Samen Tegen Wegwerpplastic

Jaargang 2 - Nr. 2 Winter 2019/2020

Samen tegen wegwerpplastic

• Op Bonaire gebeuren goede dingen • 500 sociale huurwoningen erbij • Impuls voor jongerenbeleid • Masterplan 2030 in de maak • WEB gaat voor duurzaam • Cocktails als hogere kunst • 7 34 24 Inhoud 3 Positieve vibe 4 BC gooit luiken bestuurskantoor open 32 13 6 Van, door en voor ons allemaal 15 7 Knops: Op Bonaire gebeuren goede dingen

8 Bonairianen stippelen hun toekomst uit

10 Declaration on Oceans getekend

12 Samen strijden voor een plasticvrij Bonaire 15 WEB investeert in duurzaamheid Colofon 20 Centraal Dialoog serieus nemen Bon Bini Bonaire is een uitgave van het Kabinet van de Gezaghebber, verschijnt halfjaarlijks en is bedoeld voor iedereen die geïnteresseerd is 22 500 nieuwe sociale huurwoningen in Bonaire en zijn inwoners. Realisatie: ADCaribbean BV ([email protected]). 23 Nieuwe regels maken woningmarkt eerlijker Aan deze uitgave werkten mee: Casper Douma, Mona-Lisa 24 Bonaire staat op een kruispunt Domacassé, Deedee Seintje, Skyview Bonaire, Nico van der Ven, Ivan Wilson, Imarisha Hagens, René Zwart, Tourism Corporation Bonaire 26 Overeenkomst ‘Gezond en wel’ ondertekend en de afdeling Communicatie van het openbaar lichaam Bonaire. Vormgeving en druk: Printweb Media BV 28 Impuls voor jongerenbeleid Alle auteursrechten ten aanzien van de inhoud van deze uitgave 29 Veiliger door nieuwe verkeersregels worden uitdrukkelijk voorbehouden. Het is niet toegestaan artikelen of delen daarvan en foto´s over te nemen zonder schriftelijke 30 Nationale ombudsman: Oog voor ouderen toestemming van de auteur/fotograaf. Kabinet van de Gezaghebber 32 Elke dag leren Plasa Reina Wilhelmina 1, Kralendijk - Bonaire, 34 Cocktails als hogere kunst Caribisch Nederland (www.bonairegov.nl).

2 Bon Bini Bonaire Positieve vibe De zorgen die ik een jaar geleden had hebben plaatsgemaakt voor uitdagingen die geen energie kosten, maar juist energie geven. Na een periode van elkaar opvolgende bestuurswisselingen hebben de verkiezingen van maart de gewenste bestuurlijke stabiliteit gebracht. Na de voorheen soms moeizame relatie met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Konink- rijksrelaties is er nu sprake van constructieve samenwerking die zich ook uitstrekt tot de vakdepartementen die op hun beleidsterrein medeverant- woordelijkheid dragen voor het wel en wee van de Bonairianen. Het herstelde vertrouwen heeft inmiddels een aardige reeks concrete resultaten opgeleverd zoals overeenkomsten over de afbouw van de rioolwaterzuiveringsinstallatie (goed voor het koraal!), het betaalbaar houden van drinkwater, de aanleg van wegen rond scholen, het uitbreiden en toegankelijk maken van kinderopvang, de bouw van vijfhonderd sociale huurwoningen en een preventieakkoord om Bonaire gezonder te maken. Een belangrijke doorbraak is ook de vaststelling van een ijkpunt voor een sociaal minimum en de stappen die staatssecretaris Tamara van Ark van Sociale Zaken en Werkgelegenheid zet om de armoede op ons eiland terug te dringen. Wat mij nog blijer maakt is dat de stemming in de samenleving, onder burgers, ondernemers, organisaties, stichtingen en verenigingen in de goede richting opschuift. Ik merk dat het besluit van het Bestuurscollege

Voorwoord om de gemeenschap uit te nodigen input te leveren voor het collegepro- gramma goed is gevallen. We ontvingen meer dan honderd bijdragen. Nog veel meer enthousiasme maakte de uitnodiging los mee te denken en mee te praten over het Masterplan 2030 waarin komt te staan hoe wij willen dat Bonaire er over tien jaar uitziet. Het doet mij goed dat de mensen in beweging komen. Van zichzelf is de Bonairiaan een beetje afwachtend. Terwijl we barsten van de talenten en een groot arsenaal aan vaklieden en goed opgeleide young professionals hebben. We hebben echter de neiging het initiatief te makkelijk uit handen te geven. Daardoor blijft onderbelicht dat wij tot veel meer in staat zijn dan we zelf denken. Zeker als we onze energie richten op gemeenschappelijke doelen en minder op wat ons verdeelt. Ik proef op straat een grote bereidheid mee te helpen aan een Bonaire waar welvaart en welzijn in balans zijn en vooruitgang hand in hand gaat met het behoud van onze identiteit, cultuur, natuurlijke rijkdommen en typisch Bonairiaanse tradities. Bonaire is een klein eiland: laten we de positieve vibe vasthouden, de krachten bundelen en schouder aan schouder werken aan het verbeteren van het leefklimaat voor iedereen. Samen staan we sterker. Een goed voorbeeld is de nieuw leven ingeblazen Centraal Dialoog waar werkgevers, vakbonden en de overheid elkaar vanuit de eigen verantwoordelijkheid vinden in het dienen van het algemeen belang. Zo staan er in deze editie van Bon Bini Bonaire meer artikelen die duidelijk maken dat er, om met de woorden van minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Raymond Knops te spreken, ‘goede dingen gebeuren op Bonaire’. Ik wens u veel leesplezier.

Edison Rijna Gezaghebber van Bonaire

Winter 2019/2020 - nr.2 3 Gezaghebber Edison Rijna met de in april aangetreden gedeputeerden Nina den Heyer, Elvis Tjin Asjoe en James Kroon. BC gooit luiken bestuurskantoor open

Van ongestoorde wittebroodsweken is voor het in april aange- communicatie met de Eilandsraad treden Bestuurscollege weinig terechtgekomen. Het werd vrijwel en het publiek. Met andere woor- meteen geconfronteerd met een aantal urgente kwesties die snel den: de luiken van het bestuurs- handelen vereisten, onder meer om te voorkomen dat het eiland kantoor gaan wijd open. zonder brandstof kwam te zitten en de haven op slot moest. In een zogeheten Raadsinformatie- Nu de fase van brandjes blussen bestuurlijke vernieuwing. Onder- brief maakten gezaghebber Edison voorbij is ontstaat er, naast de deel daarvan is het vergroten van Rijna en de gedeputeerden Nina lopende dossiers, ruimte om uit- de transparantie en in het verleng- den Heyer, James Kroon en Elvis voering te geven aan de beloofde de daarvan het verbeteren van de Tjin Asjoe duidelijk welke be-

4 Bon Bini Bonaire stuursstijl van het Bestuurscollege ren van welvaart en welzijn loopt wij voor het Masterplan Bonaire mag worden verwacht. als een rode draad dwars door 2030. Wij hopen op inbreng van alle portefeuilles. Het dienen van burgers, organisaties, onderne- Uitdagingen het algemeen belang is de verbin- mers en (alle) politieke partijen.“ „Ons eiland staat voor grote dende factor binnen het Bestuurs- uitdagingen zoals het bestrijden college.“ Ministeries van de armoede, het op orde Het tempo van en de mate waarin brengen van het voorzieningen- Eilandsraad achterstanden kunnen worden niveau voor kwetsbare groepen Het consensusmodel beperkt zich, aangepakt wordt mede bepaald zoals kinderen, ouderen en ge- als het aan het Bestuurscollege in Den Haag. „Het Bestuursak- handicapten, het upgraden van ligt, niet tot het bestuurskantoor. koord dat onder het vorige Be- de infrastructuur waaronder de „Voor beleid wordt nadrukkelijk stuurscollege tot stand is geko- wegen, de haven en het vliegveld, een zo breed mogelijk draagvlak men en door een ruime het bevorderen van duurzame gezocht in de Eilandsraad, ten- meerderheid in de Eilandsraad is economische ontwikkeling en slotte de gekozen volksvertegen- geaccordeerd vormt een stevig - last but not least - het bescher- woordiging. In ons duale systeem fundament voor een betere samen van onze cultuur, normen en wordt beleid voorbereid en uitge- menwerking tussen het OLB en waarden en natuurlijke rijkdom- voerd door het Bestuurscollege, de ministeries. Het werken met men.“ maar heeft de Eilandsraad de gezamenlijke stuurgroepen blijkt beslissende stem. Een construc- zeer effectief en heeft reeds tot De partijen MPB en UPB hebben tief-kritische Eilandsraad kan in concrete resultaten geleid, onder op 3 april 2019 - twee weken na belangrijke mate bijdragen aan de meer op het gebied van het be- de verkiezingen - hun intenties kwaliteit van het beleid. Het Be- taalbaar houden van water, de vastgelegd in een onderling coali- stuurscollege stelt zich dan ook bouw van sociale woningen, het tieakkoord. Leidend is de ambitie nadrukkelijk open voor initiatie- opknappen en aanleggen van van beide partijen de leefkwaliteit ven vanuit de Eilandsraad, of deze wegen, kinderopvang etc. De voor alle inwoners van Bonaire nu van de coalitiepartijen of de bereidheid van ministeries tot het merkbaar te verbeteren op basis oppositie komen.“ doen van forse investeringen ten van deugdelijk, daadkrachtig en gunste van de Bonairiaanse sa- stabiel bestuur met de kenmerken Samenleving menleving onderstreept dat het integriteit, effectiviteit, efficiency, Het is de wens van het Bestuurs- vertrouwen in het bestuur van het resultaatgerichtheid, transparan- college tevens de samenleving OLB is hersteld.“ tie en samenwerking. Reden door middel van actieve participa- waarom de partijen in het coalitie- tie nauwer bij het beleid te be- Samen sterker akkoord hun commitment hebben trekken. „Uit eerdere onderzoe- „Bonaire is een klein eiland met herbevestigd met het in novem- ken is gebleken dat de bevolking grote uitdagingen. Samen staan ber gesloten Bestuursakkoord weinig vertrouwen heeft in lokale we sterker. Werkgevers en vak- waarin samenwerkingsdoelen met bestuurders en politici. Dat moe- bonden geven het goede voor- de ministeries zijn vastgelegd. ten wij ons allen aantrekken. beeld: in de Centraal Dialoog Integriteit, transparantie, stabili- slagen zij erin meningsverschillen Collegiaal bestuur teit en nakomen van afspraken te overbruggen omdat zij het „Het is de overtuiging van het helpen het vertrouwen terug te belang van de samenleving voor Bestuurscollege dat samenwer- winnen. De wijze waarop het ogen hebben. Vandaar onze king bepalend is voor een succes- bestuursprogramma (als concrete oproep de focus minder te leggen volle aanpak van de genoemde uitwerking van het coalitieak- op wat ons verdeelt en meer op uitdagingen, met de armoede- koord) tot stand is gekomen, kan wat ons als bestuurders en politici bestrijding voorop. Om die reden als een eerste stap worden ge- verbindt: het dienen van het hebben de gedeputeerden onder zien. Meer dan honderd burgers algemeen belang. Niet tegen, voorzitterschap van de gezagheb- en organisaties hebben zeer nut- maar met elkaar! Dat is de be- ber gekozen voor het model van tige input geleverd. Het resultaat stuursstijl die ons inziens past bij collegiaal bestuur. Ieder draagt is een bestuursprogramma voor een beter Bonaire voor ons alle- zorg voor zijn/haar eigen taken, de periode 2019-2023 dat de maal“, aldus het Bestuurscollege. maar de gezamenlijke verant- richting aangeeft naar een beter woordelijkheid voor het stimule- Bonaire. Dezelfde aanpak kiezen •

Winter 2019/2020 - nr.2 5 Bestuursprogramma 2019-2023: ‘Van, door en voor ons allemaal’

Samenwerken en verbinden zijn de kenmerken van de bestuurs- een of andere manier in het be- stijl waarvoor het in april aangetreden Bestuurscollege heeft stuursprogramma verwerkt.“ gekozen. Door gezamenlijk de schouders er onder te zetten en al De inhoud is overzichtelijk ver- het op het eiland aanwezige talent te mobiliseren kan de wel- deeld over zes hoofdstukken: vaart en vooral het welzijn op Bonaire de komende jaren een sociaaleconomische ontwikkeling, belangrijke impuls worden gegeven, is de overtuiging van de kansen voor iedereen door vor- coalitiepartijen MPB en UPB. ming, duurzame economische ontwikkeling, goed onderhouden, Een eerste concreet voorbeeld is ties gaven massaal gehoor aan de duurzame, kwalitatieve en veilige de bijzondere wijze waarop het uitnodiging van het Bestuurscol- infrastructuur, behoorlijk bestuur bestuursprogramma voor de lege te laten weten wat zij be- en een goed functionerend over- periode 2019-2023 tot stand is langrijk vinden voor een positieve heidsapparaat en financiële on- gekomen. De titel van het 46 ontwikkeling van Bonaire. derbouwing, middelen en haal- pagina’s tellende document baarheid. maakt duidelijk wat de intenties „Wij zijn blij verrast door het zijn van het Bestuurscollege: Van grote aantal inzendingen en de Realistisch ons allemaal, door ons allemaal kwaliteit ervan. Dat bracht ons Rijna: „Het is een realistisch pro- en voor ons allemaal. echter ook in de problemen. We gramma. De gedeputeerden hadden het bestuursprogramma hebben zich niet laten verleiden Inbreng graag op de honderdste dag na tot het doen van allerlei beloften „Het bestuursprogramma is gede beëdiging van de nieuwe die moeilijk waar te maken zijn. maakt met en voor de gehele gedeputeerden gepresenteerd, Tegelijkertijd is het toch ook een Bonairiaanse samenleving“, aldus maar wij wilden zorgvuldig met heel ambitieus programma waar- gezaghebber Edison Rijna. Bur- de ingezonden ideeën omgaan. mee het gehele Bestuurscollege gers, ondernemers en organisa- Vrijwel alle inzendingen zijn op de zichzelf een flinke opdracht geeft. Dat gekozen is voor collegiaal bestuur zie je terug: er is sprake van een samenhang tussen alle onderdelen en een gezamenlijk doel: het leven er voor alle Bonai- rianen en de generaties die na ons komen beter op te maken.“

Het bestuursprogramma legt ook verbindingen met het in november met het Rijk gesloten Be- stuursakkoord. „De twee docu- menten versterken elkaar. Je zou kunnen zeggen dat het bestuursprogramma van het Bestuurscol- lege de vertaling van het Be- stuursakkoord is naar wat ons als samenleving dagelijks bezighoudt. Het bestuursprogramma is dan ook goed ontvangen, zowel door Gezaghebber Edison Rijna bood het bestuursprogramma via interim-griffier burgers als ondernemers en orga- Gina Rollan aan de Eilandsraad aan. nisaties.“ •

6 Bon Bini Bonaire er ook nog een collegeprogram- ma aan toegevoegd, met een aantal eigen accenten. Dat geheel zal ertoe leiden dat de mensen op Bonaire gaan merken dat het hen beter gaat.“

Resultaat Knops ging ook in op een sugges- tie van het Kamerlid Machiel de Graaf (PVV) om in te grijpen op Bonaire: „Dat is helemaal niet aan de orde: we gaan niet ingrijpen op Bonaire. Waarom niet? Omdat daar goede dingen gebeuren. Ik heb me wel zorgen gemaakt over de situatie en over het feit dat er te weinig gebeurde, maar er gebeurt nu heel veel. Er is vooruitgang op het gebied van financieel „De mensen op Bonaire gaan merken dat het hen beter gaat“, aldus inmid- beheer, de organisatie wordt dels minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Raymond Knops. gereorganiseerd en er worden nieuwe mensen aan toegevoegd. Dat gaat resultaat opleveren; daar Op Bonaire gebeuren ben ik van overtuigd.“ Vrijwel alle aan het debat deelne- mende Kamerleden vroegen goede dingen aandacht voor de armoede die is toegenomen sinds Bonaire in „Op Bonaire gebeuren goede dingen“, benadrukte (toen nog) 2010 een bijzondere gemeente is. staatssecretaris van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Een veel naar voren gebrachte Raymond Knops tijdens het debat in de Tweede Kamer over de mogelijkheid om de hoge kosten begrotingen Koninkrijksrelaties en het BES-fonds. van levensonderhoud terug te dringen is het stimuleren van De bewindsman constateerde dat naire. „Toen stonden we aan de lokale landbouw waarmee boven- er na de verkiezingen op Bonaire vooravond van het Bestuursak- dien nieuwe banen worden ge- sprake is van een positieve bewe- koord. We zijn met steun van een schapen. André Bosman (VVD) ging. „Het is mooi te zien dat hele grote meerderheid in de vroeg aandacht voor de infra- gedeputeerde Tjin Asjoe aanwezig Eilandsraad tot dat akkoord geko- structuur, Nevin Özütok (Groen- is. Hij behoort tot de categorie men. Dat wordt nu uitgerold. Links) wil dat de verschillen in bestuurders met wie het goed Vanaf deze plek wil ik het Be- sociale voorzieningen met Euro- samenwerken is. Dat is fijn, want stuurscollege, maar ook de pro- pees Nederland worden wegge- ik had het zojuist over tegenkrach- grammamanager en alle andere nomen, Chris van Dam (CDA) ten die er zijn. Dat is heel verve- betrokkenen danken voor hun haalde het rapport aan van Natio- lend, zeker als je voor het alge- inzet. Ik vind echt dat daar goede nale ombudsman Reinier van meen belang staat. Maar als je de dingen gebeuren. Zutphen over de situatie van notie hebt dat je beiden voor het ouderen, Antje Diertens (D66) wil algemeen belang staat kun je veel Resultaten komen vaak met ver- steun voor het Blue Destination- beter tot zaken komen.“ traging los, maar dat gaat echt concept en Stieneke van der gebeuren. Dat komt doordat we Graaf (ChristenUnie) pleitte voor Bestuursakkoord overeenstemming hebben over de bescherming van kinderrechten. Knops verklaarde dat hij een jaar prioriteiten. Er is een nieuw Be- geleden kritischer was over Bo- stuurscollege gevormd. Dat heeft •

Winter 2019/2020 - nr.2 7 Bonairianen stippelen hun toekomst uit

Ruim tweehonderd Bonairianen hebben deelgenomen aan de komen brengen. Een Bonaire Kickoff Masterplan 2030 Conference. De deelnemers kregen op waar we op basis van dialoog de eerste dag inspirerende verhalen te horen van lokale, regio- elkaar tot grote hoogten weten te nale en internationale sprekers, waarna ze op de tweede en pushen zodat we allemaal een derde dag aan de hand van thema’s in werkgroepen in discussie beter leven krijgen.“ gingen over de vraag hoe de Bonairiaanse samenleving er in 2030 moet uitzien. Gedeputeerde James Kroon ziet graag dat zijn ambitie het achter- De bijeenkomst werd afgetrapt kunnen betalen. Dat is nu een- stallig onderhoud aan het wegen- door de leden van het Bestuurs- maal de realiteit. Rijkdom zit hem net aan te pakken een plek krijgt college. „In mijn ideale Bonaire echter niet alleen in geld, maar in het masterplan. Hetzelfde geldt gaat welzijn boven welvaart“, vooral in hoe we met elkaar en voor het fietspadenplan. „Bonaire aldus gezaghebber Edison Rijna. ons eiland omgaan.“ richt zich op duurzame ontwikke- „Economische welvaart zie ik niet ling. Fietsen biedt een groen en als een doel, maar als een middel Beter leven gezond alternatief; het kan leiden om het welzijn te verhogen. Ik Gedeputeerde Nina den Heyer tot minder autoverkeer, trekt ben ondernemer geweest dus ik vertelde dat het onder meer haar natuurtoerisme aan en draagt bij weet dat geld verdienen nodig is droom is dat Bonaire in 2030 aan meer lichaamsbeweging en om bijvoorbeeld je personeel en „een eiland is waar we met res- daarmee een gezonde levensstijl.“ jezelf loon te kunnen betalen. Dat pect, oprechtheid en eerlijkheid geldt ook voor ons als samenle- met elkaar samenleven, waar Gedeputeerde Elvis Tjin Asjoe ving: je moet met elkaar voldoen- niemand wordt buitengesloten en hield het publiek enkele uitspra- de verdienen om onderwijs, ge- waar degenen die iets komen ken voor van wijlen minister-presi- zondheidszorg, de wegen etc. te halen ook iets van gelijke waarde dent Miguel Pourier: „Hij zei onder andere ‘Wij zoeken naar de balans tussen duurzame economische groei en cultuur- en natuur- beheer’, ‘Wij besturen voor de volgende generaties en niet voor de volgende bestuursperiode’ en ‘Wij dienen orde op zaken te stellen, dan heb je geen hulp nodig en heeft niemand je iets te vertellen’. Het is mijn droom richting 2030 dat we deze drie zinnen realiteit kunnen maken.“

Netwerk In de marge van de conferentie werd bekendgemaakt dat Bonaire zich heeft aangesloten bij het Na enkele inspirerende lezingen te hebben gehoord werden de deelnemers aan wereldwijde, door de Verenigde de conferentie aan het werk gezet om bouwstenen aan te dragen voor het te Naties geïnitieerde netwerk van ontwikkelen Masterplan 2030. eilanden die niet alleen zelf zo

8 Bon Bini Bonaire een Memorandum of Understan- ding met de lokale vertegenwoor- diger van Green Destinations, Gerjanne Voortman. Het Blue Destination-concept moet van Bonaire een duurzame samenleving maken waar welvaart en welzijn in balans zijn, dat wil zeggen: het stimuleren van economische vooruitgang met behoud van de eigen identiteit , cultuur, natuur, milieu en welbe- vinden van de bevolking.

Het te ontwikkelen certificeringsprogramma kan behalve de lokale overheid ook organisaties en snel mogelijk willen voldoen aan Gezaghebber Rijna: „Zonder dat bedrijven helpen bepalen in welke de duurzame ontwikkelingsdoe- we er dat stempel op hebben mate zij nu reeds aan de voor- len van de VN, maar ook een geplakt heeft Bonaire in een heel waarden van het Blue Destinati- voorbeeld zijn voor andere vroeg stadium het belang en de on-concept voldoen zodat zij (ei)landen. urgentie ingezien van duurzaam- gerichte maatregelen kunnen heid. Veertig jaar geleden al - nemen om duurzaamheidsdoelen Het zogeheten Local2030 Islands toen niemand het nog over duur- te bereiken. Green Destinations Network werd in september ge- zaamheid had - hebben wij de heeft daarvoor normen gedefini- lanceerd tijdens de VN-Klimaattop wateren rond het eiland tot be- eerd die wereldwijd worden toe- in New York. „Het Local2030 schermd park gemaakt. Gelukkig gepast. Deze zullen worden ver- Islands Network is een platform zijn er steeds meer eilanden en taald naar de Bonairiaanse met twee belangrijke doelen: het landen die de noodzaak van ver- omstandigheden en ambities. ondersteunt eilanden bij het ont- duurzaming inzien. Als lid van het wikkelen van hun oplossingen Local2030 Network wordt het „Een certificeringsprogramma is voor het implementeren van de gemakkelijker om best practices een welkom hulpmiddel. Het sustainable development goals met elkaar te delen en gezamen- maakt inzichtelijk wat we met zijn van de Verenigde Naties en het lijk oplossingen te ontwikkelen allen nog moeten doen om de stelt hen in staat samen te werken voor de uitdagingen die onder eerste Blue Destination ter wereld met andere partners om het pro- meer als gevolg van de klimaat- te worden. Als het zo ver is kun- ces van invoering te versnellen“, verandering op ons afkomen. Het nen wij dankzij het certificerings- aldus directeur Kate Brown van lidmaatschap gaat ons helpen bij proces bovendien bewijzen dat Global Island Partnership en voor- het vinden van de balans tussen we dat ook daadwerkelijk zijn“, aanstaand lid van het Local2030 economische ontwikkeling en aldus Tjin Asjoe. Network. behoud van de kernwaarden van onze samenleving zoals cultuur, Het Blue Destination-concept is „Eilanden staan aan de frontlinie natuur en milieu.“ een initiatief van het toeristenbu- van klimaatverandering en kun- reau, natuurorganisatie Stinapa, nen als laboratoria voor innovatie Certificering de Kamer van Koophandel en leidend zijn in het ontwikkelen Er was meer nieuws: experts van Bonhata en wordt gesteund door van oplossingen die wereldwijd de Green Destinations Foundation het openbaar lichaam. Green kunnen worden toegepast. Daar- gaan Bonaire helpen bij de ont- Destinations leidt als stichting om zijn we heel blij dat Bonaire wikkeling van een certificerings- zonder winstoogmerk een we- partner wordt in het netwerk om programma om te meten in welke reldwijd partnerschap van exper- ideeën en oplossingen te delen mate het eiland voldoet aan de torganisaties, bedrijven en acade- met en te leren van andere eilan- voorwaarden zich Blue Destina- mische instellingen die voor het den die reeds lid zijn van het tion te mogen noemen. Gedepu- bevorderen van duurzaam toe- netwerk.“ teerde Tjin Asjoe tekende daartoe risme staan. •

Winter 2019/2020 - nr.2 9 Gedeputeerde Elvis Tjin Asjoe tekende in Brussel namens Bonaire de ‘Declaration on Oceans’. Links minister-president van Curaçao Eugene Rhuggenaath die dit jaar het voorzitterschap van de OCTA bekleedt. Bonaire achter Declaration on Oceans Bonaire heeft zich met de ondertekening van een Declaration on maar hebben wel een samenwer- Oceans achter het internationale beleid geschaard om oceanen en kingsrelatie met de EU. Als ‘LGO’ zeeën te beschermen. Dat gebeurde tijdens de conferentie ‘From kunnen ze in beperkte mate een the Poles to the Tropics, OCT’s Blue Landscape’ van de Association beroep doen op Europese fond- of the Overseas Countries and Territories of the European Union sen. (de OCTA) in Brussel. Namens het openbaar lichaam Het doel van de Declaration on voorbereiding heeft zoals het Bonaire tekende gedeputeerde Oceans is de internationale ge- verbod op wegwerpplastic. Elvis Tjin Asjoe. „De stappen die meenschap te doordringen van de wij als Bonaire zetten zijn belang- economische en maatschappelijke Impact rijk en daar moeten wij vooral waarde van oceanen en zeeën en De ondertekenaars van de Decla- mee doorgaan, maar de impact de noodzaak deze beter te be- ration on Oceans zijn eilanden en van wat wij als klein eiland doen is schermen. De gemaakte afspra- gebieden overzee die voormalig op de wereldschaal natuurlijk ken sluiten goed aan bij het Blue kolonie zijn van de EU-lidstaten gering. Verreweg het meeste Destination-concept van Bonaire Frankrijk, Groot-Brittannië, Dene- plastic dat op onze kust aanspoelt en maatregelen die het openbaar marken en Nederland. Zij zijn zelf is uit andere landen afkomstig. lichaam al heeft genomen of in geen lid van de Europese Unie, Daarom is het zo goed dat wij in

10 Bon Bini Bonaire Brussel met een groot aantal lopment goals - die de Verenigde aan het leefbaar houden van de andere landen afspraken hebben Naties hebben vastgesteld en aarde. Veel aanwezigen maakten gemaakt om ons gezamenlijk in te waarvan bijvoorbeeld ook het duidelijk behoefte te hebben aan zetten voor het gezonder maken terugdringen van de armoede meer informatie over de Bonairi- van de oceanen.“ Tot de medeon- deel uitmaakt. aanse aanpak. Zij kregen niet dertekenaars behoorden ook de Na afloop van de presentatie alleen uitleg, maar ook een uitno- zustereilanden Curaçao, Aruba, kreeg de Bonairiaanse delegatie diging Bonaire te bezoeken om Sint Maarten, Sint Eustatius en van alle kanten complimenten met eigen ogen te zien hoe ge- Saba. voor de voorbeeldrol die Bonaire werkt wordt aan het in balans voor andere overheden vervult brengen van economische vooruit- Ambitie door als klein eiland het voortouw gang en het behoud van natuur Op verzoek van de OCTA gaf te nemen een bijdrage te leveren en cultuur.“ • gezaghebber Edison Rijna tijdens de conferentie een presentatie van de ambitie van Bonaire de eerste Blue Destination in de wereld te worden, een duurzame samenle- Caribisch Nederland ving waarin economische welvaart niet het doel is, maar een middel om het welzijn van de bevolking te verhogen en voor toekomstige op Europese agenda generaties te behouden. Het verantwoord omgaan met het Na de twee werkbezoeken die Europarlementariër Samira Rafaela milieu en natuurlijke rijkdommen eerder dit jaar aan Bonaire bracht kon een tegenbezoek niet uitblij- is een van de onderdelen van het ven. Bij de verkiezingen van mei verwierf ze - mede dankzij de kie- Blue Destination-concept. zers op Bonaire - voldoende persoonlijke stemmen om een zetel in Gezaghebber Rijna vertelde zijn het Europees Parlement te bemachtigen.De deelname aan de con- gehoor dat Bonaire een eind op ferentie van de OCTA in Brussel bood gezaghebber Edison Rijna en weg is door al heel lang geleden gedeputeerde Elvis Tjin Asjoe de kans Rafaela op te zoeken. Ze te begrijpen dat het zuinig moet werden hartelijk ontvangen en kregen een rondleiding door het zijn op de leefbaarheid van het enorme gebouw waar 751 Europarlementariërs kantoor houden en eiland. Zo werden de unieke ko- vergaderen. Rafaela werkt er hard aan de Caribische delen van het raalriffen rond het eiland reeds in Koninkrijk op de Europese agenda te krijgen en te houden. Zij no- 1979 tot beschermd nationaal digde haar Bonairiaanse gasten uit bij haar aan de bel te trekken als park verklaard. Inmiddels draait de ze iets voor Bonaire kan betekenen. economie voor meer dan dertig procent op zonne- en windenergie, wordt er gewerkt aan het verduurzamen van het toerisme, begint het AlgaeParc vorm te krijgen en wordt een verbod op wegwerpplastic voorbereid.

Samenwerking De gezaghebber benadrukte het belang van samenwerking tussen de overheid, non-gouvernemente- le organisaties en het bedrijfs- leven. Ook wees hij er op dat het Blue Destination-concept zoals Bonaire dat heeft ontwikkeld naadloos aansluit bij de zeventien Gezaghebber Edison Rijna en gedeputeerde Elvis Tjin Asjoe kregen een duurzame ontwikkelingsdoelen rondleiding van Europarlementariër Samira Rafaela. - de zogeheten sustainable deve-

Winter 2019/2020 - nr.2 11 Samen strijden voor een plasticvrij Bonaire

De strijd tegen het gebruik van wegwerpplastic is een van de een intentieverklaring om uiterlijk speerpunten in het natuur- en milieubeleid van het Bestuurscol- in 2021 een einde te maken aan lege waarmee het uitvoering geeft aan een unaniem door de het gebruik van wegwerpplastic. Eilandsraad aangenomen motie single use plastics zoals bekers, „De foto van een schildpad met borden, bestek, rietjes, tassen en voedselcontainers te verbieden. een rietje in zijn neus is een be- Het streven naar een afvalvrij Bonaire maakt deel uit van het Blue rucht voorbeeld van wat wegge- Destination-concept. gooid plastic kan aanrichten. Die schildpadden zwemmen hier, in de Caribische zee“, aldus Van Veldhoven. „Dit is een belangrijke stap om de eilanden schoon te houden, plastic soep te voorkomen en daarmee de natuur op en rond de eilanden te beschermen. En ook voor het klimaat is dit goed: plastic na één keer gebruiken weggooien en verbranden is simpelweg doodzonde.“

Momenteel wordt er overlegd met de private sector op het eiland en het ministerie over alternatieven voor plastics. De input vanuit de private sector is belangrijk voor het draagvlak van de te nemen maatregelen en het opstellen van haalbare plannen Gedeputeerde James Kroon en (toen nog) staatssecretaris Stientje van voor de uitfasering van wegwerp- Veldhoven binden samen de strijd aan tegen wegwerpplastic. plastic. Importeurs en wederverkopers Minister Stientje van Veldhoven pees Nederland in de strijd tegen van single use plastics staan posi- heeft tijdens haar werkbezoek het wegwerpplastic meegeno- tief tegenover het verbod. Dit aan Bonaire (toen nog staatsse- men, onder meer met het recy- werd duidelijk bij de eerste werk- cretaris van Infrastructuur en clen van kunststof verpakkingen sessie die werd georganiseerd Waterstaat) toegezegd financieel en het verbod op gratis plastic door het openbaar lichaam Bo- bij te dragen en juridische exper- tasjes. naire in samenwerking met het tise beschikbaar te stellen voor Wereldnatuurfonds (WNF). In een een plan van aanpak en het ont- Schildpadden tweede ronde is overleg gevoerd werpen van regelgeving. Ook De bewindsvrouw en gedeputeer- met hotels, afhaalrestaurants en worden de ervaringen uit Euro- de James Kroon ondertekenden andere food vendors.

12 Bon Bini Bonaire Vol kennismakingsprogramma Stientje van Veldhoven werkte tijdens haar werkbezoek aan Bonaire een vol kennismakingsprogramma af. Enthousiast was de bewindsvrouw over de ingebruikname van een milieustraat in Rincon waar afval gescheiden kan worden aangeleverd. Met de opening van deze voorziening komt er een einde aan de illegale stortplaats Morotin. Van Veldhoven toog naar een voormalige garnalenkwekerij bij Sorobon waar, mede dankzij een bijdrage van haar ministerie, een begin is gemaakt met de verwijdering van asbest. Na gesprekken met eilandelijke natuurorganisaties stapte ze in een submarine voor een bezoek aan het Nationaal Marine Park dat dit jaar zijn veertigjarig bestaan viert. „Bonaire heeft het mooiste koraal van de wereld, maar dat wordt bedreigd door scheepvaartverkeer en afvalwater“, aldus Van Veld- hoven die ook te zien kreeg hoe gekweekt koraal wordt bijgeplant.

Hard nodig bod op wegwerpplastic. „Het is met aangespoeld plastic uit de Hoe nodig zo’n verbod is maken goed als gehele samenleving te regio en nog verder weg gelegen de uitkomsten van onderzoek van worden geconfronteerd met de bestemmingen waarop de eilan- het WNF en de lokale organisatie noodzaak ons gedrag te verande- den zelf weinig invloed kunnen Clean Coast Bonaire duidelijk. In ren. Wij zijn met het Wereldna- uitoefenen. „Een groot deel van een jaar tijd werden door vrijwil- tuurfonds in gesprek hoe we de het aangetroffen plastic, met ligers vijftigduizend stuks aange- samenwerking verder kunnen name aan de oostkust, komt niet spoeld afval geteld. Gelukkig intensiveren, want wij hebben van Bonaire“, beaamt Carolyn nauwelijks op de toeristenstran- hetzelfde doel: een schoon Bo- Caporusso van Clean Coast Bo- den, maar vooral op de rotsach- naire“, aldus gedeputeerde James naire. „Door de wind en stromin- tige kuststrook aan de oostzijde Kroon. gen zijn wij een vuilnisbak voor van het eiland. afval vanuit de Cariben“, consta- Het Bestuurscollege ziet het on- Vuilnisbak teert Kroon. derzoek als een steun voor zijn Bonaire kampt, net als andere beleid om te komen tot een ver- eilanden in het Caribisch gebied, •

Winter 2019/2020 - nr.2 13

WEB gaat voor duurzaam In 2022 verdubbeling aandeel hernieuwbare energie

Groot feest Koolman zit al zijn hele werkzame leven in de energiesector. Na zijn studies aan de University of Virgi- nia in Charlottesville en het Illinois Institute of Technology in Chicago werkte hij bijna zes jaar bij de kerncentrale in Borssele. „Een professionele organisatie. Tot op de dag van vandaag doe ik mijn voordeel met wat ik daar heb geleerd.“ In 1993 keerde hij terug naar zijn geboorte-eiland Aruba. „Ik heb bijna twintig jaar bij WEB Aruba gewerkt, in vier verschil- lende functies. Het bedrijf heeft in die tijd een enorme professionali- seringsslag gemaakt. Algemeen directeur Jossy Laclé was een man met visie en daadkracht. Er is ontzettend veel geïnvesteerd. Voor een engineer als ik was het een groot feest. Het succesverhaal van WEB was niet alleen een voorbeeld voor andere over- CEO Alfredo Koolman van WEB Bonaire: „De performance is sterk verbeterd.“ heidsnv’s op Aruba, maar ook voor energiebedrijven in de re- Binnen drie jaar zal het aandeel hernieuwbare energie op Bo- gio.“ naire verdubbelen. Nu ligt dat rond de dertig procent, in 2022 is zestig procent van het elektriciteitsgebruik afkomstig van zon, Zwaar weer wind en batterijen. „Dit jaar hebben we al enkele keren een Aan Koolmans aanstelling bij WEB aantal motoren kunnen uitschakelen omdat er in combinatie Bonaire moest ‘Den Haag’ zijn met batterijen voldoende windenergie was. De eerste keer was zegen geven. „Ik ben op gesprek uiteraard bijzonder om mee te maken. Het zal steeds vaker ge- geweest bij de ministeries van beuren, al zullen we nooit helemaal zonder motoren kunnen als Economische Zaken en Infrastruc- reserve voor pieken in de vraag.“ tuur en Milieu. Kennelijk is tijdens mijn terugvlucht een besluit geno- Aan het woord is Alfredo Koolman, Aruba en was net 50 geworden. Ik men, want bij aankomst hoorde chief executive officer van Water- had een prettig, comfortabel leven, ik dat ik op 1 januari 2013 aan de en Energiebedrijf Bonaire. Sinds zijn maar had zin in een nieuw span- slag kon.“ aantreden heeft de overheidsnv nend project. Ik hoorde van de WEB Bonaire verkeerde financieel een metamorfose ondergaan. „Ik vacature op Bonaire en dacht: die in zwaar weer en er werd veel werkte bijna twintig jaar bij WEB kans moet ik grijpen.“ geklaagd over de dienstverlening.

Winter 2019/2020 - nr.2 15 mee besproeien. Daardoor hoeft het niet meer in zee te worden geloosd waar het een bedreiging vormde voor de kwetsbare koraal- riffen.

Klant centraal „Er is de afgelopen jaren heel veel gebeurd. In 2013 hadden we 69 medewerkers, nu zijn dat er 135. Wat mij het meest heeft verrast is de toewijding van het personeel. Dat heeft decennialang onder lastige omstandigheden de zaak draaiend weten te houden. We „Het deed me denken aan mijn „WEB deed alleen de distributie. hebben veel gedaan aan de in- beginperiode bij WEB Aruba, Al vrij snel na mijn komst werd op terne organisatie. De salarisstruc- zoveel moest er worden opge- Bonaire de eerste installatie voor tuur is verbeterd, de pensioenre- bouwd. Er lagen heel veel uitda- de zuivering van ingezameld geling is gemoderniseerd en er is, gingen, maar dat trok me juist. afvalwater uit beerputten en na achttien jaar, een nieuwe CAO Bovendien vond ik het leuk op septic tanks opgeleverd. Het afgesloten.“ Bonaire te gaan wonen. Mijn beheer kwam bij WEB. Anderhalf grootmoeder is van Bonaire dus ik jaar later kregen wij ook de twee- Bij de ingezette professionalise- ben voor een kwart Bonairiaan. Ik de rioolafvalwaterzuiveringsinstal- ring is de klant centraal gezet. stond er overigens niet alleen latie en de daarbij horende inza- „Utiliteitsmensen zijn doorgaans voor, er was ook een CFO aange- melingsinfrastructuur in beheer.“ naar binnen gericht; ze zijn vooral steld. We hebben tegen elkaar Daarmee had WEB naast water en bezig met de techniek. Ik wil dat gezegd: we gaan er samen iets elektriciteit een derde business- de klant voorop staat. Onze afde- moois van maken.“ unit. „Er is veel geïnvesteerd in ling customer service neemt dan opleiding en training. Ik ben er ook een prominente plek in. De Afvalwater trots op hoe goed wij het proces performance is sterk verbeterd. WEB had de volledige productie onder controle hebben.“ Het We gaan het vijfde jaar in zonder uitbesteed. Drinkwater werd gezuiverde, zogeheten irrigatie- black-outs en het drinkwater is geleverd door General Electric en water, is beschikbaar voor land- van een constante kwaliteit.“ de elektriciteit door Ecopower. bouw en hotels die er hun tuinen Toezicht De energiemarkt op Bonaire is strak gereguleerd. De ministeries van Economische Zaken en Kli- maat en Infrastructuur en Water- staat zijn vertegenwoordigd in de Raad van Commissarissen van WEB, de Autoriteit Consument en Markt stelt de maximum tarieven vast en de Inspectie Leefomgeving en Transport houdt toezicht. „Je hoort ons daar niet over klagen. Als we ergens tegen aanlopen gaan we de dialoog aan. We komen er altijd wel uit. Het rijk, de lokale overheid en wij hebben immers een gemeenschappelijk doel: een betrouwbare en betaal- Op 15 november ging de spa de grond in voor een nieuwe waterfabriek. bare dienstverlening aan de sa-

16 Bon Bini Bonaire menleving. Wij voeren ook regel- matig overleg met de In 1955 startte de Overzeese Gas- en Elektriciteitsmaatschappij consumentenorganisatie Unko- (OGEM) haar activiteiten op Bonaire. In 1963 werd de Dienst Water bon waarmee we een convenant Distributie (DWD) opgericht. In 1978 werden DWD en OGEM hebben.“ samengevoegd onder een nieuwe naam: Water- en Energiebedrijf Bonaire NV. In 2007 introduceerde WEB het prepaid systeem Subsidie Pagabon dat bijdraagt aan een bewuster gebruik van energie. Vanwege de kleinschaligheid van Vanaf 2009 wordt hernieuwbare energie afgenomen van het het eiland is subsidie van de mi- windmolenpark van Ecopower (thans Contour Global). nisteries van EZK en I&W nodig In 2015 is begonnen met het leveren van irrigatiewater aan om de tarieven voor water en boeren. In 2017 is in het masterplan de ambitie opgenomen in elektriciteit betaalbaar te houden. 2030 65 tot 75% hernieuwbare energie te leveren. „Wij zijn daar uiteraard dankbaar voor, maar het gaat wat omslach- tig. Wij moeten elk jaar een subsi- de investeringen die we doen Zon en wind dieverzoek indienen. Dat is een kijken we scherp naar de gevol- Ook ten aanzien van de stroom- traject van maanden waar veel gen voor de tarieven; die mogen productie staan er grote investe- tijd in gaat zitten. Het is terecht niet negatief worden beïnvloed.“ ringen op stapel. Contour Global dat we ons moeten verantwoor- dat in 2013 het windmolenpark den, maar het kan eenvoudiger. Uit het masterplan vloeit ook het van Ecopower heeft overgeno- Dat wordt hopelijk geregeld bij de besluit voort drinkwater weer in men gaf in 2017 aan vanwege in voorbereiding zijnde wijziging eigen beheer te nemen. Enkele nieuwe wetgeving af te zien van van de wet.“ jaren geleden is reeds een kleine uitbreiding. „Vorig jaar zijn ze op Van WEB wordt een bijdrage eenheid in gebruikgenomen. „Op dat besluit teruggekomen. Intus- verwacht bij de uitvoering van het 15 november is de bouw van een sen hadden wij zelf een plan beleid van het eilandbestuur en tweede, grotere waterplant ge- ontwikkeld om meer gebruik te de regering om de hoge kosten start. Die is nodig om aan de maken van zon en wind. Besloten van levensonderhoud te verlagen. vraag te voldoen. Het inwonertal is dat we dat plan gezamenlijk De rekening voor water en stroom van Bonaire is de afgelopen jaren gaan uitvoeren.“ neemt een flinke hap uit het hard gegroeid, net als het toe- Het windpark bij Morotin (nabij huishoudbudget van de Bonairia- risme. In het eerste kwartaal van Rincon) zal met een aantal molens nen. dit jaar is tien procent meer water worden uitgebreid en er komt afgenomen.“ De nieuwe fabriek een zonnepanelenpark. Daarnaast Masterplan wordt van de modernste technie- worden er batterijen aangeschaft „Ons masterplan 2017-2030 is er ken voorzien waardoor er minder om hernieuwbare energie op te niet alleen op gericht de groei- energie nodig is om het water te slaan „Samen met de motoren ende vraag bij te benen, maar ontzilten en er ook geen chemica- die we hebben is erop zichzelf ook op een zo groot mogelijke liën aan te pas komen. De inge- voldoende capaciteit, maar die efficiency en het verhogen van bruikneming vindt begin 2021 motoren gebruiken zware stook- het aandeel duurzame energie. Bij plaats. olie. Dat willen we zo veel mogelijk terugdringen.“

Lagere tarieven Voor de benodigde investeringen is WEB in gesprek met ministeries. „Het zou helpen als we in aanmerking kunnen komen voor een renteloze lening of een garant- stelling. Het rentevoordeel kunnen wij doorgeven aan onze klanten. Verduurzaming is nodig, maar wij willen dat niet los zien van het streven naar lagere tarieven.“ •

Winter 2019/2020 - nr.2 17 Koninkrijkstoernooi Het Koninkrijkstoernooi ‘Alleen jij bepaalt wie je bent’ vond dit jaar plaats op Bonaire. Teams met in totaal 145 deelnemers uit Nederland, Aruba, Curaçao, Sint Maarten en Bonaire gingen in drie sporten - baseball, voetbal en basketbal - de sportieve strijd met elkaar aan. Het project wordt in opdracht van het Neder- landse ministerie van Justitie en Veiligheid uit- gevoerd door de Stichting Laureus. Als stichtingsvoorzitter zag prins Pieter-Christiaan hoe de openingswedstrijd tussen Bonaire en Nederland met 7 - 0 werd gewonnen door de Natuurbeleidsplan thuisploeg. • Minister van Landbouw, Natuur en Voedselveiligheid Carola Schouten werkt aan een nieuw natuurbeleidsplan voor Caribisch Nederland. Hoe rijk Bonaire aan natuur is heeft de bewindsvrouw met eigen ogen kunnen zien tijdens het werkbezoek dat zij aan het eiland bracht. Ze sprak onder meer met de natuurorganisatie Stinapa, bezocht een tuinbouwproject, nam een kijkje bij de Wild Bird Rehab en ver- richtte samen met gezaghebber Edison Rijna de opening van het kantoor van de Dutch Caribbean Nature Alliance. • Ambassadeur De Amerikaanse ambassadeur in Nederland Pete Hoekstra heeft samen met een kleine delegatie een bezoek aan Bonaire gebracht. Op het programma stonden onder andere een aantal bedrijfsbezoeken. Daarnaast heeft de ambassadeur een beleefdheidsbezoek gebracht aan gezaghebber Edison Rijna waarbij de situatie in de regio is besproken. •

18 Bon Bini Bonaire Unieke palm Op Bonaire is een nieuwe palmen- soort geïdentificeerd. De boom die lokaal bekend staat als Bonaire palm of Kabana komt, zo blijkt uit jarenlang onderzoek onder leiding van dr. Patrick Griffith van het Montgomery Botanical Center in Miami, nergens anders voor en is de wetenschappelijke naam Sabal lougheediana toebedeeld. De boom groeit op de kalksteenpla- teaus van het laaggelegen zuide- lijke deel van Bonaire. Omdat er nog slechts 25 exemplaren zijn is de palm meteen op de lijst van bedreigde plantensoorten ge- plaatst. • Burgemeestersklasje Werkbezoeken aan Den Haag benut gezaghebber Edison Rijna als het even kan om aan te schuiven bij het zogeheten ‘burgemeestersklasje’, een initiatief van het Nederlands Genoot- schap van Burgemeesters waarvan hij sinds zijn benoeming in 2014 lid is. De bijeenkomsten zijn vooral bedoeld om te leren van elkaars ervaringen. „Wij hebben vaak met dezelfde issues te maken. Ik herken het gevoel dat bij veel burgemeesters leeft: vol in de wind staan en soms te weinig gereedschap hebben om op te treden.“ • Zwemtocht Zo’n vijfhonderd deelnemers telde de negen- tiende editie van de jaarlijkse zwemtocht naar Klein Bonaire en terug. Organisator Stichting Jeugdwerk Jong Bonaire gebruikt de opbrengst om de begroting sluitend te krijgen. Naast subsidie van de lokale en de rijksoverheid moet de stichting vijftien tot twintig procent van het benodigde budget zelf bijeen sprokkelen. De in 1959 opgerichte stichting heeft de opdracht betere toekomstperspectieven voor de jeugd van Bonaire te creëren. •

Winter 2019/2020 - nr.2 19 Staatssecretaris Tamara van Ark met (vlnr) tijdelijk vicevoorzitter van de Centraal Dialoog Jan-Willem van den Braak, gezaghebber Edison Rijna en de gedeputeerden Nina den Heyer en Elvis Tjin Asjoe. Staatssecretaris Van Ark: Centraal Dialoog serieus nemen Bonaire kan niet klagen dat staatssecretaris van Sociale Zaken land al een decennialange erva- en Werkgelegenheid Tamara van Ark te weinig naar het eiland ring mee. Dat is het ‘poldermo- omkijkt. Na haar kennismakingsbezoek in januari was ze er in del’ gaan heten en het overleg oktober opnieuw. Deelnemers aan de Centraal Dialoog hadden noemen we ook wel ‘polderen’. de bewindsvrouw uitgenodigd een overleg bij te wonen. Bij de herstart van de Centraal Dialoog in Bonaire heeft de „Aan dat verzoek heb ik graag komen. Ik ben ervan overtuigd gezaghebber de term ‘zoutpan- voldaan. Voorafgaand aan de dat er een goede basis ligt om nen’ laten vallen. Dus het ‘Zout- vergadering van de Centraal verder te werken, zowel binnen panmodel’ als de Bonairiaanse Dialoog op 3 oktober heb ik met de Centraal Dialoog zelf als in variant op het Poldermodel.“ alle partijen afzonderlijk gespro- de relatie met het Rijk.“ ken: met gezaghebber Rijna in Het ministerie van SZW heeft zijn rol als formeel voorzitter, Kan de Centraal Dialoog de herstart van de Centraal met het Bestuurscollege, de gezien worden als de Dialoog gefaciliteerd. Waarom vakbonden verenigd in USIBO, Bonairiaanse variant van het vindt u het belangrijk dat deze de vertegenwoordigers van Hollandse poldermodel? nieuw leven is ingeblazen? werkgevers (BBE, BONHATA en „Polderen is in elke samenleving „Binnen het brede sociale en BHG) en met de Kamer van belangrijk om te werken aan sociaaleconomisch speelveld Koophandel. Ik ben zeer onder draagvlak. Dat kan vanzelfspre- hebben overheid, werkgevers en de indruk van de betrokkenheid kend overal anders worden werknemers elk een eigen posi- bij de problematiek op Bonaire ingevuld, maar de kern blijft tie en verantwoordelijkheid. Je die ik heb geproefd bij alle par- hetzelfde. Daar hebben we in kunt je achter je eigen stellingen tijen en de wil om vooruit te het Europees deel van Neder- ingraven, maar je kunt ook de

20 Bon Bini Bonaire dialoog en de samenwerking voorleg. Op dit moment liggen Voor 2020 heeft het Rijk ruim zoeken. Ik ben ervan overtuigd er notities over verlof en ar- tien miljoen dollar beschikbaar dat dat laatste effectiever is. beidsongeschiktheid voor advies om dat in Caribisch Nederland Daarom heeft mijn ministerie vol bij de Centraal Dialoog en eer- mogelijk te maken. Samen met overtuiging ‘ja’ gezegd toen er der heeft de Centraal Dialoog al de openbare lichamen worden werd gevraagd mee te denken geadviseerd over regelgeving daarvoor nu plannen ontwik- hoe de bestaande Centraal Dia- met betrekking tot arbeidsveilig- keld.“ loog nieuw leven zou kunnen heid. Nieuw is dat ik heb toege- worden ingeblazen. Met de zegd mijn collega’s in het kabi- U heeft tevens een bezoek inzet van een extern procesbe- net te vragen om ook de gebracht aan Krusada. Welke geleider is dat gelukt. En vooral Centraal Dialoog te betrekken indruk heeft dat op u ook dankzij het commitment als het onderwerp zich daartoe gemaakt? van alle betrokken partijen, leent. Dat zal met name het „Ik heb Krusada bezocht met want iedereen ziet de meer- geval zijn als het gaat om maat- gedeputeerde Nina den Heyer, waarde.“ regelen rond kosten van levens- vanwege de rol die het heeft onderhoud of ‘cost of doing met betrekking tot beschut De Centraal Dialoog kan business’.“ werk. Jongeren die al langer standpunten innemen die om thuis zitten, vaak met proble- actie van uw ministerie vragen. U heeft uw bezoek aange- men, gaan bij Krusada onder Hoe gaat u daarmee om? grepen ook een kinderopvang begeleiding van coaches aan de „Als de Centraal Dialoog met in Rincon te bezoeken. Heeft u slag. Ze werken in een veilige en een unaniem standpunt komt, plannen om de kinderopvang beschutte werkomgeving, doen dan heb ik dat vanzelfsprekend op Bonaire toegankelijker en zo werkritme op en leren nieu- zeer serieus te nemen. Ik bedoel betaalbaarder te maken? we vaardigheden. Dat is hart- dat positief, want ik hoop dat „Met het programma stikke waardevol. Zoals directeur het vaak gaat gebeuren. Uiter- BES(t)4kids, waarin Rijk en Junny Josephine, die ons rond- aard moet ik altijd zelf een eigen openbare lichamen gezamenlijk leidde, het verwoordde: ‘Je ziet afweging maken en rekening optrekken, werken we de ko- de vooruitgang in het persoon- houden met het gevoelen van mende jaren aan het verbeteren lijk leven van de jongeren.’ Het de Kamer. Maar als er op Bo- van de kansen van kinderen in laat voor mij heel mooi zien hoe naire unanimiteit is, dan weegt Caribisch Nederland. Daar hoort belangrijk het is om te investe- dat zwaar. Ik span me, wanneer bij dat alle ouders de mogelijk- ren in de toekomst van deze dit zich voordoet, graag in om heid moeten hebben om gebruik jongeren.“ maximaal aan het standpunt van te maken van kinderopvang. • de Centraal Dialoog tegemoet te komen. Een voorbeeld waarin dit al is gebeurd is het unanieme verzoek om de Dia di Rincon als feestdag aan te wijzen, in plaats van de zogeheten Carnavals- maandag. Dat is voor mij aanlei- ding geweest om dit als wets- wijziging onmiddellijk aan de Tweede Kamer voor te leggen.“

Bent u van plan de Centraal Dialoog zelf ook actief te benaderen, bijvoorbeeld om advies? „Tijdens de Centraal Dialoog is een gezamenlijke verklaring getekend waarin is vastgelegd dat ik belangrijke beleidsvoorne- Staatssecretaris Tamara van Ark met gedeputeerde Nina den Heyer op mens aan de Centraal Dialoog bezoek bij de kinderopvang in Rincon.

Winter 2019/2020 - nr.2 21 Convenant plaveit weg voor 500 sociale huurwoningen

Drie partijen hebben de handen ineengeslagen om de bouw van ken. Om deze reden investeren betaalbare huurwoningen op Bonaire een stevige impuls te wij in een goede relatie met geven. Directeur Ben Oleana van woningstichting Fundashon direct belanghebbenden en Cas Bonairiano (FCB), gedeputeerde Elvis Tjin Asjoe en (toen ketenpartners zoals het OLB, het nog) staatssecretaris Raymond Knops van Binnenlandse Zaken Rijk en sociaal-maatschappelijke en Koninkrijksrelaties hebben daartoe het convenant Volkshuis- instanties. Samen staan we vesting Bonaire ondertekend. Doel van de samenwerking is de sterk.“ realisatie van vijfhonderd sociale huurwoningen. Compliment „De ondertekening van het infrastructuur (wegen, water en Gedeputeerde Tjin Asjoe: „Vijf- convenant is een mooi voor- elektra) en stelt het de erfpacht- honderd gezinnen worden in de beeld van een intensieve samen- gronden beschikbaar en draagt komende jaren geholpen aan werking tussen de betrokken het Rijk 2,5 miljoen euro bij aan een betaalbare huurwoning wat partijen zoals afgesproken in het de infrastructuur. voor hen allen zal leiden tot Bestuursakkoord Bonaire. Juist aanzienlijk betere leefomstan- ook omdat het uitgaat van de Het project wordt, opgeknipt in digheden. Veel van deze gezin- prioriteiten die door Bonaire zelf fasen, in zeven jaar gerealiseerd. nen kijken hier al jaren naar uit. zijn aangedragen en ten dienste Het wordt grotendeels door Het convenant bewijst welke staan van de inwoners van lokale instellingen waaronder betekenisvolle dingen wij voor Bonaire. Want daar doen we het Pensioenfonds Caribisch de Bonairiaanse samenleving dit voor“, aldus Knops. Nederland gefinancierd. FCB voor elkaar kunnen krijgen door investeert uit de eigen reserves goed samen te werken. Drie Rolverdeling bijna zes miljoen dollar. partijen hebben elk vanuit hun In het convenant zijn bindende Een trotse directeur Oleana van eigen verantwoordelijkheid afspraken over de rolverdeling FCB: „Ons motto ‘Building Toge- hieraan bijgedragen. opgenomen. Zo financiert FCB ther’ staat voor samen bouwen de bouw, is het OLB verant- aan wonen op Bonaire. FCB is Het Bestuurscollege is het Rijk woordelijk voor onder meer de zich ervan bewust dat wij onze erkentelijk voor de bereidheid bekostiging van de benodigde missie niet alleen kunnen berei- dit dossier gezamenlijk op te pakken. Als openbaar lichaam Bonaire hadden wij de kosten niet alleen kunnen dragen. Wij zijn onder de indruk van de rol die de FCB heeft vervuld. Direc- teur Oleana en zijn team verdienen een groot compliment voor hun doorzettingsvermogen. Wij hopen dat deze samenwerking een voorbeeld is voor hoe het Rijk en het openbaar lichaam Bonaire samen ook andere ur- Staatssecretaris Raymond Knops (inmiddels minister) tekent het convenant. gente projecten uit het Bestuurs- Vlnr. programmamanager Bestuursakkoord Danny Rojer, gedeputeerde Nina akkoord kunnen realiseren’’, den Heyer, FCB-directeur Ben Oleana en gedeputeerde Elvis Tjin Asjoe. aldus Tjin Asjoe. •

22 Bon Bini Bonaire In de wijk Nieuw Amsterdam bouwt de Fundashon Cas Bonairiano 76 sociale huurwoningen. Nieuwe regels maken woningmarkt eerlijker De Eilandsraad heeft op voorstel van het Bestuurscollege lijke regeling voor de particuliere ingestemd met een nieuwe Huurcommissie- en huurprijzen- sector. Bedoeling is dat deze per verordening Bonaire die voor eerlijkere huurtarieven zorgt, 2021 wordt ingevoerd. onder meer door de invoering van een puntenstelsel en een De huidige uit 1939 stammende verhuursubsidie. wetgeving is verouderd en on- volledig. Met de nieuwe veror- Door het openbaar lichaam in overleg met de FCB, de Ver- dening komen er regels die een Bonaire, het ministerie van Bin- eniging van Makelaars en het positieve uitwerking hebben op nenlandse Zaken en Koninkrijks- OLB is bepaald op 750 dollar. het gereguleerde deel van de relaties en bij de woningmarkt Op basis van het gezinsinkomen huurwoningmarkt op Bonaire. betrokken partijen waaronder zal worden gekeken naar de Zowel voor de huurders van FCB de Fundashon Cas Bonairiano draagkracht van de huurder en als de huurders op de particu- (FCB) is gewerkt aan een op de kan een korting worden ver- liere markt zal de nieuwe wet- Bonairiaanse situatie afgestemd leend op de huur die door het en regelgeving zorgen voor een systeem om de sociale huur- OLB aan de FCB wordt terugbe- betere prijs-kwaliteit verhou- woningmarkt beter te laten taald in de vorm van verhuur- ding. functioneren, met name ten subsidie. Dit is voor de huurder behoeve van huishoudens met van belang om verzekerd te zijn Rijk betaalt een laag inkomen. van een goede en betaalbare De kosten van de invoering van woning. Daarnaast stelt dit de de verhuursubsidie worden op Puntenstelsel FCB in staat te investeren in ruim 1,1 miljoen dollar per jaar Onderdeel van het nieuwe nieuwbouwprojecten. geraamd. Deze neemt het Rijk systeem is een puntenstelsel voor zijn rekening. Het verlagen waarbij aan de hand van objec- Particuliere sector van de woonlasten voor de tieve (kwaliteits)kenmerken van De nieuwe verhuursubsidierege- lagere inkomensgroepen is een een woning de maximale huur- ling is bedoeld voor huurders van de instrumenten die het prijs wordt bepaald. Dit punten- van sociale huurwoningen. Om- kabinet inzet om de kosten van stelsel gaat gelden voor wonin- dat er ook veel woningen parti- levensonderhoud in Caribisch gen met een huurprijs onder de culier worden verhuurd wordt Nederland te verlagen en zo de zogeheten liberalisatiegrens die tevens gewerkt aan een soortge- armoede terug te dringen. •

Winter 2019/2020 - nr.2 23 Bonaire staat op een kruispunt

„Wij staan met Bonaire op een kruispunt. We groeien te hard: ons eigen huiswerk maar eens in korte tijd van tienduizend naar meer dan twintigduizend doen, daarna hebben we recht inwoners. De Bonairianen kunnen dat tempo niet bijhouden“, van spreken. Iedereen op het constateert oprecht bezorgde burger en directeur van de eiland weet wat er mis is.“ woningstichting Fundashon Cas Bonairiano (FCB) Ben Oleana. Een situatie die zich laat vergelij- ken met hoe hij de FCB tien jaar geleden aantrof. Hij trad in 2008 aan met de opdracht de in staat van verval verkerende woning- bouwstichting te reorganiseren en vervolgens te professionalise- ren. Hij voerde op meerdere fronten strijd. Intern, met zijn bestuur, de lokale politiek en Den Haag. Hij weerstond alle druk en tegenwerking.

Vechten „Er was een achterstand aan geïncasseerde huur van 1,7 miljoen. Er waren 37 man in dienst, nu nog 13. Er waren te veel auto’s en mobiele telefoons. Voor een stichting die er is voor minderbedeelden werd er veel te veel geld aan de organisatie uitgegeven.“ Oleana is geen zachte heelmeester. „Als iemand zijn werk niet goed doet geef je een waarschuwing en nog een tweede, maar bij de derde keer FCB-directeur Ben Oleana: „Laten we eerst ons eigen huiswerk maar eens doen.“ is het eruit.“

„Als we blijven slapen worden Huiswerk Voor de autoriteiten was Oleana we over vier jaar wakker op een Oleana vindt het te gemakkelijk evenmin de makkelijkste. „Ieder- eiland dat het onze niet meer is. ‘Den Haag’ de schuld te geven. een, op Bonaire en in Den Haag, Dan heeft het kapitaal Bonaire „Wij hebben de neiging te vond dat ik hét probleem was. definitief overgenomen. Het is schreeuwen dat Nederland het Men vond dat de FCB zich beter nog niet te laat. Het herstel zal verkeerd doet. Natuurlijk, er kon laten overnemen door een wel pijn doen, want we moeten worden daar fouten gemaakt, woningbouwcorporatie uit Ne- rechttrekken wat krom is ge- maar we moeten allereerst naar derland. Kwamen ze met Vestia groeid.“ onszelf kijken. Laten we eerst (dat niet veel later ten onder is

24 Bon Bini Bonaire gegaan aan de roekeloosheid van het management; red) aan- zetten. Wat was ik boos! Ik heb moeten vechten. Ik was er van overtuigd dat we het zelf zouden kunnen.“

Doorgelicht „Ik ben er tien jaar zeven dagen in de week mee bezig geweest. We hebben de boel op orde gekregen. Toen ik kwam liepen de jaarrekeningen vier of vijf jaar achter. Nu zijn we helemaal bij. In de eerste week van april wordt de jaarrekening vastgesteld. Zo moeilijk is het niet, hoor. Het is een kwestie van afspraken maken en je er vervolgens aan houden.“ De Audit- dienst Rijk heeft de FCB doorgelicht. „Wij zijn er heel goed uitgekomen. Daar ben ik trots op. Dat mag toch wel, trots zijn is de eerste meneer uit Neder- bereidheid samen te werken en op wat we met elkaar bij de FCB land die wil begrijpen hoe het niet tegen elkaar te vechten hebben bereikt?“ op Bonaire werkt. Ik geloof echt zoals de afgelopen jaren in de dat hij het beste voor heeft met politiek is gebeurd. Op onze Het afnemen van taken is niet ons eiland. Hij wil iets bereiken nieuwjaarsbijeenkomst heb ik de de oplossing, vindt Oleana. „Wij voor de mensen. Ja, hij kan hard oproep gedaan de krachten te als FCB zijn heel goed geholpen zijn, maar dat is soms nodig. Ik bundelen om van Bonaire een door de Stichting Thuis in Eind- heb ook vertrouwen in mevrouw WIJ-land te maken. Het kan, hoven. Ik heb tegen ze gezegd: Van Ark. Ik ben ervan overtuigd maar dan moeten we niet op de geef ons geen vissen, maar leer dat ze goede dingen voor de Bo- bank blijven zitten en onze hand ons vissen. En kijk eens: nu staat nairianen zullen doen.“ Dat is ophouden.“ de organisatie er. Als wij onze nodig ook. zaakjes niet voor elkaar zouden „Als ik in mijn auto door de De bouw van vijfhonderd nieu- hebben hadden wij echt geen wijken rij en de armoede zie we betaalbare woningen - ruim 35 miljoen dollar kunnen lenen doet het soms pijn. Ik was er een verdubbeling van de be- voor de bouw van vijfhonderd zelf een van negen. Wij waren staande woningvoorraad van nieuwe woningen. Financiers niet rijk, maar hadden het ook FCB - kan worden gezien als de willen zekerheid en die biedt de niet arm. Er was eten in over- kroon op zijn werk. Volgend jaar FCB.“ vloed. We liepen niet in nieuwe loopt zijn contract af, maar kleren en gingen niet op vakan- voordat het zo ver is wil Oleana Vertrouwen tie, maar we hebben wel alle- voor elkaar krijgen dat alle FCB- Minister Raymond Knops van maal gestudeerd. Ik las laatst woningen van zonnepanelen Binnenlands Zaken en Konink- een artikel over een land waar worden voorzien. Elektriciteit is rijksrelaties had, toen hij nog de mensen niet rijk zijn, maar ze duur terwijl er op Bonaire gratis staatssecretaris was, aanvanke- wel vinden dat zij het goed zon in overvloed is. Heel erg blij lijk geen hoge pet op van de hebben. Dat moet op Bonaire is hij ook met de invoering van FCB en voerde pittige discussies ook kunnen.“ de nieuwe wetgeving die voor met Oleana. Inmiddels is de eerlijkere huurtarieven gaat verstandhouding goed. „Hij WIJ-land zorgen en de huren voor minder weet nu wat hij aan ons heeft. Over het hoe heeft Oleana zijn draagkrachtige gezinnen betaal- Ik vind dat hij het goed doet. Hij ideeën. „Het begint met de baar houdt. •

Winter 2019/2020 - nr.2 25 Bonaire wordt gezond en wel Staatssecretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Paul „Om de juiste hulp en ondersteu- Blokhuis en gedeputeerde Nina den Heyer hebben in Den Haag ning te bieden is daarom regie de samenwerkingsovereenkomst ‘Bonaire gezond en wel’ onder- nodig. Dit akkoord helpt de ver- tekend. De overeenkomst richt zich onder meer op de verster- schillende activiteiten op het king van de eerstelijns gezins- en jeugdzorg, de aanpak van hui- eiland beter op elkaar af te stem- selijk geweld en kindermishandeling, ouderenzorg en men“, aldus Den Heyer die bena- mantelzorgers. drukt dat andere partijen welkom zijn zich bij de overeenkomst ‘Bonaire gezond en wel’ aan te sluiten.

Ouderenzorg Het ministerie van VWS en het openbaar lichaam Bonaire hech- ten aan een goede zorg voor de ouderen. Thuiszorg, wijkverple- ging en dagopvang worden daarom verder versterkt. Staatssecre- taris Blokhuis: „Speciale aandacht hebben we voor mantelzorgers. In kleine gemeenschappen zoals op Bonaire is het belangrijk de eigen kracht van het netwerk te Staatssecretaris Blokhuis en gedeputeerde Den Heyer ondertekenen de behouden en te versterken. We samenwerkingsovereenkomst ‘Bonaire gezond en wel’. verkennen met elkaar de moge- lijkheden van mantelzorgcompli- Voor het eind van dit jaar werken aanzien van de volksgezondheid menten of respijtzorg om de het openbaar lichaam Bonaire en elk hun eigen taken, maar we mantelzorgers te erkennen en te het ministerie van VWS de afspra- hebben wel een gezamenlijke ontlasten.“ ken uit in een uitvoeringsagenda. doelstelling: de zorg aan de Bo- In deze agenda worden ook de nairiaanse samenleving verbete- Huiselijk geweld activiteiten uit het eerder dit jaar ren en toegankelijker te maken Ook het eerder gesloten bestuurs- gesloten Caribisch Sport- en Pre- voor iedereen“, aldus gedepu- akkoord over de aanpak van ventieakkoord opgenomen. Voor teerde Den Heyer. huiselijk geweld en kindermishan- de uitvoering ervan stelt het mi- Naast de lokale en de rijksover- deling wordt onderdeel van de nisterie tot en met 2022 jaarlijks heid zijn er op Bonaire meerdere samenwerkingsovereenkomst. 1,5 miljoen dollar beschikbaar. De uitvoeringsorganisaties actief op Den Heyer: „Ons Bestuurscollege ambitie is echter gericht op een het gebied van maatschappelijke heeft de ambitie zo snel mogelijk duurzaam sterk sociaal domein en ondersteuning en hulp. Sinds te voldoen aan de internationale dat reikt verder dan 2022. 2010 wordt het aanbod van zorg afspraken uit het Verdrag van stap voor stap uitgebreid. Een Istanbul over het tegengaan van Afstemming zorgvraag staat niet op zichzelf, huiselijk geweld en kindermishan- „Het openbaar lichaam Bonaire vaak is er sprake van meerdere deling. Deze gezamenlijke inte- en het ministerie hebben ten problemen en oorzaken tegelijk. grale benadering draagt eraan bij

26 Bon Bini Bonaire de aanpak in samenhang met de een sollicitant misschien niet kan, sen met een beperking vaak extra andere maatschappelijke taken maar vooral naar wat hij of zij wel gemotiveerd zijn.“ van het openbaar lichaam te kan en zich te bedenken dat men- • bezien.“

VN-Verdrag Handicap „Ik ben ook zeer verheugd om samen te bekijken waar onze prioriteiten liggen als het gaat om de implementatie van het VN- verdrag Handicap“, vervolgt de gedeputeerde. „Staatssecretaris Blokhuis en ik delen de opvatting dat mensen met een lichamelijke of geestelijke beperking net als ieder ander volwaardig moeten kunnen deelnemen aan de sa- Gedeputeerde Den Heyer (met naast zich directeur Samenleving & Zorg menleving. Ik roep werkgevers op van het openbaar lichaam Silvana Janga-Serfilia) in gesprek met Bonaire op niet te kijken naar wat staatssecretaris Blokhuis en diens staf. Op bezoek bij Bonairiaanse studenten Gedeputeerde Nina den Heyer om met studenten in gesprek te om aan deze training in Den Haag heeft haar werkbezoek aan Den gaan en naar hun ervaringen te deel te nemen. Er zijn studenten Haag aangegrepen zich te laten informeren. „Ik wilde horen tegen uit Groningen tot Maastricht, dat informeren over de in Europees welke problemen zij aanlopen is toch al gauw twee uur heen en Nederland studerende Bonairia- zodat we daar bij de voorbereiding twee uur terug met de trein.“ nen. Ze woonde een deel van de van de studenten die volgend jaar Voor de studenten was de aanwe- training bij die TuranGoeloe (het vertrekken rekening mee kunnen zigheid van de gedeputeerde een bureau dat in opdracht van het houden. Veel problemen hebben verrassing. De korte toespraak ministerie van Onderwijs, Cultuur zich overigens niet voorgedaan, waarin ze de studenten een hart en Wetenschap de opvang en het gaat meestal om kleine prakti- onder de riem stak werd met een begeleiding van studenten uit sche zaken die met hulp van de luid applaus ontvangen. Nina den Caribisch Nederland verzorgt) de buddy van TuranGoeloe snel op te Heyer was in het gezelschap van eerstejaarsstudenten uit Bonaire lossen waren.“ Tweede Kamerlid Antje Diertens aanbiedt. Den Heyer is onder de indruk van die namens de D66-fractie woord- De training ‘Buddyschap’ is be- de gedrevenheid van de studen- voerder Koninkrijksrelaties is en doeld om de nieuwkomers voor te ten. „Ze zijn supergemotiveerd. altijd grote betrokkenheid toont bij bereiden op hun studentenleven Dat blijkt ook wel uit het feit dat de Caribische delen van het Ko- ver van huis. „Deze training is ze vroeg hun bed uit zijn gekomen ninkrijk. • ontzettend nuttig. De studenten krijgen niet alleen allerlei prakti- sche tips, maar er wordt ook gericht gewerkt aan hun vaardigheden, bijvoorbeeld om te netwerken. Ik heb zelf in mijn studietijd in Nederland ervaren dat hoe eerder je vriendschappen sluit, des te beter dat is voor je leerpres- taties. Dan sta je er niet alleen voor in een vreemde stad en op een vreemde school“, aldus Den Heyer. Gedeputeerde Nina den Heyer en Tweede Kamerlid Antje Diertens met de De gedeputeerde nam de tijd nam eerstejaarsstudenten en medewerkers van TuranGoeloe.

Winter 2019/2020 - nr.2 27 Impuls voor jongerenbeleid

fonds en zal besteed worden aan een groot aantal concrete projecten op het eiland die deel uitma- ken van de portefeuille van gedeputeerde Nina den Heyer. „Iedereen weet met hoeveel passie zij zich inzet voor kwetsbare groepen in onze samenleving. Als eerstverantwoordelijke voor het jeugd- en jongerenbeleid kan zij met deze bijdrage van de EU haar beleid een belangrijke impuls geven.“

Partnerschap De in aanmerking komende pro- Gedeputeerde Elvis Tjin Asjoe en Directeur voor Latijns Amerika en de jecten zijn gericht op het vergro- Cariben van de EU Jolita Butkeviciene ondertekenen onder toeziend oog ten van de kansen voor kinderen van gezaghebber Edison Rijna de overeenkomst. en jongeren zich positief te ontwikkelen, bijvoorbeeld door het Bonaire ontvangt bijna vier miljoen euro van de Europese Unie uitbreiden van de voor- en na- om het jeugd- en jongerenbeleid verder te professionaleren en schoolse opvang, recreatieve uit te breiden. Daartoe hebben directeur voor Latijns Amerika en sportfaciliteiten te verbeteren en de Cariben van de EU Jolita Butkeviciene en gedeputeerde Elvis meer aandacht te besteden aan Tjin Asjoe in Brussel een overeenkomst ondertekend. gezondheid en veiligheid. Een deel van de bijdrage heeft betrek- Een van de prioriteiten van het voldoen. Omdat gezaghebber king op verbetering van infra- Bestuurscollege is jongeren te Rijna en ik vanwege andere ver- structurele voorzieningen en valt helpen een kansrijke toekomst op plichtingen toch in Brussel moes- daarom onder de portefeuille van te bouwen door in een veilige, ten zijn hebben we de gelegen- gedeputeerde James Kroon. gezonde en inspirerende omge- heid aangegrepen op bestuurlijk ving op te groeien. niveau de puntjes op de i te zet- Directeur voor Latijns Amerika en ten“, aldus Tjin Asjoe die de over- de Cariben van de Europese Unie Concrete projecten eenkomst namens het openbaar Jolita Butkeviciene benadrukte Over de overeenkomst is intensief lichaam Bonaire tekende in zijn tijdens de ondertekeningsceremo- door ambtenaren van het open- hoedanigheid van territorial aut- nie dat de overeenkomst wat haar baar lichaam Bonaire overlegd horised officer. betreft veel verder strekt dan een met die in Brussel. „Onze mensen financiële bijdrage en dat zij voor- hebben uitstekend werk geleverd. Het geld - om precies te zijn al een langdurig partnerschap Er komt veel voor kijken om aan 3.950.000 euro - is afkomstig uit met Bonaire nastreeft. alle voorwaarden van de EU te het elfde Europese Ontwikkelings- •

28 Bon Bini Bonaire Nieuwe verkeersregels maken Bonaire veiliger

maart beperkt de politie zich tot het geven van waarschuwingen. Daarna krijgen overtreders de rekening gepresenteerd als zij zich niet aan de nieuwe regels houden. De coulance geldt overigens niet als er al meerdere waarschuwingen zijn gegeven, sprake is van gevaarlijk gedrag en ook niet als al langer bestaande regels worden overtreden zoals te hard rijden.

Website „Het gaat uiteindelijk om de veiligheid van ons allemaal. De veiligheid van onze kinderen, onze familie, vrienden, kennissen Met haar handtekening bekrachtigde minister van Infrastructuur en Water- en toeristen. Daar doen we het staat Cora van Nieuwenhuizen haar toezegging aan gedeputeerde voor“, aldus gezaghebber Edison James Kroon bij te dragen aan het opknappen van wegen. Rijna in een open brief aan de bevolking. Om bekendheid te De nieuwe wegenverkeersverordening die op 1 augustus van geven aan de nieuwe verkeersre- kracht is geworden moet het verkeer op Bonaire veiliger maken. gels is een viertalige website Vernieuwing was hoog nodig, want de oorspronkelijke versie gelanceerd: dateert van 1957 en sindsdien is het een stuk drukker geworden www.verkeerswetbonaire.org. op het eiland. Intussen is ook een begin ge- In het jaar van invoering telde jaar in een kinderzitje te plaatsen maakt met de aanpak van het Bonaire 5.663 inwoners en reden en op een motor, scooter of quad achterstallig onderhoud aan het er 250 auto’s en drie motorfiet- een helm te dragen. Het achter wegennet. Gedeputeerde James sen. 62 jaar later heeft het eiland het stuur in de hand houden van Kroon tekende daarvoor een ruim twintigduizend inwoners en een mobiele telefoon is voortaan overeenkomst met minister van zijn er 15.696 auto’s plus 1.816 verboden. In de oude verordening Infrastructuur en Waterstaat Cora scooters, motoren en quads. In was het ook al strafbaar onder van Nieuwenhuizen. Zij zegde een 2018 deden zich 898 verkeerson- invloed van alcohol aan het ver- bijdrage van drie miljoen euro toe gelukken met materiële schade keer deel te nemen, maar de die gebruikt wordt voor het op- voor, 169 met letsel en vier met nieuwe verruimt de mogelijkhe- knappen van wegen bij scholen. dodelijke afloop. den voor de politie controles uit „We hebben ervoor gekozen te voeren en meteen boetes uit te deze als eerste aan te pakken Wennen schrijven. omdat de veiligheid van onze De nieuwe regels zijn vooral ge- In overleg heeft de zogeheten kinderen voorop staat“, aldus richt op het verhogen van de driehoek - de gezaghebber, Kroon. „Dit is de eerste fase van verkeersveiligheid zoals de ver- hoofdofficier van justitie en de het plan van het Bestuurscollege plichting veiligheidsgordels te korpschef - besloten een over- het gehele wegennet op de schop dragen, kinderen tot en met drie gangsperiode te hanteren. Tot 1 te nemen.“ •

Winter 2019/2020 - nr.2 29 Ombudsman Van Zutphen vraagt ‘oog voor ouderen’ jesjacht waardoor boodschappen nog duurder uitvallen. Voor hun maaltijden zijn ouderen vaak afhankelijk van de dagopvang, maar er is een tekort aan opvangplekken. Thuiszorg is slechts beperkt beschikbaar en er zijn geen specifieke revalidatiecentra.

Integrale aanpak Van Zutphen: „Ondanks alle problemen klagen ouderen in Caribisch Nederland vanuit trots en vooral ook schaamte nauwelijks over hun situatie. Maar die is niet acceptabel en moet snel verbeteren. Alle overheden moeten nú samen doorpakken, Nationale ombudsman Reinier van Zutphen is ook de ombudsman van de en wel op alle fronten tegelijk.“ bijzondere gemeenten Bonaire, Sint Eustatius en Saba. Volgens de ombudsman is een integrale aanpak met een sterke „Ouderen in Caribisch Nederland leiden niet zelden een menson- regie nodig om de bestaanszeker- waardig bestaan.“ Dat constateert Nationale ombudsman Rei- heid van ouderen in Caribisch Ne- nier van Zutphen in zijn rapport ‘Oog voor ouderen in Caribisch derland te garanderen. „Gelukkig Nederland’. ziet het huidige kabinet in dat er iets moet gebeuren. Armoedepro- „Ouderen met alleen een AOV- van alle vaste lasten nog geen 100 blematiek op de eilanden staat uitkering (vergelijkbaar met de dollar per maand over om van te eindelijk op de politieke agenda. Nederlandse AOW; red) kunnen niet leven. Verse groente en fruit zijn Desondanks maak ik me nog steeds of nauwelijks rondkomen en leven voor veel ouderen niet te betalen. zorgen. De voorgestelde aanpak is vaak in bittere armoede. Beleid dat En ouderen die recht hebben op te abstract en te terughoudend.“ hun bestaanszekerheid garandeert bijvoorbeeld bijzondere onderstand Van Zutphen: „Ouderen in Caribisch moet daarom prioriteit krijgen“, (vergelijkbaar met de Nederlandse Nederland zijn niet geholpen met aldus Van Zutphen die ook de om- bijzondere bijstand; red) weten dat alleen geld. Ze hebben behoefte budsman van Bonaire, Sint Eustatius lang niet altijd door een gebrek aan aan een snelle verbetering van de en Saba is. armoedepreventie. Daardoor belan- voorzieningen. Daarmee moet de den zij nog sneller onder de armoe- overheid nú aan de slag.“ Boodschappen degrens.“ De kosten van eerste levensbehoef- Ook zijn de voorzieningen in Cari- Caribische tafel ten zijn in Caribisch Nederland bijna bisch Nederland ontoereikend voor De ombudsman acht daartoe een twee keer zo hoog als in Europees ouderen met een laag inkomen. ‘Caribische tafel’ noodzakelijk. Nederland terwijl de AOV-uitkering Openbaar vervoer bijvoorbeeld is er Daarbij moeten alle departementen slechts 644 dollar per maand be- niet of nauwelijks waardoor oude- met een taak binnen Caribisch draagt. Woonlasten zijn hoog en ren geïsoleerd raken. Bovendien zijn Nederland aansluiten, onder leiding boodschappen duur. ze hierdoor afhankelijk van buurt- van het ministerie van Binnenlandse „Veel ouderen houden na aftrek winkels en kunnen ze niet op koop- Zaken en Koninkrijksrelaties. „Over-

30 Bon Bini Bonaire heidsinstanties gaan nu te veel uit snel iets moet worden gedaan tegen over het tekort aan voorzieningen van hun eigen taken, bevoegdhe- de armoede. „Wat in het rapport voor ouderen zoals openbaar ver- den en budgetten,“ zegt Van Zut- staat was bij ons uiteraard al langer voer, dagopvang e.d. „Zijn visie sluit phen. „Ze beseffen onvoldoende bekend. Wij vragen al geruime tijd aan op ons bestuursprogramma. Wij dat hun beleid samenkomt bij aandacht van Politiek Den Haag voor kiezen nadrukkelijk voor een inte- kwetsbare ouderen in Caribisch de armoede in het algemeen en grale benadering om de leefsituatie Nederland.“ Hij vindt dat de over- onder kwetsbare groepen als oude- van onze ouderen te verbeteren.“ heid veel meer door de bril van die ren in het bijzonder. Dit is niet het groep naar de leefsituatie op de eerste rapport dat duidelijk maakt Wrang eilanden moet kijken. De ombuds- dat deze problematiek met prioriteit Van Zutphen tot slot: „In Europees man pleit er daarom voor ouderen moet worden aangepakt, maar ik Nederland zou er allang hevig geen hulpverleners proactief te betrek- hoop dat het feit dat het in dit geval protesteerd zijn tegen zulke mis- ken bij het ontwikkelen van beleid. de Nationale ombudsman is die de standen. Dat er nauwelijks wordt noodklok luidt extra gewicht in de omgekeken naar oude mensen op Steun in de rug schaal legt.“ deze eilanden, die onderdeel zijn Gedeputeerde Nina den Heyer ziet Wat Den Heyer zeer aanspreekt is van ons Nederlandse Koninkrijk, is het rapport van de Nationale omdat Van Zutphen niet alleen aan- wrang. Deze ouderen zijn Neder- budsman als een steun in de rug om dringt op een verhoging van de landse burgers.“ iedereen ervan te overtuigen dat er AOV, maar zich ook kritisch uitlaat • Ombudsman onderzoekt verder Sinds 2010 zijn Bonaire, Saba en Sint Eustatius Armoede is een belangrijk onderwerp voor de bijzondere gemeenten van Nederland. Samen Nationale ombudsman. De financiële situatie van vormen zij Caribisch Nederland. De Nationale kwetsbare ouderen in Caribisch Nederland is er ombudsman behandelt sinds het ontstaan van sinds 2010 - tegen de verwachting in - niet beter Caribisch Nederland klachten over rijksoverheids- op geworden. Daarom besloot de ombudsman instanties op de eilanden. Vanaf 2012 behandelt een onderzoek in te stellen naar armoede- hij ook klachten over de lokale overheidsinstan- gerelateerde problematiek onder ouderen. ties, de openbare lichamen. Meerdere keren per Dit onderzoek is het eerste in een serie van on- jaar zijn de Nationale ombudsman en/of zijn team derzoeken naar armoede in Caribisch Nederland. in Caribisch Nederland. Zij houden dan spreek- Er volgen nog onderzoeken naar armoede onder uren en spreken met vertegenwoordigers van alleenstaande ouders en onder jongvolwassenen. (overheids)instanties.De afgelopen jaren kregen Eind 2020 verwacht de ombudsman op basis van zij tijdens hun bezoeken veel signalen over (ver- deze drie onderzoeken een visie uit te brengen borgen) armoede. op armoede in Caribisch Nederland.

Winter 2019/2020 - nr.2 31 Roëlla Pourier: „Ik heb het geluk dat ik nooit achter opdrachten aan moet. Het komt naar me toe.“

In de rubriek Aangenaam kennismaken een portret van onderneemster Roëlla Pourier. ‘Ik wil elke dag leren’ Ga niet bij de pakken neerzitten als het een keer tegenzit. Dat is het nodig was, bijvoorbeeld om het levensmotto van Roëlla Pourier. Ze bracht het in de praktijk mijn best te doen op school. Mijn toen ze in de eindexamenklas van het VWO strandde. „Natuur- vader was directeur van het mid- lijk heb je op zo’n moment even het gevoel dat je wereld instort. delbaar onderwijs. Omdat er in Maar ik bedacht al snel dat er meerdere wegen zijn die naar die tijd nog geen VWO was op Rome leiden.“ Of in haar geval: naar een succesvolle carrière op Bonaire stond ik voor de keuze haar geboorte-eiland Bonaire. naar Curaçao te gaan wat me niet zo trok of naar Aruba, maar daar Zorgeloos die naast de kerk in Playa woonde was mijn zus net vertrokken.“ Roëlla vertelt terug te kijken op of naar mijn grootouders van een zorgeloze jeugd. „Wij woon- vaders kant. Zoals je uit mijn Nederland den in Playa Pabou aan wat we achternaam kan afleiden komen Het werd geen van twee. „Ik ben toen al een drukke weg vonden. die uit Rincon. Wonen in de stad met mijn zus meegegaan die in Te druk om op straat te spelen. en in het weekend spelen in de Nederland ging studeren. We zijn Maar in de weekenden kon ik knoek van mijn opa en mijn oma, in Groningen gaan wonen, samen mijn hart ophalen. Dan gingen we dat was een ideale combinatie. met een nichtje. Ik was zestien naar mijn oma van moeders kant Mijn ouders waren streng waar dus er moest een voogd worden

32 Bon Bini Bonaire aangewezen. Dat werd mijn an- komt naar me toe. Ik heb ontzet- derhalf jaar oudere zus. Beter kun tend afwisselend werk, advies- je je niet wensen. opdrachten op het gebied van Er gaat niks boven Groningen is organisatiestructuur, wetgevings- de slogan en dat is ook zo. Het trajecten... De overheid knaagt was voor mij de perfecte keuze. Je nog steeds aan me. Ik heb onder hebt er alles en toch is het een meer voor de IND gewerkt, de beetje dorps. Ik denk dat een van ministeries van SZW en BZK, Fun- de grote steden voor mij te in- dashon FORMA en de directie drukwekkend zou zijn geweest. Samenleving en Zorg van het Groningen is heel erg ingesteld op open lichaam Bonaire.“ studenten, bijvoorbeeld qua stap- Bij een langlopende opdracht van pen. Dat is ook een voordeel.“ het ministerie van Justitie en Veilig- heid is ze herenigd met voormalig Studie gezaghebber Glenn Thodé. „Hij is Roëlla ging naar het VWO in voorzitter van de Commissie Toe- Haren. „Mijn ouders vonden dat zicht Bescherming Persoonsgege- de beste school voor mij. Ik heb vens en ik ben de secretaris.“ een mooie tijd gehad op het duidelijk dat ik nog niet klaar was Maartens College. De eerste twee bij de overheid. Ik kreeg de vraag Dankbaar jaar in Groningen waren voor mij te solliciteren naar de functie van Het ondernemen bevalt Roëlla als eilandskind zeer leerzaam. senior juridisch adviseur op het goed. „Mijn ambitie? Ik wil elke Helaas heb ik mijn eindexamen Kabinet van de Gezaghebber van dag leren. Als ik ’s morgens opsta niet gehaald. Terugkijkend zeg ik: Bonaire. „Dat was voor mij een hoop ik een betere versie van alles heeft een reden. Even dacht gamechanger. Het is tot nu toe de mezelf te zijn dan de dag ervoor. ik: wat moet ik nu?“ Ze had al mooiste functie die ik heb gehad. Door Bonaire ben ik wie ik nu snel het antwoord. „Ik had mijn Ik was een verlengstuk van de ben, daar ben ik dankbaar voor. Ik havo-diploma dus ik kon naar de gezaghebber. Het was een span- hoop nog heel lang iets terug te heao. Ik ben daar fiscale economie nende tijd, zo vlak voor de staat- kunnen blijven doen.“ gaan doen. Ik heb het enorm naar kundige hervorming van 10-10-10. Op de vraag wat ze in haar vrije mijn zin gehad. Met de vrienden In 2011 werd ik hoofd van het tijd doet antwoordt Roëlla met van toen ben ik vandaag de dag Kabinet. Het was een moeilijke een wedervraag: „Vrije tijd, wat is nog steeds bevriend.“ periode. De grote brand bij Bopec, dat? Het is keihard werken. Ik heb Na de heao koos ze alsnog voor de nasleep van het ongeluk met wel hobby’s. Ik tennis, doe aan een universitaire studie: fiscaal een vliegtuig van Divi Divi Air en crossfit, yoga en mediteren. En ik recht in Tilburg. De laatste jaren veel bestuurswisselingen. Eind ga vaak na het werk bij mijn ou- deed ze dat in deeltijd. „In 2005 2014 liep mijn contract af. Ik vond ders langs om gezellig een bakkie kreeg ik de kans bij de Stichting dat een mooi moment om voor koffie te drinken. Thuis kook ik Belastingaccountantsbureau op mezelf te beginnen.“ graag, voor kleine groepjes. Heer- Curaçao te gaan werken met het lijk vind ik dat. Het zijn de mo- vooruitzicht na een jaar naar de Afwisselend menten met familie en vrienden op Bonaire te openen vestiging te „Ik heb het geluk dat ik nooit die het leven nog mooier maken kunnen. Door allerlei gedoe is dat achter opdrachten aan moet. Het dan het al is.“ • kantoor er nooit gekomen. Ik kreeg een functie bij de belasting- dienst waar ik doorgroeide tot Over hoe Bonaire zich sinds 10 oktober 2010 ontwikkelt zegt Roëlla adjunct-belastinginspecteur.“ Pourier: „Negen jaar later zitten wij eigenlijk nog steeds in de pio- niersfase. Het eiland is in beweging, in een positieve richting, maar Gamechanger we moeten uitkijken niet te gaan rennen. We moeten stabiel met „In 2009, ik was het jaar ervoor beide benen op de grond blijven. En we moeten afleren de overheid afgestudeerd, wilde ik wel eens overal de schuld van te geven. We hebben als burgers ook een van de private sector proeven. Ik eigen verantwoordelijkheid. Dat geldt net zo goed voor onderne- werd partner van een advieskan- mers. Wacht niet tot de overheid iets voor je oplost, doe het zelf.“ toor, maar na een jaar werd het

Winter 2019/2020 - nr.2 33 Cocktails als hogere kunst

Edsun ‘Sir Eddy’ Trenidad in de door hemzelf ontworpen bar.

„Als je in een bar gaat werken zal er weinig van je terechtko- Eerste baantje men“, kreeg Edsun Trenidad ooit van een lerares te horen. Hij Edsun voelt zich Bonairiaan in sloeg de waarschuwing in de wind en dat is maar goed ook. hart en nieren, maar is toch echt Inmiddels heeft de Bonairiaan zich opgewerkt tot de absolute 33 jaar geleden in Rotterdam wereldtop van bartenders. geboren. „Mijn moeder is van Aruba, mijn vader van Bonaire. Op 1 maart opende Trenidad aan cocktailbar van het land. Op mijn vierde of vijfde zijn we de Prinsestraat in hartje Den Haag Intussen is Bricks door het vak- naar Bonaire verhuisd. Als iemand zijn eigen cocktailbar: Bricks, blad Entree genomineerd in de mij vraagt waar ik vandaan kom Hooch & Brew. Amper een half categorie beste cocktailbar en zeg ik Bonaire. Bonaire voelt als jaar later werd de zaak door het door Gault&Millau aangewezen mijn thuis.“ lifestyle-magazine Esquire uitge- als beste nieuwkomer van Hij ging er naar de basisschool en roepen tot de beste nieuwe Europa. van daar naar de Scholengemeen-

34 Bon Bini Bonaire schap Bonaire. „Ik was een jaar of Trenidad had een baantje hier en cocktails drinken, anders, beter. zestien en zat nog op school toen een baantje daar. „Ik kon mijn Als je ergens een cocktail bestelt ik mijn eerste baantje kreeg; voor draai niet vinden. Totdat ik tegen proef je vaak niet meer dan twee vijf gulden per uur achter de bar een oude schoolvriend uit Bonaire smaken. Je hoort ze allemaal te van Bongos bij het Eden Beach aanliep wiens broer een eigen proeven. Ik verkoop geen cock- Resort. Ik sloop ’s avonds het huis cocktailbar had, de Stirr. Ik kreeg tails, ik verkoop smaken. Ik ge- uit, want mijn ouders mochten de kans daar te gaan werken. Ik bruik daarom alleen de beste het niet weten. Mijn vader had had meteen het gevoel: nu gaat kwaliteit producten. Het moet top heel andere dingen voor mij in het echt beginnen. Ik heb er alle zijn. Zoals in een sterrenrestau- gedachten; die wilde dat ik zou klassiekers leren maken. Sinds die rant. Daar krijg je ook geen eten gaan studeren.“ tijd kent iedereen mij als ‘Sir van het buffet.“ Eddy’.“ Bakermat Academie „Ik kwam laat thuis en moest de Identiteit Duurzaamheid staat hoog in het volgende ochtend vroeg weer op „Ik ben gaan kijken bij bartenders vaandel bij Bricks. Plastic rietjes school zijn. Op een gegeven mo- in Parijs, Bangkok, Londen, Hong- zijn taboe, kruiden worden zelf ment ging ik steeds minder naar kong... Je kunt wel leren cocktails geteeld en siropen worden ge- school. Een lerares zei me dat er te maken, maar om het goed te maakt van de schillen van citrus- in het werken in een bar geen doen komt er veel meer bij kijken. vruchten. Gastheer Edsun raakt toekomst zat. Ik heb mijn school Om te beginnen moet je, als je je niet uitgepraat over zijn vak. „Ik niet afgemaakt. Op mijn acht- wil onderscheiden, een eigen stijl droom cocktails.“ tiende ben ik op Curaçao in ontwikkelen. Een goede barten- dienst gegaan. Dat beviel me der geeft zijn eigen identiteit mee En Bonaire? „Ooit wil ik terug goed, maar ik kreeg een kniebles- aan een cocktail.“ naar Bonaire en dan ga ik een tiki sure en moest ermee stoppen.“ bar openen. Culinair heeft Bo- Een tip bracht Trenidad op het naire het goed voor elkaar, maar Een Amerikaanse militair die hij spoor van de eigenaar van restau- op het gebied van cocktails kan op Curaçao had leren kennen rant Meatcave die het plan had het beter. Ik ben daarom van plan hielp hem aan een baan als bevei- een vestiging in Den Haag te volgend jaar een cocktailacademie liger in de VS. Na weer een tijdje openen. „Ze hadden het idee iets te beginnen. Elk jaar kunnen naar Bonaire te zijn teruggekeerd met cocktails te gaan doen, maar lokale bartenders daar een inten- besloot hij tot vreugde van zijn wisten nog niet echt hoe. Dat sieve training krijgen, powered by vader te gaan studeren in Chi- kwam mooi uit: ik heb geen ver- Bricks.“ cago. „Die stad is de bakermat stand van vlees, maar wel van • van het bartendersvak. Naast mijn cocktails. De inrichting is precies studie ben ik gaan werken bij geworden zoals ik het in mijn Room 13, een authentieke spea- hoofd had.“ keasy-bar uit de tijd van de drooglegging.“ Tailormade De met van graffiti voorziene Klassiekers oud-bakstenen muren en zitjes „Ik was 21 en begon onderaan met Chesterfield fauteuils en de ladder. Met glazen ophalen en banken ademt Chicago. Aan een lege flessen opruimen. Je kwam kaart doet Bricks niet. ‘Sir Eddy’ alleen hogerop als je dat verdien- verwelkomt zijn gasten met de de. Ik keek met groot respect vraag wat ze lekker vinden. Wie naar de bartenders. Ik heb goed zijn/haar favoriete cocktail bestelt bestudeerd hoe zij te werk gin- krijgt een vervolgvraag: Waarom gen. Daar heb ik het vak geleerd. vind je die lekker? Om vervolgens I love Chicago, maar nadat het aan de slag te gaan. uitging met mijn vriendin besloot „Niet om te experimenteren. Dat ik naar Nederland te gaan, naar doe ik niet, ik weet precies wat ik mijn geboorteplaats Rotterdam. doe. Bij cocktails gaat het om de Dat is nu negen jaar geleden.“ smaakbeleving. Ik leer mensen

Winter 2019/2020 - nr.2 35 www.bonairegov.nl