STUDIA Z HISTORII SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ 2011 Tom IX

Krzysztof Ulanowski (Gda ńsk)

CHALUCE. OD OBIETNICY ZIEMI DO ZIEMI OBIECANEJ

Utopia nie zabija, zabija brak pami ęci...

Utopia ma wiele twarzy. Jej niewysychaj ący strumie ń ma swoje źródło w ludzkich marzeniach i silnym postanowieniu poprawy istniej ącego świata, a wi ęc ł ączy w sobie romantyczny sentymentalizm i społeczny pragmatyzm. Ruch chalucowy i sami chaluce to jedna z kart tej niezwykłej historii. Ludzie, którzy go współtworzyli, i sama forma organizacji, jak wiele innych ludzkich pomysłów zmierzaj ących do naprawy świata, zagin ęły gdzie ś w historii ludzkiej potrzeby „czynienia lepiej”. Interesuj ąc si ę histori ą i socjologi ą, co jaki ś czas ,( czyli Pionier , החלו :.znajdowałem wzmianki o istnieniu ruchu Halutz (hebr He-halutz lub Ha-Halutz, Chaluc (dalej b ędę u Ŝywał polskiej formy Chaluc, chyba, Ŝe b ędę mówił o udokumentowanych nazwach własnych organizacji). Pocz ątkowo nie byłem w stanie wyodr ębni ć ich z setek tego typu organizacji tworzonych przez społeczno ść Ŝydowsk ą po wojnie światowej. Dopiero stop- niowo dostrzegłem fakt, Ŝe to źródełko wypływaj ące równie Ŝ z terenów przed- wojennej Polski, przerodziło si ę w rzek ę, która sił ą swej niespo Ŝytej energii i wiary zmieniła pustynie Palestyny w „kwitn ące ogrody”. Brzmi to niczym opowie ść o ogrodach Babilonu, ale ta utopia ma swe historyczne podło Ŝe i uwarunkowania. Szczegółowe badania rozpocz ąłem za namow ą i przy znacz ą- cym współudziale Pani dr Honoraty Cyrzan. Rady i pomocy szukałem u autorytetów w badaniach nad problematyk ą Ŝydowsk ą; w śydowskim Instytu- cie Historycznym (dalej: śIH) u Pana dr Jurgena Hensela i u Panów prof. Jerzego Tomaszewskiego z Uniwersytetu Warszawskiego i prof. Marcina Wodzi ńskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego. Ich Ŝyczliwe podpowiedzi utwierdziły mnie w opinii, Ŝe jest to temat niemal całkowicie niezbadany. Z wielkim trudem dotarłem do źródeł pisanych, a tak Ŝe do kilku osób, które wspomnieniami si ęgaj ą do odległych czasów funkcjonowania organizacji. Przed napisaniem artykułu zadałem sobie kilka podstawowych pyta ń: czym był ruch chalucowy, sk ąd pochodzili i kim byli sami chaluce, na czym miała polega ć przemiana człowieka poddanego „chalucowej zaprawie”, czy chodziło o stwo- rzenie odpowiednich ludzi do pracy w wymarzonym pa ństwie, czy o stworzenie 174 Krzysztof Ulanowski nowego człowieka, hołduj ącego specyficznym wartościom? Jak wygl ądała droga od ideału do praktyki? W ko ńcu, gdzie tworzyli swoje centra chaluce, jak przebiegała praktyczna działalno ść i co stało si ę z nimi po II wojnie światowej i po stworzeniu pa ństwa Izrael w roku 1949?

HISTORIA RUCHU CHALUCOWEGO

Ruch chalucowy był masowym ruchem Ŝydowskiej młodzie Ŝy syjonistycz- no-socjalistycznej po I wojnie światowej. Chaluce przygotowywali si ę do zasiedlenia Palestyny m. in. poprzez prowadzenie farm w miejscach swojego zamieszkania, uczyli si ę tam uprawy, gospodarowania na roli, by umiej ętno ść t ę wykorzysta ć w „Ziemi Obiecanej”. Koniec wieku XIX i pocz ątek XX, to odrodzenie ruchu Ŝydowskiego, który jako podstawowy cel stawiał sobie zało Ŝenie własnego pa ństwa. Najwi ększ ą rol ę odegrał w nim zało Ŝyciel i ideowy przywódca ruchu syjonistycznego Beniamin Zew Teodor Herzl, który w wydanej w 1895 r. ksi ąŜ ce Judenstaat (niem. Pa ństwo Ŝydowskie ), sformuło- wał program stworzenia pa ństwa Ŝydowskiego. W śród wielu odłamów ruchu syjonistycznego, jedn ą z najwi ększych sił stał si ę odłam socjalistyczny. Jego młodzie Ŝowa cz ęść okre ślała si ę mianem He-Halutz i została formalnie stworzo- na przez Josepha Trumpeldora w 1918 r. Byli to następcy i kontynuatorzy innych ruchów młodzie Ŝowych – Ha-Shomer Ha-Tzair (pisany tak Ŝe ha-Za’ir lub HaCair), Dror i Gordonii. Najwi ększa procentowo liczba członków organi- zacji chalucowych, to absolwenci Ha-Shomer ha-Za’ir i Dror. Ruch chalucowy składał si ę z dwóch cz ęś ci – partii politycznej i ruchu młodzie Ŝowego. Chaluce wielk ą wag ę przykładali do edukacji przygotowuj ącej do Aliji [hebr. – pielgrzymka, wznoszenie si ę], która odbywała si ę poprzez wspóln ą prac ę w obozach treningowych i aktywno ść w szkołach Tarbut (młodsza młodzie Ŝ licz ąca 12–17 lat). Głównym celem tych działa ń było stworzenie własnego pa ństwa Eretz [hebr. Kraj Izrael ], pocz ątkowo nie w formie politycznej czy biurokra- tycznej, ale w my śl wspólnej pracy u podstaw. T ą ide ą „zaraziły” si ę równie Ŝ środowiska syjonistyczne, które chciały utworzy ć własne pa ństwo w zarz ądzanej przez Brytyjczyków Palestynie (mandat Ligi Narodów). Syjonizm postrzegał rolniczo zorientowany socjalizm jako drog ę do powstania Ŝydowskich osiedli w niegościnnym klimacie bliskowschodnim i w ten sposób zamierzał stworzy ć zr ęby własnej pa ństwowo ści. Nie była to sprawa łatwa, gdy Ŝ do tej pory Ŝydowscy mieszka ńcy Europy zajmowali si ę handlem, zamieszkiwali głównie miasta, a rzadko trudnili si ę upraw ą roli. St ąd zamysł, aby rozpocz ąć szkolenia, które miały zapozna ć śydów równie Ŝ z t ą dziedzin ą Ŝycia. Od tej pory ruch chalucowy zacz ął organizowa ć farmy szkol ące młodzie Ŝ w rolnictwie, ogrodnic-

Chaluce. Od obietnicy ziemi do Ziemi Obiecanej 175 twie i rzemio śle. Szacuje si ę, Ŝe nauk ę i praktyk ę w farmach na terenach Palestyny odbyło ok. 10 000 młodych ludzi 1. Organizacje chalucowe podejmowały działalno ść na terenie Palestyny ju Ŝ od 1910 r., pozostaj ąc w ścisłym kontakcie z śydami z Europy Wschodniej, gdy Ŝ tam ruch chalucowy rozwijał si ę szczególnie dynamicznie. Prawodawstwo pa ństw, w których mieszkała ludno ść Ŝydowska, nie pozwalało jej na oficjalne organizowanie si ę i edukacj ę w celu tworzenia zr ębów własnej pa ństwowo ści. Dlatego zakładali oni centra treningowe, farmy chalucowe [hebr. Hachshara lub hakhsharah ], gdzie uczyli si ę wspólnie pracowa ć, przede wszystkim uprawia ć ziemi ę. Studiuj ąc j ęzyk hebrajski i literatur ę, rozwijali idee ruchu syjonistyczne- go. Chaluce wyje ŜdŜali ju Ŝ w pierwszej i drugiej fali emigracji, czyli w I i II Aliji, ale szczególnie licznie w III Aliji, gdy na terytorium Palestyny wyemigro- wało ich ponad 35 000. Wa Ŝna dla nich była równie Ŝ IV Alija, która w latach od roku 1924 do 1931 (czasami liczona od 1928), obj ęła emigrantów w wi ększo ści z terenów Polski. śydzi opuszczali Polsk ę z kilku powodów – głównie kryzysu ekonomicznego i antysemityzmu, który powodował prześladowania ekonomicz- ne, społeczne i polityczne ludno ści Ŝydowskiej. Z 393 tys. emigrantów a Ŝ 21% trafiło na tereny Palestyny. Procentowo spadła tam liczba chaluców wskutek ogranicze ń, które na ruch ten narzuciła Rosja radziecka. Wzrosła za to liczba polskich śydów z klasy średniej, którzy przej ęli kierownictwo tego ruchu, przekształcaj ąc go z czasem w ruch kibucowy 2. Ruch chalucowy rozwijał si ę tak Ŝe w Stanach Zjednoczonych. Wraz z wy- buchem I wojny światowej, Ben Zvi i David Ben-Gurion zostali deportowani i zaw ędrowali do Nowego Jorku, gdzie zało Ŝyli podwaliny ruchu chalucowego w Ameryce. Organizacje i centra treningowe rozprzestrzeniły si ę w wielu miastach USA. W 1918 r. obaj powrócili do Palestyny jako Ŝołnierze Legionu śydowskiego w słu Ŝbie brytyjskiej 3. Idea ta trafiła na podatny grunt w Stanach Zjednoczonych, szczególnie po 1929 r., czyli po kryzysie ekonomicznym. W kr ęgach zwi ązanych z radykalnymi filozofami Scottem i Helen Nearing oraz Johnem Seymourem (z Anglii) zapanowała moda na powrót do natury, na Ŝycie na zewn ątrz miasta. Miasto kojarzyło si ę ze zniewoleniem człowieka, prowincja za ś miała przywróci ć mu wolno ść i niezale Ŝno ść . To miała by ć droga do duchowej czysto ści i, zabarwionego lekk ą nut ą socjalizmu, gospodarczej wydolno ści. Ten powrót do źródeł miał swe uzasadnienie w przeszłości, ale równie Ŝ miał by ć drog ą w przyszło ść .

1 B. Patkin, The Dunera Internees , Stanmore 1979, s. 15; zob. te Ŝ M. Luick-Thramsaus, Creating 'New Americans’: WWII-Era European Refugees’ Formation of American Identities (Ph. D. Thesis), Iowa 1997, s. 45. 2 http://www.netanyahu.org/aliyah.html. 3 http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Jewish+Education/Eye+on+Israel/Gallery +of+People+(Biographies)/Ben+Zvi+Yitzhak.htm.

176 Krzysztof Ulanowski

TROP NIEMIECKI – UTOPIA UCIELE ŚNIONA

Wraz ze wzrostem wpływów nazistowskich w Niemczech, organizacja Reichsvertretung, która po wrze śniu 1933 reprezentowała niemieckich śydów, czyniła wszystko, aby przekształci ć Ŝydowsk ą młodzie Ŝ miast w rolników, którzy poradziliby sobie na obszarze Palestyny. Była to jedyna nadzieja na szybk ą i udan ą emigracj ę z Niemiec. Ta reedukacja mieszka ńców miast w specjalnie przystosowanych do tego farmach obj ęła ok. sze ść dziesi ąt tysi ęcy młodych kobiet i m ęŜ czyzn 4. Tylko w 1933 r., „przemianowano” na rolników i rzemie ślników 6 tysi ęcy osób. Mimo niew ątpliwych sukcesów przeszkody administracyjne i interwencje Gestapo znacznie utrudniały działalno ść i dezor- ganizowały wysiłki, przygotowuj ące młodzie Ŝ Ŝydowsk ą do zmian i Ŝycia w Palestynie 5. St ąd zrodził si ę pomysł organizowania takich obozów w s ąsiednich pa ń- stwach. W urzeczywistnianiu tego planu pomagały organizacyjnie i finansowo Centralna Organizacja śydowska, Centralny Fundusz Brytyjski i organizacje ameryka ńskie. śydowska Agencja dla Palestyny obiecała przyzna ć certyfikaty imigracyjne uczestnikom farm treningowych i dlatego niemiecki ruch chaluco- wy zorganizował swoje centra w Belgii, Czechosłowacji, Danii, we Francji, Włoszech, w Luksemburgu, Holandii, na Łotwie, w Polsce, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Jugosławii 6. Mimo tysi ęcy obozów przysposabiaj ących, niektórzy ich uczestnicy przechodzili kursy kilkakrotnie, nawet w trzech krajach, gdy Ŝ nie było mo Ŝliwo ści wystawienia tak wielu certyfikatów umo Ŝliwiaj ących emigra- cj ę. Pełen kurs trwał 18 miesi ęcy. Z 9213 młodych śydów, którzy trenowali za granic ą przed wrze śniem 1939 r., 5414 uko ńczyło swoje kursy i wyemigrowało. Z tej liczby 4600 doł ączyło do farm chalucowych w Izraelu; 814 wyemigrowało do USA i innych zamorskich krajów. Reszta, w liczbie 2768, znalazła schronie- nie w Anglii i Szwecji, ale 1031 takich osób zostało złapanych podczas niemiec- kiej okupacji w Holandii, Belgii i Polsce. Ci, którzy zostali w Anglii i Szwecji kontynuowali swą rolnicz ą działalno ść przez lata wojny, a po wojnie wyjechali do Palestyny. Chocia Ŝ zało Ŝeniem ruchu chalucowego było szkolenie młodzie Ŝy w wieku 18–25 lat, to coraz silniejsze anty Ŝydowskie represje spowodowały, Ŝe zacz ęto przyjmowa ć te Ŝ młodzie Ŝ poni Ŝej 18. roku Ŝycia. Farmy chalucowe i sam trening ró Ŝnił si ę w zale Ŝno ści od kraju. Niektórym instruktorom trzeba było płaci ć, podobnie miała si ę rzecz z wynaj ęciem farm. Z 9 tys. chaluców, 4145 pracowało jako praktykanci u prywatnych farmerów, reszta uczyła si ę w centrach treningowych. Centra treningowe ró Ŝniły si ę wielko ści ą, przebywało

4 N. Bentwich, They Found Refuge: An Account of British Jewry's Work for Victims of Nazi Oppression , London 1956, s. 86 5 H. G. Adler, Der verwaltete Mensch: Studien zur Deportation der Juden aus Deutschland , Tübingen 1974, s. 3–5. 6 N. Bentwich, They Found... , s. 87–88.

Chaluce. Od obietnicy ziemi do Ziemi Obiecanej 177 w nich od 12 do kilkuset trenuj ących. Organizacja Stichting Joodische Arbeid z Amsterdamu sponsorowała takie miejsce w Zuider Zee. Był to teren wydarty morzu przez Holendrów, gdzie jednak tamtejsi farmerzy nie chcieli si ę osiedla ć, a młodzie Ŝ z Niemiec uprawiała owe ziemie z wielkim sukcesem 7. Do 1938 r. organizacja chalucowa sponsorowała te Ŝ Werkdorp, gdzie 400 chaluców przekształciło nieurodzajn ą, zasolon ą gleb ę w kwitn ący ogród. Innym takim miejscem była jugosłowia ńska Puszta Golonic , le Ŝą ca 4 godziny drogi od najbli Ŝszej stacji kolejowej. Ponad 120 młodych kobiet i męŜ czyzn z klasy średniej Ŝyło tutaj w całkowitej izolacji od świata, wytrzymuj ąc trudne warunki pogodowe i kwaterunkowe. Jak odnotowuje miejscowy kronikarz, Ŝadne z nich nie opu ściło obozu przed zako ńczeniem cyklu szkolenia. Prawie wszyscy doł ączyli do chaluców w Palestynie 8. To niezwykłe, ale w ci ągu zaledwie kilku lat udało si ę osi ągn ąć to, czego wcze śniej nie dokonały dziesi ątki pokole ń. Marzenie o własnym pa ństwie zacz ęło by ć realizowane u podstaw. Ci ęŜ ka praca rolnicza i rzemie ślnicza przekształciła świadomo ść śydów. Ideologia polegająca na zach ęcaniu do codziennej wspólnej i ci ęŜ kiej pracy, odniosła niewątpliwy sukces. Stało si ę tak głównie dlatego, Ŝe jej celem było stworzenie nowego Ŝydowskiego społecze ń- stwa oraz pa ństwa. Opresje hitlerowskie dotkn ęły rzecz jasna i chaluców. Dziennik „Neue Zuercher Zeitung” opublikował w 1999 r. obszerny artykuł wiedeńskiego historyka Gabriela Anderla o esesma ńskich obozach w Doppl i Sandhof w Austrii, gdzie pracowali młodzi śydzi. Ruch chalucowy w Austrii pocz ątko- wo naiwnie wierzył, Ŝe jest to obóz treningowy przygotowuj ący do emigracji do Palestyny. I rzeczywi ście, na rozkaz SS młodzie Ŝowe grupy pionierów były przysyłane do Austrii i pracowały tam jako rolnicy, budowniczowie dróg i budynków. Instruktor Młodych Aliyah, Aaron Menczer został dwukrotnie „zmobilizowany” ze swoimi wychowankami do obozu Doppl, za drugim razem pracował do wrze śnia 1942 r. Nast ępnie został deportowany do Theresienstadt. W roku 1943 na własn ą pro śbę towarzyszył dzieciom z białostockiego getta i razem z nimi znalazł śmier ć w komorze gazowej w Auschwitz 9.

MI ĘDZYWOJENNA POLSKA

Przywódc ą ruchu w Polsce był m. in. Mordechaj Tenenbaum, który w czasie II wojny światowej pod pseudonimem „Tamarow” działał w antyhitlerowskiej organizacji śydów polskich w Wilnie, Białymstoku i Warszawie, sk ąd wrócił do Białegostoku. Tam stan ął na czele powstania śydów

7 Tam Ŝe, s. 90–91 8 Tam Ŝe. 9 G. Anders, Konzentrazionslagern in Doppl und Sandhof , „Neue Zuercher Zeitung ” z 11.08.1999 r.

178 Krzysztof Ulanowski przeciwko Niemcom (16–20 VIII 1943) i został zamordowany po likwidacji powstania. Według wspomnie ń Icchaka Cukiermana, Tenenbaum organizował na farmie chalucowej w Czerniakowie komórki samoobrony. Ruch chalucowy istniał jako ruch wychowawczy młodzie Ŝy i działał w zale Ŝno ści od grupy według własnego uznania. Istniał równieŜ Komitet Centralny Hechaluc, który zrzeszał Dror, Haszomer Hacair, Gordonie i ruch Akiba. Potem doł ączyli równie Ŝ Grossma- ni ści (członkowie ugrupowania Pa ństwo śydowskie). Poza tym istniały równie Ŝ Hanoar Hacyjoni i Hechaluc Hamizrachi”10 .

Jeszcze przed wojn ą w okolicach Warszawy powstało kilkana ście takich farm. Niemcy ich nie zlikwidowali, lecz zorganizowali w nich obozy pracy, w których zamkni ęto dotychczas pracuj ących tam chaluców. Chaluce pod niemieck ą okupacj ą nie ograniczali si ę tylko do prac rolnych, lecz przygotowy- wali si ę do zbrojnego oporu przeciwko Niemcom, np. ze zlikwidowanej w grudniu 1942 r. farmy na Czerniakowie do getta weszła 83-osobowa grupa chaluców, która zasiliła szeregi śydowskiej Organizacji Bojowej (dalej: śOB). Dla Ŝydowskiego ruchu oporu wielkie znaczenie miało i to, Ŝe chalucowe farmy nie zostały obj ęte trwaj ącą od 22 lipca do 12 wrze śnia 1942 r. „Wielk ą Akcj ą”, kiedy to z warszawskiego getta do Treblinki wywieziono od 250 do 300 tys. osób. Na Czerniakowie chalucowi pionierzy pracowali na farmie ziemianina Wojciecha Zatwarnickiego od maja 1940 r. O roli właściciela czerniakowskiego folwarku W. Zatwarnickiego, „anioła opieku ńczego” chaluców, pisał w „Rzecz- pospolitej” Jakub Karpi ński, przemilczaj ąc skromnie, Ŝe był to jego dziadek 11 . To równie Ŝ bardzo istotny dla mnie fakt, Ŝe organizacja chalucowa optowała za wyst ąpieniem zbrojnym przeciw prze śladowaniom nazistowskim, za obron ą i walk ą. Ten pierwiastek zbrojnego zaanga Ŝowania chaluce przenios ą ze sob ą do Izraela. Według Antoniego Cukiermana śOB powstała w drugim tygodniu „Wielkiej Akcji” wysiedlania śydów – 28 lipca 1942 r., a zało Ŝyli j ą syjoni ści z ruchu chalucowego. Nie udało im si ę porozumie ć z innymi ugrupowaniami politycznymi w getcie, wi ęc pocz ątkowo mieli nawet pomysł, by nazwa ć si ę Syjonistyczn ą albo wr ęcz Chalucow ą Organizacj ą Bojow ą12 . Równie Ŝ we wspomnieniach aktywistki chalucowej Zivi Lubetkin mo Ŝemy przeczyta ć, Ŝe He-Halutz i Ha-Shomer Ha-Tzair były kr ęgosłupem śOB 13 . Moim zdaniem warto tu przytoczy ć gar ść relacji z organizowania si ę Chalu- ców i ich codziennego Ŝycia z terenów mi ędzywojennej Polski. Jednym z najlepiej opisanych miejsc jest miasteczko Czortków nad rzek ą Seret. Ruch chalucowy w Czortkowie został zało Ŝony na pocz ątku roku 1920. W tym czasie powstały tu dwie organizacje chalucowe – „Zairie Zion” dla dorosłych i „Ha-

10 J. Karpi ński, Farma chalucowa , „Rzeczpospolita” z 17–18 listopada 2001, nr 269 (6042), s. D1. 11 Tam Ŝe, s. D2/D3. 12 J. Szcz ęsna, Jak bundowiec z syjonist ą, „Gazeta Wyborcza” z 26 kwietnia 2003, s. 7; por. M. Apfelbaum, Dwa Sztandary. Rzecz o powstaniu w Getcie Warszawskim , przekł. M. Maliszew- ska, Kraków 2003. 13 Z. Lubetkin, Die letzten Tage des Warschauer Gettos , Berlin 1949.

Chaluce. Od obietnicy ziemi do Ziemi Obiecanej 179

-Shomer Ha-Tzaire”, której celem było wpojenie ideałów ruchu syjonistycznego studentom szkół wy Ŝszych. Studenci zało Ŝyli obóz szkoleniowy w pobli Ŝu miasta. Jeden z Ŝydowskich mieszka ńców Czortkowa ofiarował kawałek ziemi, na którym utworzono farm ę, gdzie młodzi chaluce uczyli si ę uprawy ziemi. Czortków był jednym z najwa Ŝniejszych centrów ruchu chalucowego we Wschodniej Galicji. KaŜdego tygodnia grupa studentów, członków „Ha-Shomer Ha-Tzair”, przybywała tu ze swoim instruktorem i pod jego okiem pilnie pracowała i szkoliła si ę. Jedna z uczestniczek tych szkole ń przyznała potem, Ŝe ta nauka przyniosła wymierne skutki, gdy Ŝ w wieku 36 lat, ju Ŝ w Izraelu zało Ŝyła ona ogród warzywny w Kibucu Tel-Yoseph 14 . Spotkania na farmie chalucowej ufundowanej przez ojca chalucu Hillel Hoisner’a zacz ęły odbywa ć si ę w 1919 r. Młodzi ludzie w wieku 18–20 lat ćwiczyli si ę tam w uprawie roli. Mieszkaj ący obok inni Ŝydowscy posiadacze ziemscy nie przepadali za aktywistami z „Ha-Shomer Ha-Tzair”. Dochodziło do wielu zatargów. Dopiero obfite plony zebrane z uprawianej ziemi przyniosły uznanie w śród s ąsiadów i koniec sporów. Praca na farmie okazywała si ę dla wielu młodych zapraw ą do pó źniejszej uprawy ziemi izraelskiej. Przykład tych młodych zapale ńców działał aktywizująco na innych mieszka ńców. Cho ć wielu z nich po pierwszej fali entuzjazmu i zmierzeniu się z ci ęŜ kimi warunkami uprawy ziemi w Izraelu powróciło do samego Czortkowa b ądź wyemigrowało do USA, to znaczna cz ęść na zawsze odcisn ęła pi ętno na kształcie nowo powstałego pa ństwa Izrael 15 . Przykład Czortkowa zadziałał stymuluj ąco i idea rozprzestrzeniła si ę po całej Galicji. Młodzi absolwenci ruchu chalucowego starali si ę o zatrudnienie na innych farmach. Coraz cz ęś ciej przedstawiciele społeczno ści Ŝydowskiej ofiarowali na ten cel cz ęść własnej ziemi lub we własnym zakresie instruowali młodych pionierów. Cz ęść śydów udost ępniała nawet na czas zimy własne domy, aby tam poznawa ć zaj ęcia gospodarskie i rolnicze, które nale Ŝało przeprowadzi ć w tym okresie. Inni pomagali organi- zowa ć punkty sprzeda Ŝy produktów uprawianych na farmach. Taka działalno ść trwała przez dwa lata, kiedy to polska policja aresztowała wszystkich uczestni- ków ruchu syjonistycznego i chaluców. Wyci ągni ęto st ąd konkretny wniosek – nale Ŝało opu ści ć Polsk ę i wyjecha ć do Izraela 16 . Jak zawiła była struktura młodzie Ŝowego ruchu Ŝydowskich aktywistów niech świadczy fakt, Ŝe w Czortkowie zostały załoŜone równie Ŝ stałe pionierskie obozy szkoleniowe ruchu „Gordonia”, a w pobliskiej Włoszczowej swoje obozy, oprócz zało Ŝonego tam w 1925 r. przez chaluców gospodarstwa, mieli Poale Zion, Mizrachi (ortodoksi), rewizjoni ści i młodzie Ŝ z Ha-Shomer Ha-Zair, Beitar 17 .

14 Y. Oun (Bodinger), The Beginning of the Halutz Movement in Chortkov , przekł. S. Mages, [w:] Sefer yizkor le-hantsahat kedoshei kehilat Czortkow (Memorial Book of Czortkow ), wydany przez dr. Yeshayahu Austri-Dunn dawnego mieszka ńca Czorkowa, Tel Aviv 1967, s. 104–105. 15 D. Hasheloni, The First Training in Chortkov , przekł. S. Mages, [w:] Sefer... , s. 108. 16 M. Rit, The Events of a Journey , przekł. S. Mages, [w:] Sefer... , s. 112–113. 17 M. Rit, „Gordonia” in Chortkov , przekł. S. Magnes, [w:] Sefer... , s. 122.

180 Krzysztof Ulanowski

Ten przykład za świadcza, Ŝe nawet ortodoksi zakładali farmy chalucowe. Potwierdzaj ą to inne przykłady, mówi ące o organizowaniu przez nich szkole ń rolniczych i rzemie ślniczych 18 . Warto w tym miejscu podkre śli ć, Ŝe chocia Ŝ ruch chalucowy pozostawał w opozycji do ortodoksyjnego judaizmu, to i tu sabat pozostawał dniem wolnym ze specjalnym posiłkiem, tańcem i śpiewem. W świ ęta Ŝydowskie urz ądzano za ś festiwale i zabawy. Drugim miejscem, na temat którego zdobyłem sporo informacji jest rejon Grodna. Na terenie Grodna ruch chalucowy prowadził swoje centra treningowe i co tydzie ń wysyłano st ąd chaluców do Palestyny. Wa Ŝną rol ę na tym terenie odgrywała grupa Ŝydowskiej inteligencji Hitahdut. W 1920 r. wzmocniła ona He-Halutz i zacz ęła organizowa ć i promowa ć Alija. I tu istniało wiele organiza- cji podobnych do ruchu chalucowego. Główna ró Ŝnica polegała cz ęsto na preferencjach j ęzykowych. He-Halutz ha-Za’ir uŜywał najch ętniej j ęzyka hebrajskiego, podczas gdy organizacja „Freiheit” optowała za j ęzykiem i kultur ą jidysz. W latach 1935–1939 w Grodnie ok. 500 młodych ludzi w wieku 12–14 lat uczestniczyło w zaj ęciach szkoły Tarbut. Cz ęść edukacyjna była istotną cz ęś ci ą całego ruchu i po uko ńczeniu szkoły, 17-latkowie szkolili 12–14-latków. Według danych do roku 1935, ok. 5 tys. mieszka ńców Grodna osiedliło si ę w Eretz Israel. Najsilniejszymi młodzie Ŝowymi organizacjami w Grodnie były Dror (tutaj utworzony w roku 1926, jako unia He-Halutz Ha-Za'ir, Freiheit i ruchu Poalej), Ha-Shomer Ha-Za'ir, i Betar (Rewizjoni ści). Po I wojnie światowej, w 1918 r. Syjoni ści uzyskali ziemi ę dla swej organizacji równie Ŝ w pobli Ŝu Grodna, w miejscowo ści Świsłocz. Chaluce zało Ŝyli tam farm ę, utworzono tak Ŝe szkoł ę Tarbut. Farmy chalucowe powstały na prowincji w miejscowo ściach Jeziory, Sopockin, Sokółka i Krynki. W roku 1926 grupa nazywana Karit zainaugurowała stały program szkoleniowy w Cz ęstochowie i Siemiatyczach. I chocia Ŝ potem rozwi ązała si ę, jak wiele podobnych grup, zaraz po osiedleniu si ę w Izraelu (cz ęść z nich zało Ŝyła tam kibuc Ein ha- -Horesh), to rozpowszechniła i spopularyzowała idee „hakhsharah”, czyli treningu rolniczego i Aliji. Grupa młodych, nazwana Shomriyah (jej członkowie zało Ŝyli w Izraelu kibuc Ein Shemer), była liderami całej farmy. Jej członkowie zorganizowali równie Ŝ „program hakhsharah” koło Sokółki i istotny dla emigra- cji do Palestyny centralny o środek szkoleniowy w Cz ęstochowie 19 . W innych rejonach w 1922 r. Ha-Halutz utworzył obóz i farm ę treningow ą w Mławie 20 . Tak si ę składa, Ŝe t ę farm ę pami ęta do dzi ś jedna z mieszkanek Mławy. Z rozmowy z ni ą dowiedziałem si ę, Ŝe jako dziecko obserwowała prace na niej.

18 R. śebrowski, Z. Borzymi ńska, Po-lin. Kultura śydów Polskich w XX w. , Warszawa 1993, s. 64. 19 www.grodnoonline.com/lost_worlds; zob. te Ŝ R. Perlis, The Halutz Youth Movements in Nazi-Occupied Poland during the Holocaust (Ph.D. Thesis), Jerusalem 1984, s. 55. 20 S. Levin i W. Orbach, Pinkas Hakehilot , Encyclopedia of Jewish Communities Poland , przekł. G. Levy, Warsaw and its Region , vol. IV, published by Yad Vashem, Jerusalem 1989.

Chaluce. Od obietnicy ziemi do Ziemi Obiecanej 181

Zawsze poprzedzone były gimnastyczn ą rozgrzewk ą, a praca cz ęsto odbywała si ę przy śpiewie. Jej rodzice kupowali tam po korzystnej cenie produkty rolne. Informacje te potwierdzaj ą zdj ęcia zrobione na farmach chalucowych, do jakich dotarłem. Zdj ęcia s ą zazwyczaj grupowe, wi ększo ść chaluców pozuje do nich. Na cz ęś ci fotografii pozuj ą wył ącznie grupy kobiece (np. sprzedaj ące kurze jaja na eksport). Stroje cz ęsto s ą jednakowe, dopasowane do okoliczno ści – czy to pracy na roli, czy w zakładzie stolarskim. Te zdj ęcia oddaj ą ducha rado ści, odzyskanej jedno ści narodowej, siły z tego płyn ącej i nadziei na udan ą przy- szło ść . Równie Ŝ na terenie Włocławka ruch chalucowy prowadził aktywn ą działalno ść . Patronat nad nim sprawowali Syjoni ści z dr. L. Fuksem na czele. Statut głosił, Ŝe „członkami Zwi ązku mog ą by ć ci wszyscy, zamieszkali we Włocławku i okolicy, którzy postanowili produkcyjnie pracowa ć w Palestynie, chc ąc si ę do przyszłej pracy przygotowa ć i zostali przez Zarz ąd przyj ęci”. Organizowano nie tylko przeszkolenia zawodowe (rolnicze i rzemie ślnicze), ale tak Ŝe odczyty, wieczorki, koncerty, a z innymi grupami, np. z „Freiheit”, kolonie dla dzieci. Szkolenia zawodowe odbywały si ę w obozach pracy (zwanych kibucami) w Lipnie w maj ątku rodziny Teiffel oraz w maj ątku Ehrereicha w pobli Ŝu Aleksandrowa 21 . Sporo śladów działalno ści chalucowej zdołałem potwierdzi ć na Śląsku. Tu równieŜ władze polskie, tj. konkretnie wojewoda śląski, nie zgadzały si ę na przeszkolenia młodzie Ŝy Ŝydowskiej w zawodach rzemie ślniczych. Jednak dzi ęki po średnictwu Biura Palesty ńskiego w Krakowie plan szkole ń udało si ę realizowa ć. Organizowano obozy przysposobienia zawodowego, na których uczono geografii Palestyny, historii śydów i ruchu syjonistycznego oraz j ęzyka hebrajskiego. Instruktorzy wywodzili si ę głównie z „Ezra Chalucim” (katowicka „Ezra” powstała w 1933 r.). W sierpniu roku 1932 z inicjatywy Ligi Pomocy Pracuj ącym w Palestynie zało Ŝono w Katowicach stowarzyszenie „Hechaluc Pionier”, którego celem było szkolenie młodzie Ŝy w zawodach handlowych i rzemie ślniczych. Z tej samej inicjatywy zało Ŝono te Ŝ dwa obozy chalucowe w Katowicach i Królewskiej Hucie, które istniały do stycznia 1934 r. W sierpniu 1933 r. z inicjatywy Akiby, w Katowicach powstał „Kibuc”, a do chwili jego likwidacji w kwietniu 1936 r. przeszkolono tam w zawodach rzemie ślniczych 134 osoby. Katowicka Organizacja Syjonistyczna załoŜyła w 1935 r. Obóz Przysposobienia śydów dla Palestyny, w którym w ci ągu roku przeszkolono 105 osób. „Ezra” zało Ŝyła w Tarnowskich Górach obóz przysposobienia do pracy na roli „Gemilus Chaudim”. Podobne obozy w Radomsku zakładała organizacja Mizrachi 22 . Dnia 10 maja 1936 r. otwarto w Czechowicach farm ę chalucow ą dzier Ŝawion ą od Juliusza Zievera. Jednorazowo w obozie przebywało

21 B. Berent, śydzi we Włocławku w Drugiej Rzeczypospolitej , [w:] Włocławek. Dzieje mia- sta , red. J. Staszewski, Włocławek 2001, t. 2, s. 312–313. 22 W. Jaworski, Ludno ść Ŝydowska w województwie śląskim w latach 1922–1939 , Katowice 1997, s. 89.

182 Krzysztof Ulanowski

35 chaluców, z których cz ęść pracowała w fabrykach włókienniczych w Bielsku. Obozowi patronowały bielskie „Ezra Chalucim”, „Hanoar Hacioni” i Organiza- cja Syjonistyczna. W 1935 r. Liga Pomocy Pracującym w Palestynie zało Ŝyła w Chorzowie kibuc im. Bera Boruchowa, do jego likwidacji w roku 1938 przeszkolono w nim 70 dziewcz ąt i chłopców. W 1935 r. z inicjatywy „Hi- tachduthu” powstał w mie ście obóz przysposobienia młodzie Ŝy do zawodów rzemie ślniczych „Chalucim Gordonia”. Istniał on do 3 pa ździernika 1938 r. i przeszkolono w nim ponad 100 osób. Co ciekawe, na Śląsku, w Bielsku i Katowicach w roku 1936 i w Chorzowie w 1938, w celu przeszkolenia mło- dzie Ŝy do pracy w Izraelu tworzono oddziały Stowarzyszenia dla Przysposobie- nia śydów do Pracy Zwi ązanej z Morzem w Palestynie „Zebulon”23 . Główna siedziba stowarzyszenia mie ściła si ę w Krakowie i to wskutek jej stara ń powsta- ło w 1936 r. Gda ńskie Stowarzyszenie Hachszary, cho ć przeszkolenia mogły si ę odbywa ć ju Ŝ od roku 1934 dzi ęki Organizacji Młodzie Ŝy Ludowo-Chalucowej „Gordonia” w Gdyni 24 . A. Ropolewski, opisuj ąc szkolenia Ŝydowskich pionierów przez polskich rybaków uŜywa formy „Hecholuc”. Pierwszy z kursów rozpocz ął si ę w 1936 r. i, jak donosił „Kurier Bałtycki”25 , uko ńczyło go 12 osób, które zostały „zało Ŝy- cielami flotylli rybackiej w Palestynie”. Drugi kurs, przerwany przez wojn ę, rozpocz ął si ę w listopadzie 1938 r. i brało w nim udział 20 osób (raczej 25) 26 . Zdaniem A. Ropolewskiego, z nie do ko ńca precyzyjnych źródeł, wiemy, Ŝe odbyły si ę trzy lub cztery kursy, które uko ńczyło od 33 do 55 osób 27 . Według J. Drozda udało si ę przeprowadzi ć jedynie dwa pełne kursy, a przez kibuc przewin ęło si ę 77 osób 28 . Do dyspozycji pionierów były dwa kutry, a zaj ęcia prowadzili do świadczeni nauczyciele. J. Drozd wspomina o tym, Ŝe pierwsza grupa rybaków, która uko ńczyła kurs, wyjechała do Palestyny 21 marca 1938, druga 24 grudnia 1938 r.29 Uczestników ostatniej grupy wymordowali Niemcy po zaj ęciu Gdyni. Przetrwało tylko sze ściu z jej członków, którzy opu ścili Gdyni ę latem na trawlerze przedsi ębiorstwa „Pomorze”30 . Chaluce, którzy

23 A raczej „Zebulun”, nazwy pochodz ącej od biblijnego Zabuluna, syna Jakuba i jego ludu zamieszkuj ącego na wybrze Ŝu Palestyny. Lubetkin, Die letzten... , s. 95. 24 W kibucu Gordonii w Gdyni , „Przegl ąd Zachodni”, 22 pa ździernika 1937, nr 40 (48), s. 6. 25 Nr 278, z 1.12.1938. 26 Ocena ze strony polskiej była pozytywna, cho ć nie pozbawiona zło śliwo ści. Mówi o tym, cho ćby tytuł artykułu Od kramu z tandet ą do rzetelnej pracy morskiego rybaka , „Kurier Bałtycki”, 5 marca 1939. 27 A. Ropolewski, śydowskie kursy rybackie 1936–1939 , „Rocznik Gdy ński” 1992–1993, nr 11, s. 164–165. 28 Jarosław Drozd na stronie 41 swojego artykułu wymienia wszystkie nazwiska uczestni- ków, wraz z dat ą urodzenia, pochodzeniem i okresem odbycia kursu. 29 J. Drozd, Kursy portowe i rybackie dla śydów w Gdyni w okresie mi ędzywojennym , „Nautologia” 2005, R. 40, nr 142, s. 39–40. 30 A. Ropolewski, śydowskie kursy.. ., s. 166.

Chaluce. Od obietnicy ziemi do Ziemi Obiecanej 183 sko ńczyli instrukta Ŝ, np. Bencjon Kagan, Aron Szerman oraz prowadz ący kursy w Gdyni kpt. Gustaw Pietach odegrali istotn ą rol ę w rozwoju izraelskiego rybołówstwa 31 .

RUCH CHALUCOWY OD WEWN ĄTRZ. LUDZIE Z KRWI I KO ŚCI

Na spojrzenie od wewn ątrz pozwalaj ą wspomnienia Zivi Lubetkin, jednej z aktywnych uczestniczek ruchu chalucowego w Polsce. Opisuje ona podział na aktywistów „He-Halutz”, którzy zachowali młodzie ńczego ducha i ideały, oraz politykierów, którzy sp ędzali czas na konferencjach i mityngach. Zivia była nie tylko instruktork ą całej sieci obozów treningowych w Polsce, ale sama w jednym z takich obozów, wespół z innymi pionierami, zamieszkiwała. Jej wspomnienia dowodz ą, Ŝe pod koniec lat trzydziestych wiele z tych obozów było ju Ŝ w rozsypce i traktowano je jako ostatni przystanek w drodze do Palestyny. Po wielu latach szkolenia, grupy pionierów uzyskiwały certyfikat imigracyjny i mogły wyje ŜdŜać, chocia Ŝ brytyjscy przedstawiciele Palestyny zakazali Ŝydowskiej imigracji ju Ŝ w połowie 1936 r. Niestety, mimo ci ęŜ kiej pracy organizacyjnej i wychowawczej, wiele obozów treningowych było likwidowanych przez polsk ą policj ę jako nielegalne, a chaluców osadzano w wi ęzieniach. Najwa Ŝniejszym zadaniem było zapewnienie chalucom wyjazdu do Palestyny i staranne piel ęgnowanie zdobytej wcze śniej nadziei. Jednym z rozwi ąza ń była nielegalna emigracja do Palestyny, podobna do tej z czasów trwania I wojny światowej. Przywódcy organizacji wspomagali zakup łodzi, jachtów i stateczków i w ten sposób umo Ŝliwiali chalucom „kradzie Ŝ ich własnej drogi” do Palestyny. Innym sposobem było wykupienie studiów na jej terenie, ale na to sta ć było tylko nielicznych. Relacje siostry Zivi, Celiny dowodz ą wielkiego entuzjazmu młodych chaluców, ich wiary we wspólny cel – emigracj ę do Palestyny i budow ę własnego pa ństwa. Nast ępcy ruchu He-Halutz odgrywali w Polsce w ruchu Syjonistyczno-Socjalistycznym istotną rol ę i byli prekursora- mi Histadrut. Wybuch II wojny światowej przyspieszył jeszcze działalno ść emigracyjn ą, gdy Ŝ wielu, np. Zivia nie miało złudze ń co do niemieckich planów dotycz ących ludno ści Ŝydowskiej. W celu koordynacji działa ń utworzono obóz treningowy w Warszawie. Cz ęść aktywistów chalucowych, która została wydalona z terenu Niemiec, przył ączyła si ę do tego obozu. Oni przekonali Zivi ę, Ŝe jedynie ucieczka z Warszawy do Palestyny mo Ŝe ocali ć Ŝycie. Ucieczka w stron ę granicy sprawiła, Ŝe po 17 wrze śnia Zivia i inni chaluce dostali si ę w r ęce sowieckie. Zivia pomagała im w legalnej i nielegalnej emigracji przez granic ę rumu ńsk ą. Wszystko to było czynione w najwi ększej tajemnicy, gdy Ŝ w Rosji Sowieckiej od 1920 r. wszelka działalno ść syjonistyczna była zakazana.

31 J. Drozd, Kursy portowe.. ., s. 40–41.

184 Krzysztof Ulanowski

Dla tych, którzy zostali wysiedleni ze swoich domów organizowała ona w tajemnicy obozy treningowe. Warto jednocze śnie wspomnie ć, Ŝe to emisariu- sze He-Halutz z Wilna jako pierwsi donosili o barbarzy ńskich prze śladowaniach śydów przez nazistów 32 .

CHALUCE A KIBUCE

Nie ma tu miejsca na szersz ą analiz ę tego zagadnienia, skupi ę si ę wi ęc na powstaniu pierwszego chalucu, kevutzu i kibucu – wszystkich razem i oddziel- nie w jednej formie Deganii. Słów par ę nale Ŝy powiedzie ć te Ŝ o wyzwaniach stoj ących przed ruchem chalucowym w Izraelu. Przekształcanie si ę ruchu chalucowego w kibucowy ze wszystkimi jego problemami i antynomiami jest problemem zło Ŝonym. Pierwszy kibuc o nazwie Degania Alef w pobli Ŝu jeziora Genezaret, został zało Ŝony w 1909 lub 1910 r. przez siedmiu chaluców II Alija, którzy przybyli z Rumunii na ziemi ę nabyt ą przez śydowski Fundusz Narodo- wy. Pomimo ekonomicznego sukcesu, grupa przetrwała jedynie rok. W 1911 r., miejsce zostało ponownie zasiedlone przez grup ę pionierów tym razem z Rosji, znan ą jako „Hadera Commune”. Degania Alef była pierwszym osiedlem zało Ŝonym „na prawach wspólnego Ŝycia i odpowiedzialności” i st ąd zyskała nazw ę „Matki kevutzot”. Członkowie Degania Alef nalegali, Ŝeby zachowa ć form ę małej kevutzah, w przeciwie ństwie do wielkich kolektywnych osiedli – kibucy i dlatego w roku 1920, wraz z przybyciem pionierów III Aliji (w tej fazie dotarło tu najwi ęcej członków Hechaluc i Haszomer-Hacair), zało Ŝono Degania . W roku 1932, cz ęść ziemi została wydzielona dla trzeciego osiedla – kibucu . Chaluce stan ęli wobec wa Ŝnego zadania, gdy Ŝ chcieli udowodni ć, Ŝe s ą awangard ą narodu Ŝydowskiego, pracuj ącą dla odbudowy Ŝycia narodowego. Przyj ęli, Ŝe ich zadaniem jest naprawa bł ędów przeszło ści i „zasypanie” ró Ŝnic dziel ących śydów z ró Ŝnych stron świata, wynikających z wielowiekowej odr ębno ści Ŝycia społecznego. W zwi ązku z tym rodziło si ę pytanie, jak przeło- Ŝyć te wzniosłe idee na rzeczywisto ść ? Chaluce z Deganii podj ęli decyzj ę, aby ofiarowa ć swoje Ŝycie dla narodu. Nie wiedzieli tylko, czego najbardziej ten naród od nich oczekiwał. Czy powinni by ć mobilni, przedsi ębra ć projekt po projekcie, wci ąŜ odkrywa ć nowe tereny i i ść tam, dok ąd jeszcze nikt nie doszedł, zach ęcaj ąc w ten sposób reszt ę? Wi ększo ść z nich my ślała wła śnie w ten sposób, chcieli by ć wizjonerami pełnymi romantyzmu, odkrywaj ącymi now ą ziemi ę – dosłownie i w przeno śni. Paradoksem jest, Ŝe z czasem chaluce zostały zaatako- wane przez wi ększo ść społecze ństwa jako zbyt sterylne, introwertyczne spo- łeczno ści. Modelem miał by ć kibuc – rozrastaj ący si ę organizm, który miał

32 www.lubetkin.net; por. Z. Dror, The Dream, the Revolt, and the Vow. The Biography of Zivia Lubetkin-Zuckerman (1914–1978) , Jerusalem 1983.

Chaluce. Od obietnicy ziemi do Ziemi Obiecanej 185 podj ąć wyzwania Syjonizmu, a nie rodzinny chaluc 33 . Warto wspomnie ć jeszcze o tym, Ŝe w 1920 r. istniało 12 kibucy zamieszkiwanych przez 805 osób, a w 1940 r. 82 kibuce z 26 550 lud źmi, wobec 214 w 1950 r. licz ących ju Ŝ 67 550 osób 34 . Pod ąŜ aj ąc śladem polskim, do najsłynniejszych nale Ŝy Kibuc im. Bohate- rów Getta, zało Ŝony 19 kwietnia 1949 r. przez ocalałych z powstania w Getcie Warszawskim. W styczniu 1945 r. ocaleni z horroru wojny chaluce zamieszkali na ul. Pozna ńskiej nr 58. Nazywali to miejsce kibucem przy Poznańskiej. Antek Cukierman zaj ął si ę organizowaniem bricha, nielegalnej emigracji śydów do Palestyny. Sam wyjechał tam z Celin ą Lubetkin w roku 1947. Zamieszkali w kibucu Bojowników Getta w Galilei. Ciekawa jest historia kibucu Neve Yam. Został on zało Ŝony w 1939 r. jako rybacka gmina przez grup ę imigrantów z ruchu młodzieŜowego Gordonia, która miała obóz szkoleniowy w Gdyni. Cz ęść grupy nie wydostała si ę z Gdyni po wybuchu II wojny światowej i została zamkni ęta w obozach koncentracyjnych. Byli to oczywi ście zwolennicy modelu chalucowego. Osiedleni na Bliskim Wschodzie pracowali niezwykle ci ęŜ ko, ale bez wi ększych sukcesów, gdy Ŝ szkolenie rybackie odbyte na Morzu Bałtyckim okazało si ę w niewielkim tylko stopniu przydatne u wybrze Ŝy Izraela. Niestety w 1994 r. kibuc ten ogłosił bankructwo i upadek. Przetrwał, ale nie zarz ądza ju Ŝ nim gmina 35 .

PODSUMOWANIE

Przedstawiony tu zarys ruchu i ideałów chalucowych jest niepełny, z czego zdaj ę sobie doskonale spraw ę. Nie byłem w stanie dotrze ć do takich pozycji jak prace Dave M. Backenroth, Eskapada szale ńców. Wspomnienia chaluca , przekł. J. Nacht, Lwów 1939 i Israel Oppenheim, Tenu’at Hehaluc be Polin , Jerusalem 1993. Chciałem jednak w ko ńcu z cał ą świadomo ścią rozpocz ąć dyskusj ę nad światem chaluców w ogóle, a w Polsce w szczególno ści. Nad rol ą jak ą odegrali w tworzeniu ideałów etycznych, patriotycznych i społecznych. Chciałem te Ŝ zwróci ć uwag ę na to, jak niezwykłe idee i ruchy społeczne istniały w przedwo- jennym społecze ństwie polskim. Oczywi ście, problem wymaga dalszych bada ń; czy organizacji i o środków szkoleniowych było w Polsce setki czy tysi ące? W jaki sposób proces u świadamiania społecznego i narodowego śydów wspie- rali Polacy? Wiem o jednostkach, czy były ich setki? Czy postawa ludzi ró Ŝniła si ę od niech ętnego nastawienia pa ństwa polskiego (podobnie jak innych krajów europejskich)? Warto te Ŝ byłoby pokusi ć si ę o analiz ę tego, co chaluce przenie-

33 D. Gavron, The . Awakening from Utopia , New York–Oxford 2000, s. 23–37 i http://www.jafi.org.il/education/100/places/degania.html. 34 A. Lewin, Kibuce w Izraelu. Utopia czy rzeczywisto ść , Warszawa 1992, s. 22. 35 D. Gavron, The Kibbutz.. ., s. 108.

186 Krzysztof Ulanowski

śli z Polski do Izraela, tego czy i co polskiego przetrwało? To wymaga jednak wr ęcz detektywistycznych zabiegów, poszukiwania danych w ksi ęgach miej- skich, powiatowych, tak Ŝe w raportach policji polskiej i pó źniej niemieckiej. Dotarcie do tych, którzy jeszcze pami ętaj ą owe czasy – i w Polsce i w Izraelu. Czy w przypadku chaluców wizja lepszego świata i wizja nowego człowieka upadła jak inne utopie? Czy materializm okazał si ę silniejszy od idealizmu, a prywata i ambicja wa Ŝniejsze ni Ŝ wspólna odpowiedzialno ść ? Zdaje si ę, Ŝe stan wiedzy na temat chaluców potwierdza taki wła śnie scenariusz. Dlatego na koniec chciałem przytoczy ć słowa zawarte w ksi ąŜ ce Antka Cukiermana. Kiedy po upadku powstania w getcie wydawało si ę, Ŝe nie ma ju Ŝ Ŝadnej nadziei, pisał: „Są jeszcze ci najpi ękniejsi, najlepsi ludzie na świecie – Chaluce! Tak! Któ Ŝ to mówi, Ŝeśmy ju Ŝ wszystko stracili? Nie, to nieprawda – s ą jeszcze z nami chaluce!”36

Krzysztof Ulanowski

HE HALUTZ MOVEMENT. FROM THE LAND OF PROMISE TO THE PROMISED LAND

Genesis of the He Halutz movement comes from a complicated mosaic of the Jewish ideas of the late nineteenth and twentieth century of the national and the socialist character. The idea from which the Halutzim originated has its roots in both the utopia and the purely pragmatic intentions. An important element for understanding the history of the movement in general is the observation of the evolution of the global concept of a similar character and relating them to the situation on Polish territories and in Poland after 1918. This issue involves the attitude towards the Halutzim in these countries in which the movement was organized and was developed. The most important question concerning the operation is: who was the patron, who was the owner of the land on which farms were created and who employed them in factories? This matter is connected with the reaction of the Polish state authorities and ordinary users of the land and later the Nazis after 1939. The study of organizing the movement from the inside is reduced to analysis of ways in which they were working before and during the war. One could not overlook the significant contribution of the Halutzim in the Jewish resistance in the Warsaw Ghetto uprising. A detailed examination shows great distribution of He Halutz movement on the Polish territory and surprisingly little awareness of this fact. In the Polish sources and modern historical research one can find only marginal information about the movement and for this reason a big difficulty for a researcher with the verification of the results of the study. Therefore, I focus on the presentation of the best documented examples of places (Czortków, Grodno, Warszawa) and pioneers who make up the movement. In the final stage I am trying to define the role that the movement played in creating the and in the process of building an independent state of Israel.

36 J. Szcz ęsna, Jak bundowiec z syjonist ą, „Gazeta Wyborcza”, 26 kwietnia 2003, s. 11; por. A. Cukierman, Nadmiar pami ęci , Warszawa 2000.