STUDIA Z HISTORII SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ 2011 Tom IX Krzysztof Ulanowski (Gda ńsk) CHALUCE. OD OBIETNICY ZIEMI DO ZIEMI OBIECANEJ Utopia nie zabija, zabija brak pami ęci... Utopia ma wiele twarzy. Jej niewysychaj ący strumie ń ma swoje źródło w ludzkich marzeniach i silnym postanowieniu poprawy istniej ącego świata, a wi ęc ł ączy w sobie romantyczny sentymentalizm i społeczny pragmatyzm. Ruch chalucowy i sami chaluce to jedna z kart tej niezwykłej historii. Ludzie, którzy go współtworzyli, i sama forma organizacji, jak wiele innych ludzkich pomysłów zmierzaj ących do naprawy świata, zagin ęły gdzie ś w historii ludzkiej potrzeby „czynienia lepiej”. Interesuj ąc si ę histori ą i socjologi ą, co jaki ś czas ,( czyli Pionier , החלוץ :.znajdowałem wzmianki o istnieniu ruchu Halutz (hebr He-halutz lub Ha-Halutz, Chaluc (dalej b ędę u Ŝywał polskiej formy Chaluc, chyba, Ŝe b ędę mówił o udokumentowanych nazwach własnych organizacji). Pocz ątkowo nie byłem w stanie wyodr ębni ć ich z setek tego typu organizacji tworzonych przez społeczno ść Ŝydowsk ą po wojnie światowej. Dopiero stop- niowo dostrzegłem fakt, Ŝe to źródełko wypływaj ące równie Ŝ z terenów przed- wojennej Polski, przerodziło si ę w rzek ę, która sił ą swej niespo Ŝytej energii i wiary zmieniła pustynie Palestyny w „kwitn ące ogrody”. Brzmi to niczym opowie ść o ogrodach Babilonu, ale ta utopia ma swe historyczne podło Ŝe i uwarunkowania. Szczegółowe badania rozpocz ąłem za namow ą i przy znacz ą- cym współudziale Pani dr Honoraty Cyrzan. Rady i pomocy szukałem u autorytetów w badaniach nad problematyk ą Ŝydowsk ą; w śydowskim Instytu- cie Historycznym (dalej: śIH) u Pana dr Jurgena Hensela i u Panów prof. Jerzego Tomaszewskiego z Uniwersytetu Warszawskiego i prof. Marcina Wodzi ńskiego z Uniwersytetu Wrocławskiego. Ich Ŝyczliwe podpowiedzi utwierdziły mnie w opinii, Ŝe jest to temat niemal całkowicie niezbadany. Z wielkim trudem dotarłem do źródeł pisanych, a tak Ŝe do kilku osób, które wspomnieniami si ęgaj ą do odległych czasów funkcjonowania organizacji. Przed napisaniem artykułu zadałem sobie kilka podstawowych pyta ń: czym był ruch chalucowy, sk ąd pochodzili i kim byli sami chaluce, na czym miała polega ć przemiana człowieka poddanego „chalucowej zaprawie”, czy chodziło o stwo- rzenie odpowiednich ludzi do pracy w wymarzonym pa ństwie, czy o stworzenie 174 Krzysztof Ulanowski nowego człowieka, hołduj ącego specyficznym wartościom? Jak wygl ądała droga od ideału do praktyki? W ko ńcu, gdzie tworzyli swoje centra chaluce, jak przebiegała praktyczna działalno ść i co stało si ę z nimi po II wojnie światowej i po stworzeniu pa ństwa Izrael w roku 1949? HISTORIA RUCHU CHALUCOWEGO Ruch chalucowy był masowym ruchem Ŝydowskiej młodzie Ŝy syjonistycz- no-socjalistycznej po I wojnie światowej. Chaluce przygotowywali si ę do zasiedlenia Palestyny m. in. poprzez prowadzenie farm w miejscach swojego zamieszkania, uczyli si ę tam uprawy, gospodarowania na roli, by umiej ętno ść t ę wykorzysta ć w „Ziemi Obiecanej”. Koniec wieku XIX i pocz ątek XX, to odrodzenie ruchu Ŝydowskiego, który jako podstawowy cel stawiał sobie zało Ŝenie własnego pa ństwa. Najwi ększ ą rol ę odegrał w nim zało Ŝyciel i ideowy przywódca ruchu syjonistycznego Beniamin Zew Teodor Herzl, który w wydanej w 1895 r. ksi ąŜ ce Judenstaat (niem. Pa ństwo Ŝydowskie ), sformuło- wał program stworzenia pa ństwa Ŝydowskiego. W śród wielu odłamów ruchu syjonistycznego, jedn ą z najwi ększych sił stał si ę odłam socjalistyczny. Jego młodzie Ŝowa cz ęść okre ślała si ę mianem He-Halutz i została formalnie stworzo- na przez Josepha Trumpeldora w 1918 r. Byli to następcy i kontynuatorzy innych ruchów młodzie Ŝowych – Ha-Shomer Ha-Tzair (pisany tak Ŝe ha-Za’ir lub HaCair), Dror i Gordonii. Najwi ększa procentowo liczba członków organi- zacji chalucowych, to absolwenci Ha-Shomer ha-Za’ir i Dror. Ruch chalucowy składał si ę z dwóch cz ęś ci – partii politycznej i ruchu młodzie Ŝowego. Chaluce wielk ą wag ę przykładali do edukacji przygotowuj ącej do Aliji [hebr. Aliyah – pielgrzymka, wznoszenie si ę], która odbywała si ę poprzez wspóln ą prac ę w obozach treningowych i aktywno ść w szkołach Tarbut (młodsza młodzie Ŝ licz ąca 12–17 lat). Głównym celem tych działa ń było stworzenie własnego pa ństwa Eretz Israel [hebr. Kraj Izrael ], pocz ątkowo nie w formie politycznej czy biurokra- tycznej, ale w my śl wspólnej pracy u podstaw. T ą ide ą „zaraziły” si ę równie Ŝ środowiska syjonistyczne, które chciały utworzy ć własne pa ństwo w zarz ądzanej przez Brytyjczyków Palestynie (mandat Ligi Narodów). Syjonizm postrzegał rolniczo zorientowany socjalizm jako drog ę do powstania Ŝydowskich osiedli w niegościnnym klimacie bliskowschodnim i w ten sposób zamierzał stworzy ć zr ęby własnej pa ństwowo ści. Nie była to sprawa łatwa, gdy Ŝ do tej pory Ŝydowscy mieszka ńcy Europy zajmowali si ę handlem, zamieszkiwali głównie miasta, a rzadko trudnili si ę upraw ą roli. St ąd zamysł, aby rozpocz ąć szkolenia, które miały zapozna ć śydów równie Ŝ z t ą dziedzin ą Ŝycia. Od tej pory ruch chalucowy zacz ął organizowa ć farmy szkol ące młodzie Ŝ w rolnictwie, ogrodnic- Chaluce. Od obietnicy ziemi do Ziemi Obiecanej 175 twie i rzemio śle. Szacuje si ę, Ŝe nauk ę i praktyk ę w farmach na terenach Palestyny odbyło ok. 10 000 młodych ludzi 1. Organizacje chalucowe podejmowały działalno ść na terenie Palestyny ju Ŝ od 1910 r., pozostaj ąc w ścisłym kontakcie z śydami z Europy Wschodniej, gdy Ŝ tam ruch chalucowy rozwijał si ę szczególnie dynamicznie. Prawodawstwo pa ństw, w których mieszkała ludno ść Ŝydowska, nie pozwalało jej na oficjalne organizowanie si ę i edukacj ę w celu tworzenia zr ębów własnej pa ństwowo ści. Dlatego zakładali oni centra treningowe, farmy chalucowe [hebr. Hachshara lub hakhsharah ], gdzie uczyli si ę wspólnie pracowa ć, przede wszystkim uprawia ć ziemi ę. Studiuj ąc j ęzyk hebrajski i literatur ę, rozwijali idee ruchu syjonistyczne- go. Chaluce wyje ŜdŜali ju Ŝ w pierwszej i drugiej fali emigracji, czyli w I i II Aliji, ale szczególnie licznie w III Aliji, gdy na terytorium Palestyny wyemigro- wało ich ponad 35 000. Wa Ŝna dla nich była równie Ŝ IV Alija, która w latach od roku 1924 do 1931 (czasami liczona od 1928), obj ęła emigrantów w wi ększo ści z terenów Polski. śydzi opuszczali Polsk ę z kilku powodów – głównie kryzysu ekonomicznego i antysemityzmu, który powodował prześladowania ekonomicz- ne, społeczne i polityczne ludno ści Ŝydowskiej. Z 393 tys. emigrantów a Ŝ 21% trafiło na tereny Palestyny. Procentowo spadła tam liczba chaluców wskutek ogranicze ń, które na ruch ten narzuciła Rosja radziecka. Wzrosła za to liczba polskich śydów z klasy średniej, którzy przej ęli kierownictwo tego ruchu, przekształcaj ąc go z czasem w ruch kibucowy 2. Ruch chalucowy rozwijał si ę tak Ŝe w Stanach Zjednoczonych. Wraz z wy- buchem I wojny światowej, Ben Zvi i David Ben-Gurion zostali deportowani i zaw ędrowali do Nowego Jorku, gdzie zało Ŝyli podwaliny ruchu chalucowego w Ameryce. Organizacje i centra treningowe rozprzestrzeniły si ę w wielu miastach USA. W 1918 r. obaj powrócili do Palestyny jako Ŝołnierze Legionu śydowskiego w słu Ŝbie brytyjskiej 3. Idea ta trafiła na podatny grunt w Stanach Zjednoczonych, szczególnie po 1929 r., czyli po kryzysie ekonomicznym. W kr ęgach zwi ązanych z radykalnymi filozofami Scottem i Helen Nearing oraz Johnem Seymourem (z Anglii) zapanowała moda na powrót do natury, na Ŝycie na zewn ątrz miasta. Miasto kojarzyło si ę ze zniewoleniem człowieka, prowincja za ś miała przywróci ć mu wolno ść i niezale Ŝno ść . To miała by ć droga do duchowej czysto ści i, zabarwionego lekk ą nut ą socjalizmu, gospodarczej wydolno ści. Ten powrót do źródeł miał swe uzasadnienie w przeszłości, ale równie Ŝ miał by ć drog ą w przyszło ść . 1 B. Patkin, The Dunera Internees , Stanmore 1979, s. 15; zob. te Ŝ M. Luick-Thramsaus, Creating 'New Americans’: WWII-Era European Refugees’ Formation of American Identities (Ph. D. Thesis), Iowa 1997, s. 45. 2 http://www.netanyahu.org/aliyah.html. 3 http://www.jewishagency.org/JewishAgency/English/Jewish+Education/Eye+on+Israel/Gallery +of+People+(Biographies)/Ben+Zvi+Yitzhak.htm. 176 Krzysztof Ulanowski TROP NIEMIECKI – UTOPIA UCIELE ŚNIONA Wraz ze wzrostem wpływów nazistowskich w Niemczech, organizacja Reichsvertretung, która po wrze śniu 1933 reprezentowała niemieckich śydów, czyniła wszystko, aby przekształci ć Ŝydowsk ą młodzie Ŝ miast w rolników, którzy poradziliby sobie na obszarze Palestyny. Była to jedyna nadzieja na szybk ą i udan ą emigracj ę z Niemiec. Ta reedukacja mieszka ńców miast w specjalnie przystosowanych do tego farmach obj ęła ok. sze ść dziesi ąt tysi ęcy młodych kobiet i m ęŜ czyzn 4. Tylko w 1933 r., „przemianowano” na rolników i rzemie ślników 6 tysi ęcy osób. Mimo niew ątpliwych sukcesów przeszkody administracyjne i interwencje Gestapo znacznie utrudniały działalno ść i dezor- ganizowały wysiłki, przygotowuj ące młodzie Ŝ Ŝydowsk ą do zmian i Ŝycia w Palestynie 5. St ąd zrodził si ę pomysł organizowania takich obozów w s ąsiednich pa ń- stwach. W urzeczywistnianiu tego planu pomagały organizacyjnie i finansowo Centralna Organizacja śydowska, Centralny Fundusz Brytyjski i organizacje ameryka ńskie. śydowska Agencja dla Palestyny obiecała przyzna ć certyfikaty imigracyjne uczestnikom farm treningowych i dlatego niemiecki ruch chaluco- wy zorganizował swoje centra w Belgii, Czechosłowacji, Danii, we Francji, Włoszech, w Luksemburgu, Holandii, na Łotwie, w Polsce, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Jugosławii 6. Mimo tysi ęcy obozów przysposabiaj ących, niektórzy ich uczestnicy przechodzili kursy kilkakrotnie, nawet w trzech krajach, gdy Ŝ nie było mo Ŝliwo ści wystawienia tak wielu certyfikatów umo Ŝliwiaj ących emigra- cj ę. Pełen kurs trwał 18 miesi ęcy. Z 9213 młodych śydów, którzy trenowali za granic ą przed wrze śniem 1939 r., 5414 uko ńczyło swoje kursy i wyemigrowało. Z tej liczby 4600 doł ączyło do farm chalucowych w Izraelu; 814 wyemigrowało do USA i innych zamorskich krajów.