Objaœnienia Do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAÑSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

WOJCIECH MORAWSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI

OBJAŒNIENIA DO SZCZEGÓ£OWEJ MAPY GEOLOGICZNEJ POLSKI

1:50000

Arkusz Biskupiec (139) (z 2 tab. i 5 tabl.)

WARSZAWA 2012 Autor: Wojciech MORAWSKI Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Agnieszka PRZYGODA

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego prof. dr hab. Jerzy NAWROCKI

ISBN 978-83-7538-880-0

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 11

III. Budowa geologiczna ...... 15

A. Stratygrafia...... 15

1. Paleogen ...... 17

a. Oligocen...... 17

2. Neogen ...... 17

a. Miocen ...... 17

3. Czwartorzêd ...... 18

a. Plejstocen...... 18

Zlodowacenia najstarsze ...... 19

Zlodowacenie Narwi ...... 19

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 20

Zlodowacenie Nidy ...... 20

Stadia³ dolny ...... 20

Stadia³ górny ...... 20

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 21

Stadia³ dolny ...... 21

Stadia³ górny ...... 22

Interglacja³ ferdynandowski (?) ...... 23

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 23

Stadia³ dolny ...... 23

Stadia³ górny ...... 24

Interglacja³ wielki (?) ...... 24

3 Interglacja³ mazowiecki (?) ...... 24

Zlodowacenie Liwca (?) ...... 25

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 25

Zlodowacenie Odry ...... 26

Stadia³ dolny ...... 26

Stadia³ górny ...... 26

Zlodowacenie Warty ...... 27

Stadia³ dolny ...... 27

Interstadia³ (?) ...... 27

Stadia³ œrodkowy ...... 27

Interglacja³ eemski (?) ...... 28

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 29

Zlodowacenie Wis³y ...... 29

Stadia³ œrodkowy ...... 29

Stadia³ górny...... 30

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 35

c. Holocen ...... 36

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 37

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 40

IV. Podsumowanie ...... 45

Literatura ...... 46

SPIS TABLIC

Tablica I — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica II — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) z uwzglêdnieniem otworu kartograficznego Wilimy wykonanego dla Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Przekrój geologiczny E–F

Tablica V — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Biskupiec znajduje siê w zachodniej czêœci Mazur, na wschód od Olsztyna, stanowi zachodni fragment Pojezierza Mazurskiego. Jego granice wyznaczaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 20º45’–21º00’ d³ugoœci geograficznej wschodniej i 53º50’–54º40’ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Badany teren zajmuje powierzchniê oko³o 305 km2, w tym oko³o 31 km2 stanowi¹ jeziora. Obszar arkusza znajduje siê w obrêbie województwa warmiñsko-mazurskiego, na terenie po- wiatu olsztyñskiego (gmin: Jeziorany, Kolno, Barczewo i Biskupiec). Opracowanie zosta³o wykonane w Zak³adzie Kartografii Geologicznej Struktur P³ytkich Pañstwowego Instytutu Geologicznego-Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie, na podstawie projektu badañ geologicznych wykonanego w 2001 roku, a zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Œrodowiska nr DG/kok/AO/489-NY-33/2003 z dnia 15.04.2003 roku. Projekt obj¹³ równie¿ s¹siaduj¹cy od po³udnia teren arkusza DŸwierzuty. Na badanym obszarze terenowe prace geologiczno-zdjêciowe i dokumentacyjne zosta³y wykonane w latach 2006–2009. W ramach tych prac wykonano zdjêcie geologiczne ca³ego terenu arkusza Biskupiec. W czasie prac dokumentacyjnych wyró¿niono 1380 punktów dokumentacyjnych: 104 sondy mechaniczne wykonane wiertnic¹ WH o ³¹cznym metra¿u 1502 m, 1220 sond rêcznych o ³¹cznym metra¿u 2944 m i 56 ods³oniêæ, spoœród nich wybrano i zlokalizowano na mapie geologicznej 145 (tab. 1). Zosta³y one wykorzystane miêdzy innymi przy konstruowaniu przekrojów geologicznych. W 2006 roku zosta³ wykonany profil elektrooporowy wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B o d³ugoœci oko³o 20 km (80 SGE) (Okrasa, 2006). W 2008 roku w rejonie Biskupca wykonano dodatkowo trzy profile elektrooporowe o d³ugoœci oko³o 20 km (53 SGE) (Jagodziñska i in., 2008). Na terenie arkusza Biskupiec wykonano dwa otwory kartograficzne o ³¹cznym metra¿u 400,6 m — ¯ardeniki (otw. 14, g³. 153,0 m) i Biskupiec (otw. 56, g³. 247,6 m). Dla badanego obszaru zosta³a wykonana Mapa Anomalii Lokalnych (Petecki, 2008) na podstawie pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego. Wyniki cytowanych wy¿ej badañ geofizycznych zosta³y wykorzystane przy konstruowaniu przekrojów geologicznych oraz szkicu geologicznego odkrytego.

5 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Lokalizacja Rzêdna2) G³êbokoœæ Uwagi Rodzaj1) (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) na mapie w notatniku punktu geologicznej terenowym

123 4 56 7

125 3) 1 sm Jeziorany 140 10,0 przekrój geologiczny A–B (ark. Jeziorany)

i³y zastoiskowe, gliny zwa³owe (morena mar- 2 1smKolonia T³okowo 161 4,0 twego lodu)4)

3 678 sm Kolonia T³okowo 143 12,0 gliny zwa³owe (wysoczyzna)

4 677b sm Kolonia T³okowo 158 12,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

i³y zastoiskowe (5 m)5), gliny zwa³owe (morena 5 2smKolonia T³okowo 161 6,0 martwego lodu) gliny zwa³owe (morena martwego lodu), piaski 6 3smOlszewnik 165 9,0 ze ¿wirami, gliny zwa³owe gliny zwa³owe, piaski ze ¿wirami i g³azami 7 714 od+sr Kolonia Olszewnik 160 5,0 (morena martwego lodu)

8 662 od Olszewnik 165 10,0 piaski drobnoziarniste (kem)

9 4smOlszewnik 151 30,0 przekrój geologiczny A–B

10 5smKolonia Piszewo 180 12,0 gliny zwa³owe (9 m), piaski drobnoziarniste (kem)

11 780 od Piszewo 165 5,0 piaski ze ¿wirami i g³azy (morena martwego lodu)

12 6sm Piszewo 160 12,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

13 57 sm Kikity 179 10,0 przekrój geologiczny C–D

gliny zwa³owe, piaski ze ¿wirami i g³azami 14 970 od+sr Kikity 190 5,0 (morena martwego lodu) gliny zwa³owe, bruk, piaski drobnoziarniste 15 58 sm Kikity 180 8,0 (kem)

16 59 sm Kikity 180 10,0 przekrój geologiczny C–D

17 62 sm Kikity 166 10,0 piaski ze ¿wirami i g³azy wodnomorenowe

18 60 sm Kikity 174 9,0 przekrój geologiczny C–D

19 938 sr Kikity 143 5,0 torfy

20 61 sm Górkowo 181 14,0 przekrój geologiczny C–D

21 63 sm Górkowo 187 20,0 przekrój geologiczny C–D

gliny zwa³owe rezydualne, piaski ze ¿wirami 22 66 sm Tejstymy 191 10,0 i g³azami wodnomorenowe

23 67 sm Augustówka6) 211 10,0 gliny zwa³owe, piaski drobnoziarniste (kem)

24 68 sm Augustówka 213 10,0 gliny zwa³owe (8 m), piaski drobnoziarniste (kem)

25 69 sm Augustówka 221 12,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

26 862 od+sr Or³owo 203 3,0 piaski drobnoziarniste i py³y (kem)

27 15 sm Miejska Wieœ 155 16,0 przekrój geologiczny C–D

28 14 sm Miejska Wieœ 166 12,0 przekrój geologiczny C–D

29 636 sm Miejska Wieœ 152 3,0 namu³y

30 13 sm Miejska Wieœ 154 18,0 przekrój geologiczny C–D

31 589a od Miejska Wieœ 157 5,0 piaski ze ¿wirami (forma szczelinowa)

32 12 sm Miejska Wieœ 179 30,0 przekrój geologiczny C–D

33 7 sm ¯ardeniki 168 10,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

34 8 sm ¯ardeniki 144 20,0 przekrój geologiczny A–B

6 cd. tabeli 1

123 4 56 7

35 11 sm ¯ardeniki 166 20,0 przekrój geologiczny A–B 36 9 sm ¯ardeniki 141 6,0 przekrój geologiczny C–D 37 10 sm ¯ardeniki 158 20,0 przekrój geologiczny A–B 38 56 sm ¯ardeniki 163 12,0 przekrój geologiczny C–D 39 17 sm Zerbuñ 154 26,0 przekrój geologiczny A–B 40 991 od Biesówko 160 5,0 piaski ze ¿wirami (morena martwego lodu) piaski ze ¿wirami i g³azami (morena martwego 41 987 od Biesówko 160 10,0 lodu) 42 64 sm Tejstymy 190 30,0 przekrój geologiczny C–D 43 1032 od+sr Tejstymy 178 8,0 gliny zwa³owe, piaski drobnoziarniste (kem) 44 70 sm Tejstymy 172 20,0 przekrój geologiczny C–D 45 71 sm Kruzy 188 10,0 gliny zwa³owe (wysoczyzna) 46 1250 sr Kruzy 176 3,0 przekrój geologiczny C–D 47 72 sm Kruzy 201 10,0 przekrój geologiczny C–D 48 854 od Górowo 165 6,0 przekrój geologiczny C–D 49 73 sm Górowo 159 14,0 przekrój geologiczny C–D 50 1253 sr Bêsia 151 4,5 przekrój geologiczny C–D piaski ze ¿wirami i g³azami wodnolodowcowe 51 511 od Zerbuñ 148 7,0 (sandrowe) 52 16a od+sm Zerbuñ 153 38,0 przekrój geologiczny A–B piaski ze ¿wirami wodnomorenowe, akumulacji 53 16 sm Zerbuñ 153 8,0 szczelinowej 54 20 sm Zerbuñ 152 17,0 przekrój geologiczny A–B 55 21 sm Kolonia Zerbuñ 161 18,0 przekrój geologiczny A–B 56 21a sm Kolonia Zerbuñ 156 30,0 przekrój geologiczny A–B 57 22 sm Biesowo 143 10,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu) 58 1037 sr Zarêbiec 148 5,0 namu³y, torfy gliny zwa³owe (4 m), piaski ze ¿wirami i g³azami 59 75 sm Kolonia Wêgój 160 6,0 wodnomorenowe 60 74 sm Kolonia Wêgój 160 8,0 piaski ze ¿wirami i g³azami wodnomorenowe 61 159 sr Wipsowo 130 3,0 torfy, gytie 62 159a sr Wipsowo 131 3,0 piaski jeziorne 63 79 sm Wipsowo 132 10,0 przekrój geologiczny E–F 64 80 sm Wipsowo 144 10,0 przekrój geologiczny E–F 65 81 sm Wilimy 144 30,0 przekrój geologiczny E–F 66 82 sm Wilimy 146 16,0 przekrój geologiczny E–F 67 19 sm Zerbuñ 145 30,0 przekrój geologiczny A–B 68 96 sm Wilimy 130 24,0 przekrój geologiczny E–F 69 18 sm Kolonia Wilimy 126 30,0 przekrój geologiczny A–B 70 235 sr Droszewo 125 4,0 i³y i mu³ki jeziorne, kreda jeziorna 71 99 sm Kolonia Wilimy 124 20,0 przekrój geologiczny E–F 72 97 sm Kolonia Wilimy 126 20,0 i³y i mu³ki jeziorne 73 98 sm Droszewo 128 10,0 przekrój geologiczny E–F 74 31 sm Droszewo 143 10,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu) 75 33 sm Droszewo 141 10,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

7 cd. tabeli 1

123 4 56 7

76 410 od Droszewo 134 6,0 i³y i mu³ki zastoiskowe

77 55 sm Droszewo 153 12,0 przekrój geologiczny E–F

78 1244 sr Droszewo 163 5,0 przekrój geologiczny E–F

79 23 sm Droszewo 151 13,0 przekrój geologiczny A–B

80 100 sm Droszewo 127 20,0 przekrój geologiczny A–B

81 1268 sr Droszewo 134 4,0 przekrój geologiczny A–B

82 24 sm Droszewo 141 30,0 przekrój geologiczny A–B

83 54 sm Droszewo 148 10,0 przekrój geologiczny E–F

84 1241 sr Droszewo 127 5,0 przekrój geologiczny E–F

85 42 sm Czerwonka 163 10,0 gliny zwa³owe

86 43 sm Czerwonka 166 13,0 przekrój geologiczny E–F

87 44 sm £abuchy 153 18,0 przekrój geologiczny E–F

88 51 sm Bukowa Góra 175 10,0 gliny zwa³owe (kem)

89 45 sm £abuchy 148 12,0 przekrój geologiczny E–F

90 46 sm Wêgój 160 20,0 przekrój geologiczny E–F

91 47 sm Wêgój 161 10,0 przekrój geologiczny E–F

piaski ze ¿wirami i g³azami wodnomorenowe 92 50 sm Wêgój 155 8,0 (5 m), gliny zwa³owe

93 49 sm Kolonia Stryjewo 165 10,0 gliny zwa³owe

94 48 sm Stryjewo 155 20,0 przekrój geologiczny A–B

95 78 sm Kronowo 141 10,0 przekrój geologiczny E–F

96 104 sm Kronowo 135 8,0 piaski drobnoziarniste (plateau kemowe)

97 77 sm Ko³aki 135 20,0 przekrój geologiczny E–F

98 76 sm Ko³aki 129 10,0 przekrój geologiczny E–F

99 69 od+sr Wipsowo 125 3,0 piaski (taras Wipsówki)

100 103 sm Wipsowo 155 8,0 piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe (sandrowe)

101 186 sm Wipsowo 156 4,0 piaski drobnoziarniste (kem)

102 102 sm Wipsowo 148 8,0 piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe (sandrowe)

103 101 sm Kolonia Wilimy 145 8,0 piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe (sandrowe)

gliny zwa³owe, piaski ze ¿wirami i g³azami 104 226a od Najdymowo 136 2,0 (morena martwego lodu)

105 77 sr Dadaj 123 3,0 piaski i mu³ki jeziorne

106 28 sm Najdymowo 143 10,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

107 29 sm Najdymowo 142 16,0 piaski drobnoziarniste i mu³ki (kem)

108 32 sm Najdymowo 145 10,0 gliny zwa³owe (forma akumulacji szczelinowej)

gliny zwa³owe (6 m), piaski drobnoziarniste 109 27 sm Najdymowo 153 12,0 (kem)

110 25 sm Najdymowo 136 22,0 przekrój geologiczny A–B

111 26 sm Najdymowo 153 10,0 przekrój geologiczny A–B

112 34 sm Najdymowo 153 8,0 przekrój geologiczny A–B

113 35 sm Najdymowo 155 10,0 przekrój geologiczny A–B

114 1265 sr Najdymowo 159 3,0 przekrój geologiczny A–B

115 36 sm Najdymowo 173 20,0 przekrój geologiczny A–B

8 cd. tabeli 1

123 4 56 7

i³y zastoiskowe (7 m), piaski drobnoziarniste 116 53 sm Najdymowo-Cegielnia 158 12,0 (2 m), gliny zwa³owe

117 37 sm Kolonia Ruk³awki 171 22,0 przekrój geologiczny A–B

gliny zwa³owe (4 m), piaski drobnoziarniste, 118 52 sm Bukowa Góra 178 22,0 mu³ki (kem)

119 1262 sr Kolonia Ruk³awki 165 4,0 przekrój geologiczny A–B

120 38 sm Kolonia Ruk³awki 164 28,0 przekrój geologiczny A–B

gliny zwa³owe, piaski ze ¿wirami i g³azami (mo- 121 304 od Rozwady 165 6,0 rena martwego lodu)

122 184 od Biskupiec 162 10,0 piaski ze ¿wirami i g³azami (morena martwego lodu)

123 1261 sr Biskupiec 148 5,0 przekrój geologiczny A–B

piaski ze ¿wirami i g³azami (morena martwego 124 1170 od Biskupiec 157 4,0 lodu)

125 14 od Ramsowo 125 5,0 piaski drobnoziarniste (taras kemowy)

126 83 sm Kolonia Ramsowo 158 8,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

gliny zwa³owe (7 m), piaski ze ¿wirami (morena 127 84 sm Ramsowo 160 10,0 martwego lodu) gliny zwa³owe, piaski ze ¿wirami (forma aku- 128 85 sm Ramsowo 161 6,0 mulacji szczelinowej) gliny zwa³owe (7 m), piaski (forma akumulacji 129 86 sm Kolonia Ramsówek 152 8,0 szczelinowej)

130 95 sm Kolonia Ramsówek 153 4,0 gliny zwa³owe (forma akumulacji szczelinowej)

gliny zwa³owe (3 m), piaski ze ¿wirami i g³aza- 131 87 sm Dadaj 136 6,0 mi (oz) gliny zwa³owe (3 m), piaski drobnoziarniste 132 88 sm Dadaj 148 10,0 i mu³ki (kem) Dadaj 133 84 sr 145 4,0 piaski drobnoziarniste (kem) („Zamkowa Góra”) gliny zwa³owe (10 m), piaski drobnoziarniste 134 89 sm Dadaj 143 12,0 i mu³ki (kem)

135 90 sm Nasy 158 8,0 gliny zwa³owe

gliny zwa³owe (2 m), piaski ze ¿wirami (forma 136 91 sm Nasy 162 6,0 akumulacji szczelinowej)

137 92 sm Kolonia Rzeck 156 6,0 gliny zwa³owe (morena martwego lodu)

od Ruk³awki 138 138 153 6,0 i³y warwowe (wyrobisko) (cegielnia)

gliny zwa³owe (6 m), piaski ze ¿wirami i g³azami 139 93 sm Rzeck 163 10,0 (forma akumulacji szczelinowej) gliny zwa³owe (5 m), piaski i mu³ki (forma aku- 140 94 sm Rzeck 166 8,0 mulacji szczelinowej)

141 136 od Biskupiec 155 6,0 piaski ze ¿wirami i g³azami (morena martwego lodu)

gliny zwa³owe, piaski ze ¿wirami (morena mar- 142 171 sr Biskupiec 165 5,0 twego lodu)

143 39 sm Biskupiec 154 30,0 przekrój geologiczny A–B

144 40 sm Kolonia II Biskupiec 154 30,0 przekrój geologiczny A–B

145 41 sm Kolonia II Biskupiec 155 30,0 przekrój geologiczny A–B

1) sm — sonda mechaniczna, sr — sonda rêczna, od — ods³oniêcie, 2) wartoœæ przybli¿ona, 3) numer punktu wed³ug notatnika terenowego do³¹czonego do materia³ów terenowych arkusza Jeziorany z³o¿onych w Centralnym Archiwum Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego, 4) kolejnoœæ wystêpowania osadów (od stropu), 5) w nawiasie podano mi¹¿szoœæ osadów, 6) fragment miejscowoœci Górkowo

9 W ramach prac prowadzonych na terenie arkusza Biskupiec zosta³y wykonane badania litologiczno-petrograficzne 176 próbek utworów czwartorzêdowych pochodz¹cych z dwóch otworów kartograficznych (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009) oraz badania palinologiczne trzech próbek osadów z wiercenia Biskupiec (Krupiñski, 2008). Zestawiono i wykorzystano profile 120 otworów archiwalnych pochodz¹cych z Centralnego Ar- chiwum Geologicznego Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego, Materia³ów Archiwum Wierceñ (Zwierz, 1950), Banku Hydro i Archiwum Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie, g³ównie studziennych, spoœród nich na mapie geologicznej zlokalizowano 76. Wykorzystano równie¿ kilka otworów znajduj¹cych siê poza granicami terenu arkusza, niektóre z nich przy konstruowaniu przekrojów geologicznych. W opracowaniu wykorzystano tak¿e archiwalne dokumentacje z³o¿owe, geologiczno-in¿ynierskie i dotycz¹ce torfów. Niniejsze opracowanie jest kompleksowym, szczegó³owym ujêciem budowy geologicznej frag- mentu Pojezierza Olsztyñskiego znajduj¹cego siê w granicach obszaru arkusza Biskupiec, ze szcze- gólnym uwzglêdnieniem utworów czwartorzêdowych i ich neogeñskiego pod³o¿a. W ramach tego opracowania wykorzystane zosta³y wszystkie wyniki dotychczasowych badañ geologicznych, zarówno publikowanych, jak i archiwalnych. W okresie przedwojennym wykonana zosta³a przez geologów niemieckich mapa geologiczno-gle- bowa w skali 1:25 000, arkusze: Barczewo (Klautzsch, Müller, 1911), Biskupiec (Behr, Klautzsch, 1911) i Tejstymy (Behr, Krause, 1911). Powy¿sze opracowania objê³y po³udniowo-zachodni¹ (ark. Barczewo), po³udniowo-wschodni¹ (ark. Biskupiec) i pó³nocno-wschodni¹ (ark. Tejstymy) czêœæ terenu arkusza Bi- skupiec. Pierwszym polskim opracowaniem geologiczno-kartograficznym obejmuj¹cym ten obszar jest Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000 (Zwierz, 1948, 1953). Kompleksowym opracowaniem geologiczno-kartograficznym tego obszaru jest Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Olsztyn (Ma- ñkowska, S³owañski, 1978, 1980; S³owañski, 1978). Omawiany teren nie by³ dotychczas przedmiotem szczegó³owych opracowañ geologicznych, dotyczy go natomiast szereg publikacji regionalnych obejmuj¹cych problematykê g³êbokiego pod³o¿a (Motyl-Rakowska, Schoeneich, 1970; Kotañski, 1977), ukszta³towania pod³o¿a podczwartorzêdowego (Ciuk, 1966; Nowicki, 1965; Marks, 1980, 1988), osadów czwartorzêdowych (Kondracki, Pietkiewicz, 1967; Marks, 1991; Morawski, 2005; Pachucki, 1961; Roszko, 1968; Roszkówna, 1955; S³owañski, 1970; Zieliñski, 1992, 1993), zagadnieñ geomorfologicznych (Galon, 1967, 1968; Galon, Roszkówna, 1961; Galon, Roszkówna, 1967; Kondracki, 1972), hydrogeologicznych (Witkowska, 1984, 1985), geologiczno-in¿ynierskich (Witkowska, 1970), surowcowych (Koz³owski, 1978; Nowak, 1966). W bezpoœrednim s¹siedztwie arkusza Biskupiec znajduj¹ siê nastêpuj¹ce arkusze Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP): Jeziorany (Morawski, 2003a, c), Bredynki (Kalinow- ska-JaŸwiñska i in., 2001), Kobu³ty (Kacprzak, Lisicki, 2007a, b), DŸwierzuty (Morawski, 2009c, d), Barczewo (Rumiñski, 2003a, b).

10 II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Biskupiec po³o¿ony jest zgodnie z podzia³em fizycznogeograficznym Kondrac- kiego (2002) g³ównie na terenie mezoregionu Pojezierze Olsztyñskie, jedynie wschodni skraj nale¿y do mezoregionu Pojezierze Mr¹gowskie. Wspomniane mezoregiony stanowi¹ zachodni fragment makrore- gionu Pojezierze Mazurskie. Obecna rzeŸba terenu powsta³a w czasie recesji l¹dolodu stadia³u górnego (g³ównego) zlodowacenia Wis³y, na pograniczu lobu mazurskiego, obejmuj¹cego po³udniowo-wschodni skraj terenu arkusza, oraz warmiñskiego, obejmuj¹cego czêœæ œrodkow¹ i zachodni¹. Obszary te oddziela strefa miêdzylobowa o przebiegu NNE–SSW, obejmuj¹ca wschodni pas badanego terenu. Stano- wi ona granicê pomiêdzy Pojezierzem Olsztyñskim i Mr¹gowskim, zosta³a szczegó³owo zbadana na s¹siaduj¹cym od po³udnia obszarze arkusza DŸwierzuty, który przecina z NE na SW (Morawski, 2009c, d). Specyficzne po³o¿enie omawianego terenu powoduje, ¿e jest on bardzo zró¿nicowany morfolo- gicznie, deniwelacja bezwzglêdna dochodzi do oko³o 136 m (od ok. 86 do 222 m n.p.m.). Najwy¿sze wzniesienia to wzgórza moren martwego lodu w rejonie Augustówki (fragment miejscowoœci Górkowo) w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Ich kulminacje znajduj¹ siê na wysokoœci oko³o 222 m n.p.m. Miejsca najni¿ej po³o¿one to rejon jeziora Dobr¹g w po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu, jego lustro wody znajduje siê na wysokoœci oko³o 114 m n.p.m., a maksymalna g³êbokoœæ wynosi ponad 28 m. Deniwelacja wysokoœci wzglêdnej przekracza miejscami 50 m, np. wschodni stok wysoczyzny nad jeziorem Tejstymy lub krawêdŸ wysoczyzny pomiêdzy miejscowoœci¹ Kruzy a Górowo (szkic geomorfologiczny — tabl. I). Wysokoœæ wzglêdna najwy¿szych form akumulacyjnych dochodzi do 40 m, np. masyw kemowy po³o¿ony na pó³noc od miasta Biskupiec, w okolicy osady Bukowa Góra (192,6 m n.p.m.). Zdecydowan¹ wiêkszoœæ powierzchni obszaru arkusza stanowi wysoczyzna morenowa falista, z ró¿norodnymi formami akumulacyjnymi i zag³êbieniami bezodp³ywowymi. Wschodnia granica badanego terenu przebiega wzd³u¿ wschodniej granicy strefy miêdzylobowej stanowi¹cej pas falistej wysoczyzny wodnolodowcowej z formami akumulacyjnymi, w tym szczelinowymi (tabl. I). Jedynie bardzo niewielki fragment badanego terenu po³o¿ony w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza znajduje siê w obrêbie wysoczyzny nale¿¹cej do Pojezierza Mr¹gowskiego. Poni¿ej scharakteryzowano poszczególne jednostki i formy geomorfologiczne w uk³adzie gene- tycznym, zgodnie z wydzieleniami przedstawionymi na tablicy I. Formy lodowcowe.Wysoczyzna morenowa falista wystêpuje g³ównie w centralnej i pó³nocnej czêœci badanego terenu, stanowi wschodni fragment wysoczyzny olsztyñskiej. Jej powierzchnia jest bardzo zró¿nicowana, deniwelacja dochodzi do oko³o 70 m (od ok. 130 m n.p.m. w okolicach jeziora Dadaj w œrodkowej czêœci obszaru arkusza do ponad 200 m w czêœci pó³nocno-wschodniej).

11 W obrêbie wysoczyzny wystêpuj¹ ró¿norodne formy akumulacyjne — moreny martwego lodu, kemy i formy akumulacji szczelinowej oraz liczne zag³êbienia, w niektórych z nich znajduj¹ siê jeziora. Czêœæ tych zag³êbieñ nieraz bardzo rozleg³ych zajmuj¹ p³ytkie torfowiska, wiêkszoœæ jednak to w¹skie i miejscami doœæ g³êbokie formy o linijnym przebiegu. Sieæ drena¿u powierzchniowego jest s³abo wykszta³cona. Po wschodniej stronie strefy miêdzylobowej, na wschód od Biskupca, wystêpuje fragment wysoczyzny morenowej falistej po³o¿ony na wysokoœci oko³o 150–160 m n.p.m. Formy utworzone w strefie martwego lodu. Moreny martwego lodu s¹rozsiane na powierzchni wysoczyzny i zgrupowane we wspomnianej wy¿ej strefie miêdzylobowej. Wysokoœæ wzglêdna tych form zwykle wynosi od kilkunastu do dwudziestu, rzadziej dwudziestu piêciu metrów. Za moreny martwego lodu uznano szereg rozleg³ych i wysokich form zbudowanych ca³kowicie z glin zwa³owych. Najwy¿sze z nich wystêpuj¹ w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza w rejonie Tejstymy–Augustówka–Kolno–Kruzy, gdzie ich wysokoœæ dochodzi do oko³o 222 m n.p.m. Formy wodnolodowcowe. Jak ju¿ wspomniano wy¿ej na szkicu geomorfologicznym (tabl. I) wyró¿niono wysoczyznê wodnolodowcow¹.Okreœlenie wysoczyzna glacjofluwialna jest znane w literaturze geologicznej, zosta³o wprowadzone przez Œwierczyñskiego (1967) a omówione i zdefiniowane przez Ruszczyñsk¹-Szenajch (1991). Jest to obszar falisty, pagórkowaty po³o¿ony na wy- sokoœci oko³o 150–170 m n.p.m., deniwelacje wzglêdne dochodz¹ do 20 m. Tworzy on strefê miêdzylo- bow¹ o przebiegu NNE–SSW na odcinku Rzeck–Biskupiec–Bêsia, w jego obrêbie wystêpuj¹ liczne wa³y form akumulacji szczelinowej oraz moreny martwego lodu i kemy. Obszar ten powsta³ w wyniku zape³niania strefy szczelin w l¹dolodzie przebiegaj¹cej na kontakcie dwóch jego lobów, przewa¿nie s³abo wysegregowanym materia³em wodnomorenowym. Ca³a ta strefa by³a dotychczas interpretowana jako czo³owomorenowa (Gagel, Müller, 1897; Mañkowska, S³owañski, 1978, 1980). Poza stref¹ miêdzylobow¹ wysoczyzna wodnolodowcowa wystêpuje równie¿ w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza po zachodniej stronie jeziora Tejstymy oraz w czêœci po³udniowej po zachodniej stronie jeziora Dadaj. W obu przypadkach jest to falisty teren po³o¿ony na wysokoœci oko³o 140–160 m n.p.m. Na badanym obszarze wyró¿niono równie¿ równiny wodnolodowcowe starsze. Wystêpuj¹ one w rejonie Wipsowo–Wilimy–Dadaj, jest to teren lekko falisty, po³o¿ony na wysokoœci oko³o 140–150 m n.p.m. Spod pokrywy osadów wodnolodowcowych wystaj¹ formy akumulacji szczelinowej i kemy, deniwelacje wzglêdne s¹ rzêdu kilku metrów. Od zachodu granica tego terenu z obszarem plateau kemowego, przechodz¹cym na teren s¹siedniego arkusza Jeziorany, jest przypusz- czalna, nie zaznacza siê w morfologii. Za równiny wodnolodowcowe m³odsze uznano obszary w obrêbie których wy- stêpuje niewielkiej mi¹¿szoœci pokrywa zbudowana z osadów wodnolodowcowych le¿¹ca przewa¿nie na osadach zastoiskowych w rejonie Najdymowo–Ruk³awki. Jest to teren doœæ p³aski o deniwelacjach rzêdu kilku metrów po³o¿ony na wysokoœci oko³o 150–160 m n.p.m. W jego obrêbie lub obocznie wy-

12 stêpuj¹ niewielkie wzgórza kemów. Obszary te powsta³y prawdopodobnie w schy³kowej fazie deglacjacji omawianego terenu. Równiny zastoiskowe (obszary zastoiskowe) zajmuj¹ niewielkie obszary po³o¿one w rejonach: Najdymowo-Cegielnia–Najdymowo–Ruk³awki, miejscowoœci Parleza Wielka (po³udniowo-wschodnie naro¿e badanego terenu), na pó³noc od miejscowoœci £abuchy oraz na pó³nocny wschód od miejscowo- œci Jeziorany (pó³nocno-zachodnie naro¿e obszaru arkusza), gdzie tworz¹ p³ask¹ powierzchniê masywu morenowego. S¹ to tereny doœæ p³askie, po³o¿one na wysokoœci oko³o 150–160 m n.p.m. Formy akumulacji szczelinowej i ozy wystêpuj¹ g³ównie w strefie miêdzylobo- wej biegn¹cej z NNE ku SSW, we wschodniej czêœci terenu arkusza (tabl. I). Tworz¹ wyd³u¿one wa³y o przebiegu linijnym, zgodnym z przebiegiem strefy miêdzylobowej. Formy te wystêpuj¹ równie¿ od miejscowoœci Ramsowo na po³udniu przez Wipsowo po Zerbuñ na pó³nocy oraz po obu stronach jeziora Dadaj, tworz¹c pas o przebiegu w przybli¿eniu po³udnikowym. Omawiane formy maj¹ d³ugoœæ od kilkuset metrów do oko³o dwóch kilometrów a szerokoœæ od kilkudziesiêciu do kilkuset metrów. Wysokoœæ wzglêdna tych form wynosi od kilku do kilkunastu metrów, wyj¹tkowo powy¿ej dwudziestu. Kemy. Jako kemy zinterpretowano klasyczne kemy limnoglacjalne, czyli formy o genezie zbiornikowej zbudowane z materia³u drobnoziarnistego. Pojedyncze wzgórza kemów wystêpuj¹ na omawianym terenie w ró¿nych sytuacjach morfologicznych zarówno na wysoczyŸnie morenowej falistej, jak i wysoczyŸnie wodnolodowcowej. Znaczne nagromadzenie kemów wystêpuje w obrêbie plateau kemowego wyró¿nionego w po³udniowo-zachodnim naro¿u badanego terenu, zajmuj¹ one du¿y obszar opisany równie¿ na s¹siednich arkuszach (Rumiñski, 2003a, b; Morawski, 2003a, c, 2009c, d). Charakterystyczne jest liczne wystêpowanie kemów po zachodniej (warmiñskiej) stronie strefy miê- dzylobowej œwiadcz¹ce o tym, ¿e w czasie deglacjacji by³ to obszar powstawania przetain i dzielenia siê l¹dolodu na bry³y martwego lodu. Niektóre formy uznano za kemy inglacjalne (Morawski, 2007) charakteryzuj¹ce siê pokryw¹ z glin zwa³owych i piaszczysto-py³owatym j¹drem, np. masyw w rejonie osady Bukowa Góra. Kemy to zwykle wzgórza o doœæ izometrycznych kszta³tach, wzd³u¿ strefy miêdzylobowej i na brzegach rynien wyd³u¿one, o œrednicy od kilkudziesiêciu metrów do oko³o jednego kilometra i wysokoœci wzglêdnej od kilku do ponad dwudziestu metrów. Plateau kemowe.T¹jednostkê morfologiczn¹, nie ujêt¹ jako osobne wydzielenie w „In- strukcji opracowania i wydania Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000”, zaproponowano dla obszaru po³o¿onego w po³udniowo-zachodniej czêœci badanego terenu, stanowi¹cego pó³nocno-wschodni¹ czêœæ du¿ego obszaru kontynuuj¹cego siê na terenie s¹siednich arkuszy: Barczewo (Rumiñski, 2003a, b), Jeziorany (Morawski, 2003a, c) i DŸwierzuty (Morawski, 2009c, d). Jest to obszar po³o¿ony na wysokoœci oko³o 125–145 m n.p.m. (na tej samej wysokoœci le¿y s¹siaduj¹ca wysoczyzna polodowcowa), ma charakter falistej wysoczyzny, lecz zbudowany jest z osadów piaszczysto-py³owatych. Ró¿nice wysokoœci wynosz¹ od kilku do kilkunastu metrów. W jego obrêbie wystêpuj¹ liczne kemy i zag³êbienia bezodp³ywowe zwykle zajête przez torfowiska.

13 Tarasy kemowe tworz¹ niewielkie powierzchnie opadaj¹ce w kierunku prawdopodobnie rynnowych obni¿eñ jeziora Dobr¹g i jeziora Dadaj w rejonie miejscowoœci Droszewo. Rynny subglacjalne s¹znacz¹cym elementem rzeŸby omawianego obszaru. G³ówne rynny maj¹ generalny przebieg SW–NE, czyli zgodny z przebiegiem strefy miêdzylobowej, natomiast uko- œny do generalnego kierunku ruchu l¹dolodu (lobu mazurskiego), z pó³nocy na po³udnie. Taki przebieg rynien œwiadczy o tendencji do powstawania w l¹dolodzie szczelin równoleg³ych do strefy miêdzylobo- wej. Fragmenty rynien wystêpuj¹ w obrêbie samej strefy miêdzylobowej, na po³udniu rynna jeziora Kraksy i na pó³nocy rynna po³o¿ona w rejonie miejscowoœci Bêsia i Górowo (rynna Bêsia–Górowo). Nieci¹g³y przebieg ma rynna biegn¹ca od jeziora Dobr¹g na po³udniu do jeziora Tejstymy na pó³nocy. Jest ona s³abo czytelna na odcinku wysoczyzny polodowcowej natomiast na odcinku jeziora Tejstymy jej zbocza s¹ bardzo strome, ich wysokoœæ wzglêdna dochodzi (uwzglêdniaj¹c g³êbokoœæ jeziora) do 80 m. Za³o¿enia rynnowe ma równie¿ jezioro Dadaj ³¹cz¹ce odcinki kilku rynien. Zag³êbienia wytopiskowe wystêpuj¹ na terenie wysoczyzny polodowcowej. Obec- nie s¹ to zag³êbienia bezodp³ywowe czêœciowo wype³nione osadami stokowymi i organogenicznymi lub znajduj¹ siê w nich jeziora. Jako zag³êbienia wytopiskowe zinterpretowano zarówno formy znacznych rozmiarów o œrednicy rzêdu kilkuset metrów zajête przez torfowiska, jak i bardzo liczne niewielkie i p³ytkie zag³êbienia na powierzchni wysoczyzny, czêœciowo wype³nione osadami stokowymi. Formy rzeczne. Dna dolin rzecznych s¹wykszta³cone na kilku odcinkach niewielkich rzek — Dymer, Wipsówka, Symsarna i Biesówka oraz innych mniejszych cieków bez nazwy. Ich doliny tworz¹ zwykle formy wciête do g³êbokoœci kilku metrów, dna s¹ p³askie i nie mo¿na wyró¿niæ tara- sów. Najczêœciej s¹ to formy w¹skie, tylko miejscami szerokoœæ dna przekracza 100 m. Lokalne ich rozszerzenia przewa¿nie zajmuj¹ torfowiska. Formy denudacyjne. Równiny denudacyjne tworz¹ niewielki obszar zdenudowanej wysoczyzny po³o¿onej na wysokoœci 170–175 m n.p.m. w pó³nocnej czêœci terenu arkusza, na wschód od miejscowoœci Kikity. Dolinki denudacyjne wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze wysoczyzny. Na tablicy I zosta³y przedstawione jedynie najwiêksze z nich. Jest to sieæ p³ytkich, suchych dolinek o g³êbo- koœci do kilku metrów, o p³askich dnach, nieraz podmok³ych, czêsto ³¹cz¹cych szereg zag³êbieñ bezodp³ywowych, przewa¿nie nie w³¹czonych do aktualnie funkcjonuj¹cego s³abo wykszta³conego systemu drena¿u. D³ugie stoki zosta³y wyró¿nione tam, gdzie wystêpuj¹ du¿e deniwelacje. Formy te wystêpuj¹ wzd³u¿ linijnych obni¿eñ prawdopodobnie o za³o¿eniach rynnowych, np. w rejonie jeziora Tejstymy, gdzie ró¿nice wysokoœci wynosz¹, uwzglêdniaj¹c g³êbokoœæ jeziora oko³o 80 m, a d³ugoœæ stoków 100–200 m. D³ugi stok o wysokoœci wzglêdnej do ponad 60 m wystêpuje na wschód od miejscowoœci

14 Kruzy, gdzie powierzchnia wysoczyzny obni¿a siê w kierunku zag³êbienia, które ma czêœciowo za³o¿e- nia rynnowe a czêœciowo jest zapewne zwi¹zane z subsydencj¹ pod³o¿a w strefie miêdzylobowej. Formy utworzone przez roœlinnoœæ. Równiny torfowe wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze omawianego arkusza. Na tablicy I pokazano jedynie najwiêksze z nich o œrednicy powy¿ej oko³o 200 m, œrednica najwiêkszych dochodzi do oko³o 2 km, np. torfowiska po³o¿one w rejonie jeziora Wygój. Równiny torfowe wystêpuj¹ na ró¿nych wysokoœciach zarówno w obrêbie wysoczyzn, jak i równin sandrowych oraz w rynnach i otoczeniu kemów. Na terenie arkusza wystêpuj¹ równie¿ nasypy i ha³dy jednak ze wzglêdu na czytelnoœæ szkicu nie zosta³y na nim przedstawione. S¹ one zbudowane z gruzu i odpadów komunalnych, wystêpuj¹ na obszarach miejskich w Biskupcu, w po³udniowo-wschodniej czêœci badanego obszaru. Ich mi¹¿szoœæ miejscami przekracza 2 m. Ha³dy o mi¹¿szoœci kilku metrów znajduj¹ siê w rejonie kopalni kruszyw i glinianek, ale w ramach rekultywacji terenu s¹ okresowo niwelowane i dlatego nie zosta³y przedstawione na mapie geologicznej. Sztucznie usypane s¹ równie¿ groble komunikacyjne, s¹ one jednak zbyt w¹skie by móc przedstawiæ je na mapie geologicznej. Omawiany obszar to g³ównie teren wysoczyznowy o s³abo wykszta³conej sieci drena¿u powierzchniowego. Nale¿y do zlewni Zalewu Wiœlanego, drenowany jest przez Pisê (dop³yw £yny). Najwiêkszymi ciekami s¹: Dymer (Kana³ Dymerski), Wipsówka, Symsarna, Biegówka i Ryn. Dymer przep³ywa przez po³udniowo-wschodni¹ czêœæ badanego terenu, przez jezioro Kraksy i przez Bisku- piec. Uchodzi do jeziora Dadaj, które drenuje rzeka Dadaj p³yn¹ca ju¿ poza po³udniow¹ granic¹ obszaru arkusza. Dadaj uchodzi do Pisy. Na badanym terenie wystêpuje równie¿ kilka mniejszych cieków bez nazwy. Na obszarze arkusza Biskupiec wystêpuj¹ liczne jeziora. Zajmuj¹ one ³¹cznie powierzchniê oko³o 31 km2. Najwiêkszymi z nich s¹: Dadaj (10,0 km2), jego maksymalna g³êbokoœæ wynosi 39,8 m, Luterskie (6,9 km2), którego pó³nocna czêœæ znajduje siê ju¿ poza obszarem arkusza i Tejstymy (2,0 km2) o g³êbokoœci oko³o 33 m. Jeziora wystêpuj¹ w zag³êbieniach o genezie rynnowej lub w mniejszych zag³êbieniach po³o¿onych na wysoczyŸnie.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Na obszarze arkusza Biskupiec jedynie w szeœciu otworach uzyskano pe³ny profil utworów czwartorzêdowych, w tym w trzech otworach kartograficznych: Wilimy (otw. 38, g³. 267,5 m), wykonany w ramach realizacji Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn (Mañkowska, S³owañski, 1978, 1980; S³owañski, 1978) oraz ¯ardeniki (otw. 14) i Biskupiec (otw. 56), wykonane w ramach opra-

15 cowania arkusza Biskupiec Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Otwór Wilimy zosta³ zakoñczony w osadach oligoceñskich, natomiast ¯ardeniki i Biskupiec w osadach mio-plioceñskich lub miocenu górnego („Zestawienie otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) z uwzglêd- nieniem otworu kartograficznego Wilimy wykonanego dla Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn” — tabl. II). Pozosta³e otwory, w których przewiercono osady plejstoceñskie s¹ to otwory archiwalne: Czerwonka (otw. 41), Najdymowo (otw. 55) i Narsy (otw. 68). Teren arkusza Biskupiec jest po³o¿ony na granicy wielkich jednostek strukturalnych — anteklizy mazursko-suwalskiej i syneklizy peryba³tyckiej, co rzutuje na zró¿nicowanie budowy geologicznej tego obszaru na trzy jednostki. Skraj po³udniowo-wschodni po³o¿ony jest w obrêbie anteklizy mazursko-suwalskiej, gdzie pokrywa osadowa na wysoko po³o¿onym pod³o¿u krystalicznym ma mi¹¿szoœæ rzêdu 1000–1500 m. Obszar ten stanowi zachodni skraj mazurskiej prowincji paleogeograficznej plejstocenu, charakteryzuj¹cej siê stosunkowo pe³nym wykszta³ceniem profili osadów plejstoceñskich le¿¹cych na doœæ wyrównanej powierzchni pod³o¿a neogeñskiego (Morawski, 2003b, 2005). Czêœæ zachodnia jest po³o¿ona w obrêbie syneklizy peryba³tyckiej, gdzie pod³o¿e krystaliczne doœæ gwa³townie obni¿a siê ku zachodowi. Obszar ten stanowi wschodni skraj warmiñskiej prowincji paleogeograficznej plejstocenu charakteryzuj¹cej siê nieci¹g³oœci¹ poziomów lito-stratygraficznych plejstocenu i du¿ymi deniwelacjami pod³o¿a neogeñskiego (Morawski, 2003b, 2005). Tereny te rozdziela strefa miêdzylobowa o przebiegu NNE–SSW pokrywaj¹ca siê z przebiegiem sk³onu pod³o¿a krystalicznego, prawdopodobnie funkcjono- wa³a ona w okresie ca³ego plejstocenu jako strefa rozdzielaj¹ca wielkie loby kolejnych l¹dolodów. Mecha- nizm odnawiania siê wzd³u¿ tej linii strefy miêdzylobowej by³ prawdopodobnie zwi¹zany z silniejszym osiadaniem obszaru syneklizy peryba³tyckiej w wyniku periodycznego obci¹¿ania l¹dolodami. Ruchy glaciizostatyczne powodowa³y geotektoniczn¹ labilnoœæ tej strefy, a co za tym idzie usuwanie z niej osadów morenowych a gromadzenie szczelinowych. Dla rozpoznania budowy geologicznej tej strefy zosta³y wykonane szczegó³owe badania na s¹siaduj¹cym od po³udnia terenie arkusza DŸwierzuty. By³y to komplek- sowe badania geofizyczne wykonane wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B biegn¹cej w poprzek strefy miêdzylobowej (Morawski, 2009c, d) — profil sejsmiczny DŸwierzuty (Opak, 2003), profil elektrooporowy (Okrasa, 2005) oraz profile trzech otworów kartograficznych wykonane w osi strefy miêdzylobo- wej i po obu jej stronach. Wyniki tych badañ dostarczy³y szeregu zasadniczych informacji strukturalnych dotycz¹cych wzajemnej relacji wczeœniej wymienionych trzech jednostek. Pod³o¿e neogeñskie w czêœci zachodniej znajduje siê generalnie o oko³o 30–50 m ni¿ej ni¿ w czêœci wschodniej, podobnie kolejne poziomy lito-stratygraficzne plejstocenu. Strefa miêdzylobowa jest oddzielona od obszarów przylegaj¹cych od zachodu i od wschodu najprawdopodobniej pionowymi strefami nieci¹g³oœci warstw, na których ostro urywa siê szereg poziomów lito-stratygraficznych plejstocenu. W pasach przylegaj¹cych po obu stronach do strefy obserwuje siê zwiêkszenie mi¹¿szoœci (spiêtrzenie) serii glin zwa³owych, co wykazuj¹ zarówno profile wierceñ, jak i wystêpowanie ci¹gów anomalii dodatnich na mapie grawimetrycznej (Petecki, Twa-

16 rogowski, 2006; Petecki, 2008). Najprawdopodobniej w samej strefie miêdzylobowej równie¿ wystêpuje szereg powierzchni nieci¹g³oœci daj¹cych budowê blokow¹. Wzd³u¿ linii profilu sejsmicznego DŸwierzuty w strefie miêdzylobowej w ca³ym profilu osadów plejstocenu dominuj¹ utwory wodnomorenowe, g³ównie gruboziarniste, powsta³e w wyniku akumulacji o charakterze szczelinowym. Wykazuj¹ to zarówno profile wierceñ wykonanych w tej strefie, jak i wyniki badañ elektrooporowych (strefa wysokich oporów) oraz mapa grawimetryczna, na której strefa miêdzylobowa obrazuje siê ci¹giem anomalii ujemnych. Strefa miêdzylobowa kontynuuje siê ku pó³nocy na obszarze arkusza Biskupiec, z tym ¿e jej przebieg NNE–SSW z terenu arkusza DŸwierzuty na badanym obszarze zmienia siê na niemal po³udnikowy i jest ona mniej widoczna w morfologii. Zosta³a rozpoznana szczegó³owo w rejonie Biskupca w trzech profilach elektrooporowych i w otworze kartograficznym Biskupiec (otw. 56), wykonanym w osi strefy.

1. Paleogen

Opracowanie stratygraficzne pe³nych niemal profili osadów paleogenu i neogenu z dwóch otworów kartograficznych (Klucznik i S¹p³aty) znajduj¹cych siê na terenie s¹siedniego arkusza DŸwierzuty jest przedmiotem odrêbnego opracowania wykonywanego równolegle przez B. S³od- kowsk¹. Na etapie zakoñczenia prac na obszarze omawianego arkusza mo¿na na podstawie ekspertyzy palinologicznej i mikropaleontologicznej (S³odkowska, 2006; Giel, 2005) stwierdziæ jedynie, ¿e w profilach wy¿ej wymienionych otworów osi¹gniêto osady paleocenu dolnego — danu.

a. Oligocen

Mu³ki i piaski z glaukonitem,miejscami z wk³adkami ilastymi, nale¿¹ce prawdopodobnie do oligocenu dolnego (Piwocki, 2004) zosta³y nawiercone w Wilimach (otw. 38) na g³êbokoœci 226,5 m (78,5 m p.p.m.), Czerwonce (otw. 41) — 173,0 m (28,0 m p.p.m.) i Najdymowie (otw. 55) — 95,0 m (51,0 m n.p.m.). Ich wysokie po³o¿enie w Najdymowie jest najprawdopodobniej rezultatem blokowych ruchów neotektonicznych lub wyciœniêæ glacitektonicznych (przekrój geologiczny A–B).

2. Neogen

Na ca³ym obszarze arkusza Biskupiec osady neogenu stanowi¹ pod³o¿e utworów czwartorzêdowych.

a. Miocen

Piaski,i³y,mu³ki i wêgiel brunatny s¹tonajprawdopodobniej osady miocenu gór- nego (formacja poznañska) oraz œrodkowego (formacja adamowska) (Piwocki, 2004). Osady te podœ- cielaj¹ serie utworów plejstoceñskich wystêpuj¹ce po obu stronach strefy miêdzylobowej (przekrój geologiczny A–B, przekrój geologiczny C–D — tabl. III, przekrój geologiczny E–F — tabl. IV).

17 W obrêbie strefy miêdzylobowej na odcinkach neotektonicznej subsydencji bezpoœrednio pod osadami plejstocenu wystêpuj¹ miejscami i³y, mu³ki i piaski. Na terenie s¹siedniego arkusza DŸwie- rzuty (Morawski, 2009c, d) zosta³y one na podstawie ekspertyzy palinologicznej (S³odkowska, 2006) zaliczone do mio-pliocenu. Na obecnym etapie badañ postawienie granicy pomiêdzy nimi a osadami miocenu nie jest mo¿liwe.

3. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdowe pokrywaj¹ ca³y obszar arkusza Biskupiec. Informacji na temat ich mi¹¿szoœci jest niewiele, poniewa¿ pochodz¹ tylko z szeœciu profili otworów przebijaj¹cych osady czwartorzêdowe, z profilu sondowañ elektrooporowych (SGE) wykonanego wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B (Okrasa, 2006) i dwóch krótkich profili SGE wykonanych w rejonie Biskupca (Jagodziñska i in., 2008). Dodatkowych danych, g³ównie strukturalnych, dostarczy³a mapa anomalii grawimetrycznych wykonana na podstawie grawimetrycznego zdjêcia pó³szczegó³owego (Petecki, 2008). Wed³ug danych z otworów wiertniczych minimalna mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych wynosi 89,0 m (otw. 55) w rejonie Najdymowa a wed³ug danych elektrooporowych nawet o 10 m mniej. Na podstawie danych geofizycznych z obszarów s¹siednich mo¿na przypuszczaæ, ¿e mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych mo¿e byæ zredukowana nawet do oko³o 40 m, np. w rejonie miejscowo- œci Nerwik na terenie arkusza DŸwierzuty w strefie miêdzylobowej, gdzie mo¿na siê spodziewaæ lokalnego, blokowego wyniesienia osadów neogenu (Morawski, 2009c, d). Maksymaln¹ mi¹¿szoœæ utworów czwartorzêdowych stwierdzono w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) w osi strefy miêdzylo- bowej, wynosi ona 243,0 m, sp¹g osadów czwartorzêdowych znajduje siê tam na wysokoœci 85,0 m p.p.m. Lokalnie, ró¿nice mi¹¿szoœci pokrywy czwartorzêdowej w strefie miêdzylobowej, spowodo- wane najprawdopodobniej labilnoœci¹ pod³o¿a na skutek ruchów neotektonicznych lub/i zaburzeñ glacitektonicznych, mog¹ przekraczaæ oko³o 160 m.

a. Plejstocen

Pe³ny profil osadów plejstoceñskich jest znany jedynie z szeœciu otworów wiertniczych, w tym trzech kartograficznych. Na obszarze omawianego arkusza, jak równie¿ na terenach s¹siednich arkuszy (dotychczas opracowanych) nie stwierdzono plejstoceñskich utworów organogenicznych, które by po- zwoli³y na palinologiczne datowanie osadów interglacjalnych lub interstadialnych. W tej sytuacji zapro- ponowana w niniejszym opracowaniu stratygrafia plejstocenu jest oparta na korelacji rozpoznanych w wierceniach warstw geologicznych na kilku przekrojach geologicznych w nawi¹zaniu do interpretacji stratygraficznych opublikowanych na s¹siednich, wczeœniej wykonanych arkuszach, w szczególnoœci Jeziorany (Morawski, 2003a, c) i DŸwierzuty (Morawski, 2009c, d), jak równie¿ w opracowaniu — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Olsztyn (Mañkowska, S³owañski, 1978, 1980).

18 W oparciu o próbki pobrane z wy¿ej wymienionych otworów kartograficznych wykonane zosta³y przez Marcinkowskiego i Wyszomierskiego (2009) badania litologiczno-petrograficzne ³¹cznie 14 poziomów glin zwa³owych oraz poziomów miêdzymorenowych. Ustalenia stratygraficzne przyjête przez autora w niniejszym opracowaniu na podstawie korelacji wszystkich danych geologicznych (tabl. II), równie¿ z obszarów s¹siednich, w niektórych przypadkach odbiegaj¹ od propozycji zawar- tych w opracowaniu litologiczno-petrograficznym (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009). Do korelacji stratygraficznych wykorzystano równie¿ wyniki laboratoryjnych badañ litologiczno-petrograficznych próbek pobranych z profilu otworu Wilimy (Rzechowski, Sobczuk, 1978).

Zlodowacenia najstarsze

Przy braku osadów interglacjalnych wydzielenie poziomów zaliczonych do zlodowaceñ najstarszych jest hipotetyczne. Na obszarze prowincji warmiñskiej (Morawski, 2005) do zlodowacenia Narwi zaliczane s¹ osady miêdzymorenowe wype³niaj¹ce rozciêcia erozyjne siêgaj¹ce nieraz znacznie poni¿ej 100 m p.p.m., rzadziej osady morenowe, równie¿ bardzo nisko po³o¿one (Morawski, 2003a, c). Wystê- powanie tych osadów jest udokumentowane tak¿e na obszarze prowincji mazurskiej (Lisicki, 2003).

Zlodowacenie Narwi

Zlodowacenie Narwi zosta³o wydzielone na podstawie korelacji wyników badañ litologiczno-petrograficznych próbek pobranych z cienkiej serii najni¿ej po³o¿onych glin zwa³owych w otworze Bisku- piec (otw. 56) z wynikami podobnych badañ wykonanych na obszarach s¹siednich, np. na terenie arkusza DŸwierzuty (Morawski, 2009c, d) i Kobu³ty (Kacprzak, Lisicki, 2007a, b). Du¿¹ rolê odegra³y równie¿ korelacje regionalne z wynikami badañ uzyskanymi na Pojezierzu Mr¹gowskim (Lisicki, 2003). Gliny zwa³owe zbadano w profilu otworu kartograficznego Biskupiec (otw. 56), gdzie wystêpuj¹ w sp¹gu serii osadów plejstoceñskich bezpoœrednio na i³ach zaliczonych do miocenu. Gliny te wyœcielaj¹ dno rowu tektonicznego po³o¿onego w rejonie Biskupca (rowu tektonicznego Biskupca), usytuowanego w osi strefy miêdzylobowej. S¹ to gliny ciemnoszare o mi¹¿szoœci 2,5 m, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 240,6–243,0 m. Ich sp¹g znajduje siê na wysokoœci 85,1 m p.p.m., czyli o oko³o 120 m ni¿ej ni¿ w strefie miêdzylobowej na obszarze s¹siedniego arkusza DŸwierzuty (Morawski, 2009c, d). Zosta³y one zaliczone do zlodowacenia Narwi na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych trzech próbek pobranych z otworu 56 (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009) (tabl. II). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe akumulowane prawdopodobnie w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Narwi wydzielono hipotetycznie w profilu otworu Biskupiec (otw. 56). Tworz¹ one seriê piasków ze ¿wirami i g³azikami o mi¹¿szoœci 9,3 m wystêpuj¹c¹ na g³êbokoœci 231,3–240,6 m. Sp¹g tych osadów znajduje siê na wysokoœci 82,6 m p.p.m., poni¿ej le¿¹ wy¿ej opisane gliny zwa³owe.

19 Zlodowacenia po³udniowopolskie

Wydzielono szeœæ poziomów osadów lodowcowych i miêdzymorenowych zaliczonych do zlo- dowaceñ po³udniowopolskich. W ka¿dym z trzech zlodowaceñ (Nidy, Sanu 1 i Sanu 2) wyró¿niono po dwa poziomy. W obrêbie strefy miêdzylobowej w wyniku blokowych neotektonicznych ruchów pionowych, wzmo¿onej lokalnej erozji oraz prawdopodobnie równie¿ zaburzeñ glacitektonicznych precyzyjna korelacja poszczególnych serii lito-stratygraficznych jest niemo¿liwa. W zwi¹zku z tym wydzielono trzy serie osadów wystêpuj¹ce na ró¿nych wysokoœciach i o ró¿nej mi¹¿szoœci: i ³ y, mu³ki i piaski zastoiskowe (akumulowane g³ównie w czasie transgresji), gliny zwa³owe oraz piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (akumulowane g³ównie w czasie recesji). Tworz¹ one serie osadów nierozdzielonych zaliczonych ogólnie do zlodowaceñ po³udniowopolskich (przekrój geologiczny A–B, tabl. III, tabl. IV, syntetyczne profile geologiczne — obszar pó³nocny i œrodkowy oraz po³udniowy i œrodkowy).

Zlodowacenie Nidy

Do zlodowacenia Nidy zaliczono dwie cienkie serie glin zwa³owych rozdzielone piaskami, prawdopodobnie zastoiskowymi, uznaj¹c hipotetycznie, ¿e mog¹ one reprezentowaæ dwa stadia³y tego zlodowacenia. W otworze Biskupiec (otw. 56) dolne gliny podœcielaj¹ piaski drobnoziarniste nieco zaglinione z wk³adkami glin i przemazami redeponowanego py³u wêgla brunatnego oraz kawa³kami lignitu. Seriê tê o mi¹¿szoœci 3,3 m uznano za nierozdzielone osady zastoiskowe zlodowaceñ po³udniowopolskich. Na podstawie wyników badañ geofizycznych mo¿na przypuszczaæ, ¿e serie glin zwa³owych zlodowacenia Nidy mog¹ wystêpowaæ w zag³êbieniach pod³o¿a czwartorzêdu a ich mi¹¿szoœæ mo¿e tam dochodziæ do kilkudziesiêciu metrów.

Stadia³ dolny

Zagliny zwa³owe stadia³u dolnego uznano warstwê ciemnoszarych glin zwa³owych o mi¹¿szoœci 1,3 m wystêpuj¹c¹ w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) na g³êbokoœci 226,7–228,0 m (sp¹g znajduje siê na wysokoœci 70,0 m p.p.m.). Gliny zwa³owe tego poziomu mog¹ wystêpowaæ rów- nie¿ w innych miejscach w lokalnych obni¿eniach pod³o¿a czwartorzêdu rozpoznanych badaniami geofizycznymi, np. na zachód od miejscowoœci ¯ardeniki, (przekrój geologiczny A–B) lub w rejonie Kikit (tabl. III). W po³udniowej czêœci obszaru arkusza gliny tego poziomu prawdopodobnie wystê- puj¹ znacznie wy¿ej. W miejscowoœci Narsy (otw. 68) prawdopodobnie buduj¹ one przynajmniej czêœciowo dolny kompleks glin zwa³owych o ³¹cznej mi¹¿szoœci 39,0 m le¿¹cy bezpoœrednio na i³ach neogenu (sp¹g — 45,0 m n.p.m.).

Stadia³ górny

Piaski i mu³ki zastoiskowe,miejscami wodnolodowcowe,zosta³y stwierdzone w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) na g³êbokoœci 222,4–226,7 m (sp¹g — 68,7 m p.p.m.), po-

20 miêdzy seriami glin zwa³owych zaliczonymi do zlodowacenia Nidy. Do poziomu tego zaliczono równie¿ seriê piasków drobnoziarnistych i szarych mu³ków ze œladami laminacji, nieco ilastych i masywnych, w sp¹gu z cienkimi przemazami diamiktonu, które przewiercono w otworze ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbokoœci 133,0–140,6 m. Osady te le¿¹ na i³ach neogeñskich, ich sp¹g znajduje siê na wysokoœci 12,4 m n.p.m. Utwory zastoiskowe wystêpuj¹ce pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Nidy, ale le¿¹ce 90–120 m wy¿ej zosta³y stwierdzone równie¿ w profilach otworów znajduj¹cych siê na obszarach s¹siednich arkuszy: Barczewo (Rumiñski, 2003a, b), Jeziorany (Morawski, 2003a, c) i DŸwierzuty (Morawski, 2009c, d). Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Nidy tworz¹ górn¹ warstwê ciemnoszarych glin zwa³owych o mi¹¿szoœci 1,7 m wystêpuj¹c¹ w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) na g³êbokoœci 220,7–222,4 m (sp¹g — 64,4 m p.p.m.). Na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych (tabl. II) seriê tê uznano za odpowiadaj¹c¹ litotypowi stadia³u górnego zlodowacenia Nidy (Marcinkow- ski, Wyszomierski, 2009). Do poziomu tego zaliczono równie¿ ciemnoszare gliny zwa³owe z przewarstwieniami piaszczystymi stwierdzone na g³êbokoœci 131,5–133,0 m w profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14). Ich sp¹g znajduje siê na wysokoœci 20,0 m n.p.m. Gliny zwa³owe tego poziomu mog¹ wystêpowaæ równie¿ w innych miejscach w lokalnych obni¿eniach pod³o¿a czwartorzêdu (tabl. III i IV) rozpoznanych badaniami geofizycznymi. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.Dopoziomu tego zaliczono seriê piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami nieco zaglinionych stwierdzon¹ w profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbo- koœci 127,0–131,5 m. Osady te by³y akumulowane prawdopodobnie w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Nidy, wystêpuj¹ pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Nidy i Sanu 1.

Zlodowacenie Sanu 1

Do zlodowacenia Sanu 1 zaliczono dwie serie glin zwa³owych podœcielone osadami zastoiskowymi akumulowanymi w czasie transgresji i przykryte utworami wodnolodowcowymi akumulowanymi w czasie recesji, interpretuj¹c je jako reprezentuj¹ce dwa stadia³y.

Stadia³ dolny

Piaski i mu³ki zastoiskowe.Piaski drobnoziarniste jasnoszare z bardzo cienkimi przewarstwieniami piasków œrednioziarnistych i smugami redeponowanej substancji organicznej wystê- puj¹ w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) na g³êbokoœci 207,3–222,4 m. Szaro-be¿owe piaski drobnoziarniste z cienk¹ wk³adk¹ brunatnych i³ów w stropie zosta³y stwierdzone w profilu otworu Wilimy (otw. 38) bezpoœrednio na mu³kach zaliczonych do neogenu (Mañkowska, S³owañski, 1978, 1980). Sp¹g tych osadów a zarazem strop pod³o¿a neogeñskiego znajduje siê tam na g³êbokoœci 165,0 m (17,0 m p.p.m.).

21 Gliny zwa³owe.Do stadia³u dolnego zlodowacenia Sanu 1 zaliczono cienkie serie glin zwa³owych wystêpuj¹ce w otworze Biskupiec (otw. 56) na g³êbokoœci 206,0–207,3 m (sp¹g — 49,3 m p.p.m.) i w otworze Wilimy (otw. 38) na g³êbokoœci 158,2–162,2 (sp¹g — 15,2 m p.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.Dopoziomu tego zaliczono hipotetycznie serie piaszczysto-¿wirowe wystêpuj¹ce nieraz pomiêdzy dwoma glinami zaliczonymi do zlodowacenia Sanu 1. W otworze Czerwonka (otw. 41) jest to seria piasków i ¿wirów, z wk³adk¹ redeponowanych osadów neogeñskich, o mi¹¿szoœci 23,0 m, wystêpuj¹ca bezpoœrednio na osadach mioceñskich. Jej sp¹g znajduje siê na wysokoœci 20,0 m n.p.m. W profilu otworu Biskupiec (otw. 56) na g³êbokoœci 201,5–206,0 m na glinach zwa³owych stadia³u dolnego le¿¹ piaski ze ¿wirami i g³azikami.

Stadia³ górny

I³y,mu³ki i piaski zastoiskowe tworz¹ g³ówn¹, górn¹ seriê osadów zbiornikowych wype³niaj¹cych rów tektoniczny Biskupca. Jest to seria regionalnie unikalna, zwi¹zana z sedymentacj¹ w depocentrum rowu. Jednak pozycja stratygraficzna tego poziomu jest niepewna — mo¿e on byæ m³odszy, np. móg³ byæ akumulowany w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). W profilu otworu Biskupiec (otw. 56) wystêpuj¹ i³y, i³y py³owate i mu³ki masywne lub „marmurkowate” z zaburzeniami synsedymentacyjnymi, bardzo rzadko jest w nich widoczna cienka laminacja. Osady ilaste s¹ ciemnoszare nieraz z br¹zowawym odcieniem a mu³kowato-py³owate jaœniejsze, miejscami jasnopopielate. Seria ta ma mi¹¿szoœæ 44,6 m i wystêpuje na g³êbokoœci 156,9–201,5 m (sp¹g — 43,5 m p.p.m.). Poziomowi temu mo¿e odpowiadaæ stratygraficznie seria piasków drobnoziarnistych z przewarstwieniami mu³ków le¿¹ca na g³êbokoœci 143,0–158,2 m w profilu otworu Wilimy (otw. 38), jej sp¹g znajduje siê na wysokoœci 12,2 m p.p.m. Gliny zwa³owe.Do stadia³u górnego zaliczono gliny zwa³owe stwierdzone w profilu otworu Wilimy (otw. 38) na g³êbokoœci 140,3–143,0 m (sp¹g — 5,0 m n.p.m.). Dane geofizyczne wskazuj¹, ¿e mi¹¿szoœæ tych glin mo¿e lokalnie dochodziæ do oko³o 25 m. W profilu otworu Czerwonka (otw. 41) do poziomu tego zaliczono gliny zwa³owe o mi¹¿szoœci 2,0 m le¿¹ce na g³êbokoœci 100,0–102,0 m (sp¹g — 43,0 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe tworz¹ w profilu otworu Wilimy (otw. 38) seriê o mi¹¿szoœci 21,4 m wystêpuj¹c¹ na g³êbokoœci 118,9–140,3 m (sp¹g — 7,7 m n.p.m.). Wydaje siê, ¿e ma ona doœæ ci¹g³e rozprzestrzenienie w œrodkowej czêœci obszaru arkusza. W profilu otworu w Dro- szewie (otw. 27) jej mi¹¿szoœæ wynosi 25,0 m, choæ w s¹siednim bardzo blisko po³o¿onym otworze (otw. 28) ma mi¹¿szoœæ tylko 16,5mawniedaleko po³o¿onym otworze Czerwonka (otw. 41) — 30,0 m, z tym ¿e w jej obrêbie wystêpuj¹ dwie cienkie wk³adki glin zwa³owych. Byæ mo¿e jest to strefa zabu- rzeñ glacitektonicznych (tabl. IV). Na s¹siednim terenie arkusza Jeziorany (Morawski, 2003a, c) w Kronowie omawiana seria le¿y bezpoœrednio na osadach neogeñskich a jej sp¹g znajduje siê na wy- sokoœci 6 m n.p.m. (tabl. IV).

22 Interglacja³ ferdynandowski (?)

Piaski i mu³ki rzeczne,miejscami jeziorne.Szare i szaro-zielonkawe piaski drobnoziarniste, py³owate, cienko warstwowane poziomo lub masywne zosta³y stwierdzone w profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbokoœci 100,8–127,0 m (sp¹g — 26,0 m n.p.m.). W górnej czêœci tej serii wystêpuj¹ smugi redeponowanej, brunatnej substancji organicznej i kawa³ki lignitu. Na g³êbo- koœci 107,2–108,0 m znajduje siê wk³adka glin zwa³owych. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych wskazuj¹, ¿e s¹ to gliny sp³ywowe (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009). W piaskach tworz¹cych omawian¹ seriê wœród minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ minera³y o niskich ekwiwalentach hydrodynamicznych. Wystêpuje równie¿ du¿a iloœæ glaukonitu, minera³ów syderytopodobnych, wtór- nych tlenków ¿elaza i pirytu. Powy¿sze dane œwiadcz¹ o niewielkiej sile krótkiego transportu materia³u a tak¿e bliskoœci osadów pod³o¿a czwartorzêdu. Ziarna kwarcu s¹ s³abo obtoczone a w sp¹gowej czêœci wystêpuje du¿a zawartoœæ wêglanu wapnia (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009). Osady te mog³y byæ akumulowane w zbiorniku jeziornym. Ku pó³nocnemu-wschodowi w Kikitach (otw. 8) na tej samej wysokoœci wystêpuje seria piasków drobnoziarnistych (tabl. III). W profilu otworu Wilimy (otw. 38) seria piasków drobnoziarnistych i mu³ków ze szcz¹tkami roœlinnymi zosta³a przewiercona na g³êbokoœci 108,6–118,9 m (sp¹g — 29,1 m n.p.m.).

Zlodowacenie Sanu 2

Na podstawie ró¿nic litologiczno-petrograficznych stwierdzonych w próbkach z profilu otworu Biskupiec (otw. 56) (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009) wyró¿niono dwie serie glin zwa³owych i zaliczono je do dwóch stadia³ów zlodowacenia Sanu 2. Górne gliny s¹ podœcielone seri¹ osadów zastoiskowych akumulowanych w czasie transgresji a przykryte utworami wodnolodowcowymi akumulowanymi w czasie recesji. Jest jednak mo¿liwe, ¿e ca³¹ seriê obu glin w profilu tego otworu reprezentuje ten sam cykl glacjalny rozpoczynaj¹cy siê sp³ywami diamiktonu do zbiornika proglacjalnego a koñcz¹cy osadami zbiornika z okresu deglacjacji z grawitacyjnymi sp³ywami gliniastymi.

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe tworz¹ w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) kompleks o mi¹¿szoœci 28,2 m le¿¹cy na g³êbokoœci 128,7–156,9 m (sp¹g — 1,1 m n.p.m.). W jego górnej i dolnej czêœci wystêpuj¹ wk³adki mu³kowo-ilaste i piaszczysto-¿wirowe. Do poziomu tego zaliczono seriê glin zwa³owych, z przewarstwieniami piasków i mu³ków zaglinionych, le¿¹c¹ w profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbokoœci 91,2–100,8 m (sp¹g — 52,2 m n.p.m.), na kompleksie zaliczonym do interglacja³u fer- dynandowskiego. W profilu otworu Wilimy (otw. 38) równie¿ na serii osadów interglacjalnych, na g³êbokoœci 89,2–108,6 m (sp¹g — 39,4 m n.p.m.), wystêpuj¹ gliny zwa³owe z cienkimi przewarstwieniami piaszczystymi i ilastymi.

23 Stadia³ górny

Piaski i mu³ki zastoiskowe tworz¹ poziom zastoiskowy powsta³y w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 2, rozdzielaj¹cy dwie gliny zaliczone do tego zlodowacenia. W profilu otworu Biskupiec (otw. 56) jest to kompleks z³o¿ony z naprzemianleg³ych szarobr¹zowych i szarych i³ów, szarych mu³ków i piasków drobnoziarnistych ze smugami w których s¹ widoczne drobne kawa³ki lignitu, wystêpuj¹cy na g³êbokoœci 122,6–128,7 m (sp¹g — 29,3 m n.p.m.). Widoczne w rdzeniu wiertniczym ukoœne powierzchnie warstwowania sugeruj¹ wtórne — glacitektoniczne lub grawitacyjne zaburzenie osadów. W profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) s¹ to piaski drobnoziarniste ciemnoszare masywne z wtr¹ceniami rozproszonego detrytusu roœlinnego, prawdopodobnie lignitu, le¿¹ce na g³êbokoœci 89,0–91,2 m. Gliny zwa³owe górnej serii gliniastej w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) wystêpuj¹ na g³êbokoœci 114,5–122,6 m (sp¹g — 35,4 m n.p.m.). Tworz¹ one seriê osadów o charakterze zbiorniko- wym z naprzemianleg³ymi warstewkami glin sp³ywowych i i³ów nieraz cienko laminowanych oraz piasków drobnoziarnistych laminowanych i³ami. Bardzo podobna seria glin, prawdopodobnie sp³ywowych, z cienkimi przewarstwieniami piaszczystymi i ilastymi w stropie, wystêpuje w profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbokoœci 86,0–89,0 m (sp¹g — 64,0 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe akumulowane w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 prawdopodobnie wystêpuj¹ doœæ powszechnie na ca³ym obszarze arkusza, stanowi¹ seriê wodnolodowcow¹ podœcielaj¹c¹ kompleks glin zwa³owych zaliczonych do zlodowacenia Odry. W profilu otworu Wilimy (otw. 38) seria ¿wirów z piaskami ró¿noziarnistymi le¿y na g³êbokoœci 84,4–89,2 m. W profilu otworu Biskupiec (otw. 56) piaski ze ¿wirami zosta³y stwierdzone na g³êbokoœci 105,5–114,5 m. W Biskupcu (w obrêbie rowu tektonicznego Biskupca) w profilu otworu studziennego (otw. 60) nieprzewiercona seria piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami zaliczona równie¿ do tego poziomu ma mi¹¿szoœæ ponad 33,5 m.

Interglacja³ wielki (?)

Wobec braku datowañ palinologicznych interglacja³ wielki potraktowano ogólnie, jako okres rozdzielaj¹cy poziomy lodowcowe zaliczone do zlodowaceñ po³udniowopolskich i œrodkowopol- skich, który w szczególnoœci zaznaczy³ siê erozj¹. Wyniki badañ litologiczno-petrograficznych zasu- gerowa³y jednak wydzielenie poziomu glin zwa³owych zlodowacenia Liwca le¿¹cego w profilu otworu Biskupiec (otw. 56) i ¯ardeniki (otw. 14) na osadach, które mo¿na uznaæ czêœciowo za rzeczne lub jeziorne interglacja³u mazowieckiego.

Interglacja³ mazowiecki (?)

Piaski rzeczne z wk³adkami mu³ków,czêœciowo jeziorne,miejscami piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (?).Wprofilu otworu Biskupiec (otw. 56) do poziomu tego

24 zaliczono dwie serie osadów — piaski drobnoziarniste z cienkimi smugami piasków py³owatych i i³ów le¿¹ce na g³êbokoœci 103,5–105,5 m oraz zró¿nicowan¹ litologicznie seriê piasków ze ¿wirami i cienkimi wk³adkami mu³ków laminowanych detrytusem lignitowym, jak równie¿ nie przemytych piasków zaglinionych wskazuj¹cych na krótki transport w bliskim kontakcie z lodem, osady tej serii wystêpuj¹ na g³êbo- koœci 88,5–103,5 m. W profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) s¹ to piaski ze ¿wirami le¿¹ce na g³êbokoœci 84,5–86,0 m oraz piaski drobnoziarniste szarozielonkawe ze s³abo widocznym warstwowaniem pozio- mym i mu³ki ilaste z piaszczystymi przemazami le¿¹ce na g³êbokoœci 83,5–84,5 m.

Zlodowacenie Liwca (?)

Gliny zwa³owe zlodowacenia Liwca (?) zosta³y wyró¿nione na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009). W profilu otworu Biskupiec (otw. 56) do poziomu tego zaliczono ciemnoszare doœæ ilaste gliny zwa³owe wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 82,8–88,5 m (sp¹g — 69,5 m n.p.m.). W profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) gliny zwa³owe zaliczone do zlodowacenia Liwca le¿¹ na g³êbokoœci 80,5–83,5 m (sp¹g — 69,5 m n.p.m.).

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Osady lodowcowe zlodowaceñ œrodkowopolskich zachowa³y siê w postaci dwóch doœæ ci¹g³ych poziomów zaliczonych do dwóch stadia³ów zlodowacenia Odry oraz wyraŸnie zredukowa- nych, prawdopodobnie w wyniku erozji, dwóch poziomów zaliczonych do dwóch stadia³ów zlodowacenia Warty, podobnie jak to ma miejsce na terenach s¹siednich. Bardzo du¿e trudnoœci interpretacyjne wi¹¿¹ siê z rozpoziomowaniem i stratygraficznym przyporz¹dkowaniem poziomów osadów wodnolodowcowych w szczególnoœci w górnej czêœci kompleksu œrodkowopolskiego, na pograniczu ze zlo- dowaceniami pó³nocnopolskimi. Wynikaj¹ one z braku rozpoznawalnych osadów interglacja³u eemskiego oraz usuniêcia w wyniku erozji na niektórych obszarach glin zwa³owych zlodowacenia Warty i miejscami równie¿ stadia³u górnego zlodowacenia Odry. Dlatego kompleks osadów wodnolodowcowych wystêpuj¹cy pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry a jedyn¹ seri¹ glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y mo¿e obejmowaæ miejscami okres od recesji l¹dolodu zlodowacenia Odry do transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y. W obrêbie strefy miêdzylobowej w wyniku blokowych neotektonicznych ruchów pionowych, wzmo¿onej lokalnej erozji oraz prawdopodobnie równie¿ zaburzeñ glacitektonicznych precyzyjna korelacja poszczególnych serii lito-stratygraficznych jest niemo¿liwa. W zwi¹zku z tym wydzielono trzy serie osadów wystêpuj¹ce na ró¿nych wysokoœciach i o ró¿nej mi¹¿szoœci: i ³ y, mu³ki i piaski zastoiskowe (akumulowane g³ównie w czasie transgresji) gliny zwa³owe oraz p i a - ski i ¿wiry wodnolodowcowe (akumulowane g³ównie w czasie recesji). Tworz¹ one serie nierozdzielonych osadów zaliczonych do zlodowaceñ œrodkowopolskich (przekrój geologiczny A–B,

25 tabl. III, tabl. IV, syntetyczne profile geologiczne — obszar pó³nocny i œrodkowy oraz po³udniowy i œrodkowy).

Zlodowacenie Odry

Na niektórych obszarach obie gliny zwa³owe zaliczone do zlodowacenia Odry tworz¹ kompleksy znacznej mi¹¿szoœci, np. w Kikitach (otw. 7, 9) wynosi ona oko³o 71 m. Kompleksy te mog¹ obejmo- waæ gliny stadia³u dolnego i górnego zlodowacenia Odry, jak równie¿ gliny zlodowacenia Warty. Roz- dzielenie ich jest mo¿liwe tylko w profilach niektórych otworów archiwalnych tam, gdzie zosta³y opisane osady rozdzielaj¹ce lub poziomy bruku.

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe tworz¹ znacz¹cy i doœæ ci¹g³y poziom morenowy na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza Biskupiec, nie wystêpuje on natomiast w obrêbie rowu tektonicznego Biskupca. Na podstawie wyników badañ litologiczno-petrograficznych (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009) do tego poziomu zaliczono gliny zwa³owe wystêpuj¹ce w profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbokoœci 78,2–80,5 m (sp¹g — 72,5 m n.p.m.). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe akumulowane w czasie recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Odry wyró¿niono na tych obszarach, gdzie gliny zwa³owe obu stadia³ów zlodowacenia Odry s¹ rozdzielone, np. w rejonie Górkowo–Górowo (tabl. III). W otworze studziennym w Górowie (otw. 19) ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 7 m.

Stadia³ górny

Piaski i mu³ki zastoiskowe akumulowane prawdopodobnie w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u górnego, podobnie jak wy¿ej opisana seria osadów wodnolodowcowych, rozdzielaj¹ dwie serie glin zaliczone do zlodowacenia Odry, z tym ¿e nie stwierdzono wystêpowania obu tych serii w superpozycji — w jednym profilu otworu. W profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) do poziomu tego zaliczono seriê piasków drobnoziarnistych z cienk¹ wk³adk¹ piasków ze ¿wirami w dolnej czêœci oraz z przewarstwieniami mu³kowato-ilastymi w górnej, gdzie równie¿ wystêpuj¹ smugi rozproszonego detrytusu roœlinnego. Seria ta le¿y na g³êbokoœci 75,0–78,2 m (sp¹g — 74,8 m n.p.m.). Podobna seria piasków drobnoziarnistych, ale z mu³kami w dolnej czêœci wystêpuje w profilu otworu Wilimy (otw. 38) na g³êbokoœci 60,7–84,4 m (sp¹g — 63,6 m n.p.m.). Gliny zwa³owe.Jakju¿ wspomniano wy¿ej, poziom ten wyró¿niono jako górn¹ czêœæ kompleksu glin zwa³owych zlodowacenia Odry rozdzielonego nieraz jedynie brukiem a miejscami omówionymi wy¿ej osadami wodnolodowcowymi lub zastoiskowymi. Ta górna seria glin, miejscami prawdopodobnie, zosta³a zerodowana wraz z osadami zlodowacenia Warty. Doœæ wyraŸna dwudziel- noœæ tych glin z zachowaniem siê serii górnej wystêpuje g³ównie w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza,

26 jednak miejscami mo¿e ona tworzyæ trudne do rozdzielenia kompleksy z wy¿ej le¿¹cymi glinami zlodowacenia Warty i Wis³y (tabl. III). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe akumulowane w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Odry zosta³y stwierdzone w profilu otworu ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbokoœci 55,5–75,0 m. Po- dobna seria piasków ze ¿wirami wystêpuje w Wipsowie (otw. 34) na g³êbokoœci 48,0–62,0 m, gdzie podœciela dwudzieln¹ seriê glin zwa³owych zaliczonych do zlodowacenia Warty (tabl. IV).

Zlodowacenie Warty

Przyjêto, ¿e w wyniku erozji i egzaracji jakie mia³y miejsce w czasie zlodowacenia Wis³y w znacznym stopniu zosta³y usuniête osady zlodowacenia Warty i interglacja³u eemskiego. Utwory zlodowacenia Warty zachowa³y siê jedynie fragmentarycznie lub ca³kowicie ich brak. Przy braku wystarczaj¹cych danych laboratoryjnych dla glin tego zlodowacenia ich wydzielenie jest hipotetyczne.

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wydzielono w zachodniej czêœci obszaru arkusza, np. w rejonie Wipsowa, gdzie mog¹ stanowiæ doln¹ czêœæ (o mi¹¿szoœci ok. 12 m) kompleksu o ³¹cznej mi¹¿szoœci oko³o 33 m (otw. 34), którego sp¹g wystêpuje na g³êbokoœci 48,0 m (92,5 m n.p.m.). Profile s¹siednich otworów (otw. 35 i 36) pozwalaj¹ na podzia³ tego kompleksu na trzy serie (tabl. IV). Poziom ten wydzielono równie¿ w otworze ¯ardeniki (otw. 14) na g³êbokoœci 50,7–55,5 m, od wy¿ej le¿¹cego kompleksu glin zwa³owych zaliczonych do zlodowacenia Wis³y jest oddzielony seri¹ osadów zastoiskowych. Pozycja stratygraficzna tej serii glin zwa³owych jest niepewna, poniewa¿ wspó³czynniki litologiczno-petrograficzne (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009) wskazuj¹ na mo¿li- woœæ w³¹czenia jej do kompleksu zaliczonego do zlodowacenia Wis³y (tabl. II).

Interstadia³ (?)

Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne (?) wydzielono hipotetycznie w profilu otworu Wilimy (otw. 38). S¹ to mu³ki z przewarstwieniami piasków i py³ów, miejscami z pojedynczymi ziarnami ¿wirów wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 41,8–60,7 m (sp¹g — 87,3 m n.p.m.). Podobn¹ seriê osadów uznanych za interstadialne wydzielono na zbli¿onej wysokoœci w profilu otworu 51 w Kronowie po³o¿onym na terenie s¹siedniego arkusza Jeziorany (Morawski, 2003a, c) (tabl. IV).

Stadia³ œrodkowy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) akumulowane prawdopodobnie w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty zosta³y stwierdzone w profilu otworu Wilimy (otw. 38) na g³êbokoœci 32,6–41,8 m. Seria ta mo¿e wystêpowaæ równie¿ w innych miejscach (prze- krój geologiczny A–B, tabl. III, tabl. IV), ale jej pozycja stratygraficzna jest niepewna.

27 Mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ prawdopodobnie w otworze Wilimy (otw. 38) na g³êbokoœci 26,2–32,6 m i ¯ardeniki (otw. 14) — 48,0–50,7 m. Gliny zwa³owe stadia³u górnego zlodowacenia Warty wydzielono na podstawie korelacji poziomów glin, jako seriê wystêpuj¹c¹ fragmentarycznie miêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Wis³y a kompleksem glin zwa³owych zaliczonych do zlodowacenia Odry w stosunkowo wysokim po³o¿eniu (przekrój geologiczny A–B). Jest mo¿liwe, ¿e serie te nale¿a³oby uznaæ za nale¿¹ce do stadia³u dolnego przyjmuj¹c, ¿e serie ze stadia³u górnego zosta³y zniszczone w czasie interglacja³u eemskiego. Omawiany poziom doœæ wyraŸnie wydziela siê w profilach otworów archiwalnych w rejonie Wipsowa (otw. 35 i 36), podobnie jak w profilu otworu w Kronowie po³o¿onym na terenie s¹siedniego arkusza Jeziorany (Morawski, 2003a, c) (tabl. IV). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) akumulowane w czasie recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Warty, jak ju¿ wy¿ej wspomniano, mog¹ stanowiæ trudny do wydziele- nia fragment serii osadów wodnolodowcowych usytuowany pomiêdzy glinami zwa³owymi zlodowacenia Odry i Wis³y. Jego wydzielenie, np. w rejonie miejscowoœci Zerbuñ (otw. 25, 26 i punkt dok. 52 — przekrój geologiczny A–B), nale¿y traktowaæ umownie.

Interglacja³ eemski (?)

Wobec braku osadów organogenicznych, a co za tym idzie, datowañ palinologicznych, wydzielenie utworów interglacjalnych jest niepewne. Osady z tego okresu mog¹ wystêpowaæ fragmentarycznie w serii utworów klastycznych oddzielaj¹cych poziom morenowy stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y od poziomu morenowego zlodowacenia Odry lub jedynie miejscami wystêpuj¹cego poziomu morenowego zlodowacenia Warty oraz jako osady zbiornikowe w obrêbie rowu tektonicznego Biskupca. Piaski i mu³ki rzeczne lub jeziorne,czêœciowo redeponowane osady neogenu i paleogenu.Seria tych osadów wystêpuje w otworze Biskupiec (otw. 56) na g³êbo- koœci 50,0–82,8 m, jest bardzo zmienna litologicznie, le¿y na glinach zwa³owych zaliczonych do zlodowacenia Liwca, jej sp¹g znajduje siê na wysokoœci 75,3 m n.p.m. W dolnej czêœci tworz¹ j¹ piaski drobnoziarniste s³abo wapniste, masywne lub cienko laminowane, od jasnobe¿owych do ciemnobru- natnych z domieszk¹ py³u wêgla brunatnego i kawa³kami lignitu (redeponowany materia³ mioceñski) oraz bardzo cienkimi przemazami zielonkawymi. Wy¿ej le¿¹ mu³ki i piaski py³owate jasnobe¿owe laminowane br¹zowymi, ich strop znajduje siê na g³êbokoœci 74,8 m. Nad nimi wystêpuj¹ mu³ki zaglinione zielonkawe z glaukonitem i piaskami glaukonitowymi bezwapiennymi w stropie, o mi¹¿szoœci oko³o 3 m (redeponowany materia³ oligoceñski). Powy¿ej le¿¹ dwie warstwy diamiktonu z g³azikami ska³ pó³nocnych (prawdopodobnie gliny sp³ywowe) o mi¹¿szoœci 25 i 60 cm przedzielone piaskami kwarcowymi bezwapiennymi. Nad nimi wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste o mi¹¿szoœci ponad 10 m, s³abo wapniste be¿owo-br¹zowe z brunatnymi smugami i ziarnami lignitu (redeponowane osady mioceñskie). Wy¿ej

28 le¿y warstwa piasków ze ¿wirami (ska³y pó³nocne) o mi¹¿szoœci 1,5 m. Jeszcze wy¿ej, a¿ do stropu omawianej serii, wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste be¿owe, br¹zowe lub ciemnobrunatne (wêgliste) (redeponowane osady mioceñskie). Na podstawie ekspertyzy palinologicznej (Krupiñski, 2008) stwierdzono, ¿e osady zawieraj¹ mocno zniszczone (po³amane, pokruszone, skorodowane i sfosylizowane) sporomorfy palinotaksonów neogeñskich. Jest to seria osadów redeponowanych do zbiornika byæ mo¿e interglacjal- nego. Œwiadczy ona o odbywaj¹cej siê w tym czasie subsydencji w obrêbie rowu tektonicznego Biskupca oraz o obecnoœci w niewielkiej odleg³oœci od rowu erodowanych osadów miocenu i oligocenu, które musia³y byæ lokalnie wyniesione do wysokoœci ponad 70 m n.p.m.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Osady zlodowacenia Wis³y s¹ jedynymi utworami plejstoceñskimi maj¹cymi wychodnie na obszarze arkusza Biskupiec. Tworz¹ one ci¹g³y poziom o mi¹¿szoœci zwykle od kilkunastu do ponad sie- demdziesiêciu metrów pokrywaj¹cy ca³¹ powierzchniê terenu arkusza, miejscami s¹ przykryte utworami holoceñskimi. Wobec braku datowañ osadów, ustalenia stratygraficzne oparto na analizie profili otworów i licznych g³êbokich sond mechanicznych zestawionych na przekrojach geologicznych (przekrój geologiczny A–B, tabl. III, tabl. IV). Uzupe³nieniem s¹ wyniki badañ litologiczno-petrograficznych próbek glin zwa³owych z otworów kartograficznych przedstawione s¹ na tablicy II. Powy¿sze dane nie upowa¿niaj¹ jednak do rozpoziomowania osadów zlodowacenia Wis³y, a zatem zinterpretowano je jako nale¿¹ce do stadia³u górnego (g³ównego). Widoczne w niektórych profilach otworów archiwalnych przewarstwienia w kompleksach glin zwa³owych znacznej mi¹¿szoœci, np. w rejonie Jeziorany–¯ardeniki (przekrój geologiczny A–B), mog¹ byæ wynikiem lokalnego wyodrêbnienia siê glin zwa³owych recesyjnej fazy pomorskiej stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y.

Stadia³ œrodkowy

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wydzielono hipotetycznie jako seriê akumulo- wan¹ prawdopodobnie w czasie recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego. Osady tego poziomu mog¹ mieæ znaczne mi¹¿szoœci nawet do ponad 40 m, np. w Górkowie (otw. 10 — tabl. III). Mog¹ one tworzyæ trudne do rozdzielenia serie z osadami zlodowacenia Warty a nawet Odry w dolnej czêœci oraz z utworami akumulowanymi w czasie transgresji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y w górnej. Omawiane osady zosta³y zbadane w rozleg³ych ods³oniêciach po³o¿onych w Kronowie (ark. Jeziorany). Obecnie s¹ one tam eksploatowane w rozleg³ych kopalniach. Wstêpne wyniki datowañ metod¹ optycznie stymulowanej luminescencji (OSL) wskazuj¹, ¿e mog¹ to byæ utwory akumulowane w czasie recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego (Œwiecia) (Morawski, 2010). Badania sedymentologiczne sugeruj¹, ¿e s¹ to osady sandru proglacjalnego, transportowane z NE ku SW na krótkim odcinku kilku kilome-

29 trów (Gruszka i in., 2006a). Mog¹ one równie¿ wystêpowaæ zarówno na wysoczyznach, jak i w strefie miêdzylobowej. Seria osadów gruboziarnistych — ¿wirów i piasków z g³azikami — zosta³a przewiercona w otworze Biskupiec (otw. 56) na g³êbokoœci 31,0–50,0 m.

Stadia³ górny

W stadiale górnym mo¿na wyró¿niæ cztery zasadnicze poziomy lito-stratygraficzne: dwa dolne akumulowane w czasie transgresji — zastoiskowy i wodnolodowcowy, g³ówny poziom akumulacji lodowcowej wraz z formami z okresu deglacjacji oraz poziom górny akumulowany w czasie recesji — wodnolodowcowo-zastoiskowy. Pozycja stratygraficzna dwóch dolnych poziomów jest problema- tyczna, mog¹ one obejmowaæ osady stadia³u œrodkowego zlodowacenia Wis³y, a nawet czêœciowo interglacja³ eemski, dotyczy to w szczególnoœci poziomu zastoiskowego. Poziom lodowcowy zaliczony w ca³oœci do stadia³u górnego obejmuje gliny zwa³owe stanowi¹ce zwarty kompleks buduj¹cy po- wierzchniê wysoczyzny. Gliny te równie¿ tworz¹ lub pokrywaj¹ ró¿norodne formy akumulacyjne. Formy powsta³e w czasie recesji s¹ rozsiane na obszarze wysoczyznowym i skoncentrowane w pasie strefy miêdzylobowej. Poziom wodnolodowcowo-zastoiskowy akumulowany w czasie recesji obejmuje osady i formy powsta³e w kilku kolejnych etapach deglacjacji omawianego obszaru. S¹ to: sandr akumulowany w czasie recesji l¹dolodu fazy pomorskiej, osady tarasów kemowych i plateau kemowych, utwory wype³niaj¹ce p³ytkie, lokalne zastoiska oraz cienki poziom pokrywy wodnolodowcowej na wysoczyŸnie. Piaski i mu³ki zastoiskowe wype³niaj¹ niewielkie, lokalne zastoiska. Zwykle podœ- cielaj¹ one bezpoœrednio gliny zwa³owe zlodowacenia Wis³y, np. w profilu otworu Wilimy (otw. 38), gdzie piaski drobnoziarniste wystêpuj¹ na g³êbokoœci 11,0–24,0 m. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) wydzielono umownie przez analogiê do obszarów s¹siednich, gdzie stanowi¹ doœæ powszechnie wystêpuj¹cy poziom podœcielaj¹cy kompleks glin zwa³owych zlodowacenia Wis³y, jak ju¿ wspomniano poprzednio czêsto trudny do rozdzielenia od starszych poziomów. Gliny zwa³owe stanowi¹ce g³ówny poziom lodowcowy na omawianym terenie buduj¹ wysoczyznê polodowcow¹ na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza Biskupiec. Mi¹¿szoœæ tego poziomu najczêœciej wynosi od kilku do kilkunastu metrów, jednak na znacznych obszarach jest du¿o wiêksza i mo¿e przekraczaæ nawet piêædziesi¹t metrów. W mi¹¿szych kompleksach wystêpuje nieraz szereg przewarstwieñ zwykle piaszczystych, które jak siê wydaje, nie maj¹ znaczenia stratygraficznego. Przyk³adem mo¿e byæ profil otworu ¯ardeniki (otw. 14), gdzie od powierzchni terenu wystêpuje seria o mi¹¿szoœci 48,0 m w obrêbie której wystêpuje nie mniej ni¿ siedem przewarstwieñ piaszczysto-¿wirowych. Wykonane analizy litologiczno-petrograficzne 12 próbek pobranych z tej serii glin wskazuj¹, ¿e jest to ten sam litotyp zaliczony do stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y (Marcinkowski, Wyszomier-

30 ski, 2009) (tabl. II). S¹ to zwykle gliny mu³kowo-piaszczyste, nieraz mu³kowo-ilaste ze ¿wirami i g³azikami, do g³êbokoœci kilku metrów zwykle br¹zowe, ni¿ej ciemnoszare. Omawiane gliny zwa³owe miejscami tworz¹ cienk¹ pokrywê na piaskach i ¿wirach wodnomorenowych, miejscami akumulacji szczelinowej lub wodnolodowcowej (sandrowej). Gliny zwa³owe równie¿ buduj¹ lub pokrywaj¹ moreny martwego lodu, formy szczelinowe i kemy. Dla glin zwa³owych buduj¹cych te formy lub pokrywaj¹cych warstw¹ o mi¹¿szoœci powy¿ej 2 m „typowe” osady okreœlonych form, zaproponowano na mapie geologicznej oddzielne, umowne wy- dzielenia a ich zasiêg oznaczaj¹cy kszta³t formy przedstawiono za pomoc¹ granic przypuszczalnych, gdy otaczaj¹ je te same gliny zwa³owe, ale buduj¹ce wysoczyznê. Uzyskano w ten sposób wiêksz¹ dok³adnoœæ mapy litologicznej, nie trac¹c jednoczeœnie elementów genetyczno-paleogeograficznych. Piaski i ¿wiry wodnomorenowe,miejscami akumulacji szczelinowej lub wodnolodowcowej (sandrowej) stanowi¹ bardzo zró¿nicowan¹ litologicznie seriê osadów powsta³ych na kontakcie z martwym lodem. S¹ to piaski ró¿nych frakcji z regu³y nie wy- segregowane, ze ¿wirami i g³azikami, z soczewkami ¿wirów grubookruchowych z du¿ymi nieraz g³azami, a jednoczeœnie z wk³adkami piasków drobnoziarnistych i mu³ków (akumulowanych w lokalnych zbiornikach), nieraz z soczewkami diamiktonu gliniastego prawdopodobnie o genezie sp³ywowej. S¹ to osady bardzo podobne do buduj¹cych formy szczelinowe i moreny martwego lodu a wydzielono je tam, gdzie nie tworz¹ wyraŸnych form akumulacyjnych. Pagórkowate obszary ich wystêpowania uznano za wysoczyznê wodnolodowcow¹ (patrz rozdzia³ Ukszta³towanie powierzchni terenu). Utwory te zazêbiaj¹ siê z osadami form szczelinowych i moren martwego lodu z jednej strony a z utworami tworz¹cymi pokrywy sandrowe powsta³ymi w wyniku lokalnych, ale bardziej zorganizowanych przep³ywów wód roztopowych z drugiej. Granice miêdzy tymi wydzieleniami s¹ wiêc miejscami przypuszczalne, np. w rejonie Biskupca. Omawiana seria osadów wystêpuje g³ównie w strefie miêdzy- lobowej oraz w równoleg³ym do niej pasie biegn¹cym po zachodniej stronie rynny jezior Dadaj i Tej- stymy. Jej mi¹¿szoœæ jest nieraz bardzo trudna do okreœlenia. W niektórych rejonach tworz¹ jedynie cienk¹ pokrywê le¿¹c¹ na glinach zwa³owych, o mi¹¿szoœci do kilku metrów, nadbudowuj¹c¹ wyso- czyznê. Miejscami mi¹¿szoœæ tych osadów jest wiêksza, np. w punkcie dokumentacyjnym 17 wynosi 8,5 m, w otworze 74 — 15 m, lokalnie mo¿e przekraczaæ 20 m. Osady te s¹ od wielu lat przedmiotem eksploatacji zarówno w du¿ych kopalniach kruszywa, np. w rejonie Gi³awy–Rusek Wielki na obszarze s¹siedniego arkusza DŸwierzuty (Gruszka, 2003; Gruszka i in., 2006b; Mycielska-Dowgia³³o, 1998), jak i w licznych mniejszych piaskowniach i ¿wirowniach (np. punkt dok. 48 i 52). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) (górne) wystêpuj¹ w po³udniowo-wschodnim naro¿u terenu arkusza, gdzie stanowi¹ pó³nocny skraj du¿ego obszaru sandrowego, który rozprzestrzenia siê w kierunku po³udniowo-wschodnim. W kompleksie tym prawdopodobnie

31 nak³adaj¹ siê osady przynajmniej dwóch etapów deglacjacji — postojowej (faza pomorska) i póŸniejszej. Mi¹¿szoœæ sandrowych piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami w tym rejonie wynosi np. 6,5 m w punkcie dokumentacyjnym 145 i 10 m w otworze 77. Rozleg³y obszar pokryty piaskami wodnolodowcowymi obejmuje œrodkowozachodni¹ czêœæ terenu arkusza, gdzie wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze znacznym udzia³em drobnoziarnistych i niewielk¹ domieszk¹ ¿wirów. Osady te s¹ s³abo wysegrego- wane i niezbyt dobrze przemyte, miejscami nawet gliniaste, co œwiadczy o krótkim, lokalnym trans- porcie w czasie deglacjacji. W kierunku zachodnim piaski s¹ bardziej drobnoziarniste, bez ¿wirów i tworz¹ obszar plateau kemowego, granica pomiêdzy tymi obszarami jest trudna do wyznaczenia. Mi¹¿szoœæ tych osadów zwykle wynosi od kilku do kilkunastu metrów, ale miejscami mo¿e byæ znaczna, np. w rejonie na wschód od Wipsowa mo¿e wynosiæ ponad 30 m (punkt dok. 65 — tabl. IV). Piaski,¿wiry i gliny zwa³owe ozów s¹toosady gruboziarniste s³abo wysegrego- wane, znacznej mi¹¿szoœci, tworz¹ce dwa w¹skie wa³y u nasady pó³wyspu po zachodniej stronie jeziora Dadaj. Na ich zboczach i kulminacjach wystêpuje zwietrza³a, kamienisto-¿wirowa pokrywa gliniasta, która mo¿e œwiadczyæ o tym, ¿e powsta³y w kana³ach wewn¹trz lub pod lodem. Ich mi¹¿szoœæ mo¿e byæ znaczna, np. w punkcie dokumentacyjnym 131 przekracza 6 m. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej s¹toniewysegregowane i nie przemyte wodnomnorenowe osady kontaktu lodowego. Tworz¹ wyd³u¿one formy — wa³y, g³ównie w strefie miêdzylobowej, np. w rejonie Biskupca oraz w czêœci pó³nocnej w rejonie Górowo–Bêsia. Wystêpuj¹ równie¿ w obrêbie pokrywy wodnolodowcowej w rejonie Wipsowo–Dadaj. Mi¹¿szoœæ piasków ze ¿wirami i wk³adkami glin zwa³owych w sp³ywach w wale biegn¹cym wzd³u¿ zachodniego brzegu jeziora Dadaj wynosi oko³o 10 m (otw.: 51, 52, 53 i 54). S¹ to formy powsta³e w czasie deglacjacji w otwartych szczelinach w l¹dolodzie. Jak ju¿ wspomniano wy¿ej, zazêbiaj¹ siê one z osadami wod- nomorenowymi tworz¹cymi pokrywy wystêpuj¹ce na glinach zwa³owych. Gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji szczelinowej wydzielono umownie, gdy gliny zwa³owe budowa³y wyraŸne formy polodowcowe o linijnym przebiegu (wa³y) najprawdopodobniej powsta³e w czasie deglacjacji w otwartych szczelinach zape³nianych sp³ywowym materia³em morenowym. Wystêpuj¹ one g³ównie w po³udniowej czêœci obszaru arkusza, gdzie s¹ zwykle równoleg³e do przebiegu strefy miêdzylobowej. Mi¹¿szoœæ tych glin w kulminacjach wzgórz mo¿e byæ niewielka, tworz¹ wtedy pokrywê na piaskach i ¿wirach akumulacji szczelinowej (punkt dok. 128). W innych formach mi¹¿szoœæ ta wynosi kilka metrów, np. w punkcie dokumentacyjnym 136 —2,2m,129—7m,mo¿e jednak przekraczaæ 10 m, gdy gliny buduj¹ ca³¹ formê (punkt dok. 108). Piaski i ¿wiry moren martwego lodu s¹toosady wodnomorenowe — piaski ze ¿wirami, z kieszeniami i soczewkami ¿wirów i g³azów oraz soczewkami i przewarstwieniami glin sp³ywowych. Z regu³y s¹ one bardzo s³abo przemyte i nawet ¿wiry grubookruchowe zawieraj¹ domieszkê

32 frakcji drobnych. Osady te s¹ bardzo podobne do serii buduj¹cych formy szczelinowe. Tworz¹ pojedyncze formy wystêpuj¹ce w obrêbie wysoczyzny (np. punkt dok. 11, 14) oraz liczne formy w obrêbie strefy miêdzylo- bowej — wzgórza w obrêbie pasa pokrywy osadów wodnomorenowych, nieraz s¹ one eksploatowane w ¿wirowniach (np. punkt dok.: 122, 124 i 141). Gliny zwa³owe moren martwego lodu.Ichlitologia nie odbiega od litologii glin wystêpuj¹cych na wysoczyŸnie, jedynie w kulminacjach s¹ bardziej piaszczyste i zwietrza³e. Nieraz buduj¹ rozleg³e i wysokie wzgórza na terenie wysoczyzny niekiedy usytuowane wokó³ zag³êbieñ bezodp³ywowych. W kulminacjach takich wzgórz wykonano szereg sond mechanicznych uzyskuj¹c na- stêpuj¹ce mi¹¿szoœci glin, w punktach dokumentacyjnych: 57, 74, 75 i 106 ponad 10 m;w4i25— ponad 12 m; w 32 (tabl. III) — ponad 30 m (we wszystkich wymienionych sondach z wyj¹tkiem punktu dok. 32 gliny nie zosta³y przewiercone). W kulminacjach niektórych wzgórz gliny zwa³owe tworz¹ jedynie cienk¹ pokrywê na piaskach i ¿wirach moren martwego lodu buduj¹cych j¹dra tych form, np. w punktach dokumentacyjnych: 7, 14 i 104. Piaski i mu³ki kemów buduj¹ liczne formy, które mo¿na uznaæ za typowe kemy limnoglacjalne, bez pokrywy glin zwa³owych. Kemy zbudowane z piasków drobnoziarnistych i py³owatych oraz mu³ków zwykle barwy jasnokremowej nieraz be¿owej lub zielonkawej. Wystêpuj¹ g³ównie w po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza w obrêbie plateau kemowego oraz cienkiej pokrywy piasków wodnolodowcowych. Przy braku makroskopowych ró¿nic w charakterze osadów, granice tych kemów s¹ przypuszczalne, poprowadzone po morfologii. Pojedyncze wzgórza kemów wystêpuj¹ w obrêbie pó³nocnej czêœci strefy miêdzylobowej, np. punkt dokumentacyjny 26, jak równie¿ w obrêbie rynien, np. punkt dokumentacyjny 78 (tabl. IV) w Droszewie i 133 w Dadaju („Zamkowa Góra”). Mi¹¿szoœæ osadów drobnoziarnistych buduj¹cych te formy bywa ró¿na, od kilku metrów do oko³o czterdziestu, np. kem w Droszewie (tabl. IV). Gliny zwa³owe kemów podobnie jak w przypadku moren martwego lodu nie ró¿ni¹ siê litologicznie od glin wystêpuj¹cych na wysoczyŸnie. Zosta³y wydzielone w przypadku wyraŸnych form akumulacyjnych uznanych za kemy, posiadaj¹cych pokrywê z glin zwa³owych o mi¹¿szoœci ponad 2 m oraz j¹dro zbudowane z piasków zwykle drobnoziarnistych i mu³ków, jak w przypadku typo- wych kemów limnoglacjalnych. Jeœli gliny pokrywaj¹ce formê maj¹ znaczn¹ mi¹¿szoœæ nie s¹ ju¿ glinami sp³ywowymi wtedy formy takie mo¿na okreœliæ jako kemy inglacjalne (Morawski, 2007). Wystêpuj¹ one po zachodniej stronie strefy miêdzylobowej i tworz¹ wybitne formy, np. w okolicy Bu- kowej Góry (punkt dok. 118), gdzie w kulminacji pokrywa glin ma mi¹¿szoœæ 4,0 m a w j¹drze wystê- puj¹ piaski drobnoziarniste ku do³owi py³owate podœcielone mu³kami, których nie przewiercono do g³êbokoœci 22,0 m. Poza kulminacj¹ mi¹¿szoœæ glin gwa³townie roœnie, np. w punkcie dokumentacyjnym 88 wynosi ponad 10 m, wskazuje to, ¿e osady piaszczysto-py³owate tworz¹ jedynie j¹dro formy.

33 Podobne wzgórza kemów z pokryw¹ glin zwa³owych i j¹drem piaszczysto-py³owatym wystêpuj¹ w wielu miejscach, np. w Kikitach (punkt dok. 15) mi¹¿szoœæ glin wynosi 6 m, w Najdymowie (punkt dok. 109) gliny zwa³owe le¿¹ce na serii piasków py³owatych maj¹ mi¹¿szoœæ 6 m, na pó³wyspie jeziora Dadaj (punkt dok. 134) w kulminacji wybitnego wzgórza (ponad 30 m wysokoœci wzglêdnej) mi¹¿szoœæ glin zwa³owych wynosi 9,5mawj¹drze wystêpuje seria piasków py³owatych i mu³ków. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych pokrywaj¹cych piaski i mu³ki kemów bywa równie¿ mniejsza ni¿ 2 m, np. w Augustówce (punkt dok. 23) pokrywa gliniasta ma mi¹¿szoœæ 1 m. Piaski tarasów kemowych,miejscami wodnolodowcowe,buduj¹ niewielkie tarasy kemowe wystêpuj¹ce na brzegach rynny jeziora Dobr¹g na zachód od Ramsowa i jeziora Dadaj w Droszewie. W Droszewie piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i drobnoziarniste tworz¹ce taras stanowi¹cy zbocze rynny maj¹ mi¹¿szoœæ 28 m (otw. 40 — tabl. IV). I³y i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w lokalnych obni¿eniach wysoczyzny po zachodniej stronie strefy miêdzylobowej, tworz¹ pas biegn¹cy od miejscowoœci £abuchy przez Najdymo- wo-Cegielniê, Najdymowo do Ruk³awek. Osady te by³y eksploatowane dla potrzeb cegielni w kilku miejscach, aktualnie bazuje na nich du¿y zak³ad ceramiki budowlanej w Ruk³awkach. W wyrobiskach tej cegielni (punkt dok. 138) ods³ania siê profil, w którym od powierzchni terenu do g³êbokoœci oko³o 1–2 m le¿¹ szare masywne mu³ki nieraz ilaste, miejscami pokryte warstw¹ piasków drobnoziarnistych wodnolodowcowych, pod nimi do g³êbokoœci oko³o 4 m wystêpuj¹ masywne i³y py³owate a poni¿ej znajduje siê seria i³ów warwowych o warwach ilastych ciemnoszarych i nieco py³owatych szarych. W profilu otworu studziennego w cegielni seria naprzemianleg³ych mu³ków i i³ów ma ³¹czn¹ mi¹¿szoœæ 10,2 m i wystêpuje na glinach zwa³owych zlodowacenia Wis³y o mi¹¿szoœci 21,8 m. W Najdymo- wie-Cegielni na terenie dawnej cegielni mi¹¿szoœæ masywnych ciemnoszarych i³ów wynosi 7mis¹ one podœcielone piaskami drobnoziarnistymi o mi¹¿szoœci 1,5 m le¿¹cymi na glinach zwa³owych (punkt dok. 116). Na pó³noc od £abuchów szare mu³ki ilaste maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 30 m (otw. 43 — tabl. IV), ku zachodowi seria zmniejsza swoj¹ mi¹¿szoœæ, masywne szare i³y nieco py³owate maj¹ mi¹¿szoœæ 8,5 m i wystêpuj¹ na piaskach drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci 1,5 m, które podœcielaj¹ gliny zwa³owe (punkt dok. 89 — tabl. IV). Podobne i³y i mu³ki tworz¹ warstwê o mi¹¿szoœci do kilku me- trów na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych, miejscami jednak jej mi¹¿szoœæ nie przekracza 2 m. W pó³nocno-zachodnim naro¿u obszaru arkusza, na pó³nocny wschód od Jezioran, doœæ sp³aszczon¹ powierzchniê rozleg³ego wzgórza, uznanego za morenê martwego lodu, pokrywa cienka warstwa i³ów br¹zowych i szarobe¿owych przypominaj¹cych kolorem gliny zwa³owe. Jej mi¹¿szoœæ dochodzi do oko³o 5 m (punkt dok. 5) ku do³owi przechodzi w gliny zwa³owe. W centralnej czêœci tej formy i³y wy- stêpuj¹ na glinach zwa³owych moren martwego lodu, ich mi¹¿szoœæ nie przekracza 2 m.

34 Piaski i piaski py³owate plateau kemowych, miejscami wodnolodowcowe,wystêpuj¹ w po³udniowo-zachodniej czêœci terenu arkusza, gdzie s¹siaduj¹ z bardzo po- dobnymi osadami kemów, dlatego na mapie geologicznej pomiêdzy nimi wrysowano granicê przypuszczaln¹. Tworz¹ one pó³nocno-wschodni fragment obszaru plateau kemowego, które rozpo- œciera siê g³ównie na terenie s¹siedniego arkusza Jeziorany (Morawski, 2003a, c). Osady tej serii wystê- puj¹ w cyklu odwróconym z piaskami z niewielk¹ domieszk¹ ziarn ¿wirów w czêœci stropowej, przechodz¹cych ku sp¹gowi (na g³êbokoœci 8 m) w piaski drobnoziarniste i mu³ki (punkt dok. 96). Utwory te stopniowo ku wschodowi przechodz¹ w piaski wodnolodowcowe z domieszk¹ ¿wirów, wy- znaczenie jednoznacznej granicy pomiêdzy tymi osadami jest niemo¿liwe. Piaski wodnolodowcowe, miejscami kemów, wystêpuj¹ na powierzchni terenu, tworz¹ cienk¹ pokrywê na wysoczyŸnie po zachodniej stronie strefy miêdzylobowej w rejonie Najdymowo–Ruk³awki. S¹ to zwykle piaski drobnoziarniste rzadziej œrednioziarniste nieraz z niewielk¹ domieszk¹ frakcji grubszych. Na znacznych obszarach pokrywa omawianych osadów nie przekracza 2 m mi¹¿szoœci, wystêpuj¹ one wtedy bezpoœrednio na i³ach i mu³kach zastoiskowych tworz¹c m.in. nadk³ad eksploatowanej w Ruk³awkach serii z³o¿owej. Na bardzo niewielkich obszarach utwory te pokrywaj¹ cienk¹ warstw¹, o mi¹¿szoœci do 2 m, gliny zwa³owe zlodowacenia Wis³y buduj¹ce powierzchniê terenu.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Gliny piaszczyste deluwialne i piaski deluwialne. Osady zboczowe s¹ zró¿nicowane litologicznie w zale¿noœci od utworów buduj¹cych okoliczne stoki. S¹ one bezstruktu- ralne i odwapnione. Ich mi¹¿szoœæ w suchych dolinkach i zag³êbieniach bezodp³ywowych dochodzi do kilku metrów. Stosunkowo rzadko pokrywaj¹ cienk¹ warstw¹ p³askie powierzchnie zbudowane z glin zwa³owych. Piaski rzeczne, miejscami deluwialne, den dolinnych s¹toprzemyte piaski ró¿noziarniste o mi¹¿szoœci do kilku metrów, akumulowane w korytach niewielkich rzek, takich jak: Dymer, Wipsówka, Symsarna czy Ryn oraz kilku mniejszych cieków. W w¹skich dolinach o stromych brzegach utwory te zazêbiaj¹ siê z osadami stokowymi. Gliny, ¿wiry i g³azy rezydualne wystêpuj¹ jedynie w pó³nocnej czêœci terenu arkusza w rejonie Kikity–Górkowo–Tejstymy na zerodowanym i zdenudowanym obszarze wysoczyzny wodnolodowcowej. Jest on po³o¿ony u zachodniego podnó¿a wybitnych wzgórz moren martwego lodu i kemów znajduj¹cych siê w rejonie Augustówki. Tworz¹ one kamienisto-¿wirowo-gliniaste pokrywy o mi¹¿szoœci zwykle rzêdu kilkudziesiêciu centymetrów (np. punkt dok. 18 — tabl. III i punkt dok. 22) na piaskach i ¿wirach wodnomorenowych, miejscami akumulacji szczelinowej lub wodnolodowcowej (sandrowej). Ich powstanie nale¿y wi¹zaæ z erozj¹ wód roztopowych w schy³kowym okresie deglacjacji.

35 c. Holocen

I³y i mu³ki jeziorne wystêpuj¹ w pó³nocnym zwê¿eniu rynny jeziora Dadaj, gdzie tworz¹ na powierzchni terenu cienk¹ warstwê osadów podobnych do mad ilastych, le¿¹c¹ na kredzie jeziornej (punkt dok. 70). Ku pó³nocy w kierunku Droszewa s¹ to i³y piaszczyste w stropie, ku do³owi be¿owoszare, py³owate a ni¿ej masywne stalowoszare, nie przewiercone do g³êbokoœci 12 m (punkt dok. 72). Dalej ku pó³nocy (punkt dok. 71 — tabl. IV) szare masywne i³y nie zosta³y przewiercone do g³êbokoœci 20mas¹przykryte torfami, kred¹ jeziorn¹ i gytiami, o ³¹cznej mi¹¿szoœci oko³o 9 m. Piaski i mu³ki jeziorne. S¹toosady piaszczysto-mu³kowe, miejscami nieco torfiaste lub humusowe, w niektórych rejonach zazêbiaj¹ siê z kred¹ jeziorn¹, zwykle ze szcz¹tkami roœlin i sko- rupkami fauny malakologicznej. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka, wyj¹tkowo mo¿e dochodziæ do kilku metrów. Wystêpuj¹ w postaci w¹skich listew wzd³u¿ brzegów wiêkszych jezior, np.: Dadaj, Luterskie, Tejstymy i £awki. Na pó³nocnym cyplu pó³wyspu jeziora Dadaj (punkt dok. 105) brzeg jeziora buduj¹ osady jeziorne z czarnymi namu³ami mineralno-organicznymi ze szcz¹tkami roœlin i skorupek fauny malakologicznej przechodz¹cymi ku do³owi w szare piaski py³owate równie¿ ze szcz¹tkami roœlin i skorupek fauny. Utwory te wystêpuj¹ równie¿ wzd³u¿ brzegów niewielkich zaroœniêtych zbiorników, gdzie tworz¹ bardzo w¹skie listwy, np. w rejonie Wipsowa (punkt dok. 62), gdzie przy brzegu zbiornika wype³nionego gytiami i torfami wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste z domieszk¹ ró¿noziarnistych, ze szcz¹tkami roœlin, kawa³kami drewna i szcz¹tkami fauny malakologicznej. Utwory te miejscami ze wzglêdu na ma³y obszar na którym wystêpuj¹, nie s¹ mo¿liwe do przedstawienia na mapie geologicznej i dlatego s¹ ³¹czone z osadami stokowymi wystêpuj¹cymi wzd³u¿ brzegów zbiorników. Kreda jeziorna i gytie wystêpuj¹ na niewielkich obszarach, miejscami pod cienk¹ warstw¹ torfów, wokó³ zarastaj¹cych jezior i jako wype³nienie wyschniêtych ju¿ mis pojeziernych, np. w rejonie Droszewa w pó³nocnym przed³u¿eniu jeziora Dadaj (punkt dok. 71 — tabl. IV), gdzie ja- snokremowa kreda jeziorna przechodz¹ca ku do³owi w gytie szarozielonkawe ma ³¹czn¹ mi¹¿szoœæ 4,0 m, przykrywa j¹ 3,5-metrowej mi¹¿szoœci warstwa torfów. Bli¿ej pó³nocnego brzegu jeziora Dadaj (punkt dok. 70) pod madami ilastymi le¿y kreda jeziorna przechodz¹ca ku do³owi w gytie wapienne ze szcz¹tkami roœlin. Gytie wystêpuj¹ czêsto w niewielkich zaroœniêtych zbiornikach pod cienkim przy- kryciem torfów, np. w rejonie Wipsowa (punkt dok. 61), gdzie poni¿ej torfów o mi¹¿szoœci 0,8 m wy- stêpuj¹ gytie wapniste szaropopielate i szarobr¹zowe przepe³nione szcz¹tkami skorupek fauny malakologicznej, przechodz¹ce ku do³owi w gytie torfiaste ze szcz¹tkami roœlin, które nie zosta³y przewiercone do g³êbokoœci 3,3 m. Torfy brunatne i czarno-brunatne, zwykle s³abo roz³o¿one, miejscami z czêœciowo roz³o¿ony- mi fragmentami pni drzew wystêpuj¹ na omawianym obszarze powszechnie. Wype³niaj¹ zarówno zag³êbienia bezodp³ywowe lub misy pojezierne na wysoczyŸnie, jak i zag³êbienia na obszarach san-

36 drowych, plateau kemowych oraz w rynnach i dolinach cieków. Najwiêksze torfowiska zajmuj¹ obszar o powierzchni dochodz¹cej do oko³o 2 km2, wystêpuj¹ one m.in. w rejonie Czerwonka–£abuchy. Mi¹¿szoœæ torfów miejscami przekracza 4,5 m, np. w torfowiskach po³o¿onych na wysoczyŸnie w pó³nocnej czêœci terenu arkusza w rejonie miejscowoœci Kolonia Lutry (punkt dok. 19) i na po³udnie od Droszewa (punkt dok. 81 — przekrój geologiczny A–B), gdzie brunatne, roz³o¿one torfy wype³niaj¹ce niewielkie zag³êbienie na wysoczyŸnie nie zosta³y przewiercone do g³êbokoœci 4,3 m. Torfy tworz¹ czêsto cienk¹ pokrywê o mi¹¿szoœci poni¿ej 2 m na: gytiach; kredzie jeziornej; piaskach i glinach piaszczystych deluwialnych; piaskach i piaskach py³owatych plateau kemowych; piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych; piaskach i ¿wirach wodnomorenowych, miejscami akumulacji szczelinowej lub wodnolodowcowej (sandrowej) i glinach zwa³owych zlodowacenia Wis³y. Namu³y torfiasto-piaszczyste zag³êbieñ bezodp³ywowych oraz namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych.Ichlitologia jest uzale¿niona od obszaru alimenta- cji. Na terenach piaszczystych s¹ to piaski z humusem, gliniastych (w obrêbie wysoczyzny) przewa¿nie namu³y, przy silniejszym nawodnieniu torfiaste lub z rozproszon¹, redeponowan¹ substancj¹ orga- niczn¹. Mi¹¿szoœæ tych osadów zwykle jest niewielka, poni¿ej 2 m, jednak w niektórych g³êbokich zag³êbieniach bezodp³ywowych mo¿e dochodziæ do 4 m. Namu³y mineralne tworz¹ siê równie¿ wspó³czeœnie w wyniku silnych procesów stokowych, np. w rejonie miejscowoœci Zarêbiec, na wschód od Biesowa (centralna czêœæ obszaru arkusza). W niewielkim zag³êbieniu na wysoczyŸnie wystêpuj¹ ciemnoszare namu³y ilaste prze³awicone piaskami drobno- i ró¿noziarnistymi o mi¹¿szoœci 2 m, le¿¹ce na holoceñskich torfach podœcielonych gytiami nie przewierconymi do g³êbokoœci 4,3 m (punkt dok. 58). Osady te tworz¹ czêsto cienk¹ pokrywê na: glinach piaszczystych deluwialnych, piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych (sandrowych) oraz glinach zwa³owych zlodowacenia Wis³y.

B. TEKTONIKA I RZEBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. V) przedstawiono ukszta³towanie powierzchni pod- czwartorzêdowej, czyli stropu osadów neogeñskich. Szkic ten, w nawi¹zaniu do terenów s¹siednich, skonstruowano w oparciu o profile tylko szeœciu otworów, w których przewiercono utwory czwarto- rzêdowe. Wykorzystano równie¿ profil geoelektryczny (SGE) wykonany wzd³u¿ linii przekroju geologicznego A–B (Okrasa, 2006) i dwa dodatkowe profile geoelektryczne (SGE) wykonane w rejonie Biskupca (Jagodziñska i in., 2008). Ukszta³towanie powierzchni podczwartorzêdowej przedstawione na pozosta³ych dwóch przekrojach geologicznych (tabl. III i IV) w znacznym stopniu oparte zosta³o jedynie o mapê anomalii grawimetrycznych i dlatego jest hipotetyczne. Na podstawie litologii utworów i danych z terenu s¹siedniego arkusza DŸwierzuty (Morawski, 2009c, d) przyjêto, ¿e w osi strefy miêdzylobowej w obszarach, które podlega³y neotektonicznej sub-

37 sydencji pod³o¿e czwartorzêdu mog¹ stanowiæ osady, które mo¿na okreœliæ jako mio-pliocen (S³odkowska, 2006). Na pozosta³ym terenie powierzchniê podczwartorzêdow¹ buduj¹ osady miocenu górnego — prawdopodobnie nale¿¹ce do serii formacji poznañskiej (Piwocki, 2004). W zachodniej czêœci obszaru arkusza strop osadów podczwartorzêdowych znajduje siê na wyso- koœci od oko³o 55 m p.p.m. do 45 m n.p.m. (przekrój geologiczny A–B; tabl. IV i V) a generalny przebieg wyniesieñ i obni¿eñ jest w przybli¿eniu po³udnikowy, czyli równoleg³y do przebiegu strefy miêdzylobowej. Oddzielne zagadnienie strukturalne stanowi strefa miêdzylobowa biegn¹ca we wschodniej czêœci badanego terenu, od Kolna na pó³nocy przez Biskupiec do Rzecka na po³udniu. Jest to fragment strefy oddzielaj¹cej loby l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Wis³y — mazurski po stronie wschodniej od warmiñskiego po stronie zachodniej (Morawski, 2005). Strefa miêdzylobowa jest obserwowana na przestrzeni ponad 60 km od rejonu Korszy (ark. Sêpopol), na pó³nocny wschód od obszaru arkusza Bi- skupiec, do rejonu jeziora Omulew (ark. Muszaki), na po³udniowy zachód od badanego terenu. Pokrywa siê ona z przebiegiem sk³onu strukturalnego krystalicznej tarczy wschodnioeuropejskiej i bruzdy brze¿nej Napiwoda–Purda–Garbowo — najdalej na wschód wysuniêtej struktury przedarenidzkiej w obrêbie syneklizy peryba³tyckiej (Kotañski, 1977). Strefa ta wystêpuje na pograniczu wielkich jednostek strukturalnych — anteklizy mazursko-suwalskiej, gdzie pod³o¿e krystaliczne znajduje siê na g³êbokoœci oko³o 1000–1500 m (Ksi¹¿kiewicz i in., 1974; Tyski, 1969, 1974) i syneklizy peryba³tyckiej, gdzie powierzchnia pod³o¿a krystalicznego obni¿a siê w kierunku zachodnim od 2000 do 4000 m i zwiêksza siê mi¹¿szoœæ sfa³dowanej pokrywy osadowej. Przekrój sejsmiczny DŸwierzuty wykonany na obszarze s¹siedniego arkusza, o tej samej nazwie, na oko³o 10-kilometrowym odcinku przekroju geologicznego A–B (Opak, 2003) wykaza³ strefê nieci¹g³oœci siêgaj¹c¹ prawdopodobnie do pod³o¿a krystalicznego, wskazuj¹c¹ na mobilnoœæ tektoniczn¹ strefy sk³onu tarczy (Morawski, 2005, 2009a, b, c). Nale¿y przypuszczaæ, ¿e w tej granicznej strefie w wyniku cyklicznego obci¹¿ania kolejnymi l¹dolodami, w ca³ym plejstocenie mia³y miejsce pionowe przemieszczenia o genezie glaciizostatycznej, które mog³y indukowaæ pionowe ruchy neotektoniczne. Obszar syneklizy peryba³tyckiej jako predyspo- nowany do subsydencji ulega³ silniejszemu obni¿aniu nie w pe³ni rekompensowanemu wznosz¹cymi ruchami odprê¿eniowymi po ust¹pieniu l¹dolodów. Jednoczeœnie po zachodniej stronie omawianej strefy w wyniku wiêkszej mi¹¿szoœci pokrywy osadowej nastêpowa³a silniejsza kompakcja spowodowana obci¹¿aniem l¹dolodami. Oba te procesy spowodowa³y obni¿enie generalnego po³o¿enia powierzchni podczwartorzêdowej i poszczególnych g³ównych jednostek lito-stratygraficznych w plejstocenie po stronie zachodniej, w stosunku do ich po³o¿enia po stronie wschodniej, o oko³o 30–40 m. Na odcinku strefy miêdzylobowej na przekroju sejsmicznym widoczne s¹ liczne pionowe powierzchnie nieci¹g³oœci przerywaj¹ce ci¹g³oœæ refleksów odzwierciedlaj¹cych powierzchnie warstw o zmiennej

38 litologii w przypowierzchniowej strefie, która obejmuje osady plejstoceñskie i neogeñskie. Podobnie na profilach elektrooporowych (Okrasa, 2005) ci¹g³e po obu stronach serie osadów niskooporowych, które mo¿na interpretowaæ g³ównie jako gliny zwa³owe, w obrêbie tej strefy urywaj¹ siê pionowymi powierzch- niami. Strefa miêdzylobowa to strefa wysokooporowa — piaszczysto-¿wirowa w ca³ym profilu osadów plejstocenu, co potwierdza profil otworu Nerwik z terenu arkusza DŸwierzuty wykonany w osi strefy miêdzylobowej (Morawski, 2009c, d). Dodatkowe informacje zawieraj¹ mapy anomalii grawimetrycznych (Petecki, Twarogowski, 2006; Petecki, 2008) na których strefa miêdzylobowa obrazuje siê ci¹giem anomalii ujemnych (w uproszczeniu serie piaszczysto-¿wirowe i ewentualnie wysoko po³o¿one osady neogeñskie). S¹siadowanie ze sob¹ znacz¹cych anomalii ujemnych i dodatnich sugeruje wystêpowanie stromych krawêdzi struktur geologicznych lub nieci¹g³oœci tektonicznych. Powy¿sze dane sk³oni³y autora do przyjêcia dla omawianej strefy miêdzylobowej schematycznej interpretacji strukturalnej opartej na pionowych strefach nieci¹g³oœci daj¹cych budowê blokow¹. Nieci¹g³oœci te zosta³y w uproszczeniu uznane za uskoki, jednak wydaje siê, ¿e mog¹ to byæ bardzo strome fleksury czy strefy ugiêæ. Na podstawie danych sejsmicznych z obszaru arkusza DŸwierzuty przyjêto, ¿e nieci¹g³oœci te przecinaj¹ osady plejstocenu, neogenu i paleogenu. Wed³ug tak przyjêtego stylu strukturalnego zinterpretowano budowê strukturaln¹ strefy miêdzylobowej zarówno na przekrojach geologicznych (przekrój geologiczny A–B, tabl. III, tabl. IV), jak i na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. V). W rejonie Biskupca budowa geologiczna, w tym szczególnie forma strukturalna strefy miedzylo- bowej, jest odmienna ni¿ na innych jej odcinkach. Zarówno trzy wykonane tam profile elektrooporowe, jak i profil otworu kartograficznego Biskupiec (otw. 56) wskazuj¹, ¿e mo¿emy tu mieæ do czynienia z krótkim rowem tektonicznym Biskupca usytuowanym poprzecznie do przebiegu strefy (tabl. V). Lokalne deniwelacje po³o¿enia powierzchni podczwartorzêdowej w obrêbie tej struktury dochodz¹ do 160 m (od 70 m n.p.m. do 90 m p.p.m.). Rów ten jest w znacznym stopniu wype³niony osadami zbiornikowymi, których wystêpowanie stwierdzono jedynie w obrêbie rowu. Dotyczy to w szczególnoœci ilasto-mu³kowej serii zastoiskowej zaliczonej do zlodowacenia Sanu 1, jak równie¿ serii redeponowanych osadów mio- ceñskich i oligoceñskich zdeponowanych w zbiorniku istniej¹cym prawdopodobnie w interglacjale eemskim. Serie zbiornikowe wskazuj¹ na depocentrum sedymentacji w osi rowu zwi¹zanym cyklicznie z okresami miêdzylodowcowymi. Tymczasem w okresach tych nale¿a³oby spodziewaæ siê odprê¿enio- wych (glaciizostatycznych) ruchów wznosz¹cych. Z drugiej jednak strony niewyjaœniony jest równie¿ brak w obrêbie rowu osadów odpowiadaj¹cych interglacja³owi ferdynandowskiemu i mazowieckiemu. Powy¿sze obserwacje wskazuj¹, ¿e w niektórych okresach miêdzylodowcowych mia³y miejsce blokowe, neotektoniczne ruchy wznosz¹ce a w innych obni¿aj¹ce.

39 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Na obszarze arkusza Biskupiec najprawdopodobniej przez ca³y trzeciorzêd mia³a miejsce sedymentacja, pocz¹tkowo w zbiorniku morskim w warunkach brakicznych, lagunowych i p³ywowych (Piwocki, 2004), a nastêpnie œródl¹dowym, zakoñczy³a j¹ akumulacja serii i³ów zaliczonych do mio-pliocenu (S³odkowska, 2006) (tab. 2). Erozja jaka mia³a miejsce na pograniczu neogenu i czwartorzêdu spowodowa³a usuniêcie zarówno czêœci osadów plioceñskich, jak i czêœciowo mioceñskich. Odbywa³a siê ona zapewne równie¿ w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Narwi, gdy¿ nie zachowa³y siê utwory preglacjalne. Wkroczenie l¹dolodu zlodowacenia Narwi poprzedzi³a lokalnie akumulacja o charakterze rzecznym jednak ju¿ z dop³ywem materia³u skandynawskiego. L¹dolód zlodowacenia Narwi prawdopodobnie dwukrotnie wkroczy³ na omawiany obszar, jednak erozja i egzaracja spowodowa³y, ¿e nie zachowa³y siê osady miêdzymorenowe. Najprawdopodobniej ju¿ od wkroczenia pierwszego l¹dolodu rozpocz¹³ siê proces uginania siê i dzielenia na loby kolejnych l¹dolodów wzd³u¿ strefy sk³onu strukturalnego tarczy wschodnioeuropejskiej, czyli wzd³u¿ wschodniej granicy syneklizy peryba³tyckiej (patrz rozdzia³ Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu). Po ust¹pieniu kolejnych l¹dolodów nastêpowa³y pionowe ruchy glaciizostatyczne powoduj¹ce usuwanie g³ównie serii morenowych. W strefie miêdzylo- bowej w czasie kolejnych deglacjacji mia³a miejsce wzmo¿ona erozja wód roztopowych szczególnie in- tensywnie odprowadzanych t¹ stref¹ w kierunku po³udniowym a nastêpnie akumulacja osadów okruchowych — wodnolodowcowych czy wodnomorenowych. W rejonie Biskupca powsta³ rów tektoniczny o generalnej tendencji subsydencyjnej, dziêki temu w jego obrêbie zachowa³y siê serie z okresu zlodowaceñ najstarszych. W czasie recesji l¹dolodu zlodowaceñ najstarszych nast¹pi³a prawdopodobnie wzmo¿ona akumulacja osadów wodnolodowcowych (sandrowych). Utwory z okresu interglacja³u augustowskiego nie zachowa³y siê prawdopodobnie na skutek erozji, która poprzedzi³a okres zlodowaceñ po³udniowopolskich. W czasie zlodowacenia Nidy l¹dolód wkroczy³ dwukrotnie, z pierwszego pobytu zachowa³ siê jedynie poziom morenowy. Wkroczenie l¹dolodu stadia³u górnego poprzedzi³o powstanie i wype³nienie zastoisk. Pozostawi³ on seriê osadów morenowych, nastêpnie mia³a miejsce intensywna akumulacja osadów wodnolodowcowych (sandrowych). Dwukrotne wkroczenie l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1 poprzedzi³o powstanie zastoisk a w czasie recesji powsta³y serie osadów wodnolodowcowych. Prawdopodobnie w okresie poprzedzaj¹cym transgresjê l¹dolodu stadia³u górnego w rowie tektonicznym Biskupca nast¹pi³a silna subsydencja, w wyniku której powsta³a tam mi¹¿sza seria osadów zastoiskowych. W czasie interglacja³u ferdynandow- skiego lokalnie mia³a miejsce akumulacja rzeczno-jeziorna. W obrêbie strefy miêdzylobowej, w tym w rowie tektonicznym Biskupca, nast¹pi³y pionowe ruchy wznosz¹ce. W czasie zlodowacenia Sanu 2 l¹dolód wkroczy³ dwukrotnie, z pierwszego pobytu zachowa³ siê jedynie poziom morenowy. W stadiale górnym akumulacjê lodowcow¹ poprzedzi³o powstanie lokalnych zastoisk a w czasie recesji mia³a miejsce akumulacja wodnolodowcowa.

40 Tabela 2 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) Piêtro System Oddzia³ Podpiêtro

Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q nh Akumulacja w zag³êbieniach bezodp³ywo- Namu³y torfiasto-piaszczyste zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q wych nht Torfy — Q th Akumulacja organiczna, bagienna Gytie — Q gy h Akumulacja organiczna, jeziorna Kreda jeziorna — Q kj h Akumulacja mineralna, jeziorna

Piaski i mu³ki jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna, w strefach brzegowych pm h Holocen równie¿ procesy stokowe li I³y i mu³ki jeziorne — Q Akumulacja jeziorna im h Gliny, ¿wiry i g³azy rezydualne — r g¿g³ Q Erozja i denudacja

Piaski rzeczne, miejscami deluwialne, den dolinnych — f p Q Akumulacja rzeczna, czêœciowo stokowa

Piaski deluwialne — d p Q Zmywanie osadów i akumulacja u podnó¿y zboczy, procesy stokowe, erozja, wietrze- Gliny piaszczyste deluwialne — d nie, procesy peryglacjalne, denudacja gp Q

Piaski wodnolodowcowe, miejscami kemów — fg QB3 Akumulacja niezorganizowanego przep³ywu p p4 wód roztopowych na powierzchni wysoczyzny Piaski i piaski py³owate plateau kemowych, miejscami wodnolodowcowe Akumulacja w rozleg³ych przetainach — pk QB3 pppy p4

I³y i mu³ki zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa im p4

Piaski tarasów kemowych, miejscami wodnolodowcowe — tk QB3 Akumulacja w przetainie pomiêdzy lodem wy- p p4 pe³niaj¹cym obni¿enia rynnowe a wysoczyzn¹ Gliny zwa³owe kemów — k QB3 Sp³ywy grawitacyjne materia³u morenowe- gzw p4 go do przetain Piaski i mu³ki kemów — k QB3 Akumulacja w przetainach pm p4

Gliny zwa³owe moren martwego lodu — gm Q B3 Sp³ywy grawitacyjne miêdzy bry³ami mar- gzw p4 twego lodu Piaski i ¿wiry moren martwego lodu — gm QB3 Akumulacja przez wody roztopowe miêdzy p¿ p4 bry³ami martwego lodu Gliny zwa³owe w sp³ywach akumulacji szczelinowej — gs Q B3 Sp³ywy grawitacyjne do szczelin miêdzy gzw p4 bry³ami martwego lodu Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — gs Q B3 Akumulacja przez wody roztopowe p¿ p4 w szczelinach lodowcowych Piaski, ¿wiry i gliny zwa³owe ozów — o Q B3 Akumulacja w szczelinach subglacjalnych Stadia³ górny p¿ p4 l¹dolodu fg B3 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (sandrowe) (górne)— Q 4 p¿2 p Akumulacja przez wody roztopowe Piaski i ¿wiry wodnomorenowe, miejscami akumulacji szczelino- Erozja i akumulacja rzek roztokowych fgg B3 w szczelinach lodowcowych, miejscami wej lub wodnolodowcowej (sandrowej) — Q 4 p¿ p sp³ywy materia³u morenowego Zlodowacenie Wis³y Gliny zwa³owe — g Q B3 Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- gzw p4 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — fg B3 Erozja i akumulacja wód roztopowych na Qp4 Zlodowacenia pó³nocnopolskie p¿1

C zwartorzêd przedpolu czo³a l¹dolodu Piaski i mu³ki zastoiskowe — b B3 Akumulacja zastoiskowa w zag³êbieniach pm Qp4

Plejstocen na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu

fg B2 Akumulacja przez wody roztopowe ekstra- Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 4 p¿ p glacjalnie w czasie recesji Stadia³ œrodkowy Piaski i mu³ki rzeczne lub jeziorne oraz czêœciowo redeponowane Miejscami akumulacja rzeczna lub/i jeziorna Interglacja³ eemski osady neogenu i paleogenu — fli Q pm p34– a nastêpnie erozja i denudacja

41 cd. tabeli 2

Silna erozja — usuniêcie wiêkszoœci osadów zlodowacenia Warty i miejscami równie¿ górnej czêœci osadów zlodowacenia Odry fg W2 Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (górne) — Q 3 p¿2 p Akumulacja przez wody roztopowe

g W2 Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — Q 3 gzw p niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza deglacjacja Mu³ki i piaski zastoiskowe — b W2 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach mp Qp3 Stadia³ œrodkowy przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu fg W2 Akumulacja przez wody roztopowe przed Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe (dolne) — Q 3 p¿1 p czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

f-li W1– 2 Miejscami akumulacja rzeczna lub/i jezior- Piaski i mu³ki rzeczno-jeziorne (?) — Q 3 pm p na a nastêpnie erozja i denudacja Interstadia³ (?) Zlodowacenie Warty g W1 Gliny zwa³owe — Q 3 Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasuniêcie gzw p l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza deglacjacja Stadia³ dolny

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QO3 p¿ p3 Akumulacja przez wody roztopowe Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — g QO3 gzw p3 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza deglacjacja O3 Stadia³ górny Piaski i mu³ki zastoiskowe — b Q Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach pm p3 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg QO1 p¿ p3 Akumulacja przez wody roztopowe

Zlodowacenie Odry Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — g QO1 gzw p3 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza

Stadia³ dolny deglacjacja Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q p¿ p3 Akumulacja przez wody roztopowe g Zlodowacenia œrodkowopolskie Gliny zwa³owe — Q gzw p3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q imp p3 Akumulacja zastoiskowa

Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — g QC gzw p23- niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza deglacjacja Liwca (?) Zlodowacenie

Erozja, etapowa, zmienna akumulacja, w Piaski rzeczne z wk³adkami mu³ków, czêœciowo jeziorne (?), tym wód roztopowych, lokalnie równie¿ miejscami piaski i ¿wiry, wodnolodowcowe — f M p¿ Q 23- rzeczna lub/i jeziorna a nastêpnie erozja i Interglacja³ wielki (?) p denudacja Interglacja³ mazowiecki (?)

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q G3 p¿ p2 Akumulacja przez wody roztopowe Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — g QG3 gzw p2 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza deglacjacja

Stadia³ górny Piaski i mu³ki zastoiskowe — b G3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach pm Qp2

Plejstocen przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

g G1 Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Zlodowacenie Sanu 2 Gliny zwa³owe — Q gzw p2 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza

Stadia³ dolny deglacjacja Interglacja³ f F Miejscami akumulacja rzeczna lub/i jeziorna Czwartorzêd ferdynan- Piaski i mu³ki rzeczne, miejscami jeziorne — Q 2 pm p a nastêpnie erozja i denudacja dowski (?) Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q S3 p¿ p2 Akumulacja przez wody roztopowe Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — g QS3 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza gzw p2 deglacjacja i erozja — usuniêcie znacznej

Zlodowacenia po³udniowopolskie czêœci osadów zlodowacenia Sanu 1 Stadia³ górny I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b QS3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach imp p2 Zlodowacenie Sanu 1 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

42 cd. tabeli 2

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q S1 p¿ p2 Akumulacja przez wody roztopowe Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — g QS1 gzw p2 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza deglacjacja i erozja

b S1 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach

Stadia³ dolny Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q pm p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu Zlodowacenie Sanu 1

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q N3 p¿ p2 Akumulacja przez wody roztopowe Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — g QN3 gzw p2 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza deglacjacja Stadia³ górny Piaski i mu³ki zastoiskowe, miejscami wodnolodowcowe — b QN3 Akumulacja zastoiskowa w zbiornikach pm p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

g N1 Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- Gliny zwa³owe — Q 2 niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza

Zlodowacenie Nidy gzw p

Stadia³ dolny deglacjacja Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q p¿ p2 Akumulacja przez wody roztopowe g Gliny zwa³owe — Q 2 Egzaracja i akumulacja lodowcowa

Zlodowacenia po³udniowopolskie gzw p I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — b Q imp p2 Akumulacja zastoiskowa Plejstocen Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — fg Q A Akumulacja przez wody roztopowe, nastêp- p¿ p1 nie erozja

Cz wartorzêd Egzaracja, akumulacja lodowcowa, nasu- g A niêcie l¹dolodu na ca³y obszar i póŸniejsza

Narwi Gliny zwa³owe — Q 1

najstarsze gzw p deglacjacja Zlodowacenia Zlodowacenie Akumulacja rzeczna Erozja Neogen Piaski, i³y, mu³ki i wêgiel brunatny — pim M Akumulacja jeziorna i bagienna Miocen

Akumulacja morska, okresowo akumulacja Mu³ki i piaski z glaukonitem — mp Ol w warunkach brakicznych, lagunowych i p³ywowych Paleogen Oligocen

Mo¿na przypuszczaæ, ¿e w szeroko pojêtym okresie interglacja³u wielkiego przewa¿a³a erozja. Byæ mo¿e w interglacjale mazowieckim powsta³a sieæ rzeczna i mia³a miejsce akumulacja rzeczno-wodnolodowcowa, a miejscami rzeczno-jeziorna. Zachowa³y siê równie¿ fragmenty poziomu morenowego prawdopodobnie z okresu zlodowacenia Liwca. W okresie zlodowaceñ œrodkowopolskich l¹dolody wkracza³y na omawiany teren cztery razy. Zachowa³y siê dwa poziomy morenowe zwi¹zane prawdopodobnie z dwoma stadia³ami zlodowacenia Odry i dwa ze stadia³ami zlodowacenia Warty, rozdzielone osadami, które ewentualnie mo¿na uznaæ za interstadialne rzeczno-jeziorne. Transgresjê l¹dolodów poprzedza³y okresy akumulacji w lokalnych zastoiskach i akumulacji wodnolodowcowej (sandrowej). Lokalnie w wyniku erozji zosta³y usu- niête osady miêdzymorenowe, co spowodowa³o, ¿e miejscami utwory morenowe obu stadia³ów zlodowacenia Odry wystêpuj¹ bezpoœrednio na sobie, oddziela je jedynie poziom bruku. Miêdzy zlo- dowaceniem Warty a stadia³em górnym zlodowacenia Wis³y dominowa³a erozja. Na przewa¿aj¹cym

43 obszarze usuniête zosta³y osady zlodowacenia Warty a miejscami równie¿ czêœciowo zlodowacenia Odry. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e silna erozja mia³a równie¿ miejsce po interglacjale eemskim, bo jego osady nie zachowa³y siê na obszarach wysoczyznowych. W obrêbie rowu tektonicznego Biskupca prawdopodobnie w zbiorniku interglacjalnym mia³a miejsce akumulacja osadów w znacznym stopniu redeponowanych z serii mioceñskich i oligoceñskich. Wydaje siê to wskazywaæ na silne ruchy pionowe, w wyniku których w pobli¿u ulegaj¹cego subsydencji rowu tektonicznego Biskupca zosta³y bardzo wysoko wyniesione osady neogenu i paleogenu i podlega³y erozji. Na podstawie dostêpnych danych mo¿na przypuszczaæ, ¿e omawiany obszar zosta³ pokryty l¹do- lodem zlodowacenia Wis³y jedynie w stadiale górnym (g³ównym). Transgresjê l¹dolodu poprzedzi³o powstanie lokalnych zastoisk. Nastêpnie na ca³ym badanym terenie mia³a miejsce akumulacja osadów wodnolodowcowych (sandrowych), miejscami znacznej mi¹¿szoœci. Byæ mo¿e utwory te powsta³y w czasie recesji l¹dolodu stadia³u œrodkowego (Œwiecia ?) zlodowacenia Wis³y poprzedzaj¹cego stadia³ górny. Przebieg procesów zwi¹zanych z deglacjacj¹ omawianego obszaru budzi szereg w¹tpliwoœci. Najprawdopodobniej ca³y teren arkusza obj¹³ l¹dolód recesyjnej fazy pomorskiej, który móg³ czêœciowo nasun¹æ siê na osady akumulowane przez l¹dolód w czasie maksymalnego zasiêgu. Nastêpnie na ca³ym obszarze po³o¿onym na zachód od strefy miêdzylobowej, w obrêbie lobu warmiñskiego, prawdopodobnie mia³a miejsce deglacjacja arealna, powsta³a wysoczyzna z licznymi formami akumulacyjnymi. Obszar ten zosta³ obni¿ony w stosunku do wysoczyzny powsta³ej po lobie mazurskim prawdopodobnie w wyniku silniejszej kompakcji pokrywy osadowej na terenie syneklizy peryba³tyckiej, co sprzyja³o powstaniu w tym rejonie zastoisk oraz akumulacji kemów, plateau kemowych i tara- sów kemowych. Odmienne procesy nastêpowa³y w strefie miêdzylobowej. Fragmentaryczne niestety dane jakimi dziœ dysponujemy wskazuj¹, ¿e procesy te by³y zró¿nicowane na ró¿nych odcinkach tej strefy. Na przyk³ad na odcinku po³udniowym na terenie s¹siaduj¹cego arkusza DŸwierzuty erozja wód roztopowych przewa- ¿a³a nad akumulacj¹, choæ g³êbokoœæ do której siêgnê³a erozja jest zagadkowa. Brak osadów morenowych œwiadczy albo o ich usuniêciu, albo o braku warunków do ich akumulacji, byæ mo¿e w wyniku geotektonicznych ruchów wznosz¹cych. Natomiast na odcinku pó³nocnym w obrêbie obszaru arkusza Biskupiec, a w szczególnoœci w rowie tektonicznym Biskupca, przewa¿a³a subsydencja. Tworzenie siê strefy miêdzylo- bowej by³o œciœle zwi¹zane z geotektonicznymi blokowymi ruchami pionowymi w pod³o¿u spowodowa- nymi prawdopodobnie g³ównie glaciizostazj¹. Powstawanie czy cykliczne odnawianie stref nieci¹g³oœci obejmowa³o zarówno pod³o¿e, seriê osadów plejstoceñskich, jak i sam l¹dolód. W schy³kowej fazie deglacjacji, lokalne s³abe przep³ywy wód roztopowych akumulowa³y cienkie pokrywy piasków wodnolodowcowych (sandrowych) na powierzchni wysoczyzny. W lokalnych zag³êbieniach powsta³y p³ytkie jeziorzyska. Po wytopieniu siê lodu zag³êbienia bezodp³ywowe prze- obrazi³y siê w misy jeziorne.

44 Zapocz¹tkowane zanikaniem pokrywy l¹dolodu procesy stokowe mia³y miejsce w holocenie i trwaj¹ do dziœ. Zag³êbienia na wysoczyŸnie by³y stopniowo wype³niane deluwiami, a nastêpnie osadami organogenicznymi. O¿ywienie procesów stokowych i akumulacjê namu³ów na osadach organogenicznych, nale¿y zapewne wi¹zaæ z wylesieniem — dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Prace melioracyjne przeprowadzone w XIX i XX w. spowodowa³y osuszenie niektórych jezior w znacznym stopniu ju¿ zaroœniêtych i wype³nionych osadami organicznymi.

IV. PODSUMOWANIE

Opracowanie arkusza Biskupiec jest kolejnym etapem szczegó³owego rozpoznania budowy geologicznej obszaru Warmii i Mazur. Niestety ani zestawione profile otworów archiwalnych, ani kartograficznych, wykonane w ramach niniejszego opracowania, nie dostarczy³y danych pozwalaj¹cych na szczegó³owe rozpoziomowanie stratygraficzne utworów czwartorzêdowych. Potwier- dzi³y one sytuacjê znan¹ z dotychczasowych badañ w zachodniej czêœci Mazur i Warmii, któr¹ charakteryzuje wystêpowanie osadów morenowych w formie fragmentarycznej. Nie tworz¹ one kon- sekwentnych poziomów, wystêpuj¹ luki sedymentacyjne, a serie piaszczysto-¿wirowe maj¹ znaczne mi¹¿szoœci. Osady zastoiskowe o niewielkim zasiêgu wystêpuj¹ na ró¿nych wysokoœciach. Charakte- rystyczne s¹ du¿e deniwelacje pod³o¿a neogeñskiego oraz zupe³ny brak osadów organogenicznych interglacjalnych i interstadialnych. W tej sytuacji przedstawione ustalenia stratygraficzne dokonane na podstawie korelacji regionalnych i w oparciu o litotypy zbadanych laboratoryjnie serii glin zwa³owych, nale¿y w znacznym stopniu traktowaæ hipotetycznie. W wyniku badañ przeprowadzonych na obszarze arkusza Biskupiec uzyskano szereg intere- suj¹cych danych szczegó³owych, wœród których mo¿na wymieniæ nastêpuj¹ce: 1. Po raz pierwszy na podstawie badañ geofizycznych, prac wiertniczych, jak równie¿ kartowania powierzchniowego uda³o siê rozpoznaæ pó³nocny fragment strefy miêdzylobowej na odcinku Bisku- piec–Kolno. Strefa oddziela dwie prowincje paleogeograficzne plejstocenu — mazursk¹ i warmiñsk¹. 2. Przebieg tej strefy jest zgodny z przebiegiem sk³onu strukturalnego krystaliniku na granicy anteklizy mazursko-suwalskiej i syneklizy peryba³tyckiej. Mo¿e ona byæ zwi¹zana z neotektoniczn¹ mobilnoœci¹ tej strefy. 3. Stwierdzono, ¿e powy¿sza strefa ma za³o¿enia strukturalne w postaci stref nieci¹g³oœci warstw powsta³ych w wyniku pionowych ruchów prawdopodobnie geotektonicznych indukowanych glaciizostazj¹. 4. Rozpoznano rów tektoniczny Biskupca stanowi¹cy fragment strefy miêdzylobowej, ale zo- rientowany w poprzek jej generalnego przebiegu. W obrêbie rowu przez ca³y plejstocen dominowa³a

45 subsydencja, równoczeœnie z ni¹ mia³a miejsce sedymentacja mi¹¿szej serii utworów zbiornikowych. Jedna z tych serii, prawdopodobnie z okresu interglacja³u eemskiego, obejmuje g³ównie redeponowane osady mioceñskie i oligoceñskie. 5. Deniwelacje stropu osadów neogenu w strefie miêdzylobowej przekraczaj¹ 160 m. 6. Stwierdzono wystêpowanie tylko jednego poziomu lodowcowego ze zlodowacenia Wis³y. Uznano, ¿e powsta³ on w czasie stadia³u górnego (g³ównego). 7. Potwierdzono wystêpowanie kemów inglacjalnych — wybitnych form polodowcowych z j¹drami zbudowanymi z osadów drobnoziarnistych a otulonych glinami zwa³owymi bazalnymi. Dalszych badañ wymagaj¹ nastêpuj¹ce problemy wy³onione w ramach opracowania terenu arkusza Biskupiec: 1. Po³o¿enie powierzchni podczwartorzêdowej, nieznane na znacznych obszarach. 2. Zasiêg pionowy i charakter strukturalny stref nieci¹g³oœci warstw. 3. Oparcie schematu stratygrafii utworów plejstoceñskich na datowaniach florystycznych lub datach wieku bezwzglêdnego. 4. Wykszta³cenie profilu osadów plejstocenu wzd³u¿ przebiegu strefy miêdzylobowej.

Zak³ad Kartografii Geologicznej Struktur P³ytkich Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie Warszawa, 2009 r.

LITERATURA

Behr J., Klautzsch A., 1911 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundestaaten 1:25 000, Blatt Bischofsburg (arkusz Biskupiec). Preuss. Geol. Landesanst. Berlin. Behr J., Krause P.G., 1911 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundestaaten 1:25 000, Blatt Teistimmen (arkusz Tejstymy). Preuss. Geol. Landesanst. Berlin. Ciuk E., 1966—Mapa Geologiczna Trzeciorzêdu L¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa Ukszta³towania Stropu Miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Gagel C., Müller G., 1897 — Die Entwickelung der ostpreussischen Endmoränen in den Kreisen Ortelsburg und Neidenburg. Separatabdruck Jb. Königl. Preuss. Geol. Landesanst. Berlin. Galon R., 1967 — Czwartorzêd Polski pó³nocnej. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa: 106—166. Galon R., 1968 — Przebieg deglacjacji na obszarze Peribaltikum. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 201–212 Galon R., Roszkówna L., 1961 — Extents of the Scandinavian glaciations and of their recession stages on the territory of Poland in the light of an analysis of the marginal forms of inland ice. Prz. Geogr., 33, 3: 347–364.

46 Galon R., Roszkówna L., 1967 — Zasiêgi zlodowaceñ skandynawskich i ich stadiów recesyjnych na obszarze Polski. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa: 18–38. Giel M.D., 2005—Wyniki badañ mikropaleontologicznych osadów paleogenu w otworach Klucznik–1iS¹p³aty – 3 (arkusz DŸwierzuty — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa. Gruszka B., 2003 — Sedymentacja koryt glacifluwialnych w szczelinie lodowej. Stanowisko Gi³awy. W: Terenowe Warsztaty Sedymentologiczne „Kemy i ozy — stary problem w nowym, sedymentologicznym ujêciu”: 63–67. Gruszka B., Morawski W. (red.), Zieliñski T., 2006a — Sedymentacja morenowa i wodnolodowcowa zlodowacenia Wis³y na WysoczyŸnie Olsztyñskiej w rejonie Kronowa. Stanowisko 12 — Kronowo Po³udniowe. W: Plejstocen po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur pod³o¿a. 13 Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Maróz, 4–8 wrzeœnia 2006 r.: 192–195. Gruszka B., Morawski W. (red.), Zieliñski T., 2006b — Sedymentacja w strefie miêdzylobowej po- miêdzy lobami warmiñskim i mazurskim l¹dolodu stadia³u g³ównego zlodowacenia Wis³y. Stanowisko 10 — Gi³awy. W: Plejstocen po³udniowej Warmii i zachodnich Mazur na tle struktur pod³o¿a. 13 Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Maróz, 4–8 wrzeœnia 2006 r.: 178–183. Jagodziñska B., Jagodziñski A., Kalitiuk R., 2008 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych temat: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Biskupiec. Prace uzupe³niaj¹ce. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa. Kacprzak L., Lisicki S., 2007a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Kobu³ty (178). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Kacprzak L., Lisicki S., 2007b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Kobu³ty (178). Pañstw. Inst. Geol. -PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Kalinowska-JaŸwiñska E., Kacprzak L., Lisicki S., 2001 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Bredynki (140) (wraz z Objaœnieniami). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa. Klautzsch A., Müller G., 1911 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten Bundestaaten 1:25 000, Blatt Wartenburg (arkusz Barczewo). Preuss. Geol. Landesanst. Berlin. Kondracki J., 1972 — Pojezierze Mazurskie. Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa. Kondracki J., 2002 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kondracki J., Pietkiewicz S., 1967 — Czwartorzêd pó³nocno-wschodniej Polski. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa: 206–258. Kotañski Z., 1977 — Rozwój paleotektoniczny wyniesionej czêœci starej platformy w Polsce w wa³daju i w kambrze. Biul. Inst. Geol., 303: 15–40. Koz³owski S. (red.), 1978 — Surowce mineralne województwa olsztyñskiego. Wyd. Geol., Warszawa. Krupiñski K., 2008 — Opracowanie paleobotaniczne wybranych próbek osadów z otworu wiertniczego Biskupiec. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Ksi¹¿kiewicz M., Oberc J., Po¿aryski W., 1974 — Mapa Tektoniczna Polski 1:1 500 000. Budowa geologiczna Polski. Tektonika. 4. Ni¿ Polski. 1. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S., 2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: ss. 105. Mañkowska A., S³owañski W., 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Olsztyn, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa.

47 Mañkowska A., S³owañski W., 1980 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Olsztyn. Inst. Geol., Warszawa. Marks L., 1980 — Pod³o¿e i stratygrafia osadów czwartorzêdowych w SW czêœci Pojezierza Mazurskiego. Kwart. Geol., 24, 2: 361–376. Marks L., 1988 — Relation of substrate to the Quaternary paleorelief and sediments, western Mazury and Warmia (northern Poland). Geol. AGH, 14, 1: 1–76. Marks L., 1991 — Zasiêgi l¹dolodów zlodowacenia Wis³y w œrodkowej i wschodniej Polsce. Ser. Geogr. UAM, 50. Marcinkowski B., Wyszomierski M., 2009 — Badania litologiczno-petrograficzne osadów czwartorzêdo- wych. Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Biskupiec. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Morawski W., 2003a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Jeziorany (138). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morawski W., 2003b — Prowincje sedymentacyjne plejstocenu w NE Polsce. W: Plejstocen Kotliny Racibor- sko-Oœwiêcimskiej na tle struktur morfotektonicznych pod³o¿a czwartorzêdu. Mat. 10 Konferencji „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Rudy, 1–5 wrzeœnia 2003 r.: 64–66. Morawski W., 2003c — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Jeziorany (138). Pañstw. Inst. Geol. -PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morawski W., 2005 — Warmiñska prowincja paleogeograficzna plejstocenu (pó³nocno-wschodnia Polska). Prz. Geol., 53, 6: 477–488. Morawski W., 2007 — Englacial kames near Jeziorany (Warmia — western Masurian Lakeland, Poland): morpho- logy, internal structure and origin. Sediment. Geol., Sp. issue, 193, 1–4: 47–58. Morawski W., 2009a — Differences in the regional stratigraphy of NE Poland caused by vertical movements due to glacioisostasy. Geologos, 15, 3–4: 235–250. Morawski W., 2009b — Neotectonics induced by ice-sheet advances in NE Poland. Geologos, 15, 3–4: 199–217. Morawski W., 2009c — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. DŸwierzuty (177). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morawski W., 2009d — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. DŸwierzuty (177). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Morawski W., 2010 — Zasiêgi l¹dolodu zlodowacenia Wis³y na Warmii i Zachodnich Mazurach — dyskusja. W: Dynamika zaniku l¹dolodu podczas fazy pomorskiej w pó³nocno-wschodniej czêœci Pojezierza Mazurskiego. Mat. 17 Konferencji „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Jeziorowskie, 6–10 wrzeœnia 2010 r. Motyl-Rakowska J., Schoeneich K., 1970 — Budowa geologiczna po³udniowo-zachodniego sk³onu anteklizy mazurskiej. Acta Geol. Pol., 20, 4: 771–794. Mycielska-Dowgia³³o E. (red.), 1998—Znaczenie interpretacyjne bry³ piaszczystych i ¿wirowych w osadach fluwialnych i fluwioglacjalnych. W: Struktury sedymentacyjne i postsedymentacyjne w osadach czwartorzêdowych i ich wartoœæ interpretacyjna. Wydz. Geogr. i Stud. Reg. UW, Warszawa: 115–120. Nowak J., 1966 — Przegl¹dowa Mapa Surowców Skalnych Polski 1:300 000, arkusz Olsztyn. Inst. Geol., Warszawa. Nowicki A. J., 1965 — Mapa Geologiczna Trzeciorzêdu L¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa Mi¹¿szoœci Nadk³adu Miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Okrasa T., 2005 — Dokumentacja badañ elektrooporowych dla arkusza DŸwierzuty Szczegó³owej Mapy Geologicz- nej Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa.

48 Okrasa T., 2006 — Dokumentacja badañ elektrooporowych dla arkusza Biskupiec Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Opak A., 2003 — Sejsmiczne prace polowe w rejonie DŸwierzut. „Geofizyka” Toruñ, Spó³ka z o.o. Protokó³. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Pachucki C., 1961 — Moreny czo³owe ostatniego zlodowacenia na obszarze Peribalticum. Rocz. Pol. Tow. Geol., 31, 2–4: 303–318. Petecki Z., 2008—Analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla tematu: Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Biskupiec. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB., Warszawa. Petecki Z., Twarogowski J., 2006 — Analiza pó³szczegó³owego zdjêcia grawimetrycznego dla tematu: Szcze- gó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. DŸwierzuty (177). Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Piwocki M., 2004 — Paleogen i neogen po³udniowej Warmii. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 181: 73–80. Roszko L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74: 65–100. Roszkówna L., 1955 — Moreny czo³owe zachodniego Pojezierza Mazurskiego. Studia Soc. Sc. Torun., Sec. C, 2,2: ss. 110. Rumiñski M.J., 2003a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Barczewo (176). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Rumiñski M.J., 2003b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Barczewo (176). Pañstw. Inst. Geol.-PIB, Warszawa. [dokument elektroniczny] Ruszczyñska-Szenajch H., 1991 — Sedimentary environments of glaciofluvial uplands and glaciofluvial crevasse fillings against the general background of other glacioaqueous environments. Ann. Soc. Geol. Pol., 61: 3–35. Rzechowski J., Sobczuk B., 1978 — Litologia osadów plejstoceñskich w zachodniej czêœci Pojezierza Mazur- skiego. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. S³odkowska B., 2006 — Wyniki badañ palinologicznych próbek osadów z arkusza DŸwierzuty (177) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. S³owañski W., 1970 — Czwartorzêd i jego pod³o¿e w po³udniowej czêœci obszaru jezior mazurskich i terenów przyleg³ych. Kwart. Geol., 14, 4: 852–853. S³owañski W., 1978 — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Olsztyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Œwierczyñski K., 1967 — Geomorfologia rynny mr¹gowskiej i obszarów przyleg³ych. Pr. i Stud. Inst. Geogr. UW Kat. Geogr. Fiz., 1: 125–142. Tyski S.(red.), 1969 — Synekliza peryba³tycka. Budowa geologiczna. 1. Prace geostrukturalne. Inst. Geol., Warszawa. Tyski S., 1974 — Obszar wyniesiony platformy wschodnioeuropejskiej. Budowa geologiczna Polski. 4. Tektonika. 1. Ni¿ Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Winter H., 2005 — Opracowanie dotycz¹ce analizy py³kowej próbek z profili: Nerwik, S¹p³aty, Klucznik i sondy 609 — arkusz DŸwierzuty (177) Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Witkowska B., 1970 — Mapa Geologiczno-In¿ynierska Olsztyna. Centr. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Witkowska B., 1984— Objaœnienia do Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:200 000, arkusz Olsztyn. Inst. Geol., Warszawa. Witkowska B., 1985 — Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:200 000, arkusz Olsztyn. Inst. Geol., Warszawa. Zieliñski T., 1992 — Moreny czo³owe Polski pó³nocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒl., 1325: ss. 95.

49 Zieliñski T., 1993—Sandry Polski pó³nocno-wschodniej — osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. UŒl., 1398: ss. 95. Zwierz S., 1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Olsztyn, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1950 — Materia³y Archiwum Wierceñ, arkusz Olsztyn. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, arkusz Olsztyn, wyd. B. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

50 Tablica I Długie stoki Dna dolin rzecznych Równiny denudacyjne Równiny jeziorne Równiny torfowe Dolinki denudacyjne Opracował: W. MORAWSKI Formy jeziorne Formy utworzone przez roślinność Formy rzeczne Formy denudacyjne Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 Skala 1:100 000 Ark. Biskupiec (139) SZKIC GEOMORFOLOGICZNY Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Tarasy kemowe Zagłębienia powstałe po martwym lodzie Kemy, plateau kemowe Wysoczyzna morenowa falista; wysoczyzna wodnolodowcowa Moreny martwego lodu Równiny wodnolodowcowe starsze Równiny zastoiskowe Formy akumulacji szczelinowej i ozy Rynny subglacjalne Równiny wodnolodowcowe młodsze Formy lodowcowe Formy wodnolodowcowe Formy utworzone w strefie martwego lodu o o 53 50’ 54 00’ o o 21 00’ 21 00’ Kolno J. Bęskie Górowo J. Stryjewskie Bęsia J. Węgój Węgój

BISKUPIEC .Kraksy J. Kruzy Tejstymy Rzeck Czerwonka Rukławki

Najdymowo .Tejstymy J. Biesowo Kikity Droszewo

Jezioro Dadaj J. Zerbuń Wilimy

J. Kikity eir Luterskie Jezioro Zerbuń 012345km J. Korek Piszewo Ramsowo Wipsowo Żardeniki J. Wipsowo J. Ławki

J. Tytląg .Dobrąg J. o o Jeziorany 20 45’ 20 45’ o o 54 00’ 53 50’ Tablica II Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Biskupiec (139)

ZESTAWIENIE OTWORÓW BADAWCZYCH DLA SMGP (KARTOGRAFICZNYCH) z uwzględnieniem otworu kartograficznego Wilimy wykonanego dla Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. Olsztyn m n.p.m.

180 Otw. 62 Otw. 14 BISKUPIEC ŻARDENIKI 158,0 m n.p.m. 153,0 m n.p.m. Otw. 38* 52,0 Zlodowacenie 160 WILIMY 148,0 m n.p.m. 31,4 Wisły (B) 2 n=3

Zlodowacenia

49,7 północnopolskie 1 4,6 2,0 2 Interglacjał eemski 46,9 140 48,2 n=10 29,1 2,04 0,53 1,62 1 27,7 Zlodowacenie n=12 30,4 7,6 B B n=1 Warty (W) 1 1 B 0,0 8,3 1,95 0,55 1,66 1,9 Interglacjał 1,0 Lubawski (L) 120 1,95 0,55 1,66 1,69 0,66 1,29 0,0

Zlodowacenie Zlodowacenia Odry (O) środkowopolskie

45,9 Mre Interglacjał W 2 W(?) Mre Zbójna (Z) 100 n=3 21,4 Mre Zlodowacenie 1 E? Liwca (C) 9,5 Mre wielki 4,5 Ol re Interglacjał Interglacjał 2,40 0,43 2,07 42,3 Mre 45,0 mazowiecki (M) 80 Ol re 30,4 n=1 28,8 O 1 Zlodowacenie O C n=4 C(?) 1 Sanu 2 (G) 9,6 M(?) 3,4 7,2 1,70 0,62 1,48 1,8 Interglacjał 35,6 G(?) 32,0 1,73 0,68 1,49 ferdynandowski (F) 60 n=4 M(?) 1 PLEJSTOCEN 31,1 30,5 Zlodowacenie 7,7 5,5 G n=9 37,9 38,7 Sanu 1 (S) 1 16,9

1,20 0,88 1,08 CZWARTORZĘD 32,5 29,9 5,6 n=4 Interglacjał Zlodowacenia 1

1 n=1 małopolski (K) południowopolskie 40 1,35 0,85 1,03 G 9,2 F(?) 10,0 5,2 0,8 Zlodowacenie 1,26 0,88 1,06 F(?) Nidy (N) 1,35 0,80 1,14 49,0 2 Interglacjał augustowski 39,8 N 25,9 n=1 33,3 G 33,2 20 1 31,4 n=10 10,0 n=2 6,7 1 1 13,8 8,2 8,8 1,88 0,56 1,66 Zlodowacenie S 1,7 Narwi (A) 1,48 0,75 1,28 1,40 0,82 1,08 38,9 35,6 najstarsze

0 Zlodowacenia 153,0 m n=2 1 11,6 S 4,2 1,04 1,05 0,90 -20

MIOCEN

267,5 m NEOGEN 33,1 30,6 n=1 1 -40 6,1 0,8 1,11 0,99 0,91 33,5 S 28,8 n=2 1 9,6 -60 1,6 1,50 0,80 1,16 N n=1 22,1 1 Mre 6,8 8,4 1,8 1,41 0,82 1,03 33,5 32,9 -80 n=3 A 1 7,6 2,1 247,6 m 1,11 1,01 1,01

-100

ZNAKI PETROGRAFICZNE 2 n=3 1 Średnie wartości współczynników Piaski i żwiry Znaleziska flory kopalnej petrograficznych n = ilość próbek O/K Piaski Oznaczenie miejsc pobrania próbek K/W A/B do badań litologiczno-petrograficznych (Marcinkowski, Wyszomierski, 2009) Mułki Procentowa zawartość w żwirach (o średnicy 5–10 mm, uzyskanych z glin zwałowych): Iły Mre Redeponowane osady mioceńskie skał krystalicznych (Kr), wapieni północnych (Wp), Kr Wp Dp M1 Gliny zwałowe Ol re Redeponowane osady oligoceńskie dolomitów północnych (Dp), mułowców paleoceńskich (M1 ) Węgiel brunatny * Profil otworu kartograficznego według Mańkowska, Słowański, 1980 a charakterystyka petrograficzna według Rzechowski, Sobczuk, 1978

Opracował: W. MORAWSKI Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 Tablica III Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Biskupiec (139)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY C–D

C D W E

Miejska Wieś Kikity Górkowo Tejstymy Kruzy Górowo Bęsia Otw. 23 m n.p.m. Otw. 13 28 Otw. 14 Otw. 7 Otw. 8 Otw. 10 Otw. 15 44 Otw. 18 Otw. 19 Otw. 21 m n.p.m. 27 30 32 36 38 Otw. 9 16 18 20 21 42 Otw. 16 46 47 48 49 50 Otw. 22 220 (23) (25) 220 17 18 12 200 (13) (15) 200 12 25 12 25 12 18 12 1 8 9 11 12 J. Luterskie 17 12 22 180 19 18 25 180 12 12 22 2 12 12 12 12 25 1 19 19 21 12 12 12 1 12 28 12 3 4 12 12 26 12 12 3 160 160 12 28 6 27 3 29 29 140 4 26 36 36 140 7 29 33

120 37 120 29 38 33 36 38 40 39 100 37 100 41 46? 45? 80 39 41 41? 80 41 ? 63

48 62 60 62 62 60 49 50 49 48 63 47? 40 63 62 40 51? 67 63 ? 58 ? 67 67 20 67 20 59? 60 59? 63 59? 67 0 0 67 63

61? -20 -20

67 -40 67 -40 ? 0 1 234 5km -60 -60

d fgg B3 g O3 g G3 fg N3 1— nQh 12 — gpQ 25 — pżQp4 38 — gzw Qp3 48 — gzw Qp2 58 — pż Qp2 ZNAKI PETROGRAFICZNE: b B3 g B3 b O3 b G3 g N3 2— nt Qh 15 — imQp4 26 — gzw Qp4 39 — pmQp3 49 — pmQp2 59 — gzw Qp2 Bruk Gliny piaszczyste tk B3 b B3 fg O1 g G1 b N3 3— tQh 16 — pQp4 28 — pmQp4 40 — pż Qp3 50 — gzw Qp2 60 — pmQp2 Piaski Kreda jeziorna k B3 fg B2 g O1 f F g N1 4— gyQh 17 — gzw Qp4 29 — pżQp3 41 — gzw Qp3 51 — pmQp2 61 — gzw Qp2 Piaski i żwiry Torfy k B3 g W2 fg fg S3 fg 5— kjQh 18 — pmQp4 32 — gzw Qp3 42 — pż Qp3 52 — pż Qp2 62 — pż Qp2 Piaski i mułki Gytie li gm B3 b W2 g g S3 g 6— pmQh 19 — gzw Qp4 33 — mpQp3 43 — gzw Qp3 53 — gzw Qp2 63 — gzw Qp2 Iły i mułki Węgiel brunatny li gm B3 fg W2 b b S3 7— imQh 20 — pżQp4 34 — pż1Qp3 44 — impQp3 54 — impQp2 67 — pimM Gliny, żwiry i głazy Namuły r gs B3 f-li W1-2 g C fg S1 8—gżgłQ 21 — gzw Qp4 35 — pmQp3 45 — gzw Qp2-3 55 — pż Qp2 68 — mpOl f gs B3 g W1 f M g S1 9— pQ 22 — pżQp4 36 — gzw Qp3 46 — pżQp2-3 56 — gzw Qp2 B3 d fg fg O3 fg G3 b S1 Uwaga:pozostałe symbole jak na mapie geologicznej 11 — pQ 24 — pż2Qp4 37 — pż Qp3 47 — pżQp2 57 — pm Qp2

Opracował: W. MORAWSKI Copyright by Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2012 Tablica IV Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 Ark. Biskupiec (139)

PRZEKRÓJ GEOLOGICZNY E–F E F

W E

ark. Jeziorany ark. Biskupiec

Kronowo Wipsowo Wilimy Droszewo Czerwonka Węgój

Otw. 45 Otw. 34 Otw. 27 Otw. 35 Otw. 37 Otw. 38 Otw. 40 Otw. 28 Otw. 42 Otw. 43 Otw. 46 Otw. 36 m n.p.m. m n.p.m. Otw. 51 95 97 98 63 64 65 66 68 (69) 73 78 (83) 84 (Otw. 41) 86 87 89 90 91 94 200 71 (77) 200

180 180

19 25 25 9 25 20 13 12 1 11 3 12 12 4 12 3 5 160 18 12 13 2 160 12 12 12 3 3 11 3 24 25 16 17 26 11 11 3 12 20 11 3 12 18 3 4 9 11 12 3 3 140 3 24 3 26 140 26 5 3 15 28 26 4 34 29 28 29 37 37 120 29 24 32 120 26 33 41 34 37 32 34 7 37 32 39 34 34 34 36 42 100 38 42 100 35 36 35 35 38 47 41 44 36 37 41 42 80 38 39 80 43? 40 43? 39 52 40 60 41 62? 60

50 43? 41 47 53 62? 40 40 62? 47 51? 55 63? 51? 20 20 52 63? 52 56? 53 67 0 63? 0 53? 54 63? 67 67 56 67 -20 57 -20 67 59? 59? -40 67 -40

67 67 -60 -60

-80 -80

-100 68 -100

0 1 2 3 4 5km -120 -120

Uwaga:Symbole i znaki jak na Tablicy III i mapie geologicznej

Opracował: W. MORAWSKI

20o 45’ 21o 00’ Tablica V

-40

o -20 o 0 54 20 -20 11 12 54 Piszewo Q 35,0 Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000

00’ 20 00’ Q 50,0 -40 0 Ark. Biskupiec (139) 0 Kolno

-20

-40 9 Q 49,5 60 -20 8 Q 29,5 Kikity SZKIC GEOLOGICZNY ODKRYTY J. Luterskie 3

Q 86,0 4 40

Żardeniki 40 A 1 2 M Q 102,7 Q 82,0 5 7 10 Skala 1:100 000 Q 104,0 60 Q 82,0 6 Q 71,5 Jeziorany Q 100,0 Q 78,6 Tejstymy J. Ławki

20 J. Kikity 15

14 16 20 Q 122,6 MIO-PLIOCEN Iły, mułki i piaski 18 Górowo MPl M 12,5 20 Q 120,8 20 0 Q 106,0

19 MIOCEN M Piaski, iły, mułki i węgiel brunatny

Kruzy NEOGEN -40 Q 112,4 0 60 13 D Granice geologiczne C Q 107,0 M J. Tejstymy 23 21 Q 68,5 Q 86,5 Bęsia 22 20 Izohipsy stropu utworów podczwartorzędowych w m n.p.m.

40 20 Q 80,0 Zerbuń Q 75,0 25 26 Q 119,5 Q 114,0 Biesowo J. Bęskie Uskoki przypuszczalne (strefy nieciągłości)

40 29 -40 30 31 Q 100,4 Q 100,9 Q 135,0 Zaburzenia glacitektoniczne 20

24 33 -20 Q 89,0 J. Zerbuń Q 126,5 0 -20 14 Wybrane otwory wiertnicze z numeracją według mapy geologicznej 27 28 32 J. Stryjewskie

Q 44,5

0 M 12,5 (symbol oznacza wiek: MPI — mio-pliocen, M — miocen, Ol — oligocen; -20

Q 34,0 Q125,0 20 20 Węgój 41 43 liczba — wysokość stropu utworów starszych od czwartorzędu lub rzędną J. Korek 45 46 M 20,0 Czerwonka Q 115,0 zakończenia otworu w osadach czwartorzędowych, w m n.p.m.) Q 83,0 -20 Ol -78,0 Q 73,0 40 44 J. Węgój F 38 42 Q 106,0 Q 125,0 B M -17,0 39 Q 128,0 A Linia przekroju geologicznego na mapie geologicznej -40 Ol -78,5 Q 49,5 J. Wipsowo Droszewo -20 D C Linia przekroju geologicznego załączonego w tekście 34 -40 Q 77,5 Wipsowo 37 Q 107,5 35 0 36 -60 Q 101,5 Q 107,0 Wilimy E -80 61 -80 Q 43,6 20

M 49 Opracował: W. MORAWSKI

0 Q 96,0 Najdymowo -20 -40 50 -60

-40 Q 97,8 -20 -80 59 -20 51 J. Tytląg 52 M 57,0 M Q 100,0 J. Dadaj 0

Q 94,0 Ol 51,0 Q 126,6

-20 -60

56 -80 63 0 53

Q 93,2 M -85,0 Q 97,8

-80 Q 102,0

-20

-60 54 -40 48 58 60 Q 96,2 Q 98,4 Q 24,8

47 57

Q 105,0 62 40

-60 BISKUPIEC

Q 108,5 -20 60 Rukławki -40 72 -40 Q 89,5 69 Q 100 71 75 ? Q 107,4 Q 120,0 Q 97,3

0 -20 Q 81,5 0

Ramsowo 20 64 74 J. Kraksy 76 Q 93,6 Q 113,0

? 40 Rzeck Q 123,0 66 68 73

20 65 Q 55,5 81 MPl M 45,0 Q 123,0 ? J. Dobrąg Q 103,3 Q 119,5 o o 53 ? B 53 50’ 80 50’ 20o 45’ 21o 00’