estilhas, o material é posto de molho num barril especial, chamado de zookton, meio-cheio de água, até se forma uma substância molhe. Pedacinhos de madeira e outras coisas orgánicas do barro são removidos.

> “Zookton” é uma palvra que ilustra a origem inglesa da fabricagem de cachimbos em Holanda. “To soke” significa “ pôr de molho” o que era exatamente o objetivo deste fase do processo. Era Arne van der Gen que me atendeu nisso, mais uma contribuição para a noção da história original da fabricação, sendo inglesa .

Secado, a argila limpada é moida finamente, até uma poeira. Isto acontece num jarro grande com uma roda lá dentro, coberta de facas. Para o desenvolvimento da plasticidade, a poeira fina é colocada para fermentar durante alguns meses. Isto acontece numa cave escura. Isto é a fáse do verstervingsproces, processo-de-morrer do barro. A substância final é moída de novo. So após todas essas fases a argila fica pronta para ser usada como substância principal da fabricagem do cachimbo branco.

2.3 Fabricação

A fabricação ficava artesanato tudo o tempo, até no século XX, por causa de tantas ações precisando a mão humana. Era impossível de implementar um sistema técnico automático para isto. Cada processo tem a sua própria pessoa, especialisada num próprio elemento do procedimento da fabricação. A qualidade do molde destina a qualidade da pipa em grande grau (Fig. 5a e 5b).

1. A primeira fase é o rolar a argila, ou o barro, numa lingüiça feita de argila com um pedaço maior no fim, o futuro cachimbo. Esta fase é feito com duas mãos, normalmente pelum moço ou um homem mais idoso, não pedindo grande força, más precisando de ser feita com grande preciso. O pedaço do futuro tubo tem de ter a largura e estreitura exáta já (Fig. 6a). 2. Numa caixa de rolos, a forma prelimnária fica alguns dias secando. 3. Agora chega a fase mais importante da fabricação, chamado de kasten, moldar ou amoldar, isto é formar dos rolos num pijpmal, o molde de cachimbo para fazer a forma do cachimbo desejado. O kaster, moldador (Ingl.: to cast = moldar), sentando a uma mesa de trabalho com um torno de bancada, pega o rolo de barro numa weijer, espiga , dum movimento rápido, sem deixar cair ou glissar o barro do aráme no meio (Fig. 6b). 4. Quase no mesmo movimento ele o bota numa metade do molde, que é lubrificado anteriormente, para facilitar o descolar do cachimbo mais tarde, 5. Agora o molde é fechado e botado num torno de bancada. 6. Com o stopper, uma forma que tem o interior do cachimbo, o lado mais grosso é formado até o cachimbo tiver a forma justa. O barro suplente chega no outro lado do modelo e é cortado. 7. Com o schenker, faca especial, o kaster corta o tubo, removendo também os restos do barro entre as costuras (vormnaden) da forma. 8. O cachimbo é formado agora e pode ser removido da forma. 9. O cachimbo formado é levado para o departemento das mulhers, chamadas de tremsters. Aqui a forma definitiva, a elaboração e decoraçào, são feitas. ( tram em inglês é um instrumento para ajustar ou alinhar peças de máquinas). 10. O botter, martelinho redondo para lisar a boca. 11. Radeermes, faca de erasura, um instrumento redondo para decorar a boca da cabeça. 12. Com agaatsteen, pedra de agata, o superfície da cabeça é polido.

Fig 5a Moldes para várias larguras

Fig. 5b Molde de pressa com espiga

Fig. 7 Instrumentos

2.4 Modelos

Os modelos indicam o desenvolvimento do costume de fumar. Distinguimos cinco tipos básicos da cabeça de cachimbo:

1. tipo duplo-cônico 2. cabeça em forma de funil 3. tipo ovoido 4. cabeço curvada 5. cabeça redonda, sem talão

Fig. 8 Tipos básicos

Para nós são de interesse os primeiros dois tipos de base, e destes o primeiro o mais, existindo durante todo o período holandes no Brasil.

O primeiro tipo de báse era mais curto e grosso dum tamanho menor. Daqui lentamente o cachimbo se desenvolve para uma cabeça maior com um tubo mais magro e comprido.

Os modelos do tipo de báse 2 datam da segunda metade do S XVII até no S XVIII, mostrando uma cabeça de cachimbo alonjada para cabar mais tabaco. O maior comprimento do tubo servia para esfriazar o fumo.

> Os cachimbos do tipo de base 2 têm uma forma dum ângulo mais inclinado em relaçào com o tubo. Isto servia para a cabeça deitar mais fácil na mão do fumador. As pinturas contemporâneas mostram várias vezess fumadores com o braço deitado no joelho ou na mesa, numa atitude de lazer com a cabeça do cachimbo na mão bem afastado do corpo. > Sendo o tabaco caro, o povo usava substituentes, como fungos e outras ervas, muitas vezes conseguindo em doenças sérias de intoxicação do usuário. Uma das drogas usada geralmente, substituindo no tabaco, era o” Bilzenkruid”. Dos fungos o “Vliegenzwam”, vermelho com pontos brancos da familia das Amonitas, era muito buscado. 2.4.1. A Primeira Geração (1580-1610)

Os cachimbos da Primeira Geraração datam de ca 1580. Os primeiros fumadores vinham de Inglaterra, trazendo os próprios cachimbos consigo. Isto, porém, so é 10% do total dos cachimbos cedos, qqd que 90 % já foi fabricado na Holanda mesma. A influênça inglesa, porém, fica presente e até ca 1610 as diferênças são claras para os conhecedores expertes.

Nesta categoria da primeira geração exitem tr6es grupos principais:

1. Cabeça grossa, pelo menos os primeiros sem erausras. O tubo segui direitamente ao talão A argila é muito fina e às vezes duma cor azul-cinzenta. Isto mostra a origem inglesa do material. As marcas, se presentes, são uma estrela, ou iniciais, como WS e WB, o último o mais perfeito. Este tipo é achado muito nas envirões de Amsterdã. (Fig. 9, 1-10).

Forte Orange, It. PE 2002 Achados de cachimbos holandeses e um português ou indígina.

2. O segundo tipo da primeira geração tem muitas variações, não facilitando a determinação (fig. 11-14). A fabricação é um pouca mais tarde, mais os tipos existem certo tempo paralelamente. A cabeça mostra mais conteúdo, tem forma duma barriga. A maioria das cabeças tem erasura. Embora disso, o superfície da maioria deste tipo não é polido e tem um exterior grosso, apesar de exemplares extraordinários.. O talão separa o tubo da cabeça. A marca é rara, se exista parece como uma roda. (Fig. 9, 11-14)

3. Tipo três da primeira geração é raro. É grosso, duma cabeça maior ainda do que tipo 2, Apesar de alguns exemplares menores. A origem é sem dúvida inglesa, imitada na Holanda. No lugar do talão muitas cabeças têm um espora. Por causa do pequeno espaço, uma marca falta. São polidos de agata e pertencem à melhor fabricação da época. Este tipo é achado muito na província de Utrecht. (Fig. 9, 15-18)

4. Além destes três tipos principais, a Primeira Geração conhece alguns modelos únicos, já comecendo ser duplo-cônicos, mais nessa altura não tendo relação com os outros. Os de sem ou quase sem talão vêm de Rotterdam. (Fig. 9, 19-22).

Fig. 9 Primeira Geração (1580-1610

2.4.2. Modelos nu S. XVII

O Modelo duplo-cônico existe geralmente de 1610 até 1675. Depois, esta forma desenvolve-se devagarmente para o tipo ovoído. Amsterdam domina até ca 1630; Gouda chega e será o centro depois de mais ou menos este ano. Os modelos feitos aqui serão o exemplo para os fabricadores em outros lugares, então lentamente a gente pode falar dum “Estilo holandes”. A origem destes modelos, porém, fica na Amsterdã.

a) ca 1620-1650: Dum modelo massivo e pouco elegante (Fig. 10, 23) o cachimbo desenvolve-se até um b) ca 1640-1660 produto mais sofisticado (Fig. 10, 24-27). c) ca 1650-1675: Já neste e depois deste modelo, a gente encontra pipas de cabeças alonjadas, para cabar mais tabaco, com ângulos e talões diferentes (Fig.10, 28-29).

Para o colecionador e antiquário as diferenças minuciosas são de grande importância. Para nós vale saber a datação dos tipos achados no Forte Orange (PE) em geral.

Fig. 10 Desenvolvimento Tipo básico 1

2.4.3. Tipologia regional

Os modelos do fabricador Evert Bird (EB) são transportados para todos os cantos do mundo (Fig. 11, 30-32). Bird significa “ave”, ou “passarinho” em Ingles, então mais uma indicação da origem inglesa da indústria (artesanal) de pipas. O modelo típico para Amsterdã, pequeno, com talão grande (Fig. 11, 33) e era imitado muito em Gouda (Fig. 11, 39-44). Produtos de Groningen são bastante grosso e pesado (Fig. 12, 48-50). Específicos são os cachimbos de Hoorn e Enkhuizen, duas cidades pertas, cujos produtos não são distingíveis. A boca e o gargalo são relativamente estreitos, enquanto o modelo é muito duplo-cônico. Este tipo foi muito popular nos anos 1630. (Fig. 11, 51) Leiden tem modelos mais evidentes, com uma parte da cabeça duplo-cônica aos ambos os lados direita e plana. Popular entre 1650 e 1670. (Fig. 12, 52-54). Rotterdam e Schiedam têm muitas vezes um talão grande e plano (Fig. 12, 55,56), embora duma produção tradicional igualmente (Fig. 11, 33, Fig. 12, 57). Cachimbos de Utrecht mostram muitas vezes um ângulo menor entre a cabeça e o tubo, e a linha trazeira é menos cônica (Fig. 12, 58-60).. Algmas fabricas têm modelos extraordinárias para exportação para America do Norte (Fig.12, 61, 62).

Fig. 11 Modelos regionais do Tipo básico. I

Fig. 12 Modelos regionais do Tipo básico 1. II

2.4.4. Modelos da qualidade mais barata

Figura 12 mostra variações da qualidade mais barata (Fig. 13, 63-79). Amsterdã : Fig 13, 67-69).

Deventer (Fig 13, 71). Haia: poco cilíndrico (Fig.13, 72). Gorinchem tem cachimbos tradicionais, más um so tipo é extraordináriamente comprido (Fig13, 73). Os produtos mais baratos em Gouda (Fig. 13, 74-75) seguem para a maioria o estilo da qualidade mais cara, como em: Leiden (Fig.13, 76). Maastricht tem modelo duma combinação do cônico e alonjamento (Fig.13, 77). Utrecht tem modelo espicífico, mas geralmente segui a moda de Gouda (Fig. 13, 78, 79). O modelo da Fig.13, 70 é único. Pequeno, com cabeça cortada e sem talão.

Fig. 13 Modelos da qualidade mais barata

3. Marcas

A rivalidade entre os fabricadores de cachimbos era grande já desde o início da fabricagem. A marca, porém, não dava garantia da exclusividade. Diferenças de opinião quase sempre eram resolvidas dentro da comunidade, ou da cidade.

Normalmente, a marca era colocada por meio dum carimbo no talão do cachimbo. Às vezes a gente encontra exemplares com uma marca no cachimbo mesmo. As primeiras marcas são formas geométricas simplesmente gravadas num pedaço de madeira. Em Groningen, Utrecht e Leiden esse tipo é encontrado ainda muito tempo.

Duas tipos pricipais são distinguidos até a metade do S XVII, as marcas de inicial e as marcas de figura.

3.1 Marcas de inicial no S. XVII

A marca do inicial é o primeiro: os caratéres do peodutor são pressados na argila. Depois de pouco tempo isto é colocado num quadro. Mais tarde a marca é botada num círculo.

Os iniciales sempre indicavam os nomes dos produtores. Por exemplo: IM era de Jan Muur (João Muro) de Amsterdã (Fig. 14, 290)e IMM de Jan Michielsz Metfoort de Gouda (Fig.14, 282, Fig. 14b). Os fabricadores mais sofisticados mandavam um gravador de fazer uma marca especial e pessoal, mais elaborada do as primeiras.

Por causa de falta de listas de marcas, atribuiões exátas ficam problemáticas.

Fig. 14a Marcas de talão

Fig. 14b Marca inicial, Forte Orange, 2002 Fóto Maricelia da Silva Milanez

Um achado nas envirões de Gouda dum montante cachimbos queimados, mostra os iniciais II. Estes cachimbos datam de ca 1630, tratando-se de cabeças duplo-cônicas do tipo-de-base 1, grosso e dois mais finos. Alguns tubos têm tubos decorados; às vezes com marca de tulípa. .

Fig. 15 Marcas com tulípas

3.2 Marcas figurativas no S. XVII

A marca em forma duma figura chega depois de certo tempo e é usada paralelamente com o inicial. . A rosa, seja sem ou com corôa, é uma das primeiras marcas, ficando muito comum até a metade do S XVII. A forma é atribuida à origem da fabricagem dos cachimbos, vindo da Inglaterra. Isto, porém, não é provada. A rosa é feita sobretudo em Amsterdã e Gouda, em grande variações. Uma rosa estilisada vem de Leiden. Veja para estas marcas as Figuras 14a e b, e Fig. 16. Em baixo figuras de marcas de talão, feita de carimbos, Fig 16.

Grande popularidade tem o cachimbo do tipo “Peter Dorni”, vindo de Alemanha, que era copiado em muitos ateliês de Gouda com marca de rosa coroada (Fig. 16, 252), imitado na pipa com uma marca de 6 pontos numa plaquinha heraldica ao lado do cachimbo e com texto entre as bandas da decoração do tubo (Fig. 29, 195).

Apesar da rosa, a gente encontra formas geométricas, heráldicas, armas, flora e fauna. Exemplos: pentagrama (estrela, Fig.16, 267), arma heráldica (Fig. 16, 270), coroa (Fig. 16, 271), lira (fig. 16, 261), ibú (Fig. 16, 276), más também um trompete, uma igreja e uma balança (Fig.11, 41).

3.3. Segunda metade S. XVII

Por causa da saida dos holandeses no 1654, algumas observações da segunda metade do século XVII têm de ser feitas. Na segunda metade do S XVII Gouda domina com por exemplo a marca do moinho, da casa Sparnaay (Fig.12, 164-166, e Fig. 16, 309).

Com a fineza do cachimbo, o talão é menor, assim que a marca é diminuida igualmente. Os carimbos para marcar dos ateliês de Gouda são feitos pelum gravador especialista. O carimbo consiste dum pedaço de ferro gravado com um aperto de mão de madeira. Isto tinha um lado plano para evitar botar o carimbo de ponta-cabeça. O marcar ainda sempre é feito pela mulher fazendo o tratamento final, a tremster.

Uma grande diversidade de assuntos é usada, talvez em relação da profissão do usuario, como uma trompa ou corneta (Fig. 16, 273, 274) ou igreja (Fig.11, 40). Assuntos raros eram a bolsa (Fig. 16, 295), o compasso (Fig. 16, 298), a árvore-de-cerveja (Fig. 16, 299).

> Na profissão da fabricação de pipas existem vários exemplos de marcas figindo o original. É um assunto complicado que não serve para nosso fim. Para dar um so exemplo, alias segundo Duco : uma marca querendo fingir o original da marca da corneta (Fig. 16, 274), mostra um ferro de cavalo numa fita (Fig. 16, 275).

As marcas iniciais agora são mais complicadas, com ao lado das marcas de um ou duas letras (Fig. 16, 284, 288), mais que dessas, até quatro (Fig. 16, 282, 283). Na marca de três letras a gente tem de ler antes o caráter esquerda, depois o acima e finalmente o à direita: TIP = Thiel Jansz. Proost (Fig.11, 44) AGV = Andries, ou Arij Groeneveld (Fig.16, 303). BVB = Barent van Berkel (Fig.17, 560)

Fig. 17 Marcas com iniciais Barent van Berkel (560) era famoso e os cachimbos dele foram falsificados, veja o verdadeiro (Fig. 18, 411) e a imitação feita na cidade de Alphen aan de Rijn, perta de Gouda (Fig. 18, 412).

Em cima: Fig. 18 Marcas de tubos com textos

Fig 19 (pag 45). No fim do S. XVII chegam as marcas de números, com ao lado dos números de uma cifra já conhecidos, agora de mais que uma ou duas (Fig.19, 90, Fig. 20, 107, Fig. 21, 123).

Fig. 20 Variações no Tipo básico 2 e 3. A gente encontra combinações de cifras especiais como 222, 333, 444, 666, e 999 (Fig.20, 110, Fig.22, 142).

Fig. 21 Variações nos tipos básicos 4 e 5

Fig 22 Pipas grossas S XVII

4. Tubos

Os tubos eram a parte mais fraca do cachimbo. A medida do cachimbo com tubo acerca a primeira metade do S. XVII foi entre 21 e 27 cm, enquanto os cachimbos de melhor qualidade tinham tubos mais compridos. Na Gouda o comprido de 31 cm para uma pipa fina era comum. Ca 1700 cresceram regras e estandardisação para o tamanho, especialmente em Gouda.

4.1. Modelos do tubo no cachimbo do S. XVII

Como na datação da pipa segundo a forma da cabeça-de-cachimbo, também o tubo tem papel importante nisso. A largura do tubo tem relação com a vontade de esfriar o fumo. Como já dito no 1.F, o ângulo dum cachimbo tinha relação com o tamanho do tubo. Um tubo menor, p.e. de 21 ou 27 cm, precisa dum angulo mais agúdo do que um tubo de 70 cm, tendo ângula mais inclinado. As diferênças, porém, eram pequenos na primeira metade do S. XVII. . A moda para tubos maiores cresceu. Aqui entra o aspeto social. Sendo um cachimbo dum tubo mais comprido mais caro, o cachimbo comprido tinha papel no sentido da posição social do fumador.

Fig.23 Tamanho dos tubos no S XVII (Tipo básico 1).

Fig.24 Pipa grossa e fina segunda metade S XVII

> O cachimbo mais fino desenvolveu-se sobretudo na segunda metade do S XVII. Assim pode ser presumido que a maioria doas cachimbos dos militares e marinheiros no Brasil-holandes constisswe de cachimbos de tubos bastante curto.

Cachimbos holandeses do Séc. XXVII e XVIII no Museu do Tobaco em Corbion, Bélgica.

4.2. Tipos de decoração

> Apesar da fraqueza de sobretudo dos maiores tamanhos, desde o início do S XVII os tubos foram decorados muitas vezes, não sempre. Era a época barroca, a época da vontade de decoração exuberante.

Têm dois tipos de decoração: a) Relevo baixo, feito com incisão, ou com carimbo b) Relevo alto, feito dentro do mold A decoração do tipo a) é a mais comum. É feita e elaborada pelas tremsters; A decoração do tipo b) é menos comum no S. XVII. É feito por gravar figuras negativas dentro do molde.

Tipo a: Tubos decorados no lado alterior são chamados de “tubos bordados”. Este tipo é popular entre 1630 e 1650. São de boa qualidade, muitas vezes polidos e mais caros.. Tipo a é colocado no espaço do tubo perto do cachimbo. Comum é o motivo da forma ouros. . A fleur-de-lys, lira, é muito popular, aparecendo em muitas variações (Fig. 25, 434-443). . Às vezes tem a marca ou iniciais do fabricador, repetido na marca do talão no cachimbo (Fig. 25, 439-441). . Apesar de uma ou duas metades da lira (Fig. 25, 440-441), encontramos quatro flores (Fig. 25, 442), às vezes com um coração duma rosa (Fig.25, 447-449). . Raro é o motivo duma copa com coroa (Amsterdã, Fig.25, 437).

Raro é o motivo duma copa com coroa (Amsterdã, Fig.25, 437).

Fig 25 .Menos comum é o motivo de flores da familia Cruciferae (Fig. 25, 444-446), ou motivos geometricos (Fig.25, 450-452) de Amsterdã. A cruz patriarcal é de Rotterdã (453). Existem combinações de técnica de decoração, consistindo de carimbo e incisão (Fig.26, 457, 458), com o nome (Fig. 10, 23, Fig.15, 81) ou só o nome (Fig. 18, 403, Amsterdã, Frans van der Lyt).

Decoração de tubo ficando no ponto de peso

Depois de 1650 o método da “carimbo de banda” ou intalho (bandstempel ou intaglio) foi mais rapido e barato (fig. 24). Este método data da segunda metade do S XVII, quando os tubos crescem em comprimento e foram assim mais grossos. Este método foi inventido em Gouda; so Utrecht seguia. As bandas mais cedos consistem de erasuras (Fig. 26, 460).

Devagarmente nascem mais variações, com bandas de cruzes, perolas etc. (Fig. 10, 27,28, Fig. 26, 461, 462). Os fabricadores importantes decoravam com o seu nome e bandas: Barent van Berkel, (Fig. 18, 411), George Moses (Fig.18, 413), Simon Plaat (Fig. 18, 414), e outros (Jac. Broekland, Dirk Entvogel, Grietje Visser), até alguns comerciantes do VOC (Companhia das Ïndias Orientais, p.e. Frans e Jacob van der Velde). Apesar da colocação do seu nome, o fabricador sofreu de falsifacões dos seus produtos, o já dito de Barent van Berkel (verdadeiro: Fig. 18, 411, falso: 412), e a fabricação de I (= Jan) Danens (Fig172) e da casa Verzijl (Fig. 18, 407, 408) falsificações são conhecidas.

Em cima: Fig. 27 Modelos e Marcas do produto de Jan Danens

Fig. 28 Variação de decoração em relevo no ponto de peso da pipa

4.3. Tubos de relevo

Os tubos de relevo são raros, por que a decoraçào deste tipo é concentrada no cachimbo. Às vezes, porém, aparece nos tubos também. Uma parte desta produção tem marca de talão. A qualidade deste tipo pode ser fina ou grossa.

. Na primeira metade do S XVII o motivo de flores e folhas é o mais comum. Sobretudo vêm de Amsterdã (Fig. 26, 422-424). . Específico para Gouda são as decorações elaboradas de temas florísticos e faunísticos . Raros são os cachimbos com decoração ao redondo do todo o tubo (Fig. 15, 81, Fig. 26, 425, 426). . Tem também motivo geométrico Fig. 26, 428) . . Um exemplar extraordinário vem de Maastricht (Fig. 26, 427). Os cachimbos do tipo “Peter Dorni”já estão mencionados em 3.2 (Imitação Fig. 29, 195).

Fig. 29 Cachimbos S XIX, imitação do cachimbo Peter Dorni (195)

Fig. 30 N.B. Depois de 1630 desenvolve-se o cachimbo com uma decoração tanto no tubo quanto na cabeça (Fig. 30, 464-472).

5. Cabeças-de-Cachimbos de relevo

Só poucos cachimbos de barro têm uma decoração intereira em relevo. São os cachimbos duma decoração barroca. Os primeiros datam de cerca 1610 e adiante (Amsterdã, outros lugares) e alguns mais aparecem nos anos 1620. O produtor usou para este tipo um buril ou um carimbo-de-batido (hol.: ponsoen), dando uma obra finíssima para a elaboração da decoração com motivos vegetais e figurativos (Fig. 30, 464-468). O uso destes carimbos, porém, limite a quantidade de motivos.

5.1. Breve após 1630

Breve após 1630 nascem cachimbos bem decorados em estilo barroco, às vezes com o nome do produtor e / ou datados (Fig. 30, 464, 468, Fig. 31a: ANNO 1632).

Fig. 31a Datada 1633

Daquela época podem datar alguns cachimbos achados no Forte Orange (1a etapa jan-mar 2002).

Fig. 31b-d Tubos decorados , Forte Orange 2002 Fótos Maricelia da Silva Milanez

A fabricação extende-se agora já para outras províncias, como Zélândia e Brabancia. Aqui os produrores não dispunham instrumentos tão finos como em Gouda. Eles seguem o estilo das províncias da Holanda. Maastricht (Prov. de Limburgo) tem uma posição especial, estando nessa altura influënciada por a cultura francesa. Acerca 1635 nasce outra categoria de cachimbos barrocos: mais elegançiia (Fig. 32, 490-492). A fineza dos primeiros cachimbos barrocos do ca 1630, porém, está faltando.

Compare Fig. 32, 492 á Fig. 31d: Decoração floral com banda, Tubo, Forte Orange, 2002. Fóto Maricelia da Silva Milanez

Fig. 31d

Fig 32 Período 1630-1670 (cabendo 1630-1654, veja 31 b e c).

Na segunda metade do século o estilo é dominado por Gouda e Leiden (Fig.32, 494-496, 497, 498, Fig. 33, 508-510

Pijpesteelfragment Fort Oranje, Foto Doris Walsmley 2002 Fig. 34, 513, 514, todos de Leiden).

Fig. 33 Entre outros cachimbos de Leiden

Fig. 34 nrs. 513 e 514 de Leiden Fig. 35, 533. Cachimbo de Leiden do S. XVII mostra a vitória sobre os Espanhóis, razão para a fundação da universidade (1574). Fig. 35 Um cachimbo cedo de Leiden (?) mostra a comemoração da liberação da cidade dos Fig. 35. Cachimbo de Leiden do S. XVII mostra a vitória sobre os Espanhóis, razão para a fundação da universidade (1574). espanhóis em 1574 (fig. 35, 533).

Fig. 36 Na Gouda nasce sobretudo o cachimbo com propaganda orangeista (Fig. 36, 501-503).

Um cachimbo extraordinário deste período mostra retratos do Stadhouder (governador) Frederik Hendrik e a esposa dele, Amalia van Solms, feito segundo gravuras de 1626 (Fig. 30, 467, 468). Esses são a obra de Evert Franc.

Maastricht tem forma mais grossa, embora duma decoração original (Fig.33, 505).

Assunto religioso é o sacrifício de Abraão (Fig. 36, 532).

Personagem especial está retratado no filósofo humanista Desiderius Erasmus (Fig. 36, 534), que introduziu o Humanismo na Holanda.

5.2. Qualidade menor e comum

O produto mais divulgado para usuários das classes sociais mais baixas desenvolve-se acerca o início do ano 1630. A decoração era no estilo barroco, igual ao cachimbo mais exclusivo, somente com o exterior menos elaborado e a decoração menos profunda (Fig. 30, 469-472). Esta obra popular não tem marca do talão.

A popularidade da rosa e da lira fica enigmática. Sobretudo Amsterdã e Gouda usam este motivo em muitas variedades.

> As marcas encontradas nos cachimbos do Forte Orange em 2002 mostram a rosa em muitas variações, cuja maioria aparece grossa.

5.3. Cachimbo de Jonas (Jonas-pijp)

Duma popularidade geral é o Jonaspijp, Cachimbo-de-Jonas )Fig. 37, 473-482, Cachimbo de Jonas cedo, e Fig. 38, 483-489, CdJ tarde). Este cachimbo tem uma cabeça na forma da cabeça do profeta Jonas. Nos anos da decada 1630 sobretudo este tipo é muito popular entre os mainheiros e artesões. Para os marinheiros serviam como mascota. São feitos em Hoorn (West-Friesland) desde ca 1630. Ao lado de Hoorn aparecem Amsterdã e também Gouda, Rotterdã e Groningen.

Em cima: Fig 37 Os cachimbos-de-Jonas da cidade Hoorn têm cabeças duplo-cônicas (Fig. 37, 473, 474).

Fig 38 (pag 93) Mais cachimbos-de-Jonas

Fig. 39 a e b Cachimbo de Jonas, com pedaço de tubo, Fig.40. Forte Orange 2002 Fótos Maricelia da Silva Milanez

Fig. 40 Forte Orange 2002 Fótos Maricelia da Silva Milanez

Às vezes estes cachimbos são duma cor brum, amarela ou verde-brum, vindo do esmalte de chumbo. Os mais velhos têm a inscriçào: IONAS ANNO 1632. Apesar do estato social baixo desde produto, este tipo é de boa qualidade, tendo quase sempre uma marca no talão.

No andar do tempo outros lugares tomaram este tipo num produção mais geral e menos cuidados. Assim a qualidade diminui nos anos de 1640. Evidamente os modelos foram velhos e assim a figura perdiu a fineza.

Após 1650 a maioria do Cachimbo-de-Jonas vem de Gouda. Os iniciais do nome do fabricador estão colocados no tubo muitas vezes também (Fig. 38, 485-488).

Quase sempre, pelo menos dos cachimbos mais cedos, a cabeça de Jonas é parecida a todas das figuras destes cachimbos, com o mesmo tipo do cabelo e o bigode. Seria um retrato do explorador inglês Sir Walter Raleigh, ( Fig. 37, 476) que introduziui o costume do fumo na corte inglesa. Numa das viagens ele caiu do naviro e foi engulido pelum jacaré. Por causa do cheiro do tobacco foi exgulido imediatamente, então o fumar lhe salvou a vida.

Depois de 1680 o cachimbo-de-Jonas perdi a sua significação.

O cachimbo de relevo so era 1 % da produção geral, sendo um produto de luxo. Os cachimbos-de-Jonas durante os anos 1630-1680 talvêz foi 2%, servindo como mascota para os marinheiros. Foi exatamente naquela mesma época que existiu o Brasil-holandes (1624/30 –1654).

> Observação: Em 1999 eu e Oscar vimos um cachimbo duma cabeça bem feita na coleção da UFAL, vindo das escavações do forte destruido e desaparecido Costa Brava (São Gonçalo) na Paripueira, ca 15 km distante do Maceió. Foi presentado como cachimbo pertecendo ao Cristoph d’Artichaut e Arciszewski, o comandante do Forte Costa Brava entre os anos 1633 e 1637, sendo a cabeça o retrato dele. A iconologia desta categoria de cachimbos mudará este atribuição. Sendo Arciszewski, porém, também o primeiro comandante do Forte Orange entre 1631 e 1633, e visto o fato que aqui foi encontrado pelo menos um tal cachimbo, fosse possível que este comandante polonês em serviço da República holandesa, tivesse fumado, utilisando cachimbos-de-Jonas....

Cachimbos do Interioir. Séc. XX. Col. HvNM

Cachimbos locais, Séc. XVII. Museu militar do Bru

6. Datação do cachimbo

A datação do cachimbo é importante para o arqueologo histórico querendo saber mais da camada do achado. No outro lado, a camada de vez em quando da informação sobre a posição histórica do cachimbo encontrado. Para um antropológo seria mais interessante saber a função e o uso na vida cotidiana. Más também para ser capáz responder tais questions, a gente tem de conhecer a origem histórica do objeto. Sobre a duração do uso não têm dados. Em geral um cachimbo elaborado será mais fraco do que um modelo simples e mais grosso.

São tratados em baixo 4 métodos de datação

6.1 Método Goedewaagen

O método de D. A. Goedewaagen, escritor de várias obras sobre a fábrica de cachimbos da familia dele em Gouda, é baseado no desenvolvimento da cabeça do cachimbo em relação com o preço do tabaco. Esta idéia dava boas perspectivas para a análise da data do uso e assim mais ou menos da produção também. Goewaagen desenvloveu assim um esquema de datação que já nos anos 30 do S. XX este sistema era aceptado como lógico e útil. Parece que a sua obra soibre este sistema nunca era publicada. O aspeto negativo deste método será mencionado no 6.3.

6.2. Medição do canal do fumo

Os americanos Harrington e Binford desenvolveram um sistema de medição do canal de fumaço dentro do tubo nos anos 1950. As diferenças das diámetros mostrariam o desenvolvimento das categorias de cachimbos en termos cronológicos. Isto, porém, não serve para os cachimbos holandeses do S. XVII, talvêz para os ingleses, sim, sobre isto não tenho dados. A variabilidade entre o canal acima ou debaixo do tubo é tão grande (0,2 – 0,8 mm) que atraversa a tolerância razoável. Isto vem do estádio da fabricação naquela época. Além disso não existe claridade sobre a mudança do diametro em relaçào à cronologia.

6.3. Sistema Friedrich

O holandes F.H.W. Friedrich desenvolveu o princípio de Goedewaagen. Tomou Largura (L) da cabeça x Estreitura da cabeça (E) x Diámetro da boca da cabeça (B). Fez gráfico para comparar o produto da soma de [L x E x B] com a tabela cronológica

Infelizmente, por causa da divergência entre a medida interior e exterior da boca da cabeça. O interior dá para pesquisar o tamanho do tabaco; o exterior representa o estilo do cachimbo. Os cachimbos melhores têm uma cabeça mais fina, e assim a vontade crescendo para mais tabaco não é visível. A conclusão é, que o desenvolvimento dessas duas medidas não tenham bastante coerênça para uma datação exata. Pelo menos, este método não dá para os cachimbos da segunda metade do S. XVII , segundo uma prova do Duco, comparando segunda este sistema de medição 2000 cachimbos do período 1580 – 1800. A densidade em dois períodos, 1620-1635 e 1727-1743 é não conforme a realidade. Também uma amelhoração publicada por Friedrich em 1975, não tem o resultado desejado.

6.4. Metodo dedutivo segundo Duco

O metodo dedutivo é desenvolvido pelo holandes Don Duco. O experte se mesmo o chama “entrar no gelo liso” (zich op glad ijs begeven) qqd que a possibilidade de engano exista aqui igualmente. Só os cachimbos datados, que relativamente são raros, têm uma idade certa. Para os outros vale a datação relativa: “entre .... e .... “ .

Duco fez um “esquema de carateres” para dar estrutura à observação, análise e determinação da identidade do cachimbo. Neste esquema observa 3 carateres principais:

1. Carateres gerais Isto é a observação extata de todos os traços típicos visuais da pipa: o cachimbo e tubo conjuntos. Estes traços típicos têm de ser comparados com a esquema estilístico histórico-artístico geral (Renascimento, Barroco, etc.).

2. Carateres da fabricação Isto quer dizer a relação da forma, das marcas ou da decoração à fabricação, ao fabricador, ou às vezes ao usuário. Aqui são encontrados dados da relação do produto com produtos contemporâneos.

3. Dados externos Aqui sào incorporados dados da literatura, arquivos, e dados específicos do lugar do achado, que pode ser arqueológico.

A datação, então, é o resultado duma análise do geral para elementos particulares.

6.4.1 Carateres gerais: Forma

Os carateres gerais do cachimbo têm como aspeto mais importante a Forma. A forma é o produto do Molde. Assim a datação do molde é de grande importância. Sendo o molde desconhecido, que em geral é o caso, a Qualidade do cachimbo é decisivo. Formas elaboradas são do primeiro tempo do uso do modelo. Formas lisas dum tempo mais tarde, então tais cachimbos são mais jovens. Temos, porém, de calcular com o fato que o bom kaster sabe fazer bons produtos de modelos velhos..! Para diversificar as datas dos produtos velhos e jovens, temos de constatar a data da produção. Um molde para formas elaborados tem duração mais breve do que uma para a qualidade simples.

6.4.2 Carateres da fabricação Marcas

Certos cachimbos têm marcas dando informação sobre o fabricador. Infelizmente só em poucos casos é possível de achar dados da vida e do negócio dele. Certa ajuda é ofericida pelas pinturas do S. XVII. Más sempre existe o perigo os carateres dum cachimbo pinturado são o produto da imaginaçào artística do pintor, no lugar representante da realidade histórica.

6.5 Datação de cachimbos do S. XVII segundo o Método dedutivo

Para os cachimbos do S XVII a gente conta com um tipo principal, que dura todo o século, e com outro tipo que só começa no fim do século XVII.

Tipo 1: duplo-cônico. Tipo 2: forma de caneca.

6.6. Cronograma de datação segundo Duco

Considerados aqui só os tipos de base 1 e 2 (Fig. 41-46).

Tradução da legenda:

A. Traços gerais I. Modelo

Tipo de base 1 Forma duplo-cônica

Primeira geração

Curto

Curto massivo

Alonga

Magro AmsterdãModelo Hoorn

Modelo Leiden

Tipo de base 2 Forma de funil

Modelo pesado Produto leve

II. Marca do produtor (carimbo) Figura Geometrica Diversos

Rosa coroada

Rosa

Flora diversos municipais e diversos municipIS municipais municípios

Animais

Homens

Armas diversos provinciais e e provincias

Armasmunicipais

Marcas de cas De casa

Jarros e panela

Coisas doméstic

Ferramentos

Instrumentos De música

Armas bélicas

Vestidos

Edifício

Veículos

Diversas Iniciais 1 letra 2 letras 3 letras 4 letras ou mais

Monograma Cifras 1 cifra 2 cifras

3 cifras III. Decoração do Tubo (carimbo) Ponto principal Ouros cheios

Carimbo de band

Erasuras

Bandas de cruze

Zig/Zag

Olh

Nome na band

Nome (incisão)

Guirlanda acima

Guirlando ao redondo IV. Decoração do Cachimbo (relevo) Segundo a forma em baixo

em frente

em volt

dois lados Barroco Minucioso

Rosas

Folhas Jonas Relevo alto

Modelo de Hoorn

Seguindo a forma Forma de funil Fim S. XVII- S XVIII Ovóide S. XVIII

V. Qualidade e Fineza Grossa Fina Porcelana Esmaltada

VI. Função Tabaco (outros produtos, p.e. shag, sigarros etc. Chegam no S. XIX)

B. Traços da Fabrica Material Tipo de argila branca em várias variações Terminação técnica Costuras lisas Boca lisa Tratada de botter Sem erasura Erasura Vidro da boca e do tubo

C. Fatores Externos História Literatura Arquivos Pessoa Arqueplogia

Fábrica Localidade do achado

MarcArqueologia Situação do achadoLocalidade do achado

Fig. 41

Fig.42

Fig. 43

Fig. 44

Fig. 45

Fig. 46

FIM do FUMO

6. Fontes históricas holandesas do Forte Orange

Quotes da Ilha de Itamaracá em fontes contemporaneas do Tempo holandês Números de paginas grassos : Forte Orange Laet escreve ‘Itamaraca’, ‘Tamarica’e ‘Itamarica e em ambos os modos sem acento no ultimo a.

I. Joannes de Laet, Iaerlyck Verhael (periode 1624-1636) uitgegeven 1644, 13 boeken / L’Honoré-Naber en Warnsinck 1931-1937, 4 vols.; = Conta Anual, ed. 1644/ 1931-1937...... pp 2 - 23 II. Ambrosius Richshoffer, Tagebuch eines Soldaten (1629-1632) = Diário de um Soldado, Recife 1897/ 1977 ……………………………………………...... pp 24 III. Gasparus Barlaeus, Rerum per octennium in Brasilia etc. (1636-1644) = Historia dos atos feitos em 7 anos no Brasil Recife 1980………………………...... pp 25 - 28 IV. Johan Nieuhof (1618-1672), Groote Zee- en Lant reize etc., posth. 1682 ; p 29 - (deels copieën) = Grande Viagem de Mar e Terra etc., ed. post. 1682……...... pp 29 V. ARA, OWIC, pesquisa superfacial

I. Joannes de Laet, Iaerlyck Verhael vol. I tm IV (1624-1636)

Joannes de Laet (1581-1649). Mercator sapiens.

Publicaties (0ntleend aan Wikipedia)

J. de Laet, Respublica, siue Status regni Poloniæ, Lituaniæ, Prussiæ, Livoniæ, etc., Leiden, 1627 / Gallia, sive de Francorvm regis dominiis et opibus commentarius, Leiden, 1629 / Nieuwe Wereldt ofte beschrijvinghe van West- Indien, Leiden 1625 / Portvgallia sive De regis Portvgalliæ regnis et opibvs commentarius, Leiden, 1641 / Notae ad dissertationem Hugonis Grotii De origine gentium americanarum, et observationes aliquot ad meliorem indaginem difficillimae illius quaestionis, Leiden 1643 / Historie ofte iaerlijck verhael van de verrichtinghen der geoctroyeerde West-Indische Compagnie, zedert haer begin, tot het eynde van 't jaer sesthien-hondert ses-en-dertich; begrepen in derthien boecken, ende met verscheyden koperen platen verciert, Leiden, 1644 / (et al.), Historia natvralis Brasiliae, Amsterdam, 1648 / Republyke der Zeven Vrye Vereenigde Nederlanden: een volkoome Beschrijvinge der plaats, hoedanigheid, staats- en burgerlikke bestuuringe van Gelderlandt, Hollandt, Zeelandt, Uitrecht, Friesland, Over-Yszel en Groeningen, Amsterdam, 1652

Laet I Tamarica 1625 : 89

Dia 7 de Junho : em frente ao Rio São Francisco (-) no 16 ao lado do « Cabo S. Augustijn », voltando da Bahia, onde infelizmente aperceveram a Bandeira Espanhola flutuando da Bastiao da Cicade S. Salvador.

[ 7 juni voor de Rio São Francisco ; de 16e ‘s morgens « dwars van de Cabo S. Augustijn », op de terugweg van Bahia, waar zij tot hun leedwezen zagen, « dat van ‘t Bolwerck van de Stadt S. Salvador een Spaensche Vlagge afwayde « (-)]

17 juni 1625 Compilado: a frota inteira do amiral Boudewijn Hendricksz ficou na noite do dia 17 ao 18 na beira de Itamaraca, apesar do ‘Gouden Sonne’ = Sol Dourado (da Câmara de Zeeland), que foi explorando a situação do Recife.

[17 juni 1625 De Generael [Boudewijn Hendricksz, op 1 maart 1625 uit Texel « eyndelijcken » vertrokken] sondt de Goude Sonne naer Pernambuco toe, om te besichtigen hoe het daer stondt, ende te sien of yets van de vyandt konde verrasschen. Des anderen daeghs waren dwars van Tamarica ; hielden al langhs de wal, en settent ‘savondts. Ende weder des anderen daeghs zeyl ghemaeckt hebbende, lieten ‘t ancker weder vallen een mijle te loefwart van de Rieviere Pariba ende resolveerden met de vlotgaende Schepen daer binnen te loopen. De Goude Sonne quam hier weder by haer, hadde den 17den een Bercxken ghejaecht tot voor ‘t Reciff de Pernambuco, ende ghesien dat daer wel dertich Schepen binnen laghen, meest kleyne, ende maer twee ofte dry groote, die met de stenghen deurgheschoten laghen. [Ergo : Het was de hele Hollandse vloot, die voor Tamarica voor anker ging, terwijl de Goude Sonne (K.Zeeland) waarschijnlijk doorvoer naar Recife.] [vlootlijsten Laet I 32-35 ; titulatuur p35 noot 1]

Fim Laet I

Laet II a): Itamaracá 1627 : 32, 33, 136, 138

32 Junho 1627 Atividades piratas de 2 navios holandeses, o Hyate ‘de Eenhoorn’, Capitão Joost Jansz., e oWindthondt, cap. Claes Hendrikcksz, na envirão de Itamaracá. Vieram do lado de Fernando de Noronha e ficaram na noite entre Itamaracá e Paraíba. (-) Conquistaram no puntal Norte de Itamaracá um navio com 400 caixas de açucar, algum do Brasil e Fumo. (-) Exploraram a costa para ver a possibilidade para os Portugueses de chegarerem à costa, encontranda mais um navio ainda que tomaram.

[‘t Jacht de Eenhoorn, kapitein Joost Jansz. En de Windthondt, kap. Claes Hendrikcksz., komende vanuit Isla Fernando de Noronha, waar zij 25-06 onder zeil waren gegaan] Den 28sten saghen weder de vaste ontrent op de hooghde van 7 graden by Zuyden de Linie. ‘Sanderendaeghs bevonden sich tusschen Itamaracá ende Pariba (noot : Beiden beNoorden Pernambuco), ende bleven aldaer af ende aen houden. (-) Veroveren vervolgens een schip met « 400 kisten Suyckeren, eenich Brasilhout ende Tobac ».] Den eersten Julij, deden haer beste om de Zuydt te winnen, ende waren teghen den avondt by ‘t Noordt eynde van Itamaricá, ende settent daer met de Windthondt ende ‘t veroverde Schip op 8 vademen. ‘Sanderendaeghs voeren met de Boot in de Rieviere van Goiana (noot : Een weynigh noord van Itamaricá), om te sien ofse de Portugesen daer konden landen ; (-) zo geschiedde, nadat ze op de rivier nog een boot vonden en meenamen.]

33 Encontraram no dia 12 de agosto a Costa firma de Itamaracá as 3 graus e 37 minutos Estreitura do Sul.

[Juli-augustus 1627 Den 22sten [juli] ghemoeten Pieter Pieterse Heyn met sijn thien Schepen ende een Barcke, ende bleven daer soo ende aen houden tot den 27sten ; als wanneer haer kours veranderden ende ginghen N.N.W. aen, om weder beneden Pernambuc te gheraecken teghen het aenstaende springtijdt ; ende bleven daer kruysen. Dan alsoo de stroom hardt om de Noordt gingh, vervielen allenskens op minder breedte, ende met een slagbouch wonnen weder ; soo dat naer geweest te hebben op de hooghde van 3 graden ende 37 minuten Zuyderbreedte, den 12den Augusti de vaste Cust by Itamarica weder saghen. (Na wat piraterij wordt besloten op 14 aug. Naar huis te gaan ; op 24 sept. Arriveren zij op Texel.)]

136 A Capitania do Pernambuco extende-se da beira do Rio S.Francisco ate a Caitania.de Itamaraca, tendo uma costa de 60 milas.

[Eer wy verhalen ‘tghene sich vorder hier heeft toeghedragen, sal het dienstigh wesen dat wy een weynich spreken van de gheleghenheyt ende groote van de Capitania van Pernambuco. Dese is wel een van de grootste Capitanien die in gantsch Brasil bewoondt werden ; want streckt sich uyt naer het Zuyden tot aen de Rieviere S.Francisco, door welcke sy ghescheyden wordt van de Capitania van Bahia de todos os Santos ; ende naer het Noorden tot aen de Capitania van Itamaraca ; hebbende tusschen dese limiten bynaer tsestich mijlen langhs de Custe.]

138 Sobre a localisação de Igaracú, a segunda cidade de Pernambuco, as 5 milhas da Olinda, diretamente em frente a Ilha de Itamaraca.

[De tweede Woonplaetse van dese Capitania was de Vlecke Garasu, gheleghen van Olinda vijf mijlen naer het Noorden, recht over ‘t Eylandt Itamaraca, binnens landts, van welckes gheleghentheyt hier naer op ander occasie breeder sullen spreken.]

Fim do Ano 1627

Laet b): II Anno 1630 Trincheira [Schans] ‘Oragnie’ e Tamarica 192 >Descrição da Costa de Olinda para o Norte. NB< Laet uso a referenca do ‘Schans Oragnien » qqd que esta descrição e postdatada, por que a construcao aconteceu um ano mais tarde, em 1631,

[ Beschrijvinghe van de Custe van Olinda noordtwaerts. « Anno 1630 » : Laet maakt hierbij gebruik van latere gegevens, dus het jaartal in de tekst klopt niet : Fort (Schans) Oragnie was toen nog niet gebouwd !]

192 Do PE ate o Zuyder-Gat van ‘t Eylandt Tamarica = Buraco do Sul da Ilha de It., são 5 milhas. Existem 3 pequenos rios entre PE e Itamaracá : Rio Dolce (Doce ?), Pao Amarelo e Maria Farinha. So no Pai Amarelo cabem Caravelas normais ; os outros dois so sao profundo bastante para barcos e chalupas. A Ilha de Itamaraca tem dois buracos, cujo do Sul e o mais profundo com um maximo de 18 vadem `a mar’e alta.Quem quer entrar pode se orientar muito bem numa aevore na esquina da terra firma na beira do Sul do Rio que a gente tem de tomar na posicao Oueste-Sul-Oueste, e indo naquela direcao ancorar a frente do Schans Oragnien em 4 vadem de agua, ou continuar ate a pequena cidade de Nostra Senhora de Concepcion. A gente podia navigar ao redondo da ilha inteira com um Yate. Esta e uma boa ilha, muito bonita, parecendo com Inglaterra, medindo andando acerca 7 milas, embora mais comprida do que larga. Do Buraco do Sul ate o B. do Norte tem 3 milas. Esse B. do Norte tem de ser entrado assim : a gente dirige-se a esquina no Norte do buraco, O-N.O., ate aperece uma duna de areia dentro do Rio, que tem de ser tomada no meio das ambas as esquinas ; fazendo assim nao acontecera algo mal, por que a mare alta nao tem menos do que 12 ou 13 pe de agua. No Buraco do Norte dao dois rios, o mais oueste chamado de Cattawamba e o outro Massarandove.

[Van Parnambuco tot het Zuyder-Gat van ‘t Eylandt Tamarica zijn bij de vijf mijlen. Daer kommen noch dry kleyne Rievierkens tusschen beyden, als namentlijck Rio Dolce, Pao Amorello ende Maria Farinha. Doch Pao Amorello is alleen bequaem om met ghemeyne Jachten daer in te lopen, het isser diep ghenoech. De twee andere zijn alleen bequaem voor Boots ofte Chaloupen. ‘t Eylandt Tamarica heeft twee gaten, van welcke het Zuydelijckste het diepste is, men sal daer hoogh water ten uytersten 18 voeten waters vinden. Die daer in wil, heeft een schoon merck aen eenen Boom, die op den hoeck van ‘t landt staet aen de Zuydtzijde van de Rievier, men moet dien W.Z.W. van sich brenghen, ende lopen dan daer op aen, ende setten voor de Schans Oragnie op vier vadem water, ofte lopen voorts voor het Stedeken Nostra Senhora de Concepcion. Men kan oock met hoogh water ‘t Eylandt met een Jacht gantsch omzeylen. Dit is een goedt Eylandt, seer schoon landt, aen te sien als Enghelandt ; heeft ontrent seven mijlen in ‘t omgaen, doch is langher als het breedt is. Van Zuyder gat tot het Noordergat zijn dry mijlen. Dit Noordergat moet men aldus inlopen : men houdt den hoeck die aen de Noordtzijde van ‘t gat leght, W.N.W. van sich, totdat men binnen in de Rievier een sandtduyne siet, die men dan in ‘t midden van beyde de hoecken moet houden ; soo doende mach gheen quaet ; sult met hoogh water niet min als twaelf ofte derthien voet water vinden. In dit Noordergat zijn twee Rievieren, de Westelijckste Cattawamba is genaemt, ende de andere Massarandove.]

193 Do Noordergat = Buraco do Norte, ate o Rio de Goyana sao 2 milhas, [Van het Noordergat tot Rio de Goyana zijn 2 mijlen.]

Um pouco ao Norte da Goyana ate a Ilha Tamarica mencionada um grande arrecife extende-se uma grande milha dentro do mar, assim que a gente, com a vontade de ir da Barra do Sul da Tamarica ate Porto Frances, tem de evitar a costa que esta pedrosa e perigosa todinha. Da Goyana ate Porto François tem 4 milhas. (segue descrição da região para Paraíba ; Cabo Blanco e um angulo grande, rosso e escarpado ; do Cabo Blanco ate o Rio Paraiba dao 4 milhas e a costa é muito perigosa.)

[Van een weynich by Noorden Goyana tot het Eylandt Tamarica voornoemt streckt een riff wel een groote mijl in Zee, soo dat men van ‘t Zuydergat van Tamarica naer Porto François willende, de wal moet schouwen, want het overal rudisch ende vuyl is. Van Goyana tot Porto François zijn vier mijlen. (volgt beschrijving richting Paraíba ; Cabo Blanco is een grote rode, steilen hoek, van CB – Rio Paraíba 4 groote mijlen, kust heel « vuyl ». ]

196 O meio da Ilha de Tamarica fica em 7 graus e 35 minutos. Cabo Blanco em 7 graus. São essas, mais ou menos as primeiras experiências de nossos Navigantes e na futura historia sera contada mais.

[Het midden van ‘t Eylandt Tamarica leght op 7 Graden en 35 Minuten. Cabo Blanco op 7 Graden Dit is soo in ‘t eerste by onse Stierlieden bevonden ende aengheteeckent ; in ‘t vorder verhael sullen noch meerder circumstantien konnen aenroeren op naerdere bevindinghen.

]Fim Laet II

Laet III: Schans= Trincheira, Fort=Forte/ Fort Oranje, Tamarica/ het Stedeken= Cidadinha =NS da Conceição, Bergh=Montanha: 1631 : 6, 7, 8 exploração Itamaracá, 9, 10 = construção Schans, 16, 19, 26, 27, 29, 36, 58, 59, 1632: 85 92, 97, 108, 110, 114, 1633: 139,141, 143, 158, 160, 161, 162, 163, 167, 168, 169, 174, 175, 181, 184, 185, 202, 208, 211

6 Abril 1631 Depois da chegada da frota do General Pater, velando no dia 8 de janeiro da Ilha de Texel com os navios Prins Willem, de Provintie van Uytrecht, de Windthondt, Ouwerkerck en de Rave, assim uma grande parte das 9 Companhias enviadas como ajuda das oputras tropas, e a Assembleia dos XIX recomandaram a exploração da Ilha de Tamarica para expanderem as limites pouco a pouca para o Norte, o Governador e os Conselheiros acreditaram aquela viagem. Para esse fim de transportar o povo (= militar) foram enviados os navios seguintes : : ‘t Wapen van Hoorn, ‘t Wapen van Medemblik, ‘t Wapen van Delft, Swol, de Voghel Struys, Vriessche Jacht, Pernambuc, den Hasewindt, den Haringh, de Fortuyn, Matança, Ter Veere, de Katte ende Swarte Rave, apesar de tres grande Chalupas fechadas, mais sete outros grande Barcos pertencendo aos navios, as Compamhias tendo os lideres: Overste Luitenant Steyn Callenfels, Majoor Schutten of Schotte, de Kapiteins Mellinghen, Ellert, Schuppe (=Schoppe), Meppelen, Bacx, Coeck, Pierre le Grand, Artichau (=Arciszewski), en Bayaerdt. Conjunto 1261 cabecas. . (O Overste Luitenant (StC) en de Ammirael (Pater?) estiveram no Windhondt = Cachorro de Vento.)

April 163 Na komst van Gen. Pater vanuit Texel op 9 jan. onder zeil gegaan met Schip Prins Willem, de Provintie van Uytrecht, de Windthondt, Ouwerkerck en de Rave. Ende alsoo met deselve nu een groot deel was aengekommen van de negen Compagnien die gesonden wierden tot secours van de voorgaende troupen, ende de Vergaderinghe der XIX nu meermaels hadde gherecommandeert ‘t exployt op ‘t Eylandt Tamarica, om alsoo allenskens hare limiten verder naer ‘t Noorden uyt te strecken; soo hebben de Gouverneur ende Raden goedt gevonden den selven tocht nu eyndelijcken voor te nemen. Daer zijn toe gheschickt de volgende Schepen, om ‘t volck derwaerts te brenghen: ‘t Wapen van Hoorn, ‘t Wapen van Medemblik, ‘t Wapen van Delft, Swol, de Voghel Struys, Vriessche Jacht, Pernambuc, den Hasewindt, den Haringh, de Fortuyn, Matança, Ter Veere, de Katte ende Swarte Rave, nevens dry groote Chaloupen met een verdeck, en noch seven andere groote Boots van de Schepen. (volgt opsomming van de bemanning: de Compagnien van Overste Luitenant Steyn Callenfels, Majoor Schutten of Schotte, de Kapiteins Mellinghen, Ellert, Schuppe (=Schoppe), Meppelen, Bacx, Coeck, Pierre le Grand, Artichau (=Arciszewski), en Bayaerdt,] maeckende in alles 1261 koppen. [De Overste Luitenant (StC) en de Ammirael (Pater?) gingen op de Windhondt.)]

(-) Segue a estrategia militar.

Contnua Laet: Então, embarcaram no dia 23 do Abril, partindo do Recife num bom tempo de vento L.S.L. e velando ate acerca meia-noite, achando a localidade tendo ao lado, ancoraram perto do Buraco do Sul da Tamarica.

[Zijn alsoo den 23sten April van ‘t Reciff t’zeyl ghegaen met lieflijck weder, en een O.Z.O. windt; zeylden soo tot ontrent middernacht, ende gissinghe maeckende dat de Plaetse nu op zijde hadden, hebben met den anderen gheanckert, zijnde meest voo ‘t Zuyder gat van Tamarica. ]

8 No outro dia o Tenente Maior e 5 Comapnhias, depois do embarcamento em Chalupas e Barcos, as 8 horas da manha na praia de areia duma pequena Ilhota, separada da Ilha de Tamarica pelum pequeno riacho. Imediatamente as outras Comapnhias desembarcaram, assim que no proximo dia todas estaram na terra.

[Des anderen daeghs met den dagheraedt is den Oversten Lietenant met vijf Compagnien in de Zeylchaloupen ende Boots overgetreden, ende is ontrent ten acht uyren voor middach wel ghelandt op een santstrandt van een Eylandeken, d’welck door een kleyn afwateringh van ‘t Eylandt Tamarica ghelijck afgescheyden is. Stracx daer aen wierden de andere Compagnien mede ghelandt, soo dat ontrent de middach altsaem aen landt waren.]

Patrulharam em seguinte ate o riacho, as Companhias partialmente com Barcos e Chalupas e o rest andando atravez da agua, quase ate o cinto. Ao outro lado caminharam quase uma milha atravez um caminho dificil e atraves da paisagem de arbustes, e partialmente humido ou de areia, o achando totalmente diferente da informacao, estreitissimo ate de baixo da Cidadinha e a Fortaleza (N.S.da Conc.) ficando numa altura muito abrupto, confrontado dum mato de arbustres inatravessável.

[Trocken voorts tot aen de afwateringhe, ende wierden de Compagnien ten deele met Boots ende Chaloupen overgheset, ende de rest ginghen door ‘t water buynaer tot aen de Gordel. Over zijnde, marcheerden voorts bynaer een mijltjen door een seer slimmen ende enghen wegh, ten deele sandigh, en meest vol kreupelbos ende moeras, het daer gantsch anders vindende als daer van waren onderricht; onder het Stedeken ende het Fort (NS da Conc.) kommende, welcke op een zeer steyle hooghde lagh, vonden daer een moerassich kreupelbosch, daer niet en was deur te kommen.]

O Tenente-Coronel, vendo todo isto bem, sentia-se muito surpreso, enquanto o inimigo tirou fortemente com mosquetos e metralhando dum canao fora dos arbutos, ferindo alguns nossos gravemente. Concluindo a Fortaleza não fosse atacada dai, decidiu de se retirar, no conselho de todos os Capitaos, na direção do riacho, para bivaquarem na noite afim de buscarem uma outra passagem para atacar o inimigo. Depois do embarquemento do povo, o Admiral mandou os Hyates Terveer, de Katte, de Rave e a Chalupa de vela até acima da Cidadinha, e mandou dois Barcos de estar de guarda.afim de impedirem o inimigo a ide e volta para a terra e tambem que não barcos de fogo fossem enviados para os nossos.

[Den Oversten Lieutenant, dit alles wel besichticht hebbende, voelde sich seer verset; de vyandt ondertusschen met musketten ende canon, met schroot gheladen, ghewaldich uyt de Fortresse schietende, waerdoor eenighe van de onse swaerlijck gequetst wierden. Soo dat siende dat van dese zijde niet en was te attenteren op de Fortresse met eenighe avantagie, te rade wierdt naer voorgaende advijs van alle de Capiteynen, weder af te trecken beneden aen de Rievier ofte afwateringhe, ende aldaer die nacht haere legherplaetse te nemen, om ‘sanderdaeghs te onderstaen door een anderen wegh de vyandt aen te tasten. Den Ammirael, naer dat het volck gelandt, was sondt de Jachten Terveer, de Katte, de Rave ende Zeylchaloupe tot boven het Stedeken, ende leyde twee Booten op de wacht, soo om de vyandt het over en weer varen te beletten als mede voor te kommen datter met de ebbe gheen branders onder de groote Schepen, die op vier vadem voor ‘t gat gheset laghen, by de vyandt en wierden afghesonden.]

No proximo dia, o 24 de Abril, o Tenente-Coronel [Steyn Callenfels], Pierre le Grand e sua Companhia, como Artichau, tentaram mais um caminho para NS da Comc. E para empresar algumas pessoas, voltando com 3 Portugueses e 5 Pretosm homens e mulheres. Eles contaram que Albuquerque mandou do Arraial 7 ou 8000 homens a ajudar a Fortaleza.

[De volgende dag, 24 april 1631, trachtten StC, PleGr en zijn Compagnie vierroers, plus Arciszewski en nog “eenich ghecommandeert volck” een andere weg naar NS da C. te vinden, maar vooral ook om enkele gevangenen te maken voor meer informatie. ‘s Middags keerden zij terug met drie Portuezen en vijf zwarte vrouwen en mannen. Hieruit leerde men, dat Albuquerque 7 0f 800 man (vanuit Arraial Velho) had gezonden “tot secours in de Fortresse”].

>> pp 9 +10 Primeira menção da Fortaleza Orange.

9 Exploração prelimnária nas lagoas e manga para receberem informação sobre o Forte acima, NS da Conceicao: antigamamente 300 Portugeses e 16 pecas de ferro, mas que antes de 2 semanas partiram dai um navio e 2 caravelas. Informação sobre os caminhos e as dificuldades de chegar ao Forte.

[(-) dat dre selve rontom in ‘t moeras ende kreupelbosch was gheleghen ende datter te voren 300 Portugesche Soldaten in ‘t Fort waren gheweest, en 16 ijsere stucken; dat Albuquerque noch veel Brasilianen afsondt, ende datter voor veerthien daghen een Schip ende twee Carveelen vandaer waren t’zeyl ghegaen. De Capiteynen refereerden voorts eenighe andere wegen ghesien te hebben, doch onbequam om langhs de selve op de Forteresse yets te attenteren.]

(Mais esquaramuchas e tentativas de atacaram NS de C. Perguntam conselho no Recife no dia 26 de Abril.)

[Waer op een Boot naer ‘t Reciff wierdt afgeveerdicht, om de Gouverneur ende Raden desen toestandt bekent te maken. Den Oversten ende den Admirael voeren met twee Roey-Chaloupen voorby des vyandts Fortresse (welcke vier scheuten naer hun dede, doch sonder schade) om te sien of aen die zijde eenighe betere passagie naer ‘t Fort souden kunnen vinden, dan merckten dat den Bergh beneden overal betrencheert was, en gheen gheleghentheyt om met eenich voordeel aen te kommen. [Matrozen werden aan land geroepen om eveneens een kwartier te graven. Spionageboten uitgezonden: Garasu zeer sterk bezet. Politieke Raad Johan van Walbeeck komt over van ‘t Reciff. Op 26-04 ontdekken Artichau en een ingenieur, verderop de rivier opvarende, een betere weg (waarsch. via het Noorden) naar het Fort, maar durven niets te ondernemen, alvorens met de raden op Recife overlegd te hebben, waartoe weer een sloep wordt uitgezonden.]

O Admiral e o Capitão do Navio Swol navigaram com dois Barcos bem equipados de mosqueteiros, ao redondo da Ilha, para tomarem medicoes das profundezas e observarem todas as localidades tanto tempo quanto possivel.

[Den Ammirael ende de Schipper van ‘t Schip Swol zijn met twee Booten wel ghemant met musquettiers het Eylandt omghevaren, om alle de diepten te peylen, ende alle de gheleghentheden neerstich te besichtighen.]

Em breve, nao achando nenhuma possibilidade satisfeita para atacarem a Fortaleza do inimigo (NS da Conceição, então), e apos mais que uma delibiração com o Governador e os Conselheiros no Recife, que partialmente iram para a Ilha, decidiram (os militares altos) de construirem um Forte na boca do Porto, na Ilhota onde a gente desembarcou na a primeira vez. (este Forte seria o Forte Orange).

[Om kort te maecken, alsoo gheen gheleghentheyt naer haer sin en vonden om des vyandts Fortresse (tot zover wordt met Fort en Fortresse NS da Conceição bedoeld) aen te tasten, soo hebben naer verscheyden besichtingen ende beradinghen met de Gouverneur ende raden op ‘t Reciff (welcker eenighe oock by haer quamen) gheresolveert een Fort te legghen voor op de mondt van de Haven, op ‘t Eylandeken daer ‘t volck eerstmael wierdt ghelandt ] (het latere Fort Oranje).

10 E no proximo dia este forte foi destacado por o Engenheiro Van Buren, a saber uma Fortaleza (ou Trincheira?- Schans- ) quadrangular com 4 bastioes, uma grande area, medindo dos angulos salientes dos bastioes, 132 rodas.

[Ende is ‘tselve dien volgende den 5den Maij door den Ingenieur Van Buren afghesteken, te weten een vierkante Schans met vier Bolwercken, groot in haer begrip ghenommen op de uyterste punten van de Bolwercken, 132 roeden.]

No outro dia os Capitãos Artichau e De Beyer, com as suas Companhias, foram na Ilhota para protegirem os operarios. Enquanto a gente foi ocupada com o Forte, o Coronel com a Companhia do Capitao Meppel e outra gente comandada, patrulhou atravez do Noirte, no fim da Ilha de Tamarica, achando algumas casa vazias mais nenhuma pessoa, e mataram alguns cornudos. (Aqui de verdade vacas, sendo “cornudo” uma palavrao holandes para um Portugues.)

[Des anderen daeghs trocken de Capiteynen Artichau ende Beyer, met hare Compagnien op ‘t selve Eylandeken, om de Wercklieden te beschermen. Dewijl men met het maecken van dit Fort besich was, soo trock den Oversten, mede nemende de Compagnie van Capiteyn Meppel ende eenigh ghecommandeert volck om de Noordt, het Eylandt Tamarica ten eynde; vondt eenighe ledighe Huysen, maer ghemoet gheen volck, schoten acht of neghen Hoornbeesten.]

Os Hyates acima descenderam para os outros navios, sem dano da artileria do inimigo. Portanto achavam bem de construirem uma hornaveque em frente a Trincheira, que foi destacada no medeado de Junho. Tudo sendo pronto no fim do mesmo mes, o Capitao Artichau, enquanto voltaram para o Recife Mellinghen e De Beyer e o Tenente-Coronel.

[De Jachten die boven laghen, quamen nedersacken by d’andere Schepen, sonder schade van ‘svyandts gheschut te lijden. Vonden daer naer noch gheraden een Hoornwerck voor de Schans te ligghen, d’welck half Junij wierdt afghesteken. Alles ten eynde van de selve maendt bynaer voltrocken zijnde, is daer in garnisoen gheleght Capiteyn Artichau, neffens Mellinghen ende Beyer ende den Oversten Lieutenant is met het resterende volck den 1sten Julij naer Reciff vertrocken.]

Finalmente: antes de partir daqui, queremos contar um milagre: um pouco Norte do Quartel ficava uma pequena Ilhota, nem uma pistolada dai, inundando a mare alta, cheia dum mato denso de pequenas arvores. Neste matagal chegou cada noite as 6 horas, uma massa enorme de .inumeraveis aves, pequenas e pouco maiores, tao perto, apesar dos tiros e barulho, e esta passarada nao deixou de chegar no seu tempo acostumado , ate o mato foi cortado inteiro pelos nossos afim de servir para as Fortificacoes.

[Eer wy mede van dese plaetse scheyden, soo sullen hier een wonder dingh verhaelen: een weynich by Noorden het Quartier lagh een kleyn Eylandeken, gheen pistoolscheut in de lenghde, hetwelck met hoogh water onder liep, staende vol dick kleyn gheboomte, ende kreupelbosch. Op dit gheboomte quam sich alle avonden ten ses uyren nederslaen een ontallijcke menichte van ghevoghelte van de kleyne ende middelbare slagh, soo naer by, en alle het schieten ende ghebaer, dit ghevoghelte noyt naer en liet op sijn gewoonlijcke tijdt te kommen, tot dat ‘t gheboomte by de onse gantsch afghekapt, ende tot de Fortificatien was verbesicht.]

16 (Menção da Tamarica, vendo a Frota Espanhola ha acerca 2 milhas, N.N.Leste.)

[Daeghs daer aen bevonden sich dwars van Tamarica, saghen de Spaensche Vloote N.N.O. van haer ontrent 2 mijlen, ende quamen den 22sten [sept] voor ‘t Reciff op de rede.]

19 Mediante o Almirante desembarcou, contando do encontro da Frota Espanhola nas enviroes de Tamarica [com navios grandes, provalmente os pequenos ja desembarcaram e infelizmente tarde para persegui-los por causa da expetativa de mal tempo.

[Ondertusschen quam den Ammirael aen landt, ende verhaelde dat hy ‘savondts te voren de Spaensche Vloote ghesien hadde ontrent Tamarica [etc., grote schepen, de kleine waren kennelijk al met volk geland en het was nu te laat hen te vervolgen, daar er slecht weer op komst was.]

26 (Questão o que fazer com Olinda, onde a seguranca dos Holandeses nao era certa; discussoes sobre outras localidades)

(-) entre outros por Capiteyn Artichau, que totalmente gostando da Tamarica por causa de muitas fortes razoes, escritas por ele depois.

(Em Barlaeus esta discussao e descrita igualmente, Ed. trad. Neerl., fol.64.)

[ (-) onder welcke was de Capiteyn Artichau, die het gantsch op Tamarica ghemunt hadde, om vele bondighe redenen die hy daernaer schriftelijck overleverde. [in Barlaeus wordt ook nog in een later stadium gesproken van overheveling van de hoofdstad naar Itamaracá, Ned. Vert fol. 64]

27 oct.1631 Alem disso encontraram-se no Forte Orange na Tamarica ainda 366 ‘cabecas’.

[Bovendien waren in ‘t Fort Oragnie op Tamarica noch 366 koppen.]

29 (Duvidas duma possivel conquista do Real, onde acabaram de chegar militares experientados, tendo ai bastante viveres, sendo isto o mesmo na Paraiba, onde apos a conquista de 3 fortes Portugueses se achasse numa esquina num banco de areia afstado, sem provisoes. Concluiram [os militares] unicamente a necessaidade da incorporacao da Ilha Tamarica inteira pela conquista da Fortaleza do inimigo para obterem assim um lugar certo e seguro para provisoes e madeira (absolutamente precizada para carpenteria e fogo), mas os Conselheiros Politicos acharam isto nao uma boa ideia, por causa que ha mais ou menos 8 meses que a gente esteve na Ilha com quase 1300 homens, sem alguma possibilidade de conquistar o Forte que apos pelos militares fosse considerado como inconquistável. Por isto eles foram antes para Paraiba.)

[Waren daerom eenstemmich van advijs [de militairen] dat men met de macht die men nu overich hadde, het Eylandt Tamarica soude sien gantsch te incorporeren met het innemen van des vyandts Fortresse, om alsoo een vaste ende sekere Plaetse te hebben, daer men t’allen tijden verversinghe ende hout (welck men noodtsaeckelijck moet hebben soo tot timmeren als branden, en sonder welcke men in de uyterste swarigheden hadde te vervallen), soude konnen bekommen, ende dat dit in het allernuttighste voor de Compagnie achten, maer de meeste Politique Raden hadden hier tegen omdat ontrent acht maenden gheleden, doen men met bynaer 1300 man op ‘t Eylandt was, naer dat de vyandt een weynich secours hadde bekommen, de militaire Hoofden hadden gheoordeelt, dat op ‘t Fort niet te doen was – ende nu waren, buyten twijfel, noch beter voorsien, soo datter nu veel minder apparentie oordeelden te wesen als voor desen. (“Weswegen” men besluit niet Itamaracá, maar Paraíba te veroveren)]

30 No dia seguinte na madrugada partiram, estando no proximo dia ao lado da Tamarica, e antes do meio dia o Almirante chamou ao bordo todos os Capitãos, tanto os da artileria, como os maritimos, para o Conselho Politico Carpentier fez a resolucao oficialmente do ataque de Paraiba.

[Den derden sijn met den daegheraedt t’zeyl geghaen, ende vonden sich s’anderendaeghs met Sonnenopgangh nevens Tamarica; noch voor de middach dede den Ammirael een seyn dat alle de Capiteyns soo te lande als te water aenboordt souden kommen. Hier is eerst by de Politique Raedt Carpentier de resolutie gheopent, ende de enterprinse op Pariba klaerlijck aenghemeldt.]

36 (A conquista do Paraíba falhou) Os soldados voltaram sem exito. O Governador e o Conselho Alto deliberaram sobre a questão de Tamarica e quase a atacram de novo. Estiveram, porém, com medo da força e prudência do inimigo depois da falta no Paraíba. Atacar Tamarica com surpresa não seria possível. Por isso no dia 18 de Dezembro decidiram de adiar uma conquista de Tamarica e ir para Rio Grande.

[‘T volck aldus onverrichter saecken t’huys ghekommen zijnde, wierdt opnieuw by de Gouverneur ende Raden gedelibereert wat men best nu by der handt soude nemen; de Krijghs-Officieren sloegen Tamarica weder voor, ende ‘t scheelde weynich of dat advijs soude sijn ghevolgt,maer naaerder overleggende, dat de vyandt soo naer by, allenthalven op sijn hoede soude wesen, ende door den ghemisten tocht op Pariba grootelijck gheincourageert, en konden gheen apparentie sien om Tamarica nu met entreprise, veel min met belegeringh, te bekommen, sulcx dat den tocht op Tamarica voor die tijdt aen d’een zijde setten. Men besluit vervolgens op 18 dec. Naar Rio Grande te gaan.]

59 Abril 1631 Capitão Jonathan Necker é enviado com três barcos do Brasil para ‘India Occidental’. Fez-se à vela do Recife de Pernambuco no dia 26 de Abril e passou na Ilha Tamarica a fim de carregar alguma gente de outros barcos par ir consigo, assim que só viajou no dia 28.

[april 1631, Capiteyn Jonathan de Necker wordt met 3 schepen van Brasil naar “West-Indiën” gezonden. Hy gingh van ‘t Reciff de Pernambucu t’zeyl den 26sten April, ende voer aen ‘t Eylandt Tamarica aen, om eenich volck t’welck hem was belast mede te nemen, uyt de andere Schepen over te krijghen; soo dat eerst den 28sten hare reyse aenvonghen.]

85 Jan. 1632. Depois duma viagem de rouba com pouco sucesso a beira da costa do Cabo de Santo Agostinho, decidiu a maioria dos generais de ir de novo para Tamarica e assim eles fizream. No mesmo tempo continuaram de roubar os navios hosteis encontrados.

[jan. 1632. Na een vergeefse (stroop-)tocht langs de kust van Cabo de Sto Agostinho.] Desen tocht met soo weynich voordeels afghelopen zijnde, soo begonden op nieuws raedt te pleghen wat men vorder doen soude, ende alsoo de meeste Hoofden van het Krijghsvolck, alle weder voorsloeghen den tocht naer Tamarica, soo wierdt deselve eyndelijck besloten ende alles daertoe veerdich ghemaeckt. Dewijl daermede doende waren, soo wierdt ter Zee mede den oirboir gedaen [= kruisen langs de kust en vijandelijke schepen beroven.]

p91: 6 ou 7 engenhos na envirão de Garassu sã protegidos pelos portugueses com ajuda do Real contre Gen. Rembach e outros.

[6 of 7 suikermolens om Igarrasú door de Portugezen met hulp vanuit het Real (Arraial Velho) beschermd tegen o.a. Rembach]

92 Pensam que, apesar dos feridos fugidos, cairiam mais de 100 portugueses. De nós moreram 7 ou 8 com 20 ou 25 feridos, entre quais o Major Rembach e alguns Oficias.

[Men gist datter wel over de hondert Portugezen doot ghebleven, behalven de ghequetsten die noch gevlucht zijn. Van de onse bleven seven ofte acht doot, ende 20 of 25 ghequetst, waer onder de Major Rembach een was, nevens noch eenighe Officieren.

Segue conquista e saque de Igarassú, a ‘Vila de Santos Cosme e Damião’, segunda uma carta do Padre Duarte Mendez Serracon. Espólio rico, por causa da habitação dos ricos da Olinda depois do saque aí (1631). As mulheres, por que teve muitas mulheres bonitas no lugar, foi juntada na igreja (Santo Antônio) para as serem seguras contre estupro dos soldados. (-) E o Governador foi no caminho para o Forte Orange na Ilha de Tamarica, sendo numa distância de mais de 3 horas de marcha.

[ Verovering en plundering van Igarassú, “Vila de Santo Cosimo de Garasu”, vlgs. een brief van de priester Duarte Mendez Serraon. Rijke buit, waar de rijken uit Olinda zich daar > 1631 gevestigd hadden. “Het Vrouwvolck, want alsoo er veele fraye Vrouwen wierden ghevonden”, werd bijeen gedreven in de kerk [Sto Antonio?] en bewaakt door een luitenant, opdat de soldaten hen niet zouden verkrachten. (-) ende Gouverneur nam sijn wegh naer ‘t Fort Oragnien op ‘t Eylandt Tamarica, wesende wel dry uyren gaens van daer. ]

97 Outubro 1632 O Governador não querendo dos soldados fizerem nada, quis ocupá-los meses e meses. Então, ouvindo que mais ou menos 4 mlhas ao Norte da pequena cidade na Ilha de Tamarica e 1,5 milha no interior, um lugar do nome Catawambaficava com dois Engenhos, com m uitos campos de açucar, mandou uma tropa de três Companhias de artilharia, sob commando do Capitão Christoffel Arciszewski, quem já foi promovido para Maior da Quinta Brigada dos militares.

[oct.1632; de Gouverneur wil zijn volk niet laten stilzitten, maar deze maanden bezig houden] Ende overlangh kondtschap gekregen hebbende, dat ontrent vier mijlen by Noorden het Stedeken op ‘t Eylandt Tamarica, ende anderhalf mijle binnen het vaste landt, op een Plaetse genaemt Catuwanba, twee Suycker- Meulens stonden, ende vele Suycker-Riedt-Velden, is te rade geworden een troupe van dry Compagnien vierroers derwaerts te zeynden, onder het beleydt van den Capiteyn Christffel Artissieuwski, dewelcke daer te voren was ghemaeckt major over de vijfde Brigade van ‘t Krijghs-volck].

108 (<107)

HIER Den 15den [oct.1632] wierden de Bootjens Santdijck ende Oost-Cappel; twee groote Chaloupen, ende vier groote Boots, ghesonden naer Tamarica om hout te kappen.

110 [Diverse Bootjens voeren uit om vioor de kust te kruisen van Recife uit naar cabo de Sto Agostinho en terug en naar het Noorden] Den 19den ‘smorghens, de wind Oostelijck, waren noch weynich van de reede; ende liepen om de Noordt tot ontrent Tamarica; voor de middach wendent om de Zuydt.

114 Ende den 24sten [april 1632, anachronistische informatie?] wierdt gebracht van Tamarica ‘t Lichaem van Captyeyn Hellingh, die aldaer verdroncken was. Hadde met Capiteyn Bijma op een tocht gheweest, ende hadden onversiens overvallen een Suycker-Molen by het Rievierken Maria Farinha, ende in de twintich Portugesen ende eenighe Swarten doot geslaghen; soo weder keerende naer ‘t Eylandt sonder schade gheleden te hebben. By het Eylandt kommende was ‘t water seer hoogh, soo dat een wijl moesten vertoeven, ende de Commandeur Hellingh daer naer yverich zijnde om de Ponten en de Boots te vorderen die ‘t volck souden overbrenghen, gheraeckte onder de Ponte deur (men weet niet hoe) ende wierdt bynaer doot opgevist, ende verloor dese vrooome Capiteyn soo onnoselijck sijn leven.

139 Den 4den [febr.1633] vertrock de Heere Gysselingh nevens Walbeeck naer Tamarica om aldaer de ordre te stellen.

141 [staat hier 1632, maar is vlgs mij 1633] Den Commandeur Jan Mast was al van den 9den Januarij naer het Noordergat van Tamarica ghesonden met Oost-Cappel, den kleynen Tyger, den Boyer, ende eenighe groote Boots, om aldaer hout te halcken, ende daer mede soo wel die van ‘t Reciff als die van ‘t Fort Tamarica te voorsien, alsoo nu houdt begonden ghebreck te hebben. De vyandt dit vernomen hebbende is naer ‘t Noordt-eynde van ‘t Eylandt gekommen, heeft hem daer gheretrenceert, ende een stuck gheplant; maer siende dat de onse met sijn schieten niet en konde verhinderen, is hy weder opghebroken. De vyandt hadde mede op seeckeren bergh, een goedt eyndt weeghs van ons Fort gheleghen, dry metale stucken gheplandt, schietende sestien, ende twintich pondt ysers, ende begonnen daer mede te schieten den 25sten Decembris des voorleden jaers; doch siende dat ons daer mede gheen hinder en deden, heeft dieselve wederom wech ghenomen, maer dat vierhondert dende in de twintich scheuten op de onse hadde ghedaen, van dewelcke maer 45 kogels int Fort waeren ghevallen sonder schade te doen; want d’onse hadden de wal aen die zijde vierd’half voet verhooght, ende eenighe traversen ghemaeckt, niet wetende wat de vyandt verder mochte voornemen.

143 Den 14den [maart 1633] is de Compagnie van Capiteyn Frederick Maulpas ghestelt Commandeur over ‘t Fort op Tamarica geembarqueert in Oost-Cappel, Sandijck en de Jongen Tijger, om aldaer over ghebracht te worden, met vorder last om in Catuwamba ende daer ontrent eenich voordeel de vyandt af te sien, ende ‘t Reciff van hout te versorgen.

158 (157) [juni 1633] De Heeren Bewinthebberen hadden nu een wijl voor ghehadt d’een of d’ander Plaetse van de vyandt aen te tasten, ende insonderheyt de ooghe gheslaghen op Tamarica, door dien dese Plaetse om de naergheleghentheyt de Compagnie soo noodich was belast in achte te nemen. Alles dan wat tot desen tocht noodich was, voordachtelijck veerdich gemaeckt hebbende, ende daertoe gheschickt de volgende Schepen ende Jachten: ‘t Wapen van Hoorn, Naerden, de Vos, de Zeeridder, de Phoenix, de Canarie-Voghel, de Spieringh, Oost-Cappel, Sandijck, Ceulen,, ende Jonghen Tijger, ende daer op ghescheept hebbende de Lieutenant Bijma, van Tourlon, den ouden, van Stephen de Vries, van Everwijn, ende van Gartsman, nevens noch hondert ghecommandeerde Soldaten, uyt verscheyden Compagnien – soo sijn de Heer Matthias van Ceulen, de Colonel, den Oversten Lieutenant, ende Politique Raedt Carpentier, gheghaen op ‘t Jacht de Phoenix, ende zijn den 16den Junij ‘snachts t’zeyl gheghaen met de Schepen, uytghenomen ‘t Wapen van Hoorn, welck te diep gingh. Hadden by haer noch twee Chaloupen, ende dry Boots; hadden oock daeghs te voren afghesonden de Chaloupe van den Swarten Leeuw, ende twee groote Boots aen Capiteyn Maulpas, legghende op ‘t Fort Oragnien (noot: Gelegen aan de monding bij het zuidervaarwater), aen den hoeck van ‘tselve Eylandt, den selven belastende, dat soo haest als hy onse Schepen in ‘t gat van Tamarica soude sien kommen, dat hy dan datelijck sijn heele Compagnie, nevens 30 man van de Compagnie van Gartsman in deselve Chaloupen ende Boots soude embarqueren, ende sonder uytstel lopen voorby des vyandts Casteel, ende sich behgeven naer de pas van Tapesuna, om deselve in te nemen, ende te besetten, om alsoo te spoedigher voor te kommen, datter gheen secours langhs de wegh van ‘t vaste landt op ‘t Eylandt mochte ghebracht worden. (-)

[Tapesuna of Tapesuma = Itapasuma. ] [Zo geschiedt, zodra de vloot in “ ‘t Zuydergat van Tamarica” kwamen. Van “’t Casteel’ [= Vila Velha/ Ns da Conceição] , waarvandaan weinig geschoten werd; de Holl. Schepen lagen verscholen achter een eilandje in de monding van een riviertje onder “ ‘t Casteel”. ]

159 ‘t Jacht de Vos sette het voor de Marques, (welck is de marckpale van ‘t scheyt tusschen de Capitanie van Pernambuc ende Tamarica ofte Gojana) om te verhinderen datter gheen vyandt en quame van seecker Suycker- Molen, gheleghen op ‘t voorsyde Rievierken van Garassu, ende langhs een Brugghe, leggende op deselve Rieviere. De Zeeridder ende Kleynen Tijger setten vorder; doch de Phoenix recht voor de Pas van Tapesuma, wesende de voornaemste passagie van dit Eylandt, ende soo voorts de Spieringh ende Oost-Cappel. Het Bootjen Sandijck was wat bet vooruyt ghesonden naer het Noordergat van Tamarica, om deselve tijdt dat de andere het Zuydergat souden aendoen, Capiteyn Everwijn met tseventich man van sijn Compagnie aen ‘t Noordteynde van ‘t Eylandt te landen; ende het Jacht soude gaen leggen op een bequaeme plaetse daeromtrent, om te verhinderen dat de vyandt aen dat eynde gheen volck en soude oversetten tot secours van ‘t Casteel. Naer noen quam Chaloupe Duysentbeen ‘t Zuydergat mede binnen, ende liep mede voorby het Casteel sonder hinder van schieten te lijden.

[‘t Casteel = NS da Conceição] [Toda a noite Barcos cruzando atraves dos rios para o inimigo impedirem de atravessar. A tarde o Castelo nao tirou mais. Mulheresw presas contaram da pouca gente, la acima.]

[Boten de hele nacht kruisend over de rivieren, om overzetten vyand te beletten.] ‘t Casteel schoot na de noen niet meer. Gevangen genomen vrouwen vertelden, dat er nog maar weinig mensen waren, daarboven. ]

[pp 160-174 Verslag tiendaagse veldtocht rond Tamarica. Belangrijke informatie over topografie, militaire en maritieme sterkte en strategie.]

160 De onse sonden uyt ‘t Fort Orangien vijf en twintigh Soldaten, naer de plaetse daer de vyandt voor desen [Casteel] een Batterije hadde ghehadt, de welcke weder keerende, refereerde aldaer gheen volck ghevonden te hebben, ende alsoo de onse hieruyt verstonden datter een wegh moest wesen vanden Bergh daer de Batterije op hadde ggestaen, naer het Casteel, wierden te rade de Colonel sulcx aen te melden, ten eynde eenich volck langhsdien wegh mocht werden ghesonden, om den vyandt die swack van volck was, van verscheyden oorden aen te tasten, ende sijn volck tte doen verdeelen. De Colonel hadde den selven Bergh mede door 35 man doen besichtigen, ende een retrenchementjen ontrent des vyandts Wercken doen opwerpen, ende om de couragie van den Gouverneur beter te verstaen, hadde al van ‘s morgens ‘t Casteel by missive opgheeyscht; doch de Capiteyn Major Salvador Pigniero antwoorde hem schimpelijck, dat hy middel genoegh hadde om de Plaetse te defenderen, ende dat hy van Vivres soo qualijck niet voorsien was, als de onse meynden, dat oock de Portugesen wel Ossen-Huyden konden eten als des Koninghs dienst sulcx vereyschte. De Colonel daerentusschen eenighe Vrouwen in ‘t Bosch bekommen hebbende, sondt deselve in de Vlecke, ende dede die voor de tweede reyse sommeren. Waerop sy vier uyren stilstandt versochten ; haer werden twee ghegunt. De Capiteyn Major sondt een Capiteyn uyt om met de onse te accorderen ; welck accoordt werdt ghesloten, dat de vyandt soude uyttrecken met sijn gheweer, ende brandende lonten, met alle de Inwoonders, uytghenomen die gheneghen waren by on te blijven, met alle het Kerck-Ciraet, Beelden etc. ende alle hare Goederen. Den Oversten Lieutenant trock selfs daer in met twee Compagnien, ende besetten de twee Poorten. Des anderendaeghs is de Capiteyn Major ende de Inwoonders uytgetrocken, wesende in alles sterck vijftich Manspersoonen, behalven de Vrouwen ende Kinderen, hare Swarten ende Swartinnen zijn met de Boots ghevoert naer de pas van Tapesuna. Daer naer is by de onse een Dancksegginghe in de Kerck ghedaen, ende des avondts heeft men met losbranden van canon ende musquetten gheviert over dese spoedighe victorie. Daer werden ghevonden een halve metale cartouw, schiettende >

161 > 24 pondt yser, 2 metale veldstucken van 16 ende 10 pondt, 3 metale bassen, 8 ysere stucken, 2 steenstucken, 231 koghels, 6 vaetjens bedorven pulver etc. Achterhaelden mede op de pas naer Garasu ontrent 2000 kogels van 24, 18, 10, 6, 5 ende 2 pondt, ende ses kistjens met musquetkogels yeder van hondert pondt, welck sy verstonden van pariba ghesonden te zijn tot voorraedt van ‘t Arryal. Des anderendaeghs wierdt een troupe van 30 man, onder het bevel van de Sergeant Bouart, dwars van ‘t Casteel over de Rievier gheset, dewelcke daer waren in verscheyden Huysen, dan vonden daer niemant als een Vrouw met een Kindt ; het ander volck was als ghevlucht. Noch werdt het Jacht de Nachtegael, de Chaloupe Ceulen, ende alle de Boots, met twee Compagnien vierroers, die van Bijma ende Garstman,nevens veertich ofte vijftich musquettiers, onder Commandeur Jan Cornelisz Lichthart, de Rievier die naer Garasu streckt, opghesonden, naer seeckere Suycker-Molen, om te sien of daer geen Suyckeren en waren. Quamen tot dicht by de selve, doch vonden de Rieviere daer soo enghe, dat het Jacht pas daer in konde swayen, ende de tacken van de Boomen aen beyde zijde raeckte. Daer was maer sestehalf voet waters, ende de rieviere was dwars over met palen gestopt, alleen ;ijck in ‘t midden een kleyn gat open zijnde, daer een Boot teffens door konde. De vyandt hadde daer een Boorstweeringh, daer naer gissinghe vade charge die op de onse deden, hondert man achter laghen ; soo dat de onse siende daer weynich te doen was, ende vresende dat ‘t water haer soude ontvallen, weder terugh keerden. Ten selven dage sonden de Portugesen, die met Vrouwen ende Kinderen in ‘t Bosch waren ghevlucht, twee van hare aen ‘t Casteel, versoeckende dat men haer aen den pas van Tapesuna wilde oversetten ; haer werdt aengheoden in ‘t Casteel te blijven woonen, dat men hare Huysen ende Landerijen vrij soude laten ghebruycken, ende hare Religie vrij laten ; ofte indien sy wilden vertrecken, dat vryelijck aen ‘t Casteel souden kommen, men soude haer onbeschadicht wegh voeren. Een van dese verkreegh sauvegarde om in sijn Huys ontrentd eselve pas te blijven woonen. [schrijffout in tekst !] Daernaer in bedenken ghenomen zijnde hoe men de Plaetse ende ‘t Eylandt best soude verseeckeren, soo is men vooreerst ghegaen naer de pas van Tapesuna, alsoo daer voornemelijck aen gheleghen was. Dit is een karrewegh, leydende van ‘t Casteel tot >

162 > aen het water welck binnen het Eylandt loopt, bynaer een uyre gaens van ‘t Casteel, alwaer men met Boots kan af ende aen kommen. De aenkomste is een enghe Kreecke, aen beyde zijden met Manges [Port. Mangue = mangroven] bewassen, seer dicht. Dese Kreecke is, eer men aen landt komt, een goede musquetscheut langh, krom om lopende ; spraken onder weghen vele Inwoonders, die als noch versochten overgescheept te werden. In ‘t wederkeeren verstonden uyt een Swarte datter eenich volck van de vyandt ontrent de pas lagh, hoewel een Vaendragher van de vyandt, die overghekommen was, soo hy voorgaf, om sijn Suster uyt ‘t Bosch te halen, ‘tselve loochende. Ten selven daghe werdt de wegh van de strandt naer ‘t Casteel, die seer ghebroken was, gheslecht [=geëffend], om alle nootwendigheden te beter aen te voeren. Des nachts trock de Colonel selfs uyt met twee Compagnien, ende lande met den dagh aen de pas van Tapesuna, ende marcheerde tot aen het Huys daer men seyde dat de vyandt lagh, doch vondt daer niemandt. Ende naer dat ‘tselve Huys hadde in brandt ghesteken, voeren tot voor de passagie naer Garasu, ende trocken te lande tot den Suycker-Molen daer de onse te voren met de Chaloupen ontrent waren gheweest. Vonden die verlaten, ende alleen vijfthien ofte sesthien kisten Suyckeren. Trocken voorts tot aen het Bruggesken, niet verre van Garasu over de Rievier ghelegen, ‘twelck soo smal is, datter maer een man t’effens over kan. Hier presenteerde sich eenich volck, die de onse een wijl in ‘t retireren vervolghden, doch deden weynich schade. Quamen op de middach weder in ‘t Quartier. ‘Sanderendaeghs naer noen ginghen den Bergh besichtighen, daer de vyandt in ‘t laeste van December voorleden een Baterije op hadde. Konden haer niet ghenoegh verwonderen over de wijdtluf [=s] tige Wercken die doen daer by de vyandt waren ghemaeckt gheweest. Des avondts quamen twee Portugesen over van ‘t vaste landt, versoeckende sauvegarde, met presentatie dat sy by nachte wilden overkommen, haer goederen met de onse verhandelen, ende kopen ‘tghene sy noodich achten, ‘twelck haer is veraccordeert, mits dat onse partijen niet souden beklappen ofte misdoen ende dat tot een recogntie yeder van haer op ‘t Eylandt sal leveren een jonghe Koeye, om Beesten aldaer aen te teelen. Daeghs daer aen zijn twee Boots ende >

163 > een Chaloupe weder naer ‘t Reciff ghesonden, ende alsoo alle ‘tvolck hier niet noodich en was, is goet ghevonden een Compagnie, nevens het gecommandeerde volck met het Jacht de Vos ende Oost-Cappel naer Pernambuco op te senden. [ Door Kap. Everwijn Portugees met brieven onderschept, waaruit bleek dat het merendeel vd bevolking in een dorp Pariva was (te onderscheiden van « de Vlecke Pariba »), ca 3 mijl stroomopwaarts.] [Ontdekkingstocht van MvCeulen, Comm Lichthart en enkele andere hooggeplaatste officieren rond het eiland, dat behalve een aantal kreken (naast die bij Tapesuna en bij de rivier Araripe), omringd was met dicht mangrovenbos : ] (-) doch ‘t Eyalndt doorgaens aen de waterzijde dicht bewassen met Manges, staende op moerassighe gronden, die op sommige plaetsen wel een halve mijle, op andere een weynich minder, breedt zijn, daer de voorseyde Kreecxkens door lopen. Quamen met den avondt aen ‘t Noordergat, ende landen aen ‘t Noordteynde van ‘t Eylandt, daer ‘t volck van Capiteyn Everwijn lagh in een kleyn Redoute op strandt, ende ginghen voorts besichtighen seecker Heuveltjen, daer de vyandt in December voorleden een stuck hadde gheplant, om de onse het inlopen te verhinderen. Dit Heuveltjen is gelegen op ‘t nauwste van ‘t inkommen van ‘t gat, ende moeten de Schepen die daer in willen, onder de musquetschoot daer voorby. Sulcx dat bequaem geoordeelt wierdt op ‘tselve Heuvelken een Redoute te leggen, ende op ‘t sandtstrandt daer onder een Batterije van twee stucken om waterpas te schieten, ende soo ‘t inkommen onder sijn ontsagh te houden. [Zie ook Barlaeus, Ned. Fol. P 181.] Den pas van ‘t Noordergat naer ‘t Casteel Nostra Senhora de Conception nu by de onse verovert, neemt daer sijn aenvangh; daer lagh oock een vers water, doch onseker ofte het des Somers water hieldt.

[pp 164 en 165: verkennings- en strooptochten; zuivering van vijand. troepen.]

164 Ghelijck dan mede de voorleden nacht vijftich man waren uytghesonden, naer de Suycker-Molen nu meermaels aengheroert, om te bespieden wat de vyandt daer ontrent maeckte, alsmede om te sien of sy op de pas die naer Pariba ende Goyana naer Garasu ende het Arryal leydt, yets konden attraperen. [Vinden niets, bevelen de soldaten door te zoeken naar de beesten van de enegnho bij Garasu.]

165 Sy voeren van daer naer ‘t Zuydergat van de Rievier Araripe, ende voeren ‘t selve op tot aen de enghte, daer de Rievier in tween sich verdeelt, ende onse Boots daer niet vindende, voeren weder af ; ende voorts naer den Noorder-arm van Araripe, alwaer sy ghemoeten Capiteyn Everwijn met ses ghevanghens, die hy in St. Laurenzo ofte de Incopaba hadde gehaelt. Deselve verhaelde hoe hy op gisteren in Catuamba [vlgs. Nieuhoff = Noordergat op Tamarica] met 60 of 70 Soldaten was aen landt ghegaen, ende ghemarcheert naer ‘t Vlecxken St. Laurenso, ontrent twee mijlen de Rievier Catuamba op gheleghen, ende mid-weghs van deselve Rieviere tot de mondt van de Rieviere Goyana. (-) Des anderendaeghs, naer dat de ghevanghens neerstelijck hadden gheexamineert, ende de gheleghentheyt van Goyana ende sesthien Ingenios die daer legghen heel duydelijck vernomen, soo hebben de Heeren in deliberatie gheleght, wat men nu voorder tot afbreucke des vyandts best soude voornemen. [ 1e : overval op Garasu (dat zij eigenlijk beter eerst hadden kunnen bezetten, quote Laet), maar dit verworpen vanwege de onmogelijkheid dat onverhoeds te doen. 2e : tocht naar Goyana, maar hoewel men daartoe neigde, voorlopig uitgesteld : « vijf leguen marcherens » [= 30 km] door volgelopen moerasgebied, terwijl het regentijd was. Vooreerst werd de ammunitie etc. in orde gebracht. P 166, 167]

167 Den 1sten Julij arriveerden aen ‘t Casteel de Chaloupe Duysentbeen, ende bracht aen dat ‘t Jacht de canari- Voghel sich gheleght hadde inde mondt van de Rievier Goyana, ende dat ons volck daer aen landt, ende wel dry leguen de Rievier op was gheweest, maer alles ghevlucht ghevonden. Brochten mede een oude Portugees gevangen, die Veerman was gheweest op de mondt van de Rievier Capivaribi ; dewelcke verklaerde dat ontrent veerthien daghen gheleden, een Caravelle met Suyckeren gheladen, daer was uytghelopen naer Madera, welck wel dry daghen voor ‘t gat hadde gheleghen, datter in Goyana ontrent dryhondert Inwoonders waren, eenighe met roers, andere met piecken, ende eenighe niet dan met sijdtgheweer voorsien, dat alles derwaerts ghevlucht was, ende dat de Cavalcanti ende andere Groote hare middelen daer hadden, ende selfs daer op hare Huysen waren. Dese Chaloupe was daeghs te voren ten acht uyren van de Barra van Goyana afghevaren, ende op de middach, ofte in dry uyren in ‘t Noordergat van Tamarica aenghekommen. ‘T volck dat men van meyninghe was gheweest weder naer ‘t Reciff te seynden, werdt mede te Tamarica ghehouden, te meer, omdat de Heer Gijsselingh van ‘t Reciffe hadde gheschreven dat hy met een tamelijcke recreute, die versch uyt ‘t Vaderlandt was ghekommen, versterckt was, ende dit volck wel konde misschen. Verstonden mede ten selven dage uyt een Portugees die op sauvegarde sat, dat alle Inwoonders van Garasu ghevlucht waren, ende dat daer alleen laghen 150 Soldaten, die alles daer om her vernielden, ende erger maeckten als ons volck hadt konnen doen. Deselve ontdeckte aen d’onse seker Huys, daer ontrent veertich kisten Suyckeren in waren, gelegen op ‘t Rievierken Maria Farinha.

[168 : in de buurt van de Marcos huis met suiker gevonden ; verkennen toestand van de pas tussen Igarassú en het Arraial.] [ Ceulen in de buurt van Tapesuna in een « schoon Landthuys daer veel Cocos-Boomen by stonden »] 168 Daer was mede een partij van hondert man ghelast te gaen naer Maria Farinha, dan konden dien dagh weghen den reghen niet wegh kommen. Den sesten [juli 1633] quamen noch eenighe Portugesen om sauvegarde te verkrijghrn, dewelcke vele dingen aen d’onse ontdeckten ; ende onder andere dat in Goyana alles in disordre was, dat de Capiteyn Major Salavdor de Pigniero naer ‘t overgaen van Tamarica daer hadde willen fortiseeren, doch dat het volck hem niet hadde willen ghehoorsamen, soo dat hy naer Pariba was vertrocken ; dat Cavalcanti daer naer getracht hadde ‘t volck by->

169 > een te samelen, doch tevergeefs. Ten anderen, datter grooten twist was gheresen, tusschen Antonio d’Albuquerque Gouverneur van Pariba, ende een van de machtighste Inwoonders aldaer, omdat hy opnieuw groote kosten wilde aenwenden om ‘t Fort Cabo Delo te verstercken, daer dese meynden het onnoodighe onkosten waren ; aengesien de Hollanders wel een anderen wegh souden vinden langhs Cabo Blanco, ende daer landende het Stedken kommen plunderen, sonder dat Fort [Sta Catarina] te moyen. Wesen mede aen seker rijck Man ontrent Tamarica, die wel achthondert kisten Suyckeren by hem moste hebben, die gheneghen was met d’onse te accorderen, soo wanneer sy ontrent sijn Huys souden kommen. Men heeft aen desen ghescreven, ende hem tot accoordt ghenoodicht, tevens een dreygement soo anders dede, met presentatie hem sijne Suyckeren af te kopen ende betalen. Desen dagh trock de troupe uyt die naer Maria Farinha gingen, ende keerden sonder vyandt te sien, ende vonden daer alleen vier kisten Suyckeren, ende vier pijpen dicht by de Rieviere, ende licht om af te halen. (-) [De volgende dag trok men naar Goyana met 5 grote schepen en een jacht met in totaal 600 man (-)] ; ende souden de veroverde Plaetsen, ‘t Casteel Oragnie ende ‘t gantsche Eylandt wel met volck ende Jachten rontom beset laten. [De volgende dag, omdat men vervoer over water tekort had : soo werdt een deel volcks dwars door ‘t Eylandt Tamarica naer ‘t Noordergat ghesonden.

170 [Buitenom voer Maulpas en binnenom, terwijl Ceulen, Bijma en de Vries binnendoor voeren naar het Noorden van Tamarica, om bij de dageraad bij de Catuamba en de Massaranduba naar de monding van de Rio Goyana overgezet te worden.] [ De volgende dag voegde zich ook de Phoenix bij hen, die vanaf het Zuidergat van Tamarica vertrokken was.] (-) De Heere van Ceulen ende Hoofdt-Officieren begaven haer op de groote Chaloupe Duysentbeen, ende volghden de andere de Rieviere op tot ontrent de Suycker-Molen van Bradaon, dewelcke ontrent dry maenden te voren by de onse was afghebrandt. Hier mosten weghen ‘t leeghe water blijven legghen tot de middernacht. De vloet doen op tot aen een anderen pas, legghende aen de Noordtzijde van de selve Rieviere. Hier stondt een Carveel op stapel, d’welcke by de onse, om redenen, onbeschadicht werdt ghelaten. Namen alleen naer haer veel schoone scheepsplancken, met dewelcke hare groote Boots naederhandt onder gantsch vernieuwt hebben.

172 [ Vervolgen hun weg naar Goyana ; stuiten op een Retrenchement, gelegd en verdedigd door Lorenço Cavalcanti, die moet vluchten ; komen langs div. Engenhos ; hebben negerslaven als gids ; stuiten op een retrenchement van Pinheiro, die dit dwars voor de rivier had gelegd (in een bocht ?) zodat je er recht op afvoer. Landen aan de zuidzijde en overvallen onverhoeds de Engenho de Tracunhãem : de eigenaar wandelde op zijn galerij en de pastoor las de mis in het kapelletje. Namen deze gevangen, de rest ontkwam « met snel te lopen », p 173]

[Weer een klein Retrenchement tegengekomen, ] welcke by de Portugesen datelijck wierdt verlaten, doch de onse te furieus zijnde om de vluchtende te verjaghen, gheraeckten van de wegh af die tot het Retrenchement van Pigniero leyde, soo dat hy daer mede tijdt bequam om mede met alle sijn volck te verlopen, daer anders licht met alle de sijne ende den Cavalcanti in onser handen soude ghevallen hebben.

[174 De suikermolen van Jerônimo Cavalcanti verbrand. Brasielhout uit een bark gehaald ; het andere brasiliehout was door de Portugezen voor hun retrenchementen gebruikt. ]

174 >O barco com o material conquistado foi enviado para Tamarica, sob o cuidado do Commandeur Lichthart e Smient, que consegui so de grande esforcos por causa contre a mare [deve ser mare descendente?] e o vento contrario. Depois de ter descarregado, o Barco foi queimado na boca do Rio , sendo ja bastante danificado. Afinal de contas o nosso povo fez durante 10 dias no meio do pais do inimigo tudo que quiseram, sem nenhum encontro hostil.

De Commandeur Lichthart ende Smient werdt de sorghe bevolen om ‘t vaertuygh met de veroverde goederen naer Tamarica te beschicken, welck sijn swarigheyt hadde omdat het in tije ende in de wind was. De Bercke ghelost zijnde werdt in de mondt van de Rieviere verbrandt, omdat reeds op zijde was ghevallen. In somma ons volck dede tien daghen midden in des vyandts Landt al wat sy wilden, sonder dat haer yemandt dorst onder de ooghen sien.

>Ate este ponto a descricao de tudo que se aconteceu durante a conquista da Tamarica. [Continua com os acontecimentos no recife e o Araial.]

Tot noch toe hebben vervolght den aenslagh op Tamarica, ende ‘t ghene daer op is voorghevallen. {Gaat voort over het Recife en het Arraial.]

175 A casa de prazer de Lorenzo Cavalcanti foi queimada. Casa ao redor do Arraial abandonadas. O Sr Matthias van Ceulen, nevens de Colonel, Lieutenant Colonel, Major de Vries, e outros Comandantes das 5 Companhias assitindo, despediam-se da Tamarica e marcharam para o Recife sem nenhuma resistencia.

[Het “Speelhuys van Laurenzo Cavalcanti” werd overvallen en verbrand. Vinden huizen en engenhos vlak bij het Arraial verlaten.] Den 27sten [juli] ontrent middach scheyde de Heer Matthias van Ceulen, nevens de Colonel, Lieutenant Colonel, Major de Vries, ende andere Bevelhebberen van de vijf bywesende Compagnien, van Tamarica, ende quamen langhs het strandt ghemarcheert tot op ‘t Reciff, sonder dat eenighe teghenstandt hadden ghevonden, als dat de vyandt hier en daer een scheut op ‘t volck hadde ghedaen, sonder nochtans yemant te beschadighen.

181 [O Sr. Gijsselingh esta no Hyate Phoenix, indo para Tamarica’]

Den eersten September arriveerde de Pegasus uyt de Camer van Stadt en Landen ende ‘sanderendaeghs de Eendracht van Dordrecht ende ‘t jacht de Vleermuys. Den vierden voer de Heere Gijsselingh met de Phoenix naer Tamarica.

184 [Sobre o Hyate Phoenix, indo e vindo do Recife para Paraiba, passando na Tamarica, donde Sr. Gijsselingh voltou no dia 14.]

Den 12den arriveerden aen ‘t Reciff ‘t Jacht de Phoenix van Pariba opghesonden om victualie voor de esquadre te halen (-). ‘T selve Jacht werdt den 14den weder naer de esquadre voor Pariba afgeveerdicht. Ende de Heer Gijsselingh keerde weder van Tamarica. [Hoe? Niet met de Phoenix, want die ging de nadere kant op.]

[Os navios, patrulhando no Sul, e quatro barcos, conquistados aos Portugueses (Oester, Papgaye, Granaet e Arara), foram enviados para Tamarica para guardarem os passos e de revezarem os barcos e chalupas ficando ai.

Den 27sten [sept.] werdt aen de Schepen, die om de Zuydt kruysten, gesonden, ten eynden sy mede op souden kommen, ende vier Bercken van de Portugesen ghenommen, ende weder toeghemaeckt, werden ghesonden naer Tamarica, om de passen van ‘t selve Eylandt te bewaren, ende van daer te verlossen de Jachten ende Chaloupen die daer laghen. Dese Bercken waren by de onse ghenaemt de Oester, de Papgaye, de Granaet ende Arara; doch siende de bezeyltheyt van Arara, is de selve belast Zee te houden, ende is daer tot Schipper op ghestelt Abel Pietersz, Assistent van de Equipagemeester.

>A Agricultura da mesma Ilha Tamarica foi iorganizada seriosamente e alem da gente que iniciara-na mais antes com alguns Pretos, [185] dois Franceses com 30 Homens e Mulheres pretos foram enviados para ca, assim que diversas Fritus aumentaram. O Tenente- Coronel Bijma que esteve na Tamarica para axordar com alguns Senhores de Engenho, voltou para o Recife.

De Culture van ‘t selve Eylandt Tamarica wierdt met meerder ernst voorghenomen, ende werden boven de ghene die te voren haer met eenighe Swarten daer hadden nedergheslaeghen, der- > 185 > waerts noch ghesonden twee Francoisen met ontrent dertich soo Swarten als Swartinnen, sulcx dat de voortplantinghe van allerhande Vruchten daer seer begonde toe te nemen. Den Oversten Lieutenant Bijma die op Tamarica was geweest, om met eenighe Signores de Ingenios te accorderen, quam weder op ‘t Reciff.

202 Na Tamarica 4 Companhias entre quais dois de “vierroers”

De Heere Matthias van Ceulen en was mede niet stille gheduyzende [z=r] desen tocht, maer belaste die van Tamarica (daer vier Compagnien laghen, ende onder deselve twee van vierroers) dat sy met alle voorsichtigheyt een tocht te landtwaerts in souden doen, naer een Plaetse genaemt Mongianguape, daer de Jesuyten ende andere Geestelijckheyt haer ontrent hielden, tot haer getrocken hebbende de Soldaten die te voren in Garasu hadden gelegen.

{Nachtelijke tocht Tourlon jr op last vz vader: M. verlaten, gebrandschat.]

208 Para a estimulacao da imigracao na Ilha de Tamarica, os Conselheiros decidiram de instalar 2 Franceses, originamente vindo da sua patria para colonizarem a Ilha Fernando de Noronha [nota:: 3 gr.50 min Latitude Sul en 32 gr 25 min Longitude Oeste], e igualmente um Soldado, casado duma Indigena, e sobretudo o Brasiliano Mossocara, Chefe da Aldeia Tabusseram, ficando na Terra no Norte, vindo para nos com 20 de seus suditos. E para a defesa estes Inhabitantes bem contra o inimigo, no ponto do Norte tambem um Reduto foi construido, guarnizado de 21 homens.

De Heeren Gedelegeerde hebben mede ontrent die tijdt het Eylandt Tamarica beginnen te bevolckeren, ende daer op ghestelt twee Franschen die uyt het vaderlandt waren ghesonden om sich op ‘t Eylandt Fernando Noronha (noot: 3 gr.50 min Z.Br en 32 gr 25 min WL) neder te slaen, als mede een Soldaat daer met een Inwoondersche getrout, ende insonderheyt Mossocara Brasiliaen ende Heere van ‘t Dorp Tabusseram, gheleghen in ‘t Landt om de Noort die tot de onse was overghekommen nevens twintich ofte meer van sijn Onderdanen. Ende om dese Inwoonderen voor de vyandt wel te beschermen, soo is op ‘t Noortdeynde mede een Redoute gheleydt, die met een en twintich man wert beset.

211 As tropas, a caminho para o Castel no Rio Grande aperceveram uma vela vindo direitamente na direcao de nossos navios, provavelmente o Pegasus com a Companhia de Mansveldt da Tamarica, mas sem o esperar continuaram a viagem.

[Dec. 1633. Veldtocht tegen het Casteel te Rio Grande [ Fort Ceulen)] Op ‘t hooghe landt kommende, saghen een Zeyl uyt Zee kommen recht op onse Schepen aen, welcke gisten de Pegasus te wesen, met de Compagnie van Mansveldt, die van Tamarica by de Vloote hadde te kommen, doch wachten daer op niet, maer trocken voorts.

Fim Laet III

Laet IV Fort Oragnien/ ‘t Casteel /Tamarica: 1634: 5, 12, 20, 30, 34, 36, 38, 39, 40, 42, 71, 93, 119, 1635: 130, 139, 174, 1636: 235, 236, 247, 251, 259 .

5: Anno 1634: No mesmo tempo o Cap. Jean d’Escars na Ilha de Tamarica entreprendeu uma viagem para o interior acima Araripe, onde fica o engenho de Juan d’Acosta Brandaon. Ele, Portugues hostil, foi preso e a casa grande e senzalas queimadas, embora o fogo nas ultimas foi extinta depois da partida dos holandeses que tinham de deixar 1600 paos d’acucar, continuando para Maniope. Aqui tomaram um velho Jesuita e acerca 10 Portugueses consigo para a garnição (=Itamaraca)

[Omtrent den selven tijdt is by de Capiteyn Jan d’Escars, op Tamarica in garnisoen liggende, ook een tocht gedaen, boven Araripe te landwaerts in naer de Suycker-Molen van Juan d’Acosta Brandaon, (-) Vijandelijke Portugees/ in brand gesytoken, woonhuis volledig, andere gebouwen geblust na vertrek Holl/ 1600 Suycker-Brooden in de vormen, die niet konden worden meegenomen./ Door naar Maniope, waar oude Jezuïet en ca 10 Portugezen meegenomen naar het garnizoen (= Itamaracá}.]

12 (Enumeração da guarnição de todos os fortes no mes de janeiro 1634.) Para a defesa do Recife e os fortes mantinham (-) na Tamarica Cap. d’Escars 150, e no Forte Orange sob Cap. Jacobus Petri: 85 homens.

[opsomming bezetting van alle forten januari 1634] ‘Tot bewaering van ‘t Reciff ende forten wierden gehalten:. (-) op Tamarica Capiteyn d’Escars 150; ende in ‘t Fort Oragnien onder Capiteyn Jacobus Petri 85.

20 Poucos dias antes da viagem para Paraiba chegou a noticia ao Capiteyn Jan d’Escars na Ilha de Tamarica dum conceito portugues de atacarem o Recife.

[Weinig dagen voordat de tocht naar Paraiba plaats vond: Capiteyn Jan d’Escars, op ‘t Eylandt Tamarica waarschuwt, dat van een overloper is vernomen, dat er een aanval op ‘t Reciff beraamd werd.]

30 O Tenente-Coronel Bijma, com o Fiscaleiro e Engenheiro Sems na Tamarica empreenderam alguns trabalhos da manutencao no Recife, decidindo de tomar o caminho por Marinha Farinha por causa da bonanca. (-) Na Tamarica nada se aconteceu, apesar d’alguns Portugueses fazendo comercio ai na noite; a agricultura profressou demais e o Engenheiro Juliano Brandao na beira do Rio Goyana, recebeu salvo-conduto para 6 caixas de acucar por ano.

[Den Oversten Lieutenant Bijma, nevens de Fiscael ende Ingenieur Sems op Tamarica, eenige Wercken opghenomen, ende de onderhoudinghe aenbesteedt hebbende, ende niet wel, weghen de stilte, konnende opkomen te water naer ‘t Reciff, resolveerden te landt desen weg te doen; werden den 21sten April ghelandt aen Maria Farinha , in alles sterck neghen man ende vier Swarten, namen haren wegh langhs de strandt. (-) Op Tamarica was sonderlinghs niet voorgevallen, als dat eenighe Portugesen daer ‘s nachts quamen handelen, de Landbouw ging wel voort, ende Julian Brandaon, Eygenaer van een Suycker-Molen, gheleghen op de Rievier van Goyana, verkreegh sauvegarde voor ses kisten Blancos Suyckeren jaerlijcx. ]

34 Mediante os Trabalhos no Cabo [de So Ag.] e sobretudo os do Forte na Ilhota Walcheren, foram terminados, e os do Puntal fortalecidos, por que diversas Companhias foram transportadas para o Recife de novo, e para a Ilha de Tamarica, onde a situacao foi muito calma em favor da Agricultura, embora as Frutas sofreram muito dano de Formigas, uma verdadeira praga para estas regioes.

[ Ondertusschen waren de Wercken aen de Cabo [do Sto Augustinho], ende insonderheyt het Fort op het Eylandeken Walcheren voltrocken, ende de Wercken op het Puntal verswaert; soo dat verscheyden Compagnien weder naer ‘t Reciff werden ghebracht, ende naer het Eylandt Tamarica daer het gantsch stille was van de vyandt, soo dat de Landbouw daer seer toenam, doch wierden de Vruchten seer beschadicht door de Mieren, welcke groote plaghen zijn voor dese ghewesten.]

36 Nessa altura o inimigo queria retomar a Ilha de Tamarica, pensando isto seria favoravel visto a informacao a guarnicao fosse fraca,. Por seguinte dois Capitaos, Amaro d’Assovede e Gonsalo Cabral, resolveram de mandar um Mulato do nome Antonio Dias, de ficar na presenca do nosso Navigador Espanhol, Gonsalo Maciel, afim de espionar e depois de certo tempo de voltar e entregando todas as coisas observidas.

Op dese tijdt hadde de vyandt het ooghe op het Eylandt Tamarica, meynende aldaer eenich voordeel te doen, alsoo hy onderricht was, dat het garnisoen daer swack was. Derhalve soo hadden twee van hare Capiteynen, Amaro d’Assovede ende Gonsalo Cabral, een Mulaet, ghenaemt Antonio Dias, uytghemaeckt; de welcke volghens hare last hem begaf by onsen Spaenschen Piloot Gonsalo Maciel, om sich aldaer te onthouden, ende ondertusschen de gheleghenheden te bespieden, ende dan weder over te lopen, ende haer van alles te onderrichten.

Mas este Mulato, perguntando tantas coisas, que se fez suspeito, foi preso e levado para o Recife, onde confiou de tudo traindo Cosimo Dias, e o Piloto; mas estes, aparecendo inocentes, foram relaxados depois duma repreensao, enquanto o Mulato depois do julgamento, re-transferido para o Castelo no Tamarica, e aqui decapitado e enforcado em frente ao inimigo.

(-) Pau Amarelo esta mencionado aqui como: “ficando ao lado de Tamarica”)

[Doch desen Mulaet al te curieus naer veel dinghen vragende, wert de onse suspect, ende wert ghevanghen naer ‘t Reciff ghebracht, alwaer hy alles bekende, ende betichte mede Cosimo Dias, ende den Piloot, als kennis van dese saecke hebbende, doch alsoo niet sonders bleeck tot haren laste, werden dese twee, naer een goede vermaninghe, weder los ghelaeten, ende dese Mulate, naer dat verwesen was, wierdt weder naer ‘t Casteel op Tamarica ghebracht, daer onthooft ende teghen de vyand opghehanghen.

(-) PaouAmorello wordt beschreven als liggende “bij Tamarica”.]

38 No dia 7 de Agosto os nossos enviaram da Tamarica 3 ou 4.000 livres Pao-do-Brasil, tomado dum lugar indicado pelo Piloto.

[Den 7den [aug.1634] sonden de onse van Tamarica dry of vierduysent pondt Brasilehout, welck sy hadden afghehaelt, door aenwijsinghe van den Piloot, uyt een plaetse daer ‘t verborghen lagh.]

39 No dia 13 a Companhia de Marten Vierson foi mandado para Tamarica para servir como a guarnicao de Forte Orange, e os de Jacob Petri foi para a Barra e no mesmo tempo a Cidadinha recebeu o nome de Schoppe, o Forte de Afogados Principe Guilherme e o Forte no Cabo [de So Ag.] Gijsselingh.

[Den dertienden wiert de Compagnie van Marten Vierson ghesonden naer Tamarica, om gharnisoen te houden in ‘t Fort Oragnien; die van Jacob Petri wiert op de Barra geleght, ende wert het Stedeken de naam ghegheven Schuppe; ende ‘t Fort aen de Afogados prins Willem ende ‘t Fort aen de Cabo Gijsselingh].

42: Na Ilha de Itamaraca teve o comando o Major Jean d’Escarpes com a sua Companhia, e os canoneiros do Capiyao Tourlon. No Forte Orange ficou Jacobus Petri, que mais tarde tambem foi enviado la em cima, enquanto o Forte foi ocupado pela nova Companhia de Zelandia do Capitao Vierson. Alem desses Soldados se acharam na Ilha uma bocada de Gente Libre e de Negros, comecendo a cultivar os terrenos, enquanto nos passos dando a terra firma ficaram Guardiaos de forgo, supervisados por Abel Pieterse.

[Op het Eylandt Tamarica commandeerde de Major Jean d’Escarps met sijn Compagnie, ende de vierroers van Capiteyn Tourlon. In ‘t Fort Oragnie Capiteyn Jacobus Petri, dewelcke daer naer mede is boven gheleght, ende ‘t Fort beset met de nieuwe Zeeuwse Compagnie van Capiteyn Vierson. Nevens dese Soldaten waren op ‘t Eylandt een goedt getal vrije lieden ende Negros die ‘t landt begonden te bouwen; ende op de passen naer ‘t vaste Landt laghen Brandtwachten daer Abel Pieterse toesicht op hadde.]

71 Uma parte da tropa do Capitao Tourlon foi da Tamarica para Goyana para regulacao da situacao, atacou o Engenho de Luciaen Brandaonficando na Tacoara na beira Norte do Rio Capibaribe, trazendo consigo 300 formas com Acucar e o propretario em prisonado. (-) Os Srs, Schoppe e Eyssens foram mandados para Tamarica, para regularem a situacao e armarem a Gente Libre, enquanto o Sr. Eyssens ficaria ai durante a participacao do Major d’Escarps a acao.

[Een partijtje van Tamarica ghegaen met Capiteyn Tourlon in Goyana, overviel de Suycker-Molen van Luciaen Brandaon, staende in Tacoara op den oever van de Noordtzijde van de Rievier Capivaribi; brochten dryhondert vormen met Suycker af ende den Eyghenaer ghevanghen. (-) De Heere Schotte en Eyssens wierden ghecommitteert naer Tamarica, om aldaer goede orde te stellen, ende de vrije Luyden te wapenen, ende soude de Heere Eyssens den tocht gheduyrende daer verblijven, om dat de Major d’Escarps mede soude optrecken.]

93 O inimigo atacou a Ilha de Tamarica, com 300 homens e tentando de entrar na Ilha em todos os passos, enquanto nossa arma ficou em frente ao Forte de Paraiba, mas logo depois dessa informacao, as Guardas ficaram bem ocupadas, e todas as Entradas fortalecidas que o inimigo nao osava mais continuar, e os Conselheiros Schotte e Eyssens, vindo para ca, formaram uma Companhia da Gente Libre armada para defenderem se necessario. Tambem regularam o cortar de madeira para arietes, traves, pequenas e maiores, para a sustencao dos Fortes e Baterias, como de lenha para as Olarias, qual trabalho foi mandado a 30 Marinheiros fortes com aumento de soldo, trabalhando muito bem. A Agricultura progressou igualmente muito bem.

[Segue uma passagem de patrulhas para Goyana, onde conseguiram de submeter os Srs de Engenho Julian Brandaon > 94 > e Balthasar Rodrigues Mendez, com Manuel Catelos, Signor de Cannas, que ficavam no lado holandes depois da submissao de Paraiba.

[De vyandt hadde een aenslagh op ‘t Eylandt Tamarica, dewijl ons Legher voor ‘t Fort van Paraiba was, met dryhondert man rontom het Eylant op alle passen hengelende, doch alsoo ‘tselve tot kennis gekommen was, wierden de Wachten soo wel beset, ende alle Advenuen soo versterckt, dat de vyandt niet en dorste ‘tselve in ‘t werck te stellen, ende de Raden Schotte ende Eyssens, die daer ghekommen waren, hadden uyt de vrije Lieden, daer woonende, een Compagnie opgherecht, ende met noodich gheweer voorsien, om in tijdt van noodt tegenweer te konnen doen. Daer was mede orde ghestelt op ‘t kappen van ‘t hout tot stormpalen, kleyne ende groote leghbalcxkens, tot de daghelijcksche behoeften van de Forten ende Batterijen, alsmede brandthout toe de Backerijen, ende waren daertoe dertich kloecke Matroosen met vermeerderingh van gagie gesteld, die haer seer wel queten. Ook gingh de Landbouw daer tamelijck wel voort. Van hier zijn sonderlingh geen partijen uyt gheweest, als dat Capiteyn Tourlon tweemael in Goyana trock, ende van daer uyt hare Suyckermolens ghevanckelijck haelde Julian Brandaon > 94 > ende Balthasar Rodrigues Mendez, beyde Signores de Ingenios, neffens Manuel Catelos, Signor de Cannas of Suycker-Riedt-Velden, dewelcke daer naer op ransoen wierden afghelaten, ende naer het overgaen van Paraiba onder onse ghehoorsaemheyt bleven sitten.]

119 > Sobre a Capitania de Paraiba e as Marcas. Fica entre 7 e 6 graus meridional. A fronteira do Sul é à Capitania de Tamarica no lado do mar, onde uma marca na beira sul do rio Taperabu as separa. Mais profundo no interior, porém, a fronteira está contre a Capitania de Pernambuco e assim tem grande parte da Grande Mata do Brasil. No Norte está ao lado do Rio Grande com uma marca na beira norte do Rio Camaratuba. No Oueste não tem fronteira exáta e terá o fim até os indigenas gostassem utilizar o sol fertil para morarem.

[Over de Capitania Paraíba en de merktekens] Leght tusschen de hooghde van seven ende ses graden by Zuyden de Linie; paelt teghen het Zuyden aen de Capitania van Tamarica aen de Zee-kant, alwaer vande selve werdt ghescheyden by een marck-steen by Zuyden het Rievierken Taperabu; maer diep in ‘t Landt ghekommen zijnde, springht achter Tamarica om, ende stoot aen de Capitania Pernambuco, begrijpende aldaer een groot ghedeelte vande Grande Matta do Brasil; tegen het Noorden heeft de Capitania van Rio Grande, ende wordt daer van ghescheyden door een marck-steen by Noorden de Rieviere Camaratuba; teghen het Westen en heeft gheen sekere bepalinghe, maer sal haer soo verre strecken als de vruchtbaerheyt des grondts ende andere gheleghenheden de Inwoonderen sal aenlocken om te bewoonen. (p 120)

130 Anno 1635 Na Capitania de Itamaraca (chamada assim por causa dos pingentes os Indigenos costamam de ter) contou 3 aldeias: a primeira foi S.Juan de Caarese, ficando de Tamarica acerca 11 milhas e de Goyana 2, do Cap. Gualthasar de Sousa, tendo mais ou menos 600 almas, dos quais 200 homens combatentes. A segunda foi So. Andre de Itapeterica, ficando as 8 ou 9 milhas da ‘t Stedken Tamarica, e 2 da Goyana; aqui estaram 2 Capitaos: Capiteynen Jopressy ende Melchior Tayasicca, com 12 ou 13 mil almas.com mais que 500 combativos. A terceira aldeia chama-se Tabuçurama ou Nossa Sennora de Assumçaon, acerca 7 milhas de Tamarica e de Goyana cinco; o Capiteyn Marco foi ou Maru Kuyasana; comandando acerca 500 Almas, entre quais acerca 180 combativos. Estas 3 aldeias fizeram protesto de fidelidade ao Artichau.

[Inde de Capitania van Itamaraca (soo genaemt weghen de menichte van bellen die de Ingheboorne pleghen te draghen) telde hy dry Dorpen: het eerste St. Juan de Caarese, gheleghen van Tamarica ontrent elf mijlen, ende van Goyana twee, de Capiteyn Gualthasar de Sousa, hebbende onder hem ontrent de ses hondert Zielen, waer onder waren twee hondert strijdtbare mannen. Het tweede St. Andre de Itapeterica, gheleghen van ‘t Stedken Tamarica acht of neghen mijlen, ende twee van Goyana; hier waren twee Capiteynen Jopressy ende Melchior Tayasicca: hebbende onder haer meer als twaelf of derthien hondert Zielen. Deze 3 dorpen beloven trouw aan Artichau.]

139 Fevereiro 1535: tentativas holandesas da conquista do Cabo de Sto Agostinho.] >Conforme esta decisao o Coronel Schoppe desmanchou com a Cavelaria, e conjunto com as suas proprias Comapnhias e as dos Majores Picard, Mansveldt e Jan Hijck, passando Tamarica, chegou no Recife no dia 8 de Fevereiro. Em seguinte armaram Brasilianos para conquistarem o Cabo conjuntos.

[ Februari 1635; pogingen Fort Nazareth en Cabo de Sto Ag. te veroveren] Achtervolghende dit besluyt is de Colonel Schuppe van daer opghebroken met de Ruyterije; ende met sijn eyghen Compagnien, ende voorts de Compagnieen vande Major Picard, Mansveldt ende Jan Hijck; nemende sijnen wegh langs Tamarica; ende is alsoo den achtsten Februarij op ‘t Reciff ghekommen. Vervolgens bewapenen Brasilianen om gezamelijk CdStoAg aan te vallen.]

141 No dia 17 chegou no Recife um navio “de Vlasbloem”, capturado por um Hyate com o nome “Tamarica”, estando perto da costa de Angola, que conquistou um navio holandes, fazendo comercio com os Portugueses, com um Capitão de Rio de Janeiro, carregado de 15 pipas de Vinho, 15 Caixas de Acucar, uma bocada de Doce, maus Tecidos e pouco Dinheiro.

: 141 [Den 17den deses maendts arriveerde aen ‘t Reciff een Schip ghenaemt de Vlasbloem, welck by ‘t Jacht Tamarica was ghenomen op de Custe van Angola, ende hadden daer een Schipper op ghestelt; quam van Rio de Jenero, ende was gheladen met vijfthien pijpen Wijn, vijfthien Kisten Suycker, een deel Marmeladen, slechte Stoffen ende weynich Gelts.

174 Os Conselheiros, portanto, tomaram conta de todos os Lugares onde a gente pudesse expetar o inimiga, e entao concernando o Forte Orange na Ilha de Itamaraca, enfraquecido por causa de desgaste do uso de muito tempo, unanimamente decidiram de mandar eleva-lo, e de fortalecer em volta do forte com 6 pes, e renovelar os reparos. (-) No 13 a Companhia de Marten Vierson foi mandado para Tamarica para guarnecer o Forte Orange na Ilha de Itamaraca, a do Jacob Petri foi mandada na Barra, e a Cidadinha recebeu o nome de “Schoppe”, e o Forte no Afogados “Principe Guilherme” e o Forte no Cabo “Gijsselingh”.

[De Heeren Raden namen ondertusschen oock acht op alle de Plaetsen daer men de komste vande vyandt eenighsints vermoeden koste; ende alsoo het Fort Oragnien op ‘t Eylandt Tamarica door lanckheyt van tijdt tamelijck verswackt was, hebben ‘t selve rontom eenparich doen verhoghen, ende van buyten ses voeten doen aen-legghen en verswaren, alsmede de affuyten vernieuwen. (-) Den dertienden wiert de Compagnie van Marten Vierson ghesonden naer Tamarica, om gharnisoen te houden in ‘t Fort Oragnien; die van Jacob Petri wiert op de Barra geleght, ende wert het Stedeken de naam ghegheven Schuppe; ende ‘t Fort aen de Afogados prins Willem ende ‘t Fort aen de Cabo Gijsselingh.]

235 Anno 1636 [2e Brief Serooskercken]

A segunda carta falou de mais dificuldades, trazidas pela informacao por 3 marinheiros, fugindo da Tamarica, que o inimigo entrou na Ilha com 400 Soldados. Mas pela carta do Comandante Jacobus Petri a gente se pre- ocupava menos com isto, falando da perda de 2 Barcos e grande tempestade no reduto, mas nada duma invasao na Ilha de Tamarica

[Den 2den brief sprack noch van meerdere swarigheyt, als namentlijck dat 3 Matrosen van Tamarica gevlucht zijnde, tijdinghe brachten dat de vyandt al met 400 Soldaten op ‘t Eylandt was ghekommen. Doch dese scrupule wierdt hem ten deele wegh-ghenomen om datter nevens was de copije van een brief by Commandeur Jacobus Petri op Tamarica gheschreven; de welcke wel ghedachte ‘t verlies vande 2 Bercken ende harden storm op de Redoute; maer en maeckte gheen ghewagh van vyandt op ‘t Eylandt Tamarica.]

O Coronel, porem, nao era tranquilo, sabendo o Forte Orange na Tamarica caiu em ruina demais, e que a reparacao, por causa da indecisao dos Conselheiros, era pouca, embora da empreitada ja ha algum tempo, assim que a Ilha inteira ligeiramente seria perdida, assim que o inimigo capturasse demais de Viveres e Municao: afim da assuracao resolveu (apesar do seu povo muito diminuido) de ir para ai no proximo dia.>236

[Evenwel was de Colonel niet gerust, want wiste wel dat het Fort Oragnien op Tamarica seer vervallen was, ende dat daer, wegen de slappe vorderinge van Heeren Raden, weynich aen herstelt was, hoe-wel werck al voor eenighe tijdt was aen-bestedet: ende dat gantsche Eylandt licht soo soude konnen verloren worden, ende vyandt sich sonderlingh versien met de Vivres ende Ammunitie die daer soude vinden: ende om dese bekommeringh wegh te nemen nam hy een vaste resolutie (onaenghesien sijn volck heel af-ghemendt was) den volghenden dagh -p 236- daer henen te gaen.]

236 No dia 14 (ag.1636) da tarde, depois do almoco do povo de carne e provisao, marcharam para o engenho de Domingo d’Acosta Brandaon, 3 milhas de Musurepe, onde o camnho se separa em duas direcoes, escolhendo para a uma parte indo para Goyana, ou a outra para Tamarica. Deixaram no Musurepe os carros com a Divisao do Almirante, mandando de seguir lentamente depois de terem fornecido no Musurepe de Farinha. E por causa de nao conseguiam de chegar no Engenho mencionado, descansaram a uma milha e meia de Musurepe na casa de Juan Dias Leyte que foi na noite para os Guardioes de fogo da Eylandt Tamarica, voltando com a informacao de nao tivesse nenhum perigo.

[Den 14den (aug.1636) naer de middagh, als ‘t volck haer Vleesch ende provisie hadde bekommen, trocken naer de Suycker Molen van Domingo d’Acosta Brandaon, 3 mijlen van Musurepe gheleghen [bij Igarassú, toen binnen de Capitania van Itamaracá] , omdat daer de wegh sich in tween verdeylt, de eene gaende naer Goyana, ende de andere naer Tamarica, soo dat eenen oft anderen mochten kiesen. Lieten in Musurepe de karren met des Ammiraels Divisie, met last sachtjens te volghen, naer dat sich in Musurepe van Farinha souden hebben voorsien. Ende alsoo dien avondt niet konnen kommen tot de voorseyde Suycker- Molen, soo rusten derdehalf mijle van Musurepe inde Wooninghe van Juan Dias Leyte: de welcke dien nacht gingh naer de Brandt-wachten van ‘t Eylandt Tamarica, ende brocht haer voor den dagh tijdinghe dat ontrent Tamarica gheen onraedt en was.]

Foram em seguinte numa marcha de noite para Goyana, para o Reduto Capibaribe, onde em efeito o inimigo se achava.

[vervolgens trokken zij in een nachtmars naar Goyana, naar de Redoute Capivaribe, waar de vijand wel was.]

247 No proximo dia (out. 1636) o Sr. Elias Herckmans com o Sr. [Ippo] Eyssens foram mandados para afim de governar ai: prenderam o caminho por Igarassu para Tamarica e Goyana, para interogarem em Moggioppi o Vicario dos Jesuitas sobre os seus Negros sendo agora propriedade da Companhia, apercevendo ele foi s’embora, morando com os Papas, viajndo atraves do Sul do Pernambuco. (No Reduto de Goyana, o Sr. Herckmans agraciou cada adepto do Felipe Camerão / Hans Willem Louijssen e carregado de viajar para Schoppe na Serinhãem com 300 Brasilianos.)

[Den 6den (oct. 1636) werdt de Heer Elias Herckmans nevens de Heere Eyssens ghesonden naer Tamarica ende Goyana om aldaer te gouverneren: namen haren wegh over Garasu, om in Moggioppi den Facteur vande Jesuiten te ondervraghen waer hy Neghers vande selve hadde ghelaten die aen de Compagnie vervallen waren, ende bevonden dat de selve by de Papen woonende om de Zuydt van Pernambuco ontrocken waren. (Herckmans verleent in Goyana en Capivaribi, het Redoute, gratie aan iedere volgeling van Felipe Camerão/ Hans Willem Louijssen wordt belast met 300 Brasilianen naar Schoppe in Serinhãem te trekken.)]

251 Brasilanos da Aldeia de Rutagny fugiram ha alguns dias para 't Eylandt Tamarica, e foram posicionados ao lado dos Habitantes nos passos para impedirem o atravessar do inimigo, igual a funcao de todos os barcos pequenos, normalmente mantidos entre ‘t Eylandt e Goyana mas agora na ordem do Conselheiro Herckmans, colocados de baixo da Ilha. [no lado Sul]

[De Brasilianen (= Tupi Indianen) uyt de Aldeia van Rutagny waren eenighe daghen te voren ghevlucht op 't Eylandt Tamarica, ende waren nevens de Inwoonderen gheleght op de passen om de vyandt het overkommen te verhinderen, ghelijck dan mede alle het kleyn Vaertuygh d’welck men ghewoon was te houden tusschen ‘t Eylandt ende Goyana, door last vanden Raedt Herckman was opghehaelt ende onder het Eylandt ghebracht. ]

259 No dia 14 (dec. 1636])dois transfugas do inimigo foram portados, ambos Espanhois e tambem chegaram cartas do Comandante de Capibaribe [Goyana], e do Conselheiro Schildt da Tamarica, informando rumores do Capiteyn Garsman [=Garstman; Laet escre tambem: Gartsman], Comandante de Rio Grande, e do Padre Vicario corresponder da rendicao do Castelo Ceulen, sendo mandado um Capitao importante, Paulo Prato e uma parte de soldados.

[Den 14den (dec.1636) werden twee Over-lopers van de vyandt in-ghebracht, wesende beyde Spagnaerden: oock quamen brieven van de Commandeur aen Capivaribi; ende van den Raedt Schildt uyt Tamarica, aen-meldende de gheruchten dieder gingen van Capiteyn Garsman [Garstman; Laet schrijft ook: Gartsman], Commandeur van Rio Grande, ende vande Padre Vicario als of de selve met de vyandt correspondeerden, ende ‘t Casteel Ceulen wilden over-leveren, ende dat tot dien aenslach by de vyandt ghesonden was een voornemen Capiteyn Paulo de Prato met een deel volcks.]

Fim Laet IV

II. Ambrosius Richshoffer, Diário de um Soldado (1629-1632)

Escreve de Itamaracá nas páginas 106, 107, 122, 137 escrita na lingua da traducao portuguesa, Recife 1977.

Anno 1631 106 Ao 22 [de Abril] foram embarcadas doze companhias, sob o comando do Sr. Tenente-Coronel Steyn-Callenfells, afim de patrulharem ao forte de Itamaraca [NS da Conc.!], nao-obstante que ali entrem navios hespanhoes conduzir do soccorro para o inimigo. E uma paragem muito aprazivel situada a pequena distancia ao Norte da Olinda.

107 Ao 24 [Abril] entraram aqui mais dois navios, o : Otter e De Vogel (Ave) Phoenix, trazendo nao so soldados, com boa provisaode viveres. A 30 antes do meio-dia, regressou uma chalupa, o Sr. Capitao Schoppe., e referio que as nossas tropas haviam desembarcado e occupado o porto de Itamaraca e se tinham entricheirado en frente ao forte. A tarde, depois de ter recebido ordens do Sr. General e Governador, foi de novo despachado para Itamaraca. A 2 [Maio] chegou de Itamaraca o proprio Sr. Tenente-Coronel Steyn-Callenfels, participando ao Sr. Governador que o mencionado forte nao podia guardar o porto, tornando-se para isto necessaria a construcao de trincheiras aos lados e de um hornaveque, afim de poder-se enfial-o em todas as direcoes.

Ambrosius Richshoffer 1677. Tagebuch eines Soldaten. Uiteggeven te Straatsburg, waar Richshoffer notaris was. Ex Instituto Ricardo Brennand, Recife, PE.

122 A 23 fui despachado pelo meu Sr.Tenente para Itamaraca, afim de não so participar ao Sr. Major Berstedt a deserção do seu criado, como tambem receber ordens relativas a companhia ; demorei –me oito dias alli na trincheira. Estava guarnecida por tres companhias, e tem quatro baluartes com 11 pecas ; e em redor cercada de palissada e tem um hornaveque. Em frente da trincheira foi arcabuzada um soldado que arrancada o espada para seu oficial e não quis obedece- lhe. Nesta ocasião foi egualmente ferido um quem fazia parte do pelotão de execução, ricochetando uma bala no poste e vindo penetrar-lhe na coxa, onde ficou enterrada. A 31 fui despachado pelo Sr. Major e dirigi-me em uma chalupa para o nosso quartel, onde dei verbalmente conta da minha commissão ao Sr. Tenente, por que não sabia ler nem escrever.

137 Anno 1632 A 2 (Fevereiro) foram enviadas para Itamaraca 13 companhias para alli cortarem lenha e madeiras de construção, as quães seguio, no dia immediato, o Sr. Major Cray com a sua companhia em chalupas;

Fim do Richshoffe

III. Gasparus Barlaeus, História dos feitos recentemente praticados durante oito anos no Brasil (1636-1644) : Capitania/ ilha de Itamaracá, forte Orange 53, 54, 55, 80, [95], 106, 109, 127, 128, 143, 159, 164-165, 173, 189, 201, 245 Sem texto holandês

Entre pp 54 en 55 : 1. Illustratie Eiland Itamaracá met « A : Castrum Auriaci, B : Ostium ad fluminis ad Austru, C : Castrum in monte, D : Oppidum Scoppij, E : Sacellum, F : Viae quibus ascenditur, G : Fluvius qui versus Garasu abit » , plaat nr. 18, gesign. F.Post 1645. 2. Kaart zuidelijk deel van het Eiland Itamaracá en plattegrond van Fort Oranje en Stad Schoppe, plaat nr 19, anoniem.

53 Decretaram-se muitas outras providências relativas às décimas do açúcar e da farinha em Pernambuco, Itamaracá e Paraíba, e também sobre pescas marinhas, pesagem de mercadorias, passagens de rios e por água, e, arrematadas estas em hasta pública, renderam consideráveis somas anuais e semestrais. [ Straffen conform de maatstaven van de Markt van Amsterdam].

54 Deliberações relativas à transferência da sede do govêrno para Itamaracá. Prefere-se Recife a Itamaracá.

Desta sorte, a piedade do Conde serviu, bem e constatemente, ao poder da Companhia, não só apoiando a religião oficial, mas também tolerando prudentemente as alheias.

Por esta ocasião, era a ilha de Itamaracá grandemente louvada e recomandada na Holanda entre os próceres do império batavo-brasileiro. Já se falava com insistência em transferir para ela a sede do governo. Significaram- lhes, porém, o Conde e os conselheiros a desavantagem e inutilidade daquela mudança. Tinham perlustrado o lugar e examinado tôdas as condições da ilha : tudo lhes aparecera desprovoado e selvagem, com raros moradores e apenas algumas habitações. Em Recife encontravam-se casas de gêneros, arsenais, armazéns de mercadorias, e tudo isso se teria de construir em Itamaracá com grandes gastos. Recife era localidade mais amena, fértil e fortificada, dando fácil acesso aos maiores navios, num pôrto cômodo e num excelente surgidouro. O rio de Itamaracá só poderia ser navegado por navios menores, sendo estéril e inculto o solo circunjacente, e o porto cheio de bancos e já mal afamado pelo naufrâgio de várias naus. Na ilha eram abundantes as águas doces, mas também no Recife poderiam ser transportadas do rio Beberibe por negros, com um caminho de meia hora. Além disso, no Recife havia poços, que em tempos de cérco, forneceriam água potável e bem assim existia lenha, ainda que mais cara. Por essas razões, continuaram na sua antiga sede o Governador e os Conselheiros do Brasil.

[Zelfde redenering als bij Laet, ziet ernaar uit dat het van daaruit is overgeschreven (Laet was ook zojuist in 1644 uitgekomen). ]

80 [opsomming bezetting forten] Na ilha de Itamaracá acontava-se a do coronel Schkoppe [k=fout], contando só 40 soldados.

[ivm Goiana=Cap. De It.] 95 [1638] Postou naus e presídios no Rio de São Francisco, onde era mais fácil aos inimigos a passagem, e fechou as entradas de Alagoas, Porto Calvo, Serinhãem, Ipojuca, Cabo de Santo Agostinho, Goaiana e Paraíba, afim de que eles, saindo das matas, não fizessem irrupções e devastações.

106 Décimas de Itamaracá e de Goiana – 19.000 florins, arrematante : Pedro Seulino Júnior [P(i)eter Seylijns de Jonge)]

109 Também chegou a tal desafôro certo mosqueteiro de Itamaracá que disse nèsciamente não reconhecer doravante por superiores nem o Conde, nem os conselheiros, mas só Artichofski. Um tenente do seu regimento recusou obedecer a uma ordem minha, assinada por mim, alegando necessitar de licença prévia do seu generalíssimo (assim se titulava Artichofski).

127 A província de Pernambuco é a principal, numa posição ameníssima e importante, entre o rio de São Francisco e a ilha de Itamaracá. Essa palavra Pernambuco significa na língua dos índios pedra furada (117) , a qual se vê perto da ilha de Itamaracá, banhada em baixo pelas águas.

128 A província de Itamaracá, próxima à de Pernambuco, compreende de uma só comarca com uma só cidade e um só porto. Embora abrique este navios no sul da ilha, onde é bastante profundo, todavia não permite que sem risco penetrem mais avante, num canal mais longo, por causa dos bancos incertos. Na outra parte da ilha, assaz fértil, teem engenhos o seu trabalho ; uma outra parte é estéril por causa das constantes devastações das formigas, das quais é perseguida principalmente esta ilha. Em suas quatro freguesias possue 23 enegenhos, mas apenas 14 em atividade. A ilha produz copiosamente melões e frutas semelhantes, e as maiores e mais saborosas uvas de todo o Brasil. [deze tekst ong. lett. bij Nieuhof]

143 Defendem a ilha de Itamaracá os fortes seguintes : o de Orange, na boca meridonal do porto. Tem quatro bastiöes e é cercado de uma estaca, por falta de água nos fossos. Está armado de 12 cahöes, 6 de bronze e 6 de ferro. Constitue a fortaleza da vila de Schkoppe [Sigismund von Schoppe, leider van de aanval] uma munição construida em redor de uma igreja e de uma bateria. Essa fortificação protege o porto, e uma torre de atalaia, ao norte, guarda a porta da vila. Na bateria acham-se montados onze canhöes, dois de bronze e nove de ferro. Na bôca setentrional, há outra torre quadrada, que garante a entrada do canal (206) com três peças de ferro.

Nota 206 : A ilha de Itamaracá éseparada do continente por um canal estreito e profundo, cuja entrada setentrional é a barra de Catuamá, formada pelas pontas do Furnil e d Jaguaribe e dando servêntia ao pôrto do mesmo nome. A barra do Sul, mais apertada, porém mais profunda, chama-se Santa Cruz.

159 Protegeu Maurício também o forte de Orange, na ilha de Itamaracá, cingindo-o de estaca, e o mesmo fez com o de Ernesto e o de Frederico na Ilha de Antônio Vaz, com o do Principe Guilherme nos Afogados, todos por falta de água nos fossos, e com a própria frente do Recife.

164-165 Entretanto, a noite escuríssima permetiu à armada espanhola firtar-se aos navios holandeses, que, após uma busca inútil de três dias, rumaram diretamente e rota batida para o Recife, na suposição de ter o inimigo aproado a algum ponto do nosso litoral. Mas por ordens súbitas de Nassau, para quem tôda a defesa estava na energia e na pressa, foram elas destacadas para diversas partes da costa, Olinda, Cabo de Santo Agostinho, Santo Aleixo, Rio Formoso, Pôrto Calvo, Alagoas, Itamaracá e Paraíba, pondo-se ao pairo, atentas em descobrirem a armada.

173 12 jan 1640 Ferido, porém, no início da luta e auspiciando a vitório com a sua morte, não sobreviveu à sua glória. Tombaram neste primeiro rencontro, além do Almirante [Willem Loosen of Looijsen], três marinheiros, ficando feriodos quatro. Entretanto, a nossa capitânea cercada de inimigos por todos os lados, livrou-se do presente perigo, graças à energia dos seus tripulantes, e evadiu-se. Na mesma tarde, levou-se o corpo do Almirante para Itamaracá, onde foi condignamente sepultado. Por sua vez, a nau Alkmar, fortemente batida e varada pelas balas da artilharia inimiga e fazendo muita água, pôs-se em retirada, inapta para combater. Deu-se este primeiro encontro entre Itamaracá e Goiana, a três milhas do litoral.

189 Nassau, para prender a fidelidade dos tapuias com vínculos fortes, mandou levar para a ilha de Itamaracá as mulheres e filhos deles e ser alí mui bem tratados. O motivo dessa determinação foi dissuadi-los de desertarem, à vista dos seus mais caros penhores, caso a isso os aconselhasse por carta Camarão, o que realmente fez.

201 Diante disso, mandou o Conde formar lista, nas três províncias de Pernambuco, Itamaracá e Paraíba, dos portugueses mais conceituados pela posição social, pela riqueza e pelo bom nome, e lhes rogou que colaborassem com ele na defesa da segurança pública : que renunciassem às relaçöes de amizade com o inimígo, pois nenhum auxílio mais poderiam esperar da armada espanhola ; que reavivassem a atividade do comércio e, numa ação conjunta, desviassem dos altares e dos lares (276) tôda a violência.

Anónimo, Caspar van Baerle / Gasparus Barlaeus 1584-1648

245 Situação na milícia. Apresentou o mesmo Tollner a seguinte resenha do exêrcito distribuido pelo Brasil e pela África : Ao Sergipe del Rei deram-se 3 companhias ; ao Forte Maurício, às margens do São Francisco, 4 ; às Alagoas 2 ; a Ipojuca 2 ; ao forte de Santo Antônio 1 ; ao de van der Dussen 1 ; ao de Muribeca 1 ; para defesa do forte do Príncipe Guilherme, 2 ; para a do forte de Frederico Henrique, 1 ; a Mauriciópole, o corpo da guarda do Conde, com cêrca de 300 homens ; ao forte de Ernesto e o das Três Pontas (Wardendenburch), 1 para os dois ; ao Recife, ao forte do Brum, ao Castelo da costa, a Olinda, Iguaraçú, a Itamaracá junto com o forte de Orange, a Fredericópole, 1 para cada um ; 4 companhias defenderam o forte de Margarida, a barra do norte e a Restinga. O forte de Ceulen no Rio Grande e o Ceará tinham 1 para cada um ; 4 foram acantonadas na cidade de São Luíz, no Maranhão, e 1 no fortim do Tapicurú. No reino de Angola, o tenente-coronel Hinderson, dominava a cidade de Loanda e a fortaleza de benguela com 10 companhias. Na ilha de São Tomé, 4 guarneciam a cidade, bem como o forte de São Sebastião. Assim, avaliava-se todo o efeitivo do exêrcito em 4.843 homens.

Fim Barlaeus

IV. Johan Nieuhof : Groote Zee en Lant Reize

Itamarika, Tamarika, Fort Oranje : 1641 : 35, 36, 37, 38, 46 1645 : 71, 77, 78, 81-82, 102, 135, 140, 151, 152, 157, 159 1646 : 164, 165, 166, 167, 169, 171, 172, 173, 174, 176, 178, 182, 183 1647-1649 : 191

36 Situação 1641 Na beira do rio, ao chegar ou na boca Sul do porto, tinha um forte quadrangular, antigamente, depois da conquista desta ilha, construido pelo engenheiro van Buuren, e chamado de Orange. Tinha um cinto forte, e um parapeito, ao redor cravada de arietes. O fosso não era grande coisa, pouco fundo e geralmente sem água por-que estava num terreio de jorro (agua brotando), o que era a razão que foi centurado duma linha de palissadas. Fora, no lado Norte, ficou um hornavêque, embora ja parcialmente demolido. No interior foi provido duma Casa de pólvora, e bastante de quartos, e teve uma Entrada de alvenaria.

[Situatie 1641 Aen d’oever der iviere, in het inkomen, of aen de Zuidermont van de haven, stont een regulier vierkant fort, eertijts by d’onzen, na het veroveren dezes eilants, door den vestingbouwer van Buuren, gesticht, en Oranje genoemt. Het had een zwaren wal, en een borstweringh, rontom met stormpalen ingeheit. De gracht was niet veel byzonders, ondiep en meest waterloos, uit oorzake het op een welgront lagh : waarom het, tot meerdere verzekeringh, met een ry van palissaden omringt was. Buiten, aan de Noortzijde, lagh een hoornwerk ; maer was al ten dele geslecht. Het was van binnen met een kruithuis, en redelijker wijze met quartieren voorzien, en had een gemetselde Sortye.]

No resto da mencoes de Itamaraca ou Forte Orange, Nieuhof so fala superfacielmente sem mais informacao especifica.

Observação Hd : alvenaria (metselwerk) em holandês pode ser de pedra ou tijolos. A maioria dos fortes coloniais tinha portãos de alvenaria, consistindo de pedra talhada com decorações, traga da Holanda. Visto o pouco dinheiro nessa altura da WIC, eu acho esta entrada não era de pedra talhada decorada, mas de pedra simples com alvenaria de tijolos amarelos. Os amarelinhos na Holanda eram usados para decoração muitas vezes, sobre tudo os da Frisia. Sobretudo : até agora ainda não encontrei indicação nenhuma dum navio trazendo carga de pedra talhada, mas de tijolos sim.

71 1645 Além disso deciram de captar nos regioes for a no interior as pessoas seguintes (-) e na Itamarika : Padre Lorenzo d’Alcunha.

[71 [1645 Voorts werd besloten (in de buiten of verdere gewesten) de volgende perzonen in verzekering te nemen : (-) In Itamarika : Pater Laurenço d’ Alkunha.]

77 Itamarika aumento de militares. No mesmo dia (19 de Junho) 30 ou 40 habitantes libres entraram no serviço military e enviado para a ilha de Itamarika sobre (78 ) Captião Pieter Seulijn, dono do engenho Haerlem; naquele tempo esta ilha foi considerada de muito importante, embora de companhias muito fracas, uma no Forte Orange, e a outran a vila Schopp.Os burgueses libres da Itamarika não formaram mais que apenas uma companhia.

[Itamarika met krijgsvolk versterkt. Ten zelven dage (19 juni 1645) wierden dertich of veertich vrye luyden in dienst aengenomen, en tot versterking in het eilant Itamarika gezonden, onder Kapitain Pieter Seulijn, heer van de zuikermolen Haerlem ; dewijl dit eilant van zeer groot belang geoordeelt wiert, en de beide compagnien, d’een in het fort Oranje, en d’ander in de stad Schopp leggende, ongemeen zwak waren. Ook konden de vrye ingezetenen van Itamarika niet meer als een compagnie uitmaken.]

82 Vereadores de Goiana e alguns outros portugueses nobres morando nesta região prometeram mediante os seus escritores sua fidelidade à Companhia atéo fim na condição de recorrerem na ilha Itamarika no tempo de necessidade e ameação para ser protegidos. A Companhia agradecia muito e eles obteram a licenção de ficarem na Itamarika conosco tanto tempo se quisesseram.

[>81] Schepenen van Goiana en eenige andere voorname Portugezen, onder dit gebiet woonachtigh, beloofden by hun schrijvers, de Kompagnie ten uiterste te zullen getrouw blijven : mits dat zij, den noot hen dringende, op het eilant Itamarika zich zouden mogen bergen, en aldaer bescherming genieten. Zy wierden voor hunne aenbiedingh bedankt : en hen toegestaen, dat zy, zoo de vyandt ten platten lande meester wiert, zich op Itamarika, of daer het hen beliefde, by d’onzen zouden mogen begeven. {Op Igarassú ‘trekt João Vieira een plakaet af’ en belooft de Hoge Raden eveneens trouw.]

102 Naquela época refugiram para a ilha de Itamarika mais ou menos 1000 Brasilianos, a saber uns 379 homens e o resto mulheres com crianças, pedindo comida. O comandante Listry aprovou mandar muito alimento e deu ordens de proteção quando recupereram o resto das suas próprias Aldeias, a fim de descagar a Companhia. Nessa altura, na Capitania de Itamarika e Goiana, tudo era em paz, ainda: e assim na Capitania de Paraíba por causa da boa cuida do chef indígina nessa região, Paulus de Linge,

[Alzoo ontrent dien tijt op het eilant Itamarika, omtrent de duizent Brasilianen, te weten 300 en negen en zeventigh mannen, en de rest vrouwen en inderen, geweken waren, die aldaer rantzoen verzoghten, en een groten gang in den lijftoght gingen, zoo wiert den een en twintighsten by den hogen Raden goetgevonden, den commandeur Listry daer naer toe te zenden, om aldaer orde te stellen, ten inde zy hunne behoeftes van lijftoght uit hunne Aldeas moghten halen, om alzoo den Compagnie daervan t’ontlasten. In de Kapitanie van Itamarika en Goiana, bevond zich te dien tijde alles noch in stilte : desgelijcx in de Kapitanie van Paraiba, door de goede voorzorge en vlijt van het opperhoofd der plaetse, Paulus de Linge. ]

135, 140, 151, 152, 157, 159, 164 [1646], 166, 167, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 176 : copie

Johan Nieuhof (1618-1672) titelblad in Groote Zee- en Lantreize

178 1645 No dia 12 no por do sol, o presidente, Wolter Schoonenburgh e Hendril Haeckx, chegaram num barco da Companhia do Norte no Recife, Todos os militares e os burgueses sob armas daram as boas vindas. Fizeram a viagem no navio Middelburgh que ficou à frente do Barro do Norte da Itamarika (hoje Canal da Snta Cruz), por que foi impossível de ancouradarem no Recife.

[Den twalefden, met den duisteren avont, quam de president, Wolter Schoonenburgh, en Hendrik Haeckx, met een Kompagnies berk van de Noord op het Reciff, alwaer zy door al het krijghsvolk en de burgerye in de wapenen, verwellekomt wierden : Zy hadden het schip Middelburgh, daer zy mee overgekomen waren, voor het Noordergat van Itamarika laten leggen ; dewijl zy daer mee niet konden opkomen.] Het was den een en dertighsten van Hooimaent in het gezicht van de stad Olinda gezien : desgelijx het schip de Dolfijn, dat by de kamer van Zeelant met levens middelen bevracht was, en zijne lading te Rochelle ingenomen had. Beide deze schepen warenn weer beneden van de stad Olinda afgedreven : en quam de Dolfijn den dertienden van Oogshtmaent aen het Recyff te landen.

182 [1646], 183, 191 [147- 149] : copie

Tradução de Nieuhof até aqui

V. ARA, Cartas OWIC e outros arquivos ba Holanda : Ver Guia de Fontes (Galindo 2001)

Minha própria pesquisa na ARA: 1.05.01.01 / 49 ; sujeitos diversos

Fernando de Noronha 36 = 1631

37 = 31-01-1631 Memorandum de Pieter van Bueren+Andreas Dreweisch, Ingens > XIX sobre manter ou abandonar da Olinda.

42 = 31-5-1631 Maerten Thijssen > KvZ Itamaracá

61 = 1631 77 = 16-05-1631 Itamaracá Joos Coecks > P.van Serooskercken; Fol. 415-422

78 = 1631 resp. PvS > JC; Fol. 479-482

91 = 07-11-1631 Itamaracá Maerten Thijssen > CdZ

93 = 11-07-1631 It. Maerten Th. > Conselho Alto Recife; Fol. 485-488

95 = 1631 sobre Cabedelo en: Maerten Thijssen, no Recife, lista de barcos; Fo. 517-522

96 = 1631 Servaes Carpentier + Hartman Chotfriit Steyn Callenfels + Maerten Thijssen > Conselheiros Pol. no Recife são no ‘Genipabou’; Fol. 531-534

106 = 1631 Joos Coecke no Recife > CdZ, escrito 10-03-1631, chegado: 8 december.

119 = 1631 Paiuçara pp 142-145

148 = 1631 Lista de Barcos; Fol. 397-398

153 = 15-05-1631 Joos Coecke na Itamaracá > KvZ

154 = 22-07-1633 idem, nega assinar o relatório do atentado na Itamaracá

155 = 22-07-1631 idem no Recife > KvZ

157 = 1632 Rio Formoso Fol. 301

191 = 1632 Ghioani Vincentio Seu Filitse (Felipe), conte de Bagnuoli > Waerdenburgh ; Fol. 416 Frans

209 idem Fr ; Fol. 493

210 idem Italiano ; Fol. 494

211 1632 Waeredenb > Bagn. Fr ; Fol. 495

212 idem ; Fol. 496

======

Cartas Johan Gijsselingh > CdZ 1.05.01.01 / 50

5 = 1633 com Matthias van Ceulen > XIX

6 = 1633

7 = 1633

9 = 1633

10, 11, 12 idem

17 JG + MvC> XIX

18 5-12 – 21-12-1633 JG sobre expedição a Rio Grande

36 = 1634 JG= MvC . KvZ

37 = 1634 id. > XIX

46 = 1634 id. > KvZ

47 = 1634 J.Bouwen no Castelo (Forte) Ceulen > WIC

108 = 1635 Joos Coecke no forte Stanto Antônio no St. Anthonij te Pa > CdZ

110 = 7-02-1635 Proposta de capitulação por Schoppe, Governador, 1,0 Coronel e Chef dos militares no Brasil ao Pedro Corrade Gamba + Louys Barbalho, Gov. das Armas na ‘de sterkte’ fortifica fortificação da N.S,. no Cabo de Sto Ag.

119 = 16-07-1635 Schoppe te Cabo So Ag. > XIX

124 = 9-08-1635 Jod. von Anstetten em ‘Opovoção (= Cabo de So Ag. > CdZ

138 = 1635 Schoppe en Arciszewski no St. Gonzalvo (= Paripueira) > XIX

143 = Arcisz. no Paripueira > XIX

150 = 12-12-1635 Jod von Anstetten > CdZ einde ARA

Itamaracá, agrarische verkaveling ca 1636. Nationaal Archief (NA) quartofolio vel 707

Johannes Vingboons, Capitania en het Eylant Itamaraca, ca 1660. NA. Vel H0619 101. Afbeelding van Internet.

Ter vergelijking van het Verleden en Heden. Actuele afbeelding van het havengebied van SUAPE met uitzicht op Ilha da Coquaia, eertijds Het Eylandeken Walcheren met Fort Ghijsseling (1633). Wikipedia

7. Presentatie over politiek-economische omstandigheden in Hollands Brasiel 2002. Jeugd KIT en Centro Cultural Portugal Holanda Brasil

Recife en Ilha Antônio Vaz. Barlaeus 1647

Cornelis Szn. Goliath 1644. Atlas van Stolk

EINDE Overhead sheets presentatie voor Jeugd in KIT en Centro Cultural Portugal Holanda Brasil

8. Itamaracá Holandesa e a Holanda atual: palestra sobre uma relação antiga

Para os Moradores, Sacristía da Igreja N.S. da Conceição. de Vila Velha Palestra por Hannedea van Nederveen Itamaracá 24-03-2003

... Um povo sem história é um povo anônimo, é como um indivíduo que perdeu as lembranças da sua vida: é despersonalizado... D. José Alves

Forte Orange atual com a parte mais velha da Cortina entre Bastião 3 e 4.

ITAMARACÁ HOLANDESA E A HOLANDA ATUAL.

INDICE

PARTE I: ITAMARACÁ HOLANDESA E A HOLANDA ATUAL - FASE I PRIMEIRA COLONISAÇÃO - FASE II INTERESSE PORTUGUES - FASE III PERÍODO HOLANDES 1. INÍCIO 2. CONHECIMENTO SOBRE O BRASIL NA HOLANDA 3. 3. SÉCULO XVII(17) 4. A COMPANHIA DAS ÍNDIAS OCIDENTAIS = WEST INDISCHE COMPAGNIE 5. FORTE ORANGE 6. AGRICULTURA 7. JOÃO MAURÍCIO, CONDE DE NASSAU-SIEGEN 8. ESCABINOS 9. PARLAMENTO 10. BATALHA NAVAL 11. HERANÇA CULTURAL MÚTUA DO PERÍODO HOLANDES 12. ONG MAURÍCIO DE NASSAU

Igreja da N.S. de Conceição, Vila Velha

PARTE I: ITAMARACÁ HOLANDESA

FASE I PRIMEIRA COLONIZAÇÃO

Como é que a história da Ilha de Itamaracá começou?

0. 1500 Descoberta do Brasil. Pero Álvarez Cabral / Pero Vaz da Caminha (“Carta”) 1. Franceses. 2. Portugueses. Os portugueses ca 1515 fundaram uma Fazenda Real para impedir os franceses receberem mais influência e para evitarem Espanha entrar mais no território brasileiro portugues. (1494, Tordesilhas)

Por que naquele ano, 1515 : 2 naviosEspanhois, sairam de Cadiz sob comando de Juan Dias de Solis. Destino: Índias Orientais pela rota do Ocidente. Solis vítima duma emboscada de “selvagens”. Voltando para Espanha os dois veleiros entram no fins de 1516 no Porto de Pernambuco, sendo “a Barra do Sul”, aqui em frente ao Forte Orange que ainda não existiu. Tomaram 11 portugueses emprisonados para Espanha e grandes carregamentos de pau-brasil.

Os prisoneiros eram a guarnição da Feitoria de Pernambuco. Itamaracá era sinónimo com Pernambuco! “Primeiro Estabelicimento Portugues” de Cristóvão Jaques. No início do século 16, os Portugueses so negociaram em madeira, frutas conservadas (doces!) e herbas. A cultura da cana ainda não existia ni a de indigo, algodão ou outros.

Espanha., então, naquela época era inimigo de Portugal.

FASE II INTERESSE PORTUGUES Ca. 1530 tudo mudou, quando Dom João III quis colonizar o território do Brasil melhor.

- Pero Lopes 1533 / 34 donatário da Capitania de Itamaracá. Cidade principal: Igarassú. Várias pessoas seguem no governo: - João Gonçalves 1534: João Gonçalo estruturou a vida da povoção dando o nome: Vila da Conceição de Itamaracá. Chamado do “Capitão Velho”. - Francisco Braga - Pedro Vogado (governo feio) - Cristóvão de Aguiar Áltero - Miguel Álvares de Paiva

Estrutura do governo: hierarquia tradicional. • Capitão da Capitania (Duarte Coelho) • Governador or Comandante duma região • Senhores de Engenho • Moradores • Escravos

Riquesa enorme entre os engenheiros. Cristãos Novos eram para grande parte os senhores de engenhos, os engenheiros de açucar. Cristãos Novos eram Judeus que aceitaram o oferecimento do Rei de Portugal, Dom João III de se converter e emigrar para o Brasil para plantar açucar e negociar.

Afastados da Inquisição muitos voltaram para a liturgia original, então judáica. Em frente de verdadeiros católicos eles pretendiam de ser cistão também. Mas na casa eles não comiam carne de porco, e sim celebravan as festas e costumes originais. Para isto esta categoria é chamada de “Maranos” que quer dizer: “Eles que comem carne de porco...segredamente, porém, não...”

Portugueses católicos imigravam igualmente.

O sistema de vida da “Casa Grande e Senzala” começou aqui, nessa época.

FASE III PERÍODO HOLANDES

1. O INÍCIO

Holanda e Espanha começaram uma guerra em 1568. As persecuções da Inquisição eram a maior razão. Esta guerra durou 80 anos, até 1648.

Desde 1568 Espanha era inimigo da Holanda também.

Mas Holanda não era inimigo de Portugal!

So, quando a monarquia portuguesa estinguiu com a morte do Infante Henrique da Casa Aviz em 1580, Portugal pertenceu à Coroa espanhola até 1640 (chegou a Casa Bragança).

Então: desde o ano 1580 Holanda, ainda com guerra com Espanha, duma vez viu-se confrontada com DOIS inimigos no lugar de UM: Espanha e Portugal...

• Desde 1568 Espanha era inimigo da Holanda também. • Mas Holanda não era inimigo de Portugal!

So, quando a monarquia portuguesa estinguiu com a morte do Infante Henrique da Casa Aviz em 1580, Portugal pertenceu à Coroa espanhola até 1640 (chegou a Casa Bragança).

Arma da Itamaracá por Frans Post 1639, redessinanda por Luis Jasmin 2002 para MoWIC. Antigamente a Capitania e especialmente a Ilha, foram conhecidas pela abundäncia de uvas.

Mapa do Nordeste baseado no Christoffle d’Artichau e Arciszewski ‘Brasilia carta generis nobilita’por Joan Blaeu, Amsterdã 1631

2. CONHECIMENTO SOBRE O BRASIL NA HOLANDA NO SÉCULO XVI (16).

• Holanda tinha noção do Brasil de histórias e por meio de relatórios e jornais de capitãoes de navios. • As histórias na Holanda sobre o Brasil tão rico eram muitas. • No 1598 os Holandeses entraram no Brasil para a primeira vez. Navegantes da Provinça Zélândia exploraram as beiras do Rio Xingú. Gostaram e construiram 2 fortes, e alguns outros sítios. Comandantes Oudaen e Ita. Comércio de pau-brasil e outra madeira tropical e herbas medicinais com os indígenas. Esta informação é do Dr. Ir. Willem Sombroek que visitou a região no ano passado.

Nessa altura na Holanda cresceu a vontade de conquerer este país, dominado por Portugal, o inimigo novo. No fundo estes dois países não diferem tanto, quanto o heroismo depois das Batalhas de Guararapes querem mostrar. Dois países de marineiros, de comerciantes, de avontureiros. Até na linguágem a flexibilidade, própria aos povos dum conhecimento enorme de outras culturas, outros costumes e outras maneiras de se exprimir. Era Professor Dr. Walter de Medeiros da Faculdade de Letras de Coimbra que me ensinou assim em 1970. Guerra, porém, polarisa. Eu prefiro me realisar a verdade das palavras do meu professor.

3. SÉCULO XVII (17)

Aparaceram vários pamfletos sobre a riqueza e beleza do Brasil.

A maioria dos holandeses do século XVII (17) sabia ler e escrever. Assim pamfletos aparaceram muitas vezes. Trataram-se de assuntos políticos, econômicos. • Pamfletos eram uma comunicaçào comum. Holanda era educada e civilisada, tinha muita gente sabendo ler + escrever. • Porque os holandeses sabiam ler + escrever e a maioria dos bélgas não o sabiam?

Por que fazia parte da religião calvinista com a obrigação de ler a Bíblia. O dever moral de discutir sobre assuntos religiosos comparando-os com a letra bíblica. Holanda foi parcialmente calvinista enquanto quase todos os bélgas eram católicos. Na religião católica é o padre a pesoa quem sabe e pronto. Assistir às missas e pronto, nada de ler e discutir.

Bélgica naquela época fez parte do domínio espanhol. Holanda quis liberar-se do domínio espanhol e por isso tinha a guerra de 80 anos.

A Guerra de 80 anos tinha papel importante na invasão da Holanda no Brasil.

Os holandeses quiseram atacar e conquerer o Brasil para duas razões: 1 a riquezea (Razão econômica) 2. quando ocupados com a luta contra os holandeses no Brasil, a força lá na Europa seria muito menos. (Razão estratégica).

1621: Fundaram a Companhia Octroyada das Indias Ocidentais. Os comerciantes ligados tinham certos privilégios.

4. A COMPANHIA DAS ÍNDIAS OCIDENTAIS = WEST INDISCHE COMPAGNIE

Os territórios da Companhia, em holandes abreviado de WIC ERAM: America do Norte e do Sul, com as Carribeas e Afgrica Leste.

A Companhia tinha 9 Câmaras e um Conselho de 19 conselheiros. Os Senhores XIX (19). Amsterdã tinha o maior poder no Conselho de 19 conselheiros. Zélândia tinha o segundo lugar.

• Primeira tentativa de ataque: 1624-1625 São Salvador da Bahia. O comandante morreu embuscado e por causa de falta do comando os holandeses após 11 meses foram expulsos. • Segunda tentativa: 1630 Praia de Pau Amarelo. Conquista de Olinda. • Instalação do Conselho Político para a administração do novo domínio. • 1630 Construção dum cinto de fortes e fortificações ao redor do Recife. Fortes: Do Brum, Reduto Senhora do Brum (Buraco) , Cinco Pontas (Frederico Henrique ou Desafio do Diabo), Waerdenburgh (Triângulo). • 1631 : Forte Orange. • 1633: Conquista da Ilha de Itamaracá pela da cidadela NS da Conceição por Comandante Sigismundus von Schoppe. Assim toda a ilha era nas mãos holandesas, inclusivamente o Fortim Catuama, o Reduto acima da colina entre Forte Orange e Vila Velha, Itapissuma (Tapissuma nessa altura) e Igarassú. • 1633 : Forte Afogados (Principe Guilherme) • 1634: Conquista e amelhoração do Forte Santa Catarina no Cabedelo, PA, chamado de “Forte Margaretha” (Margarida) por Comandante Sigismundus von Schoppe. • 1634: Forte Ghijsseling na atual Ilha da Cocáia, Cabo de Sto Agostinho. Mais fortes apareceram mais tarde.

Os nomes de Schoppe e Ghijsseling são de importância para a história da Itamaracá holandesa.

4. FORTE ORANGE

Forte Orang e Foto Aeria, Izan Petterle, Nat. Geogr. por ordem de MoWIC Oct. 2002

Os holandeses quiseram conquistar Itamaracá e para isto precisavam de conquistar a citadela da NS da Conceição. Por que?

Por causa de algumas razões. A razão a mais importante era: cortar o caminho de alimentação indo de Itamaracá para o centro da guerrilha portuguesa: Forte Real ou Araial do Bom Jesus (Araial Velho). Araial Velho ficou na terra firme, mais ou menos no Bairro de Casa Forte de hoje.

Construiram uma trincheira na beira da ilhota em frente à barra do Canal da Sa Cruz, a “Barra do Sul”. Depois de alguns dias os comandantes já decidiram construir um verdadeiro forte. Isto seria “Forte Orange”, ou em holandes “Fort Oranje”.

Arquiteto: Pieter van Buren.

Primeiro Comandante: Artischofski (Crestoflle d’Artichaut et Arciszewski ). Polones em serviço holandes. Explorou a ilha tanto quanto possível. Não conseguiu conquistar a cidadela NS da Conceição acima da montanha.

Comandant6e Salvador de Sá já mandou construir uma trincheira ou reduto acima duma colina entre NS da Conceição e a Barra em 1630, para defender a “Povoação Conceição” melhor contra uma invasão possível.

Os holandeses então, um ano mais tarde, não conseguiram de convencer tão fácil. Os portugueses eram preparados.

[ Mas Artoschofski gostou tanto da Ilha de Itamaracá que escreveu para a Companhia que a Ilha seria um capital muito melhor do que a cidade de Olinda ou a cidade do Recife. Holanda, porém, não queria a ilha como capital, simplesmente por causa de motivos estratègicos. O Conselho tendo a resdência na ilha, perderia o contato militar direito com a terra firme. Poderia ser encercado e isolado facilmente também. ]

1633 Comandante Schoppe conseguiu finalmente, conjunto com Artischofki. Schoppe ficou na cidadela e Artischofski foi para o atual Alagoas, tentando de conquistar Porto Calvo. Schoppe era alemão em serviço holandes. Nessa altura Alagoas chamava-se “Pernambuco do Sul”.

Schoppe obteu licença oficial de chamar a Vila da NS da Conceição: “Schoppestad”ou “Schopstad”.

Morava aqui com grande vontade. Casou a holandesa Margaretha van Calchoum, chamada de Loohuysen. Nasceram 4 filhos, todos entregues no Registro de Batismo da Igreja Grande do Recife. Schoppe era conselheiro principal para assuntos militares de João Maurício de Nassau.

6. AGRICULTURA

Já em 1634 a Ilha havia sido objeto de cuidado especial dos governadores holandeses Servaes Carpentier, Conselheiro Político, descreveu o .que viu em carta dirigida ao Conselho dos XIX em Amsterdã.

“Os colonos começam a aumentar em número, muitos soldados (-) passaram a morar na ilha e, na qualidade de particulares, a ganhar o sustento plantado. La há de várias nações: franceses, ingleses, alemães, holandeses, portugueses e alguns índios.”

Conta que tudosw plantam maniva ou mandioca para fazer “farinha de pão”. Outras plantações de frutas em grande n’mero. Pacovã, bananas, batatas, abacaxi, jerimun, melões, mamão, feijão etc....

O tabaco também é bom e só inferior ao de Barro grande... Não se encontra em toda a ilha um pé de cana, Carpentier escreve!!!

Em 1649 Simon van Beau,mont alto conselheirto, escreve sobre as plantações de mandioca:

Roca do Capitão Rocha de Moucheron: 20.000 covas de mandiocaq. Pieter Marrising 40.000 “ “Commandeur”e Esculteto ohan Listry 30.000 “ Idem de Balthasar van Dortmont 60.000 “ Matias Beck 40.000 “ Jean Arragon 30.000 “ . Total: 220.000 covas de mandioca.

Isto importava grandes dificuldades cpom a Companhia que só interesse havia: aumentar cada vez a produção de açucar.

A Ilha tinha vários engenhos cujos nomes são conhecidos ainda. Lá nos arredores da capela do São Bom Jesus Menino ficou o engenho Haarlem, pertencendo ao holandes Pieter Seulijn

No lugarb do atual Engenho João Batista ficou o engenho do Filipe Guerdes Alcoforado casado com Ana de Abril. “Geertz” é um nome comum na Holanda. Têm ainda descendentes desta familia aqui na Ilha.

7. JOÃO MAURÍCIO, CONDE DE NASSAU-SIEGEN (1604-1679)

Governador do 'Hollantsch Brasiel' (hoje: Brasil Holandês) de agosto 1636 – maiao 1644. 7 anos de prosperidade e paz relativa. Chegou no Brasil em janeiro 1637. Bateu os portugueses no Porto Calvo e erigiu Forte Maurício no Penedo no bordo do Rio São Francisco. Trouxe cientistas e pintores. Frans Post pintou Itamaracá várias vezes. Ulysses mostrou a arma heraldica da Ilha com as uvas.Esta arma é inventida e desenhada por Frans Post em cargo de João Maurício de Nassau.Maurício de Nassau deu arma heráldica a cada capitania. Cada capiotania obteu uma dignidade internacional por causa disso.

Anonimo. Na espada o nome do Comandante Bagnuolo, batido por Nassau no Porto Calvo. Prefeitura de Vianen, Prov. Utrecht

ONG MAURÍCIO DE NASSAU – 400 ANOS No próximo ano, 2004, terá lugar muitas festividades por causa do quarto-centésimo nascimento+ nasceu no dia 17 (ou 18, ambas as datas circulam) de junho 1604.

8. ESCABINOS • Maurício de Nassau também mantinha sempre os pontos considerados importantes para a concretização da sua política: a aproximaçào entre vencidos e vencedores. • Para chegar a isto, instalou as Câmaras com Escabinos. Pernambuco (Recife),Itamaracá (Igarassú e Schopstad), Serinháem, Porto Calvo, Paraíba. • Aqui na Vila Velha /Schopstad os Escabinos reuniram num sobrado, cujo purão funcionava como cadéia.

Dr. Va;ldecírio Rodrtigues, o autor do livro sobre a História de Itamaracá, pesquisou em 1967 o lugar dos restos da alvenaria soterrados. Ficam restos dos alíceres ca 800 m da igreja.

• Na Câmara municipal a regra era conforme a regra holandesa na Holanda. • Os holandeses e os portugueses tinham direitos iguais.

A Câmara municipal era para os portugueses uma boa oportunidade de falarem sobre problemas da comunidade: 1. a pecuária andando libre sobre os campos, causando muito dano aos engenhos de açucar. > Decisão: deixam caminhar, mas so em caso de dano serioso matar com prudência e limitado. 2. Os Índios sendo creaturas mostruosos e perigosíssimos da mata tinham de ser matados. > Decisão: o caso tinha de ser pesquisado. • Notae bem: os Holandeses tiveram um pacto com os Índios, os portugueses tiveram hostilidade. • A hostilidade com os portugueses datava do tempo inicial da cultura de açucar. O mesmo tempo que a ordem dos Jesuítas entrou aqui no Brasil. Depois deles chegaram os Franciscanos, Beneditinos, Carmelitas, etc. • Os Jesuitas sempre eram militantes. Forçaram as tribus de morarem em aldeias. Cada fora da aldeia mataram. Tinham de se converter. • Os holandeses tinham liberdade de religião. • Em efeito, no ano 1648 fugiram os índios de Igarassú e Goana para Forte Orange e Schopstad para se esconderem contra os portugueses, protegidos pelos soldados holandeses.

9. PARLAMENTO

Em 1640 Maurício de Nassau chamou uma reunião geral de todos os Escabinos do Brasil Holandes. Do livro História de Itamaracá, escrito pelo médico Valdecírio Rodrigues, tirei os nomes dos representantes da Ilha der Itamaracá para esta Assembléia Geral. Dr. Valdecírio escreve: “O primeiro Parlamento Sul-Americano”. :

1. Estevão Carneiro de Siquera 2. João Garcos

Lembre-se: Eles não foram só da Ilha, mas da Capitania todinha. Pode ser que alguém de Voces reconheçam um nome familial. Do povo, ‘ta vendo: do POVO, tanta democracia naquele época, foram escolhisod os representantes:

1. Francisco de Lugo 2. Rui Vaz Pinto 3. Diogo Figueira de Freitas 4. Domingos Pinto da Fonseca.

• Nomes dos Escabinos: Matias van Ceulen e Johan Ghijsseling, ambos membros do Conselho Político.

10. BATALHA NAVAL

• Em 1640 também tinha uma batalha lá na Ponta de Pedras. Navios holandeses e portugueses cq espanhóis afundaram no canal, ca 15, 20 metros (sem a lama?). • Vale a pena de buscá-los com pesquisa arqueológica marítima. Deve ser uma pesquisa muito suja com toda a lama no fundo do Canal. Além disso a gente tem de verificar o trajeto do Canal da Santa Cruz, por que ao longo dos séculos a forma da Ilha mudou demais.

À ocasião da vitória Maurício de Nassau mandou fazer duas medalhas com a inscrição: “No dia 15 de janeiro na Batalha Naval de Itamaracá 1640 o Espanhol perdeu seu orgulho. No primeiro dia da Batalha morreu Comandante Corneliszoon Loos.”

Foi Dr. Valdecírio que me contou hoje da manhã e vou verificar as palvras em holandes quando voltada na Holanda. ! O autor do livro “História de Itamaracá conhecia ontem, graças a Elódia Negromonte, a minha companheira ilheu e professora da idiôma portuguesa. Uma visita extraordinária com um casal extraordinário. Apreendi muito. O livro dele conheço mediante do Secretário do Turismo, Pepito

Dr. Valdicírio Rodrigues e Esposa, visitei com Dona Elódia Negromonte.

11. HERANÇA CULTURAL MÚTUA DO PERÍODO DO BRASIL HOLANDES

O desenvolvimento histórico era assim que os holandeses se retiraram do Brasil. No dia 1 de fevereiro 1654 o Comandante Schoppe entregou as chaves do Forte Orange ao Commandante portugues, Manuel de Azevedo da Silva.

• Da herança imaterial nassoviana no Pernambuco ficava a CONCIÊNCIA DA LIBERDADE. • Também a beleza pinturada nos quadros de Frans Post, Albert Ecdkhout, Abraham Willaerts, Zacharias Wagner e outros. • Também nas obras científicas do Dr médico Willem (Guilherme) Piso sobre as herbas medicinais e drogas naturais, o conhecimento indígena que notou em dois grandes livros. 1. “História Naturalis Brasiliae” (1648), patrocinado por João Maurício de Nassau, e

Schopstad. Detalho da mapa Ilha de Itamaracá, Barlaeus 1647.

2. “De Indiae utriusque Re Naturalis et Medici”(1658). Piso foi o médico pessoal do Conde. • Outra ciência: única para America do Sul: a astronômia por Georg Marcgraf.: Livros e Herbaria sobre Fauna e Flora.

A herança cultural material dos holandeses na Ilha consiste de

• Vila Velha (Vila de Conceição, Schop(pe)stad, veja figura de Barlaeus • Forte Orange • A Ponte da Trilha • outros localidades ainda não exploradas.

Sobre a Ponte: uma ponte de madeira, que “existiu antes da saída dos holandeses e não existiu antes da chegada deles”, são as palavras do Dr. Valdecírio Rodrigues.

12. A TRILHA DOS HOLANDESES

• Além disso: temos a Trilha!

Seja claro que existiu uma trilha, um caminho ao outro lado da ponte. Ninguém faz uma ponte para as garças e os carangueijos.

Porto dos Hoalndeses

A ONG (Organisação Não Governamental) Maurício de Nassau-400 Anos está organisando vários projetos, tendo uma relação com o Período Holandes. Para Vila Velha e a Ilha de Itamaracá em geral, já é organisado o primeiro projeto: o Projeto da Trilha dos Holandeses.

Este projeto é realisado com auxílio da ONG RecifEscola conjunto com a Prefeitura do Município da Ilha de Itamaracá, e a Fundação MOWIC. Lamentavelmente o Laboratório de Arqueologia da UFPE se afastou deste projeto por falta de autorisação de executar pesquisa arqueólogica.

(MOWIC quer dizer: Fundação para Exploração e Conservação de Monumentos da Companhia Holandesa das Índias Ocidentais.Monumentos hoje é chamado de Herança Cukltural). Temos mapas com trilhas desenhadas. Temos um documento escrito onde está mencionado como os soldados no início da presença na ilha, após a tomada da NS da Conceição, atravessaram a angra atrás do Forte para ir para a cidadela sobre a praia que só podia ser usada de maré baixa.

Isto aconteceu no início, logo após a tomada em 1633. Da ponte ainda ninguém falava. É bem possível, que o próprio Maurício de Nassau, já falando sobre uma ponte sobre a cofluência dos Beberibe e Capibaribe, insprirava o Comandante Schoppe de construí-la aqui.... Sobre a Trilha falarei no próximo parágrafo um pouco mais. Antes vamos destacar a nossa atenção ao Maurício de Nassau, governador do Brasil Holandes de 1636-1644.

Do Projeto são realisados: 1. a Construção da Ponte da Trilha. 2. a Inventarisação da Flora e Fauna da Trilha. 3. a.Signalisação do caminho desde a Ponte até a Igreja São Paulo. 4. a Limpeza do caminho

A 5a parte, a pesquisa arqueológica, e 6., a recuperção das casas de taipa, esperam a realisação até à licença do proprietário da região, um certo senhor idoso, Sr. Chacon, como entendi recentamente. É a Prefeitura que se ocupa com esta materia complicada. O Dr. Valdicírio manda lembranças cordiais para todos os presentes nessa palestra. Obrigada e Boa Noite a todos voces.

FIM Palestra Vila Velha 2003

9. Brochure Strongholds of Dutch Brazil o.b.o. Her Majesty Queen Beatrix. 2003

Einde Strongholds en Syllabus 2003

10. Inventory of Flora and Fauna of the Trilha dos Holandeses By CláudioAvellar MD and Luis Jasmin

Mowic Foundation ONG Nassau 400 anos ONG Recife Escola

Flora and fauna Inventory of species with relevance to the tourism in the “Dutchmen’s Trail” – Itamaracá, Pernambuco – Brazil.

Cláudio Avellar de Albuquerque Biologist specialized in Environmental management of Tropical Coastal habitats

Recife, February 2003

Presented to Her Majesty Queen Beatrix by Hannedea van Nederveen Meerkerk, 28-03-2003

Introduction

In the year of 1630, Dutchmen commanded by Admiral Henrique Loncq invaded the Northeast of Brazil mooring at “Pau Amarelo” beach. One year later, they entered in the Island of “Itamaracá” and after some time of struggle with the Portuguese, they occupied the village of “Nossa Senhora da Conceição”, current “Vila Velha”, in 1633. Probably in the same year, they built a trail with a bridge crossing the “Paripe” river among the village, called "Schoppestad" by the Dutch, and Fort “Orange”. This fact is documented in several Dutch and Portuguese maps. Until today, the memory of the passage of the Dutch in the area is kept alive in the presence of the fort and the trail referred by the local residents as the "Dutchmen’s Trail." The trail is located to the east of “Vila Velha” crossing over “Paripe” river and continuing to the Northeast towards Fort “Orange”. In its itinerary, it crosses mangrove and “restinga” areas passing close to the East coast of the island where one can admire the landscape created by the sea, “Santa Cruz” Channel and a great sandbank in the sea called “Coroa do Avião”. The climate of the area is hot and humid with medium temperature along the year of 27ºC. The dry season is between the months of September and February and the rainy season, from March to August. In Köppen’s classification, that climate is framed within the Ams' and As’ type. The air relative humidity varies from 80 and 90% in the rainy season and from 60 and 70% in the dry season. The area of the trail is located in a plane terrain a few meters above the sea level. The coastal plain is constituted basically of quaternary deposits. Besides its great historical importance, Itamaracá Island possesses biological and ecological value as well. Such fact is verified in the presence of the two estuarine environmental protection areas, including the “Paripe” river’s protection area and in the six ecological reserves there existent. The island is also part of the Unesco-MAB1 biodiversity reserve that includes the whole “Santa Cruz” Channel. Together, the historical and ecological aspects of the island evoke a third importance: tourism. The “Dutchmen’s Trail” unites historical and natural aspects of the island which could attract the tourism and, in consequence, economical development for the local community and the Municipal district of Itamaracá. It is highlighted also that the area of “Santa Cruz” Channel sees itself in roads of implementation of the nautical circuit of PRODETUR2 II. This will cart in an increase in the number of tourists, incluiding next to “Paripe” river where the construction of a dock is foreseen. The historical and biological information are differential factors for a better use of this tourism and the development of Itamaracá Island. The objective of the present work is to accomplish an inventory of the flora and fauna species with tourist relevance in the area where the “Dutchmen’s Trail” is located. This information will be useful in the valorization of the trail not only as objective of historical tourism, but also in the ecological aspect. The own residents of “Vila Velha” may be benefited with this information. They will be able to work their environmental conscience, their children will have access to this document through the village school and there will be possibility of job and income generation before a best use of the tourist flow attracted by the restoration of the trail.

Materials and methods

The field work was accomplished in eight days, between January 29th and February 10th in 2003, since only the most frequent species in the site and of tourist interest were related. The equipment used in the cataloguing of species was a camera, binoculars, notebook, pen, flasks and plastic sacks for collecting some organisms. Initially, it was made recognition of the area through the observation of the present habitats along the trail. The study site for the accountancy of the species was, besides the trail, the adjacent mangrove areas and secondary trails where the tourists and other users can use as passage. After known the present ecosystems and habitats in the area, parts of unfamiliar plant species were collected for subsequent identification while the acquaintances were listed. Regarding the animal species, these were observed, listed and photographed whenever possible. The expeditions for fauna sighting were conducted in different periods of the day: early morning (7:30), morning (10:00) and afternoon (14:00). With this approach, it was possible to observe animals with varied habits while there are usually people in the area of the trail. The day’s climate was too observed. Sunny, cloudy and rainy days they were analyzed to capture the largest number and diversity of animal species. The identification of some of the animals was made starting from reports and books relative to the mangrove and “restinga” of Pernambuco and Brazil. A lot of birds not observed in field, but with presence pointed out by residents from “Vila Velha” during this study had confirmation in previous local studies and were added to the inventory. Some of the plants needed identification which has took place in the herbarium of UFPE3. When there was no material for comparison in the herbarium, Prof. Dr. Roxana Barreto of the Department of Botany of UFPE, offered important support and final statement in this matter. The Internet was used for greater explanations on some animals, curiosities and medicinal properties of plants. The information of this study will help the “Vila Velha” residents' training for the tourism and also the village children's education.

Results

1. Fauna

An appropriate inventory of an area should take several months where specific capture techniques are applied for each animal group. However, this work has considered just frequent visualized species and with tourist relevance. Therefore, other species can eventually be found in the course of the trail which have not been related in this document.

1.1. Insects

In a general way, it was observed that the area comprehending the trail has varied butterflies, wasps and flies. They were found in every period of observation. In spite of many existing plant species with flowers by the time of the study, only Xilocopa sp. and Trigona spinipes bees were sighted. The Xilocopa sp., watched in several places of the area were seen many times feeding from Cuphea flava flowers. The bees were observed in the period of the morning and in sunny days as expected. There was abundantly found a millipede species (Diplopoda sp.) typical of sandy terrain crossing the trail and in adjacent vegetation in the early period of the morning. These insects, as the females of the Mutilidae sp. wasp (which don't possess wings) avoid being in discovered land when

1 United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – Man and Biosphere. 2 Tourism Develop Program. 3 Federal University of Pernambuco. the sun is already high, because the soil reaches very high temperatures in this period. There are a few pictures of some observed insects below.

1.2. Mollusks

The only mollusk that could be observed in dry land throughout the studied area was the mangrove oyster, Cassostrea rhizophorae. This animal occurs frequently on the roots of local mangrove plant species fixing itself also to artificial structures in the estuary.

1.3. Crustaceans

In the upper littoral of “Paripe” river’s estuary, in the periphery of the mangrove swamps and even in dry land between mangrove and “restinga”, there were found three species of crabs: Uca maracoani, U. thayeri and U. rapax. In the mangroves and littoral next to the Dutch bridge it was discovered other species: Ucides cordatus, Goniopsis cruentata and the blue Crab Callinectes danae. On the other hand, according to residents from “Vila Velha”, there is still two crab species: Portunus sp. and Callinectes exasperatus. That is very likely due to the habitat and location of the island, since these crabs are present in many parts of the state.

1.4. Reptiles

During all the field work, the only reptile species that showed up were the green lizard (Ameiva ameiva), Kentropyx calcarata and (Tropidurus hispidus). All these species are more observed in sunny days were even in the hottest hours they leave the lair to warm their bodies.

1.5. Birds

The following list (table1) was developed with information from the field work, previous studies in Itamaracá Island and contribution of some residents from the village. The species here related are the ones seen in the area or with possibility of being found there in agreement with the literature and habits of these animals.

Table 1 – Scientific names of the bird species identified in the area of the “Dutchmen’s Trail”.

CICONIIFORMS ORDER Ardeidae Family: Tigrisoma lineatum Botaurus pinnatus Butorides striatus Cathartidae Family: Coragyps atratus

FALCONIFORMS ORDER Accipitridae Family: Buteo brachyurus Buteo magnirostris Spizaetus tyrannus Falconidae Family: Falco peregrinus Falco sparverius

GALLIFORMS ORDER Rallidae Family: Aramides cajanea Porzana albicollis

CHARADRIIFORMS ORDER Charadriidae Family: Pluvialis squatarola Charadrius semipalmatus Scolopacidae Family: Arenaria interpres Tringa solitaria Tringa flavipes Tringa melanoleuca Actitis macularia Calidris minutilla Calidris pusilla Laridae Family: Sterna hirundo Sterna eurygnatha

CUCULIFORMS ORDER Cuculidae Family (Subfamily Crotophaginae): Crotophaga ani Guira guira

CAPRIMULGIFORMS ORDER Caprimulgidae Family: Nyctidromus albicollis

APODIFORMS ORDER Trochilidae Family: Phaethornis ruber Eupetomena macroura Chrysolampis mosquitus Amazilia versicolor Amazilia fimbriata

ORDER CORACIIFORMS Alcedinidae Family: Ceryle torquata Chloroceryle amazona Chloroceryle Americana Chloroceryle aenea

PASSERIFORMS ORDER Family Furnariidae (Subfamily Furnariinae): Furnarius rufus Family Tyrannidae (Subfamily Fluvicolinae): Fluvicola nengeta (Subfamily Tyranninae): Pitangus sulphuratus Megarynchus pitangua Family Hirundinidae: Tachycineta leucorrhoa Family Muscicapidae (Subfamily Sylviinae): Polioptila plumbea (Subfamily Turdinae): Turdus leucomelas Turdus rufiventris Family Emberizidae (Subfamily Coerebinae): Coereba flaveola (Subfamily Thraupinae): Thraupis palmarum Conirostrum bicolor (Subfamily Emberizinae): Volatinia jacarina Sporophila nigricollis Sporophila leucoptera Oryzoborus angolensis Family Passeridae: Passer domesticus

1.6. Mammals

Common Marmosets (Callithrix jacchus) were the only mammals sighted in the whole period of work. They could be seen practically everyday and period of the study. They were usually in groups on trees like the cashew tree probably after some fruits. Local residents indicated the Maned Sloth (Bradypus torquatus) as being other present mammal in the trail. None was observed, but the fact is that they exist in the Atlantic forest reserves nearby “Vila Velha”. It is difficult to say if the slots go to the area of the trail. The forest is a well protected environment and with larger food supply. However, as it is shown more in front of this report, there were found specimens of Cepropia palmata in the trail. Its leaves are one of the main sources of food for the Sloth.

2. Flora

The record of the plant species with tourist appeal gave origin to the following table. There were identified a total of 24 species. In table three, it is shown medicinal uses for some of those plants.

Table 2 – List of the plant species identified in the area of the “Dutchmen’s Trail”.

Plants Family Origin “Aroeira” Anacardiaceae Brazil (Schinus terebinthifolius Raddi) “Imbaúba” Moraceae Brazil (Cecropia palmata Willd) “Mutamba” Sterculiaceae Tropical America (South and Central) (Guazuma ulmifolia Lam.) “Angelim” Fabaceae Brazil (Andira fraxinifolia Benth.) “Murta” Myrtaceae Brazil (Eugenia sp.) “Guapira” Nyctaginaceae Brazil (Guapira pernambucensis (Caesar.) Lundell) “Lantana/Chumbinho/Camará” Verbenaceae Antilles to Brazil (Lantana camara L.) “Lantana/Chumbinho” Verbenaceae South America (Lantana fucata Lindl.) “Cufea” Lythraceae Brazil (Cuphea flava Spreng.) “Algodão-de-praia” Malvaceae South America (Gossypium barbadense L.) “Cipó-pau” Connaraceae (Connarus sp.) - “Trapoeraba” Commelinaceae Brazil (Commelina sp.) “Mangue branco” Combretaceae Tropical America (South, Central and Caribbean) (Laguncularia racemosa Gaerth.) and Western Africa (Senegal to Cameroon) “Mangue vermelho” Rhizophoraceae Tropical America (South, Central and Caribbean). (Rhizophora mangle L.) Western Africa (Senegal to Nigeria), Melanesia and Polynesia “Mangue de botão” Combretaceae Tropical America (South, Central and Caribbean) (Conocarpus erectus L.) and Western Africa (Senegal to Zaire) “Mangue preto, canoé” Avicenniaceae=Verbenaceae Tropical America (South and Central) (Avicennia schaueriana Stapf & Leechm.) “Mangueira” Anacardiaceae India (Mangífera indica L.) “Cajueiro” Anacardiaceae Brazil (Anacardium occidentale L.) “Angélica” Rubiaceae Brazil (Guettarda platypoda D. C.) “Lixinha / Cipó-caboclo” Dilleniaceae South America (Davilla sp.) “Murici” Malpighiaceae Brazil (Byrsonima sericea D. C.) “Araçá” Myrtaceae Brazil (Psidium araça Raddi) “Mangabeira” Apocinaceae Brazil (Hancornia speciosa Gomez) Jatobá Caesalpiniaceae Brazil (Hymenaea courbaril L.)

Table 3 – Medicinal properties and curiosities of the identified plant species in the “Dutchmen’s Trail” region.

Plants Medicinal uses Curiosities “Aroeira” Problems in the breathing and Its leaves are believed to be noxious to (Schinus terebinthifolius Raddi) urinary systems. It possesses cattle and of the seed it is extracted an balsamic and astringent effect. essence which is similar to therebintin. “Imbaúba” Good for the heart and pain. The Its leaves are known to be main sources of (Cecropia palmata Willd) tea made of its leaves is anti food for the Sloth. rheumatic, haemostatic and anti dysenteric. The sap of roots is a powerful diuretic. Its syrup is useful against asthma. Not for continuous use.

“Mutamba” The infusion obtained by cooking its (Guazuma ulmifolia Lam.) bark is used against elephantiasis, leprosy, cutaneous infections and syphilis. For uterus pain and diarrhea it is also used the tea of the peel of the fruit. “Angelim” Researches indicate that this plant (Andira fraxinifolia Benth.) has anti helmintic activity.

“Murta” Tea of the bark and leaves have (Eugenia sp.) astringent and anti diarrheic effects.

"Lantana/Chumbinho/Camará” Tonic, febrifuge, expectorant, (Lantana camara L.) emollient, balsamic, stimulant and a painkiller. “Trapoeraba” Healing and anti hemorrhagic (Commelina sp.) (leaves). “Mangue branco” It is astringent and tonic so is used The bark contains 10,3% of tannin and the (Laguncularia racemosa Gaerth.) against dysentery; a bark is used on leaves 16,8%. fevers. Its anti tumoral activity is attributed to the tannin in the bark.

“Mangue vermelho” Possesses astringent, tonic, It is the most common mangrove species in (Rhizophora mangle L.) haemostatic and expectorant Brazil and its wood is much used as activity. Is used against angina, construction material because it almost asthma, diarrhea, convulsion, doesn’t putrefy. The bark has about 30% dyspepsia, dysentery, fever, tannin. hemorrhage, inflammation, leucorrhea, tuberculosis and syphilis. “Mangue de botão” It has astringent and tonic activity Bark has between 16-18% of tannin. (Conocarpus erectus L.) and is used against anemia, conjunctivitis, diarrhea, fever, diabetes, hemorrhage and syphilis. “Mangue preto, canoe” Bark, branches and leaves with about 14% (Avicennia schaueriana Stapf & of tannin. Leechm.) “Cajueiro” Bark, leafs, nut and pseudo fruit: (Anacardium occidentale L.) bactericidal action, anti dysenteric, microbicide, antiseptic, anti- inflammatory, aphrodisiac, astringent, diuretic, febrifuge, hypoglycemic, purgative and tonic.

“Angélica” Antiviral activity (Guettarda platypoda D. C.) “Lixinha / Cipó-caboclo” Anti-inflammatory and stimulating (Davilla sp.) action of the central nervous system. It combats peptic ulcers. “Araçá” Tea of the root and bark of the stem (Psidium araça Raddi) has diuretic and anti diarrheic effect “Mangabeira” The latex is used against The latex is poisonous. It is a endangered (Hancornia speciosa Gomez) tuberculosis and fractures. species. “Jatobá” Balsamic, expectorant, It possesses antioxidant substances. (Hymenaea courbaril L.) decongestant, tonic, fungicide, astringent and anti-inflammatory.

Final considerations

The results obtained in this work showed, in a primary analysis, there is a greater diversity of plant species and animals than the expected. For a more profound evaluation it would be necessary more affected techniques on the fauna inventory. However, this would last several months not being possible its conclusion until the inauguration of the “Dutchmen’s Trail”. The studied site is located very close to “Vila Velha”, fact that could have caused a larger impact in the area. Nevertheless, as seen in previous work, the residents from “Vila Velha” show a good ecological conscience and they recognize the importance of the natural environment, possessing a sense of integrity and interaction to it (Albuquerque, 2001). Maybe a reason for such an area to be still conserved is the maintenance of “Vila Velha” as a village. This way, uncontrolled commerce and tourism did not reach the place and there was a greater conservation of the natural habitat.

Mangue branco (Laguncularia racemosa Gaerth)

The idea of restructuring the “Dutchmen’s Trail” as strategy for increasing tourism is very interesting on municipal and local levels. However, if there is a great tourist influx in the area, it is necessary to establish an inspection to guarantee the maintenance of its natural characteristics. The disordered commerce and tourism can together cause degradation as happened in other parts of the island. The FUNDARPE4 managed to maintain the secular historical characteristics of “Vila Velha” with actions of preservation of its patrimony. That example should be followed in the control of the tourism as it grows in the area. Itamaracá Island still possesses great biological richness, but it suffers heavy tourist and industrial pressure of cement, paper and aluminum factories that cause the pollution of its estuaries. If the concern of the public organs and citizens with the conservation of the Municipal district is equivalent to the existent on the economical subject, the maintainable use of their resources and environment can still guarantee sustenance and benefits for the presents and future generations.

Albuquerque, C. A. Atitudes e percepções em relação à conservação da biodiversidade na comunidade de Vila Velha, Ilha de Itamaracá, Pernambuco. Monografia para a obtenção do grau de Bacharel em Ciências Biológicas. UFPE, 2001.

CNIP – Base de Dados – Versão 2.0. Disponível em: http://umbuzeiro.cnip.org.br/db/. Acesso em 12/02/2003. Crop Index. Disponível em: http://www.hort.purdue.edu/newcrop/Indices/ index_ab.html. Acesso em: 15/02/2003. Digital Flora of Texas – Vascular Plant Image Library. Disponível em: http://www.csdl.tamu.edu/FLORA/gallery/library_query.htm. Acesso em: 15/02/2003. Extratosvegetais e Ervas Medicinais's Home Page. Disponível em: http://www.tradezone.com/tradesites/Idadejesus.html. Acesso em: 16/02/2003. Farias, G. B. et al. Registros ornitológicos de Pernambuco. Observadores de aves de Pernambuco. Recife, Pernambuco. 2002. 67p. Flora Medicinal. Disponível em: http://www.floramedicinal.com.br/. Acesso em: 16/02/2003.Guarnieri, M. C. e Cazal, C. A. L. F. Levantamento de Répteis. In: Levantamento da Biodiversidade da Reserva de Gurjaú - Relatório Técnico Parcial. Fundação Apolônio Sales de Desenvolvimento Educacional. 2002. p. 32-53. Nome Popular – AVIDEPA. Disponível em: http://www.avidepa.org.br/ Avidepa/Vulgar.htm. Acesso em: 12/02/2003. Plantas aquáticas e palustres do Estado de São Paulo. Disponível em: http://infovia.tripod.com/plaqs/plantas.html#Topo. Acesso em: 12/02/2003. Restinga Net. Disponível em: http://www.restinga.net/. Acesso em: 15/02/2003. Salles, V. (org.). Guia do meio ambiente: litoral de Alagoas. Projeto IMA-GTZ, Maceió - AL. 2a ed. 1994. Salles, V. (org.). Guia do meio ambiente: interior de Alagoas. Projeto IMA-GTZ, Maceió - AL. 1995. Tabarelli, M; Silva, J. M. C. Diagnóstico da biodiversidade de Pernambuco. Recife: SECTA, Editora Massangana, 2002. v. 2. 722p. The New York Botanical Garden. Disponível em: http://www.nybg.org/. Acesso em: 15/02/2003. Tropical Plant Database – Database file for: Cajueiro (Anacardium occidentale). Disponível em: http://www.rain-tree.com/cajueiro.htm. Acesso em: 15/02/2003. TROPICOS Image Index. Disponível em: http://mobot.mobot.org/W3T/ Search/image/imagefr.html. Acesso em:

4 Pernambuco’s Foundation for Historic and Artistic patrimony.

Traject Dutch Trail. Foto Izan Petterle Nat. Geogr. In order of MoWIC, Oct. 2002

Images of flora and fauna encountered on the Trilha dos Holandeses, painted by Luis Jasmin (1941-2013).

1.Crauna na Casa do 2.Caranguejo 3. Canário belga 4.Bemtivi 5.Beija flor 6. Ales Vigário Tenório com Crauna

7.Sanguim 8.Lagarto 9.Galo de campina

Jasmin was a famous Brazilian artist who lived for 30 years in Vila Velha, knowing the area very well. He painted these images in order of MoWIC to be transferred on educational panels to be placed along the Trail of the Dutchmen, Trilha dos Holandeses.

According to onbe of the eldest inhabitants by that time, the late Pétè da Silva, the word 'trilha'was implanted by the Bureau for Tourism, Empetur. He, his parents and grandparents always said: 'Caminho'…as is found on the Vingboons Atlas, too!

END Inventory Flora & Fauna Trilhados Holandeses 2003

11. SHARED CULTURAL HERITAGE. 2003. CD-Rom

IV.4.5.a. Name: Trilha dos Holandeses, Itamaracá, seen from Vila Velha up to Forte Orange.. Location: Between Vila Velha and Forte Orange, nowadays entrance behind the Igreja São Paulo, Avenida do Forte. Situation: MOWIC, together with LA, ONG Nassa-400 anos and ONG RecifEscola started the project Projeto da Trilha dos Holandeses, in March 2002. The project included - replacement of the severely damaged bridge - cleaning up of the area of the trail - providing a wooden construction on the border of the Canal da Sa. Cruz near the small beach behind the ruins “Carmelo” cq “Casa do Vicário Tenôrio” - ecological inventarisation of the Trilha, to be executed by Dr. Cláudio Avellar, Recife. - educational sessions with the inhabitants of Vila Velha on the history, ecology and preservation of the area - restoration of at least one of the two casas de taipa - the erection of information pannels along the route of the trail, to be realised by the artist Luiz Jasmin and the Bureau for Graphics and Design, O&M, Recife.

With sponsorship from the Dutch Embassy, the Prefeitura do Município da Ilha de Itamaracá, and the enterprises, in alphabetic order: Bompreço, Copergáz, Diederik van Nederveen/ Seacology, Eurobras, and Petrobrás,.all the elements of the project have been realised within three months.

- An archaeological survey will be done, as soon as permission is obtained from the owner of the land. Due to family circonstances the owner has not yet replied to this request. - If possible, conservation of the ruin of the “Casa do Vicário Tenôrio” could be an additional activity.

IV.5.b. Ponte da Trilha from the porto dos Holandeses.

IV.5.c. Start of the Trilha dos Holandeses, 2,5 km.

IV.5.d. Trilha dos Holandeses

IV.5.e. Ruin of the Casa do Vicário Tenôrio.

IV.5.f. Casa de taipa along the Trilha dos Holandeses

IV.5.g. Mangroves and remains of the Mato Atlântico near the Trilha dos Holandeses.

IV. 6. a. Name: Campo da Batalha do Porto Calvo, 1637. Barlaeus, Frans Post. Location: South of Vila do Porto Calvo, AL. Situation: In 1637 the new governor, having just arrived from The Netherlands, managed to drive the Portuguese out of Porto Calvo, their main stronghold at that time. From then on, the Dutch region could be extended up to the Rio São Francisco, which served as a natural border between the areas controlled by the Dutch and by the Portuguese.

IV.6.b.

IV.6.c.

IV.6.d.

IV.6.a. Frans Post (1512-1680), Fields of the Batlle of Porto Calvo (Febr. 1637). Louvre INV.1729.

IV.7.a. Name: Campo das Batalhas de Guarararapes, 1648, 1649, sunset for the presence of the Dutch in Brazil. Location: Jaboatão de Gurararapes In 1648 and 1649 a relatively small Portuguese army, headed by João Fernandes Vieira, Felipe Camarão, André Vidal Negreiros and Henrique Dias, defeated the Dutch troops, under command of general von Schoppe. This was the beginning of the end. The Dutch were thrown back to the very point where they had started, Recife, that since then had been largely extended and fortified. For this reason these commanders in Brazilian history are called: “Os Quatro Heróis”, “The four Heroes”. It can be considered as a tribute and great honour to the Dutch, that recently in the Fortaleza Santa Catarina in Cabedelo, Paraíba, the four are portrayed with João Maurício de Nassau in the middle. Santa Catarina was conquerred by the Dutch in 1634 and called “Forte Margaretha”, originally after Schoppe’s wife, and since 1638 after the governor’s mother. See also II.4., Finds.

IV.7.b. Campo da Batalha de Guararapes, 1649. Without any doubt graves of Dutch soldiers can still be found in these fields, together with weapons and other artefacts.

IV.7.c. The Four Heroes extended with a fifth one. Tableau in Forte Santa Catarina, Cabedelo, PA.

IV.7.d. The church Nossa Senhora dos Prazeres, built after the Dutch left Brazil in 1654. Sunday mass often is held at noon outside the church and attended by a big crowd.

IV.7.e. Herança Mútua? Mutual heritage? Fair haired and slender people are found everywhere in the regions of former Dutch Brazil.

IV.7. f Two Heroes: Aloísio and Rafael.

vfp31 A mais antiga ponte do Recife Augusto Stahl A mais antiga ponte do Recife, Cujos alicerces datavam de tempo de Maurício de Nassau, substituída em 1865 pela ponte Sete de Setembro, de estrutura de ferro, no mesmo local onde mais tarde, em 1917, foi construída a ponte Maurício de Nassau. Foto tirada do cais do Abacaxi, mostra o arco da Conceição, demolido em 1913, a sacristia da Madre de Deus, a alfândega e seus trapiches. Albúmen 19,5x26cm GF Velhas Fotografias PERNAMBUCANAS. Ferrez, Gilberto c. 1855 PE ------

vfp32 A ponte Sete de Setembro, o arco da Conceição, a Alfândega e a igreja da Madre de Deus. João Ferreira Vilela A ponte Sete de Setembro, o arco da Conceição, a Alfândega e a igreja da Madre de Deus. A foto traz no verso o carimbo de “F. Vilela”. Photographo de A Casa do Brasil”. Albúmen 0,54x0,94cm IHGB Velhas Fotografias PERNAMBUCANAS. Ferrez, Gilberto c. 1870 PE (Esta ponte substituiu a antiga ponte de Nassau)

______- vfp35 Ponte Velha do Recife, o arco da Conceição, a sacristia da igreja da Madre de Deus e a alfândega Augusto Stahl Aí temos mais um documento imprescindível para o estudo do velho Recife. Da esquerda para a direita, parte da ponte Velha do Recife, o arco da Conceição, a sacristia da igreja da Madre de Deus e a alfândega, com seus torreões, que ocupava, desde 1826, parte do convento da Madre de Néri. Albúmen 20,2x26cm GF Velhas Fotografias PERNAMBUCANAS. Ferrez, Gilberto c. 1885 PE

______vfp37 Armazens da alfândega, a igreja da Madre de Deus e o arco da Conceição, no bairro do Recife. Ducasble Do mesmo local, algum tempo depois, Ducasble tirou esta foto que mostra os armazens da alfândega, a igreja da Madre de Deus e o arco da Conceição, no bairro do Recife. Ao fundo a construção da ponte Buarque de Macedo, no local da antiga ponte Provisória. Albúmen 18,7x25,6cm I Velhas Fotografias PERNAMBUCANAS. Ferrez, Gilberto c. 1883 PE

______vfp57

I.1.a. FLAVIO FORNECER BONITA FOTO DO PALÁCIO FRIBURGO DE BARLAEUS

Text:

I.1.a. Palácio Friburgo, Huis Vrijburgh, has been erected in the years 1638-1642, on instigation of the governor of Dutch Brazil, Johan Maurits, Count of Nassau-Siegen. The architect is unknown. Unlike the buildings and palaces, erected by the orders of the Count, later Prince, in Europe, the style of this building is less severe and clearly based on an Italian concept. It is not unlikely that the Governor himself has cooperated in the draft with one or more of the Dutch, Portuguese, or Sefardic engineers surrounding his court in Dutch Brazil by that time.

I.1.a. Name: Palácio Friburgo, Huis Vrijburgh Location: Recife, Praça da República, Jardim do Palácio das Princesas Situation: demolished Archaeological research of the site highly recommanded

I.1.b. General view Praça da República com Palácio das Princesas

I.1.c. Palácio Friburgo, Huis Vrijburgh. 1638-1642 Analysis by Ulysses Pernambucano de Mello, 1992

I.1.d. Memorial plaquette of Palácio Friburgo in Palácio das Princesas

I.1.2.a. Name: Casa Duarte Saraiva, front. Location: Recife, Rua do Bom Jesus Situation: Restored building on the location of the former house of Duarte Saraiva, in 1636 one of the founders of the Synagogue 'Kahal Zur Israel', a few yards further on in the same street. Saraiva gave permission to use the second floor of his own house on Sabbath as a synagogue. There are plans to use this residence in the future as an office and exhibition center for the Arquivo Judaico de Pernambuco, as the space in the Sinagogue Kahal Zur Israel already became to small. In addition, one or more floors could be used as a study-center for 17th-century history and culture, one of the projects of MOWIC and Nassau-400 anos.

I.1.2.b. Casa Duarte Saraiva, back.

I.1.2.c. Casa Duarte Saraiva, back.

I.1.2.d. High pitched floors allow to construct mezzanines.

I.1.2.e. Casa Duarte Saraiva, inside.

I.1.2. Name: Forte do Brum, Fort de Bruyn, 1630 / 1668 Location: Recife, Bairro do Antigo Recife Situation: Well preserved

I.1.2.1.a. Aerial view

I.2.1.b. Guarita Forte do Brum > 1705

I.2.1.c. Yellow stones as decoration in the pavement, 20th C.

I.1.2. Forte Do Brum (1630) anno 2002 Photo Izan Petterle, Nat. Geogr. In order of MoWIC Oct. 2002 I.2.2. a Name: Forte Buraco, Redoute Juffrouw de Bruyn, 1630 - ca 1705 Localisation: On the broken Isthmus between Recife and Olinda Situation: Ruins

Archaeological research recommended

I.2.2.b Forte Buraco, remnants of the interior

I.2.2.c. Forte Buraco, entrance

I.2.2.d. Forte Buraco, military rooms

Photo Izan Petterle, Nat. Geogr. In order of MoWIC Oct. 2002

I.2.3.a. Name: Forte Cinco Pontas, Museu da Cidade, Fort Frederik Hendrik, Vijfhoek, Trotsch den Duivel, 1630 / > 1677, one bulwark removed Location: Recife, Bairro do São José na Ilha de Santo Antonio Situation: Well preserved; functions as Municipal Historical Museum

I.2.3.b. Original location of the fifth bulwark

I.2.3.c. Part of the new bulwark

I.2.4.a. Name: Forte Orange, Fort Oranje, 1631 Location: Island of Itamaracá Situation: Has to be restored partially Its location has to be protected against sea erosion. Archaeological research has been executed from January 2002 on and will last till May 2003 After restauration and protection, Fort Orange will serve as a Center of information on Dutch- Brazilian History and as an archaeological museum.

I.2.4.b. Forte Orange, Fort Oranje, aerial view with the Trilha dos Holandeses region, see I.3.5 and IV.3.

I.2.4.c. Forte Orange, Fort Oranje, Dutch entrance made of red and yellow bricks. The wall inside is Portuguese, dating from the time the actual entrance has been constructed (18th C.) . I.2.4.d. Forte Orange, Fort Oranje, Dutch entrance, seen from the actual parapet

I.2.4.e. Forte Orange, Fort Oranje, detail

I.2.4.f. Forte Orange, Fort Oranje, walls of the first construction, made of sand, clay and wood.

I.2.4.g. Forte Orange, Fort Oranje, Powder room, made of yellow and red bricks.

I.2.4.h. Deep excavation by Dutch students.

I.2.4.i. Serious field work.

I.2.4.j. Forte Orange, Fort Oranje, Water-well, made of a wine barrel, positioned on chiselled lime stones.

I.2.4.k. Fort Orange. Bastion 3, outside, in urgent need of restoration.

I.2.5.a. Name: O Pontal, Fort van der Dussen, quadrangular, stone redoubt, 1634 Location: Cabo de Santo Agostinho, PE, Bahia da SUAPE Situation: Demolished and eroded. Sea-archaeological research urgently recommended.

I.2.5.b. Fort Van Dussen, red brick fragments between the arenita

I.2.5.c. Blue-white potsherd, found in the ruins of Fort Van der Dussen.

I.2.6.a. Name: Forte Ghiselini, Fort Ghijsselingh, 1634, as shown in the Vingboons Atlas (see III.3). Location: Het Eylandeken Walcheren / Ilha da Cocáia, Bahia de SUAPE, PE Forte Ghiselini was situated right in front of Fort Van der Dussen on Cape. Augustin. Situation: demolished

In October 2002 a short survey has been made with geophysical instruments. On the basis of these preliminary dates an archaeological research is strongly recommended.

I.2.6.b. Ilha da Cocáia seen from the Cape.

I.2.6.c. The shore of Ilha da Cocáia, at the location where remnants of Fort Ghijsselingh can probably be found.

Forte Orange Dutch bricks, 2nd campaign. Pict. Sem Peters, Nov. 2002

I.2.6.a. Jan Brosterhuizen (1596-1650), Kaap Augustijn vanaf het Eiland Walcheren met Fort Ghijsseling, Naar Frans Post.

I.2.7. Name: Forte dos Remédios Location: Archipel de Fernando de Noronha, PE, 1630 Situation: Preserved.

Archaeological researched is recommended, inside and around the fortress, as well as on and around the islands of the Archipel. Forte dos Remédios had a function as a soldier’s hospital in Dutch times. This lives on in the fortress’s name. I.2.8.a Name: Forte Maurício, Fort Maurits, 1637, Vingboons Atlas (see II.3). Location: Penedo, AL, high on the banks, overlooking the Rio São Francisco. Situation: Remnants of Forte Maurício lie under the pavement of the “Largo do Forte”, the place in front of the cathedral, N.S. do Rosário.

An inventory study on the history and characteristics of Forte Mauricio was made in 2002 by Drs. Barabara Consolini, University of Amsterdam. Arcaeological reseach is highly recommended.

I.2.9.a Name: Fortification of São Bento de Maragogi, 1647 Location: Aldeia de São Bento de Maragogi, AL Situation: Ruins. The church burned down in the middle of the 20th C. High on the hill, overlooking the ocean. Once the English Captain James Henderson and his troops, serving in the Dutch army, were looking in the same direction, watching for ennemies and waiting for the ships from Recife to get them back, after the loss of Fort Maurits in Penedo (1647). The church is in very bad condition and will be difficult to restore. Archaeological survey in and around its remaining structure is recommended.

I.2.9.b. São Bento, backside at the cemetery. The windows have the typical shape of military fortifications of the time.

I.2.9.c. São Bento, west wing of the church.

I.2.9.a. Fortification of São Bento de Maragogí 1647 I.2.10.a. Name: Forte Nassau, Fort Nassau, 1620 Location: On the border of the Rio Xingú, in theAmazonia, ca 40 km South of Forte Orange in Porto de Moz (see I.2.13a.) near the hamlet Veiros, consisting of only five houses. Situation: Ruins, overgrown by woods and shrubs. Archaeological research is highly recommended. Fort Nassau is only reachable by boat.

Fort Nassau is still identifiable. It has been one of a series of settlements, founded as early as 1598 by merchants of the Dutch Province of Zealand, Provincie Zeeland, under command of a certain Oudaen. Years before the “official” invasions into Brazil by the Dutch West India Company (1624, 1630) took place, there existed a vivid trade in medicinal herbs and in wood between the Indians of the Amazonas and the Zealandian merchants. A year before the invasion of Salavador da Bahia in 1624, the settlements were abandoned.

I.2.10.b. Dutch potsherds found on the banks of the Rio Xingú.

Information by Dr. Ir. Wim Sombroek, Wageningen, NL.

IV.4.5 Amazonegebied, Rio Xingú gemarkeerd

I.2.12. SOME OTHER PLACES OF SUPPOSED DUTCH ORIGIN

I.2.12.a. Recife, Várzea, Casa de engenho

I.2.12.b. Unidentified fortification, Itamaracá.

I.2.12.c. Unidentified fortification, Itamaracá. Other side

I.2.12.d. Undated stone bridge, Vila Velha, It.

I.2.12.e. Remnants of the Fortim Catuama, Port.-Dutch, Itamaracá.

I.2.12.f. Bricks on the shore of the Canal da Santa Cruz along the Trilha dos Holandeses.

I.2.12.g. Unidentified remnants of a water-well on Ilha da Cocáia, Bahia da SUAPE.

I.2.12.h. Unidentified, restored, water-well on Ilha da Cocáia, Bahia da SUAPE.

I.2.12.I. Seará, southern banks of the Rio São Francisco.

To I.2.12.d Founded objects, obviously of Dutch origin, without exact references of the exact location near the old stone bridge of Vila Velha. Coll. Newton Bezerra. Notice the 'Jonas clay pipe".

I.3.2.a. Vingboons Atlas, Recife, Bairro do Antigo Recife, ca 1648.

In the urban concept of present day Recife, especially in the area around the Igreja Madre de Deus-Beberibe-Harbour- Forte do Brum, there are many traces left of the original plan, developped in 1631, after the WIC administration had been moved from Olinda to Recife. Every excavation gives new information about the period in which the small settlement of warehouses on the isthmus to Olinda, in the Dutch period grew out to an important trade city. It is worth considering to recommand the quarter of Old Recife, where the city as a whole started to be a metropole in its time, to become a Monument of World Heritage.

I.3.2.b. The situation of 1631, after José Luiz da Mota Menezes. Recife begins to grow, specially after the sacking of Olinda, 21-11-1631.

I.3.1.c. The situation of 1637, after José Luiz da Mota Menezes.

I.3.1.d. The situation of 1648, after José Luiz da Mota Menezes. Remnants of he stronger wall were discovered during the excavation of the Synagogue in 2000, see I.4.d.

I.3.1.e. Part of the quay of ca 1648. Excavations by the LA in 2001.

I.3.1.d. Rua do Bom Jesus, in former times Rua dos Judeus. Also Bockestraat, a Dutch pejorative for “Jodenstraat”, Jews Street. The position of the houses has not changed..

I.13.2.e. Caixa de Alfândega, Quay of the Custom’s offices, where the Laboratório de Arqueologia (LA) found the foundations of the town gate, giving entrance to the Ponte Maurício de Nassau, see I.3.3.. I.3.2.a. Vingboons Atlas, Mauritsstad-Recife ca 1648. Recife, Bairro do Santo Antonio, especially the part of Mercado São José, in front of Forte Cinco Pontas. The situation of the streets nowadays can be easily identified with the original urban cencept of Mauritsstad, founded in 1638.

The Prefect of Recife, together with Nassau-400 anos and MOWIC, are developping a project of exploration and conservation. . I.3.2.b. Ponte da Boa Vista, on the location of Maurício de Nassau’s second bridge, leading to his private house La Fontaine.

I.3.2.c. Igreja do Carmo, partially built on the foundations of Palácio Boa Vista.

I.3.4.a Name: Ponte Maurício de Nassau across the Rio Beberibe, 1644-1862/ 1918. Location: Recife, across the river Beberibe between the quarters of Old Recife and Santo Antonio (Bairro do Antigo Recife and Bairro do Santo Antonio). Situation: The original bridge, erected by order of Johan Maurits van Nassau in 1644. The wooden part, which was the most difficult part to construct, because of the strong current, was payed for by his own means. It lasted until 1875 (!), when it was substituted by an iron bridge, built by French engineers: Ponte 7 de Setembro. In 1917 the present bridge has been constructed. It was named after the man to which the modern city ows a great deal of its development.

I.3.4.b. Ponte Maurício de Nassau across the Rio Beberibe. This photo of the earliest bridge is taken by Augosto Stahl in 1855, showing the original foundations.

I.3.4.c. Another view of the first bridge (1644).

I.3.4.d. Barlaeus. Part of the first bridge over the Beberibe between Recife and Maurícia, wooden pillars.1644.

I.3.4.e. Plan of the first bridge, ca 1780, Arq.Hist. Ultram., Lisboa.

I.3.4.f. Ponte 7 de Setembro, 1875.

I.3.4.g. Sculpture on the Ponte Maurício de Nassau: Pallas Athene.

1.3.4.h. Sculpture on the Ponte Maurício de Nassau, the Virgin of Pernambuco, based on a design by Frans Post.

I.3.5.a. Name: Ponte da Trilha, 2003. Location: Between Vila Velha and the Trilha dos Holandeses, crossing the Rio Paripé. The part on the city’s side is called “Porto dos Holandeses”, Dutch Harbour. Situation. Newly constructed under the auspicis of the Foundations Nassau-400 anos, MOWIC and RecifEscola, and with support of the Dutch Embassy in Brazil, and the enterprises Bompreço, Copergáz, Diederik van Nederveen- Seacology, Eurobras F.P., and Petrobrás.The new bridge has been designed and realised by Ir. Francisco de Assis Pereira Davi in 2003 and will soon be inaugurated. This bridge gives the possibility to reach Fort Orange by the shortest way, ca 2,5 km.

The original bridge is only known from its appearance on Dutch and Portuguese maps of Dutch Brazil. It is considered to be a Dutch construction of about 1633, the year that Sigismundo von Schoppe conquerred Vila Velha, by that time called Nossa Senhora de Conceição (see I.3.3). Actually, this bridge was the first bridge of Dutch Brazil. The Brazilian Emperor, Dom Pedro II, visiting the island in 1859, wrote in his diary about the bad state of the bridge, reason why he had to choose another, much longer road to reach his destination. The new Ponte da Trilha has been constructed from two kinds of certified hardwood. On both sides a stone ramp has been constructed.

I.3.5.b. The New Bridge of the Dutch Trail. Finishing touch.

I.3.5.c. Stone-wooden bridge, after 1859-ca 1950

I.3.5.d. Two old bridges on the original Dutch location.

I.3.5.e. Old bridge, detail.

I.3.5.f. Portuguese Map, ca 1635. I.4.a. Name: Sinagoga Kahal Zur Israel, Congregação Rochedo de Israel, Synagoge, Synagogue of the Congregation Rock of Israel. Location: Recife, Rua do Bom Jesus, 197. Situation: After research of the late nestor of Dutch-Brazilian history, José Antonio Gonsalves de Mello, archaeological excavations by the LA in 1999 brought the evidence of the original location of the former Synagogue in two houses in the Rua do Bom Jesus. In 2000 the building has been carefully restored. Nowadays it houses the Arquivo Judaico de Pernambuco.

I.4.b. Façade of the Synagogue during the excavations by the LA.

I.4.c. Mikvah, Micvê, ritual bath with the liturgical pool in front.

I.4.d. Pool with the remnants of the 1648 town wall of Recife in the back. Recife has been reinforced in 1648 after the defeat at the First Battle of Guararapes, see IV.7. See also I.3.1., Bairro do Antigo Recife.

I.4.e. Floor of red tiles

II.1. OBJECTS, DOCUMENTATION

II.1.1. Printed documentation. II.1.1.a. Name: Barlaeus, biography of Maurício de Nassau, 1636-1644, in Dutch Brazil. Historia de Rerum per octennium in Brasilia et alibi nuper gestarum, sub praefectura Illustrissimi Comitis J. Mauritii Nassoviae etc. Belgii Ordd. Sub Auriaco Ductoris, Amsterdam, 1647. Illustration to Seará, typical for the Barlaeus plates, with Georg Marcgraf’s topographical information, decorated by the artist Frans Post. Location: Fundação Joaquim Nabuco, Apipucos, Recife, PE. Situation: In only fair condition, due to the humidity of the storage place in former times.

II.1.2. Written documents on Dutch-Brazilian history , brought to Recife by José Pereira da Costa Hygino, belonging to the collection of the Archaeological, Historical and Geogrpaphic Institute of Pernambuco, IAHGP. A project has started to put these documents on microfiche.

II.1.2. Dagelijkse Notulen p 1, Ex. IAGHP II.2. Objects, geographical.documentation II.2.1.a Name: Vingboons Atlas, ca 1648. Made for Joan Blaeu by Johannes Vingboons, using journals, maps and information of cartographers and other people who had been in Brazil personally. Location: Recife, IAHGP. Situation: The IAHGP has one of the few remaining specimens of this Atlas in its possession. It was brought to Recife by José Pereira da Costa Hygino. Considerable differences exist between the contents of the remaining specimens, which make each sample an unique object. The Recife exampel is known for its Recife and Olinda pages. Unfortunately, the colours have faded because of the high humidity.. The Atlas has been restored in January 2003. The twin pages have been put together in one duplo-folio and provided with a protective transparant cover..

II.2.1.b. Vingboons Atlas, ca 1648, kept by the Institute’s Secretary of the Library, Dr. José Gomes.

II.2.1.c. Vingboons Atlas, Map of Itamaracá 1.

II.2.1.d.. Vingboons Atlas, Map of Itamaracá 2.

II.2.2.a. Name: Map of Andreas Drewisch, 1631. Location: Recife, IAHGP. Situation: According to the IAHGP, this Drewisch Map was also brought to the IAHGP by José Pereira da Costa Hygino. It is the earliest general view on Recife and the Island of Antonio Vaz, later Mauritsstad. Because of errors on the map, the maker had just arrived that year from his home town, probably in Germany, the IAHGP considered this map to be a bad copy of the original. Comparision, however, with the original Drewisch Map in the National Arquives in The Hague, provided evidence that the map collected by Hygino has to be considered an original.

II.2.2.b. Map of Andreas Drewisch, 1631. II. 3.a. Name: Cannon of the WIC. Location: IAHGP. Situation: The cannon is extremely well preserved..

II.3.b. Cannon, detail.

II.3.a. Canon of the WIC, coll. IAHGP. II.4. Archaeological Objects

II.4.1 Fort Orange, Itamaracá, archaeological excavations 2002-2003

II.4.1.a. Name: Archaeological finds, Fort Orange, It., First Campaign, 01-04 2002 Location: Itamaracá, Forte Orange Situation: The finds will be analysed by LA and MOWIC and preserved by LA. In the future they will be part of the collection of the Archaeological Museum that will be founded in Fort Orange itself.

II.4.1.b. Archaeological finds, Fort Orange, It., 2nd Campaign, 10 2002 – 05 2003

II.4.1.c. Finds drying in the sun.

II.4.1.d. Shadows of the past

II.4.1.e. Tobacco pipe fragments of Dutch origin

II.4.1.f. Ceramic fragments

II.4.1.g. Nails

II.4.1.h. Copper coin of West Frisia, 1626

II.4.1.i. Various objects

II.4.1.j. Cannon balls

II.4.1.k. Part of a barrel

II.4.1.l. Yellow bricks

II.4.2. Archaeological Finds from Vila Velha, found by the inhabitants.

II.4.3. Finds from Forte do Brum

II.4.4. Finds from Forte Santa Catarina, Cabedelo, PA.

III. ARTS

III.1.1. Visual Arts. Paintings, drawings, etchings and engravings from Frans Post (1608- 1680).

III.1.2. Visual Arts. Paintings, drawings, etchings and engravings from Albert Eckhout (dates unknown).

III.1.3. Visual Arts. Paintings, drawings, etchings and engravings from Georg Marcgraf (1610-1644).

III.1.4. Visual Arts. Paintings, drawings, etchings and engravings, concerning the Dutch- Brazilian period, by other artists..

NO PICTURES. PERHAPS YOU, FLÁVIO, ARE ABLE TO ORGANISE SOME????

PERHAPS BRENNAND COULD HELP US OUT.

III.2. Theatre.

III.2.1. Theme: Batalhas de Gurarapes. Yearly theatre performance, often with famous actors, depicting the two battles of Guararapes, 1648 and 1649. Decisive victories for the Portuguese, ultimately resulting in the departure of the Dutch from Brazil. Main figures are, apart from the Portuguese and Luso- Brazilian heroes, João Maurício de Nassau, with Willem Piso, Georg Marcgraf and, like this picture shows, Frans Post.

III. 2.2. Spectacle of the Battle of Guarararpes, Palácio Friburgo.

III.2.2. House of João Fernandes Vieira.

III.2.4. The public. III.3.1.a. Folklore Theme: O Boi Voador (the Flying Cow). While the French composer Darius Milhaud in 1913 was inspired by a Frevo melody of the Recife Carnival, “Le Boeuf sur le toit”, o Boi no telhado, the modern Brazilians prefer the more dynamic version of the story and play to and fro with the theme “O Boi Voador”, the Flying Cow. To persuade the hesitating people, Governor João Maurício de Nassau, had a contraption made of a straw-filled cow hide. While this was blowing in the wind, the meat of the poor animal was distributed under those who dared to cross the river by the newly built bridge. This Boi Voador show has been performed by the Escola ..... on the 27-02-2003.

III.3.1.b O Boi Voador, ... Domingues, one of the playing children of the School..

III.3.1.c. The unofficial inauguration of the bridge of the Trail (Ponte da Trilha), on the 28th of Februari 2003, with, as an anachronical symbol, executing secretary and his assistant of the Projeto Trilha dos Holandeses, Flávio Domingues and the Flying Cow.

III.3.2. Carnival 2003 Eckhout in Olinda. The whole route through Olinda was decorated with images inspired by the paintings of Albert Eckhout, thus forming yet another proof of the strength of mutual Dutch-Brazilian cultural heritage during the most important of all Brazilian feasts: Carnival! The exhibition of Eckhout's oeuvre in the new Museum “Castelo” Brennand in Várzea, Recife, in Sept-Nov. of last year, has been a major success. IV. LANDSCAPE

IV.1.a. Name: Dique de Tororó, Trecho do Dique. Location: Salvador de Bahia Situation: As the Dutch in 1624 invaded the city of São Salvador de Bahia, they made a dyke to protect the sweet water basins from being filled by the sea at high tide. The Dique de Tororó is supposed to be that dyke. Ecologists of the Universidade Federal de Bahia, headed by Prof. Dr. Eduardo da Silva, are exploring the embankment, looking for traces of Dutch plants, trees or other organic material. Dr. da Silva kindly sent us the pictures shown here, hoping the Dyke will survive city expansion. In social life the Dique de Tororó has a role too, as related in a folkloristic song, sung to us by Profa. Veleda Lucena:

IV.1.b. Dique de Tororó. Paizagem Dique Bahia. This part of the dyke is overgrown with palm trees

IV.1.c. Dique de Tororó. This picture shows the same part as IV.1.a., but from a different angle IV.2.a. Name Landscape. Location Arrecifes do Cabo de Sto Agostinho / Bahia de SUAPE Situation: Already in 1631, three Dutch ships sailed along the coastal area from Cabo de Santo Agostinho, where the Portuguese had their stronghold Forte da Nossa Senhora de Nazaré, dominating the whole region. When the Dutch returned a few years later at sunset, they entered the bay just beneath Forte Nazaré. The Portuguese did not react: the next morning they should be able to capture the ships easily when sailing through the narrow straight they came in the evening before. The next day, however, the bay was empty and the ennemy’s ships had miraculously escaped. How? By cutting a hole in the reef during the night, just large enough to let the ships through, one by one. This picture from the Barlaeus, 1647, illustrates the story, by the Brazilians still told with admiration.

IV.2.b. The reef of Bahia de SUAPE, seen from the Cabo de Sto Agostinho.

IV.1.a. Dique de Tororó, Salvador de Bahia, supposed to be the 1624 Dutch dyke. Picture by kind gesture from Prof. Eduardo da Silva, UFB. IV.4. a. Name: Porto dos Holandeses. Location: North bank of the Rio Paripueira, Vila Velha, Itamaracá. Situation: Allthough there are no documents left about this location, the place is known by the people as “Porto dos Holandeses”. The mouth of the Rio Paripueira is an important place for the inhabitants of Vila Velha, mostly fishermen, living from what is offered by the sea and the mangroves. The bridge offers the possibility to reach the Forte Orange region in a short time and tourists come over from that direction to visit Vila Velha and stay at the Maruca Bar, known for its excellent food of local cockels and mussels.

With so many wonderful historical places on the Island of Itamaracá, among them Forte Orange, Vila Velha, the Dutch Trail and the paradise like spot of the Dutch Harbour, not to speak of the sites yet to be explored, it is not unlikely that Itamaracá once will rank on the UNESCO list of World Heritage.

IV.4.b. Ponte da Trilha, seen from the Porto dos Holandeses.

IV.4.c. Un p' tit coin d' paradis, a corner of paradise.

IV.4.d. The mangroves, breeding groound for young fish and thereby of vital importance for the fishermen of Vila Velha.

IV.4.e. Rio Paripé with inhabitants from Vila Velha. Dida with family.

IV.4.f. View of the new Ponte from the side of the Trilha..

IV.4.g. Porto dos Holandeses on a sunny afternoon

IV.4.h. Porto dos Holandeses on a rainy afternoon.

I.1.a Huis Vrijburgh , Frans Post 1645 tbv Barlaeus

I.2.4.d. Fort Orange, Dutch entrance II.4.1.a.Findings Fort Orange, drying in the sun.

I.2.4 and II.3. Fort Orange, Bastion 3 with cannon and 'merlão', the trapezoidal platform for cannons to avoid rolling back when used. Here a 19th C misunderdstood restaoration.

END CD-ROM Shared Cultural Heritage

12. Report Firma RAAP no 862 on Huis Vrijburg and llha da Coquáia, PE. 2003

Tradução do inglês em português Pesquisa geofísica e pesquisa de trado Para os vestígios da Companhia das Índias Ocidentais

MOWIC / RAAP

Relatório sobre as pesquisas preliminárias, realisadas com o método geofísica. Este método consiste da medição com vários instrumentos, a saber: dois eletrônicos e dois “normais. Os instrumentos eltrônicos são: 1) a resistivideira, isto é a medição mediante um instrumento de resistividade eletrônica; 2) magnometria, qqd um instrumento que medi mediante signais de echo. Os dois instrumentos mais simples são: 1) um trado; 2) uma goiva.

A pesquisa é realisada no mes de outubro 2002 em cargo da Fundação para Exploração e Conservação de Monumentos da Companhia das Índias Ocidentais Holandesa, MOWIC, e e sob supervisão da ONG Maurício de Nassau 400 anos.

RECOMENDAÇÕES PARA PESQUISA ARQUEOLÓGICA NA PRAÇA DA REPÚBLICA E NO JARDIM DO PALÁCIO DAS PRINCESAS , RECIFE PE, BRASIL.

INFORMAÇÃO GERAL

1. MÉTODOS DE MEDIÇÃO USADOS NESTA PESQUISA

Para a pesquisa arqueológica preliminária da Praça da República e no jardim do Palácio das Princesas são usados os sistemas seguintes: resistividade eltrônica (1.1), trado+goiva (1.2) e magnometrônomo (1.3). Os sistemas 1.1 e 1.2 eram usados pela empresa RAAP de Amsterdã; a obra das medidas era executida por Drs. Renate Schifferli. O sistema 1.3 era emprestado à ONG MOWIC pela fundação holandesa ARQUEOLOGIA & MONUMENTO (Stichting Archeologie en Monument), executido por Sr, Hans van Westing.

1.1. Resistividade eletrônica

A medição geofísica por meio da resisitividade eletrônica tem o fim de pesquisar o solo sem destruir o superfície. Nesta pesquisa geofísica têm vários métodos de medir afim de encontrar estruturas no solo. Variações na própria estrutura da terra causam diferenças nos valores da medição, que, possivelmente possam indicar estruturas interessantes para a arqueologia.

Durante o trabalho da medição, os dados, qqd as diferenças encontradas, são salvoguardados automaticamente no computador do campo. Sào visíveis num mapa dum sistema de cores. Os valores altos são vermelhos e os baixops azuis. Entre estes dois valores têm as nuanças do espectro (arco ciel): de azul para verde, amarelo, orange, até vermelho e vermelho-marrom.

Mediante a medição da resistividade eletrônica é medido o valor elétrico do solo. O valor da resisitividade é destinado pela humidez do solo. Terra húmida conduz melhor do que terra seca. Barro húmido tem melhor resistividade do que areia seca. Assim estrturas alinhadas de p.e. paredes e muros, ou objetos massivos dentro do chão, têm menos resistividade do que a terra ao redondo. Quando a resistivideira, medindo num superfície bastante húmido, encontra um tal objeto ou muro, invisível para a gente, o sistema eletrônico dá signais deste encontro. Estes signais são colocados no sistema do computador.

A gente ainda não conhece a consit&encia do objeto encontrado. Para conhecer isto, pequisa manual tem de ser feita. Terra adicionada mais tarde, pode desturbar a imagem original gravamente. Os signais no computador, porém, dão uma indicação exata do lugar onde a pesquisa mais profunda tm de ser executada.

As medições de resistividade são feitas com um medidor RM15 com colocador automático interno de datas. A distânça das eletródas pode variar entre 0,25 e 1,5 m. A distânça entre as eletrodas destina a profundade da medição. Uma medição num so ponto não dando informação bastante, tem de ser medido em vários pontos. Em geral o campo é dividido num rastro de 100 x 100cm. No cada cruzamento é feita uma medição da resistividade do solo.

1.2. Trado

Pesquisa de trado é de grande valor para a análise da medição de resistividade eltrônica. Assim a gente recebe informação do material das camadas diferentes formando o solo. Esses materiais (argila, barro, lama, pedra calcária, metralha, fossos, etc.) podem influënciar os resultados da medição da resistividade.

Também a profundade dos valores medidos pode ser destinada. Além disso, o trado pode dar informação não obtida durante a medição da resistividade por causa do seco da terra. Por exemplo de camadas de entulho, paredes, ou fossos.

As perfurações são executadas com um Trado do tipo Edelman, de diámetro de 7cm (sete) e uma Goiva de diámetro de 3-3,5 cm (três até três-e-meio).

1.3. Sistema de Magnometria

O Magnmetrónomo é um instrumento para medir os valores magnéticos do solo. O fim é de pesquisar os vestígios arqueológicos, cujo valor magnético se difere do valor do solo. A diferença no valor magnético existe por causa do magnetismo de cada objeto, que está desturbando levemente o magnetismo do próprio solo, das envirões se mesmas. Barro cozido (ou argila cozida) fica durante o processo do cozinhar um pouco magnético. Assim paredes, muros e alíceres de tijolos, invisíveis em baixo no solo, diferem-se mostrando diferenças leves do valor do solo geral. Metais são muito magnéticos e podem ser reconhecidos por diferenças fortes da aerea magnética da terra. Terra adicionada, um superfície muito deturbado, ou a presença de metal podem influënciar os valores da medição gravamente.

Os valores magnéticos são medidos com um Magnometrônomo FM36 com implementador automático de dados interno.

Frans Post f. Barlaeus 1647 2. PALÁCIO FRIBURGO ~ HUIS VRIJBURG

Palácio Friburgo era o edifício mais bonito do período da Presença holandesa. As figuras no livro biográfico sobre o governo de Nassau (1636-1644) por Caspar van Baerle (Barlaeus, 1584-1648), “História de Rerum et alibi Gestarum per octennium in Brasiliae, mostram p palácio “Huis Vrijburgh”, literamente traduzido de “Casa Firburgo” em todoa a sua majestade, ficando à beira da confluênca dos rios Capibaribe e Beberibe, da qual posição teve uma vista maravilhosa para Olinda à esquerda e em frente e à direita para o Bairro do Recife. Desde maio Recife era 1644 ligado a Mauritsstad com uma ponte. Esta ponte era um ideial do governador, parcialmente paga da própria bolsa, não querendo deixar o querido país sem de ter realisado esta contribuição principal para o desenvolvimento urbano da cidade. O Palácio Friburgo então, nessa figura de Frans Post, aparece com as suas torres e plano italiano como o elemento central num conceito urbano adulto do metrópole do seu tempo.

2.1. Dados históricos

Palácio Friburgo, Huis Vrijburg, ficava na Ilha de Antonio Vaz, onde o governador do Brasil-holandes, João Maurício, Conde de Nassau-Siegen (1604-1679) planejou a nova cidade Mauriceia, Mauritsstad. O palácio era acerrado dum parque de árvores e plantas extraordinárias, com pondes, gaiolas e estábulas para peixe, pássaros e animais. Além disso tinha um serie de casinhas contre o muro do Sul do quintal para os escravos. Ao lado leste do complexo, nu lugar do Palácio da Justíça, ficava Forte Ernesto.

Palácio Friburgo tinha uma planta simétrica, com duas alas para frente, na maneira do arquiteto italiano manierista, Andrea Palladio, e com duas torres ligadas peluma balustrada, segundo a maneira de Serlio. O terreio dava à um terraço e a praça em frente tinha uma caixa com escadas para navios (des-)embarcarem. Friburgo servia para reuniões e encontros oficiais. O amor de Nassau para a natureza se mostra claramente na planta do jardim zoölógico etc., descrito acima. Numa das torres o astrônomo Georg Marcgraf (1610-1644) teve o seu observatório astronômico, enquanto as duas torres conjuntas serviam como ponto de oriëntação para os navegantes, até uma distânça de 20 milas marinhas fora da costa.

Pesquisa arqueológica por Dr. Ulysses Pernambucano de Mello em 1990-1991 mostra a possibilidade da presença da caixa em frente ao terraço. Com medições ele conseguiu fazer um esboço da localidade provável do “Casa Friburgo”. Este esboço era a base para nossa própria pesquisa prelimnária de magnometria e resistividade eletrônica.

No lugar do Palácio Friburgo e arredores fica momentâneamente o Palácio das Princesas, a residência do Governador do Estado de Pernambuco, construido em 18..., igualmente com um bonito jardim com árvores e flores especiais (e. o. árvore de Jacarandá, várias especias de orquideas). Uma placa no corredor do palácio atual memorisa essa origem.

Nesse relatório a parte do parque em frente do Palácio atual, onde fica a árvore Baobab, é chamada de Parque 1 e a parte do parque localisada mais para o rio Parque 2.

2.2. Magnometria na Praça da República

Esta pesquisa antecedeu os dois outros. Foi realisada no dia 4 de outubro 2002 pelo arqueólogo holandes, Hans van Westing, assistido por seu colega Floris Hijmans. Nos Parques 1 e 2 Hans explorou durante ca quatro horas, destacando alguns signais regulares, formando algumas linhas traçáveis. Este signal mostrou-se o mais claramente no Parque 2, embora teve evidência que esta linha continuou no Parque 1. Os signais no Parque 1, porém, eram complexos a distinguir. Uma razão pode ser a existência das laternas com os tubos de eletricidade.

2.3. Resistividade eletrônica na Praça da República e no Jardim do Palácio das Princesas.

A pesquisa de resistividade eltrônica é realisada no dia 29 de outubro 2002 nas Partes 1 e 2 da Praça da república e no Jardim do Palácio das Princesas. Para fazer este tipo de pesquisa o solo tem de ter uma humidez bastante. Sendo tudo muito seco, o solo tinha der molhado. Os Bombeiros da Cidade do Recife ajudaram, nas ordens da Secretaria da Cultura da Prefeitura da Cidade do Recife, amolhescendo o superfície dos Parques 1 e 2. Os campos a pesquisar foram marcados à base do mapa de Mello, e do resultado da pesquisa de magnometria no dia 4 de outubro. Em vários lugares no Parque 1 são encontrados signais fortes (vermelho ou cor-de-laranja), ou relativamente baixos (azul). As plantas dão a informação exata (fig. em baixo) - Zôna A, C e D : alto. - Zôna B: baixo - As erstruturas E, F, G, H,, I, K e L podem ser distinctas aos valores altos (linha quebrada). - Estrura J pode ser reconhecida pelos valores de resistividade baixos (linha quebrada).

No Jardim do Palácio das Princesas a pesquisa de resitividade não deu signais evidentes. O solo deve ser desturbado muito pela construçào do palácio atual.

2.4. Pesquisa de Trado na Praça da República e no Jardim do Palácio das Princesas.

A pesquisa de Trado é feito como controle numa corte da pesquisa de resistividade, numa profundade não mais que 150 cm.

Até a profundade maximal de 150cm, muito entulho é encontrado, tanto antigo datado do Século XIX e probavelmente mais velho, consistindo de tijolo, argamassa e argamassa de conchas, vidro, carvão e lama queimada, quanto mais moderno (tijolo vermelho).

A penetração de trado numa corte no Jardim ofereceu à profundade de 150 cm muito entulho com aragmassa e tijolo vermelho.

3. CONCLUSÃO

Visto as marcas claras das linhas K---C---D , visto também a importância do assunto, uma pesquisa arqueológica é recomandável. Nos lugares das linhas, algumas cortes podem ser escavadas. É remarcável estas linhas serem um pouco diferentes do esboço na planta de Mello. As espetativas não são no primeiro lugar o achado de objetos, como por exemplo louça ou cachimbos, más sim restos de tijolos, argamassa e outro material construtível, como pregos e restos de madeira. Quando estes restos apareçam ficando numa estrutura fixa, como as figuras da pesquisa de resistividade indicam, mais claridade possa ser dada nos vestígios do antigo Palácio Friburgo.

Seria facinante de buscar também material orgánico, para localisar as gaiolas e estábulas, etc. do Jardim Botânico e o Parque Zoölógico. Para esta pesquisa precisa incorporar a análise dum experte em ecologia.

A Planta Casa Friburgo. Ulysses Pernambucano de Mello f.

B Planta, Barlaeus, detalha Quintal Casa Friburgo. Veja capítulo 26. Part 2, Fig. III.b.

Bombeiros do Recife molharam o sol da Praça da República. Ajuda do Verador Sr. Peixe

Renate Schifferli, geóloga e Sem estudante arcqueologia, com a resestividade eletrônica Na Praça da República

Em baixo: Resultados da medição. Os lugares de cores mais escuras contêm material concreto.

3. FORTE GHISELINI FORT GHIJSSELING / FORT DOMBURG / CASTRUM GISELINI

Forte Ghiselini é chamado ao fundador, Johan Ghijsseling. Ghijsseling foi nascido na cidade Domburg na provícia Zélândia. Foi membro do Conselho Político no Recife . Ghijsseling, conselheiro da Câmara de Zeeland, residência Vlissingen, chegou no Brasil no 17 de Janeiro 1632 no seu navio "Middelburgh". Morou no Recife sendo ‘Politieke Raad’, esteve na Ilha de Itamaracá e no mesmo ano foi para Paraíba e Rio Grande. Depois conquistou o Cabo de Santo Agostinho, conjunto com Adriaan van der Dussen. Forte Ghijsselining, ou Walcheren ficou na ilha Toutouiouca, pelo Laet chamado de ‘Eylandeken Walcheren’ dentro da bahia do Cabo. O forte foi bem grande com duas meia-bastioes no lado Norte, olhando ao Cabo. Ao lado este da ilha teve o mar e ao norte-oueste a mais ou menos 500 metros, o Forte Van der Dussen ou Pontael. Capitão Jacob Kyns ou Kryns o chamou mais tarde de ‘Novo Forte ou Cabo e Brill, talvez por causa da sua forme de lunettes, olhando o Cabo, ou como uma indicação para a cidade Den Briel em Holanda, onde no 1572 os ‘Gueuzes’conquistaram os Espanhois para a primeira vez. A carta não tem data, mas visto a locaão dos ‘quarteis de Ghijsseling e Servaes Carpentier’, provavelmente será de 1634. Depois da partida de Ghijsseling (sept 1634), geralmente o forte foi chamado de ‘Forte Domburg’, embora o nome "Fort Walcheren" continuou a existir também.

Em frente dizem que ficava uma bacteria portuguesa de mármora. Segundo o desenho no livro de Barlaeus Forte Ghijsseling teve uma fosse, que apesar de defesa, serivirá como desaguadoiro nessas circumstancias pantanosas, comparavel com a situação na Ilha Antônio Vaz do Forte Frederik Hendrik (Cinco Pontas) de 1630. A entrada do forte ficou diretamente à frente do Forte Nazaré. Na fosse à frente da entrada ficou uma bateria. Cômico é a indicação do lugar no arrecife onde os navios holandeses saberam escaper por causa do buraco em 1631 feito pelos marinheiros, na noite: "Aperta rupis per que redibant naves.” A Ilha Toutouiouca juntou na corrente dos séculos uma ilha vizinha. Hoje em dia é chamado de Ilha da Cocáia, ou Coquáia, nome antiga para uma plantação de coqueiros. . Encontramos uma pequena fazenda com pouco pecuária e muitos coqueiros, de verdade. A ilha pertence à empresa do SUAPE que botou toneladas de areia branco numa grande parte da ilha assim que os quarteis da carta de Kyns são desaparacidos para sempre.

A pesquisa da MOWIC com os aparelhos da empresa RAAP de Amsterdã, foi executado no dia 30 de Outubro 2002. Infelizmente, nada especial foi encontrada, apesar alguns pequenos restos de tijolo vermelho e alguns pregos. No interior da ilha encontraram dois foi seco e destruido, o outroteve muita água doce. Bem que a parte em cima desse Segundo poço era de Portland, o lugar pode ser antiga, que muitas vezes o fato é com poços no interior. Talvez o vento e a corrente deslocaram o lugar do Forte Ghijsseling tanto que um só dia não servirá para a recuperação.

Amsterdã, Renate Schifferli MD Geóloga Firma RAAP Itamaracá, Hannedea C. van Nederveen Meerkerk, Ph.D. Presidente Fundaçào MOWIC janeiro 2003 Figuras do RAAP Ilha da Coquáia

Aqui em cima o buraco talhado no arrecife numa noite pelos marinheiros holandeses a fim de escaparem aos Portugueses esperando de captar os holandeses na madrugada. Mapa de Jacob Kyns, ca 1635. Amsterdam, Arquivo Municipal

Imagem atual. O terreno do Porto SUAPE com vista na Ilha da Coquaia. Wikipedia

Ilha da Coquáia. Former place of Fort Ghijsseling., fóto aerea 1999

Restos Forte Van der Dussen na maré baixa, 2003

FIM Realatório RAAP

13. CORRIDA Para Forte Orange

Februari 2004. De Regata werd georganiseerd door de Eilandraad, ADITA. Secretaris Elódia Negromonte was de voortrekker en zorgde ook voor een enorme hoeveelheid feijoada. De deelnemende vissers konden nuttige dingen winnen zoals zeilen, fietsen, huishoudelijke apparatuur en huisraad.

Door MOWIC werd het zeil ter beschikking gesteld. De wedstrijd, een van de jaarlijkse evenementen van het Eiland Itamaracá gingvan het dorpje Jaguaribe in het Noorden van het eiland naar Fort Oranje in het Zuiden. Het MoWIC zeil werd gewonnen door een visser van middelbare leeftijd, Seu Diceu. Hij kon zijn emoties niet bedwingen: weer een zeil nadat het vorige tien jaar geleden was gescheurd tijdens de augustusstorm. ‘Nu hoef ik niet meer met een sleepnet te vissen en kan ik weer uitvaren... en dat met een zeil met Hollandse letters, letters uit Europa, a Primeira Mundo...’ Het MOWIC zeil is jaren lang gesignaleerd tussen Itamaracá en Maria Farinha. In 2012 is het bootje (bateiro) door de zoon verkocht aan iemand in Alagoas. Dit was wel de meest originele en authentieke PR van onze stichting tot nu toe!

EINDE Corrida

14. MOWIC / FUNDARPE Restauratieproject Nederlandse tegeltjes in het Convento de Santo Antônio do Recife

Dit project is gebaseerd op een verzoek uit februari 2004 van FUNDARPE bij monde van Ulysses Pernambucano de Mello aan MOWIC om zich over de restauratievraagstukken van de Nederlandse tegels in Recife te ontfermen. Het project heeft tot doel de restauratie en het behoud van de Nederlandse tegeltjes in Recife en het opleiden van technisch personeel tijdens de restauratie. Van Braziliaanse kant hoopt men, dat dit project een bijdrage levert in de notie van het belang van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed ter plekke.

Recife, Pernambuco, Brasil / Ny, België, 2005

Introductie tot het project

Toen de West Indische Compagnie aan het begin stond van haar vijfentwintigjarige aanwezigheid in het Noordoosten van Brasil - in Pernambuco en in het bijzonder in Recife - had men in Nederland al vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw een voorliefde voor het gebruik van tegels binnenshuis.

Waarschijnlijk uit die periode van de WIC, die duurde van 1630 tot 1654, erfde Pernambuco een unieke tegelcollectie, bestaande uit 923 (negenhonderd drieëntwintig) stuks. Deze zijn te verdelen in dertien thematische categorieën van uitgewerkte figuraties, die van een uitzonderlijke schoonheid zijn. Zij zitten tegen de buitenkant van de varanda van de kloosterhof van het Franciscaanse Klooster van Sint Antonius van Recife.

Deze tegels vormen de grootste Nederlandse tegelcollectie uit de zeventiende eeuw buiten Nederland. Het betreft tegels met blauwe figuratie op een witte of lichtblauwe ondergrond. Zij lijken op de tegels die vervaardigd werden in ateliers in Rotterdam, Amsterdam, Utrecht en Delft.

Zij werden voor het eerst geïdentificeerd door de Portugese deskundige João Miguel dos Santos Simões en José Antônio Gonsalves de Mello, Braziliaans historicus en door de Fransman Germain Bazain. Zij publiceerden hierover van 1957 tot 1959 (de publicatie van Simões en Mello uit 1959 verscheen onder auspiciën van het toenmalige instituut voor monumentenzorg, de Delegacia do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional, te Recife).

Hoe en met welk doel dit tegelmateriaal in "Hollantsch Brasil" is terecht gekomen, is nog niet duidelijk. Het is niet onwaarschijnlijk, dat de herkomst gezocht moet worden in het paleis "Huis Vrijburgh", dat Johan Maurits, Graaf van Nassau-Siegen, liet bouwen op geringe afstand van het Convento de Santo Antônio do Recife.

Het gebouw van dit "Palácio de Friburgo", of "Paleis van de Torens", zoals de plaatselijke bevolking ("luso- brasileiros") het placht te noemen, werd opgericht tussen 1639 e 1642. Nadien beleefde het in de loop der jaren enkele fases van herstel en reparatie, tot het tussen 1784 en 1786 werd afgebroken op de onderste verdieping na (medio negentiende eeuw werd het nog in deze staat aangetroffen). Archeologisch onderzoek van de oorspronkelijke locatie van het paleis zou uitsluitsel kunnen brengen over de aanwezigheid van Nederlandse tegeltjes in Huis Vrijburgh. En zo ja, tevens of er overeenkomsten zijn tussen de tegelvondsten met de collectie in het nabijgelegen - in de achttiende eeuw gerestaureerde - klooster van Sint Antonius.

Verantwoording

Het educatieve aspect behelst het behoud van de geregistreerde materialen uit de Nederlandse periode te Recife. Ulysses Pernambucano de Mello legt verband tussen dit materieel tegelarchief met het historisch kader dat Brazilië vele eeuwen doorliep. Het uit de Arabische cultuur stammende begrip "tegel", al zuleiqu, is namelijk veel ouder, dan het moment, dat Brasil op de kaart werd gezet door de Portugese ontdekking ervan in 1500. Tot de komst van de Hollanders in 1630 was er echter geen tegelcultuur in dit deel van Brazilië.

Hiermee hangt de, niet minder belangrijke, restauratie van dit unieke tegelbestand samen. De staat waarin het verkeert is geenszins in overeenstemming met de kunstzinnige en historische waarde. Gebroken exemplaren, beschadigde hoeken, gedeeltes van het oppervlak zonder glazuur, cement over de schilderingen, dat zijn beschadigingen, die men makkelijk waarneemt. Maar dan hebben we nog niet gesproken van onzichtbare bedreiging van vocht, de aanwezige zouten, en andere dingen, die het genot van dit monument verminderen en in de weg staan en de kans op een langer voortbestaan verkleinen. Daarnaast worden vandaag de dag de processen van verval verergerd door de effecten van de zure regen, die veroorzaakt wordt door de uitlaatgassen en fabrieksuitstoot. Door deze ernstige karakteristiek van onze tijd wordt de gehele oude architectuur bedreigd, ook in een tropische miljoenenstad als Recife.

Hier komt nog het niet minder belangrijke aspect bij van het langzamerhand verdwijnen in Pernambuco en in de Nordeste als geheel, van mensen, die in restauratiewerk gespecialiseerd zijn. Dit is de reden, dat wij met dit restauratieproject een opleiding beogen, teneinde op verschillende niveaus vakbekwame mensen te regenereren, die het cultureel erfgoed zullen weten te conserveren.

‘Zodoende zal in ons land het historisch en kunstzinnig monumentenbezit, het zogenaamd "Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed", worden bewaard en zal het belang ervan de landsgrenzen overschrijden’, aldus Mello in februari 2004.

Het is de bedoeling, dat (onder leiding) schoolkinderen en studenten de restauratieplek mogen bezoeken, hetgeen de vorming in de materie van de monumentenzorg en het behoud van cultureel erfgoed in de toekomst, veilig stelt.

Doel

1. Identificatie van de aantasting van de vaste delen van de door zout en vocht doordrenkte wanden en pilaren en het aandragen van de oplossing tot verwijdering (of vermindering) ervan. 2. Identificatie van de schade aan de tegeltjes en het aandragen van de oplossing tot reparatie en behoud. 3. Training van Braziliaanse restaurateurs in het herstellen van de Nederlandse tegeltjes te Recife. 4. Restauratie van de tegeltableaus. 5. Isolering van de besmette drager en herplaatsing van de gerestaureerde tegeltjes. 6. Registratie, documentatie en publicatie van de gerealiseerde werkzaamheden.

Traject

1. Analyse door Braziliaanse en Nederlandse deskundigen van de te ondernemen herstelwerkzaamheden van de fundamenten, wanden en pilaren. 2. Analyse van de schade en voorstel tot de oplossing van het probleem door Nederlandse deskundigen, teneinde het tegelbestand te herstellen. 3. Uitvoering van het onder IV.1 genoemde. 4. Uitvoering van het onder item 2 (twee) genoemde, dat wil zeggen: herstel en restauratie van 923 stuks (er mist er ééntje) Nederlandse tegeltjes in het klooster, alsmede de stukken, die ooit afgesneden zijn om de friezen te completeren. 5. Training door Nederlandse deskundige(n) vlak vóór en tijdens de restauratie van de tegels van tussen de vijf en tien Braziliaanse restaurateurs, chemici en metselaars. 6. Heruitgave in twee talen (Portugees en Engels) van het boek Azulejaria Holandesa do Convento de Santo Antônio do Recife, (Het Nederlandse tegelbestand in Het Klooster Sint Antonius van Recife, 1959) van J.M. dos Santos Simões en J.A. Gonsalves de Mello, waar dit boek een uitstekende basis is voor de beoogde opleiding en training zoals bedoeld onder punt 5 (vijf); 7. Voorbereiding en publicatie in twee talen (Portugees en Nederlands) van het Eindrapport over de gespecialiseerde restauratiewerkzaamheden van genoemd tegelbestand.

Fases van Uitvoering

1. Het verkrijgen van de benodigde licenties van de kant van de Overheid en van de Orde der Franciscanen; 2. Komst van één of meer deskundigen uit Nederland naar Recife, teneinde de analyse te maken van de punten onder IV.1 en 2; 3. Uitwerking van het restauratieproject en van de hulp aan het educatieve project, genoemd onder IV.2,4,5,6 e 7; 4. Uitvoering van de architectonische werkzaamheden; 5. Uitvoering van de technische werkzaamheden voor de restauratie van de tegels; 6. Training van de restaurateurs en technici zoals aangeduid, in samenhang tot het hierboven genoemde punt 5; 7. Voorbereiding en vertaling van de publicaties, genoemd in IV.6 e 7.

VI. Taken van de Participanten

VI.1. Participant 1 - BRAZILIË

1. Onderhandelingen met de Orde der Franciscanen in Pernambuco, over de machtiging om de restauratiewerkzaamheden uit te voeren; 2. Verkrijging van de benodigde toestemming van het 5e Directoraat van de Braziliaanse Monumentenzorg (IPHAN/MinC) en van de FUNDARPE (Staatsorganisatie voor de ontwikkeling van Kunstnijverheid in Pernambuco); 3. Identificatie van de vochtproblematiek in de fundamenten en pilaren door een gespecialiseerd architect, tezamen met participant 2; 4. Uitvoering van benodigde werkzaamheden, nodig om de vochtproblematiek op te lossen; 5. Het maken van een infrastructureel masterplan voor de uitvoering van de restauratiewerkzaamheden, bijvoorbeeld het beschikbaar zijn van steigers en beschermingsmateriaal voor het personeel; 6. Werving en selectie van kandidaten die de training van het restauratieproject willen volgen, onder wie tenminste één gespecialiseerd restaurateur; 7. Coördinatie van de werkzaamheden op lokaal niveau; 8. Het verkrijgen van de licentie voor de heruitgave en de vertaling ervan in het Engels en Nederlands van het boek over Het Nederlands Tegelbestand in Recife; 9. Vertaling in het Portugees van de tekst van het Eindrapport, te maken door participant 2.

VI.2. Participant 2 - NEDERLAND

1. Identificatie, tezamen met participant 1, door een in vocht gespecialeerd architect, van de desbetreffende problematiek in het klooster 2. Identificatie ter plekke, Recife - Pernambuco, door één of meer specialisten op het gebied van de restauratie van zeventiende-eeuwse Hollandse tegeltjes; 3. Verwerving van materieel en producten voor het herstel van de tegels en de preparatie van de wanden, waarop de tegels naderhand zullen worden aangebracht; 4. Het ter hand nemen van de training van 5-10 technici teneinde hen te bekwamen in de restauratie van Nederlandse tegeltjes; 5. Ondersteuning in de kosten voor kost en inwoning van de deelnemers aan de training, die van buiten Groot- Recife komen; 6. Vertaling in het Nederlands van het boek Azulejaria Holandesa do Recife; 7. Vervaardiging van het technisch Eindrapport met de resultaten van de werkzaamheden.

VII. Duur van de Training

1. Verblijf deskundige(n) 15 dagen 2. Aspirant restaurateurs: 15 dagen en tijdens het werk

VIII. Tijdspad

1. Analyse van de situatie 10 dagen 2. Herstel van de pilaren 3 maanden (moet blijken uit VI.1.1 en VI.2.1.) 3. restauratie van de tegels 4 maanden (schatting Mello, moet blijken uit Identificatie (VI.2.2 ) 4. Voorbereiding van de publicaties 90 dagen 5. Uitgave van de publicatie 30 dagen

DE NU VOLGENDE BEGROTING IS EEN SCHATTING

IX. DUIDELIJKHEID KAN WORDEN VERKREGEN AAN DE HAND VAN RAPPORTAGE DOOR EEN UIT TE ZENDEN IDENTIFICATIEMISSIE Kosteninvestering (schatting) Koers R$:€±2.75:1

A. Fase van de Identificatie R$ € €

1. retour Nederland – Brasil 3 personen à ±€ 1,000 = 6,000 *) 2. Lokaal transport 10 dg à ± R$ 200=2.000 600 3. Pension 10 x ca R$ 150x3=R$ 4.500 1,650 Subtotaal 8,250.00

*) er zijn charters Amsterdam-Nordeste, dus het kan iets goedkoper)

B. Fase van Restauratie en Training R$ € €

1. Retour Holanda-Brasil 1 pessoa 5.500 2.000 (ca) (zie opm. charter A'dam-Rec hierboven) 2. Daggeld 1 Nederlands tegeltjesexpert à € 125 p.d.x 120 42.000 15.000 *)

Subtotaal 25,578.00

C. Specifiek Materiaal (moet blijken uit VI.2.2.)

1. Producten voor ontzouting 2. Kalk / Cement / Lijm 3. Verf / glazuur 4. Transport van het materiaal, lokaal en/of vanuit Nederland Subtotaal x

D. Training

1. Verblijfskosten deelnemers van buiten 2. Lokaal transport deelnemers 3. Onderwijsmateriaal Subtotaal y

E. Publicatie boek en eindrapport Subtotaal z

F. Onvoorzien

5% van het totaal bedrag Subtotaal 5,000.00

Totaal **) R$ € 100,000.00

*) In geval van daggeld komen kosten van verblijf en locaal vervoer voor rekening van de ontvanger

**) Er is van dit bedrag uitgegaan voor de identificatiemissie en de tegeltjes, dus alleen de identificatie van de problematiek, de herstelwerkzaamheden en de opleiding.

Architectonische ingrepen zijn zonder twijfel noodzakelijk, maar voor welke methode men kiest, is ongewis. Wij gaan ervan uit, dat dit een zaak is van Brasil en eventueel Portugal. Derhalve dienen voor rekening van Brasil te komen de kosten van de fase van de recuperatie wanden en pilaren: 1. Honorering Braziliaans specialist en personeel 2. Materiaal 3. Lokaal transport van het materiaal

X. Literatuur, chronologisch gerangschikt

1. 1923, NEURDENBURG, ELIZABETH., Old Dutch Pottery and Tiles, Londres, Benn Brothers, 155 pp. 2. 1957 Inventarisatie van de tegeltjes door Portugese faiënce deskundige en de Braziliaanse expert op het gebied van de Nederlandse Periode, JOÃO M. DOS SANTOS SIMÕES en JOSÉ ANTONIO GONSALVES DE MELLO t.g.v. 300-jarig bestaan Província Franciscana do Brasil 3. 1958 Hollandse tegeltjes in het Convento So. Antônio voor het eerst in 1951 geïdentificeerd, gepubliceerd door: Frans kunsthistoricus BAZAIN, GERMAIN, L’Architecture Religieuse au Brésil, São Paulo / Paris, 2 vols. 4. 1959 Uitgewerkte beschrijving door DOS SANTOS SIMÕES, JOÃO M. en JOSÉ ANTONIO GONSALVES DE MELLO, Azulejos holandeses no Convento Santo Antônio do Recife. Amigos da D.P.H.AN, Recife,Pe. 5. 1965 SANTOS SIMÕES, JOÃO M., A.BERENDSEN, MARCEL B.KEZER, SIGMUND SCHOUBURG en JAN TICHELAAR, Elseviers Tegelboek. Amsterdam / Brussel 6. 1971 JONGE, C.H. DE, Dutch Tiles. Amsterdam 7. 1974, NOËL HUME, IVOR., A Guide to Artifacts of Colonial América, A. Knopf, New York. 8. 1979, DE TICHELAAR, Het Makkumer tegelboek, Makkum 9. 1979 Korf, Dingeman, Tegels. Haarlem 10. 1980, JABOATÃO, FREI ANTONIO DE SANTA MARIA, Novo Orbe Seráfico Brasílico, reprodução fac similar da edição de 1859. 2 vols, 835 pp 11. Ca 1981 TERWEN, P.A., Ontzouten van tegels, in: TEGEL 9, Stichting vrienden van het tegelmuseum ‘ it noflik sté’, pp 21-23 (Port. Vert. HvNM 2005) 12. 1984 BONIFÁCIO MULLER, FREI; O Convento de Santo Antonio do Recife. Fundação de Cultura Cidade do Recife, 179 pp 13. 1989 Carlier, Charles en Athur Martin, Republication: 376 Decorative Allover Patterns from Historic Tilework and Textiles. (Paris, 1868), London, Dover Ed. 14. 1989 VAN NEDERVEEN MEERKERK, H.C., Recife. The rise of a 17th-century trade city from a cultural-historical perspective, (Heerlen 1988), Assen / Maastricht, p 367 e.v. 15. 1997 PLUIS, JAN, De Nederlandse tegel / The Dutch Tile. Uitgave Vrienden van het Nederlands Tegelmuseum en Primavera Pers, Leiden 16. 1999 LEMMEN, HANS VAN, Decorative Tiles Throughout the Ages (The Treasury of Decorative Art.). London, (1988)

Commissie MOWIC Foundation voor het Tegelproject: Renée van Asbeck, Willy Metz, Hannedea van Nederveen Meerkerk, Robert-Jan Sieben, Diederik Six, Coen Temminck Groll

Slechts één voorbeeld van de beschadigen aan de Nederlandse tegels. Wand 4.

Convento Franciscano de Santo Antônio

As crianças tem História

No Recife, o Convento Franciscano de Santo Antônio, guarda um fantástico conjunto de azulejos holandeses de figura avulsa - isto é, cada unidade é formada por uma figura completa - com aproximadamente novecentas peças. O historiador da Arte Germain Bazin (1) atribui a estas a data de fabricação entre 1630 e 1650.

Supõem-se que, originalmente, estivessem assentadas em algum importante prédio de arquitetura civil, talvez o Palácio de Friburgo, mandado construir pelo Conde João Maurício de Nassau - Siegen que governa o Brasil Holandês de 1637 a 1644. Ao que parece - e é ainda suposição - a ruína do seu palácio ou o processo de demolição deste, ocorrido em 1785/86, teria provocado a mudança e o reaproveitamento comprovado pelo exame direto deste material de revestimento, no claustro do convento, o qual não distava mais que duzentos metros do Palácio.

É interessante notar que o conjunto de arquitetura franciscana, Convento e Igreja anexa, passou por sua vez por um amplo e planejado processo evolutivo, iniciado após a saída dos holandeses do Recife (1654) e só completado cerca de 1770, quando o claustro ganhou a configuração encontrada em nossos dias. (2)

O visitante que tenha a tranqüilidade de observar este magnifico acervo azulejar, aplicado no primeiro andar da galeria exterior do claustro, não pode deixar de perceber que o assentamento foi precedido de cuidadoso planejamento pelo mestre pedreiro, o qual teve o cuidado de organizar o agrupamento dos ladrilhos transpostos em função do material, do espaço físico disponível e dos temas encontrados.

A organização do espaço foi realizada levando-se em conta os tipos de acabamento dos cantos e a divisão temática dos azulejos em, pelo menos, oito "famílias" de figuras de padrões decorativos dos cantos das peças.

Entre estas pode-se identificar embarcações, monstros marinhos, animais, vasos floridos, profissões, cavaleiros e jogos e brincadeiras infantis.

Este último tema tem reduzida representação no universo estudado. São cerca de dez exemplares (um por cento do universo examinado) distribuídos em três painéis. Tem como características a ligas, além do assuntos, a decoração aplicada aos ângulos destas, todas do tipo conhecido como "cabeça de boi", a qual, segundo Bazin, não seria nada mais que a flor de lis estilizada.

Dentre as cenas de brincadeiras de crianças pode-se destacar a pesca, o jogo de pião e a corrida de aro, bem como a corda de pular.

Ulysses Pernambucano de Mello, neto. (DPH/FUNDARPE)

Referências:

1. João Miguel do Santos Simões e José Antônio Gonçalves de Mello, Azulejos Holandeses no convento de Santo Antônio do Recife, Ed. Amigos da DPHAN, Recife, 1959. 2. Sobre o desenvolvimento desta trajetória, veja-se Ulysses Pernambucano de Mello, neto "Arquitetura Franciscana: tempo e forma" Revista do Instituto Arqueológico, Histórico e Geográfico Pernambucano, vol. LVIII, Recife, 1993. 3. Sobre a História do Convento, veja-se na coleção Monumentos do Recife, a obra de Frei Bonifácio Mueller, O convento de Santo Antônio do Recife, 1984.

MoWIC Tegel Comissie vlnr Renée van Asbeck, Willy Metz,Hannedea van Nederveen Meerkerk, Diederik Six, Coen Temminck Groll

EINDE Azulejos Project opzet Fundarpe en MoWIC 2004-2005

15. Ston Oso Voorstel Restauratie, Drs. M.A.M. Ornstein 2004

Schoonmakers bij overblijfselen Ston Oso, Zwartenhovenbrugstraat 88.. Foto: Dr. Marian Conrads-de Bruin

Ston Oso zoals het was en kan zijn. Afbeelding cityofparamaribo.nl

EINDE Thijs Ornstein over Ston Oso (vervolg: Stephen Fokké Curaçao Conferentie 2009)

16. Historia Naturalis. Willem Piso / Georg Marcgraf, 1648 and Inheemsse medische kennis in het moderne onderwijs

Frontispice Historia Naturalis Brasiliae. Willem Piso with Georg Marcgraf, 1648 Opdrachtgever Johan Maurits Graaf van Nassau-Siegen en bevorderd door Johannes de Laet.

Joost van den Vondel on the ocasion of the departure in 1638 from Willem Piso, personal medical doctor of Johan Maurits van Nassau to Brazil Translated in Portuguese for the Lessons at the University of Alagoas (UFAL) for the Programa Alagoas Holanda, 2000 / 2003 by HvNM

Behoude Reis aen Boa Viagem a WILLEM PIZO GUILHERME PISO Graef MAURITS van NASSAUS Doktor. Médico do CONDE MAURĺCIO de NASSAU Staende op zijn vertreck naer Brazijl. Na ocasião da sua partida para o Brasil.

O Pizo, die tot 's Graven heil O Piso, quem em favor do Conde Naer 't zuickerlandt, Brezijl, gaet vaeren, Navigará ao país d'açucar, o Brasil, Gewenschte windt die vare in 't zeil, Que vento desejado chegue na vela En voere u veiligh door de baren, Trazendo o Sr. protejado através das ondas, En zette u vrolijck op het strant, Que mova o Sr. na praia com alegria, Daer Nassauw nu zyn vaendel plant. Onde Nassau agora está plantando sua bandeira. Geen menseneeter knage uw been; Que não um carnívoro morda sua perna; Geen koegel quetst' gezonde leden, Nem uma bala ferie membros sadios, Daer 't roockt en hagelt om u heen; Visto o fumo e tiro em redor do Senhor; En is er kracht in myn gebeden, E fosse força nas minhas pregações, Zoo smette u geen vergifte lucht: Nem ar tóxico lhe infetará: Zoo volge uw ampt een goed gerucht. Assim sua profissão seguirir boa fama. Gods zegen vloeie in d'artzeny, Que a graça de Deus flui na medicina Die gy tot 's meesters quael zult bruicken, Usada pelo Sr. em favor da doença do padrão, En wat gy voorneemt , dat gedy E que cresça o que quissesse Zoo wel, dat wy in Hollandt ruicken Tão bem que nós em Holanda sentirmos Hoe Maurits Grafelijcke gunst Como o favor do Conde Maurício Beschenckt uw kostelijcke kunst. Está honorando sua arte maravilhosa. De zege, die de Vorst behaelt, A vitória obtida pelo Principe, Wort dan uw zorge toegeschreven; Estará atribuida ao vosso cuidado; U eer met zijn triomf bepaelt, Vossa honra será firmada com o triúnfo dele; Door zoo veel Indiaensche steden, Atravéz de tantas cidades Indianas, En over al den Oceaen, E em toda parte do Oceâno, Van schat en schepen overladen. Lotada de tresores e navios. Uw pillen wycken dan in saem Vossas pílulas não cederão conjuntas Geen Roomsche Pizoos noch hun zoonen, Para Pizos Católicos, nem os seus filhos, Wier oude en langh bekende naem Cujo nome velho e muito tempo conhecido Noit hun ter ooren quam, die woonen Nunca foi ouvido por gente morando In d'andere wereldt wijdt en zijt, Num outro mundo em todo o redor, Ontdeckt by onzer oudren tijdt. Descoberto no tempo dos nossos pães. Dat wenschen u mijne Poezij, É o desejo da minha Poesia, Waer na uw drooge lippen dorsten. Ao que estando ávidos seus lábidos secos. Dat wenschen hartelijck met my É isso que desejam cordialmente comigo Zoo veel geleerde en brave borsten, Tantos homens sábidos e bons, Die dierlijck op den oever staen, Ficando com muito tristeza na beira, En sterven, nu gy 't zeil moet gaen. Morrendo, agora do Sr. partir por vela.

É um poema, mais curioso que bonito, porém dando uma boa impressão da adulação na moda do tempo. Além disso mostra a fama dos carnívoros indígenas e a da luta grave (fumo, tiro) ser conhecida geralmente.

======

The Idea, Automn 2004, of: the late Councillor Thijs Onrstein to translate the Historia Naturalis from Latin into Dutch for educational purpose has not yet been executed by lack of funds. .

Willem Piso was een Nederlandse arts. Hij geldt als een van de grondlegger van de tropengeneeskunde. Piso propageerde het eten van verse vis, groente, sinaasappels en limoenen.

On behalf of RecifEscola, a primary school at Igarassú of the late Odilon Redon and Pablo Stähli, in 2005 MoWIC financed some supplies for the Botanical lessons.

Dr. Odilon de Albuquerque Mello en Flávio Domingues, resp. mede-oprichter en directeur van RecifEscola en penningmeester, bezoeken Fort Oranje, okt. 2002. Zij waren tevens medewerkers van het Trilha dos Holandeses Project.

Plantenbakken voor de verbouw van groenten, Logo RecifEscola,Igarassú en Itapissúma/ Gesponsord door MoWIC ter ere van Willem Piso.

Padre Isaías da Silva

Op particulier initiatief van Arne en Hannedea van der Gen-van Nederveen Meerkerk is tussen 2005-2009 in Camaragibe, PE een laboratorium gebouwd voor Padre Isaías da Silva. Met de planten, wortels, zaden en vruchten uit zijn botanische parochietuinen te Paulista, Camaragibe en Várzea worden eenvoudige medicijnen vervaardigd, die voor de bevolking betaalbaar zijn. Eeuwenoude kennis, waar Willem Piso naar op zoek was, nog immer in praktijk gebracht!

Seu Tonho Ciríaco (‘O Barriga’) of Itamaracá is cutting the bark of the Aroeira tree to prepare a footbath cotre o Bico de Pé, the larva migrans, common in this region.

Manjericão (Ocimum basilicum), oud medisch gewas, Hortus Padre Isaías Camaragibe.

Willem Piso's interesse voor plantkunde was geen uitzondering, want naast Nassau zelf noteerde de zeevarende schrijver en dichter en bestuurder Elias Herckmans (1596-1644), botanische wetenswaardigheden van de Staat Paraíba, waar hij toentertijd brdtuurder was. MoWIC heeft een Powerpoint presentatie over de 'Medicinale plantekunde in Hollantsch Brasiel' in voorbereiding.

Laboratório do Centro de Prática Naturale de Camaragibe (CEPRANSC) Left three persons: Marialene, Assistente do Laboratório, Arne van der Gen, Padre Isaías.

An important reminiscence of Dr. Willem Piso, realized by Padre Isaías da Sila, e o casal Arne e Hannedea van der Gen

Dr. Willem Piso (1611-1678)'Studeerde te Leiden en te Caen. Lijfarts van Johan Maurits van Nassau.

EINDE Willem Piso en medicinale wetenschap

17. Dessalanisação de Azulejos. Tradução de ‘Ontzouten van Tegels’, Pier Terwen 1981. Adicionada: Explicação Quimica, Arne van der Gen, 2005 Para IPHAN, FUNDARPE, Grifo

EINDE Dessalinasação

18. FORTES DO BRASIL An Inventory of all fortresses and their remnants by HvNM, 2005. Idea: Dr. Ron van Oers, UNESCO, Paris

Salsa da praia – Ipomoea pes-cabra L. Grows on beaches and calciferous soil. Used as cover for the loam walls of Dutch fortresses.

FIM Fortes do Brasil

19. Gemeenschappelijk Cultureel Erfgoed BROCHURE 2006

Afbeelding uit BROCHURE GCE p. 20 Betreft erosieprobleem door de vloed, die twee maal per dag Bastion 3 omspoelt en in augustus 2005 al tot halverwege de cortina 3-4 komt.

In aansluiting hierop een afbeelding uit november 2011, die door MoWIC is gestuurd naar IPHAN en MinBuZa in december 2011. De zee reikt nu reeds om Bastion 4 heen. Bastion 3 ligt volledig in het water.

EINDE Brochure GCE 2

20. Vertaling BOEK van J.M. dos Santos Simoes en J.A. Gonsalves de Mello uit 1959 uit het Portugees in het Nederlands Ten behoeve van Project Restauratie Hollandse Tegels in Franciscaans klooster in Recife door FUNDARPE & MoWIC

AZULEJOS HOLANDESES NEDERLANDSE TEGELS

De voetnoten zijn toegevoegd tijdens de vertaling. De oorspronkelijke noten staan, conform de oorspronkelijke tekst, tussen haakjes gecijferd achter de betr. zinnen en achter ieder hoofdstuk. Er is een Register van namen toegevoegd.

VOORWOORD pp 7-10 (1-3) p7 Na de verschijning in 1957 van de monografie over Antônio Fernando de Matos van de hand van José Antônio Gonsalves de Mello, uitgegeven te Recife door de ‘Vrienden van de DPHAN’5, besloot men tot de uitgave van een album om de Hollandse tegeltjes, die in het Convento de Santo Antônio te Recife waren aangetroffen, beter onder de aandacht te brengen. De uitgave was gepland voor het moment, dat de herstelwerkzaamheden van dit monument zouden zijn afgesloten, dus eigenlijk ter gelegenheid van de 300e verjaardag van de stichting van de Franciscaanse Provincie in Brazilië op 24 augustus 1957. Deze tegels, die zich aan de buitenkant van de draagmuur van de bovengalerij van de kloosterhof bevinden, waren tot voor kort bedekt met witte kalk. Tijdens de restauratiewerkzaamheden van de DPHAN in het Convento de São p8 Francisco van de hoofdstad van Paraíba6, zagen we hetzelfde: de prachtige polychrome tegels uit het begin van de zeventiende eeuw van dat monument zaten op precies dezelfde plek en waren met kalk bedekt. De slechte gewoonte om de tegelbekleding met schilderwerk te bedekken, of zelfs met houten lambriseringen of metselwerk, zette zich tot in onze dagen voort. Hiervoor hoeven we slechts in de herinnering te roepen, wat de toestand was van de voorgevels van de kerken en de altaren van de Nossa Senhora dos Prazeres dos Guararapes7, de São Pedro dos Clérigos, Santo Antônio, Rosário dos Pretos en andere in Pernambuco8, of die van de São Francisco, Misericórdia, enz., in Paraíba. Het 1e District van de DPHAN ging ervan uit, dat de tegels die op de draagmuur van de kloosterhof van het Convento de Santo Antônio do Recife te voorschijn kwamen, van Nederlandse oorsprong waren (zeventiende eeuw) en eveneens, dat zij van elders hierheen zijn gebracht, waarbij men zich baseerde op het boek van Elisabeth Neurdenburg, Old Dutch Pottery and Tiles. Het stemt het District tot tevredenheid dat haar vermoedens worden bevestigd door de internationaal befaamde specialist, Prof. Santos Simões. We moeten echter niet vergeten, dat de Cultureel Attaché van Nederland in Rio de Janeiro en Mevrouw Adriana Knoppers, die in 1958 in Recife op doorreis waren, al verzekerden, dat het hier om tegels van Nederlandse makelij ging. Na het besluit tot publicatie van een album, werden de tegels, vanwege het belang en de rijkdom van het bestand, stuk voor stuk gefotografeerd en werd er een lay-out gemaakt voor wat zou gaan heten: Hollandse tegeltjes in Recife. Toen de ‘Vrienden van de DPHAN’ echter hoorden van de uitnodiging aan Prof. Santos Simões, om naar Brazilië te komen, teneinde aan de Universiteit van Recife een cursus te geven over ‘De Decoratiekunst van Tegels’, besloten zij de uitgave van het album op te schorten, met het doel de hooggeschatte medewerking van deze Portugese meester te vragen voor het schrijven van de tekst en tegelijkertijd die van José Antônio Gonsalves de Mello voor het historische gedeelte. Het verzoek van de ‘Vrienden’ werd door genoemde specialist ingewilligd en ziehier het 3-o Caderno de Arte do Nordeste9, waarin het geplande album zich heeft getransformeerd.

5 Amigos do Departemento do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional, Vrienden van enz: de toenmalige benaming van de Braziliaanse Dienst voor Monumentenzorg, heden: IPHAN (Instituto... enz.). 6 João Pessoa, gesticht als Filipéia, in 1634 omgedoopt tot Frederikstad, na 1654 tot 1930 Parahyba. Genoemd naar een in dat jaar vermoorde President. In Cabedelo, hier vlak bij, ligt Forte Catarina, in de Nederlandse tijd Fort Margaretha. 7 Onze Lieve Vrouwe der Genoegens; de kerk werd gesticht in 1654 ter nagedachtenis aan de in 1648 en 1649 door de Nederlanders verloren veldslagen, die in deze heuvels werden geleverd. 8 De laatste drie kerken staan in Recife. 9 Derde Kunstschrift van het Noordoosten. Prof. Santos Simões kreeg de gelegenheid om niet alleen de zeer fraaie Hollandse tegeltjes te bestuderen, maar ook andere belangrijke stukken van het Portugese tegelbestand uit de zeventiende en achttiende eeuw, dat hier bewaard wordt. Zodoende kon hij nauwkeurig de tot nu toe aan de toeschouwer nog onbekende aspecten belichten van de schitterende compositie van de polychrome tegelversiering uit het midden van de zeventiende eeuw, die op het horizontale vlak van het plafond van de Nossa Senhora do Amparo in Olinda zit. Deze compositie, die door beschadigingen helaas in verschillende fragmenten is uiteen gevallen, verdient een veel grotere bekendheid. Het gaat om een eenheid van onschatbare waarde, in zijn tijd al zeldzaam vanwege het kunstzinnige karakter en zijn grote afmetingen, nog afgezien van het feit, dat het geheel en al speciaal voor deze locatie genaakt is. Het p9 mag niet onvermeld blijven, dat de Kerk van Amparo, zoals Broeder Manuel Calado schrijft,10 in 1644 met de reconstructiewerkzaamheden werd gezegend – welke datum trouwens boven de ingangspartij staat ingehakt – hetgeen wil zeggen, dat dit midden in Nederlandse bezettingstijd gebeurde. Alles wijst erop, dat de genoemde tegels van Portugese herkomst zijn, en bovendien uit diezelfde tijd stammen. Dit bevestigt het vermoeden, dat er tussen ‘Nederlands Brazilië’ en de oude wereldstad, in elk geval na de het herstel van de monarchie in Portugal,11 handelsverkeer bestond. Aan de befaamde Lusitaanse meester werd ook nog een klein stuk van een fries getoond (polychroom tegeltableau) van de kerk van N. S. das Neves te Olinda12, waarover heen tegenwoordig een plafond zit met polychrome cassettes, die een figuratieve schildering vormen en als achttiende-eeuws moet worden beschouwd. Het mag dus duidelijk zijn, dat de oorspronkelijke bedekleding van de kerk op totaal andere wijze behandeld is dan de huidige. Hierbij gaan wij ervan uit, dat Prof. Santos Simões gelijk heeft, waar hij opmerkt, dat bij de versiering van onze eerste kerken een ‘huwelijk van polychrome tegeltableaus met de architectuur’ usance was. Deze voorliefde was in de zeventiende eeuw sterk in zwang en lijkt het feit te verklaren, dat er in enkele kerken uit die tijd, waarin het, misschien uit gebrek aan fondsen, niet mogelijk was om een tegelbedekking toe te passen, een muurschildering werd aangebracht met eenzelfde soort voorstelling. Dit was bijvoorbeeld het geval in de kerk van N. S. da Misericórdia te Olinda, waar nog vandaag de dag sporen van de eerste voorstelling kunnen worden aangetoond, waar later het rijke veld van medaillons uit het midden van de achttiende eeuw het zoldervlak zou vullen, maar dat toen een muurschildering was met een compositie, die analoog was aan de tegelbedekking van het door mij hierboven genoemde plafond van de Nossa Senhora do Amparo in Olinda.

Er zijn nog meer van dergelijke voorbeelden te noemen, zoals de kerk van de N.S. dos Prazeres dos Guararapes, het hoofdaltaar van Pilar in Recife; de ruïnes van de São Gonçalo in Nazaré in Cabo13 en, in Bahia, de kapel van Garcia d’ Ávila. Ook in de kerk van N.S. de Montserrat en in de kapellen van de Sé (vroegere Jezuïetenkerk) in Salvador, bestaan er voorbeelden van een dergelijk ‘huwelijk’. In de kapel van Piedade, aan het gelijknamige strand ten Zuiden van Recife, behorende tot de Orde der Karmelieten, onderzocht Prof. Santos Simões de fraaie voorkant van het altaar en de credenstafels van zeventiende-eeuwse Portugese tegels, welke helaas gedurende de laatste oorlog beschadigd werden, toen troepen van het leger in dit huis der Karmelieten waren ingekwartierd. Toen de Lusitaanse meester tegenover deze mooie eenheid stond, was zijn ontroering zo groot dat hij op genereuze wijze de taak van de restauratie op zich nam en alle beschadigde elementen p10 mee naar in Portugal nam, teneinde ze daar te completeren, omdat hij er de kunstzinnige waarde van inzag. In het huis van de Suikermolen Trapuá, in Paraíba, zag hij in tegels uitgevoerd de ‘geboorte acte’ uit de zeventiende eeuw, het enige bekende exemplaar in het gebied van het 1e District van de DPHAN. Het vermoeden is gerechtvaardigd, dat ontelbare andere suikermolens een dergelijke ‘registratie’ hebben bezeten, aangezien het een onder de Portugezen gebruikelijke manier van doen was. Van alles wat er hier aan tegels aanwezig was, kon professor Simões alleen de fraaie polychrome tegelbekleding uit de zeventiende eeuw, die de onderkant van een kleine koepel in de hoofdkapel van het Convento de Santo Antônio do Recife siert, niet in ogenschouw nemen. Deze exemplaren, waarvan zelfs de geestelijken niet op de hoogte waren, omdat zij nog bedekt waren met een houten schot uit de negentiende eeuw, bevatten een ‘geheim’, dat net als de tegels van de Amparo, nog aan het publiek moet worden ontsluierd.

10 Priester en schrijver van ‘O Valeroso Lucideno’, waarin hij de Nederlandse periode beschrijft en de terugwinning van het gebied door de Portugezen. In Huis Vrijburg droeg hij op verzoek van Johan Maurits van Nassau de mis op. De gouverneur, die in die tijd Dona Ana País tot vriendin had, onderstreepte hiermee zijn oecumenische instelling. Vanwege zijn bril werd Frei Calado in de volksmond: ‘Manuel dos Óculos’ genoemd! 11 In 1640 werd Portugal weer een zelfstandig koninkrijk onder het Huis van Braganza, nadat het vanaf 1580 onder het Madrileens Hof viel wegens uitsterven van het Huis van Aviz. De jure behoorden de vijandelijkheden tussen de Republiek en Portugal vanaf 1640 tot het verleden; de facto kwamen zij in Nederlands Brazilië pas in 1641 tot rust (om na het vertrek van Nassau in 1644, weer op te laaien). 12 Franciscaanse kloosterkerk uit 1585. 13 Cabo de Santo Agostinho. Dit 3-0 Caderno de Arte do Nordeste, dat via ons een eerbetoon is van de ‘Amigos da D.P.H.A.N.’ van Pernambuco aan het Vierde Colloquium van het Lusitaans-Braziliaans Onderzoekprogramma, dat in augustus 1959 gehouden zal worden in de stad Salvador, is de vrucht van een gezamenlijke studie van specialisten van de beide vaderlanden, een nieuw feit, dat wij op grotere schaal in onze tijd hopen te gestalte te geven.

A.C.14

Kloosterhof van het Convento de Santo Antônio do Recife. Tussen de friezen met Nederlandse tegels zijn Portugese tegekls geplaatst. Situatie 1957, zoals beschreven door João Miguel dos Santos Simões.

14 Ir. Ayrton Almeida Carvalho was 40 jaar Superintendente van het 1e District van de D.P.H.A.N. Hij nam het initiatief tot de oprichting van de "Amigos da DPHAN" die dit boekwerk uitgaf. Informatie vriendelijk verstrekt door Ulysses Pernambucano de Mello.

Kloosterhof 2004 Na restauratie 1959 zijn de Portugese tegels verdwenen.

DEEL 1 AZULEJOS HOLANDESES

João Miguel dos Santos Simões

Nederlandse tegels in het Sint Antonius Klooster te Recife p13 Het is in wezen logisch, dat er in Pernambuco Nederlandse tegels zijn aangetroffen. Want al was het beheer onder leiding van Johan Maurits van Nassau van dit kleine Braziliaanse deel ook van korte duur, de twee decennia durende aanwezigheid van de Hollanders zou zonder twijfel ook door keramische decoratie moeten kunnen worden bevestigd. Dit temeer, waar deze periode overeen kwam met die, waarin de tegelmode in Holland tot ontwikkeling kwam.

En inderdaad, deze voorliefde voor tegeltoepassing, die traditiegetrouw met ‘Delfts’ zou worden betiteld, zou zich ook hier ter plekke uiten. Mario Barata gaat in zijn waardevolle dissertatie over de Tegels in Brazilië15 op deze legendarische benaming uitgebreid in, terwijl hij de traditionele opvattingen van José Mariano Filho en, meer recent, van Ayrton Carvalho, met klem afwijst.16 Maar in wezen was het niet mogelijk om met zekerheid aan te tonen dat er in Pernambuco een Nederlandse tegelcollecties bestond, voordat de tegels van het klooster van Santo Antônio ontdekt waren, want de tegels die op een kleine waranda in het oude bisschoppelijk paleis van Olinda zitten, - zij die het meest op de Hollandse traditie lijken, - zijn typische imitatieproducten van de Portugese en Lisboete makelij van circa 1740. Daar komt nog bij, dat de tegels waaraan José Mariano Filho p 14 refereert, als ‘van Delft’, en die hij verklaart te hebben gezien in een ‘oud huis in de wijk van Santo Antônio’, tot op heden niet gelokaliseerd zijn. De vondst van de tegels in het klooster van Santo Antônio, echter, rechtvaardigt volstrekt de veronderstelling dat er nog meer geweest zijn en, inderdaad, het werd mij gegeven enkele exemplaren van Nederlandse makelij te zien in het Franciscaanse klooster van Ipojuca. Hier kom ik later op terug.17

De Hollanders, in 1630 op oorlogsmissie, reden waarom zij te Olinda landden, legden toen nog niet hun kunstzinnige eigenschappen aan den dag. Pas toen hun positie geconsolideerd was en nadat de koloniale wortels stevig in de Braziliaanse grond waren gedrongen, zouden er bouwwerken worden gerealiseerd van meer luxueuze aard. De tegels werden in de eerste plaats als decoratief motief gebruikt, en het feit dat er zoveel gevonden zijn, bewijst dat zij zeer geschikt werden geacht voor dit klimaat.18 En inderdaad, de grote meerderheid van de Portugese kerken en kloosters bezat religieuze tegelversieringen, waarmee zij de traditionele manier van doen voortzetten.19 In Holland was de tegelproductie vanaf het begin van de zeventiende eeuw algemeen geworden en er werd een ware industrie ontwikkeld die op grote schaal in de versieringsbehoeftes voorzag.20 Zonder in detail te willen ingaan op de ontwikkeling van de Nederlandse tegel, kan ik volstaan met te zeggen dat de tegel, na zijn introductie in Zeeland, door emigranten uit Vlaanderen (Antwerpen), zich bevrijdde van de eerdere Italiaans- Vlaamse karakteristieken, waarin de p 15 polychrome stijl en het decoratieve effect de basis waren van de vormen, die in combinaties patronen vormden met abstracte motieven. Toen het centrum van de kunstnijverheid zich ging naar Rotterdam en Haarlem verplaatsen, werd de Hollandse tegel een nationaal product, dat zich aanpaste aan de specifieke behoefte en zich

15 Rio de Janeiro, 1955, pp 52 en 53 16 De kunsthistoricus Mario Barata publiceerde diverse werken over de tegelbekleding van burgerwoonhuizen. José Mariano Filho (1881-1946) was als Pernambucaans historicus en hoogleraar aan de ENBA, Escola Nacional de Belas-Artes (Rio), voorvechter van het behoud van de koloniale architectuur in Brazilië. Inf. Ulysses Pernambucano de Mello. De Fransman Germain Bazain refereert aan de Nederlandse tegels in het Convento Santo Antônio in zijn magistrale werk over de kerkelijke Barok in Brazilië, L’architecture religieuse baroque au Brésil, ii vols.Paris/São Paulo, 1958, als ‘de enige Hollandse tegeltjes, die ik in Brazilië ben tegengekomen’. 17 Zie noot 25. 18 Het is de vraag, of dit overwegend decoratieve aspect in Nederlands Brazilië (of ‘Hollantsch Brasiel’ of ‘Nieuw-Holland’) het geval was. In patria, waar de meeste huizen van hout waren, werden tegels met name gebruikt op vuurgevaarlijke plaatsen (keukenschouwen en open haarden) en eveneens om vocht te weren. 19 Simões doelt op de in de Portugese bouwwerken in Brazilië voortgezette traditie uit het vaderland. 20 Zie noot 5. De beschermende functie van de tegels gold eveneens in Engeland en Duitsland. Pas in de tweede plaats ontwikkelde zich de cultuur van enkele tegels of tableaus louter en alleen voor decoratie. leende voor de gewenste decoratieve doelen. Voortaan was de tegel niet meer bedoeld voor de bekleding van grote gemetselde oppervlaktes in kerken en kloosters, maar eerder om meer en meer de interieurs van burgerwoonhuizen op te vrolijken door de accentuering van plinten te, het omlijsten van vensters, of door de schouwen van de vuurplaatsen te bedekken.21 Deze gewoontes werden onder onze aandacht gebracht in de Nederlandse interieurschilderijen, bijvoorbeeld in de bewonderenswaardig verfijnde voorstellingen van Pieter de Hoogh, Gerard Terborch of Jan Vermeer. Het gaat hier om een tegel met de op zichzelf staande figuratie – de enkele, of singuliere tegel – waar ieder exemplaar een historisch motief heeft van een onzegbaar schilderachtige kwaliteit. Het was een semi- professioneel product, waarvan de fabricage perfect was georganiseerd in gespecialiseerde ateliers, waar kinderen voor het handwerk zorgden. Zij herhaalden de motieven, die stukje bij beetje traditie werden. In het eerste kwart van de zeventiende eeuw zien we een overgangsperiode tussen de polychrome tegel van het Vlaamse type en het resultaat, dat ‘typisch Hollands’ is gaan heten. De gestileerde bloemmotieven worden vervangen door naturalistische bloemen en vruchten; er verschijnen de eerste dieren mensfiguren, de eerste scheepjes, soldaten en hovelingen. Het witte oppervlak, lichtjes blauw door het vervliegen van het kobalt, neemt het grootste deel van de tegel in beslag en daarop onderscheiden zich de levendige figuraties. In het kort kan men zeggen, dat de polychromie verlaten wordt en dat de keramiek sterk beïnvloed wordt door het uit China geïmporteerde porselein, waardoor de donkerblauwe coloriet en het doorzichtige blauw, de grootste aantrekkingskracht bleken te hebben.22 Met de invoering van de seriefabricage – vooruitlopend op onze moderne “industriële gevangenissen” – slaagden de kunstnijverheidsateliers van Rotterdam, Amsterdam, Haarlem en Utrecht of uit Friesland, erin om een tegel op de markt te brengen van hoge, technische kwaliteit, tegen een betaalbare prijs en naar de smaak van de clientèle. Kortom, deze productie was belangrijk winstgevend, waardoor men zich op de export ging richten, voornamelijk op de markt van het Iberisch Schiereiland, waar zich een potentiële klantenkring bij uitstek bevond. Het komt mij niet als zomaar als toevallig voor, dat men op São Tomé op p16 Portugees grondgebied de oudste Hollandse tegeltjes heeft aangetroffen.23 Door gebrek aan documentatiemateriaal was het mij niet mogelijk de herkomst na te gaan van de keramische decoratie van de oude kerk, de Madre de Deus, die enkele kilometers ten Zuiden van de hoofdstad van het Eiland ligt. Maar vanwege de typologie van de exemplaren, waarvan zich het merendeel bij particuliere verzamelaars bevindt, kan ik vaststellen, dat zij zo tussen 1630-1650 gefabriceerd zijn. De kleine kerk, die vandaag de dag vrijwel in puin ligt, draagt in het portaal een inscriptie, waaruit blijkt, dat zij in 1631 werd voltooid. De Hollanders bezetten het eiland tussen 1641 en 1644, precies dezelfde een periode als die van de aangetroffen tegels en daarom kan men terecht aannemen, dat zij door de bezetters zijn aangebracht. In de tussentijd moeten we bedenken, dat de handel in tegels met de Lage Landen al vóór de bezetting, en voornamelijk erna, begonnen was en dat het dus niet helemaal zeker is, dat de aanwezigheid ervan in São Tomé iets met de politieke situatie te maken heeft. (1)

Meteen toen ik onder de bedachtzame leiding van Dr. José Maria de Albuquerque en Dr. Ayrton Carvalho in het Franciscaner klooster te Recife binnen trad, herkende ik de tegels en identificeerde ik hen als ‘Hollands’. Ik zag meteen ook, dat ze tot verschillende ‘series’ of ‘families’ behoorden, die allemaal in één en dezelfde periode thuis hoorden, dezelfde als in São Tomé, dus tussen 1630 en 1650. Ook stelde ik vast, dat de tegels oorspronkelijk niet voor deze plaats bestemd waren, maar eerder van elders hierheen gebracht zijn, waarschijnlijk uit een of ander particulier gebouw. En inderdaad, de tekenen van het transport zijn scherp te onderscheiden, waar de grote meerderheid van de tegels gebroken p17 hoekjes heeft, ongelukjes die altijd gebeuren, wanneer men ze van de oorspronkelijke plek afhaalt. Ook hun regelmatige en in zekere zin symmetrische opstelling beantwoordde aan een versieringsplan, dat eerder in het concept van een Portugese, dan in dat van een Nederlandse tegelzetter paste, welke laatste volgens een geheel ander concept te werk zou zijn gegaan. Tenslotte, de afsluiting aan het eind van de panelen met Hollandse tegeltjes – allen met een blauwe tekening op een wit fond – door middel van verticale banen van Portugese, polychrome tegels, wekte bij mij de indruk, dat de tegels na het vertrek van de Hollanders in dit deel van het klooster waren aangebracht. En inderdaad, na het tegelbestand in andere delen van het Convento te hebben bestudeerd en tevens dat in nog meer monumenten in Pernambuco en ook in Paraíba, was ik in staat de tegels met een veelkleurig patroon te dateren en dat bleek later te zijn, dan het midden van de zeventiende eeuw. Rest de vraag: waar komen de Hollandse tegels vandaan? Ziehier een probleem waarvan de oplossing slechts een vermoeden blijft, totdat er andere elementen ontdekt zijn, die meer licht op de zaak werpen.

Zoals ik al zei, de tegels werden bovenin de buitenkant van de kloosterhof aangebracht en bedekten, in friezen, het gehele vlak van de architraaf (fig. 1). Deze in Portugese monumenten niet gebruikelijke opstelling, is

21 Zie noot 14. 22 Zie noot 14. 23 São Tomé is één van de Kaapverdische Eilanden, die in 1641 door de WIC veroverd werden. uiteraard opmerkelijk. De methode stamt uit de zestiende eeuw en ik herinner mij onder andere, de fraaie kloosterhof van het oude Convento dos Jerônimos in Pena (Sintra), waar de oppervlakten van de galerij versierd zijn met een serie hoektegels uit Sevilla. Op dezelfde manier, en al uit de zeventiende eeuw, is de hof van het oude klooster van de Loios in Grijó ten Zuiden van Porto gedecoreerd, hier verrijkt met grote panelen met heiligenfiguren. Maar dichter bij, en wellicht een inspiratiebron, is er het Convento de São Francisco te João Pessoa (Paraíba), waar hetzelfde decoratieschema is aangehouden, zij het ditmaal met Portugese tegels in een polychroom patroon van een type en kleur, waarvan ik moet bekennen, dat ik die hier voor het eerst ben tegengekomen. Zij zijn van vóór de komst van de Nederlanders, maar kunnen hier natuurlijk later naartoe zijn gebracht. In elk vierkant van het klooster te Recife plaatste de tegelzetter zorgvuldig een gelijk aantal tegels, nadat hij hun rangschikking van te voren precies bepaald had. Hij legde de tegels op vorm en inhoud bij elkaar en verkreeg aldus een thematische opstelling, terwijl hij tegelijkertijd een zo decoratief mogelijk effect wenste te bewerkstelligen. Terwijl hij hiermee bezig was, moest hij constateren, dat het aantal tegels niet overeenkwam met de hem ter beschikking staande ruimte, waardoor hij het galerijvlak niet geheel zoals bedoeld kon opvullen. Om dit toch voor elkaar te krijgen, zocht hij polychrome patroontegels, die hij uit andere plekken van het klooster haalde, of die hij hiervoor ergens vandaan gekregen had. Door deze onderdelen op ingenieuze wijze bij elkaar te voegen, verkreeg hij een bijzonder interessante decoratie, die bovendien zijn vakmanschap en inventiviteit laat zien (fig.2). 24 De tegels worden aan het uiteinde van ieder muurvlak of zijkant van de kloosterhof afgesloten met een polychroom patroon als sluitstuk. Op ieder muurvlak volgt een fries met een Hollands paneel met 6 stuks tegels in de lengte en 3 in de hoogte, terwijl aan de onderkanten tegelstukjes van hetzelfde type het oppervlak vol maken. De hele exemplaren zijn namelijk kleiner dan de friezen – 130 mm x 145 mm – en kunnen het oppervlak niet vullen. De decoratie is dus een opeenvolging van Hollandse panelen, telkens gescheiden door polychrome tegels volgens één opzet van 14 tegels in de lengte. De kloosterhof is niet geheel vierkant, omdat de dragende muren van de galerij verschillend van lengte zijn. Daarom zitten aan de noorden zuidzijde – die korter zijn – twee groeperingen, of panelen, van 6 tegels in de lengte en vier van 14, wat ongeveer overeenkomt met de zijden aan de oost- en de westkant, waar telkens twee panelen zitten met 6 tegels en vijf van 14 in de lengte. Zo zijn er dus in totaal: 8 x (6x3) + 18 x (14x3) = 900 Hollandse tegeltjes. (2) p19 De Portugese tegels, die het doorlopende versieringspatroon moesten waarborgen, zijn niet allemaal van hetzelfde type: die aan de noord-, oost- en westkant behoren tot het type, dat wij de ‘grote camelia’ noemen – en waarvan ik in Pernambuco verschillende exemplaren ben tegengekomen -, terwijl aan de zuidkant een andere groep zit, die van oudere oorsprong is en waarvan men een voorbeeld kan zien in de kerk van het oude Convento de Santa Iriá in Tomar (Portugal) (fig. 24 en 25). 25

Zoals ik al eerder heb beklemtoond, de tegelzetter heeft de moeite genomen, om het hem ter beschikking staande tegelmateriaal qua vorm en inhoud zo te combineren, dat hij panelen verkreeg van een en dezelfde ‘familie’. Behalve deze eerste selectie kan men zien, dat hij de panelen rangschikte volgens een zekere symmetrie, waarbij hij de voorstellingen met de hoogste blauwwaarde vanuit het midden begon uit te leggen en om en om afwisselde met die waarin het wit overheerste. Deze opstelling komt overeen met de Portugese methode, waarin de tegel niet op zijn verhalende inhoud wordt bekeken, maar in de eerste plaats dienst doet als kleurig wandtapijt. De Hollandse gebruikstegel is, zoals ik al zei, een ‘op zichzelf staande tekening’. Ieder exemplaar bevat een verfijnd getekend, zelfstandig motief de vier figuurtjes op de hoeken vertonen nauwelijks een onderlinge samenhang. Alleen door de thematiek van de figuratie is het mogelijk de tegels in ‘families’ of ‘groepen’ onder te brengen, die vanwege hun terminologie bij verzamelaars en antiquairs in omloop zijn. De tegels hier behoren allen tot eenzelfde type en zijn waarschijnlijk p20 uit een en hetzelfde atelier of productiecentrum afkomstig. Zonder documentatie is het onmogelijk om steekhoudende uitspraken over toeschrijvingen te doen. In het Nederland van het begin van de zeventiende eeuw nam de tegelfabricage een enorme vlucht en breidde zich uit over de provincies, voornamelijk in Noord- en Zuid-Holland. Het staat vast, dat het voornaamste centrum in Rotterdam zetelde, maar ook de fabrieken van Haarlem, Amsterdam en Utrecht en uiteindelijk Delft, waren zeer bekend. De tegel zelf zegt ons hoogstens iets over de regionale verschillen. De modellen waren algemeen in omloop en werden met dezelfde technische en iconografische karakteristieken gekopieerd, met slechts met kleine, onderlinge verschilletjes. Pas later, in het eind van de zeventiende eeuw, werd het mogelijk verschillen te definiëren, die identificatie van producten uit Gouda, Harlingen, of Haarlem mogelijk maakten. Waar zij, afgaand op de mode rond 1630, tot de meest toegepaste voorbeelden van Rotterdam behoren, kan ik dus nergens een aanwijzing omtrent de topgrafische afkomst van deze tegels ontdekken.

24 Simões beschrijft hier de door hem in 1959 aangetroffen situatie; de rijen met polychrome tegels zijn in de jaren zeventig verwijderd. 25 Het is de moeite waard uit te zoeken, waar deze tegels zich momenteel bevinden. In een eerste poging, om in de te onderhavige 900 exemplaren wat orde te scheppen, heb ik het bestand in de volgende families en variëteitenondergebracht:

Diverse motieven in een fries bijeengezet

a) – ‘Familie’ van KINDERSPELEN; hoekjes van het type ‘ossenkop’ zoals die in Holland genoemd worden, omdat zij overeenkomst vertonen met een runderkop met hoorns. Deze versiering is echter niet minder dan een gestileerde fleur-de-lys. Van deze familie telde ik 10 tegels, verdeeld over de buitenste panelen van het noordelijk vlak en ook nog enkele in twee panelen aan de zuidkant (fig. 3 en 4).

b) - ‘Familie’ van BEROEPEN; hoekjes ‘fleur-de-lys’. Deze zijn de meest interessante uit de collectie vanwege hun iconografie, die figuurtjes voorstellen, die typisch zijn voor de Nederlandse volkssmaak. De verzamelaars en handelaren noemen deze groep berup 26 en hij mag beschouwd worden als een van motieven die in de eerste helft van de zeventiende eeuw het meeste voorkomt. Van deze zelfde familie zijn er enkele tegels aangetroffen op het Eiland São Tomé. (3) Van dit type telde ik in het Claustro Santo Antônio 24 stuks (fig.5 en 6). p21 c) - ‘Famile’ van BOTEN; hoekjes van het type ‘spinnenkop’, wat eigenlijk een versiering is van vier bloemblaadjes met meeldraden, die de ronde vorm van een spin lijkt te hebben en in het Nederlands heet die dan ook zo. Het is ook een van de meest typische en populaire ‘families’, waarvan er in Nederland honderden variaties zijn geproduceerd. Van deze groep telde ik er 59, verdeeld over twee panelen op respectievelijk het noordelijk en zuidelijk muurvlak (fig.7).

d) – ‘Familie’ van BOTEN; hoekjes ‘ossenkop’. Dit is een variatie van de vorige groep, ditmaal met grotere schepen, die uiterst sierlijk getekend zijn. Hier telde ik er maar 4 van, allen aan de zuidkant (fig. 8, 9 en 10).

e) - ‘Familie’ van FIGUURTJES; het frame is versierd met motieven uit het Chinees aardewerk van de Ming periode.27 De figuratie is in principe dezelfde als van de ‘familie’ van de Beroepen, met dien

26 Ik neem aan, dat Simões hier het woord ‘beroep’ bedoelt. 27 Pinyin Wanli (1563-1620) was van 1573 tot zijn dood heerser van China gedurende de Ming dynasty (1368– 1644). De inhoud van een door de VOC in 1604 buitgemaakt Chinees vrachtschip, dat door de Portugezen ‘caracca’ leidde in de Republiek tot de blauwwit mode van het zogenaamd ‘kraakporselein’ en tot de meandertekening op tegels, afgeleid van het Chinese symbool voor Geluk. verstande, dat hier andere motieven verschijnen, zoals spelende kinderen, etc. Ik telde 79 van dit soort tegels waarvan er 41 op een compleet paneel aan de westkant (fig.11). f) - ‘Familie’ van DIEREN; achtergrond van het type ‘Chinees’. zoals hierboven. Deze soort is eveneens een heel bekend en er is er een groot aantal van aanwezig – 166 stuks. De kleurdichtheid is erg geschikt voor decoratie en zo is er een compleet paneel aan de noordzijde, waar het raffinement van de tegelzetter tot grote hoogte rees door de dieren die naar rechts lopen allen aan de boven- en de onderkant te plaatsen en die naar links lopen in het midden! (fig.12).

g) – ‘Familie’ van de BLOEMVAZEN; hoekjes ‘ossenkopje’. Ik telde 140 tegels van dit soort, hoewel er enkele verschillen zijn. Ze behoren tot de meest in omloop zijnde motieven van het Hollandse tegelbestand uit medio zeventiende eeuw en worden voortdurend herhaald en gevarieerd (fig. 13).

h) – ‘Familie’ van BLOEMVAZEN; hoekjes van het type ‘spinnenweb’. Zij behoren tot dezelfde groep, hoewel er verschillen zijn in de vorm van de vaas en de plaatsing van de bloemen. Ik ben er 111 van tegengekomen, door elkaar met die uit groep g), terwijl ze tezamen enkele panelen geheel opvullen, maar er zitten er ook tussen enkele andere families in (fig.14) en twee zelfs in de p22 tableaus in het onderste deel van de galerij. 28

i) - ‘Familie’ van de ZEEMONSTERS; hiervan bestaan in principe twee variaties, dat wil zeggen die met ‘ossenkopjes’, waarvan enerzijds de figuren – zeemeerminnen, tritons, vissen en monsters – op gestileerde golven zitten en anderzijds die, waar de zee is aangegeven door middel van beschaduwde verfstreken. Deze behoren eveneens tot een bekend thema en de vissen zijn geschetst in een naturalistische weergave. Van de eerste variant herkende ik er 32 en van de tweede tenminste 20, die overigens allen in een van de panelen van het westelijk muurvlak zijn gegroepeerd ( fig. 15, 16, 17 en 18).

j) – ‘Familie’ van RUITERFIGUREN; hoekjes ‘ossenkopjes’. Dit is hier de meest vertegenwoordigde ‘familie’ en tegelijkertijd die met de meest interessante iconografie. De figuurtjes, ontsproten aan de volksverbeelding, leenden zich wonderwel voor een tegelafbeelding en zo werden zij een favoriet motief. Door de spons29 met de matrix van de geperforeerde tekening rechtsom of linksom te leggen, verkreeg men twee spiegelbeelden met een figuratie die naar links of naar rechts was gedraaid.(4) De tegelzetter maakte hier gebruik van en componeerde hele panelen met rechts- of linkshandige ruiters. Het zijn er in totaal 247 (fig. 19). Behalve deze hoofdgroepen noteerde ik enkele eenlingen, of herhalingen hiervan met onderlinge verschillen. Zo legde ik tenminste op 1 tegel vast:

l) – BLOEMENVAAS, hoekjes ‘fleur-de-lys’. Ditmaal kan hij als bijzonder worden beschouwd, omdat deze combinatie zelden voorkomt (fig.20).

m) – BLOEMENVAAS, type ‘spinnenkop’, maar ditmaal met in het centrale gedeelte een ruitvorm. Dit is eveneens een zeldzaam voorkomend type, dat door verzamelaars zeer gezocht is. Een vergelijkbaar exemplaar bevindt zich momenteel in het Museu do Estado te Recife, verkregen met een stapeltje van p23 verschillende andere tegeltjes, voor het merendeel Portugees. Ook zijn er van hetzelfde model 6 tegels, die de voet en armen van een kruis vormen, in het Franciscaner klooster van Ipojuca (Convent de Santo Antônio), dicht bij de ingang van de kloosterhof (fig. 21).30

n) – HOOFSE SCÈNE, ‘ossenkopje’. Het is misschien wel het meest verfijnde tegeltje uit de hele collectie en behoort tot een minder verbreide serie of familie (fig.22).

Tenslotte telde ik nog 4 tegeltjes met als motief ZEEGEZICHTEN, van het type ‘spinnenkop’, een algemeen voorkomend motief.

28 In een Portugees tableau hebben wij in 2004 een half ruiterfiguurtje ontdekt en in een ander inderdaad een bloemvaas tegeltje, die gebruikt zijn om de zwaar beschadigde taferelen enigszins op te vullen. 29 Vakterm voor het schilderprocedé nadat het kleitablet gebakken is en 1x geglazuurd. ‘Alvorens de schilder begint te schilderen brengt hij (of zij) de hoofdlijnen van het motief aan op het werkstuk d.m.v. een 'spons'. De spons is een schabloon van perkament, waarin in het tekenatelier de contouren van het motief d.m.v. een naald zijn gestoken’. Inf. website van de Harlinger Aardewerk- en Tegelfabriek. 30 Ipojuca ligt ongeveer 75 km ten Zuiden van Recife. In de Nederlandse periode behoorde het tot de rijke suikerplaatsen. Het klooster ligt tegen de kerk, gewijd aan São Miguel. Op mij, die de plaats in 2005 bezocht, maakten de tegeltjes, vanwege slordige ossenkop hoekjes een niet Nederlandse indruk, op het middelste tegeltje, in het hart van het kruis, na.

Het belang van deze collectie, afgezien van haar schoonheid, waardoor die van het klooster waar zij zich bevindt, onderstreept wordt, ligt in de eerste plaats in de verscheidenheid: het komt niet vaak voor, dat men een zo grote en gevarieerde verzameling tegenkomt. Ik moge volstaan met te zeggen, dat haar aanwezigheid het Convento Santo Antônio te Recife tot een van de belangrijke vindplaatsen van Nederlandse tegels maakt! In de tussentijd hebben de zojuist door ons besproken tegels, naast de kunstzinnige en archeologische, nog een toegevoegde waarde: zij zijn nu het meest sprekende en artistieke bewijs van de aanwezigheid van de Nederlanders in Pernambuco, dat in historische waarde die van de gebeeldhouwde figuur met Nederlands opschrift, dat zich in het Archeologisch Instituut te Recife bevindt, overstijgt.31 Dit was totnogtoe het enige plastische bewijs van de periode van de bezetting. Als eerbiedwaardige relieken uit een driehonderd jaar oud verleden, verdienen de Hollandse tegels uit het Convento Santo Antônio het ten volle, om te worden geconserveerd als schatten van het historisch en kunstzinnig Braziliaanse erfgoed, iets, wat deze publicatie onderstreept en hoopt eraan te hebben bijgedragen.

Boa Viagem (Recife), eind mei 1959

JOÃO M. DOS SANTOS SIMÕES

p24 bij J.M.S.S. NOTEN (1) J.M. dos Santos Simões – Carreaux Céramiques Hollandais au Portugal et en Espagne (Haia, 1959) p. 32. (2) Er moet worden opgemerkt, dat in dit fries tenminste één tegel vervangen werd door een exemplaar van polychrome patroontegels. Het ligt in de bedoeling die te verwijderen en te vervangen, temeer, daar zich in het binnengedeelte van de galerijmuur een alleen staand Hollands tegeltje bevindt en een ander in het trappenhuis dat naar de eerste verdieping leidt. (3) Zie Carreaux Céramiques Hollandais au Portugal et en Espagne, afbeelding IIa. (4) Dit model werd vooral in Harlingen (Friesland) gemaakt en in het Museum van Leeuwarden worden de originele sponsen bewaard, die tot de werkplaats van een zekere Pedro Grauda behoorden (Zie Carreaux Céramiques Hollandais au Portugal et en Espagne, afbeelding van de Sponsen).

p25 BIBLIOGRAFIE BULOW, Catharina – Het Tegelboek... Hamburg, 1956. GUIMARÃES, Feliciano – Azulejos de figura avulsa. Gaia, 1932. HAVARD, Henri – Histoire de la faence de Delft. Paris, 1878. JONGE, D.H. de – Oud-Nederlandsche Majolica en Delftsch Aardewerk. Amsterdam, 1947. LANE, Arthus – A guide to the collection of tiles. Londres, 1949. NEURDENBURG, Elisabeth – Oude Nederlandsche Majolica en Tegels. 2e Druk, Amsterdam, 1944. OTTEMA, Nanne – De Beginperiode van de Friesche Majolica. Leeuwarden, 1926. PEELEN, Ida – Rijksmuseum “Huis Lambert van Meerten’ te Delft-Gids. Delft, 1923. SANTOS SIMÕES, J.M. – A Casa do Paço da Figueira da Foz e seus azulejos. Figueira da Foz, 1947. VIS, Eelco M. e COMMER DE GEUS – Altholländische Fliesen. Leipzig, 1926.

Deel 2 AZULEJOS HOLANDESES José Antonio Gonsalves de Mello pp29-32 (16-22) p29 Ondanks de nauwgezetheid, waarmee de Nederlandse periode in het Noordoosten (1630-1654) is bestudeerd, wachten er nog verschillende aspecten op nader onderzoek. Enkele beschouwingen over de tegels zelf daargelaten, zijn er twee nieuwe elementen, die onderzocht dienen te worden, terwijl wellicht ook algemeen geldende opvattingen moeten worden herzien. Het eerste aspect is, dat de

31 Instituto Arqueológico, Histórico e Geográfico Pernambucano (IAHGP) bevindt zich een zandstenen, nochtans zeer beschadigde, mansfiguur, vermoedelijk een gevelsteen van een woonwinkelhuis, waar Recife in de Nederlandse periode bekend om was. Het opschrift luit: ‘Niet sonder Gott’. Hollanders uit handelsoverwegingen naar Brazilië kwamen, en dat zij, met uitzondering van Johan Maurits van Nassau, niet veel belangstelling hadden voor kunst hadden, terwijl daarvan in hun eigen land zoveel voorbeelden waren. Om deze opvatting te weerspreken, ziedaar: in het Convento de Santo Antônio do Recife werden onlangs door de DPHAN Hollandse tegeltjes ontdekt, een bewijs dat een of andere hoge Nederlandse functionaris of burger in deze stad zijn woning weelderig heeft willen decoreren. Het tweede aspect is, dat er, ondanks de voortdurende vijandelijkheden tussen de Portugese en Nederlandse troepen, tussen Nederlands Pernambuco en de vroegere Portugese metropool handel mogelijk bleef, zodat aan de behoefte van de inwoners, zoals zij dit al generaties lang gewend waren, voldaan kon worden. En, dit handelsverkeer betrof ook artikelen van pure luxe: bijvoorbeeld rond 1643 de import vanuit Portugal van tegeltjes om het schip van de Nossa Senhora do Amparo van Olinda te decoreren. p30 De Hollanders stonden rond 1640, ter wille van de Rooms-katholieke eredienst, de reconstructie van deze kerk toe. Onderzoek in de Nederlandse documentatie over Brazilië onthulde, dat er vanuit Nederland niet alleen constructiemateriaal kwam en tevens vaklieden, die hier hun werkplaatsen openden, maar dat enkelen van hen, na de overwinning op de invallers, bij ons bleven werken. Al vanaf de eerste jaren van de bezetting kwam naar Pernambuco een opmerkelijke hoeveelheid constructiemateriaal, niet alleen voor de West-Indische Compagnie – die voor de verovering van de Nordeste verantwoordelijk was – maar ook door toedoen van particulieren. Veel van deze vrije luiden, die hier kwamen als gelukszoekers, namen bakstenen, houten planken, kalk en ‘ander bouwmateriaal’ met zich mee, om daarmee hun huis of winkel te bouwen. Dit was bijvoorbeeld het geval met degenen, die door tussenkomst van William Watson en Thomas Fletcher in 1635 in Amsterdam scheep gingen, maar ook met Paulus Vermeulen in 1636, die ‘enkele bakstenen en dakpannen’ met zich meenam, of met Pieter ter Weyden en Jasper van Sulper, die in hetzelfde jaar vergunning kregen om ‘baksteen, balken, panlatten en planken mee te nemen voor hun in Recife te bouwen logement’. Daar was Jan de Foret, die in 1636 vergunning vroeg, om zich met 12.000 dakpannen in te mogen schepen; Barent Woutersen en Amelinck Eyssens, bakkers uit Leiden, die 1.6000 bakstenen meenamen en 150 bakstenen van Alkmaar, om er een broodoven van te bouwen. (1) In 1638 liet de Kamer van Amsterdam van de West-Indische Compagnie32 in verschillende schepen naar Pernambuco meer dan 300.000 bakstenen verschepen; in de periode van januari 1641 tot juli 1643 kwamen er hier uit Nederland niet minder dan 1.154.550 bakstenen en vloertegels aan; in 1646 waren dat 126.700 bakstenen. Van diverse houtsoorten arriveerden tussen 1 oktober 1640 en 6 januari 1642 17.458 eenheden, nog steeds vanuit de Kamer van Amsterdam.(2) Hierbij moeten de bakstenen en dakpannen uit de ovens langs de Rio Capibaribe nog werden bijgeteld – en als indicatie van het grote aantal bouwwerken tijdens het gouvernement van de Graaf van Nassau, meld ik het feit, dat de Hoge Raad in de periode van 17 mei 1641 tot 25 maart 1642, aan de oevers van die rivier land verpachtte voor de plaatsing van tien steenbakkerijen. Dit materiaal was onder meer nodig voor het plaveien van de straten, bijvoorbeeld 224.000 bakstenen in de Pontstraat, 188 in de Zeestraat, 160.000 op het Plein p31 tegenover de Matriz do Corpo Santo33, die tot een Calvinistische kerk was omgedoopt. Ze waren bestemd voor de constructie van huizen, zoals dat van de Hoge Raad, die er 225.000 nodig had en voor Paleis Huis Vrijburgh van Nassau, waarvoor hij er 69.000 aanschafte. Maar ook voor het plaveien van vloeren, voor zowel nieuwe werken, als voor reparatiewerkzaamheden, zoals de 20.000 vloertegels, die op de vloer van de kerk van het Convento de Santo Antônio do Recife zelf werden gelegd. (3) Er was echter niet alleen sprake van los bouwmateriaal: er werden uit Holland ook prefab woningen aangevoerd, zoals in 1638 door de ‘heren Broun en Valckenborgh’ op het schip de Keizerinne en zoals de ‘magazijnen’, die daarvoor al door de West-Indische Compagnie naar Recife waren gestuurd. (4) Een Portugese bron meldt, dat in Recife in 1637 ‘Graaf Nassau rondreed in een koets, die hij vanuit Olanda had laten overkomen’, van welk ding overigens al spoedig bleek, dat het volstrekt geen nut had.(5) Er kwamen ook gespecialiseerde ambachtslieden kwamen naar Recife die in hun werkplaatsen zin voor versiering en verfijning aan den dag legden, zoals enkele meubelmakers die hier na de overgave van de Hollanders in 1654 bleven: een zekere Jan Belamin ‘Fransman Meubelmaker’, naar wie verwezen wordt in een document uit 1660 en ene Lambel Lamberque ‘Marxineiro’, die in 1664 in Olinda woonde.(6)34 In deze zelfde categorie moet het werkelijk vorstelijke meubilair uit Huis Vrijburg van Graaf Nassau genoemd worden, dat was gemaakt uit ivoor met tropische bloemmotieven. (7)35 Er zijn vier glazeniers geregistreerd: Pieter Coninxloo, van wie wordt vermeld dat hij in 1636 in Recife aankwam en wiens aanwezigheid tenminste in 1644 nog eens bevestigd wordt; Anthony de Latewr, die genoemd wordt in de papieren van Recife uit 1643 en 1645, Jacob Pauwelsen, genoemd in een document uit 1644 en Paulus Auwaarts, die in een manuscript uit 1645 voorkomt. Coninxloo, afkomstig uit een grote kunstschildersfamilie, is van hen de meest bekende. Hij was de zoon van Hans van Coninxloo (geboren in Antwerpen rond 1565 en overleden in Emden in 1620) en broer van een andere

32 Nader te noemen WIC 33 Hoofdkerk van het Heilig Hart, gebouwd in 1590 door de S.J. 34 Port. marcineiro betekent: gespecialiseerd timmerman, meubelmaker. 35 Deze bank, Dagobert-stoel en tabouret worden verondersteld door Portugese handwerkslieden te zijn vervaardigd van uit Afrika geïmporteerd ivoor; E. van den Boogaart, Zo wijd de wereld strekt, Den Haag, 1979, p. 205. Zij bevinden zich het Slot Sanssouci te Potsdam. Hans (geboren in Emden rond 1589 en overleden in Amsterdam, datum onbekend). Pieter Coninxloo werd geboren in Amsterdam in 1604 en overleed aldaar in 1648. Hij noemde zich glazenmaker en glasschrijver. (8) 36 Naast het feit, dat er aan het hof van Graaf Nassau schilders waren, van wie de namen van Frans Post en Albert Eckhout terecht het meest bekend zijn, wordt in een document uit 32 1638 melding gemaakt van schilderijen, die van Nederland naar Brazilië gezonden zijn, zoals Willem Wassenbergh, die zegt van Josias Marischal, zijn compagnon in Paraíba, drie schilderijen te hebben ontvangen (‘drye stuex Schilderyen’). (9) Zo kunnen we dus vaststellen, dat er ook Nederlandse tegels zijn geïmporteerd, die waarschijnlijk, zoals Prof. Santos Simões suggereert, gediend hebben voor de versiering van een burger woonhuis, gezien het feit, dat in Nederland de tegels niet voor kerkgebouwen werden gebruikt, zoals in Portugal wel het geval was. Er is echter geen enkele aanwijzing – ten minste mijzelf is hierover niets bekend – voor de kwestie in welk gebouw in het Hollandse Recife een zo groot aantal prachtige losse tegels, dat nu in het Convento Santo Antônio zit, als versiering aanwezig zou kunnen zijn geweest. Van de aanzienlijke gebouwen, die in het welvarende gedeelte van de Nederlandse tijd geconstrueerd zijn, zijn er slechts twee aan te wijzen: Huis Vrijburgh, door Graaf Nassau gebouwd tussen 1640 en 1642 en het gebouw van de Hoge Raad van 1642-1644, in wat nu de ‘Wijk Recife’ heet. Van deze twee is Huis Vrijburgh het meest waarschijnlijk, vanwege juist de kunstzinnige instelling, die de Graaf bij de verschillende van zijn grote projecten aan den dag legde, zowel hier als in Europa.37 Maar intussen mag niet worden vergeten, dat de tegels ook kunnen hebben gezeten in een of ander burgerwoonhuis van een van die vermogende handelslieden, die Recife rijk was. Het feit echter, dat de tegels van elders naar het Convento zijn gebracht – enkelen met gebroken hoekjes en meer dan één in twee of drie stukken, hoewel die wel nauwgezet aan elkaar werden gezet – lijkt te wijzen op een zeker doel: men wilde de eenheid, die van zowel economische, maar vooral van historische waarde was, beschermen en dit zou kunnen wijzen, dat zij inderdaad zijn aangetroffen in de residentie van de Gouverneur van Hollantsch Brasiel zelf.38

Het Convento de Santo Antônio do Recife werd gebouwd in de jaren tussen 1606 en 1613 volgens een ontwerp van de meester-steenhouwer Manuel Gonçalves Olinda, geheel naar voorbeeld van de Portugese kloosters van dezelfde Orde.39 Nederlandse afbeeldingen van 1630 en 1645 laten een façade van de kerk zien met een timpaan, zonder toren en zonder narthex, met daarnaast het klooster. Het grondplan op een kaart van Recife van 1637 uit het boek van Caspar van Baerle, laat een blok van het klooster zien en, schematisch, de bijgebouwen aan de p33 andere kant van de kerk. (10) Ondanks de afwezigheid van toren en narthex, althans niet zichtbaar op deze Nederlandse tekeningen – die gemaakt werden in verschillende periodes en door verschillende kunstenaars, maar in de voornaamste dingen met elkaar overeenkomen, waardoor zij waarschijnlijk wel de simpele opzet van het historische gebouw tonen – slaagde het Convento de Santo Antônio do Recife er volgens de Franciscaanse kroniekschrijver Broeder Antônio de Santa Maria Jaboatão (1695-1779 in zijn document uit de jaren van 1760, er op een bijzondere manier in ‘om nog tot op heden dezelfde aanblik te bewaren, als die uit de tijd dat het werd ontworpen.’ Maar deze verzekering lijkt ongewis, gezien een andere passage uit dezelfde kroniek, die verwijst naar de situatie toen de geestelijken het klooster in 1654, na het herstel van het Portugese gezag over Pernambuco, weer in bezit namen, nadat het gedurende 24 jaar voor de inkwartiering van de Hollanders had gediend: ‘niemand kan de scheuren, puinhopen

36 Grondlegger van de kunstenaarsfamilie was Jan van Coninxloo (Brussel 11489-Antwerpen >1555), vermoedelijke vader van Gillis van Coninxloo (Antwerpen 1544-Amsterdam 1607). Tijdgenoot Hans I van Coninxloo (Antwerpen 1540- Emden 1595) kan een broer van de beroemde Gillis zijn geweest vader van de hier genoemde Hans (1565-1620, in de kunstgeschiedenis bekend als Hans II) en dus grootvader van Hans III en de hier genoemde Pieter. 37 Voor Huis Vrijburgh als eerste locatie van de tegels pleit het feit, dat het klooster, dat destijds binnen de muren van Fort Ernestus (1630) was komen te liggen, op maar een paar honderd meter van het paleis verwijderd was. 38 Merkwaardig dat Mello niet Slot Boa Vista noemt, dat door Nassau in 1642 werd gebouwd als zijn eigenlijke woonhuis, waar Huis Vrijburgh, ca. 500 m daarvandaan, voor de dagelijkse werkzaamheden en officiële gelegenheden diende. In zijn biografie door Caspar van Baerle wordt beschreven, hoe aangenaam hij het vond, daar iedere avond na een drukke werkdag terug te keren. Evenals in Huis Vrijburgh had hij in Boa Vista verzamelingen dieren en etnografica. Het is niet onmogelijk, dat hij ook hier tegeltjes had laten aanbrengen op de daartoe in Europa geëigende plaatsen: bij de vloeren als plinten voor optrekkend vocht en daar waar vuur werd gebruikt. Dat zal in de tropen niet zozeer een open schouw zijn geweest als wel een stookplaats in de keuken. Slot Boa Vista is verdwenen onder de aanleg van het Karmelieten klooster en een kruispunt. Voor Huis Vrijburgh bereidt archeoloog Ulysses Pernambucano de Mello opgravingen voor van de plaats waar vermoedelijk de keuken van Huis Vrijburgh gelegen heeft. 39 Bazain acht het niet onwaarschijnlijk, dat de stijl van de na 1654 herbouwde Franciscaanse kerken het grondplan van de São Miguel in Ipojuca (oorspr. 1606) hebben nagevolgd. Bazain 1958, vol.II, p. 133. Zie ook Nederveen, Recife, The rise of a 17th-century trade city from a cultural perspective, Assen/Maastricht, 1988, pp 267, 270. en onttakeling beschrijven die gedurende zo lange tijd noodgedwongen moet hebben bestaan. Het was zo erg, dat de geestelijken er niet konden binnen gaan vanwege het gevaar. Zij waren genoodzaakt dat wat er nog restte te herbouwen en konden een onderkomen alleen heel behoedzaam construeren, al was het niet voor hen die na hen kwamen, dan wel uit piëteit voor hen die het hadden gesticht.’ (11) Onder het Nederlands bewind diende het Convento de Santo Antônio, zoals gezegd, als onderkomen voor de troepen van de bezetters. Het werd aan drie zijden met palissades versterkt: in het Noorden, Zuiden en Westen, terwijl de oostkant, waar de voorgevel was, vrij bleef.40 Men stelde vast, dat er in het Convento verschillende conserveringswerkzaamheden waren verricht en ook dat er een put was geslagen41. De kerk diende enkele malen voor de Anglicaanse eredienst, geleid door Ds. Samuel Bachiler. (12) Later in de achttiende eeuw, na het geschrift van Jaboatão, want die noemt dit niet, vond er een hervorming van de voorgevel plaats, waarvan de datum in 1955 door de DPHAN boven de bogen van het voorportaal werd ontdekt: ‘1770’. De decoratie van hetatrium kwam iets later tot stand, want op de borst van de leeuw aan de noordkant kan men de datum van ‘1773’ lezen. Wat de tegels betreft, de kroniek van Broeder Jaboatão gewaagt van tegels die een baan in de sacristie vormden, welke overigens niet bewaard is gebleven: het lijkt erop, dat er al meer tegels op verschillende gedeeltes van het Convento waren aangebracht, inclusief die in het schip van de kerk, hoewel die door hem niet genoemd worden. (13) Het overbrengen van tegels van de ene plaats naar een andere was niet 34 ongebruikelijk: een optekening in de Derde Orde van Sint Franciscus van ditzelfde Convento Santo Antônio do Recife meldt een betaling van 16 $, gedaan in het contractjaar 1730-31 ‘aan Meester Manoel da Sylva voor 25 dagen die hij werkte om de tegels schoon te bikken die hij gehaald had uit de Penha kerk om die in de ruimte rond het wasbekken te zetten’. (14)

Diverse bloempot motieven

40 Fort Ernestus had aan de oostkant, de oever van de rivier Beberibe en ook de zeekant, geen bastions. Aan die kant duchtte men geen vijandelijk gevaar, wel aan de drie landzijden. 41 Het is interessant, dat de put van Fort Ernestus bij het klooster heeft gelegen.

Ruitermotieven

Schepen en zeewezens

Beroepen

Wan Li of Meandertegels met Kinderspele

Hoofse liefde (Pleziertje) et al

JOSÉ ANTÔNIO GONSALVES DE MELLO

In de mij op dit moment ten dienste staande onderzoeksmogelijkheden is het niet mogelijk de oorspronkelijke vindplaats van de Nederlandse tegels in de kloosterhof van het Convento te achterhalen. Hier moet de onderzoeker zijn onwetendheid nederig erkennen de wens uitspreken, dat een andere gelukkige dit mysterie moge achterhalen. JAGdM p35 NOTEN bij J.A.G.M. (1) Algemeen Rijksarchief (Haia), Oude WIC codex 14, Notulen van de Kamer van Amsterdam, 1635, 36 op de data van 10.V en 15.X 1635, 25 en 28 VIII en 8 en 11 IX 1636. (2) idem, Oude WIC codex 9, brieven van de Heren XIX aan Graaf Nassau en de Hoge Raad, Middelburg 28 I 1639 en 20 XII 1646; Oude WIC map 57, “Extract van alle de Steen alhier wt Patria gearriveert sedert January Anno 1641” (waar Herman Wätjen zich vergist, Das holländische Kolonialreich in Brasilien, Gotha, 1921, p.306, zeggende, dat er in die periode bakstenen werden gezonden, die in totaal 1.154.550 guldens kostten, waarbij hij zich baseert op het aantal geïmporteerde stenen) en de “Lyste vande Noortsche last soo voor de Camer van Amsterdam tzedert 1 Oct. 1640 tot den 6 Jan. 1642 volgens ’t boeck vande aencomende goederen voor de Compagnie gesonden sijn”. (3) idem, Oude WIC map 57, “Notitie van steenen soo moppen als Clinquerts soo ten dienste vande Compagnie door de metselaers sijn verbruyckt tsedert 2 July 1642 tot ultimo Juny 1643” en “Memorie oft Notitie vande steen geconsumeert tsedert den 10 April Anno 1641 soo op Reciff als Mauritsstadt”. (4) idem, Oude WIC map 53, Generale Missive aan de Heren XIX van de WIC, Recife 23 V 1639. (5) Nationale Bibliotheek van Lissabon, afd. Reservados, Fundo Geral, codex 1.555, blad 204. (6) Inventário das armas e petrechos bélicos que os holandeses deixaram em Pernambuco e dos prédios edificados ou reparados até 1654, 2e druk (Recife, 1940; vert.: ‘Inventaris van wapens en oorlogsuitrusting die de Nederlanders in Pernambuco achter hebben gelaten en van de gebouwen die door hen tot 1654 zijn neergezet of gerepareerd’, door Francesco Misquita in opdracht van de Portugese koning, een van de standaardwerken voor de bestudering van de Nederlandse periode), p. 146; tevens Arquivo Histórico Ultramarino (Lissabon) Pernambuco, losse papieren, doos 5, “Schrift van berekeningen in de stad Olinda ... geschonken door de Doorluchtige Koningin van Engeland op doorreis van ‘Olanda’ op 1 maart 664”. (7) J. de Sousa Leão, Frans Post (Rio, 1948), pp 67-70 en ARA, Oude WIC map 59, “Factuur vant geene sijne Excie. Johan Mauritz graeff van Nassau ... neempt naert vaderland met dese eerste vloote des jaers 1644”. (8) Over Coninxloo: ARA, Codex 14, datum 10 en 13 XI 1636; map 69 van de Dagelijkse Notule (DN) van 31 VIII 1641; map 70 van de DN van 30 IV 1644; Archief van de Hervormde p36 Gemeente (Amsterdam), codex 52, “Register van de namen der kinderen die alhier opt Reciff en omgelegen plaetsen gedoopt sijn, gelyck meede de namen van de ouders end ooc van de getuygen die over den doop gestaen hebben” van 14 XII 1642; Gemeentearchief van Amsterdam, Notariële Archieven, registratieblad van de notabele Pieter Carelsz., codex 732, blad 754, Amsterdam 20 IX 1642 en Ulrich Thieme, Allgemeine Lexikon der Bildenenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart (Leipzig, 1912), p. V. Over De Later, Pauwelsen en Auwaarts: ARA, Oude WIC map 70, DN van 30 VI 1643, 30 V 1644 en 31 III 1645 en map 74, DN van 31 VIII 1650. (9) Gemeentearchief van Amsterdam, Notariële Archieven, registratieblad van de notabele Joost van de Ven, codex 1.053, bladen 27 en volgende, Amsterdam 4 X 1638. (10) Broeder Bonifácio Müller, OFM, Convento de Santo Antônio do Recife 1606-1956 (Recife, 1956), pp 8, 12, 16 en 21. (11) Frei Jaboatão, Novo Orbe Seráfico Brasílico, 2 dln (Rio, 1858-61), II, pp 439,455/456 en 480. (12) ARA, Oude WIC map 57, “Memorie oft Notitie”, geciteerd in Noot 3, bovenaan; Archief van de Hervormde Gemeente Amsterdam, losse bladen over Nederlands Brazilië. Over Samuel Bachiller zie ook P.C. Molhuysen en P.J. Blok, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, 10 dln (Leiden 1911/37), II, tabel 54. (13) Frei Jaboatão, op.cit., II, p 447. (14) Derde Orde der Franciscanen (Recife), Boek 2 van Inkomsten en Uitgaven, 1730-42, blad 9.

Albuquerque, José Maria de Auwaarts, Paulus Aviz, Huis van Bachiller, Samuel Baerle, Caspar van (Barlaeus) Barata, Mário Barata, Mário Bazain, Germain 4 Belamin, Jan Boogaart, E. van den Braganza, Huis van Broun Calado, Frei Manuel Carelsz, Pieter Carvalho, Ayrton Almeida Coninxloo, Gillis van (I,II en III) Coninxloo, Hans I van Coninxloo, Jan van Coninxloo, Pieter Eckhout, Albert Eyssens, Amelinck Fletcher, Thomas Foret, Jan de Hoogh, Pieter de Jaboatão, Frei Antônio de Santa Maria Lamberque, Lambel De Later Mariano Filho, José Matos, Antônio Fernandes de Mello, José Antônio Gonsalves de 1, 2 Mello, Ulysses Pernambucano de 3, 4, 20 Misquita, Francesco Molhuysen, P.C. Müller, Broeder Bonifácio Nassau, Johan Maurits, Graaf van Nederveen Olinda, Manuel Gonçalves País, Ana Pauwelsen Post, Frans Santos Simões, João Miguel dos Sousa Leão, Joaquim de Sulper, Jasper van Sylva, Manuel da Terborch, Gerard Thieme, Ulrich Valckenborgh Ven, Joost van de Vermeer, Jan Vermeulen, Paulus Wätjen, Hermann Wanli, Pinyin Watson, William Weyden, Pieter ter Woutersen, Barend

Torre da Igreja São Francisco do Convento de Santo Antônio do Recife, coberto de azulejos portugueses.

EINDE Vertaling Boek Azulejos holandeses

21. Onderzoeksproject Huis Vrijburgh

MoWIC Foundation & FUNDARPE October 2006 / Juni 2008

Voorstel tot heropening onderzoek locatie Huis Vrijburgh. Praça de República, Recife-PE, Brazilië.

Beoogde Participanten: IPHAN , FUNDARPE, Prefeitura, UFPE, MoWIC, Universiteit Leiden

Frans Post, Huis Vrijburgh, det. Barlaeus 1647

Toelichting

Geschiedenis en locatie Huis Vrijburgh is de naam van het paleis, dat van 1640-1642 werd gebouwd door Johan Maurits, graaf van Nassau-Siegen (1604-1679; gouverneur Hollantsch Brasiel 1636-1644). De naam was een hommage aan het Nederlandse volk, dat zich vrij vocht van de Spaanse overheersing. Het diende tot werkpaleis; hier vergaderden dagelijks de gouverneur met zijn staf en naaste medewerkers. Tot hen behoorden ook de kunstenaars en wetenschappers, die door de graaf naar Brazilië waren meegenomen (en grotendeels uit eigen zak werden betaald).

Huis Vrijburgh lag op de noordpunt van het eiland ‘Antônio Vaz, waar later Mauritsstad zou verrijzen. Er tegenover, op een zandbank in de Rio Capibaribe, lag Fort Waerdenburgh of Driehoek (1630); aan de zuidkant grensde het terrein aan Fort Ernestus (1630). Op de plaats van Fort Ernestus staat nu het Paleis van Justitie. Hieraan grenst het Convento Santo Antônio, waar zich de sinds begin-achttiende eeuw de blauwwitte, Nederlandse tegeltjes uit de zeventiende eeuw bevinden.

In de biografie van Barlaeus uit 1648 staan afbeeldingen en beschrijvingen van Huis Vrijburgh. Het paleis was omgeven door tuinen, vijvers, volières en stallen. Barlaeus vergelijkt Nassau met keizer Diocletianus, die zich naast zijn drukke bestuurlijke functie, eveneens bij voorkeur wijdde aan het planten van bomen en gewassen.42 In een doorwrocht hoofdstuk van Prof. Dr. Ir. J.J. Terwen uit de herdenkingsuitgave ter gelegenheid van Nassau’s 300e sterfjaar 1979, staan uitgebreide beschrijvingen van de locatie, de bouw en de inrichting van het paleis.43 Het had een symmetrisch grondplan, bestaande uit een corpus met twee zijvleugels, die ver naar voren staken. Op de hoeken van het hoofdgebouw stonden twee torens. Deze werden verbonden door een balustrade, die het gebouw een sierlijk aanzien verleenden. In de linkertoren was een observatiepost van de arstronoom Marcgraf ingericht. De beide torens waren vanaf 200 zeemijlen al zichtbaar en dienden de schippers als baken. In 1645 zijn die door de WIC afgebroken, om beter zicht te hebben tegen de rebellerende Portugezen op het vasteland. Vrijwel meteen na het vertrek van Nassau in 1644 hadden die namelijk de guerrilla hervat. De Engelse historicus, James Henderson, beschrijft in 1821, hoe het corpus, ook zonder torens, nog bestond en door het volk ‘Palácio das Torres’ werd genoemd.

Architectuurhistorisch onderzoek - Prof. Dr. Ir. J.J. Terwen, bij leven hoogleraar bouwkunde aan de Technische Hogeschool Delft, heeft in 1979 een plattegrond gemaakt op basis van literatuurstudie en deductie van mogelijkheden. - Bij Nederveen worden de Italiaanse stijlkenmerken van de architectuur geanalyseerd.44 - In 1991 verrichtte Ulysses Pernambucano de Mello archeologisch onderzoek. Dit onderzoek werd op politieke gronden in 1992 gestaakt. Inmiddels had hij wel al de kade van het bordes getraceerd (Fig. zie p 4). Op basis hiervan, plus op de in de literatuur voorhanden gegevens (zie hierboven) maakte Mello een globale schets van de ligging en grootte van het totale gebouw. Omdat de opgravingen in 1992 om politieke redenen werden stilgelegd, bleef de wens naar inhoudelijke voltooiing leven. In 1999 sprak de Gemeente Recife tegenover de archeologische identificatiemissie de wens uit tot medewerking van de kant van Nederland voor de heropening van het archeologisch onderzoek.45

Mello’s schets diende in 2002 als uitgangspunt voor de electronisch onderzoek van echo en weerstandsmeting, dat door MoWIC en de Firma Raap uit Amsterdam werd uitgevoerd. De resultaten van dit onderzoek geven aan, dat er in het gebied tegenover het tegenwoordige gouvernementspaleis met succes gegraven kan worden. Van dit onderzoek is in 2003 een rapport gemaakt, dat door MoWIC in het Portugees is vertaald en aan de Braziliaanse autoriteiten is aangeboden. De wens tot heropening van het onderzoek werd dientengevolge in juni 2003 door de Gemeente Recife herhaald in een aan MoWIC gerichte brief.

Verzoek FUNDARPE In augustus 2006 richtte de FUNDARPE zich opnieuw tot MoWIC met het verzoek het archeologisch onderzoek te heropenen. Het politieke klimaat ten aanzien van het gedeeld historisch erfgoed heeft zich in Brazilië ten opzichte van dit onderzoek in positieve zin ontwikkeld. De opgravingen in Fort Oranje op Itamaracá, de brug van Vila Velha en de toegankelijkheid van de oude Trilha dos Holandeses, het bezoek van Hare Majes Majesteit Koningin Beatrix en de activiteiten op het gebied van microfilmische documentatie van archiefstukken uit het IAHGP, waren in 2007 aanleiding tot de door Brazilië en Nederland ondertekende intentieverklaring van de behartiging van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed.

Het verzoek van de FUNDARPE van augustus 2006 ging vergezeld van een uitgebreide begroting, zie bijlage. Deze begroting heeft MoWIC besproken met de archeologen uit ons bestuur en diverse externe deskundigen. Onze conclusie is, dat de omvang van de aanvraag van FUNDARPE in overeenstemming is met de bevindingen van de Fa. Raap uit 2002. De opgravingen zullen in het park van de Praça da Republica worden uitgevoerd. Het gebied ten noorden van het park, te weten de paleistuin van het tegenwoordige gouverneurspaleis, Palácio das Princesas, biedt minder mogelijkheid tot opgraven (Fig. 5). Hier is namelijk een grote vijverpartij gegraven op de voormalige locatie van een deel van het hoofdgebouw van Huis Vrijburgh.

Tegeltjes Het is de bedoeling om daar door te gaan, waar in 1992 moest worden opgehouden. Volgens de plattegrond van Terwen zou dit ook de vleugel kunnen zijn van de paleiskeuken. Hier komt de link met het restauratieproject van

1 Barlaeus, De Rerum per octennium etc., republ. Port. Door Cláudio Brandão, Recife 1980, p 150. 2 J.J.Terwen, The buildings of Johan Maurits van Nassau, in: Boogaart, Whitehead, Hoetink et al, Johan Maurits van Nassau-Siegen 1604-1967. A Humanist Prince in Europe and Brazil. Den Haag, 1979, pp 54-141 44 H.C. van Nederveen Meerkerk, The rise of a 17th century trade-city from a cultural-historical perspective. Assen / Maastricht 1989, pp 144-148 45 De IDmissie, gefinancierd door HGIS-C, verrichtte onderzoek naar mogelijke opgravingsprojecten in het kader van gemeenschappelijk cultureel erfgoed van Nederland en Brazilië. Fort Oranje werd als eerste mogelijkheid gekozen, maar ook het belang van Huis Vrijburgh werd onderstreept. Report 1999, p 28 de tegeltjes in het nabij gelegen Franciscaanse klooster Santo Antônio te voorschijn. In vroeger tijd werden tegeltjes in de Nederlandse cultuur toegepast op brandgevaarlijke plaatsen, dus daar waar met vuur werd gewerkt. Dit waren de wanden achter en om kachels, haarden en fornuizen. In het tropische land zal dit dus alleen in het kookgebied het geval zijn geweest. Indien er resten van tegels in de gebieden bij de door Raap en MoWIC in 2002 naar alle waarschijnlijkheid getraceerde fundamenten worden gevonden, zal er over de herkomst van de belangrijke collectie in het klooster (de grootste buiten Nederland overzee) meer duidelijkheid zijn. Hiermee hopen wij een historische samenhang aan te tonen tussen deze verschillende elementen van Nederlands erfgoed in Brazilië.

Maquette Hierboven is gesproken over het wetenschappelijk belang van dit project. Voor wat de maatschappelijke spin-off van het project van Huis Vrijburgh betreft: een mooie, grote maquette in het park, voor iedereen toegankelijk, in de buurt van de fraaie bronzen buste van Johan Maurits van Nassau-Siegen (in 2004 aangeboden door Duitsland aan Pernambuco), zou op basis van dit, met recht: diepte-onderzoek, een schitterend object zijn. Het zou recht doen aan het belang van het historische gebouw, dat de importantie van de Hollandse handelsstad Mauritsstad- Recife symboliseerde. Voor het onderwijs en het historisch toerisme zou het daarenboven een welkome uitbreiding zijn.

Op basis hiervan verzoeken wij HGIS-C, om dit verzoek de opgravingen te heropenen serieus in overweging te nemen. Gaarne willen wij dit opgravingsproject mondeling toelichten. Om niet te wijdlopig te zijn, kan er hic at hoc het volgende kort over worden gezegd. De uitzending van een Identificatie is in dit geval niet nodig. Er is over dit onderwerp zowel in Nederland als in Brazilië voldoende bekend en de ervaring ter plekke van de Braziliaanse onderzoekers is groot. Ulysses Pernambucano de Mello is de zoon van de in 2002 overleden historicus-schrijver José Antonio Gonsalves de Mello. Ulysses is gehuwd met Virginia Pernambucano de Mello, die samen met haar man in de wereld der historici en archeologen zeer hoog staan aangeschreven, juist ook op het gebied van de Nederlandse periode in Brazilië.

November 2006-11-25 / Juni 2008 Hannedea C. van Nederveen Meerkerk Ph.D. Voorzitter MoWIC Foundation

Bijlage 21a: Begroting FUNDARPE (‘Planilha’)

21a. Begroting Huis Vrijburg / Planilha Casa Friburgo por FUNDARPE 1- PESSOAL TÉCNICO & PESSOAL DE CAMPO prazo total 10 meses discriminação unidade quantidade valor unitário valor total R$ R$ consultorias hora 1.200 200,00 240.000,00 R$ R$ arqueólogo coordenador hora 1.600 70,00 112.000,00 R$ R$ arqueólogo hora 3.200 50,00 160.000,00 R$ R$ engenheiro hora 400 50,00 20.000,00 R$ R$ arquiteto acad hora 800 50,00 40.000,00 R$ R$ historiador hora 600 50,00 30.000,00 R$ R$ restaurador hora 800 30,00 24.000,00 R$ R$ arquivista-banco dados hora 800 30,00 24.000,00 R$ R$ mestre de obra hora 1.600 15,00 24.000,00 R$ R$ topógrafo hora 200 30,00 6.000,00 R$ R$ comunicador visual hora 400 25,00 10.000,00 R$ R$ digitador hora 800 15,00 12.000,00 R$ R$ estagiários hora 9.600 6,00 57.600,00 R$ R$ serventes hora 25.600 6,00 153.600,00 1. VALOR TOTAL R$ 913.200,00

2 . DOCUMENTAÇÃO & DIVULGAÇÃO prazo total 10 meses discriminação unidade quantidade valor unitário valor total R$ R$ documentação escrita documento 500 5,00 2.500,00 R$ R$ reprodução iconografia documento 150 20,00 3.000,00 R$ produção de vídeos vídeo vb - 12.000,00 R$ R$ educação patrimonial cartilha 5.000 10,00 50.000,00 R$ R$ divulgação cartaz 1.000 10,00 10.000,00 R$ R$ divulgação vídeo exibição 100 300,00 30.000,00 2. VALOR TOTAL R$ 107.500,00

3 . EQUIPAMENTOS prazo total 10 meses discriminação unidade quantidade valor unitário valor total aluguel R$ R$ impressora A4 mês-01 10 80,00 800,00 R$ R$ impressora A3 mês-01 10 200,00 2.000,00 R$ R$ máquina xerox mês-02 10 600,00 6.000,00 R$ R$ estabilizador/cabeamento mês-08 10 480,00 4.800,00 R$ R$ plotadora mês-01 10 1.000,00 10.000,00 R$ R$ scaner mês-01 10 1.000,00 10.000,00 R$ R$ data-show com telão mês-01 10 1.150,00 11.500,00 compra R$ R$ computador computador 3 3.000,00 9.000,00 R$ R$ note book computador 2 5.000,00 10.000,00 máquina fotográfica máq. R$ R$ digital fotográfica 2 6.000,00 12.000,00 R$ R$ GPS GPS 1 8.000,00 8.000,00 3 . VALOR TOTAL R$ 84.100,00

4 . TRATAMENTO DO MATERIAL ARQUEOLÓGICO prazo total 10 meses discriminação unidade quantidade valor unitário valor total aluguel R$ R$ galpão mês 12 3.000,00 36.000,00 compra R$ R$ estrados m2 300 35,00 10.500,00 R$ R$ etiquetas cartela 1.000 7,00 7.000,00 R$ R$ container plástico container 500 30,00 15.000,00

R$ R$ tratamento/acondicionamento verba 1 50.000,00 50.000,00 4 . VALOR TOTAL R$ 118.500,00

5 . PROJETOS & EXPOSIÇÕES prazo total 10 meses discriminação unidade quantidade valor unitário valor total R$ R$ exposição verba 1 120.000,00 120.000,00 R$ R$ projeto paisagístico verba 1 50.000,00 50.000,00 5 . VALOR TOTAL R$ 170.000,00

6 . MATERIAL DE SEGURANÇA prazo total 10 meses discriminação unidade quantidade valor unitário valor total R$ R$ fardamento conj. 17 250,00 4.250,00 R$ R$ EPI conj. 55 320,00 17.600,00 6. VALOR TOTAL R$ 21.850,00

7 . SEGURANÇA PATRIMONIAL prazo total 10 meses discriminação unidade quantidade valor unitário valor total R$ R$ seguro patrimonial mês 10 2.600,00 26.000,00 7 . VALOR TOTAL R$ 26.000,00

EINDE Onderzoeksproject Huis Vrijburgh

22. MoWIC Conferentie Curaçao. 2009

Kura Hulanda Otrobanda Curaçao Locatie van de Conferentie.

Jacob Gelt Dekker, Stichter Hotel en Resorts Kura Hulanda, Raadslid MoWIC en instigator van de conferentie verkreeg uit handen van het Bestuur van MoWIC het Erelidmaatschap van de stichting.

Loes J. Westermann-van der Steen, coördinator van de conferentie in haar voordracht: ‘Wat ze kwamen halen en wat ze kwamen brengen’.

CONFERENTIE WELKOM Hannedea van Nederveen Meerkerk, voorzitter MoWIC Curaçao

Dames en Heren Ook de Stichting voor exploratie en conservering van het cultureel erfgoed van de West-Indische Compagnie, MoWIC (Monumenten WIC), heet u van harte welkom. Geen beter plaats om over dit onderwerp te confereren, dan in een oord, waaraan de UNESCO het in 1997 behaagde een Werelderfgoed predicaat hechten.

Wat is in onze tijd de betekenis van cultureel erfgoed?

Cultureel erfgoed heeft zijn oorsprong in het ambigue verleden van het kolonialisme. De doelen en belangen van het koloniserende en het bezette land c.q. volk, lagen meestal in juxtapositie. Behalve dat was er soms sprake van een derde partij. Wij denken hierbij bijvoorbeeld aan Brazilië, waar de autochtone bevolking te maken kreeg met twee kolonisatoren, die elkaar hevig bestreden, Portugal en Nederland, en bovendien met de influx van een groot aantal Afrikanen, die niet sui generis met de indianenstammen bevriend waren, vanwege een gemeenschappelijke vijand: de Europese indringers. Deze historische complexiteit brengt bijvoorbeeld de restauratie van Fort Orange op Itamaracá in gevaar.

De positie van de joden was in dit krachtenveld onderhevig aan fluctuerend succes en vernedering.

De onderwerpen van het cultureel erfgoed van nu zijn het gevolg van megalomanie en van wreedheid van weleer.

Cultureel erfgoed bleek een topos van positieve en negatieve ervaringen. Dat maakt de intrinsieke waarde van het cultureel erfgoed veranderlijk. Cultureel erfgoed staat enerzijds symbool voor heroïsme voor patriottisch ingestelde geesten, die de geschiedenis het liefst beschouwen als histoire de bataille. Anderzijds herinnert het de afstammelingen van uitgemoorde autochtonen en van nakomelingen van de Afrikaanse slaven aan het verdriet. Carel de Haseth’s boekje ‘Katibu di Shon’ is een voorbeeld van: ‘opdat wij niet vergeten’ (hier praat ik Minister Plasterk na).

De veelheid van aandachtsvelden van deze conferentie richt ons focus op de geschiedenis in al zijn facetten. En ook op de schoonheid van de natuur, waarin het cultureel erfgoed ontstond en, terwijl zij een eigen leven zijn gaan leiden, op de schoonheid van die objecten zelf.

Eind jaren-70 assisteerde ik Rijksbouwmeester Wim Quist bij het opzetten van een ‘Bureau Beeldende Kunst’, verbonden aan het zijne. In die tijd zochten wij naar de ‘ongekende mogelijkheid’. Om die te verkrijgen, gaven wij de kunstenaars, bij een sollicitatie of prijsvraag, gelegenheid om te reageren zonder aannames over ‘wat de baas graag zou willen zien of horen’ en met opzij zetten van artistieke conventies en vooroordelen. Het is de wens van onze stichting, dat wij deze dagen innerlijk verrijkt worden met kennis en gevoelens, zonder romantisering, maar open minded voor wat toen was en nu is.

Het idee, om de conferentie in de magnifieke ambiance van Kurá Hulanda te houden, was typisch een Jacob Idee. Wij zijn hem daar dankbaar voor. In de voorbereidingstijd mailde hij mij: ‘Ik ben iemand die een steen in een vijver gooit en dan wel ziet welke golven het hardst gaan en het verst.’ Het kan zijn, dat Loes Westermann één van zijn golfjes was. Want dankzij de inspanningen van niet alleen Jacob zelf, maar ook van haar, is er een programma uit de bus gerold met dynamische, om niet te zeggen ‘tsunamische’ invalshoeken. De praktische kanten kwamen voor rekening van Shirley Geerman. Ik wil graag van deze gelegenheid gebruik maken, om jullie te bedanken voor jullie inzet.

Loes, ik begin met jou. Je hebt prachtig werk geleverd en wij zijn er trots op, om jou binnen de MoWIC gelederen te hebben. Ik heb een presentje voor je, om mijn dankbaarheid als voorzitter van onze culturele erfgoed stichting te visualiseren. Het is uit mijn eigen verzameling een made in Brazil doosje van imbuia hout en agaat, waarin je al je goeie gedachten kunt stoppen, om ze wanneer het je past, uit te voeren.

Shirley. Ik ken je nog maar kort. Maar in het mailverkeer gaf je telkens duidelijk blijk, hoezeer je met ons meedacht. Ook jij van harte bedankt. En kijk, ook voor jou heb ik een doosje meegebracht. Het is van been met koperen decoratie, made in India, een van de landen van zowel het eerste verleden, als de toekomst van de mensheid. Dank je wel voor je behulpzaamheid.

Jacob. De Bijbelse Jacobus figuur heeft den volke altijd tot de verbeelding gesproken. Ik dacht je een ladder te geven, opdat er nog meer engelen om je heen zouden dwarrelen, dan nu reeds het geval is. Maar in de plane was dat niet doenlijk. Aan het je een gerecht van gepocheerde Jacobsschelpen te bereiden waagde ik mij niet, aangezien de keuken van Kurá Hulanda een te grote concurrentie zou zijn. De Jacobsschelp werd trouwens in de Middeleeuwen druk verhandeld ter hoogte van Conques (de naam zegt het al), waardoor pelgrims op weg naar Santiago de Compostela niet verder dan tot daar hoefden te reizen en met hun aflaattrofee in de ransel, de terugweg eerder konden aanvaarden. Ik heb ooit een prent gezien, waarop Linnaeus met Descartes door Harderwijk loopt, de stad waar ik als 11 jarige toelatingsexamen voor het gymnasium deed. Wijst Descartes naar iemand die uit het raam hangt. ‘Ik denk, sprak hij, dat hij u wat wil vragen’. En ja, de man uit het raam roept naar beneden: ‘Meneer Linnaeus, Meneer Linaeus, wilt u mij alstublieft een naam geven?!’ Linnaeus kijkt op, wijst met zijn wandelstok en roept terug: ‘Ja Kop’, waarna de man zich tevreden terugtrekt. Maar die prent kon ik niet vinden. De Ware Jacob. Gewend aan het vinden van pijpenkopjes, wanneer mijn archeologie of antiquiteiten minnende activiteiten manifest worden, was ik dan ook niet verwonderd ergens een pijpenkop aan te treffen, waarvan de ketel de speciale vorm heeft van een bebaarde mannenkop. In een stola om zijn schouders staat tweemaal zijn naam: JA COB . En op de band rond zijn tulband staat gegrift: JE SUIS LE VRAI JACOB.

Het is een merkwaardig exemplaar. In tegenstelling tot jijzelf, is hij echter niet uniek, want er zijn ongeveer 200 variaties van deze Jacobspijpen bekend.

De eerste zijn afkomstig uit het atelier van Gambier te Parijs. Joseph Gambier was de meest beroemde pijpenmaker uit de eerste decennia van de negentiende eeuw. In 1835 wordt zijn atelier overgenomen door Marie Louis Minervin Hasslauer, die de ontwerpen (pijpen worden geproduceerd via mallen) van Gambier uitwerkt en diens naam blijft voeren. In 1860 opent hij zelfs een kantoor in Londen en hij wint gouden medailles. Zoals bij al deze pijpen, staat Gambier’s naam op de keel (aanhechting van de ketel aan de steel) en ook nog ‘ris’ van ‘Paris’ en het nummer 998, dat de aard van de variatie weergeeft. Deze pijpen worden over de hele wereld aangetroffen, van Columbia tot Hongkong. Ik heb hem onlangs opgedoken in een antiekzaakje in Lyon.

Het is niet, omdat je dikwijls een zware pijp in je leven hebt moeten roken, Jacob, maar waar tabak een van de door de WIC vervoerde waren was, past dit geschenkje als blijk van mijn en onze dank, geheel bij deze, door jou gecreëerde gelegenheid.

Ik wens ieder van u een goede conferenti

Willemstad. ’From the Waterfront’, waard om deel uit te maken van het Werelderfgoed.

Carel de Haseth, Raadsheer MoWIC Foundation, als toehoorder.

Willy Metz Op zoek naar Zout.Archeologische expeditie naar Venezuela. Zie bij Powepoints.

Bernard Buddingh’: Vrije Negers in Otrobanda 1700-1755

Dito Abad: Oud en Nieuw

Dolfi Debrot : Hout en Zout

Michael Newton: later onze gids door Fort Beekenburg en Quarantainegebouw. Zie bij Powerpoints.

CULTUREEL ERFGOED, EEN CREATIEVE OMGANG MET HET VERLEDEN Over de Grotten van Bom Conselho, PE Brasil Hannedea van Nederveen Meerkerk

Het verleden bestaat alleen in gedachten Philip Jozèf, De Ziener, 2008

Distinguidas Damas i Honorablos Señores

Resten uit een gedeeld verleden zijn niet altijd door de betreffende landen met respect behandeld. Nederland speelde bij het ontstaan ervan de rol van kolonisator. De manier waarop de postkoloniale verhouding tussen de beide landen was, was van invloed op de, vaak dus onachtzame, behandeling. Maar ook de manier, waarop Nederland zelf tegen de kolonisatie van weleer aankeek, speelde een rol. Het is alom bekend, dat de éclatante successen van de VOC met goederen als specerijen, kapok, thee en koffie, voor de overblijfselen uit die landen een grotere belangstelling vanuit het vaderland opleverde, dan bijvoorbeeld de magere afloop van het Braziliaanse avontuur en de zwarte bladzijde van de slavenhandel. De VOC kent vrijwel iedereen, de WIC komt pas schoorvoetend aandrentelen.

Maar voor beide geografische belangen - gebieden geldt het volgende. De gebouwen zijn maar al te vaak verwoest door tegenstanders van het vroegere koloniaal bewind, of ze zijn verwijderd uit noodzaak, omdat de locatie een andere bestemming kreeg. En het ‘intangible heritage’, het immaterieel erfgoed, zoals liedjes, dans, gewoontes en gebruiken, raakten in vergetelheid. De samenleving moved on en vormde zich met een nieuwe identiteit. Met name het slavenverleden gaf zowel bij het blanke deel (of wat daarvoor doorging) van de natie als bij de afstammelingen van die ongelukkige zwarten, geen aanleiding tot het cultiveren van de tastbare en ontastbare culturele erfenis. ‘Cultuur’ en ‘cultureel’ hier gebruikt in de brede zin van het woord.

Na WOII kwam daar verandering in. De mensheid onderging een metanoia. Murw door de bombardementen, zag men de puinhopen in eigen en andermans land. Men werd zich in Europa bewust van de waarde van overblijfselen uit het verleden als markering van de identiteit. Gebouwen en hele stadswijken werden letterlijk gekopieerd en herbouwd volgens de oorspronkelijke vormen. Denk bv. aan Warschau en recentelijk Dresden.

Tegelijkertijd ging men zich realiseren, dat ook die, al dan niet geheel verwoeste, vergane en in vergetelheid geraakte overblijfselen uit het verdere verleden deel uitmaakten van de tegenwoordige identiteit van de samenleving hier te lande en overzee.

UNESCO’s adagium: ‘The coherent unit of cultural values contributes to the development of the identity of humankind. The dramatic arts, languages and traditional music, as well as the informational, spiritual and philosophical systems upon which creations are based, verdient het daarom, om beter te worden bestudeerd.46

De Nederlandse overheid liet zich niet onbetuigd en er verschenen met regelmaat lijvige nota’s, rondschrijfbrieven en rapportages. Een kleine greep: - Toekomstvisie - de Welstandsnota, - de Dorpsvisie, - de Monumentenverordening - Van Dodo naar GEO, 2000. - Laatstelijk de nota EGI, een nota van de Erfgoed Inspectie van OCW over het functioneren van de Cultureel Erfgoed Commissie als Adviesorgaan van de Minister (DCE/74933, 7 November 2008).

We kunnen ervan op aan, dat dit niet de laatste wijze woorden zijn geweest, aan dit onderwerp gewijd. Ambtelijke stukken zijn de ribben aan de ruggengraat van het onderwerp, dat desondanks soms tekenen van reumatiek vertoont.

De volkeren uit ons tijdsgewricht leven dynamisch. ‘Volksverhuizing’ noemen de historici de bewegingen van mensen naar andere streken. Dat is ook nu aan de gang. Van Lampedusa tot Ter Apel.

Immigratie uit niet-westerse culturen zal in de toekomst allengs de waarde, die aan het typisch westerse cultuurbeeld wordt gehecht, veranderen, op zijn minst relativeren. ‘Vaderlandse Geschiedenis’ zal een andere invulling krijgen. ‘Merck toch hoe sterck’ van het verzet van Bergen op Zoom tegen de Spaansche legerscha-haren uit ‘Valerius’ Gedenkklank’ is minder bekend dan ‘Forse qualcuno domani’ van de CD ‘Da Questa Parte del Mare’ van Gianmaria Testa (2006), over de overstekende Afrikanen naar Zuid Italië.

Ons cultureel erfgoed zal daardoor veranderen, uitgebreid worden, of vervangen, door ander cultureel erfgoed.

Voor ons, nog van ‘de naoorlogse situatie’, is het zaak, om dat, wat wij als waardevol aan onze kinderen willen doorgeven, goed te definiëren. Het is ook een hulpmiddel in educatieve zin, om de geschiedenis te visualiseren. Voor de historici onder ons is het van oudsher boeiend geweest, om vroegere samenlevingsvormen en gebeurtenissen te bestuderen en vast te leggen. Gelukkig is er dus over het algemeen voldoende literatuur en documentatie bewaard gebleven, al is het soms doorgraven in de archieven.

De conservering van het cultureel erfgoed vergt in elk geval creatief denken.

Participatie van de bevolking is hierbij een noodzaak. Educatie van de jeugd en van volwassenen hangt hiermee nauw samen. Dat laatste kan door middel van breed opgezette historische programma’s voor niet alleen onderwijsinstituten, maar voor reizigers, zowel zakenlieden, als toeristen.

Nederland kent 8 prioriteitslanden, waarmee een overeenkomst is gesloten aangaande het behoud van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed. Hieraan is een verdeelsleutel verbonden van de subsidie en de daaraan verbonden voorwaarden.

Het ontvangende land dient het project aan te kaarten en een hoge - voor dat land vaak veel te hoog - eigen bijdrage te leveren. Nederland stelt tevens eisen met betrekking tot public awareness en educatieve doelstellingen. Op zich redelijke condities, waarbij er rek zit in de financiële kant van de zaak . Echter, de praktijk wijst uit, dat Nederland een trilateraal effect beoogt. Niet alleen de belangstelling voor en het behoud van het gemeenschappelijk cultureel erfgoed tout court is van belang. Nee, ook de wijze, waarop de

46 UNESCO, 2007 uitvoering ervan kan bijdragen tot de belangenbehartiging van het holando-braziliaanse bedrijfsleven en het prestige van Nederland in het algemeen. ‘Een land van grutters!’ kwalificeerde Huizinga ons.

In dit opzicht wil ik een voorbeeld geven. MoWIC vraagt gedurende enkele jaren aandacht voor twee projecten, beide in Brazilië:

1. Opgravingen van Huis Vrijburg op de plaats waar onder de grond de fundamenten liggen van het paleis van Johan Maurits van Nassau, op een centrale plaats, de Praça da Republica te Recife, hoofdstad van Pernambuco.

2. Onderzoek van Drie Grotten in het binnenland van Pernambuco, ca 150 km van Recife vandaan, bij de provincieplaats Bom Conselho.

[De Powerpoint vertoonde de volgende afbeeldingen: 1. Bairro Santo Antônio: bestuurscentrum Pernambuco 2. Praça da República 3. Frans Post, Huis Vrijburgh, Barlaeus, 1645 4. Plattegrond Ulysses Pernambucano de Mello 5. Electromagnetisch onderzoek Hans van Westing 6.Brandweer Recife bevochtigt grasmat tbv van 5. 7.Renate Schifferli begeleidt Sem Peters 8. Huis Vrijburg. 12. Grot 3 13. Uitzicht vanuit Caixa d’ Água op het grottengebied. 14.Uitzicht vanuit de grotregio, Buraco do Bulandim (= verbastering van ‘Hollands’). 15. Xucurú hoofdman]

Beide projecten zijn door de Braziliaanse overheden bij ons aangebracht. Vanwege de politiek-economische aspecten, zoals het belang voor het Hollands - Braziliaanse bedrijfsleven en het historisch prestige (Paleis van de geliefde gouverneur Johan Maurits van Nassau), heeft zoals de zaken er nu voorstaan, een onderzoek naar die grotten geen schijn van kans. Terwijl die grotten bewoond zijn geweest door tenminste drie groepen zich verschuilende mensen:

1. Vrij gevochten negerslaven in 1630 onder leiding van Papa-caça = Vader-jacht, werden enkele jaren later verjaagd door de troepen van de Duitse veldheer in WIC dienst, Laurens von Rembach en in 1645 door kapitein Johannes Blaer, nadat er in 1644 vluchtelingen uit de in 16door de Nederlander Roelof Baro verwoeste quilombo Palmares, waren gaan wonen. Alle quilombos zijn vanaf 1678 tot 1694 door de Portugezen verwoest. 2. Joden, die na 1654, toen Hollantsch Brasiel weer Portugees werd, die niet emigreerden, maar van de kust naar het binnenland trokken. Er ontstonden in het interior verschillende joodse enclaves. 3. Rondtrekkende WIC soldaten, die zich verscholen voor de Portugese guerrilla strijders.

Dan hebben we waarschijnlijk nog de autochtone bevolking vergeten, want het is niet uit te sluiten, dat de grotten ook door indianen zijn gebruikt. Hier woonden de stammen Xucuru en Fulni-ô.

De hier boven genoemde veronderstellingen zijn ons bekend uit orale overlevering vanuit de bevolking, er is geen geschreven documentatie van. Orale overlevering is een legitieme basis voor onderzoek.

Wij werden op de grotten van Bom Conselho geattendeerd door Dr. Herculano Torres Galdinho, directeur van het Bureau voor Toerisme en Cultuur (EMPETUR, te Recife. Kijk, daar hebben ze het begrepen, Cultuur en Toerisme in één bureau.

Twee afbeeldingen van twee grotten in Bom Conselho. Prof. Corinne Hofman zei een onderzoek interessant te vinden. Foto Herculano Torres.

Waar bij de Nederlandse overheid het sociologische gegeven van ‘migratie’ sinds enige tijd een belangrijk item is voor de beoordeling van projecten, ben ik van mening, dat dit project daarin 100% procentmatig past.

Wij pleiten dan ook voor een creatieve attitude bij de dames en heren ter ministeries. Laat bij de overweging tot identificatie van waardevol cultureel erfgoed, ook het item ‘migratie’ een rol spelen. Een identificatiemissie, waartoe archeoloog Prof. Dr. Corinne Hofman uit Leiden zich in principe bereid heeft verklaard, is toch niet teveel gevraagd?

Ergo: Toerisme. - Degelijke voorlichting voor reizigers. Tevens: Verbeteren van de dienstverlening aan de toerist en aan het toeristisch bedrijfsleven. Dit kan door ontwikkeling van het toeristisch product en door stimulering van de netwerkvorming tussen diverse cultureel erfgoed locaties.

c. Bom Conselho, Caverna maior. Forto Herculano Torres

Migratie - Migratie aspect meenemen in cultureel erfgoed. Veranderingen bestuderen in habitus en gedrag van de bevolking ten gevolge van de migratie. Zoeken naar sporen van vroegere migratie in de huidige samenleving. Dit zou voor het onderzoek naar en het behoud van cultureel erfgoed een groot scala mogelijkheden scheppen. Scheppen is creëren.

Bedenk: Niet alleen het verleden bestaat in gedachten, de toekomst ook. Laat ons daar op een visionaire manier op reageren.

Masha danki per atenshon.

======

MIDDAG EXCURSIE NAAR SYNAGOGE

Rabbi René Maduro in de oudste intact functionerende Synagoge van Latijns-Amerika, Mikvé Israel-Emmanuel.

Bastiaan van de Velden: Shared History (New York Curaçao)

Marjo Nederlof: De Driehoeksreis

Walter Hellebrand: Geschiedenis Sint Eustatius. Kaart uit zij eigen collectie.

Stephen Fokké Ston Oso. Een huis in Paramaribo.

‘de zon vreet zich een bestaan in de bakstenen gevel en de restanten kozijn waarven de bladders reeds lang zijn weggewaaid vuile resten spandoek wapperen als vergeten vlaggen uit een voorbije tijd naast mij zeurt een vrouw over een verkeerd gepakeerde auto terwijl daar een stuk nalatenschap roemloos ten onder gaat’

EEN BEVLOGEN VOORDRACHT OVER DE DREIGENDE TELOORGANG VAN EEN BIJZONDER GEBOUW: STON OSO in Paramaribo

Oscar Hammerstein Keynote speaker

Excursie naar Rooi Catootje, Plantagehuis Stichting Maduro

De Stichting Monumenten West-Indische Compagnie

Het Museum Kurá Hulanda

Danken . . .

Voor Zijn / Haar DEELNAME AAN DE CONFERENTIE

“DE WEST - INDISCHE COMPAGNIE , WAT ZE KWAMEN HALEN EN WAT ZE KWAMEN BRENGEN”

GEHOUDEN IN HOTEL KURÁ HULANDA 12 - 15 FEBRUARI 2009

Directeur Kurá Hulanda Museum & Resorts Voorzitter Stichting MoWIC JACOB GELT DEKKER HANNEDEA C. VAN NEDERVEEN MEERKERK

Inhoudelijke Organisatie Praktijk Organisatie

LOES J. WESTERMANN- VAN DER STEEN SHIRLEY GEERMAN

Curaçao, Otrobanda, 15 Februari 2009

Oorkonde voor Sprekers MoWIC Conferentie Curaçao

Jacob Gelt Dekker leidt de conferentiegangers rond door zijn Museum. Boven rechts: Stephen Fokké, directeur SGES, Paramaribo. Onder links: Michael Newton.

Afscheid en uitreiking Oorkonde at Kura Hulanda Resort, 15 febr. 2009

Milva Zimmerman is blij met de Oorkonde

Playa Kalki. Foto Willy Metz

EINDE Conferentie Curaçao

23. Cultural Conference Day 11 oct. 2009 Dr. H. C. van Nederveen Meerkerk on Íntangible Cultural Heritage and Ing. W. F. Muller on Tangible Cultural Heritage in Dutch Brazil

Pinha (Annona squamosa). Exceptional (Agri-)Cultural Heritage: The favorite fruit of João Maurício, Conde de Nassau-Siegen, and therefore still is called: ‘Fruta do Conde’, ‘the Fruit of the Count’ and everybody knows which count is ment!

Albert Eckhout (1607-ca 1654) Fruits of Brazil. 1642, Rijksmuseum Amsterdam.Fruta do Conde left under the Ananas.

Poster by Willem Muller on Dutch Tangible Heritage in Brazil. Poster als bijlage gevoegd bij de brief aan Z.E. Kees Rade, in wiens opdracht MoWIC in 2010 de Expertise Missie Tegels Recife zou uitzenden.

Van: Willem Frederik Muller [willem.muller@...... nl] CC: [email protected] Verzonden: maandag 9 november 2009 18:04 Aan: '[email protected]' Onderwerp: MOWIC Foundation

Aan: Zijne excellentie Drs K. P. Rade, hare majesteit’s ambassadeur in Brasilia

Excellentie,

Van harte gefeliciteerd met uw benoeming tot ambassadeur van Nederland in Brasilia. Een belangrijke post, zeker gezien het feit dat Brazilië - een moderne natie met een van de snelst groeiende economieën in de wereld - zowel economische als politiek de laatste paar jaren een steeds prominentere rol lijkt te spelen, niet alleen in Latijns-Amerika maar ook op wereld-niveau. Bovendien onderhouden Nederland en Brazilië al zo’n 400 jaar prettige, intensieve handels- betrekkingen, waarbij reeds eeuwen lang vele Nederlanders zich in dit fascinerende land hebben gevestigd en samen met de Braziliaanse bevolking notoire bladzijden gezamenlijke geschiedenis hebben geschreven.

Gaarne willen wij ons hierbij aan u voorstellen:

Wij zijn de MOWIC Foundation - Stichting Monuments of the Dutch West India Company – te Amsterdam. Onze stichting heeft ten doel het bevorderen van wetenschappelijk onderzoek naar en het behoud van monumenten en cultureel erfgoed van de West-Indische Compagnie (1621-1791). Uiteraard kijken we niet alleen naar het verleden, maar nadrukkelijk ook naar hoe dit gemeenschappelijk erfgoed een stimulerende sociale, maatschappelijke rol kan spelen voor ontplooiing en welzijn van de bewoners van betrokken landen, vandaag en in de toekomst.

In Brazilië is MOWIC sinds haar oprichting in 2000 actief met diverse projecten vooral in het gebied van “Nieuw Holland” (1624-1654) in het Noordoosten van Brazilië. Details kunt u vinden op onze website www.mowic.nl

Speerpunt op dit moment is het MOWIC-project om de 17de eeuwse Hollandse tegels te redden in het St. Antonius Klooster in Recife. De poster waarmee dit project op de Brazilië Erfgoeddag 2009 in Rotterdam door MOWIC is gepresenteerd gelieve u hierbij als bijlage 1 aan te treffen.

Tijdens het bezoek van de Braziliaanse president Lula aan Nederland in 2008 heeft Nederland met Brazilië een overeenkomst gesloten over intensievere samenwerking op het vlak van cultuur en gemeenschappelijk erfgoed. Ook heeft het kabinet toen besloten prioriteit geven aan Brazilië in ons internationaal cultuurbeleid.

Men kan zich voorstellen dat bovengenoemde overeenkomst (bijlage 2) ons als muziek in de oren klinkt. Hierbij bieden wij onze diensten aan om u te bij te staan – waar het in ons vermogen ligt - de doelstellingen van bovengenoemde overeenkomst te helpen realiseren.

Wensen u heel veel succes en werkgenoegen tijdens u verblijf in Brazilië. U kunt op ons rekenen!

Hoogachtend,

Willem F. Muller

Namens Bestuur & Raad van Advies MOWIC Foundation

Bijlage 1:

END Conference Day and Correspondance

24. WATERPUTTEN en/of MIJNGATEN op CURAÇAO. Bedreigd door vervuiling door onoordeelkundig toerisme. Aandachtspunt door Mary van Soest t.a.v. MoWIC. In 2010 aangeboden aan Min. OCW.

Choloma Natuurlijke bron als waterput

Roi Rinco

San Sebastian. Oude irrigatieleidingen voor de plantage.

Hofi Dama

San Pedro

Karstput in het Verzonkenbos

Pijpput in het Verzonkenbos

1ex Noordkant karstput

2ex Noordkant karstput

Put of Waterbak? Brievengat

Noordkant, put 2x

2x Porto Mar

Sommige putten kunnen ook oude mijnputten (kopererts) zijn. MoWIC houdt over de bescherming contact met Raadslid Carel de Haseth.

EINDE Waterputten Curaçao

In 2008 werd door MoWIC een door Fa. Koninklijke Tichelaar Makkum vervaardigde replica van de tegel uit een van de friezen van het Antoniusklooster te Recife De Violist aangeboden aan H.M. Koningin Beatrix en Z.E. President Ignácio Lula ter gelegenheid van diens staatsbezoek aan ons land op 10 en 11 april, alsmede aan de scheidende en aantredende Braziliaanse Ambassadeurs en de Gouverneur van Pernambuco.

Eenzelfde tegel werd door HvNM op 2-10-2012 aangeboden aan H.K.H. Prinses Máxima.

25. Report Expertise Mission Dutch Tiles in Recife, June 2010.

THE FIDDLER One of the 924 original XVII C. blue-white Dutch tiles in the Saint Anthony Convent RECIFE – Pernambuco-Brazil

MoWIC Fact-finding Mission.

Report on the exercise of the expert mission on tile analysis and restoration in the Covento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brazil.

This fact-finding mission has been organized by the Foundation for exploration and conservation of cultural heritage left by the Dutch West India Company, MoWIC.

Members:

- Dr. Hannedea van Nederveen Meerkerk, president of MoWIC, Chief of the mission - MA Kate van Lookeren Campagne-Nuttall, Lecturer in Ceramic Conservation, University of Amsterdam, technical restoration expert - Drs. Ingrid de Jager, curator pre-industrial town life, City Museum Rotterdam, art historical expert - Drs. Nora Schadee, senior curator, City Museum Rotterdam, art historical expert

Main sponsor: the Dutch Embassy in Brazil. The mission received contributions from the City Museum Rotterdam and the MoWIC Foundation.

Contents

1. Introduction 2. Part I Art-Historical Facts and Recommendations 3. Part I a Illustrations 4. Part II Condition Control and Conservation Advice 5. Part II a Illustrations

1. Introduction

In June 2010 an Expertise mission researched the collection of seventeenth century Dutch blue-white tiles in the Convent of Saint Anthony (Convento de Santo Antônio) in Recife - Pernambuco, Brazil. The complex of the church São Francisco with the convent at the Northern and the Museo da Arte Sacra at the Southern side, is located in the Rua do Imperador Pedro II in the Quarter of Saint Anthony (Bairro do Santo Antônio, former Ilha de Antônio Vaz, and Maurícia or Mauritsstad in Dutch times)

The purpose of this mission was to serve as fact finding mission for the estimates of the restoration project of the Dutch tiles, asked by the World Monuments Fund. Therefore, we had to gain insight into the necessity of restoration, the ability of local experts and the costs of its work and materials. Kate van Lookeren Campagne was an outstanding expert to accomplish these tasks. It was fascinating to see the understanding from Kate, not speaking any Portuguese, with her Brazilian colleague and counterpart Pérside Omena, Director of the restoration atelier Grifo, restoring the Portuguese tiles of the monastery without speaking any English, communicating in the language of their respective methods, experience and chemical products.

Due to the remarkable position of almost one-thousand blue-white tiles in the inner court of a Brazilian Franciscan cloister, a certainly not current place for this type of tiles, the mission also had to gain greater insight into the art-historical context of the tiles and to research answers on questions of stylistic coherence - or lack of coherence. Ingrid de Jager and Nora Schadee happened to be the right persons on the right place, being the editors and co-writers of the outstanding Tegels uit Rotterdam 1609-1866 (Zaltbommel 2009), the standard work on this subject. They dedicated themselves not only to prove the Rotterdam origin of this varied collection, but also brought up attractive suggestions on the presence of the tiles in Brazil, once transported over sea some 5000 miles away from their land of origin. The Rotterdam connection is not so strange, as the export is known of Rotterdam tiles to Scotland (Edinburgh, John Knox House, kindly brought to our attention by Diederik Six Esq.), Djakarta (De Bijbeltegels in het Arsip Nasional in Jakarta, by the archaeologist Hans Bonke, Tegel 29, 1999), and other places, pointed out in Part I. An abundant source in this respect has also been the information of the German tile expert Wilhelm Joliet.

The mission lasted from 19 until 30 June 2010, that is: one officially sponsored week extended with some days on private costs for extra exploration. The members had been accommodated for one week in Recife in Hotel ‘Pousada Casa Forte’, owned by Walter Schmid, and afterwards in the private Nederveen property on the Island of Itamaracá – Pe. Negative influences on the task force were the dense traffic of the city of Recife and the sometimes heavy rainfall. The festivities of Saint John, one of the most important celebrations in the Nordeste, not to say in Brazil, however, did not affect the work of the mission. Despite the day-of for the Brazilians, we had free access to the building.

Positive was the cordiality of the reception by the federal and governmental institutes of monument care, IPHAN and FUNDARPE. The Superintendent of IPHAN in Pernambuco, technical engineer Frederico Faria Neves de Almeida, showed us recently discovered Portuguese tile material, discussing the ins and outs of the Dutch tiles restoration project. He agreed to its necessity and promised to look for possibilities of preparation and reparation of some architectural elements of the courtyard to better protect the friezes from climatic damage. A copy of Tegels uit Rotterdam was offered to Mr. Almeida by the authors (as well as on later occasions to representatives of FUNDARPE, IRB, Grifo and to the mission’s collaborators Daniel Breda and Agnaldo Silva do Nascimento). In the FUNDARPE office we were welcomed by Ulysses Pernambucano de Mello, archaeologist and actually the initiator of the project in 2004, and Roberto Carneiro, Head of the Department of Restoration. They showed themselves to be very interested in the restoration of the tiles and in the historical issues, hoping to develop some educative workshops together, to bring the history and character of seventeenth century Dutch tiles nearer to the public and in particular to scholars and students. The re-publication of the first booklet on this subject, Azulejos holandeses no Convento de Santo Antônio do Recife by João dos Santos Simões and José Gonsalves de Mello (1959), has long been on their list of desiderata. MoWIC already made a Dutch translation in 2007, still longing for sponsoring of an English one and re-publication of the whole. In awareness raising activities this represents a basic value. MoWIC member of the board, Leila Abe, will work this subject out, together with Ing. Willem Muller, member of MoWIC Nucleus Brazil.

Most stimulating was the contact with the restorer of the large Portuguese tile pictures, Pérside Omena Ribeiro, as mentioned already in excellent contact with the Dutch restorer of the team. At the end of our reunions she submitted a quotation of the restoring activities for the Dutch tiles as she and her studio Grifo47, intend to accomplish. This calculation is attached to the end of this Introduction. A ladder, bought by our mission to carry out the inventory tasks, has been offered to Omena as a gesture of collegiality. There was not any proper ladder in the convent at all, not un-logical because of the low position of the Portuguese tiles, entirely different from that of the Dutch ones. During the whole exercise in the convent, the mission has been supported by Agnaldo Silva do Nascimento, a MA student of the UFPE, who in 2009 worked as a trainee in the Grifo restoration group. His assistance has been of great value to us, not only because of the research he did on singular examples of tile figures in the Dutch friezes, but also because of his knowledge of the English language.

Heart-warming was the reception of the mission by the Convent’s prior, Walter Schneider O.F.M. inviting us to the almoço (midday-meal) and informing us about the history and aims of the congregation. He also helped us to contact the authorities of the Franciscan convents, Convento de Santo Antônio at Igaraçú - Pe and the Convento de São Miguel in Ipojuca – Pe. Together with the convent of the Santa Maria das Neves in Olinda, the mission got an excellent insight into the character of the Franciscan cloisters of that time, into the style of the eighteenth century figurations and into the respective restoring methods of these picture tiles, differing from each other in some remarkable aspects. As eye-witnesses, De Jager and Schadee could confirm the cross in the São Miguel of Ipojuca, without any doubt had been formed by seven real Dutch flower-vase tiles.

In the inspiring environment of the prestigious Instituto Ricardo Brennand (IRB), De Jager and Van Lookeren Campagne presented lectures on respectively ‘The history and appearance of Rotterdam tiles in the seventeenth and eighteenth centuries’ and ‘Specific elements of tile restoration in the Dutch climatic conditions’. The English phrases were simultaneously translated into Portuguese by Daniel Breda. On this place the mission expresses its gratefulness for the most supportive collaboration of the IRB organization, represented by Nara Galvão, Simone Luízines and Aruza da Holanda. The appreciation of Omena of Van Lookeren Campagne’s understanding of the particularities from the Dutch and the Brazilian situation, showed in her Power-point presentation, has to be mentioned. Seen the differences in the material constellation of the Brazilian and Dutch tiles and their restoring necessities, a periodic survey of van Lookeren Campagne of the future restoration project seems to be useful. As for the similarity of many ‘Brazilian’ tiles with the Rotterdam ones, the lecture of De Jager was a real eye- opener for the public, consisting of some seventy persons. On this occasion, Nora Schadee presented the Medal of the City Museum of Rotterdam to representatives of IRB, IPHAN, FUNDARPE and IAHGP.

To stipulate the uniqueness of the quality of the cultural heritage aspect of the Dutch tiles, the mission, in the few

47 Grifo. Diagnóstico e Preservação de Bens culturais, Poço da Panela-Recife. spare moments left, visited some places of interest of the common Dutch/Brazilian history. These places were the Forte Do Brum (De Bruyn 1630), with its typical half bastions at the sea side, like the former Fort Ernestus. It was exciting to see the recently beautifully restored collection of ‘XVII C. Dutch Cartography’ with texts by Martinus Mertens and the subscriber in the Northern spaces of this fortress. Unfortunately, Forte das Cinco Pontas (Vijfhoek, Frederik Hendrik, or Trotsch den Duivel) was closed for restoration works, but we were allowed to look into the courtyard up to the ramparts. The mission was kindly received by Micaela Passamani Chief Representative of the Netherlands Business Support Office (NBSO), and there was a visit to the restored Synagogue in the Rua do Bom Jesus, guided by Daniel Breda, Deputy Representative, our translator in the IRB. Following to the already mentioned visit to Ipojuca, we visited the huge harbour SUAPE region, watching the remnants of Fort Van der Dussen and the Fort Ghijsselingh location on the island Ilha da Coquáia. On the Island of Itamaracá there was a comprehensive visit to Forte Orange. Campagne and De Jager had to return to the Netherlands on Saterday evening the 28th, but Schadee and subscriber yet took the opportunity to explore Vila Velha, paying a visit to the painter of the panels of the Trilha dos Holandeses, Luiz Jasmin. The steep road to the Bridge was too dangerous because of the rains.

Resuming, one can conclude that the mission of the four fact finding ladies, three of them never having been to Brazil before, was successful, leaving the Brazilians behind with admiration on the expertise skills of the mission, offering to the members themselves a treasure of unique information and to the MoWIC a firm base to develop the restoration project of the Dutch tiles in the Convento do Santo Antônio do Recife. Our profound gratitude goes out to the Dutch Ambassador, His Excellency Kees Rade, who made this mission possible.

Hannedea van Nederveen Meerkerk Ph.D. President MoWIC Foundation

DNT De Nederlandse Tegel (Jan Pluis, 1997), category code system FUNDARPE Fundação do Patrimônio Histórico e Artístico do Pernambuco IAHGP Instituto Arqueológico, Histórico e Geográfico Pernambucano IPHAN Instituto do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional IRB Instituto Ricardo Brennand MoWIC Foundation for Exploration and Conservation of Monuments of the Dutch West India Company SUAPE Harbour complex south of Recife, named after the Rio Suape debouching into the Bay of Cabo do Santo Agostinho, flowing into the sea. UFPE Universidade Federal do Pernambuco

Letter of intent and global calculation from Grifo o. b. o. restoration of the Dutch tiles in the Convento do Santo

2. Part I. Art-historical facts and recommendations Concerning the Dutch tiles in the Convento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brazil

Ingrid de Jager Nora Iracema Schadee Rotterdam, August 2010 The Tiles as Cultural Heritage

The Dutch tiles in the Franciscan Convent of Saint Anthony in Recife represent one of the few visible traces of the Dutch presence in Brazil during the first half of the seventeenth century. As such the tiles are of great historical interest and value. The tiles are undoubtedly manufactured in Rotterdam, and the whole ensemble together forms a cross cut of the production in all its variety of the Rotterdam tile industry between 1625 and 1650. As such, the tiles are of art- historical interest as well. The present location and arrangement of the tiles in the convent is the result of several deliberately taken decisions to preserve them, perhaps as memento's of former times. It is the duty of our time to ensure that the tiles will be still there for future generations, to admire and enjoy in all their aspects.

Background: Dutch history

In 1609 the Twelve Years Truce between the Republic of the United Provinces of the Netherlands and the Kingdom of Spain came into effect. The war against Spain had raged from 1568 onwards, but the Spanish army had left the provinces of Holland and Zeeland after 1580, never to return. Thus, these Northern provinces provided a safe haven for the religious and economic refugees from the South. Conversely, the new Dutch Republic benefited greatly from the arrival of the immigrants; they had new ideas, knew new techniques, and some of them were blessed with extensive trade networks and large capitals. In their wake, rapid economic expansion and urban growth had followed. The Twelve Years Truce offered the chance to consolidate and exploit these profits. Furthermore, the lull in the war at home left the Dutch free to explore the possibilities of establishing trade posts in the East and West Indies. Portuguese Brazil, rich in sugar and Brazil-wood, was one of their targets. During first two decades of the seventeenth century, they managed to take over a half to two- thirds of the Brazilian export to Europe. In the same year 1609, the widow Maritgen Claesdr. Moeijt and her son Nicolaes Matthijszn. van der Hoeve, potter from Delft, started a pottery at the Marktveld in Rotterdam. Van der Hoeve is the first potter in Rotterdam known to have produced majolica ware and majolica tiles. The technique of making majolica, that is twice fired, tin-glazed ceramics, has its origins in the Middle East, was adopted in Spain and Italy in the fifteenth century, and in the Southern Netherlands at the beginning of the sixteenth century. Majolica wares from Spain, Italy and the Southern Netherlands were imported as luxury goods to the northern provinces, but it was only after the fall of Antwerp in 1585 that refugees from Brabant and Flanders introduced the technique itself in the Northern Netherlands. Rotterdam was not the first town in the Republic to produce majolica tiles, but the industry, once started, developed very quickly. At that time an extensive urban expansion was going on in Rotterdam, offering golden opportunities to tile makers; their products were used on the plinths, walls and behind the fireplaces in the newly built houses. Before the middle of the seventeenth century most of the thirteen (!) Rotterdam majolica workshops had specialized exclusively in tile making and by the second half of the century Rotterdam had become the largest production centre of majolica tiles in Holland, a position kept till well into the nineteenth century. The potters in Delft, in the meanwhile, captured the ceramics market with the product commonly referred to as Delft or Delft Blue, white faience painted with blue decorations, and left the making of tiles to their colleagues in nearby Rotterdam.

From the beginning of the industry, the Rotterdam tile makers catered not only for their fellow townsmen, but exported large amounts of tiles to the countryside near Rotterdam and to towns further away, in Zeeland and Dutch Brabant. In fact, the growing prosperity of the Dutch Republic made the demand for tiles so great that two Rotterdam workshops set up subsidiary companies in Gouda, Dordrecht, Gorinchem, Utrecht and even in Frisian Harlingen. We know also of at least one foreign commission in the second quarter of the seventeenth century, perhaps made in the Rotterdam workshop of Claes Wijtmans, left Delfshaven for Nantes, the final destination being Castle Beauregard near Blois. The decoration on the tiles was painted in blue and showed soldiers from the Dutch army as depicted by Jacob de Gheijn in the Wapenhandelinghe (1607), an instruction book for the soldiers of Prince Maurice of Orange. The French connection was re-established in 1670 with a delivery of thirteen thousand tiles by the workshop at the Delftsevaart for the Trianon de Porcelaine in Versailles, a present of Louis XIV to Madame de Motespan; he initiated a fashion that the French aristocracy followed alacrity. The same Rotterdam workshop also produced around 1700 the still extant tiles with horsemen, landscapes and biblical scenes in the Casa do Paço in Figueira da Foz (province Coimbra, Portugal). Even more remarkable are the fabulous tile decorations in the summer palaces of Clemens August, Elector of Cologne, in Brühl (Rhineland Westphalia, Germany), manufactured by the Rotterdam tile maker Aalmis in 1730. The next generation Aalmis was responsible for the religious tile pictures in the Hospital of San Juan de Dios (Cadiz, Spain) dating from around 1770. many more examples of export can be cited.

War was resumed in 1621; the united kingdoms of Spain and Portugal were the enemy again. The plan, first broached in 1608 by the Antwerp refugee Willem Usselincx, to create a West Indies Company, could now be undertaken. The charter for West Indies Company was drawn up in 1621; contributors were amongst others Amsterdam and Rotterdam. One of the explicit aims of the WIC was to establish a Dutch settlement on the east coast of Brazil, the hidden agenda was to do as much damage as possible to the Spaniards and Portuguese, by taking over the commerce in the Western Hemisphere and by warfare and piracy.

The Dutch settlement on the coast of Pernambuco

A fleet of the WIC of 26 ships, carrying 450 canons and 3.300 men, left the Dutch Republic in 1623 and arrived in 1624 at São Salvador de Bahia de Todos os Santos, the earliest Portuguese settlement in South America, dating from 1500. The Dutch captured town and port but had to surrender their conquests to the Portuguese within a year. The WIC tried again in 1629, with a larger fleet of 67 ships, manned with seven thousand sailors and soldiers, and equipped with 1170 pieces of ordnance. In February 1630 they took Olinda, Recife and the island Antônio Vaz, so called after its original owner, and established a colony that remained Dutch for 24 years. Recife was at that time a small village of about two hundred houses laying on the coral reef before the coast. It boasted a Jesuit church with a school, a meeting hall for soldiers and sailors, a customs building and several warehouses, the Portuguese owners of which preferred living in Olinda. The marshy island Antônio Vaz was empty except for a Franciscan monastery dating from 1606-1613, and a few dwellings; most of the land was in the hands of private Portuguese owners, also living in Olinda. Construction of the fortifications started immediately and in 1630 the island Antônio Vaz was already well protected by a pentagon fort in the south east, nowadays called Forte das Cinco Pontas, and Fort Ernestus in the north-east. (ill. A)

Ill. A, map of Recife and the island of Antônio Vaz, showing the situation in 1637 with the fortifications De Bruyn near Recife, Driehoek or Fort Waerdenburch in the confluence of the Rivers Capibaribe and Beberibe, and on the island of Antônio Vaz the fortresses Frederic Henry and Ernestus and some redoubts. Barlaeus, detail ill. 37.

Ill. B, map of the Northern point of Mauritsstad in 1644, showing the Count's residence Friburgum and its famous gardens. At the far left the bastions of Fort Ernestus, incorporating the convent of Saint Anthony (legenda nr. 2: monasterium). Barlaeus, ill. 39.

The last fort incorporated the Franciscan convent that served henceforth as the residence of the commander of the Dutch troops in this fortress. In 1631 however, the Political Council (Politieke Raad) of the Dutch West India Company decided to establish its headquarters in easily to defend flat Recife and Antônio Vaz rather than in hilly Olinda; they dismantled the beautiful Portuguese town and proceeded to transform Recife and the island into Dutch towns, complete with canals, bridges, straight streets intersecting at straight angles and, of course, fortifications of moats, walls, bulwarks, redoubts and forts. The commander of Fort Ernestus, Adolf van der Els(t), had been one of the main solicitors of the demolishing of Olinda.

In the following years Antônio da Vaz and Recife grew into a real albeit small town, the most important international center of South America, housing altogether about six thousand people. The building materials needed for the fortifications, bridges, paved streets and houses came either from the ruins of Olinda or from the Netherlands: later on local stone quarried in the hinterland and the more common ‘adobe’ was used as wel

The new Dutch settlement on the coast of Pernambuco looked promising and quite a few adventurers, sailors, soldiers, merchants and traders decided to try their luck in Brazil. Among them was Nicolaes van der Hoeve, who had prospered well enough in Rotterdam. He had married Barbara Hendricks Goutswaert in 1620; she came of a well connected family, her brother Pieter Goutswaert was a member of the Town Council from 1618 tot 1644 and Mayor of Rotterdam in 1625, 1643 and 1644. At least two daughters were born out of this marriage: Maritgen, named after her paternal grandmother, in 1626, and Pieternel in 1631. Nicolaes was doing well in his profession, employing several journey men and apprentices; his reputation was such that he was asked to testify as an expert about the quality of clay imported from England, and to appraise the worth of the stock of a deceased colleague; and in 1631 he was expanding his house and workshop. Van der Hoeve was following a military career as well and eventually became the captain of a company of infantry. It was perhaps in connection with his obligations in this capacity that he authorized his wife Barbara in 1632 to handle all his business. Why he decided in 1634 to emigrate with his wife and daughters to Brazil is unclear. Probably, he was sent out with his soldiers to Recife and thought it a good idea to stay there; after three years of 'faithful service' in the West, soldiers were given the opportunity to buy land cheaply.

Van der Hoeve, his family and his company left Rotterdam in September 1634. On 7 November of that year the ship St Pieter reached Recife, carrying 103 soldiers 'under Lieutenant Tack, being a part of the company of captain Nicolaes van der Hoeve'. No further mention of Van der Hoeve is known. It is unclear what happened; originally the ship Dordrecht is mentioned as the one sailing to Pernambuco in September. Perhaps Van der Hoeve had died on the way, perhaps the arrival of the ship Dordrecht and its company and commander is just not recorded, perhaps the archives are incomplete. However that may be, Van der Hoeve's wife Barbara arrived safely and she and her elder daughter appear several times in the baptismal registers of the Grand Church (Groote Kerk) of Recife, Barbara for the last time in 1651, as wife of Balthasar Wijntges, Councillor in Recife

The development of Recife and Antônio Vaz, or rather ‘Mauricia’ (Mauritsstad), gained new impetus when the States General of the Republic invited Count Johan Maurice of Nassau Siegen, cousin to Stadtholder Frederick Henry, prince of Orange, to come to Brazil as governor and defender of the Dutch settlements. He arrived in January 1637 and was housed in a Portuguese mansion within the Grand Quarter on Antônio Vaz. The Count decided in 1639 that he needed a roomier and more imposing residence; and in the next three years House Vrijburgh was built, together with the more private palace Boa Vista. He did not, however, enjoy these two sumptuous residences for long. Disappointed with the scant military support given by the WIC and the States General to consolidate the Dutch settlements, he sailed back to Europe in May 1644. The Dutch held out in Pernambuco for an other ten years; Recife and Mauricia returned to Portuguese hands in 1654.

Provenance and History

When the Portuguese were once more in possession of Recife, they kept the Dutch towns more or less intact, but gradually the Dutch houses were put to different uses, altered and/or torn down. The military buildings were substituted according to the Portuguese restoration principles. The palaces of Count Johan Maurits van Nassau were the last to go; ‘House Friburgum’ (Huis Vrijburgh) was demolished in the last quarter of the eighteenth century except for the basement. Fort Ernestus happened to be demolished, but the old monastery, Convento do Santo Antônio, in use by the military during the Dutch period, was more or less repaired until in 1696 building was started on a completely new complex, comprising a church, the São Francisco da Peniténcia, and new cloister buildings for the Franciscan brothers of the Third Order. The actual building took about six years, but decorating, altering and adding continued up till 1804. Apart from the Capela Dourada (Golden Chapel) in the Church itself, the most striking decorations in the complex are the large Portuguese tile pictures adorning the church, and the entrance, chapel and court of the cloister; and the Dutch tiles mounted in panels above the columns of the courtyard. The contrast between the impressive Portuguese tile pictures and the modest Dutch tiles is interesting. The Portuguese tiles, dating from ca. 1740-1760, are clearly designed as church decorations; the Dutch product is meant for private houses; they belong to the domestic architecture the Dutch do so well, and are intensely domestic themselves, depicting everyday life as they do.

The Dutch tiles in the cloister show features similar to the products of the Rotterdam tile industry and may be confidently dated ca.1640, with the usual proviso that such a date implies anything between 1615 and 1655. Knowing the history of the Dutch colonisation of Brazilian Nordeste, these dates can be narrowed down to 1630-1644; the import of Dutch tiles into Recife is highly unlikely before the establishment of a Dutch colony on Recife and Antônio Vaz, and problematical after the departure of Count Johan Maurits. Indeed, taking all the known facts into consideration, it is very probable that the Rotterdam tile maker and military commander Nicolaes van der Hoeve, or his businesslike wife Barbara, decided to take with them to Brazil the tiles remaining after they had sold their Rotterdam house and workshop in 1634. Transport would not have been costly; Dutch building materials, though very useful in Brazil, were used as ballast on the light ships that would return loaded with sugar, wood and other tropical goods. Another likely scenario is that, once living in humid and hot climate of Pernambuco, Barbara van der Hoeve Goutswaert came to the conclusion that majolica tiles would do very nicely in kitchens and bathing rooms, keeping insects at bay and water from seeping into the walls, whether made of Dutch or local bricks, or the soft adobe locally fabricated. After all, this was how tiles were used in the Netherlands. She would have known which Rotterdam workshop(s) to address to order a good load of tiles.

It is a reasonable assumption that the buyers of the tiles were wealthy Dutch colonists and the merchants in Recife and it is probable that many more tiles were imported than the 924 tiles still remaining. In fact, the tiles in the convent of Saint Anthony belong to different series and the quality of the tiles as regards workmanship ranges from very good to mediocre; this suggests they did not originally form an ensemble, but come from various workshops in Rotterdam and were possibly mounted in various locations in Recife. The most likely sites, apart from private houses, are official buildings in the old-town Recife and in the Grand Quarter. (ill. C) If there have been fortresses or commander’s houses among them, seems unlikely, as the West India Company, cutting down the soldier’s pay all the time, would hardly allow the officers decorating the military dwellings with tiles bought and transported all the way from Holland. Besides, the many archaeological researches inside the former Dutch fortresses never brought any tile remnants to daylight.

The buildings of the Grand Quarter were (partly) demolished in 1645, together with the towers of Huis Vrijburgh as the Portuguese besieged Recife. At the end of the seventeenth century the resting architecture had to make room for the new Franciscan complex of Church and Convent; one of the walls of Fort Ernestus has actually been incorporated in the Convent. This suggested provenance is nothing more than an educated guess; some person(s) in any case must have thought the tiles too valuable to throw away.

Ill. C, map of Mauricia (Mauritsstad) showing the bridge connecting Recife to the Grand Quarter on the island, and the buildings within the walls of Fort Ernestus. Detail map after Vingboons.

It is also an educated guess that the tiles were then kept in storage until a grand decorative scheme of Portuguese tiles was thought up for Church and Convent around the middle of the eighteenth century. Our suggestion is that the Dutch tiles were set in their present place at that time, as an elegant and light decoration of the intimate cloister court. Possibly at the same time, but more probably later on, purely ornamental Portuguese tiles in yellow and blue were added above the cope stones of the arches (see ill. 5), and still later, around 1850?, all the tiles were hidden under a layer of whitewash. It was not until the restoration of the convent in de mid fifties of the twentieth century that the Dutch tiles were rediscovered.

A Note on the Technique of Majolica Tiles and the Collections in Rotterdam

To make tiles, Dutch artisans of the seventeenth century used rather fat sea- and river clay mixed with smaller amounts of pipe clay, the latter providing the marl necessary to prevent cracking when the clay was fired in the kiln. This mixture had to be thoroughly cleansed and kneaded before use. The workshops did not acquire the knack of consistently getting a homogeneous clay mass without any air bubbles and contaminations before the middle of the century; many tiles from before that date show an imperfect mix in layers of russet and buff coloured clay, as the tiles in Brazil do. (See Report Recife Fact finding mission Part II). A first firing of about 1000 ºC turned the soft clay tablets into hard biscuit tiles, ready for glazing and decorating. Glazing was done by holding the biscuit tile at an angle over a basin filled with liquid tin glaze, scooping out a small amount of the glaze and pouring that over one side of the tile. Then the tile was ready for painting. The decoration is almost always derived from prints. A draughtsman would copy the print, enlarged or reduced, on a working drawing, under which two or three thin tile-sized sheets of paper were laid. Another employee then pricked out the most important lines of the drawing, using a fine, sharp needle. The result is called a 'spons', that is a pricked stencil. The tile painter would lay this stencil on the tin-glazed side of the tile, and dab charcoal powder through the spons; the original design would then appear on the tile in small black charcoal dots. The painter used these as a guide when painting the tile with a mixture of tin glaze and metallic oxides, such as cobalt for blue. The next and final step is a second firing, after which the finished product should be a flawless tile with a delicately painted decoration in bright blue (and/or other colours) on a ground of creamy white. Many things could go wrong during the complicated process: clay cracking or falling apart during the first or second firing, glaze shrinking or discolouring due to contaminations, drafts in the kiln, too high or too low a temperature and/or cooling down to quickly. Imperfect tiles, however, were not thrown away, but sold as 'second choice' at cheaper rates.

The Tiles at Present

Features and Characteristics

The Dutch tiles in the Convent of Saint Antony (Ill. 1) are mounted at a height of ca. 3.50 meter on the outer walls of the gallery on the first floor of the cloister court. The court forms a rectangle, the East and West walls being longer than those on the North and South side. (ill. 2) The eight panels to both sides of the corners contain 21 whole tiles (three high, seven long) and a lower row of fragments bringing the total height to about 45 cm; the panels on the walls have the same height but the horizontal rows are twice as long, the East and West walls each having five panels, and the North and South walls each four of these panels. The complete set thus consists of 924 tiles, harmoniously spread out over the walls, and about three hundred fragments of tiles for the lowest horizontal rows, mostly Dutch but a few Portuguese as well. The row of fragments is rather surprising. Possibly the people who thought up the arrangement originally, planned the arrangement with the measurements of eighteenth century Portuguese tiles (around 14.0-15.0 x 14.0- 15.0 cm) instead of those of the slightly smaller Dutch tiles (12.8-13.0 x 12.8-13.0 cm), and had therefore to add the extra row of fragments. This would also explain the additions of cut down tiles in some of the higher rows. (ill. 3) The present arrangement of the tiles is not the same as appeared in 1957 when the plaster covering the tiles had been removed. (ill. 4) Then, the Dutch tiles were interspersed with blocks of four polychrome Portuguese tiles, placed above the cope stones of the arches, and fragments of the same tiles at the corners. The overall impression would have been rather similar to that of the courtyard in the Franciscan convent of Saint Anthony in João Pessoa and the convent of Saint Francis in São Salvador de Bahia (ill.5), although Saint Anthony's court in Recife is much smaller. These blocks of Portuguese tiles and fragments are no longer present, but Mr. Frederico Faria Neves de Almeida, Superintendente Regional of IPHAN, showed us similar tiles when we visited him on 21 June 2010 (ill. 6); these had been found in the Convent of Saint Anthony. Apparently, the Convent had at its disposal a lot of spare polychrome tiles that were used, irrespective of its decoration, to replace lost or completely ruinous tiles. (ill. 7)

Corner Ornaments

The Dutch tiles show four different corner-, respectively border ornaments: ox head, by far the most common corner ornament on seventeenth century Dutch tiles; spider, a motif that appears at the end of the second quarter of the seventeenth century; French lily, rarely used after 1650; and a scalloped border with fretwork, also called meander or Wan-Li. Painting a Wan-Li ornament is time consuming as compared to other corner ornaments and therefore went out of fashion before the middle of the century. (ill. 8 a, b, c, d) Generally speaking, corner motifs are applied completely independent from the image on the middle of a tile. Horsemen, flower vases, ships and animals made after the same print, and sometimes even with the same spons, can show ox heads, spiders, French lilies, Wan-Li or any other corner motif. The decisive factor was the taste of the client and the assortment in the workshop at the moment of ordering. Tiles belonging to a series, however, were meant to be mounted together, and do, therefore, have all the same corner motif. The panels containing tiles with the Wan-Li ornament are grouped in such a way that their placing always corresponds to another Wan-Li panel across the other side of the court. (ill. 9) Between the panels with Wan-Li tiles, panels with mainly ox heads and spiders tiles are set.

Decorative Scheme

A cross cut selection of the usual images on Dutch tiles, all firmly based in everyday reality and ranging from soldiers to children playing, from ships and flowers to domestic and exotic animals, is painted on the middle of the tiles. A carefully thought out decorative scheme, taking into account both the corner ornaments and the different images, forms the basis of the present arrangement of the panels. (ill. 10)

Four groups can be distinguished: panels with tiles with corner ornament either ox head or French lily or spider, showing respectively flower vases, horsemen, the See-jagt (the Dutch name for a series consisting of ships and real or fantasy sea animals), and panels containing tiles with Wan-Li ornament. The last category shows varied images of people -men, women and children- and animals but the Wan-Li ornament is so dominant in it visual effect that the composer of the scheme very rightly decided to put all the Wan-Li tiles together. On the face of it, this scheme may appear a bit stiff, but actually each tile apart is so attractive that this escapes notice.

Closer inspection of the tiles and their arrangement leads to a number of observations. Five of the panels around the corners are filled with flower vase tiles (8.1, 8.6, 8.13, 8.20, and 8.26), the three others (8.7, 8.14, 8.19) combine a few flower vases with tiles showing figures; the greater part of these have a French lily as corner motif. Perhaps all the corner panels were originally filled with flower vases, the different tiles being replacements as the flower vase tiles fell out, see for example panel 8.7, where the replacements have been mainly horsemen. The same seems the case with some other panels that show a completely different type of tile between a logical selection of, for example, horsemen. The most conspicuous in this respect are panel 8.4 containing Wan-Li tiles, in which an arbitrarily placed one flower vase and two horsemen show up, and panel 8.21, in which three tiles with flower vases disrupt a series of horsemen between ox head corners. In our opinion, all these are later replacements from a stock of tiles left over when the original mounting had been finished; flower vases seem to have been used most often for this purpose, but there were also some horsemen left -one of these is mounted in a Portuguese tile picture to fill a void.

The supposition of a stock of tile gains in probability because Pérside Omena, the director in charge of the restoration of the Portuguese tile pictures, has recently found a few flower vase tiles in the convent. (ill. 11 a). On the other hand, the found tiles may be ones that fell out of the mounting and have been preserved by the monks. In fact, traces of the whitewash covering the tiles up to 1957 may be seen on the tile at upper right hand corner of ill. 11 a. However that may be, flower vase tiles were also used as replacements in the Portuguese tiles (ill. 11 b) -the other way round, using Portuguese tiles as replacement in the panels with Dutch tiles, was not possible, because Portuguese tiles are larger than the Dutch product. The group of flower vase tiles is the largest of the ensemble; a few have a spider as corner motif but the majority have ox heads. The vases and the bouquets also differ slightly from each other in small details, but the whole batch must have been made in the same workshop. In fact, the flower vases seem to have been painted by the same painter, who perhaps did not use a spons, but only a simple template to get the vase centred in the middle of the tile. (ill. 12 a) The City Museum Rotterdam possesses a considerable number of very similar tiles. We took one of these with us for close comparison with those in the convent. (ill. 12 b) The conclusion is inescapable and Pérside Omena concurred: the Museum's tile, certainly made in Rotterdam, is a product of the same workshop as the Dutch flower vase tiles in Recife, and may even have been painted by the same artist. The Recife tiles, incidentally, are not really top quality, technically speaking. On quite a few tiles the tin glaze shows several kinds of colour defects; in Rotterdam, they would have been 'second choice' and comparatively cheap. The other three groups represent a better product, technically speaking, although discoloration of the tin glaze occurs on a few of these tiles as well. They are all painted using pricked stencils, and mirror images, produced by simply turning over the spons, are present, as is not uncommon. The sponsen of a few of the horsemen are present in the Rotterdam City Archives (ill. 13), confirming that the tiles in the convent (ill. 14 a) were produced in, and exported from Rotterdam. (ill. 14 b) The horsemen tiles are well painted, and some have even an extra colour accent on the sash of the rider. This sort of detail is relatively rare and points to a date before 1640. (ill. 15) The composer of the panels with horsemen may have been smiling when arranging the tiles for the panels: some groups of horsemen are placed purposely to look as if they are riding impetuously at each other. The Wan-li tiles are also of exceptional quality, their bright blue colour contrasting strongly with the creamy ground. The painting is detailed and shows scenes that are known from early polychrome tiles and also occur on majolica wares found in Rotterdam. (ill. 16, 17) The tiles of the series See-jagt, showing ships and all sorts of sea-animals, have counterparts in the Museum's collection as well (ill. 18 a, b), except for the type with the spider corner motif that does occur in the tiles in the convent. This last type must belong to an other series than those with the ox heads. As the composer of the ensemble in the convent was selecting the tiles according to the image in the middle (excepting the Wan-li tiles), the corner motifs would haven been of lesser importance to him. Some of the tiles in the convent are exceptionally well painted, such as certain horsemen, most of the Wan-Li tiles, and a series with French lilies as corner motif, showing men at work, such as a porter, and well to do citizens.(ill. 19 a) These last show a technique that is well documented to have been used extensively in Rotterdam; the main outlines are painted in a soft manganese colour, whereas the cobalt blue is used for shadowing. Tiles painted in this way show a lot of finely painted details and the two colours produce a very lively effect. A lively effect, in an other respect, is provided by the tiles depicting children at play, of which the City Museum has similar examples.(ill. 19 b)

Conclusions and Recommendations

In view of the diversity of the tiles in the convent, we may safely conclude they are the products of several Rotterdam workshops. Some tiles may be dated relatively early, such as the Wan-li tiles to which we would assign a latest possible date of ca. 1635. The same date seems in order for the finely painted tiles with manganese outlines. The tiles with the corner motif spider are the most recent; the earliest spiders are dated 1640. It is possible that the tiles come from different locations in Recife -although we favour the suggestion that most of them were mounted in buildings in or near the cloister. The cavalry horsemen would have done well in the quarters of the Commander of the Dutch troops, or even for Count Johan Maurits himself; the See- jagt tiles would have been nicely topical in a customs building or the house of the harbour master. On the other hand, it is highly probable that the import of the tiles from Rotterdam has been a rather haphazard affair, and that none of the tiles were meant for a particular house. It is an attractive idea that the earliest tiles brought to Brazil represent more or less the production of Nicolaes van der Hoeve, being the stock that he did not manage to sell before he left for Recife. It also attractive to speculate that after the first batch of tiles was sold in 1634-1635, Barbara van der Hoeve ordered more tiles from her erstwhile colleagues back in Rotterdam. They had no need to be very particular as to the quality of the tiles sent; the Dutch buyers in Recife could not complain.

During the mission in June 2010, it has become clear that the tiles are in worse shape than four years earlier when IPHAN surveyed the ensemble and its setting. The tiles show visible signs of damage caused by (soluble) salt crystals. Old reparations, some with cement, some with plaster, are coming apart. The condition of the mortar in which the tiles are set is deteriorating, and same goes for the grouting between the tiles. The conditions prevailing in the convent itself are deleterious to the tiles.

In Part II of the Report these features will be worked out. On this place we already recommend

- a speedy cleaning and restoration of the tiles themselves, - replacement in toto and in situ of the whole ensemble in the arrangement that has evolved over the past 250 years, - measures to protect the restored and reset tiles against potential future damage,

We also recommend awareness raising activities: - a display in one form or another, giving information in Portuguese, English and Dutch about the tiles, their origins, manufacture and history, and their importance. - research into the building history of the convent. This is necessary because questions are to be asked concerning the date the construction of the court, the architect responsible (Antônio Fernando de Mattos O.F.M.?), the date of the mounting of the Portuguese tile pictures, the white wash, and so on. Research into the records and archives dealing with the Dutch colonization of Recife can also be of use.

LITERATURE

Boxer, C.R., De Nederlanders in Brazilië, 1624-1654 (Alphen aan de Rijn 1977; vertaald uit het Engels: The Dutch in Brazil, Oxford 1957)

Breda, Daniel Oliveira, Vicus Judaeorum: Os judeus e os espaço urbano do Recife Neerlandês (Natal 2007, dissertatie)

Hoynck van Papendrecht, A., De Rotterdamsche plateel- en tegelbakkers en hun product 1590-1851 (Rotterdam 1920)

Jager, Ingrid de en Nora Schadee, Tegels uit Rotterdam 1609-1866 (Zaltbommel 2009)

Gonsalves de Mello, José Antônio, Nederlanders in Brazilië (1624-1654). De invloed van der Hollandse bezetting op het leven en de cultuur in Noord-Brazilië (Zwolle 2001, Vertaald uit het Portugees door G.N. Visser, opnieuw bewerkt door B.N. Teensma: Tempo dos Flamengos, Rio de Janeiro 1947)

Nederveen Meerkerk, Hannedea van, Recife. The rise of a 17th-century Trade City from a Cultural-historical Perspective (Assen / Maastricht 1989, dissertation) idem, 'Nederlandse tegels in Brazilië in cultuurhistorisch perspectief.' Tegel 36 (2008), p. 19-32

Santos Simoês, João Miguel dos and José Antônio Gonsalves de Mello, Azulejos Holandeses no Convento de Santo Antônio do Recife, Ed. Amigos da D.P.H.A.N., Recife 1959

Municipal Archives Rotterdam: – Doop, Trouw en Begraven – Oud Notarieel Archef

North Panel 8.14 - 8.19

East Panel 8.20 – 8.26

Church Saõ Francisco

South Panel 8.1 – 8.6

West Panel 8.7 – 8.13

III. 1, present situation of the panels in the convent

Ill. 2, view of the court seen to the south, on a rainy day in June 2010.

Ill. 3, panel 8.20 with cut down tiles in the upper rows and fragments in the lowest row.

Ill. 4, court of the convent of Saint Antony in 1957, showing polychrome Portuguese tiles between the panels with Dutch tiles. Also visible are the 18th century Portuguese tile pictures mounted on the inner walls, painted in ochre. Simões & Mello, 1959.

Ill. 5, the large convent court of Saint Francis in Salvador de Bahia. The Portuguese tiles above the arches form a continuous frieze. Simões & Mello 1959.

Ill. 6, Mr. Frederico Faria Neves Almeida in his office is unwrapping polychrome Portuguese tiles. Similar tiles have been found in the Convent of Saint Anthony (21 June 2010).

Ill. 7, Portuguese tiles on the inner wall of the first floor gallery; the lowest row shows quite a lot of replacements, set there regardless of the original eighteenth century design and patterns. Far to the right are two tiles identical to those seen at IPHAN.

Ill. 8 a, the ox head corner motif surrounding a horseman; the ox heads are large compared to the ox heads produced after ca. 1650.

Ill. 8 b, on some of the flower vase tiles the corner motif spider occurs.

Ill. 8 c, the corner ornament French lily does not consist of a flower, but shows the fleur de lys, the heraldic lily of France; depictions of saints and monks are fairly rare on Dutch tiles.

Ill. 8 d, the swan is framed in accolades surrounded by Wan-Li ornament. Seen from a distance the Wan-lLi ornament has a stronger effect than the decoration within the accolades.

Ill. 9 Decorative scheme of the corner motifs Wan-Li borders (blue) Most of the panels are filled with tiles showing ox heads as corner motifs, often mixed with spider corner motif (red). Two panels are for more than half filled with tiles showing the French lily as corner motif (purple)

Northside

8.14 8.15 8.16 8.17 8.18 8.19

8.13 8

8.12 8.21

8.11 8.22

8.10 8.23

8.24 courtyard 8.9

8.8 8.25

8.7 8.26

8.6 8.5 8.4 8.3 8.2 8.1

Ill. 10 Scheme of the images on the tiles – Flower vase: red – Subgroup: flower vase combined with human figures: purple – Horsemen: green – Wan-Li with animals and human figures: blue – See Ill. 11 a, a small stock of flower vase tiles (18 June 2010).jagt: ships and sea creatures.Ill. 11 a, a small stock of flower vase tiles (18 June 2010).

Ill. 11 b, a Dutch flower vase tile in a Portuguese tile plinth, together with replacements of Portuguese tiles in yellow and blue.

Ill. 12 a, flower vase tile in the convent; the tin glaze is slightly pink, a discoloration caused by contamination with tiny amounts of chrome.

Ill. 12 b, flower vase tile from the collection of the City Museum Rotterdam (City Museum Rotterdam, inv.nr. 8989), painted in much the same manner. The tin glaze on this tile has a bluish tinge, also observable on many of the flower vase tiles in the convent.

Ill. 13, the backside of a used spons (pricked stencil) in the collection of tile makers' materials, acquired by the City Archives in 1876.

Ill. 14 a, tile showing a helmeted soldier on a horse and corner motif spider, certainly made with a spons deriving from the same print as the spons of ill. 13.

Ill. 14 b, the same helmeted soldier on a tile from the collection of the City Museum. The corner motifs however are different. (City Museum Rotterdam, inv.nr. 15790)

Ill. 15, the horseman, riding his dappled horse with panache, wears a sash painted in brown; every extra colour made a tile more expensive.

Ill. 16, fragment of a majolica plate, found in Rotterdam (City Museum Rotterdam, inv.nr. 18613)

Ill. 17, Wan-Li tiles in the convent; in the centre a tile with a jumping hare that closely resembles the hare on the majolica fragment of ill. 16.

Ill. 18 a, ships in full sail, corner motif ox head (City Museum Rotterdam, inv.nr. 5384).

Ill. 18 b, ships of the series See-jagt in the convent, the lowest row with corner motif spider.

Ill. 19 a, especially among the tiles with the corner motif French lily, there are beautiful examples of Dutch tile painting at its best.

Ill. 19 b, 4th row second from above identical to convento (City Museum Rotterdam, inv.nr. 47809).

All photographs by the members of the mission, except for: Photograph on frontpage by Agnaldo Silva do Nascimento Ill. 4, and 5, from J.M. dos Santos Simoês, Azulejos Holandeses no Convento de Santo Antônio do Recife, 1959 Ill. 12b, 14b, 16, 18a, 19b, by City Museum Rotterdam Ill. 13, by City Archive Rotterdam

MoWIC fact-finding mission. Part II.

CONDITION CONTROL OF AND CONSERVATION ADVICE FOR 18 PANELS OF 17th CENTURY DUTCH TILES IN THE CONVENTO DE SANTO ANTÔNIO DO RECIFE, PERNAMBUCO, BRAZIL

Kate van Lookeren Campagne – Nuttall Lecturer in Ceramic conservation University of Amsterdam

Introduction

The aim of this mission was partly to gain greater insight into the art-historical context of the tiles. In addition the present condition of the tiles was assessed and the major factors affecting the instability of the tiles were analysed in order to offer constructive advice for conservation and restoration.

Background

The convent was built in the first quarter of the 17th century and underwent a period of rebuilding from 1696 into the 18th century. Questions relating to the origin of such an exceptional group of 17th Dutch tiles in Brazil will be considered by art-historical experts who were also present on the MoWIC mission. During a programme of restoration in August 1957 the tiles were (re-) discovered when a whitewash layer on the wall above the arcades was removed.

There are 18 panels of tiles. The tiles are placed in deep niches in the wall around the inner courtyard. The width of the panels varies form 7 to 14 tiles and is 3 tiles high. In addition, there is a lower row of cut-down tiles which are also predominantly Dutch in origin.

The Tiles

The tiles are 128-130 mm in diameter and approximately 10mm thick (where they can be measured). They are decorated with tin-glaze and have on-glaze decoration in cobalt blue (in a few cases with iron-oxide additions). The pottery body appears to vary quite considerably from harder red iron-containing ceramic to a softer buff- coloured pottery. There is clear evidence of the use of hand-mixed clays in much of the ceramic material. This form of clay-mixing results in a ‘layered’ ceramic body, typical for early 17th century Dutch tiles. This phenomenon will be discussed further in the section on salt damage. The tiles are set slightly apart from each other and are grouted. Although this is contrary to the traditional setting of Dutch tiles (up against each other), it is advantageous for the conservation of the tiles.

Conservation History

It is presumed that the tiles were set in the building during the restoration at the beginning of the 18th century having been earlier removed from another building in Recife. The niches in the stone walls appear to be created to fit Portuguese tiles which are larger than Dutch tiles (15cm²). This would explain the lower row of cut-up tiles (fig 1.) which were necessary to fill the gap left by the smaller Dutch tiles. For the grouting various materials have been used - mortar, plaster and, in some cases, cement, which has also been used to fill missing areas of tile. It is essential to remove the cement to prevent further damage. Cement prevents water evaporating leading to the build-up of salts resulting in more extreme damage (see fig. 3). Old cement restorations have also caused problems in the stone façade.

Condition of the Tiles

In 2006 a survey of all the tiles in the convent was carried out by IPHAN (Instituto do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional). This survey clearly documented the poor condition of the tiles and was very useful as a comparison with the even worse situation in 2010. In this report the numbering system used by IPHAN has been used for clarity. In our survey we concentrated on the urgency for conservation and the causes of damage and instability.

Structural damage

About 80 of the tiles are broken. The percentage of broken tiles varies from panel to panel. These damages almost certainly were from before the tiles were brought to the convento and one can assume that the damage occurred when the tiles were removed from the previous location. In some case these old damages have loosened and threaten to come away (see fig 2)

Failed Mortar

Possibly the greatest present danger to the tiles is the poor attachment of the tiles due to failed mortar. The tiles appear to be adhered with lime mortar, although the precise nature and composition of the mortar is difficult to assess until the tiles are removed. Where loose tiles have been removed (panel 8.22) it is evident that the mortar is very irregular and weak (fig.5). The mortar is so disintegrated in some places that it has turned to powder (fig.6). Lime plaster mortars are easily damaged by humidity and water filtration48. This is clearly a problem for these tiles (see section on the physical environment). By taping the tiles gently a hollow sound can be heard where the mortar has failed. The diagrams in appendix 1 show how many of the tiles have poor attachment.

Salt damage

Physical damage due to the growth of soluble salts within the porous ceramic body is one of the major factors of damage to tiles. Soluble salts (predominately nitrates and chlorides) are transported into the porous body with water and later crystallize. The source of the salts can vary. Salts are deposited in the ceramic and when the humidity level falls below the deliquescent level (point of solution) for a particular salt, the salt crystallizes resulting in physical damage. Ceramic material and/or glaze is pushed away from the surface (see fig. 3 and 4)

Salt testing

Simple qualitative tests for chlorides, nitrates and sulphates were carried out on loose pointing and mortar samples using Quantafix strips with demineralised water (see appendix II). The results were not definitive. Salt presence appeared low (around 500 mg/l), but the results could have been influenced by the rainy weather and particularly high humidity dissolving the salt before it could be tested. The presence of soluble salts in the tiles is

48 Durban, 2005. pg 120 without question considering the visible salt damage. Some evidence of the presence of both nitrates and chlorides was recorded.

Specific problems of salt damage with Dutch tiles

Poor Glaze attachment

With Dutch tin-glazed tiles the problem of salt damage is exacerbated by the poor attachment of the tin-glaze to the pottery body49. This form of damage is visible on many of the tiles and is partly to blame for the prevalence of crazing in the glaze surface, while in many cases it results in the loss of the glaze layer (see fig 7). In figure 8 the glaze layer has completely lifted from the ceramic surface but is not yet detached.

Irregular clay body

Between approximately 1625 and 1640 red iron-containing clays were mixed by hand with buff-coloured clay with a greater calcium content in an attempt to improve the firing process. As a result, tiles from this period often have a clearly layered ceramic body which is particularly susceptible to salt damage50. This is evident in some of the tile panels (see fig.9).

Influence of the physical environment

The condition of the tiles is influenced by a number of factors, but the physical environment is central to their poor condition. Such tiles were made for interior use and the fact that they have survived so long out in the elements is exceptional.

The building

The convento is primarily built of lime-sandstone. This material degrades in humid environments and there is evidence that the sand has in some places deposited on the tile surface, giving the tiles a discoloured appearance (fig.10). The columns show the effects of high humidity, a high level of ground water and poor maintenance of the stone elements (figures 11 and 12). A greater problem for the tiles is the poor state of the grouting in the stone façade (fig. 13). The many gaps in the stone in combination with the regular watering of plants could be a significant source of nitrate contamination.

Roof protection

The extended form of the roof does provide quite good protection from the rain (see figs.14 and 15). It is not clear in how far wind blowing the rain against the tiles is a serious problem. This requires further research. It is also not clear in how far the rain contains salts. One could expect some contamination with chlorides in the form of aerosol transport. Considering the relative humidity is variable around 75%, one would expect greater salt damage from chlorides than is now visible.

Recent work has been undertaken on the influence of wind regime on the transport of salts in Recife51. It is an idea to contact the researchers for their opinion. Water can also transport chloride salts.

The use of the building

The convento is a lively and well-used living and working environment. One aspect that causes concern and has already been mentioned is the daily watering of the (very attractive) plants on the balcony above the tile panels. The plants are in pots which drain directly onto the balcony(see fig 17). The water (containing nitrates) is then able to seep through the gaps in the stone where pointing has been lost into the mortar behind the tiles. There appears to be a clear correlation between these gaps in the stone balcony and the mortar failure (see appendix I).

Climate and Pollution

The temperature and humidity in Recife remain high but relatively stable throughout the year. The tiles do not suffer from frost damage as would occur in Northern Europe. On the other hand the constant humidity has a damaging effect on the mortar and aids the transport of salts in the tiles.

49 Lins, 1984 50 Van Dam ,1994 51 Meira 2007 Recife does not have a significant pollution problem in comparison with cities of the same size52. However, it is a very big city with large urban environments.

It is clear from the results that the tiles that receive less direct sun (west/north) are in a worse condition with relation to salt damage and mortar failure. This would make sense seeing that water evaporated less quickly. In general it is also the lower row of (half-tiles that suffer most from direct salt damage. Salt-containing water drains to the bottom of the panels where the salts then crystallise.

Advice for Restoration and Conservation

The current restoration project at the convento

The conservation problem

An extensive restoration of the Portuguese tiles in the convento is at present being supervised by Pérside Omena. The techniques used perfectly suit the conservation problems of these tiles. The Portuguese tile panels are situated around the courtyard and further inside the building and are protected from the elements. The tiles have serious salt damage due to rising damp and significant mould contamination. The source of the salt transport to these tiles is quite different than with the Dutch tiles. Once the Portuguese tiles are restored they can be mounted in a way that they are separated from the water source by leaving a gap between the tiles and the wall. In this way, the source of the salt contamination can be completely removed. This is somewhat more difficult with the Dutch Tiles. The only way to remove water contamination completely is to extend the roof significantly (and change the watering system for the plants!).

Materials

The materials used for the restoration of the Portuguese tiles are not suitable is the more extreme conditions in which the Dutch tiles are placed. Paraloid B72 softens at 40º C and Hxtal-Nyl-1 begins to yellow at 55º C. If these materials would be exposed to the full sun the stability of the restoration would be seriously affected.

Another extremely important factor is the necessity for porosity of materials in such extreme conditions. Water is present in the form of humidity and will always manage to enter the porous tile body. It is important that all mortars, grouting and fill materials enable the evaporation of water out if the tiles.

Treatment of mould

At present the mould found on the Portuguese tiles (under the glaze) are being treated by freezing. The Dutch tiles seem to suffer less from mould than the Portuguese tiles. This is not surprising, as they do not stay wet for long periods. If mould is found in the Dutch tiles (see Appendix panels drawing condition 8.15), and it is decided to treat it, one should think carefully about using the freezing method. The poor glaze attachment on Dutch tiles is very susceptible to thermal shock. Theoretically one could avoid this problem by making sure that the tiles cool down very slowly, however this is not seriously practical. Otherwise a quaternary ammonium biocide can be safely used.

It should be noted that mould cannot be considered to cause much damage to these tiles in their present position.

Active treatment of the tiles

Removal

Considering the high percentage of mortar failure and the extensive presence of salts, it is essential that the tiles are removed for the wall and desalinated before being again reset in a suitable mortar. The removal of the tiles should not present a problem, considering the poor adhesion to the mortar. Cutting through the grouting with a small diamond wheel after facing-up should enable easy removal.

Desalination

It is recommended that analysis of the salts be carried out before desalination. XRD or more ion-specific methods could provide greater insight into the source of the salts and help with the choice of mortar. When desalinating Dutch tiles the high lime content should be taken into consideration and soaking kept to a minimum. Long soaking in water can weaken the ceramic body53.

52 Costa Dantas, 2003 53 Lins, 1984

Re-restoration

Considering the climatic conditions, the broken tiles would have to be glued with an epoxy such as Araldite 2012 This adhesive is viscous and unaffected by high temperature. It yellows slightly, but in this situation this would not be a problem. Before bonding the shards should be impregnated with 10% Paraloid B72 in acetone to aid reversibility.

Filling

For the filling of the missing areas of ceramic and the pointing, a synthetic lime mortar should be used which has good adhesive and cohesive qualities and allows damp to evaporate. Mortars can be made-up to the specifications required for the particular situation.

Re-setting the tiles

This is probably the treatment that will need the most preparation and preparatory research. A lime mortar should be used that is not too hard, but has good adhesive qualities. Only once the tiles have been removed will the structure and depth of the niches in the wall be evident. The niches appear to be at least 9cm deep.

It is possible that a base mortar will be necessary to fill the area at the back of the niche onto which the fixing mortar can be applied. Advice should be sought from architects and mortar specialists both in Europe and Brazil who have experience with the specific climatic conditions in Recife. A number of Dutch specialists have already been approached.

One possibility is the use of a mortar with in-built salt-inhibitors. Research in this field has been undertaken at TU Delft en TNO in the Netherlands.54

Removing the lower row of tiles

Suggestions have been made that the tile fragments on the bottom row of the panels could be removed and used for educational purposes. This would obviously be ethically questionable and have consequences for the historical integrity of the building. The only conservation advantage of removing the bottom row of tiles and filling it with lime mortar would be to produce an area where water could escape without any adverse effect to the tiles.

Preventive conservation

Although this section is placed at the end of this report, it has the highest priority. There is no point in restoring the tiles and re-setting them if important aspects of the physical environment are not improved.

The building

Firstly the stone structure should be restored and all the lost pointing on the balcony replaced with a suitable mortar (not cement). Old cement repairs should be replaced. This would improve the control of water transport.

Plants

A protocol for plant maintenance should be set up. Dishes should be placed under the plant pots to prevent water running down and behind the walls.

The roof

It is important the roof maintenance is kept up to date and water transport carefully assessed. It appears that the upper balcony sometimes floods which would mean that large quantities of water soak directly behind the tiles. The inside wall of the of the balcony is also in a poor state with cracks that appear to access directly to the tiles (see fig. 16).

Further research should be carried out into necessity for protection from rain by extending the roof overhang. Questions that should be considered and further researched are: • In how far does and how often does rain fall directly onto the tiles

54 Lubelli, Hees, 2000

• Does the rain contain a significant chloride content • In how far would extending the roof create ethical and historical dilemmas • What options are available?

Conclusion and Recommendations

It is evident from the findings of this project that the extraordinary collection of Dutch tiles at the Convento de Santo Antônio do Recife is in urgent need of conservation. - The tiles are structurally very unstable and in danger of detaching from the wall. Some tiles have already fallen out and others have had to be removed to prevent further damage. - Although only a proportion of the tiles are visibly damaged by soluble salt crystal growth, the damage is severe and this reflects a latent problem that can only worsen. - The tiles need to be carefully removed, desalinated and the damages restored. - Further research is needed to decide the most suitable lime mortar for re-fixing the tiles. - Attention has to be paid to the very specific climatic and physical conditions in which they are situated.

Even more importantly action has to be taken to maintain the building. - More specifically the lost grout in the stone balustrade must be correctly restored in order to remove the problem of water and salt transport into the tiles. - The problem of the overflow of nitrate-saturated water from the plant pots onto and behind the tiles also has to be addressed.

Further research is needed to see if greater protection from the rain is necessary and possible. This must be seriously considered, but does not have the urgency of the conservation of the tiles.

Restoration and conservation will be a major project demanding time and expertise. However, we should be thankful that this fascinating collection in exceptional surroundings has survived long enough to be saved.

Kate van Lookeren Campagne, Zutphen, July 2010

LITERATURE

Durban L: Architectural Tiles, Butterworth–Heinemann, 2005

Lins, A: Dutch Tiles in the Philadelphia Museum of Art – technical notes, Philadelphia Museum of Art, 1984

Van Dam J D: The difference between dry and wet clay mixing and the effect on the deterioration of Dutch Tiles, The conservation of Glass and ceramics, Ed Norman Tennent, James and James London, 1999

Buys, S. en V. Oakley: The Conservation and Restoration of Ceramics, Oxford, Butterworth–Heinemann, 1994

Velosa A. L.et al: Characterization of glazed ceramic tiles and mortars from façades of the city of Ovar for conservation purposes International Seminar, Conservation of glazed ceramic tiles, Lisbon April 15-16 2009

Meira G I et al: Salinity of Marine Aerosols in a Brazilian Coastal area – Influence of Wind Regime, Federal centre of technological education Paraiba, 2007

Costa Dantas C. et al: Elemental constituents of atmospheric aerosols in Recife, North-East Brazil, Centre for Technology and Department of Chemistry, Federal University of Pernambuco, Recife, 2003

Hees RPJ &.Lubelli B: Towards compatible repair mortar for masonry in monuments in: proceedings of the 5th symp. on the conservation of monuments in the Mediterranean Basin, sville. Spain, 2000

Palomo et al: Historic Mortars: Characterization and Durability. New tendencies for Research, 2008

Convento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brasil MoWIC fact-finding mission, June 2010 5. Report Part IIa

Convento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brasil MoWICFig. 1 fact-finding mission, June 2010 Fig.2 (8.3)

Fig..3 Fig.4

Fig..5 panel 8.22 Fig. 6 panel 8.22

Convento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brasil MoWICFig. 7 ( 8.22,fact- finding1/D) mission, June 2010 Fig.8 (8.22 1/A)

Fig. 9 Fig. 10

Fig. 11 column Fig.12 column

Fig. 15

Fig. 14

Fig. 15

Fig. 16

Fig. 17

6. REPORT Part IIb Appendix I. panel_drawing_condition_21_07.pdf

EINDE Expertise Mission Report

PORTUGESE VERTALING DOOR GREGOR DE ROOY

26. Missão dos Peritos Azulejos Holandeses Convento de Santo Antônio do Recife. Relatório. Tradução: Gregor de Rooy para MoWIC 2012

M I S S Ã O D O S P E R I T O S A Z U L E J O S H O L A N D E S E S

C O N V E N T O D O S A N T O A N T Ô N I O D O R E C I` F E

R E L A T Ó R I O

www.mowic.nl

Missão de Especialistas da Mowic

Relatório das atividades da Missão de Especialistas MoWIC relativo às pesquisas dos azulejos e restauração no Convento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brasil.

Esta Missão de Especialistas foi organizada pela Fundação MoWic – Amsterdam. E-mail: [email protected] Homepage: www.mowic.nl

Membros da Missão

- Dra. Hannedea van Nederveen – Presidente da MoWic, chefe da missão. - Sra. Kate van Lookeren Campagne-Nuttall Ma – Professora de Conservação de Cerâmica, Universidade de Amsterdam, especialista em restauração técnica. - Dra. Ingrid de Jager – Curadora de vida citadina pré-industrial, Museu da Cidade de Roterdã, especialista em história da arte. - Dra. Nora Iracema Schadee – Curadora Sênior, Museu da Cidade de Roterdã, especialista em história da arte.

Parceiros Financeiros

O principal patrocinador foi a Embaixada Holandesa no Brasil. A Missão de Especialistas da MoWiC também recebeu contribuições do Museu da Cidade de Roterdã e da Fundação MoWic.

Tradução: Gregor Guedes Alcoforado Assunção de Rooy

Conteúdo: (1) - Introducão

(2) - Parte I - Fatos artístico-históricos e recomendações (3) - Parte Ia - Ilustrações (4) - Parte II - Orientação de controle de condição e conservação (5) - Parte IIa - Ilustrações (6) - Parte III - Apêndice I – Condições dos azulejos – Estabilidade e sais

(7) - Apêndice II – Testes de sais

Capa: Violinista e relevo em padrão Wan-Li (DNT A.02.04; B.05; C.06; Lado oeste II, frizo 3. Photo: GRAU Recife, 2006)

1. INTRODUÇÃO

Em junho de 2010 a Missão de especialistas da MoWiC pesquisou a coleção de azulejos holandeses do século XVII do Convento de Santo Antônio em Recife – Pernambuco, Brasil. O complexo da Igreja de São Francisco com o convento ao norte e o Museu de Arte Sacra ao sul, está localizado na Rua do Imperador Pedro II no Bairro de Santo Antônio (antiga Ilha de Antônio Vaz, e Maurícia ou Maurisstad nos tempos holandeses). O objetivo desta missão foi de servir como incursão investigativa para estimar as despesas relativas ao projeto de restauração dos azulejos holandeses, requerida pelo Fundo Mundial de Monumentos. Portanto, tivemos de avaliar em detalhe a necessidade de restauração, a habilidade de especialistas locais e os custos de seus trabalhos e materiais. Kate van Lookeren Campagne destacou-se como excelente profissional para a realização destas tarefas. Foi fascinante ver a compreensão de Kate, mesmo sem falar português, com sua colega brasileira Pérside Omena, diretora do atelier de restauração Grifo, ao restaurar os azulejos Portugueses do mosteiro sem falar nenhum inglês, comunicando-se com base na língua de seus respectivos métodos, experiência e insumos químicos. Devido à extraordinária localização de quase mil azulejo azul e branco no pátio interno do Convento Franciscano, certamente um lugar pouco comum para esse tipo de azulejos, a missão também teve de obter uma maior compreensão do contexto artístico-histórico, assim como pesquisar respostas sobre questões de coerência estilística – ou da ausência de coerência. Ingrid de Jager e Nora Schadee eram as pessoas certas no lugar certo, já que eram as editoras e co-autoras da excelente obra Tegels uit Rotterdam55 1609-1866 (Zaltbommel 2009), a referência nesse assunto. Elas dedicaram-se não somente a provar que esta variada coleção tinha origem em Roterdã, como também trouxeram sugestões interessantes a respeito da presença destes azulejos no Brasil, uma vez transportados por via marítima e se distanciando aprox. 5000 milhas de seu país de origem. A conexão Roterdã não é tão estranha, a exportação dos azulejos de Roterdã para a Escócia é conhecida (Edinburgo, John Knox House, gentilmente trazido a nosso conhecimento pelo Sr. Diederik Six), Jacarta (De Bijbeltegels in het Arsip Nasional em Jacarta pelo arqueólogo Hans Bonke, Tegel 29, 1999), e outros lugares pontuados na Parte I. O especialista em azulejos, o alemão Wilhelm Joliet, também tem sido uma fonte bastante rica sobre o tema. A missão durou de 19 a 30 de junho de 2010, sendo uma semana oficialmente patrocinada pelo projeto acrescida por alguns dias sob custeio privado para a extensão nas pesquisas. As participantes ficaram hospedados por uma semana no Recife no Hotel ‘Pousada Casa Forte’, cujo dono é Walter Schmid e posteriormente na propriedade privada Nederveen na ilha de Itamaracá – PE. Influências negativas na força tarefa foram o denso trânsito da cidade de Recife e as fortes chuvas. As festas de São João, uma das celebrações mais importantes no Nordeste, para não dizer em todo o Brasil, contudo, não afetaram o trabalho da equipe. Apesar de ter sido feriado para os brasileiros, nós tivemos livre acesso ao edifício. Aspectos positivos foram a cordialidade da recepção pelos institutos federais e estaduais responsáveis pelo patrimônio histórico e artístico, IPHAN e FUNDARPE. O Superintendente do IPHAN em Pernambuco, o engenheiro técnico Frederico Faria Neves de Almeida, mostrou-nos azulejos portugueses recentemente descobertos e discutiu os detalhes do projeto de restauração dos azulejos holandeses. Ele concordou com a importância e interesse da pesquisa de averiguar as possibilidades de preparação e reparação de alguns elementos arquitetônicos do pátio interno visando proteger os frisos dos danos climáticos. Uma cópia da obra Tegels uit Rotterdam foi oferecida ao senhor Almeida pelas autoras (assim como, em ocasiões posteriores aos representantes da FUNDARPE, IRB, Grifo e aos colaboradores da missão Daniel Breda e Agnaldo Silva do Nascimento) No escritório da FUNDARPE, fomos recebidos por Ulysses Pernambucano de Mello, arqueólogo e quem iniciou o projeto em 2004, e Roberto Carneiro, Chefe do Departamento de Restauração. Eles mostraram-se muito interessados na restauração dos azulejos e nos aspectos históricos com a expectativa de realizarem algumas workshops em conjunto, a fim de revelar a história e particularidades dos azulejos holandeses do século XVI ao público e, especialmente, a acadêmicos e estudantes. A republicação do primeiro opúsculo sobre o tema, Azulejos holandeses no Convento de Santo Antônio do Recife por João dos Santos Simões e José Gonsalves de Mello (1959), a tempos estava planejada. A MoWIC fizera uma tradução para o holandês em 2007, e continua em busca de patrocínio para a tradução para o inglês, assim como para republicar todo o conjunto. Tal esforço muito contribuirá para a divulgacão do assunto. Leila Abe, que participa do conselho da MoWiC dará continuidade a essa proposta, em conjunto com o Eng. Willem F. Muller, membro do núcleo da MoWiC no Brasil Mais estimulante ainda foi o contato com a restauradora de grandes painéis de azulejos portugueses, Pérside Omena Ribeiro, como já mencionado, através de excelente interacão realizado com a restauradora holandêsa da equipe. Ao fim dos encontros ela apresentou uma proposta para a recuperação dos azulejos holandeses a qual ela e seu Studio Grifo56 se propõem a realizar. Essa cotação encontra-se anexada ao fim desta Introdução. Uma escada, adquirida por nós para inventariar os azulejos foi oferecida para Omena num gesto de coleguismo. Não havia no convento uma escada adequada, situação que se explica pela posição baixa dos azulejos portugueses, totalmente diferente da posição dos azulejos holandeses. Durante todo o exercício no convento, a missão teve o apoio de Agnaldo Silva do Nascimento, um estudante de mestrado da UFPE, que trabalhou como trainee em 2009 no grupo Grifo de restauração. Sua assistência foi de grande importância para nós, não apenas por causa da pesquisa por ele realizada sobre exemplos singulares dos azulejos nos frisos holandeses, como também pelo seu conhecimento da língua inglesa. A recepção da missão pelo Prior do Convento Walter Schneider O.F.M, fora calorosa. Ele nos convidou para um almoço e informou-nos sobre a história e objetivos de sua congregação. Ele também nos ajudou a contactar as autoridades dos conventos Franciscanos, Convento de Santo Antônio em Igarassu – PE e o Convento de São Miguel em Ipojuca – PE. Juntando-se a esses ainda o convento de Santa Maria das Neves em Olinda, foi-nos possível obter uma ideia bastante acurada a respeito das principais características dos claustros Franciscanos da época assim como do estilo figurativo do século XVIII e ainda dos métodos de restauro dos azulejos sendo certo que tal método se diferenciava em alguns aspectos importantes. De Jager e Schadee, como testemunhas oculares, puderam confirmar que a cruz no Convento de São Miguel em Ipojuca, sem sombra de dúvida fora formada, por autênticos azulejos de vasos de flores holandeses. No ambiente inspirador do prestigioso Instituto Ricardo Brennand (IRB), De Jager e Van Lookeren Campagne deram palestras sobre “A Historia e Surgimento dos Azulejos de Roterdã nos séculos XVII e XVIII” e “Elementos Específicos da Restauração dos Azulejos nas Condições Climáticas Holandesas”. As frases em Inglês foram traduzidas simultaneamente para o português por Daniel Breda. A missão expressa sua gratidão pela grande colaboração deste Instituto cujos representantes foram Nara Galvão, Simone Luízines e Aruza da Holanda. O apreço de Omena a respeito da compreensão da Sra. Van Lookeren Campagne sobre as particularidades da

55 NT: Azulejos de Rotterdam 1609 - 1866 56 Grifo. Diagnóstico e Preservação de Bens culturais, Poço da Panela - Recife. situação brasileira e holandesa, mostradas em sua apresentação em Power-point, deve ser ressaltado no que se refere à similaridade de muitos azulejos “brasileiros” com os de Roterdã, a palestra de De Jager foi uma verdadeira revelação para o público, que consistia em aproximadamente setenta pessoas. Na ocasião, Nora Schadee presenteou os representantes do IRB, IPHAN, FUNDARPE E IAHGP, com a Medalha do Museu da Cidade de Roterdã. A fim de marcar a singularidade da qualidade da herança cultural deixada pelos azulejos holandeses, a missão, nos poucos momentos que lhes restavam visitou alguns lugares de interesse histórico comum para holandeses e brasileiros. Esses lugares foram o Forte do Brum (De Bruyn 1630), com seus típicos meio baluartes ao lado do mar, similares ao antigo Forte Ernesto. Foi emocionante ver a bela coleção recentemente restaurada da cartografia holandesa do século XVII com textos de Martinus Mertens e a abaixo assinada, na ala norte da Fortaleza. Infelizmente, o Forte das Cinco Pontas (Vijfhoek, Frederik Hendrik, ou Trotsch den Duivel) estava fechado para trabalhos de restauração, mas tivemos a permissão de dar uma espiada nas muralhas de dentro do pátio interno. A missão foi gentilmente recebida por Micaela Passamani Representante Chefe do Escritório Holandês de Apoio a Relações Comerciais (NBSO), e houve uma visita à Sinagoga restaurada da Rua do Bom Jesus, guiada por Daniel Breda, Representante Adjunto nosso tradutor no IRB. Depois da já mencionada visita a Ipojuca, visitamos a enorme região portuária de Suape, onde vimos as ruínas do Fort Van der Dussen e do Fort Ghijsselingh localizados na ilha de Cocaia. Na Ilha de Itamaracá fizemos uma visita completa ao Forte Orange. Campagne e De Jager tiveram de retornar à Holanda na noite de sábado, do dia 28, entretanto Schadee e a abaixo assinada ainda tiveram a oportunidade de conhecer Vila Velha, onde fizeram uma visita ao pintor dos painéis da Trilha dos Holandeses, Luiz Jasmin. Devido às chuvas, o íngreme acesso até a ponte estava por demais perigoso, razão pela qual não descemos. Em síntese pode-se concluir que a missão das quatro damas pesquisadoras, donde três nunca antes haviam estado no Brasil, foi um sucesso, tendo deixado os Brasileiros admirados pela habilidade técnica da equipe e tendo oferecido a seus membros a oportunidade de obter preciosas informações e ainda por ter dado a MoWic uma base consistente para desenvolver o projeto de restauração dos azulejos holandeses no Convento de Santo Antônio do Recife. Devemos nossa profunda gratidão ao Embaixador Holandês, Sua Excelência Kees Rade, que tornou essa missão possível. Dadas as diferenças de materiais utilizados na confecção de azulejos brasileiros e holandeses e por consequência das necessidades de restauração, uma periódica participação de Van Lookeren Campagne, nos futuros trabalhos de restauro poderá ser de grande valia.

Hannedea van Nederveen Meerkerk Ph.D. Presidente da Fundacão MoWic

Siglas

DNT De Nederlandse Tegel (Jan Pluis, 1997), sistema de dados utilizado pelo Tegelmuseum da Holanda. FUNDARPE Fundação do Patrimônio Histórico e Artístico do Pernambuco IAHGP Instituto Arqueológico, Histórico e Geográfico Pernambucano IPHAN Instituto do Patrimônio Histórico e Artístico Nacional IRB Instituto Ricardo Brennand MoWIC Fundação para Exploração e Conservação dos Monumentos da Companhia Holandesa das Índias Ocidentais

SUAPE Complexo portuário ao sul de Recife, assim nomeado depois que o Rio Suape fora direcionado a Bahia do Cabo de Santo Agostinho, para desembocar no mar. UFPE Universidade Federal do Pernambuco

Proposta da Grifo para a restauração dos azulejos holandeses no Convento de Santo Antônio no Recife.

Missão dos Perítos da MoWiC – Parte I

Fatos artístico-históricos e recomendações relativas aos azulejos holandeses no convento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brasil.

Ingrid de Jager Nora Schadee Roterdã, August 2010

Os azulejos enquanto herança cultural

Os azulejos Holandeses no Convento Franciscano de Santo Antônio no Recife representam um dos mais importantes traços visíveis da presença holandesa no Brasil durante a primeira metade do século XVII. Assim, são de grande valor histórico. Os azulejos foram indubitavelmente manufaturados em Roterdã, e o conjunto forma uma mostra da variada produção dessa indústria entre os anos de 1625 e 1650. Assim sendo os azulejos também são de interesse artístico - histórico. A localização e disposição dos azulejos no convento é o resultado de decisões tomadas deliberamente para preservá-los, talvez para que servissem registro de tempos passados. É o dever de nosso tempo garantir que gerações futuras possam admirá-los e aproveitá-los em todos os seus aspectos.

Contexto: História Holandesa

Em 1609 a Trégua de 12 Anos entre a República das Províncias Unidas dos Países Baixos e o Reino da Espanha, teve seu início. A guerra contra a Espanha começara em 1568, entretanto, o exército Espanhol deixara as províncias da Holanda e Zelândia depois de 1580, para nunca mais voltar. Assim, essas províncias do Norte tornara-se porto seguro para as vítimas da perseguição religiosa e econômica do Sul. Por outro lado, a nova república holandesa beneficiou-se significativamente com a chegada dos imigrantes. Eles tinham novas ideias, conheciam novas técnicas e alguns deles eram abençoados com o conhecimento de grandes redes de comércio e farto capital. Junto com a onda de imigração viera uma rápida expansão econômica e crescimento urbano. A Trégua dos 12 Anos permitiu aos Países-Baixos consolidarem e explorarem essas novas características. Mais ainda, a calmaria da trégua em casa deixou os Holandeses livres para analisarem as possibilidades de instalarem postos de comércio nas Índias Orientais e Ocidentais. O Brasil Português, rico em açúcar e pau Brasil, era um dos seus alvos. Durante as primeiras duas décadas do século XVII, os holandeses conseguiram controlar entre metade a dois terços das exportações brasileiras para a Europa. No mesmo ano de 1609, a viúva Maritgen Claesdr Moeijt e seu filho Matthijszn van der Hoeve, ceramista de Delft deram início a uma oficina cerâmica no Marktveld em Roterdã. Van der Hoeve é o primeiro ceramista de Roterdã de que se tem notícia que produziu azulejos majólica. A técnica de se produzir cerâmica majólica, levada a cozedura duas vezes e vitrificada tem sua origem no Oriente Médio foi adotada na Espanha e Itália no século XV, e no sul da Holanda no começo no século XVI. Cerâmica Majólica da Espanha, Itália e do Sul da Holanda era importada como artigo de luxo nas províncias do norte, mas foi somente após a queda de Antuérpia em 1585 que refugiados de Brabant e Flandres introduziram a técnica no norte dos Países-Baixos. Roterdã não foi a primeira cidade da República a produzir azulejos majólica, mas a indústria, uma vez iniciada, desenvolveu-se rapidamente. Naquele tempo Roterdã passava por uma vigorosa expansão urbana oferecendo oportunidades de ouro para os produtores de azulejos. Seus produtos eram usados nos plintos, nas paredes e nas lareiras das casas que surgiam. Antes de meados do século XVII a maior parte das 13 (!) oficinas de majólica em Roterdã especializara-se exclusivamente na produção de azulejos e na segunda metade do século, Roterdã tornou-se o maior centro de produção de azulejos majólica da Holanda, posição que perdurou até o século XIX. As cerâmicas de Delft, nesse ínterim, conquistaram os mercados com o produto popularmente conhecido como Delft ou Delft Blue, faiança branca ornada com detalhes em azul deixando o mercado de azulejos para os seus colegas de Roterdã. Desde o início da indústria, os fabricantes de azulejo de Roterdã, não apenas supriam o mercado de Roterdã como também vendiam grandes quantidades de azulejos nos arredores de Roterdã e em cidades mais longínquas como na Zelândia e na Brabante Holandesa. Na realidade, a prosperidade crescente da República Holandesa fez com que a demanda por azulejos fosse tamanha que duas oficinas de Roterdã instalaram subsidiárias em Gouda, Dordrecht, Gorinchem, Utrecht e até mesmo em Harlingen na Frísia. Sabe-se ainda que houve ao menos um pedido do exterior no segundo quarto do século XVII talvez produzido na Oficina de Roterdã de Claes Wijtmans, tendo como destino final o Castelo Beauregard nas cercanias de Blois havendo partido do porto de Delft rumo a Nantes. Os detalhes nos azulejos pintados em azul retratavam soldados dos exército holandês conforme ilustrados por Jacob de Gheijn no Wapenhandelinghe (1607), texto que servia de manual de instrução para os soldados dos príncipe Maurício de Orange. A conexão francesa foi re-estabelecida em 1670 com a entrega de treze mil azulejos pela oficina de Delftsevaart para a Trianon de Porcelaine em Versalhes, um presente de Louis XIV para Madame de Motespan. Dando início a uma moda que a aristocracia francesa seguiu com entusiasmo. A mesma oficina de Roterdã também produziu, por volta de 1700, os azulejos ainda existentes retratando cavaleiros, paisagens e cenas bíblicas na Casa do Paço em Figueira da Foz (província de Coimbra, Portugal). Ainda mais extraordinário são as incríveis decorações de azulejo nos palácios de verão de Clemens August (arcebispo e membro do colégio eleitoral do Sacro-Império Romano em Colônia) e em Bruhl (Renânia Westphalia, Alemanha), manufaturados pelo produtor de azulejos de Roterdã Aalmis, em 1730. Na geração seguinte Aalmis foi responsável pelas imagens religiosas nos azulejos do Hospital de San Juan de Dios (Cadiz, Espanha) datando de aproximadamente 1770. Há inúmeros outros exemplos. A Guerra recomeçou em 1621, os Reinos Unidos (sic) da Espanha e de Portugal tornaram-se o inimigo novamente. O plano, primeiramente elaborado em 1608 por iniciativa do refugiado Antuérpio Willem Usselincx, propondo a criação de uma Companhia das Índias Ocidentais, poderia agora ser levado a cabo. A carta da Companhia das Índias Ocidentais (WIC, em holandês57) foi redigida em 1621 tendo como participantes, entre outras cidades, Amsterdã e Roterdã. Um dos objetivos explícitos da WIC era estabelecer um assentamento holandês na costa leste do Brasil, as intenções secretas eram prejudicar ao máximo os Espanhóis e Portugueses, ao tomar o comércio do hemisfério ocidental, fosse por guerra ou por pirataria.

O assentamento Holandês na costa de Pernambuco

Uma frota da Companhia das Índias Ocidentais, carregando 450 canhões e 3.300 homens, deixou a República Holandesa em 1623 e chegou em 1624 a São Salvador da Bahia de Todos os Santos, o primeiro povoado português da América do sul, datando de 1500. Os holandeses capturaram a cidade e o porto, mas tiveram de entregar suas conquistas aos portugueses um ano depois. A Companhia das Índias Ocidentais tentou novamente em 1629, com uma frota maior de 67 navios, sete mil marinheiros e soldados e equipada com 1170 peças de artilharia. Em fevereiro de 1630 tomaram Olinda, Recife e a Ilha de Antônio Vaz, batizada com o mesmo nome de seu primeiro proprietário e criaram uma colônia que permaneceu holandesa por 24 anos.

57 NT

Il. A, mapa do Recife e da Ilha de Antônio Vaz, indicando a situação em 1637, incluindo os fortes do Brum, perto de Recife, Driehoek ou forte de Waerdenburch na confluência dos Rios Capibaribe e Beberibe, e sobre a ilha de Antônio Vaz os fortes Frederic Henry e Ernesto e alguns redutos. Barleus, detalhe il. 37.

Recife era, naquele tempo, uma pequena vila de mais ou menos duzentas casas assentadas sobre arrecifes que margeavam a costa. O lugarejo ostentava uma Igreja Jesuíta com uma escola, um espaço de encontro para soldados e marinheiros, um prédio da aduana e alguns armazéns cujos donos eram portugueses e preferiam morar em Olinda. Sendo uma ilha pantanosa, Antônio Vaz estava vazia, exceto por um mosteiro Franciscano de 1606- 1613, e algumas moradias; a maior parte da terra estava nas mãos de proprietários portugueses que também viviam em Olinda. A construção das fortificações holandesas começou imediatamente e em 1630 a ilha de Antônio Vaz já estava bem protegida por um forte pentagonal localizado no sudeste, atualmente chamado de Forte das Cinco Pontas, e pelo Forte Ernesto no nordeste. (il A). Este último incorporava o convento Franciscano que dali em diante serviria de residência ao comandante das tropas holandesas. Em 1631, contudo, o Conselho Político (Politieke Raad) da Companhia das Índias Ocidentais decidiu instalar o seu quartel general na Recife plana e fácil de ser defendida e em Antônio Vaz, ao invés da acidentada Olinda. Eles destruíram a linda cidade portuguesa e começaram os procedimentos para transformar Recife e a ilha em cidades holandesas, cheias de canais, pontes, ruas estreitas cruzando-se em ângulos retos e, claro, construindo fortificações de fossos, muros, baluartes, guaritas e fortes. O comandante do Forte Ernesto, Adolf van der Els(t), foi um dos principais postulantes da demolição de Olinda. Nos anos seguintes Antônio Vaz e Recife se tornaram uma verdadeira cidade, mesmo que pequena, o mais importante centro internacional da América do Sul, abrigando por volta de seis mil pessoas. Os materiais de construção necessários para a fortificação, pontes, ruas pavimentadas e casas vieram das ruínas de Olinda ou da Holanda e, posteriormente, de pedreiras locais situadas mais ao interior. Tijolos de adobe também eram utilizados.

Il. B, Mapa da parte norte da cidade Maurícia em 1644, que mostra a residência do Conde Friburgo e seus famosos jardins. Na extrema esquerda enxergamos os bastiões do Forte Ernesto que incorpora o Convento de Santo Antônio (legenda nro. 2: monastério). Barlaeus, il. 39.

O novo assentamento holandês na costa Pernambucana parecia promissor e um bocado de aventureiros, marinheiros, mercadores e comerciantes tentava a sorte no Brasil. Entre eles estava Nicoaes Van der Hoeve, que prosperara em Roterdã. Ele se casara com Barbara Hendriks Goutswaert em 1620; ela viera de uma de uma família bem relacionada, seu irmão Pieter Goutswaert era membro do conselho da cidade de 1618 e 1644 e foi prefeito de Roterdã em 1625, 1643 e 1644. Ele teve pelo menos duas filhas fora de seu casamento: Maritgen, que recebeu o mesmo nome de sua avó paterna em 1626, e Pieternel em 1631. Nicolaes prosperava em seu negócio, empregando vários trabalhadores assalariados e aprendizes. Sua reputação era tanta que pediram-lhe que depusesse a respeito da qualidade da argila importada da Inglaterra bem como, que avaliasse o valor das ações de um colega falecido. Em 1631 ele autentava a sua casa e oficina.

Outrossim, Van der Hoeve seguia com a carreira military e tornou-se capitão de uma companhia de infantaria. Talvez tenha sido por suas obrigações militares que em 1632 que ele autorizara sua esposa bárbara a cuidar de seus negócios. Porque que ele decidira emigrar com suas esposa e filhas em 1634 não se sabe. Provavelmente ele fora mandado com os seus soldados para Recife e considerou uma boa ideia ficar por lá. Depois de três anos de serviços dedicados no ocidente, os soldados tinham a oportunidade de adquirir terras por preços mais baixos. O desenvolvimento do Recife e Antônio Vaz, ou então ‘Mauricia’ (Maurisstad), ganhou novo ímpeto quando os Estados Gerais da República convidam o Conde João Maurício de Nassau primo do Chefe de Governo Provincial Frederick Henry, príncipe de Orange, a vir ao Brasil como governador e defensor dos assentamentos holandeses. Ele chegou em janeiro de 1637 e instalou-se numa mansão portuguesa no bairro de Antônio Vaz. O Conde decidiu, em 1639, que precisava de uma residência mais ampla e imponente e nos três anos seguintes a Casa Vrijburgh foi construída juntamente com o palácio mais privativo da Boa Vista. Todavia, ele mal usufruiu dessas duas residências. Desapontado com o escasso apoio militar dado pela Companhia das Índias Ocidentais e pelos Estados Gerais para consolidar os assentamentos holandeses, ele retornou à Europa em maio de 1644. Os holandeses permaneceram em Pernambuco por mais dez anos, Recife e Mauricia voltaram às mãos portuguesas em 1654.

Origem e História

Quando os portugueses tomaram posse novamente do Recife, eles mantiveram as cidades holandesas mais ou menos intactas, mas as casas holandesas aos poucos ou passaram a ter outras finalidades ou eram alteradas ou demolidas. Os edifícios militares foram substituídos de acordo com os princípios portugueses de restauração. Os palácios do Conde Maurício de Nassau foram os últimos a serem demolidos. A casa Friburgo foi demolida no último quarto do século XVIII exceto pelo seu porão. O Forte Ernesto foi demolido, mas o antigo mosteiro, o Convento de Santo Antônio, usado pelos militares durante o período holandês, foi mais ou menos reparado até que em 1696 iniciou-se a construção de um novo conjunto de prédios incluindo uma Igreja, a Igreja de São Francisco da Penitência, e um novo claustro, para os irmãos Franciscanos da terceira ordem. A construção demorou seis anos, entretanto a decoração e detalhes de acabamento continuaram até 1804. Com exceção do interior da Capela Dourada, a decoração que mais chama a atenção são os enormes painéis de azulejos portugueses que adornam a Igreja, assim como a entrada, a capela, o pátio do claustro e ainda os azulejos holandeses montados em forma de painel sobre a platibanda acima das colunas que rodeiam o pátio. O contraste entre as impressionantes imagens dos azulejos Portugueses e os modestos azulejos holandeses é interessante. Os azulejos portugueses, que datam de 1740 – 1760 foram claramente feitos para ornamentar Igrejas. Já os azulejos holandeses, ao retratar a vida quotidiana, foram feitos para casas privadas, pertencem a arquitetura doméstica a qual os holandeses dominavam tão bem, sendo eles de hábito chegados a vida doméstica. Os azulejos holandeses no claustro apresentam características similares aos produtos da indústria de azulejos de Roterdã e podem ser datados de 1640, implicando no período provável de 1615 a 1655 ao se considerar a margem de erro de praxe nessas situações. Conhecendo-se a história da colonização holandesa no nordeste Brasileiro, esse intervalo pode ser estimado com maior precisão considerando-se o período de 1630 a 1644. A importação de azulejos holandeses ao Recife é bastante improvável de ter ocorrido antes do estabelecimento de uma colônia holandesa no Recife e Antônio Vaz, assim como o é depois da partida do Conde Maurício de Nassau. Assim, considerando-se o conjunto dos fatos é bastante provável que o produtor de azulejos de Roterdã e comandante militar Nicolaes van der Hoeve, ou sua parceira nos negócios e esposa Barbara, tenham decidido trazer com eles ao Brasil os azulejos restantes depois de haverem vendido a casa e oficina de Roterdã em 1634. O traslado não teria custado caro; os materiais de construção holandeses mesmo que muito úteis no Brasil eram usados como lastro nos navios leves que voltavam carregados com açúcar madeira e outros bens tropicais. Uma outra hipótese provável é que, vivendo no clima úmido e quente de Pernambuco, Barbara van der Hoeve Goutswaert chegou à conclusão que os azulejos de majólica cairiam muito bem nas cozinhas e banheiros, mantendo os insetos a distância e protegendo as paredes da água, fossem estas feitas de tijolos holandeses ou locais ou até mesmo de adobe. Afinal, assim eram os azulejos usados na Holanda. Ela teria sabido em que oficinas cerâmicas de Roterdã poderia fazer um bom pedido de azulejos. É razoável supor que os compradores dos azulejos eram colonizadores holandeses ricos assim como os comerciantes do Recife. É provável ainda que quantidade maior que os 924 remanescentes tenha sido importada. De fato, os azulejos do convento de Santo Antônio pertencem a séries diferentes e a qualidade de confecção varia de muito boa a medíocre o que sugere que não tenham originalmente formado um conjunto, mas que têm origem em diferentes oficinas de Roterdã e que tenham provavelmente sido aplicados em vários prédios do Recife. Os lugares mais prováveis, além das casas privadas, teriam sido os prédios oficiais do Recife Antigo e no bairro de Antônio Vaz (il. C’). Que houvesse azulejos na fortaleza ou na casa do comandante é improvável já que a Companhia das Índias Ocidentais, reduzindo os soldos dos soldados continuamente dificilmente permitiria que os oficiais decorassem as instalações militares com azulejos comprados e transportados da Holanda. Além disso, as muitas pesquisas arqueológicas até hoje realizadas nas antigas fortalezas holandesas, nunca revelaram nenhum pedaço de azulejo.

Il. C, mapa da cidade Maurícia mostrando a ponte que conecta Recife com o Grande Bairro da ilha e os prédios no intramuros do Forte Ernesto. Mapa feito a partir do original de Vingboons

Os edifícios do bairro de Antônio Vaz foram parcialmente demolidos em 1645, juntamente com as torres do palácio de Friburgo na medida em que os portugueses sitiavam Recife. No fim do século XVII a arquitetura que restava teve de dar espaço para o novo conjunto Franciscano composto de Igreja e Convento, uma das paredes do Forte Ernesto fora, na realidade, incorporada ao Convento. Esse desenrolar histórico aqui sugerido nada mais é do que um abalizado palpite. Alguma(s) pessoa(s), em todo caso, devem ter considerado os azulejos muito valiosos para que fossem jogados fora.

Também é um palpite abalizado afirmar que os azulejos foram guardados até que um imponente plano ornamental de azulejos portugueses fosse projetado para a Igreja e o Convento por volta de meados do século XVIII. Nosso pensamento é que os azulejos holandeses foram colocados no seu local atual naquela época, como uma decoração leve e elegante do pátio interno do claustro. É possível que mais adiante azulejos portugueses puramente ornamentais com detalhes em azul e amarelo tenham sido colocados sobre a platibanda cobrindo os arcos (ver il.5). Mais tarde ainda, por volta de 1850, todos os azulejos foram cobertos por uma camada de cal. Foi somente na restauração do convento em meados dos anos cinquenta do século XX, que os azulejos holandeses foram redescobertos.

Nota sobre a Técnica dos Azulejos Majólica e as coleções em Roterdã

Para fazer os azulejos, os artesãos holandeses do século XVII usavam uma argila marinha e de rio misturada com quantidades menores de argila plástica para cerâmica. Essa última dava à liga a resistência necessária para evitar que a argila rachasse durante o processo de cozimento nos fornos. Essa mistura tinha que ser bem limpada mesclada e trabalhada antes do uso. As oficinas não dominavam o jeito de obter a mistura de argila homogênea, sem bolhas de ar e contaminações, até meados do século. Muitos azulejos anteriores àquela data apresentam uma mistura mal feita com camadas de argila marrom avermelhada e de argila amarelada como ocorre com os azulejos trazidos para o Brasil. Um primeiro cozimento à aprox. 1000 graus Celsius transforma os peças de argila macia em rígidos biscoitos de azulejo preparados para a vitrificação e decoração. A vitrificação se obtinha aplicando uma pequena camada de esmalte de estanho líquido sobre um dos lados do azulejo em posição inclinada. A partir daí o azulejo estava pronto para ser pintado. A decoração quase sempre derivava de desenhos impressos. Um desenhista copiava uma figura ampliando-a ou reduzindo-a, produzindo um desenho sob o qual eram colocados duas ou três finas folhas de papel do tamanho dos azulejos. Outro funcionário em seguida com o uso de agulhas fazia pequenas perfurações marcando os pontos de referência mais destacados para reproduzir a figura. O resultado chama-se ‘spons’, isto era um estêncil perfurado. Este estêncil servia de guia para que o pintor aplicasse pó de carvão vegetal sobre a superfície vitrificada do azulejo através dos pequenos orifícios. Assim, o desenho original era reproduzido na superfície do azulejo através de pequenos pontos pretos feitos com o carvão vegetal. Essas marcas orientavam o pintor que em seguida pintava o azulejo com uma mistura de esmalte de estanho e óxidos metálicos como, por exemplo, o cobalto para a cor azul. O próximo e último passo era um segundo cozimento, depois do qual o produto finalizado deveria ser um azulejo impecável com delicados detalhes em azul brilhante e ou outras cores sobre uma base de coloração branco creme. Muitas coisas poderiam dar errado durante esse processo complicado: rachadura ou até mesmo quebra da cerâmica durante o primeiro ou segundo cozimento, encolhimento do esmalte, descoloração devido a contaminações, passagem de ar no forno, temperaturas muito altas ou muito baixas e/ou esfriamento acelerado. Azulejos imperfeitos, contudo, não eram jogados fora, mas vendidos como ‘segunda escolha’ por preços mais baratos. Em 1876, o arquivo municipal de Roterdã adquiriu uma coleção de figuras impressas, desenhos e estêncis perfurados que pertenceram ao último fabricante de azulejos de Roterdã58, material esse originário de várias oficinas. A maior parte desse material data do século XVIII, entretanto, a coleção tem vários conjuntos de estêncis perfurados do século XVII, entre outros uma coleção que retrata uma cavalgada. Quase todos os azulejos do museu municipal de Roterdã foram lá encontrados: a maior parte foi adquirida no início do século XX durante a demolição da parte oeste do antigo centro da cidade, e depois do bombardeio de 1940. Essa origem, juntamente com o fato de que Roterdã tinha a maior indústria de azulejos da Holanda, garante em certo grau que esses azulejos tivessem sido produzidos em Roterdã ao invés de terem sido importados de outro lugar.

Os azulejos hoje

58 Frederik Jacobus Kleijn (1819-1898), De Jager en Schadee 2009, p.73-74

Características

Os azulejos holandeses no Convento de Santo Antônio (il. 1) foram colocados a uma altura de cerca de 3,50 metros sobre a parede externa da galeria no primeiro piso do pátio do claustro. O pátio tem forma retangular, sendo as paredes dos lados leste e oeste mais longas que as dos lados norte e sul. (il. 2). Os oito painéis em ambos os lados dos cantos contém 21 azulejos inteiros (três azulejos de altura por sete azulejos de comprimento) e ainda uma fileira mais longa de pedaços de azulejos perfazendo uma altura total de aproximadamente 45 cm. Os painéis nas paredes têm a mesma altura, porém as fileiras horizontais têm o dobro do comprimento. As paredes dos lados leste e oeste cada contém cinco painéis, enquanto que as paredes dos lados norte e sul, contém quatro desses painéis cada. O conjunto completo, portanto, consiste de 924 azulejos harmonicamente espalhados pelas paredes e por volta de 300 fragmentos de azulejos nas fileiras horizontais e inferiores, alguns holandeses, mas também portugueses. A fileira de fragmentos surpreende. Possivelmente as pessoas que conceberam o arranjo originalmente, o planejaram com as medidas dos azulejos portugueses do século XVIII (por volta de 14.0-15.0 x 14.0-15.0 cm) ao invés das medidas dos azulejos holandeses discretamente menores, razão pela qual tiveram que acrescentar a fileira de fragmentos (12.8-13.0 x 12.8-13.0 cm). Isso também explicaria as adições de azulejos cortados em algumas fileiras mais altas. (il. 3). A atual disposição dos azulejos não é a mesma daquela encontrada em 1957 quando a cobertura de gesso foi removida. Na disposição de então os azulejos holandeses eram entremeados com blocos de quatro azulejos portugueses policromados colocados acima das pedras angulares dos arcos. Havia, ainda, fragmentos de azulejos nos cantos. A impressão visual faria lembrar a do pátio do convento franciscano de Santo Antônio em João Pessoa, ou a do convento de São Francisco em Salvador na Bahia (il.5), apesar do pátio de Santo Antônio no Recife ser menor em tamanho. Os tais blocos e fragmentos de azulejos portugueses não se encontram mais no local, entretanto o senhor Frederico Faria Neves de Almeida, superintendente do IPHAN mostrou-nos azulejos similares encontrados no convento de Santo Antônio, quando o visitamos em 21 de junho de 2010 (il.6). Ao que tudo indica, o convento dispunha de farta reserva de azulejos policromados utilizados para repor unidades perdidas ou completamente danificadas.

Ornamentos de canto

Os azulejos holandeses apresentam quatro diferentes ornamentos de canto, a saber: cabeça de touro, certamente o ornamento de canto mais comum nos azulejos holandeses do século XVII; aranha, o desenho que surge ao final do segundo quarto do século XVII, Lírios Franceses, raramente usados depois de 1650; e ornamentos trabalhados com detalhes sinuosos ou em padrão com linhas retas, também chamados de ornamentos meandrosos ou ornamentos Wan Li. Pintar ornamentos em estilo Wan-Li consome muito tempo comparado a outros ornamentos de canto, razão pela qual saíram de moda antes de meados do século (il 8 a,b,c, d). Em termos gerais, ornamentos de canto são completamente distintos da imagem central do azulejo. Cavaleiros, vasos de flores, navios e animais feitos a partir de um mesmo modelo têm como ornamento de canto cabeças de touro, aranha, lírios franceses e Wan-li ou ainda outras ornamentações. O fator determinante era o gosto do cliente e a variedade de desenhos disponível na oficina no momento do pedido. Azulejos que pertencessem a uma série, contudo, eram fabricados em conjunto e têm, portanto, o mesmo ornamento de canto. Os painéis que contém azulejos com o ornamento Wan-li estão agrupados de tal maneira que suas disposições sempre correspondem a outro painel Wan-li no outro lado do pátio (ill.9). Painéis com, principalmente, cabeças de touro e aranhas estão posicionados entre os painéis com os azulejos Wan-Li.

Esquema Decorativo

Uma seleção sortida das imagens mais comuns retradas nos azulejos holandeses, todos fielmente baseados na realidade do dia-a-dia e variando de soldados a crianças brincando, de navios a flores, de animais exóticos a animais domésticos; é pintado no meio dos azulejos. Assim, a atual disposição dos painéis é formada por um plano de decoração cuidadosamente elaborado levando em conta tanto os detalhes de canto quanto as imagens de centro dos azulejos. (il. 10) Quatro grupos de azulejos podem ser identificados: painéis com azulejos com cantos ornamentados com cabeças de touro, lírios franceses ou aranhas, cujas imagens centrais são, respectivamente, vasos de flores, cavaleiros, os See-jagt (nome holandês para uma série que consiste em navios e animais marítimos reais ou imaginários), e painéis contendo azulejos com ornamento estilo Wan-Li. Esta última categoria, com imagens de pessoas – homens, mulheres e crianças – e animais, tem seus ornamentos de canto em estilo Wan-Li cujos efeitos visuais são tão dominantes que o idealizador do painel decidiu, acertadamente, agrupar todos esses azulejos num conjunto. Nesse mesmo arranjo essa disposição pode parecer um pouco rígida, mas na verdade cada azulejo isoladamente é tão bonito que esse detalhe passa despercebido. Um exame mais detalhado dos azulejos e sua disposição nos conduz a algumas observações. Cinco dos painéis nos cantos do claustro são preenchidos com azulejos que têm figuras de vasos de flores (8.1, 8.6, 8.13, 8.20, e 8.26); três outros (8.7, 8.14, 8.19) combinam vasos de flores com azulejos que retratam figuras. A maioria dessas peças têm um lírio francês como ornamento de canto. Talvez todos os painéis nos cantos do claustro, originalmente tenham sido feitos com vasos de flores. Os azulejos diferentes seriam substituições colocadas quando os azulejos originais caíram. Ver, por exemplo, o painel 8.7 onde as substituições foram principalmente de azulejos com cavaleiros. O mesmo parece ter ocorrido com alguns outros painéis que mostram um tipo completamente diferente de azulejo entre uma seleção lógica de, por exemplo, cavaleiros. Os mais notáveis nesse aspecto são o painel 8.4 que contem azulejos Wan-li, no meio dos quais aparecem um tanto quanto fora de contexto dois cavaleiros e um vaso de flores; e o painel 8.21, no qual três azulejos com vasos de flores interrompem uma série de cavaleiros entre cantos com detalhes em cabeça de touro. Em nossa opinião, todos esses são substituições tardias de uma sobra de azulejos deixados quando a montagem original foi terminada; vasos de flores parecem ter sido usados com mais frequência para essa finalidade, entretanto também houve sobra de azulejos com cavaleiros, um dos quais foi colocado num painel português a fim de preencher um espaço vazio. A hipótese de sobra de azulejos, ganha força porque Pérside Omena, a diretora responsável pela restauração das imagens dos azulejos portugueses, recentemente encontrou alguns azulejos decorados com vasos de flores no convento (il 11 a). Os azulejos encontrados podem ser aqueles que caíram, havendo sido preservados pelos monges. De fato, rastros do cal que cobria os azulejos até 1957 podem ser vistos no canto superior direito dos azulejos recentemente encontrados (il. 11 a). Seja como for, os azulejos com decoração de vasos de flores também foram utilizados para substituir azulejos portugueses (ill. 11b) – o contrário, ou seja, o uso de azulejos portugueses para substituição dos holandeses, não era possível, pois os azulejos portugueses eram maiores que os holandeses. No conjunto os azulejos decorados com vasos de flores predominam. Alguns têm uma aranha como ornamento de canto, entretanto, a maioria têm cabeças de touro. Os vasos e buquês também diferem levente entre si em pequenos detalhes, mas o conjunto deve ter sido feito na mesma oficina. De fato, os vasos de flores parecem ter sido pintados pelo mesmo pintor, que talvez não tenha usado os estêncis, mas apenas um simples gabarito para inserir o vaso centrado no meio dos azulejos (il. 12 a). O museu municipal de Roterdã possui uma considerável quantidade de azulejos bastante similares. Nós trouxemos um destes azulejos para compararmos com os do convento (ill. 12 b) A conclusão é inevitável e Pérside Omeda concordou: o azulejo do museu, certamente produzido em Roterdã, é um produto da mesma oficina que os azulejos holandeses decorados com vasos de flor em Recife, e podem até mesmo ter sido pintados pelo mesmo artista. Os azulejos do Recife, a propósito, não são, em termos técnicos, da mais alta qualidade. Em alguns azulejos a vitrificação em estanho apresenta defeitos na coloração. Em Roterdã eles seriam de segunda escolha e comparativamente mais baratos. Os outros três grupos representam um produto do ponto de vista técnico de melhor qualidade, apesar de observar-se também a descoloração no acabamento vitrificado de algumas dessas peças. Elas foram pintadas com o uso de estêncis perfurados, e imagens espelhadas feitas com um mesmo estêncil são comuns. Os estêncis de alguns cavaleiros estão presentes nos arquivos municipais de Roterdã (il. 13), confirmando que os azulejos no convento (il. 14 a) foram produzidos em e exportados de Roterdã (il. 14b). Os azulejos de cavaleiro são bem pintados e alguns têm até mesmo uma coloração mais pronunciada na faixa do cavaleiro. Esse tipo de detalhe é relativamente raro e aponta para uma data anterior a 1640 (il. 15). O idealizador dos painéis com cavaleiros poderia estar sorrindo enquanto organizava os azulejos para formar as imagens dos painéis: alguns grupos de cavaleiros foram posicionados de tal forma a parecer que eles tivessem prestes a se confrontar arrebatadoramente. Os azulejos Wan-li também são de excelente qualidade com cor azul contrastando vivamente sobre a base creme. As imagens são detalhadas e retratam cenas anteriormente utilizadas nos primeiros azulejos policromados assim como encontradas em cerâmicas majólica de Roterdã. (il. 16, 17). Os azulejos da série See-jagt, que retratam navios e todos os tipos de animais marinhos, também têm sua contrapartida na coleção do Museu.(il 18 a, b), com exceção dos exemplares com ornamento de canto em aranha encontrados no convento. Esse último tipo deve pertencer a uma série distinta daquela de cabeça de touro. Dado que o idealizador da coleção no convento escolhia os azulejos de acordo com a imagem do centro ou do meio, (com exceção dos azulejos Wan-li), os ornamentos de canto teriam sido de menor importância para ele. (il. 16, 17) Alguns azulejos no convento são excepcionalmente bem pintados, como é o caso de alguns cavaleiros, a maior parte dos Wan- Li e uma séria de lírios franceses ,que retratam homens trabalhando, como uma figura de um carregador e cidadãos de bem (il. 19 a). Estes últimos azulejos se valeram de uma técnica bem documentada e amplamente aplicada em Roterdã; as linhas principais são pintadas num tom manganês suave, enquanto que o azul cobalto é usado para sombreamento. Azulejos pintados dessa forma apresentam detalhes trabalhados de forma elaborada e as duas cores produzem um efeito vívido. Esse efeito, em outro sentido, se encontra nos azulejos que retratam crianças brincando. Exemplares similares desses azulejos encontram-se no Museu Municipal de Roterdã (il 19b).

Conclusão e Recomendações

Tendo em vista a diversidade dos azulejos no convento, podemos seguramente concluir que eles são o produto de diferentes oficinas de Roterdã. Alguns são mais antigos, como os azulejos Wan Li que estimamos datarem de 1635. O mesmo ano parece ser coerente para os azulejos cuidadosamente pintados com manganês. Os azulejos com ornamentos de canto em aranha são os mais recentes; as aranhas mais antigas são de 1640. É possível que esses azulejos tenham vindo de diferentes partes do Recife – apesar de acreditarmos na hipótese de que a maior parte deles fora utilizada em construções dentro ou próximas do convento. Os cavaleiros cairiam bem nos quartéis dos comandantes das tropas holandesas, ou até mesmo em algum prédio usado pelo próprio Maurício de Nassau; os azulejos See-jagt seriam tema apropriado em um prédio de alfândega ou na casa do Capitão dos Portos. Por outro lado é bastante provável que a importação dos azulejos de Roterdã fora realizada sem muito planejamento e que nenhum dos azulejos tenha sido feito para um prédio específico. É interessante supor que os azulejos mais antigos trazidos para o Brasil teriam sido de produção de Nicolaes van der Hoeve, sendo o estoque que ele não conseguira vender antes de embarcar para o Recife. Também é interessante supor que depois que o primeiro lote de azulejos fora vendido em 1634/1635, Barbara van der Hoeve pediu mais azulejos a seus antigos colegas de Roterdã. Não havia muitas exigências a respeito da qualidade dos azulejos enviados; os compradores holandeses no Recife não poderiam reclamar.

Durante a missão de junho de 2010, restou claro que os azulejos encontravam-se em estado pior do que quatro anos antes, quando o IPHAN realizou uma vistoria. - Os azulejos apresentam sinais visíveis de danos causados pelos cristais de sais solúveis - Restaurações antigas, algumas com cimento, outras com gesso, estão se desfazendo. - A condição da argamassa sobre as quais os azulejos estão assentados está deteriorando e o mesmo vale para os rejuntes. - As condições encontradas são inadequadas para os azulejos.

Na parte II do relatório estes aspectos serão analisados. Desde já recomendamos:

- Uma urgente limpeza e restauração dos azulejos propriamente ditos. - Substituição total e no local de todo o conjunto no arranjo que evoluiu ao longo dos últimos 250 anos - Medidas para proteger os azulejos restaurados e reassentados contra potenciais danos futuros.

Recomendamos ainda atividades de conscientização:

- Um aparato expositivo que permita informar em língua portuguesa, em inglês e holandês a respeito dos azulejos, origens, manufatura, história em importância. - Pesquisa a respeito da história de construção do Convento. Isso se faz necessário por causa de questionamentos a respeito da data de construção do claustro do arquiteto responsável (Antônio Fernando de Matos O.F.M) sobre a data de instalação dos painéis portugueses, da aplicação do cal etc.

Pesquisa nos registros e arquivos que tratam da colonização holandesa no Recife também podem ser de valia.

Bibliografia

Boxer, C.R., De Nederlanders in Brazilië, 1624-1654 (Alphen aan de Rijn 1977; vertaald uit het Engels: The Dutch in Brazil, Oxford 1957)

Breda, Daniel Oliveira, Vicus Judaeorum: Os judeus e os espaço urbano do Recife Neerlandês (Natal 2007, dissertatie)

Hoynck van Papendrecht, A., De Rotterdamsche plateel- en tegelbakkers en hun product 1590-1851 (Rotterdam 1920)

Jager, Ingrid de en Nora Schadee, Tegels uit Rotterdam 1609-1866 (Zaltbommel 2009)

Santos Simoês, João Miguel dos and José Antônio Gonsalves de Mello, Azulejos Holandeses no Convento de Santo Antônio do Recife, Ed. Amigos da D.P.H.A.N., Recife 1959

Municipal Archives Rotterdam: – Doop, Trouw en Begraven – Oud Notarieel Archief

MoWIC missão de averiguação

Condições, Controle e Conselhos para a Conservação dos 26 painéis e azulejos Holandeses do século XVII Convento de Santo Antônio do Recife, Pernambuco, Brazil

Kate van Lookeren Campagne – Nuttall Professora em conservação de cerâmica University of Amsterdam Julho de 2010

Introdução

Inicialmente, o objetivo desta missão era obter uma maior compreensão do contexto artístico-histórico dos azulejos. Além disso, a condicão atual dos azulejos foi avaliada e os maiores fatores de instabilidade dos azulejos foram analisados a fim de que se dessem conselhos construtivos para a conservacão e restauracão futuras.

Histórico

O convento foi construído no primeiro quarto do século XVII e passou por um período de reconstrução de 1696 até o século XVIII. Questões relacionadas à origem deste conjunto excepcional de azulejos holandeses do século XVII no Brasil serão analisadas pelos especialistas em história da arte que também participaram da missão da MoWIC. Durante uma restauração em agosto de 1957 os azulejos foram (re)descobertos quando uma camada de cal na parede sobre a arcada foi removida.

Os azulejos

Os azulejos estão assentados em nichos profundos na parede de cima, circundando o pátio interno. As dimensões dos painéis variam. Há 18 painéis, cada qual com 42 azulejos (14 x 3 azulejos) e 8 painéis menores com 21 azulejos cada (7 x 3). No total são 924 azulejos completos. Além disso, há uma fileira inferior de azulejos cortados no rodapé dos painéis, os quais são predominantemente de origem holandesa. Os azulejos têm, em média, entre 128 – 139 mm de diâmetro e aproximadamente 10 mm de espessura (onde foi possível medi-los). Eles têm acabamento esmaltado e são decorados em azul cobalto vidrado (em alguns casos, ainda, com detalhes em dióxido de ferro). A base de cerâmica parece variar consideravelmente tendo sido feita com material mais avermelhado contendo ferro, como também, com um material rico em cálcio de cor bege clara. Existe uma clara evidência de que se tenha usado barro local e importado misturados manualmente na maior parte do material de cerâmica. Esta forma de mistura resultou numa cerâmica em camadas típica dos azulejos holandeses do início do século XVII. Esse tema será retomado mais adiante na seção que trata dos danos causados por sais. Os azulejos foram assentados com um pequeno espaço entre cada unidade e em seguida foram rejuntados. Apesar disso ir de encontro à tradicional forma de aplicação de azulejos na Holanda (juntos, sem espaço) é vantajoso para a conservação dos mesmos.

História da Conservação

Para o rejuntamento, vários materiais foram usados – argamassa, gesso, e em alguns casos cimento que também foi usado para preencher as partes em que faltavam pedaços de azulejo. É essencial remover o cimento para prevenir danos futuros. O cimento previne a evaporação da água ocasionando o acúmulo de sais o que resulta em danos mais sérios (ver fig. 3). Restaurações em antigas fachadas de pedra feitas em cimento também já resultaram em problemas.

Condição dos Azulejos

Em 2006 um levantamento de todos os azulejos do convento foi realizado pelo IPHAN (Instituto do Patrimônio Histórico Artístico Nacional). Esse levantamento registrou o mal estado em que se encontravam os azulejos e foi de grande utilidade como parâmetro para a situação encontrada em 2010. Neste relatório o sistema de identificação numérico utilizado pelo IPHAN foi mantido. Em nosso levantamento concentramos os esforços na premência de conservação e nas causas dos danos e instabilidade.

Danos estruturais

Aproximadamente 80 azulejos estão quebrados. O percentual dos azulejos quebrados varia de painel a painel. Esses danos, muito provavelmente, ocorreram antes dos azulejos serem trazidos para o convento e pode-se supor que ocorreram quando os azulejos foram removidos de sua localização anterior. Há casos em que as partes quebradas estão soltando ameaçando descolar (ver fig. 2).

Argamassa Falha

Possivelmente, o maior perigo para os azulejos agora é a fraca adesão dos azulejos devido a qualidade da argamassa. Os azulejos parecem ter sido assentados com argamassa de cal apesar de ser difícil precisar a natureza e composição da argamassa sem que os azulejos sejam removidos. É óbvio que a argamassa é muito irregular e fraca (fig.5) nos lugares em que os azulejos frouxos foram removidos (painel 8.22). A argamassa está tão desintegrada em alguns lugares que tornou-se pó (fig. 6). Argamassas de cal são facilmente danificadas pela umidade e infiltração59. Isto é, evidentemente, um problema para esses azulejos (olhar seção sobre ambiente físico). Ao bater sutilmente nos azulejos ouve-se um som oco nos locais em que a argamassa falhou. Os diagramas no apêndice 1 indicam quantos azulejos estão frouxos.

Danos causados por sais

Danos físicos devido ao acúmulo de sais solúveis no interior da cerâmica porosa são um dos principais fatores de dano aos azulejos. A origem dos sais pode variar, mas eles geralmente estão contidos na argamassa ou advêm de fatores externos tais como a maresia da região costeira. Sais solúveis (predominantemente cloridos e nitratos) adentram no corpo poroso juntamente com a água e depois cristalizam-se. Quando o nível de umidade de um determinado sal cai para abaixo do nível deliquescente (ponto de solução), este cristaliza-se resultando em

59 Durban, 2005. Pg120 danos físicos. O material de cerâmica e/ou esmalte é apartado da superfície devido à pressão ocasionada pelo acúmulo de cristais (ver fig 3 e 4)

Teste de Sal

Simples testes qualitativos para detectar a presenca de cloridos, nitratos e sulfatos foram realizados em rejuntes soltos e em amostras de argamassa. Usando-se fitas Quantafix com água desmineralizada (ver apêndice II). Os resultados não foram definitivos. A presenca de sal foi baixa (por volta de 500mg/l), contudo, os resultados podem ter sido influenciados pelo tempo chuvoso e pela alta umidade da época, que dissolviam o sal antes de ser examinado. A presenca de sais solúveis nos azulejos é inquestionável considerando-se os danos visíveis. Foi registrada, ainda, alguma evidência da presenca tanto de nitratos quanto de cloridos.

Problemas específicos dos danos provocados por sais em azulejos Holandeses.

Baixa aderência da camada de esmalte

Nos azulejos holandeses esmaltados o problema dos danos de sal é exacerbado pela baixa aderência do esmalte ao corpo da peça de cerâmica60. Esse tipo de dano é visível em muitos azulejos e ocorre, em parte, devido ao surgimento de fissuras na superfície do esmalte muitas das vezes resultando na perda da camada esmaltada (ver fig.7). Na figura 8 a camada de esmalte afrouxou completamente, mas ainda não se soltou.

Corpo Irregular de argila

Entre aproximadamente 1625 e 1640 argilas avermelhadas que continham ferro eram misturadas a mão com argila bege claro rica em cálcio para melhorar o processo de cozimento. O resultado é que azulejos dessa época apresentam uma estrutura de cerâmica em camadas tornando-os particularmente suscetíveis aos danos provocados por sais61. Este fenômeno é evidente em alguns dos painéis (ver fig.9). Depois desse período, as argilas passaram a ser misturadas em forma líquida.

Influência do ambiente físico

Impacto do meio ambiente

A condição dos azulejos é influenciada por um número de fatores, sendo o ambiente físico elemento crucial para a sua condição precária. Esses azulejos foram feitos para uso interior e o fato deles terem sobrevivido por tanto tempo em ambiente externo é excepcional.

O edifício

O convento é construído, principalmente com arenito calcário. Esse material degrada em ambientes úmidos e há evidência que em algumas partes areia sedimentou-se sobre a superfície dos azulejos dando-lhes uma aparência descolorida (fig.10). As colunas mostram os efeitos da alta umidade, do elevado nível da água no solo e da manutenção ineficiente dos elementos em pedra (figuras 11 e 12). Um problema ainda maior dos azulejos é o estado precário do rejunte na fachada de pedra (fig.13). Os vários buracos na pedra em combinação com o regar regular das plantas poderiam ser uma fonte importante da contaminação de nitrato nos azulejos. As plantas, muito decorativas, em potes de barro estão posicionadas diretamente sobre o parapeito sem pratos coletores de água.

Proteção do telhado

O beiral largo do telhado, de fato fornece uma proteção muito boa contra a chuva (ver figuras. 14 e 15). Não se sabe até que ponto a chuva de vento tem sido um problema. Isso demandaria uma avaliação mais apurada. Também não é claro o quanto de sal as chuvas contêm. É de se esperar que haja alguma contaminação por cloretos provocados pela maresia. Considerando que a umidade relativa varia em torno de 75% um maior dano provocado por sais de cloreto poderia ter ocorrido. O nível deliquescente (ponto de solução) para os cloretos puros é de 75%. Em combinação com outros sais, contudo, seria diferente. Estudos recentes foram realizados a respeito da influência do vento no transporte de sais em Recife62. Contatar esses pesquisadores para obtermos suas opiniões, é algo a ser considerado. A chuva também pode transportar os sais de cloreto provenientes do mar em solução.

60 Lins, 1984 61 Van Dam, 1994

62 Meira 2007

O uso do Edifício

O convento é um espaço animado utilizado tanto para trabalho quanto para moradia. Um aspecto que causa preocupação e que já fora mencionado é o regar diário das (muito atraentes) plantas no parapeito acima dos painéis de azulejos. As plantas estão em potes de barro sem pratos coletores de água fazendo com que o excesso d’água pingue diretamente sobre o parapeito (ver fig. 17). A água que conteria nitratos acaba por penetrar na pedra onde o rejunte de impermeabilização foi perdido com o tempo atingindo a argamassa por detrás dos azulejos. Parece haver uma clara correlação entre esses buracos no parapeito de pedra e as falhas na argamassa (ver apêndice I)

Clima e poluição

A temperatura e umidade no Recife são altas, mas permanecem relativamente estáveis durante o ano. Os azulejos não sofrem dos danos de geada como ocorreria no Norte da Europa. Por outro lado, a umidade constante tem um efeito danoso na argamassa e propicia a contaminação dos azulejos por sais. Recife não tem um problema grave de poluição em comparação a outras cidades do mesmo tamanho63. Nota-se, através dos resultados, que os azulejos que menos recebem incidência solar (oeste/norte) estão em condição pior no que se refere aos danos causados pelos sais e por falhas na argamassa. Isso faz sentido já que a água evapora mais lentamente. Em geral é também a fileira debaixo de azulejos cortados que mais sofre danos diretos provindos do sal. A água contaminada com sais decanta para a parte inferior dos painéis onde estes cristalizam-se.

Conselhos para Conservação e Restauração

O projeto atual de restauração no convento O problema da conservação

Uma extensa restauração dos azulejos portugueses no convento está atualmente sendo supervisionada por Pérside Omena. As técnicas utilizadas são perfeitamente apropriadas para a conservação desses azulejos. Os painéis de azulejos portugueses estão situados ao redor do pátio e dentro do prédio além de estarem protegidos dos elementos de água. Esses azulejos têm sérios danos provocados pelo sal devido à umidade e uma expressiva contaminação por mofo. A origem da contaminação por sais nesses azulejos é bem diferente daquela dos azulejos holandeses. Uma vez que os azulejos portugueses estejam restaurados, eles podem ser recolocados de forma a mantê- los separados da fonte d’água, deixando um espaço entre os azulejos e a parede. Assim sendo, a origem da contaminação por sal pode ser completamente neutralizada. Isto é mais difícil de ser feito com os azulejos holandeses, para estes, a única maneira de remover a contaminação pela água é aumentando o telhado consideravelmente (e possivelmente mudando o sistema de regagem das plantas).

Materiais

Os materiais usados para a restauração dos azulejos portugueses não são adequados para as condições mais extremas nas quais se encontram os azulejos holandeses. Paraloid B72 (usada como um enchimento) amolece aos 40º C e Hxtal-Nyl-1 começa a amarelar a 55º C. Se estes materiais fossem expostos ao sol, a restauração ficaria seriamente comprometida. Outro fator extremamente importante é a necessidade de se usar materiais de restauração porosos em condições tão extremas. A água estará sempre presente na forma de umidade e encontrará uma maneira de adentrar no corpo poroso do azulejo através de fissuras ou rachaduras. É importante que todas as argamassas, bem como materiais de rejunte sejam porosos para facilitar a evaporação da água.

Como lidar com o mofo

No momento, o mofo encontrado nos azulejos portugueses (sob o esmalte) está sendo tratado com congelamento. Os azulejos holandeses parecem sofrer menos com o mofo do que os portugueses. Isto não surpreende já que não ficam molhados por muito tempo devido às ações de secagem do sol e do vento. Se o mofo for encontrado nos azulejos holandeses e tiver de ser retirado há de se ter muita cautela ao se considerar o método de congelamento. A camada de esmalte nos azulejos holandeses é precária e suscetível ao choque térmico. Uma opção é permitir aos azulejos resfriarem lentamente no processo de congelamento. Como opção alternativa pode- se usar um biocida de amônio quaternário.

63Costa Dantas, 2003

Tratando os azulejos

Remoção

Considerando o alto percentual de falhas na argamassa e a grande presença de sais, é essencial que os azulejos sejam removidos da parede e dessalinizados antes de serem repostos sobre uma argamassa adequada. A remoção dos azulejos não deverá ser problema, levando-se em conta a fraca aderência da argamassa. Cortar o rejunte com uma serra maquita poderá facilitar a remoção.

Dessalinização

Recomenda-se que a análise dos sais ocorra antes da dessalinização. Método XRD (difração por raio X) ou métodos utilizando íons (íon-específico) poderão fornecer maiores indícios a respeito da origem dos sais e ajudar na escolha da argamassa. Ao dessalinizar os azulejos holandeses, o alto teor de cal na composição da cerâmica deve ser levado em consideração e as peças devem ficar de molho pelo menor tempo possível. Deixá-las de molho por tempo excessivo poderá enfraquecer a cerâmica64.

Re-restauração

Consideradas as condições climáticas, os azulejos quebrados deveriam ser colados com um epoxy tal como Araldite 2012. Esse adesivo é viscoso e não penetraria na cerâmica porosa consolidada. Mais importante, ele não é afetado pelas temperaturas advindas da incidência solar. O adesivo amarela levemente, mas nesse caso isso não seria um problema. Antes de serem coladas, as partes quebradas devem ser impregnadas com 10% de Paraloid B72 em acetona para auxiliar na reversibilidade e prevenir que o produto penetre no corpo da cerâmica.

Enchimento

Para o preenchimento dos espaços em que falta cerâmica, assim como para o rejunte, deve-se usar uma argamassa de cal sintética com boas qualidades de aderência e coesão e que ainda permita a evaporação de umidade. Argamassas podem ser feitas para atender às especificações requeridas nesta situação específica.

Re posicionando os azulejos

Esse é provavelmente o procedimento que exigirá de mais preparação e investigação prévia. Uma argamassa de cal não muito dura, mas com boas características de aderência deve ser usada. Somente quando os azulejos forem removidos a estrutura e a profundidade dos nichos na parede serão conhecidos. Os nichos parecem ter pelo menos 9 cm de profundidade. É possível que uma argamassa de base seja necessária para preencher os espaços por detrás do painel sobre a qual se aplicaria a argamassa de fixação dos azulejos. Orientações, tanto na Europa como no Brasil, podem ser solicitadas a arquitetos e especialistas em argamassa que têm experiência com as condições climáticas específicas do Recife. Uma alternativa seria o uso de argamassas que já contivesse neutralizadores de sais. Pesquisas relativas a essa tecnologia estão em curso na Holanda na Universidade Técnica de Delft e na TNO (instituto de pesquisa)65. Removendo a fileira inferior dos azulejos

Já se sugeriu que fragmentos de azulejos das fileiras inferiores dos painéis fossem removidos e usados para propósitos educativos. Isso seria eticamente questionável e teria consequências para a integridade histórica do edifício. A única vantagem, no que diz respeito à conservação, ao remover a fileira inferior de azulejos e preenchê-la com argamassa de cal, seria criar um espaço em que a água poderia escapar sem que houvesse nenhum qualquer efeito adverso nos azulejos.

Conservação preventiva

Apesar deste item estar destacado ao final deste relatório ele é da maior relevância. Não faz sentido restaurar os azulejos e re-assentá-los sem que aspectos importantes do ambiente físico sejam melhorados

A construção

64 Lins, 1984 65 Lubelli, Hees, 2000

Primeiramente a estrutura de pedra deveria ser restaurada, assim como, todo o rejunte do parapeito deveria ser refeito com uma argamassa adequada (o cimento não deve ser usado). Antigos reparos feitos com cimento deveriam ser refeitos. Isso melhoraria a condutibilidade da água.

Plantas

Um procedimento para a manutenção das plantas deveria ser adotado. Pratos deveriam ser colocados debaixo dos vasos das plantas para evitar que a água escorra por detrás das paredes. As plantas desempenham um papel estético importante para o prédio e não precisam ser totalmente removidas.

O telhado:

É importante que a manutenção do telhado seja regular e que a penetração da água seja cuidadosamente monitorada. Aparentemente, o terraço na parte superior, às vezes inunda resultando na umidificação exacerbada das paredes sobre as quais estão colocados os azulejos. A parede interna do terraço, igualmente, encontra-se em estado precário com rachaduras que, ao que tudo indica, dão aceso direto aos azulejos. (ver fig. 16).

Avaliações futures poderiam ser feitas com a finalidade de verificar se a extensão dos beirais dos telhados poderiam prover o edifício de maior proteção contra as chuvas. Algumas questões que poderiam ser respondidas são:

- Em que escala e frequência a chuva atinge diretamente os azulejos? - A chuva tem alto teor de cloreto? - Em qual escala a extensão do telhado criaria dilemas éticos no que diz respeito à integridade histórica do edifício? - Quais são as outras opções disponíveis?

Conclusão

É evidente, a partir das constatações deste projeto, que a extraordinária coleção dos azulejos holandeses no Convento de Santo Antonio do Recife, precisa urgentemente de conservação. Os azulejos estão estruturalmente muito instáveis e em perigo de descolar da parede. Alguns azulejos já caíram e outros tiveram de ser removidos para que fossem evitados danos futuros. Apesar de uma parte dos azulejos encontrar-se visivelmente danificada pela proliferação de cristais de sais solúveis, o dano é sério e reflete um problema latente que só tende a piorar. Os azulejos precisam ser cuidadosamente removidos, dessalinizados e recuperados. Mais pesquisas são necessárias para decidir qual a argamassa de cal mais adequada para que os azulejos sejam recolocados. Atenção especial deve ser dada as particularidades climáticas e físicas bastante específicas nas quais os azulejos se encontram. Mais importante ainda, medidas devem ser tomadas para a manutenção do prédio. Mais especificamente o rejunte no parapeito de pedra deve ser restaurado afim de que seja removido o problema da água e da infiltração de sais nos azulejos. O problema do transbordamento de água saturada de nitrato dos vasos de plantas para dentro e por detrás dos azulejos deve ser resolvido. Estudos adicionais são necessários para avaliar se maior proteção da chuva é necessária e possível. Isso deve ser seriamente considerado, mas não tem a mesma urgência que a conservação dos azulejos. Este será um grande projeto que demandará tempo e perícia. Por outro lado, deveríamos nos dar por agradecidos pelo fato desta fascinante coleção inserida em ambiente tão excepcional tenha resistido o suficiente, a tempo de ainda poder ser recuperada.

Kate van Lookeren Campagne Zutphen Julho 2010

Tradução: Gregor de Rooy

Bibliografia

Durban L: Architectural Tiles, Butterworth–Heinemann, 2005 Lins, A: Dutch Tiles in the Philadelphia Museum of Art – technical notes, Philadelphia Museum of Art, 1984 Van Dam J D: The difference between dry and wet clay mixing and the effect on the deterioration of Dutch Tiles, The conservation of Glass and ceramics, Ed Norman Tennent, James and James London, 1999 Buys, S. en V. Oakley: The Conservation and Restoration of Ceramics, Oxford, Butterworth–Heinemann, 1994 Velosa A. L.et al: Characterization of glazed ceramic tiles and mortars from façades of the city of Ovar for conservation purposes International Seminar, Conservation of glazed ceramic tiles, Lisbon April 15-16 2009 Meira G I et al: Salinity of Marine Aerosols in a Brazilian Coastal area – Influence of Wind Regime, Federal centre of technological education Paraiba, 2007 Costa Dantas C. et al: Elemental constituents of atmospheric aerosols in Recife, North-East Brazil, Centre for Technology and Department of Chemistry, Federal University of Pernambuco, Recife, 2003purchase

Hees RPJ &.Lubelli B: Towards compatible repair mortar for masonry in monuments in: proceedings of the 5th symp. on the conservation of monuments in the Mediterranean Basin, sville. Spain, 2000 Palomo et al: Historic Mortars: Characterization and Durability. New tendencies for Research, 2008

Figuras: veja 26.

FIM Tradução Missão dos Péritos 2012

Na tradução foram adicionadas as mesmas figuras e fotos que no original.

27. Conferentie Materiaalbehandeling Hollandse Tegels met adviezen van Prof. Dr. Rob van Hees, Delft 2013

Het Sint Antonius-klooster in Recife 2013 Inleiding & Probleemstelling

In 1957 werden tijdens opknapwerkzaamheden van het Sint Antoniusklooster bij toeval Hollandse tegelpanelen (friezen) ontdekt onder het plaveisel op de muren van het binnenhof. Men vermoedde toen reeds dat de 924 tegels in deze panelen in Recife terecht gekomen moeten zijn tijdens de "Hollandse periode" (1630 -1654), toen de WIC hier de nederzetting Nieuw-Holland in het noordoosten van Brazilië gevestigd had.

In 2010 heeft MoWIC een onderzoeksmissie georganiseerd om e historische achtergronden en fysieke staat van deze belangrijke Nederlandse tegels te bestuderen. ten einde bij te dragen tot een plan voor hun toekomstig behoud. De restauratie-werkzaamheden zullen worden uitgevoerd door de Braziliaanse conservatoren en het doel van de missie was om de eigenaar van het klooster, conservatoren en bestuurders/erfgoed-autoriteiten adviseren over de specifieke kwesties met betrekking tot vroeg 17de eeuwse tegels.

De missie heeft een uitstekende, uitvoerig rapport geproduceerd over de bevindingen. Met haar rapport 17the Century Dutch Tiles in the Tropics: the Importance of State and Trait on the Deteriotion Process - onlangs gepresenteerd - heeft Kate van Lookeren Campagne haar bevindingen, conclusies en aanbevelingen nog verder uitgediept.

De conservering van de Hollandse tegelpanelen wordt bemoeilijkt, daardat niet alleen de tegels maar ook de gevel-structuur, waarop de Hollandse tegels zijn gezet, in een slechte bouwkundige staat is. Met andere woorden: Er moet eerst een oplossing komen voor de gevelstructuur om de tegels onderhanden te kunnen nemen.

Het restauratie-project moet aantrekkelijk zijn voor sponsors om de benodigde financiering rond te krijgen.

Bijeenkomst

Wie: Restauratie-specialisten: Rob van Rees (Bouwkunde) & Kate van Lookeren Campagne (Keramiek/Tegels) en MoWIC-bestuursleden: Hannedea van Nederveen Meerkerk (Brazilië- kenner/Cultuurhistoricus) & Willem F. Muller Brazilië-kenner/Tech. project mgmt

Waar: Afspraak is bij faculteit Bouwkunde - tel: 088 866 3164 (R.van Rees) 015 278 1116 (secr) Adres: Julianalaan 134 Delft. Parkeren achterzijde (Zuidplantsoen). Vergaderruimte: westvleugel 1e verdieping. Ruimte 0.50.

Tijd: Vrijdag 13 December 10:30 t/m 12:30

Doel: Opstellen van een basis-advies/specificaties voor restauratie & conservering van de tegelsfriezen

- basis-Input een restauratie-plan dat de eigenaar van het klooster ( orde der Franciscanen/ Frei Roberto - coordinator Erfgoed-commissie) moet (laten) maken - Als basis-specificatie input voor offerte-aanvragen aan restaurateurs - Ondersteuning goedkeuring van IPHAN-PE - Braziliaanse Erfgoedzorg-autoriteit - Ondersteuning Sponsor-werving

Agenda

- Kennismaking

- Intro - Hannedea/Willem

- Discussie Oplossing voor de gevelstructuur

- Discussie Oplossing voor de tegels / tegelfriezen

- Conclusies & Advies

- Follow up

Vlnr. Kate van Lookeren Campagne M.D., Ibg. Willem Muller, Prof. Dr. Rob van Hees.

Van: "Hees, R.P.J. (Rob) van" Datum: 16 décembre 2013 23:28:33 UTC+1 Aan: Hannedea Van Nederveen Meerkerk Kopie: Kate van Lookeren Campagne , "[email protected]" Onderwerp: Antw.: Red de tegels vergadering 13-12-13

Beste Hannedea,

Zoals afgesproken hierbij enkele overwegingen en een kort overzicht van de technische probleemstelling.

Voor wat betreft de tegels met zoutschade: -om welke zouten gaat het in welke hoeveelheid; er is al bekend dat er chloriden en nitraten aanwezig zijn, maar het zou goed zijn om in zijn algemeenheid te weten om welke zouten het gaat en zeker of er ook sulfaten zijn en welke soort. (Bij ontzouten is het goed te weten welke zouten moeten worden onttrokken). -welke zijn de materiaaleigenschappen van de tegels; ik denk met name aan fysische eigenschappen, zoals de poriegrootte, poriegrootteverdeling en totale porositeit. Op basis van deze eigenschappen kan worden beoordeeld welke methode van ontzouten het meest voor de hand ligt.

Wat is de herkomst van de zouten: -op basis van het al uitgevoerde onderzoek en de gegevens die werden verstrekt lijken de voornaamste bronnen de mortel waarin de tegels zijn gezet en waarbij hoogstwaarschijnlijk zand van stranden en brak water zijn gebruikt, alsmede zout dat als aerosol op het buitenoppervlak van de tegelvlakken is afgezet en via de voegen is binnengedrongen. -Het is ook wenselijk te weten of het achterliggende metselwerk als bron voor de zoutbelasting heeft gediend en om welke zouten het gaat en of het metselwerk eventueel nog een gevaarlijke hoeveelheid bevat, die na restauratie en terugplaatsing van de tegels voor nieuwe problemen kan zorgen.

De staat van conservering en eventuele schadeprocessen die in de achterliggende gemetselde (balustrade)constructie plaatsvinden, alsmede de detaillering van de balustrade, inwateringspunten en dergelijke zouden grondig ge-evalueerd moeten worden om zo 1) een risico-analyse te kunnen maken voor terugplaatsen een feit is of 2) (liever) de nodige bouwkundige maatregelen te kunnen nemen om te voorkomen dat opnieuw snelle aantasting zou plaatsvinden.

Benodigd monstermateriaal: Scherven van (een aantal) tegels, genomen uit het oppervlak (net onder de glazuur) zowel als uit de achterkant (in contact met de mortel) poedermonsters liefst geboord uit dezelfde tegels; het ligt voor de hand om daarvoor reeds beschadigde tegels te kiezen en, ter vergelijking, zo mogelijk een paar onbeschadigde tegels. Poedermonsters geboord uit de achterliggende materialen: zetmortel, steen of baksteen en metselmortel. De monsters moeten worden geboord op verschillende diepten vanaf de grensvlak met de tegels (0-1 cm; 1-2 cm; 2-5 cm; 5-10 cm)

Tot zover en uiteraard ook voor jou alvast een goede Kerst en een gelukkig 2014!

Met vriendelijke groet,

Rob

Prof. Rob P.J. van Hees TNO - Netherlands Organization for Applied Scientific Research Conservation Technology Team

Address: Van Mourik Broekmanweg 6 - Delft e-mail: [email protected] T. +3188 8663164 F. +3188 8663016 Tuesday and Thursday TU Delft Faculty of Architecture - R-MIT T. secretary +31152781116

28. Correspondance Technical Advice Dutch Tiles in Recife Ing. by Willem F. Muller with Kate van Lookeren Campagne-Nuttall M.D. and Dra Pérside Ribeiro Omena

Recommendations on the 17th century Netherlands tiles in the Saint Anthony Convent in Recife As promised during my very pleasant meeting in Recife with restorer Pérside Omena Ribeiro, I have shared the information about her restoration approach with tile expert Kate van Lookeren Campagne here in the Netherlands. As result, below some observation suggestions that might enhance the sustainability-effectiveness and lifetime of the intended restoration intervention.

1- Introduction The 924 Dutch tiles that decorate today the cloister of the Saint Anthony convent in the Brazilian city of Recife were discovered in 1957 just by coincidence during maintenance works. In 2010, the Amsterdam based MoWIC Foundation organized a study on-the-spot by a tile expertise mission.

Saint Anthony convent building complex (approx. 1830) The MoWIC-mission at work on site (2010)

The mission concluded that the tiles found in the cloister are undoubtedly manufactured in Rotterdam during the first half of the 17th century and should be considered of major universal historical importance. In fact it is world's major and most diverse grouping of early 17th century Rotterdam tiles ever found overseas. This must be great news for Recife, as it make the city of Recife a genuine Leader in the league of Champions of this kind of historical Dutch tiles overseas.

The restoration is now in the request-for-bid phase for a restoration plan based more or less at the same method as used previously in the now restored Portuguese tiles in the same convent. In the case of the Dutch tiles, however, there are 2 extra issues that need to be address.

2- Issues to be addressed - Poor conditions of the walls The poor condition of the walls on which the Dutch tiles are located. Unfortunately renovation of these old walls is not yet foreseen. Nevertheless replacing restored tiles back at these unstable walls means running the risk that tiles will detach and fall in pieces at the concrete floor ca. 3,5 m below.

There is confidence in Brazil that "Smallcort sandwich honeycomb plate" method, as deployed by restorer Pérside Omena Ribeiro in the Portuguese tile restoration project, provides also a safe way to bridge temporarily the concerning problems with the walls. It implies that, after its restoration, the tiles are placed on aluminium/polymer sandwich honeycomb plates. Next, the total will be mounted on spacers in a for this purpose cut reduction in the wall at its original location.

This creates a sort of cavity wall like construction, allowing the tile panels to stand apart from the unstable walls. At a later stage the tile panels on honeycomb panels can be easily removed temporarily from the walls to enable the restoration of the these. After the restoration of the old walls is done, the tile panels can be put back again. Obs.: Aluminium sandwich honeycomb plate (A), being an aluminium honeycomb structured core (C) with fibre-reinforced polymer skins (B), is for its prodigious properties (very light & very strong) widely used in the aircraft industry, but recently also by architects, restorers and in museums.

- Harmful effects of Aerosol, Rain and Tropical Sun After the restoration intervention, the treated tiles will be placed back at their original location on the walls of the cloister of the convent. There, outdoors in the open air, near the sea in the busy centre of Recife, the desalted & restored tiles will be exposed again to the harmful effects of salty sea-vapours (aerosol), air pollution e.g. traffic exhaust, rain and full tropic sun. When the rain falls onto the tiles , the chloride salts from aerosols settled on the tile surfaces will dissolve in the rainwater and penetrate the tiles. Later, in the heat of the tropical sun, the (rainwater) moisture inside the tiles will evaporate via the tile surface, while the remaining salt in the tile will crystallize and could cause damage. By including the following relatively plain specific precaution measures in the re-installation method of the tiles, it is expected to build in extra resistance to this destructive process. The advantage is that the sustainability-effectiveness and lifetime of the restoration may be improved significantly. Probable the safest may to protect these 17th century tiles, is to replace these by dummies and put the originals after the restoration on display in a special conditioned, museum-like environment. However, it is expected that people in Recife would not be happy with such drastic action. This option is therefore not included in this paper.

3- Suggestions Suggestions that might enhance the sustainability-effectiveness and lifetime of the intended restoration. A) Drill vent holes (furos de espiração) (see figure below item ③) in the Smallcort-plates (see ②) in order that moisture in the tiles can easily evaporate from the backside and escape through these vent holes via the isolation cavity (see ⑤) between the backside of the Smallcort-plates and the wall of cloister. B) Apply first a special, moisture-attracting and salt absorbing mortar layer (see ④) on the Smallcort-plates and then place the tiles on it. This mortar layer has two specific functions:

- Sucking the moisture out of the tiles The mixture of mortar must be composed in such a way that it will suck the moisture with dissolved salts off the tiles. Once the moisture and salts have immigrated to the mortar layer, the moisture can evaporate through the drilled holes in the Smallcort-plate and escape via the isolation cavity to the back side, while the chlorides are absorbed by the special mortar layer. Please take care that the distance between the backside of the Smallcort-plates and the wall of cloister is sufficient (2,5 - 4 cm) to enable easy exhalation of the tiles through the special mortar layer and the holes in the Smallcort-plates.

- Absorbing and retaining harming chlorides As the penetrated moisture can evaporate and escape via isolation cavity, the harmful salts will stay behind. Hence the 2nd function of the special mortar layer should be to absorb and retain the damaging salts, what is generally known as a 'sacrificial' mortar, so that the tiles will stay “clean” of potential damaging salts. It should be clear that the mortar layer must have sufficient volume. Nevertheless, it should be realized that when the sacrificial mortar layer is saturated, its protective efficacy is basically over. Crucial to the success of the project is the composition of the mortar used. It must be specifically adapted / matched to the material condition and the porosity of the respective tiles, but also to the specific harming properties of the types of salt that are penetrating the tiles. Obviously, this matching can only be done if accurate information is available about the specific material properties of these 924 tiles. The time in which this type of tiles were produced in Rotterdam – early 17th century – was a period of extensive experimenting with different of material- components and production methods. This means that there is no standard answer for what the material composition is of these tiles. ① Dutch tile (azulejos holandeses) ② Smallcort-plate - aluminium sandwich honeycomb plate with fibre-reinforced polymer skins (placas com estrutura tipe colmeia de abelha em alumínio com paredes em fibro-resina) ③ Vent holes (furos de transpiração)

④ Special, moisture-attracting and salt absorbing/neutralizing (lime) mortar layer ⑤ isolation cavity (Cavidade de parede – distanciamento entre as placas Smallcort e a parede para possibilitar a transpiração dos azulejos pelos furos no pacas Smallcort e assim a remoção de umidade das azulejos pela circulação de ar) ⑥ Ventilation cap

4- Investigation However, obtaining certainty on the specific material properties of these 924 tiles in Recife is relatively simple. That is, by collecting small pieces of the tiles and shards during the removal of the walls and to analyse these. Small samples of about 5 mm x 5 mm will do. Obviously, more samples mean more reliable, better test results ! Particular information about the porosity of the tiles is important to know what the most effective mortar composition should be. Please note that it is very important to document punctual the exact location (and tile) where each of these samples was drawn.

5- Sample plan In appendix I (see below) a short overview is given of the possible sample areas on the Recife tiles where damage has already occurred and samples could be taken without damaging tiles in good condition. If necessary a lot more detail and images can be provide, but this gives an idea to begin with. I have left the table as a word file as it makes it possible to extract the images if needed. In this way, it would be possible to test a fair range of tile types, and locations in the balcony.

6- Analysing Results & Special Mortar Kate van Lookeren Campagne has offered to help in this matter as has Dr. Rob van Hees at the technical university in Delft. She could offer help to organise the analysing in the Netherlands (if you want to do this) of the collected sample pieces of the tiles and shards. She and Dr. van Hees could also aid with advice on processing the analyse results to suggest a recipe proposal for the ‘sacrificial’ (lime) mortar as mentioned in para. 3. As said before, figuring out what could be the most effective composition of the special mortar to be used it the key to the success of these project. It is also suggested to consider having two mortar layers: The ‘sacrificial mortar‘ layer (that attracts salts) being behind the other mortar layer that holds the tiles in place.

7- Field-simulation tests The restoration of Old Dutch tiles and prepare these for outdoor exposure in tropical Brazil makes this indeed a very special and pioneering project. Therefore it is suggested to carry out tests with a mock-up (tile on a mortar on board) and then expose it to different conditions – wet with salts, dry, wet again…to know at forehand how it may react in practice.

I trust that this paper will be of help. The intention is to serve as a gesture of support and input for the drafting process of your restoration plans. In case of any questions or doubts, please do not hesitate to let me know.

With kind regards/Abraços,

Willem

Willem F. Muller - MoWIC Foundation Amsterdam

Appendices I) Dutch tiles in the Convento de Santo Antonio, Recife, Pernambuco, Brazil by Kate van Lookeren Campagne – Proposal sample plan (15.01.2013) [ copy included in this paper ] II) Condition of the tiles – Stability & Salt damage by K. van Lookeren Campagne

Kate vLC - Recife salt damage .pdf

1. MoWIC Foundation – Amsterdam – [email protected]

Appendix I Dutch tiles in the Convento de Santo Antonio, Recife, Pernambuco, Brazil Kate van Lookeren Campagne 15.01.2013

After a short survey of the recorded condition of the (924) tiles a proposal has been made as to which (already) damaged tiles could be suitable for sample removal. The removal of small samples of the ceramic body would enable the use of analytical techniques that could provide more information on: • The salt composition. This would provide information on: o the origin of the salts o the dangers they pose o suitable desalinisation techniques • The ceramic composition, structure and(possibly) porosity. This would provide information on: o The homogeneity of the tile group as a whole o The danger for damage by salts o The choice of fixing mortar Some tiles have already been removed and stored which could also provide samples.

Proposed sample tiles Position Panel Decoration Positio Description sample tile Image in n South 8.1 Flower vase A4 Bottom row, half tile. Buff side coloured clay. Damage in top right corner 8.2 Wan Li No suitable sample areas

8.3 Ships and B6 Red clay body, light crazing on soldiers glaze Damage to glaze top right 8.4 Soldiers C6 Buff coloured ceramic body, good glaze fit. Damage to lower edge. 8.5 Wan Li C1 Buff coloured ceramic body, with figures good glaze quality. Large area and animals where glaze is missing. 8.6 Flower pots D6 Buff coloured ceramic body, poor glaze fit Panel with severe and active salt A3 Red coloured body, good glaze fit Panel with severe and active salt West side 8.7 Horsemen A7 Buff coloured body. Poor glaze and attachment flowerpots 50% glaze lost

1. MoWIC Foundation – Amsterdam – [email protected]

8.8 Horsemen A3 Half-tile with hand-mixed clay body (red and buff). Good glaze bond. Row with salt damage – also 8.9 Sea animals No suitable sample areas. and Salt damage on lower row. flowerpots Generally good quality tiles 8.10 Wan Li B6 Buff coloured ceramic. Good with figures glaze bond. Tile is loose with damage in corner – possibly too

fragile to take sample 8.11 Flowerpots B6 Red body, much glaze loss. Poor and few glaze bond. horsemen 8.12 Horsemen A13 Half tile (ship). Buff body. Poor glaze fit On bottom row. 8.13 Flower pots No suitable sample areas

North 8.14 Figures and B6 Damage at bottom. Hand mixed side a few clay. Evident salt damage. flower pots C7 Buff body, very poor glaze fit – large area of glaze loss due to salt damage. 8.15 Wan Li A10 Lower half tile. Buff body with with figures inclusions. Area missing due to and animals salt damage. 8.16 Horsemen A10 Lower half tile. Red body quite highly fired. Area missing due to salt damage. 8.17 Ships and B3 Flower pot. Mixed clay – flower pots mainly buff coloured, also red. Large area of damage due to 8.18 Wan Li No suitable sample areas. with Generally in good condition. animals Red body, some hydric crazing. 8.19 Figures No suitable sample areas. Generally in good condition.

East side 8.20 Flower pots No suitable sample areas.

8.21 Horsemen A8 Half tile. Red body. Good glaze bond. Damage from salts 8.22 Flowerpots Panel with severe damage. Mortar deterioration is extreme. Good area to get mortar samples

1. MoWIC Foundation – Amsterdam – [email protected]

8.23 Wan Li No suitable sample areas. with animals A24 Flowerpots A13 Half tile. Red body. Good glaze bond. Damage from salts A25 Horsemen A2 Half tile. Red body. Good glaze bond. Damage from salts A26 Flower pots A5 Lower half tile. Buff body with inclusions. Glaze missing due to salt damage.

------Doorgestuurd bericht ------Onderwerp: Datum: Sat, 13 Dec 2014 15:49:38 +0100 Van: Aan: Perside Omena Ribeiro , [email protected]

Cara Pérside

Algum tempo atrás eu lhe enviou o seguinte e-mail. Espero que você tenha recebido este e-mail e meu texto Inglês foi suficientemente claro para explicar corretamente as sugestões / ideias da equipa MoWIC (Kate / Rob / Hannedea / eu), na Holanda? Somos naturalmente curiosas sobre o seu comentário! O que você acha dessas sugestões? Será que vão ser úteis para o seu plano de restauração? Você tem alguma dúvida?

Anseia por recebê para receber uma mensagem de você ..

Abraços,

Willem F. Muller

Cara Pérside,

Medio este ano, tenho enviar-lhe algumas sugestões de observação, que pode melhorar a sustentabilidade, eficácia e duração da restauração pretendida. Estas sugestões de observação são o resultado de consultas com especialistas em restauração de herança cultural holandesa aqui na Holanda: Kate van Lookeren Campagne* e Prof.Dr. Rob van Hees**. A intenção é para servir como um gesto de apoio e contribuição para o processo de elaboração de seus planos de restauração, como você compartilhar comigo

1. MoWIC Foundation – Amsterdam – [email protected]

durante o nosso encontro em Recife. Anexo segue uma versão atualizada e aprofundada.

Espero que este trabalho será de ajuda a moldar seus planos de restauração. Em caso de dúvidas ou perguntas, por favor, não hesite em me avise.

Com os melhores cumprimentos / Abraços

Willem

Willem F. Muller MoWIC Foundation Amsterdam

* http://www.uva.nl/over-de- uva/organisatie/medewerkers/content/l/o/k.e.vanlookerencampagne/k.e.van- lookeren-campagne.html ** http://www.bk.tudelft.nl/en/about-faculty/professors/hees/profir-rpj-van-hees/

De adviezen van Prof. Dr. Rob van Hees (quote: 'overwegingen') zijn door de toenmalige secretaris van MoWIC Willem Muller met restauratie expert van keramiek, Kate van Lookeren Campagne en de restauratie expert Pérside Ribeiro Omena besproken. De laatste beloofde zich het ter harte te nemen. Bottleneck: financien en toestemming de tegels alvorens de restauratie in gang was gezet, aan te raken. Zie ook 29.

END Correspodnance

29. Bezoekverslag Willem F. Muller n Convento de Santo Antônio te Recife en Fort Oranje op Itamaracá

1. MoWIC Foundation – Amsterdam – [email protected]

MoWIC FoundationMoWIC Foundation MONUMENTS OF THE NETHERLANDS WEST INDIA COMPANY Bezoekverslag van Willem F. Muller 1ste tertaal 2013 aan Brazilië over MoWIC zaken in Recife en Itamaracá

1. de tegels In Recife heb ik met verschillende mensen/instanties gesproken over de Hollandse tegels in het franciscaner klooster Sint Antonius aldaar.

Het betrof het MoWIC-project om de 924 Hollandse 17de eeuwse tegeltjes te redden in het St. Antonius-klooster in Recife. In 2010 heeft een door de Nederlandse overheid gesponsorde MoWIC Expertise Mission bestaande uit specia-listen van de UvA/Rijks- museum, Rotterdams Museum en de MoWIC1 Foundation deze bijzondere verzameling van 17de eeuwse Hollandse tegels in Recife grondig onderzocht. De conclusie was dat dit de grootste en meeste diverse overzeese verzameling in z'n soort is tot heden bekend. De tegels zijn o.a. vervaardigd in de Rotterdamse tegelbakkerij van Nicolaes van der Hoeve. Naast tegelbakker was van der Hoeven ook infanterie- kapitein. Het ligt voor de hand dat, toen hij in 1634 met zijn compagnie, vrouw en kinderen naar de WIC-nederzetting Nieuw-Holland in het noordoosten van Brazilië vertrok, de betreffende tegels als handelswaar zijn meegenomen.

Helaas is ook geconstateerd dat de tegels in een uiterst zorgelijke slechte staat verkeren en er snel een soort SOS Red-de-Hollandse-Tegels-Recife actie nodig is om teloorgang van dit unieke Nederlands Braziliaans erfgoed te voorkomen. De MoWIC Foundation heeft samen met de Expertise Missie-leden terstond de basis voor zo'n actie uitgewerkt. Helaas is de benodigde financiering nog steeds niet rond.

a ● de eigenaar De eigenaar van het klooster en dus ook van de betreffende tegels is de Província Franciscana de Santo Antônio do Brasil van de franciscaanse orde der minderbroeders (O.F.M.66), die zich in het noordoosten van Brazilië uitstrekt van Bahia t/m Ceara.

1 De MoWIC Foundation – Stichting Monuments of the Dutch West India Company – is een onafhankelijke Nederlandse non-profit organisatie van maatschappelijk actieve burgers die zich belangeloos inzetten voor het bevorderen van wetenschappelijk onderzoek naar en het behoud van monumenten en cultureel erfgoed van de West-Indische Compagnie (1621-1791). Uiteraard kijkt MoWIC niet alleen maar naar het verleden, maar nadrukkelijk ook naar hoe dit gemeenschappelijk erfgoed een stimulerende sociale, maatschappelijke rol kan spelen voor ontplooiing en welzijn van de bewoners van betrokken landen, vandaag en in de toekomst 66 Ordo Fratrum Minorum = Orde der Minderbroeders

Provincia Franciscana de Santo Antônio do Brasil Rua do Imperador Dom Pedro II, 206 Santo Antônio – CEP 50010-240 RECIFE – PE ( (+55 81) 3224 0493 – email: www.ofmsantoantonio.org

Sprak met frei (=broeder) Roberto Soares de Oliveira O.F.M., die als coördinator van de afd. historische erfgoed (Departamento Provincial do Patrimônio Histórico) de erfgoed-zaken van de orde-provincie coördineert. In het klooster in Recife wonen/ werken nog zo'n 11 minderbroeder-kloosterlingen plus nog wat hulpkrachten. Het klooster is bovendien de zetel van de betreffende orde- provincie.

De kerk van het klooster is in een zorgelijk slechte bouwkundige staat: De toren drukt zichtbaar te zwaar op verzakte onderbouw, het houtwerk is sterk aangetast door termieten, en de ophanging van het mezzanino-balkon in de kerk is in een zodanig slechte staat dat er nu voorlopig maar metalen bouw-stutpalen zijn geplaatst.

Stutpalen in de St. Antoniuskerk in Recife (PE)

De kerk is voor de rest ook nodig aan een restauratie-beurt toe. En dat geldt eigenlijk voor het gehele Sint Antonius kloostercomplex.

Gelet op wat broeder Roberto zoal vertelde kreeg ik de indruk dat men al wel een globaal idee heeft welke en hoe de benodigde restauratie-werkzaamheden zouden moeten gebeuren. Maar in hoeverre dat alles al in concrete plannen is omgezet bleef onduidelijk.

Voor (2de fase van) de restauratie van de Portugese tegels liggen de plannen, in overleg met het IPHAN, echter wel min of meer klaar. Het betreft 11 tegel-locaties in het Sint Antonius kloostercomplex, incl. dus de kerk, en bij de buren in het naastliggende Capela Dourada (“Vergulde Kapel”) complex van de collegas van de Derde Franciscaanse Orde. Deze 2de fase wordt gefinancierd door de BNDES67, de ontwikkelingsbank van de Braziliaanse overheid. De restauratie van de Hollandse tegels zijn niet in dit plan voorzien. Broeder Roberto was overigens content met de Portugeze vertaling van het MoWIC Tile Expertise Report, waarin de uitzonderlijke belangrijkheid van de Hollandse tegels in het klooster is gedocumenteerd.

67 Banco Nacional de Desenvolvimento Econônimico e Social – www.bndes.gov.br

Wat betreft de noodzakelijke restauratie van het gehele kloostercomplex is het (laten) maken van plannen hiervoor én zorgen van benodigde financiering een verantwoordelijkheid van de orde, die immers de eigenaar van het complex is. De orde én de kloostergemeenschap in Recife zijn echter – getrouw aan de levens- filosofie van de minderbroeders – arm en gericht op het geestelijk leven. Van de Duitse medebroeders, waar de Braziliaanse OFM mee is gelieerd, is helaas weinig financiële steun te verwachten, vertelde Broeder Roberto. Daar staan nog veel oudere kloosters dan in Brazilië, door gebrek een geld en minderbroeders, te verkommeren.

b ● quo vadis Broeder Roberto vertelde dat het de ambitie is om van het klooster in Recife, als hoofdkwartier van de orde, een Centro de Referencia de Azulejos (tegelreferentiecentrum) te maken. Naast informatie over de aanwezige Portugese tegeltableaus en de Hollandse tegels, zou dit tegelkenniscentrum o.a. een makkelijke toegankelijke tegelkennis-databank, een tegelrestauratie-practicum, studie-program-ma's en exposities over historische tegel-relateerde onderwerpen moeten omvatten. Met dit quo vadis (Centro de R.A.) is nu ook de nog ontbrekende “gebruik” stap ingevuld in de project-stappen-reeks onderzoek – opstellen restauratieplan – fondsenwerving – uitvoering – gebruik.

MoWIC beschikt natuurlijk over de technische en cultuur-historische gegevens van de Rotterdamse tegels. Daarnaast heeft MoWIC ook organisatorische kennis in huis, die de broeders wel zouden kunnen gebruiken bij het opzetten van hun tegelreferentie-centrum. Ik heb broeder Roberto toegezegd om – terug in Nederland – met MoWIC te overleggen welke hulp geboden kan worden.

c ● de restaurator Heb ook diverse malen gesproken met Pérside Omena Ribeiro, de door MoWIC beoogde restaurator van de Rotterdamse tegels.

Grifo – Diagnostico e Preservação de Bens Culturais

Rua Álvaro Macedo, 30

Poço de Panela – CEP 52061-260 Recife-PE

( /fax: (+55 81) 3267 7270 – email: [email protected]

Pérside en met haar team zijn op dit moment bezig met de restauratie van het Paleis van de Gouverneur. Dit project zal nog wel een tijdje lopen, vandaar dat ik Pérside gevraagd heb wanneer zij en haar team beschikbaar zouden zijn om aan de Hollandse tegels te beginnen. Aangezien het maar om een relatief gering aantal tegels gaat en het Sint Antonius-klooster bovendien vlak in de buurt ligt van het paleis, meende Pérside dat dit makkelijk parallel kon worden uitgevoerd. Heb met Pérside afgesproken dat ze een nieuw plan met een meer gedetailleerde offerte maakt voor de restauratie van de Hollandse tegels.

Pérside vertelde dat zij kampt met het probleem dat de betaling voor haar werk (en dat van anderen) aan de restauratie van de Portugese tegels in het klooster

achterblijft. Dit komt omdat de geldschieter BNDES (nog) niet tevreden is met de administratieve financiële rapportage. Die is in handen van het projectbureau FADE, waar indertijd MoWIC een vergelijkbare ervaring mee gehad heeft.

d ● de gevelstructuur Bij een bespreking in het klooster viel het me op dat de bouwkundige staat van de gevels van het binnenhof weer verder achteruit leek te zijn gegaan. Met broeder Roberto, restaurator Pérsides en museoloog & tegeldeskundige Fernando Ponce de León is toen een rondje gemaakt om de bouwkundige staat van de gevelstructuur van het kloosterbinnenhof gezamenlijk nog eens terdege en kritisch te bekijken.

De kolommen, waarop de galerij van de bovenverdieping rust, zijn ernstig aangetast; de gevelfaçade, waarop de Hollandse tegels zijn gezet, vertoont scheuren en leeggelopen voegen, waardoor meer stenen en tegels lijken los te zitten dan in 2010; en de luifeldak-ondersteuning is hier en daar wat verschoven. We waren het er allen over eens dat de benodigde restauratiewerkzaamheden aan de gevelstructuur & kolommen met de restauratie van de Hollandse tegels verweven is. De benodigde interventies aan de gevelstructuur en de kolommen kon wel eens flink duurder uitvallen dan de restauratie van de Hollandse tegels. (Hoeveel is nog niet duidelijk – ik vroeg Pérside of zij niet een prijsindicatie wilde geven, maar die zei dat ze zich met dit soort structuur-restauraties [nog] niet bezig hield.)

f ● de Braziliaanse erfgoed-autoriteit68

Pérside afgesproken dat ze een nieuw plan met een meer gedetailleerde offerte maakt voor de restauratie van de Hollandse tegels.

Pérside vertelde dat zij kampt met het probleem dat de betaling voor haar werk (en dat van anderen) aan de restauratie van de Portugese tegels in het klooster achterblijft. Dit komt omdat de geldschieter BNDES (nog) niet tevreden is met de administratieve financiële rapportage. Die is in handen van het projectbureau FADE, waar indertijd MoWIC een vergelijkbare ervaring mee gehad heeft.

68 De taak van IPHAN is, in het kort, het bevorderen en coördineren van het behoud van het Braziliaanse culturele erfgoed ter versterking van identiteiten, het recht op het geheugen te garanderen en bij te dragen aan de sociaal-economische ontwikkeling van het land. Restauratieplannen worden door IPHAN getoetst aan de richtlijnen en na goedkeuring ziet IPHAN toe of de uitvoering volgens plan gebeurt.

zitten dan in 2010; en de luifeldak-ondersteuning is hier en daar wat verschoven. We waren het er allen over eens dat de benodigde restauratiewerkzaamheden aan de gevelstructuur & kolommen met de restauratie van de Hollandse tegels verweven is. De benodigde interventies aan de gevelstructuur en de kolommen kon wel eens flink duurder uitvallen dan de restauratie van de Hollandse tegels. (Hoeveel is nog niet duidelijk – ik vroeg Pérside of zij niet een prijsindicatie wilde geven, maar die zei dat ze zich met dit soort structuur-restauraties [nog] niet bezig hield.)

f ● de Braziliaanse erfgoed-autoriteit69

Ook heb ik op het kantoor van de Braziliaanse erfgoed-autoriteit IPHAN in Pernambuco, gesproken met Frederico Faria Neves Almeida, superintendente van IPHAN Pernambuco.

Instituto de Patrimônio Histórico e Artístico Nacional - Pernambuco Av. Oliveira Lima, nº 824 Bairro Boa Vista CEP: 50.050-390, Recife - PE ( (+55 81) 3228-3011, 3228-3496 Fax: +55 (81) 3228-3496 Email: [email protected]

Ik was daar samen met Fernando en Pérside. Broeder Roberto, die ook aanwezig zou zijn, moest op het laatste moment wegens religieuze plichten elders helaas verstek laten gaan. Frederico Almeida bevestigde dat Hollandse tegels niet in het huidige tegelrestauratieplan voor het klooster zijn opgenomen. Ook vertelde hij dat de procedure inderdaad is dat de eigenaar i.e., de Província Franciscana de Santo Antônio do Brasil, verantwoordelijk is voor het (laten) maken van restauratieplannen voor het klooster en de uitvoering daarvan. En natuurlijk ook verantwoordelijk is voor de uitbesteding ervan aan een project-management bedrijf – wat hij wel een verstandig idee vond, want de broeders hebben natuurlijk wel professionele hulp nodig – maar dat dit zeker niet opnieuw FADE kan zijn. Op Willem's vraag wie dan wel een goede keuze zou kunnen zijn, hield Almeida zich in het vage.

In het gesprek over de slechte bouwkundige staat bleek dat Frederico de restauratie van de gevelmuren van de kloosterhof in feite niet zo urgent nodig vond. Het maken van een globale kostenraming voor de restauratie voor de muren kost overigens volgens zijn schatting minstens 10.000 - 20.000 real en de uitvoering zal een dure zaak worden. Wat hem (IPHAN) betreft kunnen de Hollandse tegels ook wel zonder deze ingreep gerestaureerd worden.

g ● hoe verder ? Zoals het er nu uitziet zou het best nog wel eens een flinke tijd kunnen duren voordat de gevelstructuur & kolommen gerestaureerd zullen worden. Dat zou wel eens heel slecht kunnen uitpakken voor tegels, die beslist op kort termijn

69 De taak van IPHAN is, in het kort, het bevorderen en coördineren van het behoud van het Braziliaanse culturele erfgoed ter versterking van identiteiten, het recht op het geheugen te garanderen en bij te dragen aan de sociaal-economische ontwikkeling van het land. Restauratieplannen worden door IPHAN getoetst aan de richtlijnen en na goedkeuring ziet IPHAN toe of de uitvoering volgens plan gebeurt.

onder handen genomen moeten worden wil men er zeker van zijn dat ze niet teloor gaan. Het is daarom belangrijk om naar een “shortcut” te zoeken, waarbij de Hollandse tegels toch op kort termijn gerestaureerd kunnen worden, zonder op de dure restauratie van de gevelstructuur & kolommen te hoeven wachten.

h ● kosten & financering De restauratie van de Hollandse tegels zal in de orde van grote van zo'n €150.000 à €200.000 gaan kosten. Met beoogde restaurator Pérside O. is afgesproken een nieuwe raming te vertrekken. De kosten voor de restauratie van de gevelmuren/kolommen lijken zeker beduidend hoger uit te komen.

Naast internationale erfgoed-organisaties en de diverse overheden in Nederland, Europa en Brazilië, lijkt het verstandig ook in de private sector naar sponsor-partners te zoeken. De restauratie van Hollandse 17de eeuwse tegels in een Braziliaans klooster moet toch een aantrekkelijk goodwill-sponsortopic vormen om de maatschappelijke betrokkenheid, streven naar duurzaamheid en branding van een onderneming te positioneren in een booming markt met bijna 200 miljoen inwoners.

2. het eiland Itamaracá Tijdens het onderhoud met Superindendente Frederico Almeido van IPHAN is dit onderwerp ook ter sprake gebracht.

Forte Orange dreigt door het afkalvende strand in zee te verdwijnen

Frederico toonde trots en enthousiast het schitterend uitgevoerd “telefoongidsdikke” project-book “Plano de Reforma e Revitalização”. In dit projectplan is het gebied van Fort Oranje, Vila Velha, Caminho/trilha dos Holandeses geoormerkt voor een recreatief/toeristisch gebruik – een educatief cultureel/ecologisch themapark dat 26 miljoen real zal gaan kosten. De eerste fase, die binnenkort zou beginnen, voorziet o.a. in de aanleg van dammetjes die zullen voorkomen dat het fort in de oceaan zal verdwijnt. Frederico vertelde dat er contacten over het betreffende plan zijn met de Nederlandse ambassade in Brasilia en het Nederlandse bedrijfsleven o.a. AKZO-Nobel (Coral). Over welke helpende rol MoWIC kan vervullen zal o.a. contact worden onderhouden met Pepito Azevedo, secretaris (= wethouder) van toerisme van de gemeente Itamaracá, een goede bekende van onze vice-voorzitter Hannedea Nederveen Meerkerk.

3. de Grote Atlas van de West-Indische Compagnie

Tijdens het zeer genoeglijke onderhoud met superintendente Frederico Almeida van IPHAN bleek dat hij een grote wens had: Een exemplaar van de Grote Atlas van de West-Indische Compagnie70 voor de bibliotheek van IPHAN. Terwijl een particuliere erfgoed-organisatie IAHG-PE in Recife een exemplaar in Nederland was aangeboden, heeft IPHAN – toch de officiële erfgoed-autoriteit in Pernambuco – nog geen exemplaar. Lijkt mij een prettige gedachte te weten dat deze fraaie Grote Altas kennelijk erg gewild is in Pernambuco. Een handige tip dus voor Nederlanders die Pernambuco gaan bezoeken.

ù ù ù ù ù

Duivendrecht 2013

Willem F. Muller Bestuurslid MoWIC Foundation

Bezoek Pérside Omena c.s. aan Tegel Depot HMR, 28-02-2014

Vlnr. Dra Pérside Ribeiro Omena, restaurator, Drs. Ingrid de Jager, Hoofdconservator, Marta Oliveira, assisitent restaurator 30. Frans Post en Casas de taipa Hernança Cultural Projectvoorstel

70 'Grote Atlas van de West-Indische Compagnie, Deel I: De Oude WIC, 1621-1674.' (2011) Uitgeverij Asia Maior/Atlas Maior, Voorburg/Den Haag, Netherlands, 2011. ISBN/EAN 978 90 74861 33 5. ( € 350,- )

1. Projectomschrijving Stichting van een openluchtmuseum van bescheiden omvang, waarop prototypes van lemen volkshuisjes, zoals die tot voor kort op het hele eiland Itamaracá, PE, voorkwamen. Op de schilderijen van Frans Post (1612-1680) treffen wij dergelijke huisjes veelvuldig aan. Bij deze huisjes kunnen traditionele werktuigen worden getoond en beplanting worden aangebracht, die van oudsher een rol spelen in de volkse gebruiken en gewoonten. Dit betreft ook de biologische entourage van het project. Bij de beplanting moet men daarom denken aan diverse grassoorten, kruiden, al dan niet bes-dragende struiken en bomen, bijvoorbeeld de Aroeira boom. Bij het Project Trilha dos Holandeses in 2002/2003 werd in opdracht van MoWIC een inventarisatie van fauna en flora van het gebied uitgevoerd, waaronder een telling van de medicinale gewassen (Bioloog Drs. Cláudio Avellar)..

2. Reden De reden van de opzet van een dergelijk openluchtmuseum is de verdwijning van dit eeuwenoude type volkshuisvesting, omdat deze vervangen wordt door baksteen. De federale regering heeft hiertoe in 2004 besloten na een uitbraak van de Ziekte van Chagas. Dit is een soort meningitis, overgebracht door de Bezerro de Chagas, een in het Noordoosten van Brazilië felrode wants, die in de ochtend- en avondschemer uitvliegt. Hij bijt zijn prooi onverhoeds op plekken waar de slagader aan de oppervlakte komt, bijvoorbeeld in de hals. De incubatietijd kan van weken tot enkele jaren duren. Het dier woont en nestelt in de kieren van de lemen wanden van de huisjes.

3. Uitvoerders van het project In 2005 kregen Elódia Negromonte en Hannedea van Nederveen Meerkerk het verzoek van de Gemeente Itamaracá om alle al dan niet bouwvallige lemen huisjes op het eiland te inventariseren en te fotograferen. De zestig meest urgente werden op een apartDe eigenaarwas de eigenaar van het huis is in bijna alle gevallen de vrouw van het gezin. Dit is tekenend voor de sociale stratificatie van de regio, waar de man vaak meer een passant was, dan de standvastige echtgenoot en huisvader. Reeds in 2005 vatte ondergetekende het idee voor een openluchtmuseum op, maar dat tijdstip was te vroeg. In 20012 kreeg MoWIC het verzoek van de Gemeente, bij monde van Elódia Negromonte, die inmiddels assistent van de Wethouder voor Cultuur en Milieu was geworden, om de idee gestalte te geven. Verkiezingen en de aandacht voor de Wereldkampioenschap Voetballen maakten, dat dit verzoek pas in 2014 door de Gemeenteraad serieus werd behandeld. Of MoWIC met een uitwerking kon komen, was het verzoek. Een plaatselijke architect zou een rapport van de benodigdheden maken. MoWIC zal zeker in de opzetfase als meedenkende willen meewerken. De daadwerkelijke uitvoering zal ter plaatse door de lokale overheid en zijn instanties dienen te geschieden.

4. Locatie De Gemeente Itamaracá heeft het gebied rond de Trilha dos Holandeses, de 2,5 km tussen het plaatsje Vila Velha en Fort Oranje, tot beschermd natuurgebied verklaard, dat wil zeggen, dat er geen grootschalige landbouw- of huisvestingsprojecten mogen worden uitgevoerd. Een openluchtmuseum zou hier echter prima inpassen. Een geschikt terrein zou makkelijk kunnen

worden gevonden en de Gemeente geen extra geld kosten. De omringende natuur zou bovendien het juiste decor vormen voor een dergelijk doel.

5. Tijdspad In Brazilië gaat de aandacht momenteel uit naar de Olympische Spelen van 2016. Ook de politiek-juridische kwesties vragen veel aandacht, niet alleen van de landelijke overheid, maar ook van de lokale. Om eerlijk te zijn, als onze stichting niet beweegt, gebeurt er op het eiland weinig op eigen initiatief; het is of ieder op iets of de ander zit te wachten. Daarom is het het plan van MoWIC om de initiatiefnemer van de idee, HvNM, in de herfst van 2015 naar Pernambuco te laten gaan, om de zaken met de monumentenzorginstanties en de Gemeente Itamaracá vlot te trekken.

6. Kosten De uiteindelijke begroting zal tijdens het overleg met de onder 5 genoemde gremia worden opgesteld. Behalve het terrein, dat al in handen van de Gemeente is, zullen de kosten voor constructie en aankleding van de gebouwtjes worden berekend. Daarnaast de kosten voor beheer, onderhoud en hiertegen afgezet de exploitatie.

7. Sponsors De stichting MoWIC heeft vijftienduizend Euro ter beschikking, dat gedeponeerd staat bij het Prins Bernard Cultuurfonds. Het is afkomstig van een gift van Prof. Dr. Ir. C. L. Temminck Groll, uit diens prijzengeld, verbonden aan de Architectuurprijs die hem in 2008 werd toegekend. De voorwaarde was, dat het geld voor daadwerkelijke architectonische uitvoering zou worden aangewend. Gezien de aard van het materiaal, zal dit bedrag voor de constructie van een zeven tot achttal huisjes en de aankleding ervan met werktuigen en beplanting kostendekkend zijn. De Gemeente Itamaracá zal voor dekking van de overige kosten moeten zorg dragen en zelf moeten zoeken naar sponsors.

In Brazilië gaat de aandacht momenteel uit naar de Olympische Spelen van 2016. Ook de politiek-juridische kwesties vragen veel aandacht, niet alleen van de landelijke overheid, maar ook van de lokale. Om eerlijk te zijn, als onze stichting niet beweegt, gebeurt er op het eiland weinig op eigen initiatief; het is of ieder op iets of de ander zit te wachten. Daarom zullen leden van het bestuur van MoWIC in het begin van 2016 naar Pernambuco gaan, om de zaken met de monumentenzorginstanties en de Gemeente Itamaracá vlot te trekken.

EINDE Projectvoorstel Casas de taipa, zie Ppt

31. PowerPoint presentaties:

2003 FORT ORANJE ICOMOS HvNM

THE

FORT

ORANGE

PROJECT

2004 SIEGEN KONFERENZ NASSAU Referat HvNM Nassau und die Atchitektur

EINE NEUE STADT IN EINER NEUEN WELT SOWEIT DER GEOCTROYEERDE WEST INDISCHE COMPAGNIE ERDKREIS REICHT 3 JUNI 1621

2004 ROTARY RHEDEN HvNM op uitnodiging van Drs. M.A.M. Ornstein JOHAN MAURITS, COUNT OF NASSAU-SIEGEN

JOHAN MAURITS, COUNT OF NASSAU- SIEGEN “DE BRAZILIAAN” 1604-1679

DUTCH-BRAZILIAN

SHARED CULTURAL HERITAGE

in the

“YEAR OF JOHAN MAURITS VAN NASSAU”

2004

2009 WILLY METZ CONFERENTIE CURAÇAO

OP ZOEK NAAR ZOUT

ZOUT UIT HET CARIBISCH GEBIED, NABIJ ARAYA EN LA TORTUGA, VENEZUELA

SAVE THE DUTCH TILES voor ICOMOS, Amaterdam 2009 en NEDERLANDSE AMBASSADE Brasília 2009 HvNM, Sander Visser ;t Hooft en Willem Muller

Save the Dutch Tiles Save the Dutch Tiles

of the Convento de Santo Antônio do Recife !

2006 ROTARY NIJMEGEN HvNM op uitnodiging van Dr.Koen Wiedhaup

2009 FORT BEEKENBURG voor Min. OCW MoWIC.HvNM en Willy Metz

Het laatste WIC fort, Fort Beekenburg

Michael Newton hield een bevlogen voordracht op de MoWIC Conferentie op Curaçao, 14 febr. 2009.

Op Curaçao houden François van der Hoeven, Michael Newton (Monumentenzorg) en MoWIC Raadslid Carel de Haseth de vinger aan de pols van dit belangrijke project. François van der Hoeven en Carel de Haseth hebben gezorgd voor herplaatsing kanonnen. In samenwerking met Herstelling Amsterdam wordt sinds 2013 het fort en de omgeving schoongemaakt en hersteld.

NFO PORTUGUESE TILES RECIFE HvNM voor NEDERLANDSE AMBASSADE Brasília en HMR (Historisch Museum RottIerdam) 2010

EXPERTISE MISSION 2010

Info Restoration Portuguese tilepictures in Convento do Santo Antônio Recife, PE Brasil

AZULARIA HOLANDESEA HvNM para IAHGP, Recife Nov. 2011

Save the Dutch Tiles Save the Dutch Tiles

of the Convento de Santo Antônio do Recife !

POWERPOINT VOOR ICOMOS, Eng. jan. 2012 ca dezelfde als voor IAHGP SAVE THE DUTCH TILES voor ICOMOS, Amaterdam 2009 en NEDERLANDSE AMBASSADE Brasília 2009

TUINARCHITECTUUR VAN JOHAN MAURITS HvNM voor Eurobrás F.P. Kleef 2013

Johan Maurits, Graaf van Nassau-Siegen ‘de Braziliaan’ strateeg, kunstminnaar en vormer van cultuurlandschappen

Palestra para Eurobras F.P.

Hannedea van Nederveen Meerkerk, Cleve 06-07-2013

Ppt BIJ 30. FRANS POST EN CASAS DE TAIPA HERANÇA CULTURAL HvNM 2015

ILLUSTRATIES bij Projectvoorstel ‘Casas de taipa Herança Cultural’

ÇÇ

Meer Ppt:

TRILHA dos Holandeses voor ICOMOS 2002 JOHAN MAURITS voor ROTARY RHEDEN 2004 LE BRÉSIL HOLAINDAIS voor Club 3x20 Hotton 2006 MÉDÉCINE POPULAIRE voor Club 3x20 Hotton 2008 DUTCH TILES obo World Monuments Fund 2009 COLLECTION OF TILES IN MUSEU DA CIDADE ROTTERDAM by Drs. Ingrid de Jager in Instituto Brennand, Recife 2010 RESTORATION DUTCH TILES RECIFE by Kate van Lookeren Campagne in Instituot Ricardo Brennand 2010 en ICOMOS 2011 BEVINDINGEN EXPERTISEMISSIE voor ICOMOS 2011

32. MEMORANDUM OF UNDERSTANDING Ondertekend op 11-04-2008 in Den Haag tijdens staatsbezoek van President Lula aan ons land. MoWIC was hierbij aanwezig.

MEMORANDUM OF UNDERSTANDING BETWEEN THE GOVERNMENT OF THE NETHERLANDS AND THE GOVERNMENT OF THE FEDERATIVE REPUBLIC OF BRAZIL ON COOPERATION IN THE FIELD OF COMMON CULTURAL HERITAGE The Government ofthe Netherlands And The Government ofthe Federative Republic of Brazil (hereinafter referred to as the "Signatories"), Considering that the relations between Brazil and The Netherlands date back to the 17th century; Considering, in particular, that the period of Johan Maurits van Nassau's governorship was influential in both Brazil and The Netherlands, and Considering further that the preservation and promotion of the common cultural heritage provide a solid basis for bilateral relations and contribute to its further deepening, Have reached the foUowing understanding: PARAGRAPH 1 Objectives The Signatories aim at strengthening the cooperation in the field of the common cultural heritage shared by Brazil and The Netherlands, in order to increase the knowiedge, create awareness and preserve the existing tangible and intangible patrimony, as weU as create positive social and economie impacts on other policy sectors such as education, science, employment and tourism by carrying out an integrated approach. PARAGRAPH2 Areas of Cooperation The Signatories endeavour to make a comprehensive inventory of the common cultural heritage, to better establish a strategie plan of action, focusing their cooperation on the foUowing fields while at the same time encouraging a cross-cutting approach and spin-off in other sectors such as education and tourism: 2.1 Archives The common cultural heritage is rich in historical sources, partly established in The Netherlands and partly in Brazil, which are not always accessible due to language barriers. Archives are an essential source of information and their accessibility is crucial in the further development of the common cultural heritage cooperation. Archival cooperation should concentrate on: a) Sharing information, experiences and research on the Dutch period in Brazil; b) Sharing experiences on accessibility through record management, electronic archiving, digitalisation of collections and other methods; and c) Overcoming language barriers by encouraging language education for archival experts and researehers in Dutch and Portuguese in both countries. 2.2 Built Heritage The identification and drawing up of an inventory of remaining built and archaeological monuments is a necessary first step in elaborating a programme of cooperation in the field of built heritage. Such an initiative should involve students and young professionals from the

start, and lead to sharing information, experiences and research in restoration issues; sharing experiences in management of World Heritage sites; and the involvement of local populations, through the developing of training and employment programmes for unemployed youth as a good way to integrate heritage preservation and social and economic development. 2.3 Museums Movable heritage is an important testimony of the shared cultural heritage. Museums play an important role in the promotion of safeguarding, accessibility and awareness of this shared heritage. Cooperation in the museum field should inc1ude capacity building and the exchange of knowIedge, inc1uding in the field of intangible heritage. 2.4 Underwater archaeology The Signatories will further strengthen their cooperation in the fields of research and capacity building, and in the identification and protection of sites and wreckage underwater. 2.5 Other Areas Three further areas of cooperation will be developed in order to stimulate the creation of networks of experts working on the same period of history and interested in the same issues today : a) Urban renewal in historic urban landscapes; b) Building conservation techniques, such as mortar conservation, and shipbuilding; and c) Migration history. PARAGRAPH3 Implementation 1. The implementation of this Memorandum of Understanding through projects in the field of common cultural heritage will be carried out by institutions in the cultural field in both countries. 2. AU resources necessary for its implementation should be agreed on a case-by-case basis, according to each party's availability, not excluding other types of assistance obtained from third parties. 3. In aU activities emphasis willlie on: a) Ensuring the accessibility and exchange of information; b) Training and research; c) Engaging cultural, historical, sociological and educational experts and institutions; d) Building networks of experts with other countries that had significant historical relations with The Netherlands in the Atlantic area, such as Suriname, Ghana and South Africa; e) Exchanging best practices; and f) Increasing public awareness, both in Brazil and The Netherlands. PARAGRAPH4 Monitoring Representatives of the Signatories will meet periodicaUy to assess the progress of the eooperation in the field of the eommon cultural heritage. PARAGRAPHS Concluding provisions 1. This Memorandum of Understanding will come into effect on the day of its signature and will be effeetive for a period of five (5) years. Further extensions may be deeided and agreed upon through diplomatie ehannels. 2. This Memorandum of Understanding ean be amended as agreed by the Signatories through diplomatie ehannels. 3. This Memorandum may be terminated at any time upon a three (3) month notice in writing prior to the intended date of termination. The termination will not affect the implementation of on-going arrangements, programmes, aetivities or projeets which have been decided under this Memorandum of Understanding prior to date of its termination, unless the Signatories decide otherwise. 4. This Memorandum does not create any rights or obligations under internationallaw. Signed at The Hague, on this 11th day of April 2008, in duplicate in the English and Portuguese languages, both texts having equal vaiidity.