INSPEKCJA OCHRONY ŒRODOWISKA WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŒRODOWISKA W OLSZTYNIE

RAPORT O STANIE ŒRODOWISKA WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO W ROKU 2001

Praca zbiorowa pod redakcj¹ S³awomira Ró¿añskiego

BIBLIOTEKA MONITORINGU ŒRODOWISKA OLSZTYN 2002

1 Wydano ze œrodków: WOJEWÓDZKIEGO INSPEKTORATU OCHRONY ŒRODOWISKA W OLSZTYNIE I WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W OLSZTYNIE

Redaktorzy prowadz¹cy: Maria Planter S³awomir Ró¿añski

Redaktor techniczny: Zbigniew Michalski

Zdjêcia na ok³adkach: Tadeusz Filipowicz

W opracowaniu wykorzystano materia³y: G³ównego Urzêdu Statystycznego, Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej – Oddzia³ we Wroc³awiu oraz Regionalnej Warmiñsko-Mazurskiej Stacji Hydrologiczno-Meteorologicznej w Olsztynie, Instytutu Rybactwa Œródl¹dowego w Olsztynie, Instytutu Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa w Pu³awach, „Polgeolu” w Warszawie – Oddzia³ w Gdañsku, Regionalnych Dyrekcji Lasów Pañstwowych w Olsztynie i Bia³ymstoku, Stacji Chemiczno-Rolniczej w Olsztynie, Stacji Kompleksowego Monitoringu Œrodowiska „Puszcza Borecka” w Diablej Górze, Urzêdu Marsza³kowskiego w Olsztynie, Urzêdu Statystycznego w Olsztynie, Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie, Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Olsztynie i Delegatur WIOŒ w Elbl¹gu i Gi¿ycku, Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Olsztynie, Zak³adu Gospodarki Odpadami Komunalnymi Sp. z o.o. w Olsztynie.

ISBN–83 –7217–181–5

Copyright by Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska Olsztyn 2002

2 Spis treœci

Wstêp (S³awomir Ró¿añski) ...... 7 I. Wody ...... 9 1. Monitoring rzek (Ma³gorzata Libecka) ...... 9 1.1. Wstêp ...... 9 1.2. Charakterystyka i ocena stanu czystoœci rzek badanych w 2001 roku ...... 13 1.3. Podsumowanie ...... 65 2. Monitoring jezior (Maria Planter, Helena Wróblewska) ...... 67 3. Monitoring Zalewu Wiœlanego (Hanna Koniecka, Justyna Kopiec) ...... 100 3.1. Stan czystoœci wód Zalewu Wiœlanego ...... 100 3.2. Stan czystoœci wód dop³ywów Zalewu Wiœlanego ...... 109 4. Monitoring wód podziemnych (Marian U³anowicz) ...... 120 4.1. Warunki hydrogeologiczne ...... 120 4.2. Za³o¿enia projektowania i realizacji monitoringu ...... 122 4.3. Sieæ krajowa Monitoringu Jakoœci Zwyk³ych Wód Podziemnych ...... 123 4.4. Monitoring regionalny jakoœci zwyk³ych wód podziemnych ...... 123 4.5. Charakterystyka jakoœci wód podziemnych ...... 126 II. Monitoring chemizmu opadów atmosferycznych (Ryszard Twarowski, El¿bieta Kochañska) ...... 128 III. Gospodarka wodno-œciekowa województwa warmiñsko-mazurskiego (Halina Andrzejewska) ...... 137 1. Gospodarka wodna ...... 137 2. Gospodarka œciekowa ...... 139 IV. Powietrze ...... 149 1. Emisja zanieczyszczeñ do powietrza z istotnych Ÿróde³ zorganizowanych (Andrzej Jamio³kowski) .... 149 2. Ocena stanu zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w 2001 roku (Ma³gorzata Kacprzyk-Chynczewska, Miros³awa Laskowska) ...... 153 2.1. Zasady organizacji sieci stacji pomiarowych ...... 153 2.2. Lokalizacja stacji pomiarowych i organizacja badañ ...... 154 2.3. Kontrola jakoœci badañ ...... 154 2.4. Omówienie wyników badañ ...... 155 2.4.1. Dopuszczalne stê¿enia ...... 155 2.4.2. Dwutlenek azotu ...... 155 2.4.3. Dwutlenek siarki ...... 158 2.4.4. Py³ zawieszony ...... 161

3 2.4.4.1. Py³ zawieszony oznaczany metod¹ reflektometryczn¹ (R) ...... 161 2.4.4.2. Py³ zawieszony oznaczany metod¹ wagow¹ (PM10) ...... 164 2.4.5. Zawartoœæ metali ciê¿kich w pyle PM10 ...... 165 2.4.5.1. O³ów ...... 165 2.4.5.2. Kadm ...... 166 2.4.5.3. MiedŸ ...... 166 2.5. Dynamika zmian œredniorocznych stê¿eñ zanieczyszczeñ podstawowych ...... 167 2.5.1. Dwutlenek azotu ...... 167 2.5.2. Dwutlenek siarki ...... 168 2.5.3. Py³ zawieszony R ...... 168 2.6. Podsumowanie ...... 169 3. Ocena stanu czystoœci powietrza w województwie warmiñsko-mazurskim na podstawie pomiarów wykonanych stacj¹ mobiln¹ w roku 2001 (Andrzej Jamio³kowski) ...... 170 3.1. Wstêp ...... 170 3.2. Dopuszczalne stê¿enia substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze w okresie prowadzenia badañ ...... 171 3.3. Wyniki pomiarów stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu ...... 172 4. Badanie powietrza stacj¹ mobiln¹ w otoczeniu wysypiska odpadów w Ma¿anach (Andrzej Jamio³kowski) ...... 174 4.1. Cel wykonania pomiarów ...... 174 4.2. Lokalizacja punktów pomiarowych i okres realizacji pomiarów ...... 175 4.3. Warunki meteorologiczne w czasie pomiarów ...... 175 4.4. Wyniki analiz powietrza ...... 176 4.5. Wnioski ...... 178 5. Wstêpna ocena jakoœci powietrza w województwie warmiñsko-mazurskim (Andrzej Jamio³kowski) ...... 178 V. Odpady (Danuta Borsiak) ...... 187 1. Wstêp ...... 187 2. Monitoring gospodarki odpadami ...... 189 2.1. Gospodarka odpadami przemys³owymi ...... 190 2.2. Odpady niebezpieczne ...... 192 2.3. Gospodarka odpadami komunalnymi ...... 199 2.4. Sk³adowisko odpadów w Ma¿anach ...... 204 3. Podsumowanie ...... 207 VI. Ha³as (Waldemar Gêbka) ...... 208 1. Ha³as przemys³owy ...... 209 2. Ha³as komunikacyjny ...... 212 2.1. Ha³as drogowy na terenie Olsztyna ...... 213 2.2. Monitoring terenów szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu ...... 213 3. Wnioski ...... 217 VII. Gleby ...... 218 1. Odczyn i zasobnoœæ gleb województwa warmiñsko-mazurskiego w sk³adniki pokarmowe (Olga Mokra) ...... 218 1.1. Odczyn gleb ...... 218 1.2. Zasobnoœæ gleb w sk³adniki pokarmowe ...... 219 1.2.1. Zasobnoœæ gleb w fosfor ...... 220

4 1.2.2. Zasobnoœæ gleb w potas ...... 221 1.2.3. Zasobnoœæ gleb w magnez ...... 222 2. Monitoring zawartoœci azotu mineralnego w glebach gruntów ornych województwa warmiñsko-mazurskiego (Ewa Fotyma, Czes³aw Pietruch) ...... 223 VIII. Lasy (Tadeusz Pampuch) ...... 227 1. Stan posiadania ...... 227 2. G³ówne zagro¿enia stanu zdrowotnego drzewostanów na przyk³adzie RDLP w Olsztynie ...... 228 2.1. Czynniki abiotyczne ...... 228 2.2. Czynniki biotyczne ...... 228 2.3. Czynniki antropogenne ...... 229 3. Rozmiar wykonanych zadañ hodowlano-ochronnych ...... 233 3.1. Zadania hodowli lasu ...... 233 4. Zadania ochrony lasu na terenie RDLP Olsztyn ...... 234 IX. Stacja kompleksowego monitoringu œrodowiska „Puszcza Borecka” w Diablej Górze (Anna Degórska, Zdzis³aw Prz¹dka, Tomasz Œnie¿ek) ...... 237 1. Wprowadzenie ...... 237 2. Opis fizjograficzny ...... 238 3. Wybrane wyniki badañ z lat 1999–2001 ...... 239 3.1. Warunki meteorologiczne ...... 239 3.2. Zanieczyszczenia powietrza ...... 241 3.3. Opady atmosferyczne ...... 246 3.4. Wody powierzchniowe i podziemne ...... 249 3.5. Epifity nadrzewne ...... 251 3.6. Zooplankton jeziora £êkuk ...... 253 3.7. Szata roœlinna jeziora £êkuk ...... 254 X. Powa¿ne awarie (Regina Nowicka) ...... 255 XI. Dzia³alnoœæ kontrolna WIOŒ w roku 2001 (Kamilla Smoter) ...... 258 XII. Dzia³alnoœæ Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie w roku 2001 (Tadeusz Ratyñski) ...... 282 1. Wstêp ...... 282 2. Dzia³alnoœæ inwestycyjna ...... 284 2.1. Ochrona powietrza atmosferycznego ...... 284 2.2. Ochrona wód i gospodarka wodna ...... 284 2.3. Ochrona powierzchni ziemi ...... 287 3. Dzia³alnoœæ nieinwestycyjna ...... 287 3.1. Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska ...... 287 3.2. Przyroda ...... 288 3.3. Edukacja ekologiczna ...... 288 3.4. Monitoring wód ...... 293 XIII. Spis tabel ...... 294 XIV. Spis rycin ...... 299 XV. Spis map ...... 302

5 6 Drodzy Czytelnicy

Z przyjemnoœci¹ przekazujê w Wasze rêce kolejny tom „Raportu o stanie œrodowiska wojewódz- twa warmiñsko-mazurskiego ” Obejmuje on rok 2001 i nastêpuj¹ce zagadnienia: monitoring wód i opadów atmosferycznych, gospodarka wodno-œciekowa, ochrona i monitoring powietrza, gospodarka odpadowa, problemy ha- ³asu, stan gleb, gospodarka leœna, powa¿ne awarie, dzia³alnoœæ kontrolna, dokonania Wojewódzkie- go Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej. Stale doskonal¹ca siê kadra pracowników WIOŒ dba o przekazanie mo¿liwie pe³nej i rzetelnej informacji o naszym œrodowisku, zgodnie z wy- tycznymi G³ównego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska. „Raport o stanie œrodowiska województwa warmiñsko-mazurskiego w roku 2001” dedykujê g³ów- nie s³u¿bom zwi¹zanym z ochron¹ œrodowiska, administracji samorz¹dowej i rz¹dowej, pracownikom nauki, bibliotekom i organizacjom przyrodniczym. Mam nadziejê, ¿e lektura „Raportu” zachêci Czy- telników do bezpoœredniego kontaktu ze œrodowiskiem regionu i osobistej troski o nie. Ci wszyscy, którzy s¹ zainteresowani lub maj¹ swój udzia³ w poprawie stanu œrodowiska z przyjemnoœci¹ odno- tuj¹ dalsze korzystne zmiany. Opracowanie i wydanie kolejnego „Raportu” nie by³oby mo¿liwe bez sta³ej i bezinteresownej wspó³pracy wielu instytucji. Dziêkujê serdecznie Autorom za cenny wk³ad w nasz¹ wspóln¹ pracê. Dziêkujê te¿ Kierownictwu Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej za wsparcie finansowe prowadzonych przez WIOŒ badañ monitoringowych.

S³awomir Ró¿añski Warmiñsko-Mazurski Wojewódzki Inspektor Ochrony Œrodowiska

7 8 I. WODY

1. MONITORING RZEK

1.1. Wstêp

Zgodnie z za³o¿onym planem monitoringu wód powierzchniowych województwa warmiñsko- -mazurskiego, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie oraz Delegatury WIOŒ w El- bl¹gu i Gi¿ycku, w 2001 roku przeprowadzi³y badania 44 rzek w 99 przekrojach pomiarowo-kontro- lnych (³¹cznie z dop³ywami Zalewu Wiœlanego). Trzy punkty by³y objête monitoringiem krajowym: £y- na w Stopkach i Wêgorapa w Mieduniszkach (monitoring graniczny) oraz Pas³êka w Nowej Pas³êce (monitoring reperowy). Pozosta³e rzeki objêto monitoringiem regionalnym. Delegatura w Elbl¹gu pro- wadzi³a badania stanu czystoœci wód dop³ywów Zalewu Wiœlanego oraz Pas³êki i jej wiêkszoœci do- p³ywów. Natomiast Delegatura w Gi¿ycku bada³a Go³dapê z Kana³em Bro¿ajckim i jej dwoma dop³y- wami oraz Sapinê, Wigryniê i Wêgorapê (na granicy pañstwa). Pozosta³e rzeki kontrolowa³ WIOŒ w Olsztynie. Dop³ywy Zalewu Wiœlanego (z wyj¹tkiem Pas³êki) zosta³y omówione oddzielnie w roz- dziale I. 3.2. Zakres i czêstotliwoœæ badañ prowadzonych w sieci krajowej zosta³y ustalone w zarz¹dzeniu G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska z 9 marca 1999 roku – „Program badañ rzek objêtych kra- jow¹ sieci¹ monitoringu na lata 1999–2002”. Zgodnie z tym programem jakoœæ wód okreœlona by³a przez 51 wskaŸników fizykochemicznych, hydrobiologicznych i mikrobiologicznych, oznaczanych z ró¿n¹ czêstotliwoœci¹: wskaŸniki zaliczane do grupy 1 – raz na dwa tygodnie, do grupy 2 – raz na kwarta³ i do grupy 3 – raz w roku. W monitoringu regionalnym badania prowadzono z czêstotliwoœci¹ 12 razy w roku, przy czym wskaŸniki: temperatura, odczyn, tlen rozpuszczony, BZT , ChZT-Mn, ChZT-Cr, przewodnoœæ elektro- 5 lityczna w³aœciwa, zawiesina ogólna, zwi¹zki azotu i fosforu oraz miano coli oznaczano w ka¿dej próbce; saprobowoœæ sestonu – 10 razy w roku; barwa, g³ówne kationy i aniony, metale ciê¿kie, chlo- rofil „a” – 4 razy w roku, detergenty anionowe – 2 razy w roku. Od marca 2001 roku na wniosek Wy- dzia³u Ochrony Œrodowiska i Rolnictwa Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie do planu monitoringu re- gionalnego rzek w³¹czono rzeki: Marózkê (2 przekroje pomiarowo-kontrolne), Mor¹g (1 punkt) i W³o- dowsk¹ Strugê (1 punkt). Oceniaj¹c stan czystoœci rzek pos³ugiwano siê metod¹ stê¿eñ charakterystycznych (CUGW) zgodnie z zarz¹dzeniem nr 35 Prezesa Centralnego Urzêdu Gospodarki Wodnej z 1 sierpnia 1967

9 roku. W przypadku wskaŸników fizykochemicznych metoda ta opiera siê na œredniej z dwóch najbar- dziej niekorzystnych wartoœci danego parametru, po odrzuceniu wyniku odbiegaj¹cego o co najmniej 200% od drugiego z kolei najniekorzystniejszego. W ocenie hydrobiologicznej przyjmuje siê wynik najgorszy, w bakteriologicznej – drugi z kolei najniekorzystniejszy. Jakoœæ wód p³yn¹cych okreœlana jest przez porównanie stê¿eñ charakterystycznych poszczególnych wskaŸników zanieczyszczeñ z normami ustalonymi dla trzech klas czystoœci wody, podanymi w rozporz¹dzeniu Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z 5 listopada 1991 roku (Dz.U. nr 116 poz.503). Wody rzek, których stê¿enia charakterystyczne przekraczaj¹ wartoœci dopuszczalne dla III klasy czystoœci, okreœlane s¹ jako pozaklasowe, a wiêc ponadnormatywnie zanieczyszczone i oznaczane zazwyczaj jako NON. O ostatecznej klasyfikacji decyduje wskaŸnik lub grupa wskaŸników najbardziej nieko- rzystnych. W prezentowanej ocenie pominiêto cechy okreœlane kontrolnie kilka razy w roku – spe³- nia³y one jedynie rolê informacyjn¹. Zgodnie z cytowanym powy¿ej rozporz¹dzeniem MOŒZNiL mo¿liwoœci u¿ytkowania gospodar- czego wód s¹ nastêpuj¹ce: – wody klasy I – zaopatrzenie ludnoœci w wodê do picia, zaopatrzenie zak³adów przemys³o- wych wymagaj¹cych wody o jakoœci wody do picia, bytowanie w warunkach naturalnych ryb ³ososiowatych; – wody klasy II – bytowanie ryb innych ni¿ ³ososiowate, chów i hodowla zwierz¹t gospodar- skich, urz¹dzanie k¹pielisk, rekreacja i uprawianie sportów wodnych; – wody klasy III – zaopatrzenie zak³adów przemys³owych, z wyj¹tkiem zak³adów wymagaj¹cych wody do picia, nawadnianie terenów rolniczych wykorzystywanych do upraw ogrodniczych oraz upraw pod szk³em. W szczególnych przypadkach przy ocenie jakoœci wód rzek pos³ugiwano siê metod¹ bezpoœred- ni¹. Metoda ta podaje czêstotliwoœæ zachowania norm badanego wskaŸnika. Wynikiem oceny jest klasa czystoœci, w której mieœci siê co najmniej 90% pomierzonych wartoœci. W tabeli 1 podano ocenê jakoœci wód rzek badanych w 2001 roku w poszczególnych punktach pomiarowo-kontrolnych – ocenê fizykochemiczn¹, sanitarn¹, hydrobiologiczn¹ i ogóln¹, a w tabelach od 2 do 12 zamieszczono klasyfikacjê niektórych rzek w poprzednich latach. W tabeli 13 podano licz- bê i procent przekrojów pomiarowo-kontrolnych odpowiadaj¹cych danej klasie czystoœci. Mapa 1 ilu- struje stan czystoœci rzek województwa warmiñsko-mazurskiego badanych w 2001 roku. Na mapach od 2 do 13 zaznaczono lokalizacjê poszczególnych przekrojów pomiarowych, g³ówne punktowe Ÿró- d³a zanieczyszczeñ oraz wyniki klasyfikacji (klasy czystoœci w ocenie ogólnej). Na rycinach 1 A–C przedstawiono wartoœci stê¿eñ charakterystycznych oraz wartoœci ekstremalne (wartoœci minimalne, maksymalne i œrednie roczne) wybranych wskaŸników fizykochemicznych, obrazuj¹cych zmiany ja- koœci wód w poszczególnych przekrojach pomiarowo-kontrolnych.

10 Tabela 1. Ocena jakoœci wód rzek badanych w 2001 roku bez dop³ywów Zalewu Wiœlanego (klasy czystoœci wed³ug metody CUGW)

WskaĨniki Ocena Nr decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena Rzeka Lokalizacja przekroju Km fizyko- stan. o ocenie sanitarna sestonu ogólna chem. fizykochemicznej 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Biebrza 1. Braniewo 0,1 NON Pog III II NON

Czerwony 1. Braniewo 0,2 NON ChZT-Mn, NO2, NON II NON Rów PO4, Pog 1. pow. ujĞcia do Gubra, 1,6 II ChZT-Mn, II II II Dajna Smokowo ChZT-Cr, Z, NO2, PO4, Pog Dobrska 1. SpĊdy 0,5 NON Z, Pog III II NON Struga 1. pow. jez. Skiertąg, 18,8 III NO2, PO4, Pog III II III Plebania Wólka 2. pon. jez. Skiertąg, Morąg 16,5 NON O2 III II NON Drela 3. pon. oczyszczalni Ğcieków 13,5 NON O2, PO4, Pog NON III NON w Morągu 4. pow. ujĞcia do jez. Ruda 1,1 NON O2, PO4, Pog II II NON Woda, GlĊdy DrwĊca 1. DrwĊczno 2,0 NON Pog NON II NON WarmiĔska 1. Wiewiórki 20,5 III ChZT-Mn, III II III ChZT-Cr, Pog 2. pon. ujĞcia Kamiennej – 12,8 NON NO2, Pog NON II NON Elma – Máynówki, Piaseczno 3. pow. ujĞcia do àyny, 1,1 III ChZT-Mn, NO2, III II III Koniewo Pog

1. pon. Jez. WulpiĔskiego, 17,1 III O2 III II III Unieszewo Giáwa 2. pow. Gietrzwaádu 9,8 III O2, NO2 III II III 3. pon. Gietrzwaádu 8,4 III NO2 NON III NON 4. pow. ujĞcia do PasáĊki 1,5 NON O2 II II NON

1. wodowskaz Goádap 54,8 III O2 , Pog II II III 2. pon. miasta Goádap 49,0 NON O2 , NO2, Pog NON III NON 3. Boüwinka 29,9 NON Pog III II NON Goádapa 4. pon. BaĔ Mazurskich 18,7 III Z, NO2, Pog NON II NON z Kanaáem 5. Budzewo 2,0 III O2 , ChZT-Mn, Z, III II III BroĪajckim NO2, Pog i dopáywami 6. Kanaá BroĪajcki 7,2 NON Z III II NON 7. dopáyw z rejonu Wronek 0,1 NON Z III III NON 8. dopáyw z rejonu Siedliska 0,1 NON Z III III NON

1. Salpik 78,2 NON O2 III II NON 2. pow. KĊtrzyna 59,4 III ChZT-Mn, NO2, III II III PO4 3. pon. KĊtrzyna, na drodze 48,6 NON NO2, Pog NON III NON Biedaszki – Marszewo 4. pon. Garbna 37,4 NON NO2, Pog NON III NON Guber 5. Pomnik 29,0 NON Z, NO2, Pog NON III NON 6. pon. ujĞcia Liwny i 18,2 NON Z, NO2, Pog NON II NON Mamlaka, Lwowiec 7. pon. ujĞcia Sajny, Prosna 9,1 NON Z, NO2, Pog NON III NON 8. pow. ujĞcia do àyny, 0,1 NON Z, NO2 NON III NON SĊpopol

1. pow. Olsztynka 18,5 III O2 II II III

2. pon. Olsztynka, skansen 16,6 NON O2, NO2, PO4, Pog NON III NON 3. pon. oczyszczalni Ğcieków 14,5 NON O2, BZT5, ChZT-Mn, NON NON NON Jemioáówka w Olsztynku ChZT-Cr, NO2, PO4, Pog 4. pow. ujĞcia do jez. Sarąg, 1,0 NON O2, NO2, PO4, Pog NON NON NON Guzowy Máyn

Kamienna – 1. pon. Górowa Iáaweckiego, 3,6 NON ChZT-Mn, NO2, NON III NON – Máynówka Piasty Wielkie Pog

Lipówka 1. Braniewo 0,2 NON PO4, Pog III II NON 1. pow. ujĞcia do Gubra, 1,7 III O2, Z, NO2, NO3, III II III Liwna Krelikiejmy PO4, Pog àyna 1. na granicy paĔstwa, Stopki 73,7 NON NO2, Pog NON II NON

11 c.d. tabeli 1

WskaĨniki Ocena Nr decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena Rzeka Lokalizacja przekroju Km fizyko- stan. o ocenie sanitarna sestonu ogólna chem. fizykochemicznej 1 2 3 4 5 6 7 8 9

1. pon. jez. Maróz 7,2 II BZT5, PO4 I II II Marózka 2. pon. Gospodarstwa 6,7 II BZT5, PO4 III II III Rybackiego w Swaderkach 1. pow. Miáakowa 8,8 II ChZT-Mn, III II III ChZT-Cr, PO4, Pog Miáakówka 2. pon. Miáakowa, Gáodówko 4,6 III NO2 NON III NON 3. pow. ujĞcia do PasáĊki, Stolno 0,1 III NO2 NON II NON Máynówka 1. Czosnowo 8,0 NON Pog III II NON (àaĨnica) 2. Bemowizna 0,8 NON Pog III II NON MáyĔska 1. Osetnik 2,1 NON Pog III II NON Struga Morąg 1. Maronie 2,2 III O2, Pog II II III (Marąg) 1. pon. jez. Omulew, Kot 97,6 II BZT5, ChZT-Cr, II II II NH4, PO4, Pog 2. Wesoáowo 76,2 II O2, ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, PO4, Pog 3. pow. ujĞcia Sawicy, 67,0 II ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, PO , Omulew Wielbark 4 Pog 4. SĊdrowo 60,9 II ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, NO2, PO4, Pog 5. na granicy województwa, 55,0 II ChZT-Mn, II II II ZarĊby ChZT-Cr, NO2, PO4, Pog 1. pow. Ameryki 168,4 II BZT5, Nog, PO4, II II II Pog 2. pon. Ameryki 164,0 II BZT5, ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, NO2, Pog 3. àĊguty 138,8 III O2, NO2, PO4, Pog II II III 4. Pelnik 130,8 III PO4, Pog II II III 5. Kalisty 111,0 III Pog III II III Pog PasáĊka 6. Pityny 96,0 III III II III 7. Sportyny 78,6 III Pog NON II NON 8. Olkowo 68,6 NON Pog NON II NON 9. SpĊdy 57,5 NON Pog NON II NON 10. àozy 47,4 NON Pog III II NON 11. ChruĞciel 24,3 III PO4, Pog III II III 12. pow. Braniewa 9,1 NON Pog III II NON 13. pon. Braniewa 7,8 NON Pog NON II NON 14. Nowa PasáĊka 2,0 NON Pog NON II NON 1. pow. ujĞcia do Gubra, 0,3 NON NO2, PO4, Pog III III NON Sajna Sątoczno 1. Borki 38,1 III ChZT-Mn, III II III ChZT-Cr, NO2 2. pow. ujĞcia do jez. Kruklin 26,7 NON O2 II II NON 3. pow. ujĞcia do jez. 20,6 III O2 II II III Sapina Goádopiwo 4. wodowskaz Przerwanki 14,9 III O2 II II III 5. wodowskaz StrĊgielek 4,5 III O2 II II III 6. pow. ujĞcia do jez. 0,1 III BZT5 III II III ĝwiĊcajty 1. pow. ujĞcia do Omulwi, 0,2 II O2, BZT5, ChZT-Mn, II II II Sawica Wielbark ChZT-Cr, NO2, PO4, Pog 1. Skarbiec 53,6 NON ChZT-Mn, Pog NON II NON 2. ZiĊby 47,3 III ChZT-Mn, Pog III II III 3. Wopy 42,8 NON Pog III II NON Wa sza á 4. pow. PieniĊĪna 22,4 NON Pog III II NON

5. pon. PieniĊĪna 19,2 III ChZT-Mn, NO2, NON II NON PO4, Pog 6. Bardyny 0,1 NON Pog NON II NON

12 c.d. tabeli 1

WskaĨniki Ocena Nr decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena Rzeka Lokalizacja przekroju Km fizyko- stan. o ocenie sanitarna sestonu ogólna chem. fizykochemicznej 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Warna 1. àajsy 1,3 III ChZT-Mn, Pog III II III 1. Mieduniszki (punkt 96,5 III Pog III II III WĊgorapa graniczny) 1. Ruciane-Nida 5,6 III BZT5 II II III Wigrynia 2. most na drodze Pisz – Ukta 3,8 NON PO4, Pog NON III NON 3. Wygryny 0,3 NON PO4, Pog II II NON Wáodowska 1. Kalisty 0,3 NON ChZT-Mn, Pog NON II NON Struga Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, pH – odczyn, O – tlen rozpuszczony, 2 BZT – piêciodniowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, 5 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganiow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna, NH – azot amonowy, 4 NO – azot azotynowy, 2 Nog – azot ogólny, PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

1.2. Charakterystyka i ocena stanu czystoœci rzek badanych w 2001 roku

BIEBRZA

Biebrza jest prawobrze¿nym dop³ywem Pas³êki o d³ugoœci 24,7 km i powierzchni zlewni 38,6 km2. Œredni przep³yw w przekroju ujœciowym wynosi 0,22 m3/s. ród³a rzeki znajduj¹ siê na Wzniesieniach Górowskich na wysokoœci 110 m n.p.m. Przewa¿aj¹cy odcinek rzeki przep³ywa przez obszar Równiny Warmiñskiej. W œrodkowym biegu rzeka p³ynie w g³êbokiej dolinie erozyjnej, docho- dz¹cej do 20 m. Biebrza nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Jakoœæ wód rzeki badano w przekroju przyujœciowym do Pas³êki, w Braniewie (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

W przekroju ujœciowym Biebrza prowadzi³a wody zakwalifikowane do pozaklaso- wych ze wzglêdu na wysokie stê¿enie fosforu ogólnego (tab. 1). W poprzednim ro- ku badañ, tj. w 1998 roku o dyskwalifikacji wód w tym przekroju decydowa³y fosfor ogólny, zawiesina ogólna i miano coli typu ka³owego. Indeks saprobowoœci sesto- nu odpowiada³ wówczas III klasie czystoœci.

Klasyfikacjê wód Biebrzy w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ przedstawio- no poni¿ej. Substancje organiczne kwalifikowa³y rzekê do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy i azotanowy w przekroju przyujœciowym odpowiada³ I klasie. Odnotowano natomiast podwy¿szone do II klasy stê¿enie azotu ogólnego i do III klasy – azo- tu azotynowego. Stê¿enie charakterystyczne fosforanów spe³nia³o wymogi III klasy, zaœ fosforu ogól- nego nie odpowiada³o normom. Stan hydrobiologiczny. Wartoœæ indeksu saprobowego sestonu odpowiada³a II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o normy III klasy czystoœci.

13 rzek badanych w 2001 roku 2001 w badanych rzek (numeracja stanowisk wed³ug tabeli 1) tabeli wed³ug stanowisk (numeracja 1A. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT-Cr tlenu zapotrzebowanie Chemiczne 1A. Ryc. 1. A – C. Stê¿enia charakterystyczne oraz minimalne, maksymalne i œrednie roczne niektórych wskaŸników zanieczyszczeñ wód zanieczyszczeñ wskaŸników niektórych roczne œrednie i maksymalne minimalne, oraz charakterystyczne Stê¿enia C. – A 1. Ryc.

14 1B. Azot ogólny Azot 1B.

15 1C. Fosfor ogólny Fosfor 1C.

16 CZERWONY RÓW

Czerwony Rów jest lewobrze¿nym dop³ywem Pas³êki o d³ugoœci 11 km i powierzchni zlewni 23,6 km2. Œredni przep³yw ujœciowego odcinka rzeki wynosi 0,14 m3/s. Rzeka wyp³ywa z du¿ego kompleksu leœnego, odwadniaj¹cego torfowisko wysokie, po³o¿onego na po³udnie od Braniewa. Zlewnia rzeki znajduje siê w pó³nocno-wschodniej czêœci Równiny Warmiñskiej. Powierzchnia tego obszaru porozcinana jest licznymi dolinami erozyjnymi. Czerwony Rów nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Badania jakoœci wód przeprowadzono po raz pierwszy w 2001 roku w jednym punkcie powy¿ej ujœcia do Pas³êki, w Braniewie (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

Jakoœæ wód Czerwonego Rowu w przekroju przyujœciowym nie odpowiada³a nor- mom ze wzglêdu na utlenialnoœæ, azotyny, zwi¹zki fosforu i stan sanitarny (tab. 1).

Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikiem BZT , kwalifikowa³y rzekê do II klasy czystoœci, 5 ChZT-Cr – do III klasy, natomiast ChZT-Mn nie odpowiada³o normom. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot azotanowy i ogólny odpowiada³ I klasie czystoœci, a azot amono- wy – II. Stê¿enie charakterystyczne azotu azotynowego nie odpowiada³o normom. Fosforany i fosfor ogólny przyjmowa³y wartoœci pozaklasowe. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego dyskwalifikowa³o wody ujœciowego przekroju rzeki.

DAJNA

Dajna jest rzek¹ IV rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Gubra, o d³ugoœci 55 km. Zlewnia zajmuje powierzchniê 345,2 km2. Za pocz¹tek Dajny przyjêto ciek uchodz¹cy od po³udnia do jeziora W¹giel. Nastêpnie przep³ywa ona przez szereg jezior, tzw. Rynny Mr¹gowskiej: W¹giel, Wierzbowskie, Czos, Czarne, Kot, Juno, Kiersztanowskie, Dejnowa. Od Jeziora Kiersztanowskiego rzeka p³ynie g³êboko wciêt¹ dolin¹, która w dalszym biegu znacznie rozszerza siê. Po wyp³ywie z jeziora Dejno- wa Dajna zmienia kierunek na pó³nocno-wschodni i w okolicach Biedaszek wpada do rzeki Guber. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1969–1985 wynosi³y: – wodowskaz Biedaszki – SWQ – 8,50; SSQ – 2,08; SNQ – 0,64. Wed³ug Kondrackiego (Geografia regionalna Polski 1998) Dajna przep³ywa przez dwa mezore- giony – Pojezierze Mr¹gowskie i Nizinê Sêpopolsk¹. Wœród utworów powierzchniowych na obszarze zlewni dominuj¹ gliny zwa³owe, piaski, miejsca- mi z domieszk¹ ¿wirów. W pó³nocnej czêœci zlewni wystêpuj¹ piaski, i³y i mu³ki zastoiskowe oraz pia- ski fluwioglacjalne. Na takim pod³o¿u wytworzy³y siê gleby p³owe, brunatne w³aœciwe i wy³ugowane, a w dolinach rzek kompleksy gleb hydromorficznych. W zlewni Dajny wystêpuje wiele drobnych cie- ków, jezior oraz ma³ych zag³êbieñ bezodp³ywowych. Rzeka p³ynie przez obszar powiatu mr¹gowskiego (gminy – Piecki i Mr¹gowo) oraz powiatu kê- trzyñskiego (gminy – Reszel i Kêtrzyn). G³ównym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ Dajny w jej górnym biegu (powy¿ej jeziora W¹- giel) s¹ œcieki odprowadzane z oczyszczalni w Pieckach w iloœci oko³o 340 m3/d (zgodnie z kontro- l¹ z marca 2000 r.), oczyszczane mechaniczno-biologicznie i po chemicznym str¹caniu fosforu. Ponadto do jeziora Juno, przez które przep³ywa Dajna, poprzez rów melioracyjny, kierowane s¹ œcieki z mechaniczno-biologicznej (z chemicznym str¹caniem fosforu) oczyszczalni dla Mr¹gowa

17 w Polskiej Wsi (oko³o 3140 m3/d œcieków komunalnych wed³ug kontroli z maja 2000 r.). Mleczarnia w Mr¹gowie kieruje do jeziora, poprzez ciek, oko³o 1270 m3/d œcieków technologicznych i socjal- no-bytowych (wed³ug kontroli z lipca 2000 r.), oczyszczanych mechaniczno-biologicznie i po che- micznym str¹caniu fosforu. Badania jakoœci wód prowadzono w 1 przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia do rze- ki Guber, w Smokowie (patrz klasyfikacja wód Gubra – mapa 6).

Wody Dajny w Smokowie odpowiada³y II klasie czystoœci, o czym zadecydowa³o sze- reg wskaŸników fizykochemicznych (ChZT-Mn, ChZT-Cr, zawiesina ogólna, azotyny, fosforany i fosfor ogólny) oraz stan sanitarny i saprobowoœæ sestonu (tab. 1). W po- przednim roku badañ, tj. w 1999, w przekroju przyujœciowym, stwierdzono III klasê czystoœci z uwagi na zawiesinê ogóln¹ oraz stê¿enie azotynów. Miano coli i indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³y wymogi II klasy czystoœci.

Poni¿ej omówiono wyniki klasyfikacji wód Dajny w 2001 roku w poszczególnych grupach za- nieczyszczeñ. Substancje organiczne kwalifikowa³y Dajnê do II klasy czystoœci. BZT odpowiada³o I klasie czystoœci. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu przewa¿nie spe³nia³y wymogi I klasy, z wyj¹tkiem azoty- nów, które wskazywa³y na II klasê czystoœci. Zwi¹zki fosforu odpowiada³y II klasie. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu utrzymywa³ siê na poziomie II klasy. Stan sanitarny, okreœlony wartoœci¹ miana coli, spe³nia³ normy II klasy czystoœci.

DOBRSKA STRUGA

Dobrska Struga jest lewobrze¿nym dop³ywem Pas³êki. D³ugoœæ rzeki wynosi 13,2 km, a po- wierzchnia zlewni 63,1 km2. Pomimo niewielkiej d³ugoœci rzeka posiada rozga³êziony uk³ad hydrogra- ficzny. Wyp³ywa kilkoma strumieniami z przykrawêdziowej strefy Pojezierza I³awskiego. Zlewnia Dobrskiej Strugi po³o¿ona jest na pograniczu Równiny Warmiñskiej i Pojezierza I³aw- skiego. Jest to obszar porozcinany g³êbokimi dolinami erozyjnymi. Zachodnia czêœæ zlewni jest ob- szarem zalesionym, z du¿¹ liczb¹ niewielkich oczek wodnych. Natomiast wschodnia czêœæ zlewni to typowy obszar rolniczy. Do Dobrskiej Strugi odprowadzane s¹ bezpoœrednio œcieki oczyszczane mechanicznie z miej- scowoœci Spêdy (oko³o 12 m3/d wed³ug kontroli z wrzeœnia 1998 r.). Badania stanu czystoœci wód przeprowadzono w 1 przekroju przyujœciowym do Pas³êki, w Spê- dach (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

Jakoœæ wód Dobrskiej Strugi w przekroju pomiarowo-kontrolnym w miejscowoœci Spêdy nie odpowiada³a normom z uwagi na zawiesinê ogóln¹ i fosfor ogólny (tab. 1). W 1998 roku rzeka prowadzi³a równie¿ wody pozaklasowe ze wzglêdu na stê¿enie fosforu ogólnego i stan sanitarny. Stan hydrobiologiczny odpowiada³ wówczas III klasie czystoœci.

Klasyfikacjê wód Dobrskiej Strugi w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ omó- wiono poni¿ej. Substancje organiczne. W kontrolowanym przekroju pomiarowym BZT wskazywa³o na I kla- 5 sê, a ChZT-Mn i ChZT-Cr – na II.

18 Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy i azotanowy odpowiada³ I klasie. Azot ogólny wskazy- wa³ na klasê II, zaœ azotyny – na III. Zasobnoœæ wód w zwi¹zki fosforu by³a wysoka. Fosforany spe³- nia³y normy III klasy czystoœci, natomiast fosfor ogólny nie odpowiada³ normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu mieœci³ siê w II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego kwalifikowa³o wody Dobrskiej Strugi do III klasy czystoœci.

DRELA

Drela wed³ug Podzia³u hydrograficznego Polski (1983) okreœlana jest jako dop³yw spod Z³otnej. Jej d³ugoœæ wynosi 24,2 km, a powierzchnia zlewni – 149,2 km2. Pocz¹tek bierze ona w okolicach je- ziora Skiert¹g, na wschód od Mor¹ga, a uchodzi do jeziora Ruda Woda (zlewnia Kana³u Elbl¹skiego). Przep³ywy charakterystyczne z wielolecia (1962–1985) przy ujœciu do jeziora Ruda Woda wyno- si³y: SSQ – 1,3 m3/s; SNQ – 0,68 m3/s; NNQ – 0,52 m3/s. Drela przep³ywa przez mezoregion Pojezierze I³awskie. Rzeka p³ynie w w¹skiej i g³êboko wciêtej dolinie, wys³anej madami i torfami. Na zachód od jezio- ra Skiert¹g znajduje siê du¿e torfowisko. W zlewni przewa¿aj¹ piaski i gliny zwa³owe. Charakteryzu- je j¹ gêsta sieæ rzeczna i du¿o zag³êbieñ bezodp³ywowych. Drela przep³ywa przez tereny gmin – Mor¹g i Ma³dyty (powiat ostródzki). Najwiêksz¹ miejscowo- œci¹ po³o¿on¹ nad rzek¹ jest Mor¹g. G³ównym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki bytowo-gospodarcze i przemy- s³owe z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni dla Mor¹ga (w razie potrzeby stosuje siê che- miczne str¹canie fosforu), odprowadzane w iloœci oko³o 2660 m3/d (dane z kontroli WIOŒ z lute- go 2001 r.). Oczyszczalnia ta zosta³a oddana do eksploatacji we wrzeœniu 2000 roku. Mniejsze iloœci œcieków oczyszczanych mechaniczno-biologicznie pochodz¹ z oczyszczalni: w S³oneczni- ku, Zespo³u Szkó³ Agroekonomicznych w Dobrocinie oraz Specjalnego Oœrodka Szkolno-Wychowa- wczego w Nowym Dworze. Badania jakoœci wód prowadzono w 4 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, zlokalizowanych na od- cinku od powy¿ej jeziora Skiert¹g, w Plebanii Wólce, do powy¿ej jeziora Ruda Woda, w Glêdach (mapa 2).

Drela w górnym biegu odpowiada³a III klasie czystoœci, a od poni¿ej jeziora Skiert¹g do powy¿ej ujœcia do jeziora Ruda Woda stwierdzono wody pozaklasowe (tab. 1). W drugim przekroju pomiarowo-kontrolnym, poni¿ej jeziora Skiert¹g, w Mor¹gu, o dyskwalifikacji wód zadecydowa³o jedynie niskie stê¿enie tlenu. Najni¿sze warto- œci tlenu rozpuszczonego, przekraczaj¹ce granicê III klasy czystoœci, zanotowano w lipcu (2,2 mg O /l) i w paŸdzierniku (1,8 mg O /l). W dwu ostatnich punktach wskaŸ- 2 2 nikami decyduj¹cymi o ponadnormatywnym zanieczyszczeniu by³y – tlen rozpusz- czony oraz zwi¹zki fosforu, a w trzecim przekroju (poni¿ej oczyszczalni œcieków w Mor¹gu) równie¿ miano coli. Szczególnie wysoki poziom fosforanów i fosforu ogólnego odnotowano w obu tych punktach w miesi¹cach letnich – lipcu i sierpniu, st¹d te¿ wysokie wartoœci stê¿eñ charakterystycznych, wynosz¹ce w przekroju po- ni¿ej oczyszczalni w Mor¹gu – 2,32 mg PO /l i 0,81 mg P/l, a powy¿ej ujœcia do jezio- 4 ra Ruda Woda – 2,01 mg PO /l i 0,71 mg P/l. Œrednie roczne stê¿enia fosforu ogólne- 4 go dla obu tych przekrojów wynosi³y tyle samo, czyli 0,28 mg P/l, a œrednie roczne z pominiêciem lipca i sierpnia – odpowiednio 0,17 i 0,19 mg P/l. W stosunku do roku 1999, mo¿na mówiæ o znacznej poprawie jakoœci wód (tab. 2), chocia¿ klasyfikacja ogólna nie zmieni³a siê, z wyj¹tkiem pierwszego przekroju, w którym w roku 1999

19 wody nie odpowiada³y normom, a w 2001 roku zakwalifikowano je do klasy III. W dru- gim przekroju zarówno w 1999 roku, jak i w 2001 roku, o dyskwalifikacji zadecydowa- ³o tylko niskie stê¿enie tlenu w okresie letnim i jesiennym. Na odcinku od poni¿ej oczyszczalni do ujœcia rzeka prowadzi³a tak¿e wody pozaklasowe, ale w porównaniu z 1999 rokiem znacznie zmniejszy³a siê liczba wskaŸników przekraczaj¹cych do- puszczalne normy, a w Glêdach poprawi³ siê stan sanitarny i hydrobiologiczny rzeki – z NON (1999 r.) na II klasê czystoœci (2001 r.). Poprawê stanu czystoœci rzeki na tym odcinku nale¿y wi¹zaæ z oddaniem w 2000 roku nowej mechaniczno-biologicznej oczyszczalni dla Mor¹ga. W 1999 roku w Mor¹gu funkcjonowa³a stara mechaniczna oczyszczalnia, odprowadzaj¹ca œcieki niedostatecznie oczyszczone.

Tabela 2. Klasyfikacja wód Dreli w latach 1999 i 2001

Wskaźniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena Saprobowość Ocena biegu punktu badań przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem.

1999 pow. jez. 18,8 NON NO2 NON II NON 1. 2001 Skiertąg, III NO2, PO4, Pog III II III Plebania Wólka 1999 pon. jez. 16,5 NON O III II NON 2. 2 2001 Skiertąg, Morąg NON O2 III II NON 1999 pon. 13,5 NON O2, BZT5, ChZT-Mn, NON NON NON oczyszczalni ChZT-Cr, Z, NH , 3. 4 ścieków NO2, Nog, PO4, Pog 2001 w Morągu NON O2, PO4, Pog NON III NON 1999 pow. jez. 1,1 NON pH, O2, BZT5, NON NON NON Ruda Woda, ChZT-Cr, NH , NO , 4. 4 2 Ględy PO4, Pog 2001 NON O2, PO4, Pog II II NON

Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, pH – odczyn, O – tlen rozpuszczony, 2 BZT – biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, 5 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna, NH – azot amonowy, 4 NO – azot azotynowy, 2 Nog – azot ogólny, PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód Dreli w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikami ChZT-Mn i ChZT-Cr, kwalifikowa³y Drelê do II klasy czystoœci. BZT w drugim przekroju odpowiada³o II klasie, a w pozosta³ych – I. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Azotany i azot ogólny odpowiada³y I klasie, azotyny – III, z wyj¹tkiem prze- kroju poni¿ej jeziora Skiert¹g, w Mor¹gu, gdzie wskazywa³y na II klasê czystoœci. Natomiast azot amono- wy w pierwszym i ostatnim punkcie pomiarowym spe³nia³ wymogi I klasy, a w pozosta³ych – II klasy czy- stoœci. Zwi¹zki fosforu kwalifikowa³y Drelê powy¿ej i poni¿ej jeziora Skiert¹g do III klasy czystoœci, a od poni¿ej oczyszczalni œcieków w Mor¹gu do powy¿ej jeziora Ruda Woda by³y dyskwalifikuj¹ce. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu na ogó³ odpowiada³ II klasie czystoœci, jedynie w przekroju poni¿ej oczyszczalni w Mor¹gu wskazywa³ na III klasê. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o wymogi II klasy czystoœci w Glêdach, III kla- sy – powy¿ej i poni¿ej jeziora Skiert¹g oraz nie odpowiada³o normom poni¿ej oczyszczalni w Mor¹gu.

20 Mapa 2. Klasyfikacja ogólna wód Dreli Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Mor¹gu; 2. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Mor¹gu, Oczyszczalnia w S³oneczniku; 3. Zespó³ Szkó³ Agroekonomicznych w Dobrocinie.

DRWÊCA WARMIÑSKA

Drwêca Warmiñska jest rzek¹ II rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Pas³êki. D³ugoœæ ca³kowita rzeki wynosi 48,4 km, a powierzchnia zlewni 327 km2. Wyp³ywa kilkoma strugami ze Wzniesieñ Gó- rowskich na wysokoœci 125 m n.p.m. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym wynosi oko³o 2 m3/s. Dorzecze Drwêcy Warmiñskiej posiada rozga³êziony uk³ad hydrograficzny. Najwiêkszymi do- p³ywami s¹: Ramia (Kot³awka), Szel¹g, Lubomiñska Struga i Mingajny (Mingajska Struga). Zlew- nia Drwêcy Warmiñskiej le¿y w obrêbie Równiny Orneckiej i Wzniesieñ Górowskich, nale¿¹cych do makroregionu Nizina Staropruska. Powierzchniê Równiny Orneckiej tworz¹ piaski sandrowe, które pokrywaj¹ bory sosnowe. Natomiast Wzniesienia Górowskie zbudowane s¹ g³ównie z glin zwa³owych.

21 Ze wzglêdu na walory krajobrazowo-przyrodnicze w obrêbie zlewni utworzono dwa obszary chronionego krajobrazu – Równiny Orneckiej i Wzniesieñ Górowskich. Najwiêkszym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ s¹ œcieki odprowadzane bezpoœrednio z me- chaniczno-biologicznej oczyszczalni w Ornecie (1645 m3/d œcieków komunalnych wed³ug kontroli z li- stopada 2001 r.). Mniejsze iloœci œcieków kierowane s¹ do rzeki poprzez rów melioracyjny z oczysz- czalni w Karkajnach (oko³o 13 m3/d wed³ug kontroli z listopada 2000 r.). Badania jakoœci wód przeprowadzono w przekroju przyujœciowym Drwêcy Warmiñskiej, w miej- scowoœci Drwêczno (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

Jakoœæ wód Drwêcy Warmiñskiej nie odpowiada³a normom. WskaŸnikami dyskwali- fikuj¹cymi by³y fosfor ogólny i miano coli (tab. 1). W 1998 roku rzeka by³a kontrolo- wana w przekroju poni¿ej Ornety (w odleg³oœci 5,8 km od ujœcia). Wówczas stwier- dzono wody pozaklasowe z uwagi na miano coli. Pod wzglêdem fizykochemicznym Drwêca prowadzi³a wody III klasy, o czym decydowa³y zwi¹zki fosforu. Stan hydro- biologiczny odpowiada³ III klasie czystoœci.

Poni¿ej omówiono klasyfikacjê wód Drwêcy Warmiñskiej w 2001 roku w poszczególnych gru- pach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami: BZT , 5 ChZT-Mn i ChZT-Cr, by³a umiarkowana i odpowiada³a II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Wartoœci stê¿eñ charakterystycznych azotu amonowego, azotanów i azotu ogólnego nie przekracza³y norm I klasy czystoœci. Azotyny odpowiada³y III klasie. Stan hydrobiologiczny rzeki, wyra¿ony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, wskazywa³ na II klasê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego dyskwalifikowa³o wody Drwêcy Warmiñskiej w prze- kroju przyujœciowym do Pas³êki.

ELMA

Elma jest rzek¹ III rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem £yny o d³ugoœci 37,6 km. Zlewnia zajmuje po- wierzchniê 280,5 km2. Wyp³ywa ona z terenów silnie podmok³ych na pó³noc od Kumkiejm, na wysokoœci oko³o 155 m n.p.m. Najwiêkszymi dop³ywami Elmy s¹ Goska i dop³yw z Ors (Kamienna – M³ynówka). Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1951–1985 wynosi³y: – wodowskaz Piaseczno – SWQ – 12,3; SSQ – 1,75; SNQ – 0,20; – powy¿ej ujœcia do £yny – SWQ – 15,0; SSQ – 2,10; SNQ – 0,24. Zlewnia rzeki znajduje siê w granicach dwóch mezoregionów – Niziny Sêpopolskiej oraz Wznie- sieñ Górowskich, nale¿¹cych do makroregionu Nizina Staropruska. Zlewnia Elmy zbudowana jest z glin zwa³owych, piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, miej- scami wystêpuj¹ tu i³y i mu³ki zastoiskowe. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê przede wszystkim gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane oraz p³owe, charakteryzuj¹ce siê bardzo ma³¹ przepusz- czalnoœci¹. Wystêpuj¹ tu równie¿ kompleksy gleb glejowych, a odcinek ujœciowy rzeki pokryty jest madami. W strukturze u¿ytkowania terenu dominuj¹ pola uprawne, a miejscami wystêpuj¹ lasy i u¿ytki zielone. Rzeka przep³ywa przez tereny powiatów – bartoszyckiego i lidzbarskiego (gminy – Górowo I³a- weckie i Lidzbark Warmiñski). Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o¿onymi nad Elm¹ s¹: Ga³ajny, Piaseczno, Koniewo.

22 Elma nie odbiera bezpoœrednio zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Natomiast do jej dop³y- wu Kamiennej – M³ynówki (uchodz¹cej do Elmy pomiêdzy Wiewiórkami a Piasecznem) odprowadza- ne s¹ oczyszczone œcieki z Górowa I³aweckiego i Piast Wielkich.

Mapa 3. Klasyfikacja ogólna wód Elmy i Kamiennej – M³ynówki Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. „Gorex” w Górowie I³aweckim; 2. Spó³dzielnia Mleczarska „Maækowy” w Gdañsku, Oddzia³ w Górowie I³aweckim; 3. Gmina Górowo I³aweckie, Oczyszczalnia w Piastach Wielkich.

Badania stanu czystoœci wód prowadzono w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych zlokalizo- wanych od powy¿ej ujœcia Kamiennej – M³ynówki, w Wiewiórkach, do powy¿ej ujœcia do £yny, w Ko- niewie (mapa 3).

W Piasecznie wody Elmy nie odpowiada³y normom, a w Wiewiórkach i Koniewie stwierdzono III klasê czystoœci (tab. 1). W Wiewiórkach wody Elmy zakwalifikowa- no do III klasy, pomimo tego ¿e wartoœæ charakterystyczna ChZT-Mn (31,2 mg O /l) 2 przekroczy³a granicê III klasy czystoœci. WskaŸnik ten tylko jeden raz w roku osi¹- gn¹³ wartoœæ pozaklasow¹ (w lipcu ChZT-Mn wynosi³o 34,8 mg O /l), a œrednia 2 roczna wartoœæ wynosi³a 18,3 mg O /l. Ponadto o obni¿onej jakoœci wód (III klasa) 2 w pierwszym przekroju decydowa³o ChZT-Cr, fosfor ogólny oraz stan sanitarny. Ocena jakoœci wód dokonana metod¹ bezpoœredni¹ w tym punkcie pomiarowym

23 równie¿ wskazuje na III klasê czystoœci z uwagi na ChZT-Mn, ChZT-Cr i miano coli. W drugim przekroju, poni¿ej ujœcia Kamiennej – M³ynówki (o wodach pozaklaso- wych), rzeka prowadzi³a wody nie odpowiadaj¹ce normom pod wzglêdem fizyko- chemicznym (azotyny i fosfor ogólny) i sanitarnym. Natomiast w ostatnim przekro- ju, powy¿ej ujœcia do £yny, o III klasie decydowa³y nastêpuj¹ce wskaŸniki: ChZT-Mn, azotyny, fosfor ogólny i miano coli. Dane pochodz¹ce z 1996 roku wyka- za³y, ¿e Elma na kontrolowanym odcinku prowadzi³a wody III klasy, a wskaŸnikami decyduj¹cymi by³y: ChZT-Mn, azotyny, zwi¹zki fosforu, zawiesina ogólna, miano coli i saprobowoœæ sestonu (ró¿ne wskaŸniki w poszczególnych przekrojach – tab. 3). W latach 1998 i 2000 rzekê kontrolowano tylko w jednym punkcie przyuj- œciowym do £yny i wówczas stwierdzono wody pozaklasowe (wskaŸniki decyduj¹- ce: zawiesina i miano coli – 1998 r. oraz zawiesina i azotyny – 2000 r.; tab. 3).

Tabela 3. Klasyfikacja wód Elmy w latach 1996, 1998, 2000 i 2001

WskaĨniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu punktu badaĔ przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem.

1996 Wiewiórki 20,5 III ChZT-Mn, NO2 II III III 1. 2001 III ChZT-Mn, ChZT-Cr, III II III Pog 1996 pon. ujĞcia 12,8 III ChZT-Mn, Z, NO2, III III III Kamiennej – PO , Pog 2. 4 2001 – Máynówki, NON NO2, Pog NON II NON Piaseczno 1996 pow. ujĞcia do 1,1 III ChZT-Mn, Z, NO2, III III III àyny, Koniewo PO4, Pog 3. 1998 NON Z NON III NON 2000 NON Z, NO2 III III NON 2001 III ChZT-Mn, NO2, Pog III II III Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

Klasyfikacjê wód Elmy w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ omówiono poni¿ej. Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, wyra¿ona wskaŸnikiem BZT , 5 utrzymywa³a siê na poziomie I i II klasy czystoœci, a ChZT-Cr odpowiada³o klasom II i III. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹ kwalifikowa³o wody Elmy do III klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot ogólny i amonowy oraz azotany spe³nia³y normy I klasy czystoœci, z wy- j¹tkiem przekroju poni¿ej ujœcia Kamiennej – M³ynówki, gdzie stê¿enie charakterystyczne azotu amonowe- go wskazywa³o na II klasê czystoœci. W pierwszym przekroju azotyny odpowiada³y II klasie, w ostatnim – III, a w Piasecznie by³y pozaklasowe. Zasobnoœæ wód w zwi¹zki fosforu by³a zró¿nicowana. Fosforany w pierw- szym i trzecim punkcie pomiarowym odpowiada³y II klasie, a w drugim – III. Natomiast stê¿enie fosforu ogól- nego mieœci³o siê w normach III klasy (w Wiewiórkach i Koniewie) lub je przekracza³o (w Piasecznie). Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony indeksem saprobowoœci sestonu, kwalifikowa³ Elmê do II klasy czystoœci. Stan sanitarny dyskwalifikowa³ wody rzeki w przekroju poni¿ej ujœcia Kamiennej – M³ynówki (w Piasecznie). W pozosta³ych przekrojach pomiarowo-kontrolnych miano coli spe³nia³o normy III klasy czystoœci.

24 GI£WA

Gi³wa jest rzek¹ II rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Pas³êki. D³ugoœæ jej, ³¹cznie z jeziorami, wy- nosi oko³o 27 km, a powierzchnia zlewni 206,9 km2. Przep³ywa ona przez Jezioro Wulpiñskie i jezio- ro Gi³wa. G³ównym jej dop³ywem jest niewielki ciek wyp³ywaj¹cy z okolic Jonkowa. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) powy¿ej ujœcia do Pas³êki z okresu 1951–1981 wynosi³y: SSQ – 1,62 i SNQ – 0,68. Zlewnia rzeki znajduje siê w granicach mezoregionu Pojezierze Olsztyñskie. Za pocz¹tek rzeki przyjmuje siê ciek wyp³ywaj¹cy z okolic Stawigudy. Na odcinku od Jeziora Wulpiñ- skiego do Gietrzwa³du Gi³wa p³ynie szerok¹, zabagnion¹ dolin¹. W strukturze u¿ytkowania terenu dominu- j¹ pola uprawne. Na pozosta³ym obszarze przewa¿aj¹ lasy. W swym dolnym biegu rzeka silnie meandruje. Pó³nocna czêœæ zlewni Gi³wy zbudowana jest g³ównie z gliny morenowej, a po³udniowa z piasków fluwioglacjalnych. W dolinach rzecznych zalegaj¹ mady, piaski i ¿wiry. Na takim pod³o¿u powsta³y gle- by rdzawe i bielicowe. RzeŸba terenu jest bardzo urozmaicona. Dominuje tu sandrowy oraz pojezier- ny pagórkowaty typ krajobrazu. Gi³wa przep³ywa przez teren powiatu olsztyñskiego, gminy: Stawiguda, Gietrzwa³d i Jonkowo. Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o¿onymi nad rzek¹ s¹ Stawiguda i Gietrzwa³d. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ Gi³wy s¹ œcieki z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni (z chemicznym str¹caniem fosforu) w Gietrzwa³dzie, odprowadzaj¹cej poprzez rów me- lioracyjny oko³o 130 m3/d œcieków (dane z kontroli WIOŒ z paŸdziernika 2000 r.); obiekt ten oddano do u¿ytku w roku 1995. Mniejsze iloœci œcieków pochodz¹ z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni Zak³adu w £ajsach (Cegielnie Olsztyñskie SA w Olsztynie), odprowadzaj¹cej poprzez rów meliora- cyjny oko³o 60 m3/d œcieków (kontrola z marca i kwietnia 2001 r.) oraz z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w £ajsach (Urz¹d Gminy Gietrzwa³d), odprowadzaj¹cej bezpoœrednio przesz³o 10 m3/d œcieków (wed³ug kontroli z maja 2000 r.). Œcieki ze wsi £ajsy odprowadzane s¹ powy¿ej Gietrzwa³du (powy¿ej 2 przekroju pomiarowego), a z oczyszczalni dla Gietrzwa³du – poni¿ej Gietrzwa³du, a powy- ¿ej jeziora Gi³wa. Jakoœæ wód rzeki badano w 4 przekrojach pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych od poni¿ej Jeziora Wulpiñskiego, w Unieszewie, do powy¿ej ujœcia do Pas³êki (mapa 4).

25 Mapa 4. Klasyfikacja ogólna wód Gi³wy Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Urz¹d Gminy Gietrzwa³d, Oczyszczalnia £ajsy; 2. Cegielnie Olsztyñskie SA, Zak³ad £ajsy; 3. Urz¹d Gminy Gietrzwa³d, Oczyszczalnia w Gietrzwa³dzie.

Stan czystoœci wód Gi³wy w dwu pierwszych punktach odpowiada³ III klasie czysto- œci, w Unieszewie tylko ze wzglêdu na stê¿enie tlenu i stan sanitarny, a powy¿ej Gie- trzwa³du z uwagi na azotyny, tlen rozpuszczony i miano coli (tab. 1). Pozosta³e wskaŸ- niki przyjmowa³y wartoœci odpowiadaj¹ce normom I lub II klasy czystoœci. Natomiast w dwu ostatnich przekrojach pomiarowo-kontrolnych rzeka prowadzi³a wody poza- klasowe, o czym zadecydowa³o jedynie miano coli (poni¿ej Gietrzwa³du) i stê¿enie tle- nu (powy¿ej ujœcia do Pas³êki). W przyujœciowym punkcie stê¿enie tlenu tylko jeden raz w roku przekroczy³o dopuszczalne normy i wynosi³o w sierpniu – 3,3 mg O /l. 2 W poprzednim roku badañ, w 1997, stwierdzono II klasê w pierwszym przekroju – po- ni¿ej Jeziora Wulpiñskiego, w Unieszewie, oraz III klasê w pozosta³ych punktach po- miarowych (tab. 4). W pierwszym punkcie, poni¿ej Jeziora Wulpiñskiego, zmieni³a siê klasa czystoœci z II (1997 r.) na III klasê (2001 r.), co zwi¹zane by³o ze zmniejszeniem zawartoœci tlenu oraz pogorszeniem stanu sanitarnego. Z kolei w dwu ostatnich punktach obni¿y³a siê klasa czystoœci z III (1997 r.) na NON (2001 r.) ze wzglêdu na miano coli (poni¿ej Gietrzwa³du) i stê¿enie tlenu (powy¿ej ujœcia do Pas³êki).

26 Tabela 4. Klasyfikacja wód Gi³wy w latach 1997 i 2001 WskaĨniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu punktu badaĔ przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem.

1997 pon. Jez. 17,1 II O2, PO4, Pog II II II 1. 2001 WulpiĔskiego, III O2 III II III Unieszewo

1997 pow. Gietrzwaádu 9,8 III O2, NO2 III II III 2. 2001 III O2, NO2 III II III 1997 pon. Gietrzwaádu 8,4 III NO III III III 3. 2 2001 III NO2 NON III NON

1997 pow. ujĞcia do 1,5 II O2, ChZT-Mn, III II III PasáĊki ChZT-Cr, NO , 4. 2 PO4, Pog 2001 NON O2 II II NON

Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, O – tlen rozpuszczony, 2 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

Klasyfikacjê wód Gi³wy w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ omówio- no poni¿ej. Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikiem ChZT-Cr, wskazywa³y na II klasê czystoœci, BZT – na I, a ChZT-Mn odpowiada³o I lub II klasie czystoœci. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu na ogó³ mieœci³y siê w normach I klasy, z wyj¹tkiem azo- tynów, które od punktu powy¿ej Gietrzwa³du do ujœcia odpowiada³y III klasie czystoœci. Zarówno fos- for ogólny, jak i fosforany na kontrolowanym odcinku spe³nia³y wymogi II klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny. W przekroju poni¿ej Gietrzwa³du indeks saprobowoœci sestonu wska- zywa³ na III klasê, a w pozosta³ych – na II. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego poni¿ej Gietrzwa³du dyskwalifikowa³o wody Gi³wy, w przekroju przyujœciowym do Pas³êki odpowiada³o II klasie, a w dwu pierwszych punktach – III kla- sie czystoœci.

GO£DAPA Z KANA£EM BRO¯AJCKIM I DOP£YWAMI

Go³dapa jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Wêgorapy, o d³ugoœci 89 km i powierzch- ni zlewni 678,4 km2. ród³a rzeki znajduj¹ siê na pó³noc od Olecka w okolicy wsi Szarejki na wysoko- œci 204 m n.p.m. W górnym biegu, tj. do jeziora Go³dap nosi nazwê Jarka, a z jeziora Go³dap wyp³ywa jako Go³dapa. Do Wêgorapy uchodzi w jej 114,5 km na wysokoœci 97 m n.p.m. W miejscowoœciach Nowa Boæwinka i Grunajki usytuowane s¹ jazy piêtrz¹ce wodê na potrzeby wybudowanych tam elek- trowni wodnych. Na 15,8 km bieg Go³dapy uleg³ daleko id¹cym zmianom wskutek gospodarczej dzia- ³alnoœci cz³owieka, w okolicach miejscowoœci Zaka³cze nastêpuje rozdzia³ wód. Zasadnicza czêœæ wód Go³dapy p³ynie Kana³em Bro¿ajckim, ³¹cz¹cym siê z Wêgorap¹ najkrótsz¹ drog¹ z po³udnia na pó³noc, a pozosta³a (g³ównie w okresie wezbrañ wiosennych) p³ynie naturalnym korytem rzeki. Kana³ Bro¿ajc- ki staje siê g³ównym korytem rzeki, gdy¿ odprowadza wiêkszoœæ wód Go³dapy. Poni¿ej Kana³u Bro- ¿ajckiego Go³dapa zbiera wody z silnie rozbudowanej sieci rowów, odwadniaj¹cych stosunkowo p³a- sk¹ powierzchniê gruntów ornych, to one w g³ównej mierze w okresie letnim zasilaj¹ jej koryto.

27 W obrêbie zlewni Go³dapy wystêpuj¹ dwa wiêksze, przep³ywowe jeziora pochodzenia rynnowe- go, powsta³e w wyniku subglacjalnej dzia³alnoœci wód. S¹ to jezioro Go³dap i Jezioro Czarne, które- go odp³yw zasila rzekê Jarkê. Wystêpuje tu równie¿ kilka mniejszych jezior i zbiorników. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) wynosi³y: – wodowskaz Go³dap (z wielolecia 1972–1990) – SWQ – 13,6; SSQ – 2,37; SNQ – 0,66; – wodowskaz Banie Mazurskie (z okresu 1950–1990) – SWQ – 27,3; SSQ – 4,78; SNQ – 1,20. Go³dapa przep³ywa przez tereny mezoregionów – Pojezierze Zachodniosuwalskie i Puszczê Ro- minck¹, nale¿¹ce do makroregionu Pojezierze Litewskie oraz tereny mezoregionów – Wzgórza Szeskie i Krainê Wêgorapy, nale¿¹ce do makroregionu Pojezierze Mazurskie. Zlewnia Go³dapy zbudowana jest z gliny zwa³owej, piasków i ¿wirów. Dolinê rzeki wyœcie³aj¹ tor- fy. Poni¿ej miejscowoœci Banie Mazurskie Go³dapa wp³ywa do rozleg³ego obni¿enia zbudowanego z i³ów jeziornych, mu³ów, margli i piasków. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê przede wszystkim gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane oraz p³owe charakteryzuj¹ce siê bardzo ma³¹ przepuszczalnoœci¹. RzeŸba terenu jest bardzo urozmaicona. Obszar zlewni rzeki pokrywaj¹ faliste równiny mo- reny dennej oraz wzgórza moreny czo³owej. Wzgórza uk³adaj¹ siê w malownicze ci¹gi, nieco przypominaj¹ce ³añcuchy górskie. Najwiêkszym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ s¹ œcieki odprowadzane bezpoœrednio przez mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê w Go³dapi (oko³o 1540 m3/d œcieków – kontrola WIOŒ z wrzeœnia 2001 r.). Ponadto rzeka zanieczyszczana jest poœrednio œciekami z oczyszczalni: w Ko- zakach (oko³o 24 m3/d œcieków – kontrola z czerwca 1997 r.), we Wronkach (oko³o 30 m3/d œcieków – kontrola z lutego 2001 r.), w Grabowie (oko³o 25 m3/d œcieków dane z kontroli z lutego 2000 r.) oraz w Baniach Mazurskich (przesz³o 90 m3/d œcieków – kontrola z paŸdziernika 2001 r.). W 2001 roku rozpoczêto budowê kolektora sanitarnego zbieraj¹cego œcieki z Grabowa, Wronek, Zajazdu „Piêkna Góra” ko³o Go³dapi. Zakoñczenie inwestycji planowane by³o na 2002 rok. W 2001 roku badaniami objêto Go³dapê, jej odnogê – Kana³ Bro¿ajcki oraz dwa znacz¹ce dop³y- wy (z rejonu Wronek i z rejonu Siedliska) w 8 przekrojach pomiarowo-kontrolnych. Go³dapê badano w 5 punktach od wodowskazu Go³dap do miejscowoœci Budzewo (mapa 5).

Wody rzeki Go³dapy w 2001 roku, podobnie jak w roku 1995, wykazywa³y obni¿on¹ ja- koœæ pozwalaj¹c¹ zaliczyæ je do III klasy czystoœci oraz do wód pozaklasowych (tab. 1 i 5). Niezadowalaj¹c¹ jakoœæ wód Go³dapy nale¿y wi¹zaæ nadal ze stosunkowo du¿¹ iloœci¹ nie oczyszczonych lub oczyszczonych w niedostatecznym stopniu œcie- ków. Najwiêksze iloœci œcieków kieruje bezpoœrednio do rzeki mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia w Go³dapi (oko³o 1540 m3/d). St¹d te¿ wp³yw œcieków na jakoœæ wód rze- ki zaznacza siê najwyraŸniej w przekroju poni¿ej miasta Go³dap. W pozosta³ych prze- krojach negatywny wp³yw œcieków na stan czystoœci wód Go³dapy jest mniej widoczny. Badania wód Go³dapy wykonane w 2001 roku wykaza³y, ¿e w dwu przekrojach – wodo- wskaz Go³dap i w miejscowoœci Budzewo – odpowiada³y III klasie czystoœci, w pozosta- ³ych by³y pozaklasowe (tab. 1). W pierwszym przekroju o III klasie czystoœci decydowa- ³y wskaŸniki – tlen rozpuszczony i fosfor ogólny, a w Budzewie – jeszcze dodatkowo: utlenialnoœæ, zawiesina ogólna, azotyny i stan sanitarny. Od przekroju poni¿ej miasta Go³dap do Bañ Mazurskich wody rzeki nie odpowiada³y normom. O dyskwalifikacji na tym odcinku na ogó³ decydowa³y fosfor ogólny i miano coli oraz tlen rozpuszczony i azotyny. Najwiêkszy poziom azotynów i fosforu ogólnego zanotowano poni¿ej wylotu œcieków z oczyszczalni miejskiej w Go³dapi. Stê¿enie azotynów w ci¹gu roku w tym przekroju waha³o siê od 0,010 do 0,229 mg N/l. Wysokie wartoœci, przekraczaj¹ce III kla-

28 sê czystoœci, wystêpowa³y od lipca do wrzeœnia. Odnotowano równie¿ wysoki poziom fosforu ogólnego. Jego stê¿enie charakterystyczne wynosi³o 0,96 mg P/l. Najwy¿sz¹ wartoœæ, przekraczaj¹c¹ III klasê stwierdzono w lipcu; wynosi³a ona 1,24 mg P/l. Wody Kana³u Bro¿ajckiego oraz g³ównych dop³ywów rzeki Go³dapy nie odpowiada³y normom z uwagi na zawiesinê ogóln¹. Nale¿y zaznaczyæ, i¿ jej podwy¿szony poziom wystêpowa³ jedynie w okresie wezbrañ wiosennych. Pozosta³e wskaŸniki fizykochemiczne w tych przekrojach odpowiada³y II lub III klasie, zaœ miano coli – III.

Tabela 5. Klasyfikacja wód Go³dapy w latach 1995 i 2001

WskaĨniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu punktu badaĔ przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem.

1995 wodowskaz Goádap 54,8 III NO2, Pog II – III 1. 2001 III O2, Pog II III III 1995 poniĪej miasta 49,0 III NO2, PO4, Pog NON II NON 2. 2001 Goádap NON O2, NO2, Pog NON III NON 1995 Boüwinka 29,9 III Pog NON II NON 3. 2001 NON Pog III II NON 2001 poniĪej BaĔ 18,7 III Z, NO2, Pog NON II NON 4. Mazurskich 1995 Budzewo 2,0 III NO2, Pog, Mn III II III 5. 2001 III O2, Z, ChZT-Mn, III II III NO2, Pog

Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, O – tlen rozpuszczony, 2 Z – zawiesina ogólna, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny, Mn – mangan.

Klasyfikacjê wód rzeki Go³dapy, Kana³u Bro¿ajckiego i dop³ywów w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ przedstawiono poni¿ej. Substancje organiczne. WskaŸniki z tej grupy przyjmowa³y wartoœci odpowiadaj¹ce II klasie czystoœci na ca³ym badanym odcinku rzeki, z wyj¹tkiem przekroju w Budzewie oraz w punkcie na do- p³ywie z Siedliska, gdzie ChZT-Mn przekracza³o II klasê. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy zazwyczaj odpowiada³ I klasie czystoœci poza przekro- jem poni¿ej Go³dapi, gdzie wskazywa³ na II klasê. Azotyny w pierwszym przekroju – wodowskaz Go³- dap, na Kanale Bro¿ajckim i dop³ywach Go³dapy nie przekracza³y norm II klasy, w drugim przekroju by³y pozaklasowe, zaœ w pozosta³ych odpowiada³y III klasie. Azotany zazwyczaj odpowiada³y I kla- sie, tylko w przekroju przyujœciowym na dop³ywie z Wronek wskaŸnik ten nieznacznie przekroczy³ normê I klasy czystoœci. Stê¿enie charakterystyczne azotu ogólnego jedynie w pierwszym przekroju – wodowskaz Go³dap – mieœci³o siê w I klasie, natomiast w pozosta³ych spe³nia³o wymogi II klasy czystoœci. Fosforany wskazywa³y na II klasê, jedynie poni¿ej Go³dapi ich wartoœci wzros³y do III kla- sy. Zasobnoœæ wód w fosfor ogólny by³a zró¿nicowana, w przekrojach – poni¿ej Go³dapi i w Boæwin- ce nie odpowiada³ normom, w pozosta³ych – mieœci³ siê w III klasie czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu poni¿ej miasta Go³dap oraz na dwóch dop³ywach rzeki wskazywa³ na III klasê, w pozosta³ych punktach nie przekracza³ II klasy. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w pierwszym przekroju spe³nia³o wymogi II klasy, poni- ¿ej Go³dapi i poni¿ej Bañ Mazurskich by³o pozaklasowe, a w pozosta³ych nie przekracza³o granic III klasy czystoœci.

29 pó³dzielnia Mieszka- czyszczalnia miejska, i Kanalizacji Sp. z o.o. w Go³dapi – o api – oczyszczalnia œcieków w Grabowie, 5. S 4. PWiK Sp. z o.o. w Go³d le w Kozakach, 2. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów niowa „AGRO” Go³dap„AGRO” niowa –w osiedle MazurskieBanie Gminy Urz¹d 6. Boæwince, –wœcieków oczyszczalnia Mazurskich. Baniach 3. PWiK Sp. z o.o. w Go³dapi – oczyszczalnia œcieków we Wronkach, Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: Ÿród³a Punktowe 1. Spó³dzielnia Mieszkaniowa „AGRO” Go³dap – osied Mapa 5. Klasyfikacja ogólna wód Go³dapy, Kana³u Bro¿ajckiego iBro¿ajckiego Kana³u Go³dapy, wód ogólna Klasyfikacja 5. Mapa dop³ywów

30 GUBER

Guber jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem £yny o d³ugoœci 80,2 km. Zlewnia zajmu- je obszar 1589,1 km2. ród³a Gubra znajduj¹ siê na po³udniowy zachód od jeziora Guber, na obsza- rze gminy Ryn, a ujœcie w Sêpopolu. Do Gubra uchodz¹ 2 wiêksze lewobrze¿ne dop³ywy – Dajna i Sajna oraz 4 prawobrze¿ne – Struga Rawa, Runia, Liwna i Mamlak. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1951–1985 wynosi³y: – wodowskaz Biedaszki – SWQ – 6,27; SSQ – 1,27; SNQ – 0,27; – wodowskaz Prosna – SWQ – 55,3; SSQ – 8,85; SNQ – 1,42; – powy¿ej ujœcia do £yny – SWQ – 56,0; SSQ – 8,97; SNQ – 1,44 (wielolecie 1969–1985). Zlewnia Gubra nale¿y do trzech mezoregionów: Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, Pojezierza Mr¹gowskiego oraz Niziny Sêpopolskiej. Pod wzglêdem litologicznym na powierzchni zlewni Gubra przewa¿aj¹ gliny morenowe z p³ata- mi piasków fluwioglacjalnych i ¿wirów moreny czo³owej. W dolinach rzek nagromadzi³y siê aluwia i torfy. W pó³nocnej czêœci wystêpuj¹ pojedyncze p³aty i³ów zastoiskowych, stanowi¹cych pozosta³o- œci jezior. Na i³ach powsta³a równina zastoiskowa. Po³udniowa czêœæ zlewni charakteryzuje siê bar- dziej urozmaicon¹ rzeŸb¹. Liczne zag³êbienia bezodp³ywowe, czêsto podmok³e lub wype³nione wo- d¹, wystêpuj¹ na obszarze ca³ej zlewni. Niekiedy s¹ one po³¹czone i tworz¹ system drobnych jezior. Gleby zlewni Gubra wytworzy³y siê na glinach lekkich piaszczystych i zwietrzelinie gliniasto-piasz- czystej. S¹ to g³ównie gleby brunatne w³aœciwe lub wy³ugowane oraz czarne i szare ziemie. Charaktery- zuj¹ siê one ma³¹ przepuszczalnoœci¹. W dolinach rzek powsta³y gleby hydromorficzne. W strukturze u¿ytkowania terenu dominuj¹ u¿ytki rolne, g³ównie pola uprawne. £¹ki i pastwiska wystêpuj¹ przede wszystkim w dolinach rzek. Lasy pozosta³y przewa¿nie na ubogich siedliskach, b¹dŸ w silnie urzeŸbio- nych, a przez to trudno dostêpnych dla rolnictwa miejscach pó³nocnej i po³udniowej czêœci zlewni. Rzeka przep³ywa przez tereny powiatów: gi¿yckiego (gmina Ryn), kêtrzyñskiego (gminy: Kêtrzyn, Kor- sze, Barciany) i bartoszyckiego (gmina Sêpopol). Wzd³u¿ rzeki po³o¿one s¹ nastêpuj¹ce miejscowoœci: Sal- pik, Nakomiady, Karolewo, Kêtrzyn, Biedaszki, Linkowo, Garbno, Saduny, Pomnik, Prosna, Sêpopol. Najwiêkszymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki odprowadzane przez: – oczyszczalniê dla Kêtrzyna w Trzech Lipach (mechaniczno-biologiczna z chemicznym str¹ca- niem fosforu), z której odprowadzanych jest bezpoœrednio do rzeki przesz³o 6100 m3/d œcieków (da- ne z kontroli z maja 2000 r.); oczyszczalnia zosta³a oddana do u¿ytku pod koniec 1997 roku; – mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê w Garbnie, która kieruje do rzeki poprzez rów melio- racyjny oko³o 160 m3/d œcieków (kontrola z wrzeœnia 2000 r.); – mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê w Karolewie, z której poprzez rów melioracyjny odpro- wadzane s¹ œcieki w iloœci oko³o 190 m3/d (wed³ug kontroli z listopada 2001 r.); – Spó³dzielniê Mieszkaniow¹ „Mo³tajny” w Wop³awkach, która odprowadza poprzez rów melio- racyjny 65 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z marca 2000 r.); – „Pref-Bud” w Kêtrzynie, który poprzez rów melioracyjny odprowadza oko³o 40 m3/d œcieków technologicznych oczyszczanych mechanicznie (wed³ug kontroli z wrzeœnia i paŸdziernika 2000 r.); – Spó³dzielniê Mieszkaniow¹ „Lokator” w Biedaszkach Ma³ych, z której kierowane s¹ bezpoœred- nio œcieki oczyszczone mechanicznie w iloœci oko³o 30 m3/d (dane z kontroli z marca 2000 r.); od lu- tego 2002 roku Spó³dzielnia zosta³a pod³¹czona do kanalizacji. Ponadto niewielkie iloœci œcieków dostaj¹ siê do Gubra z miejscowoœci: Nakomiady, Równi- na Górna, Kruszewiec i Prosna. Zanieczyszczenia wnoszone s¹ równie¿ poprzez dop³yw – Saj- nê, do której odprowadzane s¹ œcieki z Reszla po mechaniczno-biologicznym oczyszczeniu. Cu- krownia w Kêtrzynie zosta³a zamkniêta, urz¹dzenia wodno-œciekowe nie s¹ u¿ytkowane, a bu-

31 dowê obiektów oczyszczalni przerwano w czwartym kwartale 2001 roku (kontrola WIOŒ z listo- pada 2001 r.). Badania jakoœci wody prowadzono w 8 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, od miejscowoœci Salpik do powy¿ej ujœcia do £yny, w Sêpopolu (mapa 6).

Mapa 6. Klasyfikacja ogólna wód Gubra i jego dop³ywów: Dajny, Sajny i Liwny G³ówne punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Mo³tajny”, Oczyszczalnia Wop³awki; 2. U. G. Kêtrzyn, Oczyszczalnia Karolewo; 3. „Pref-Bud” w Kêtrzynie; 4. Miejskie Wodoci¹gi i Kanalizacja w Kêtrzynie, Oczyszczalnia w Trzech Lipach; 5. Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Lokator” w Biedaszkach Ma³ych; 6. „Wikom” Wodoci¹gi i Oczyszczanie Miasta w Korszach, Oczyszczalnia Garbno; 7. Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji w Mr¹gowie, Oczyszczalnia w Polskiej Wsi; 8. Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Mr¹gowie; 9. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Barcianach; 10. „Rema” Reszel; 11. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Reszlu; 12. Spó³dzielnia Mieszkaniowa „S¹topy” w S¹topach-Samulewie; 13. „Wikom” Wodoci¹gi i Oczyszczanie Miasta, Oczyszczalnia Korsze.

Wody Gubra nie odpowiada³y normom, tylko w przekroju powy¿ej Kêtrzyna stwierdzo- no III klasê czystoœci (tab. 1). W pierwszym przekroju o dyskwalifikacji zadecydowa³o jedynie niskie stê¿enie tlenu w miesi¹cach od lipca do paŸdziernika. W pozosta³ych przekrojach Guber prowadzi³ wody pozaklasowe z uwagi na stan sanitarny, a w grupie

32 fizykochemicznej ze wzglêdu na zawartoœæ azotynów, fosforu ogólnego i zawiesiny ogólnej. Szczególnie wysoki poziom tych wskaŸników zanotowano w miesi¹cu lipcu (po intensywnych deszczach), wówczas próbki wody charakteryzowa³y siê du¿¹ mêt- noœci¹. Od przekroju poni¿ej Kêtrzyna (poni¿ej zrzutu œcieków z oczyszczalni dla Kê- trzyna) do miejscowoœci Prosna stê¿enia charakterystyczne fosforu ogólnego przekra- cza³y dopuszczalne normy, ale œrednie roczne (z pominiêciem lipca) mieœci³y siê w gra- nicach II klasy czystoœci. WskaŸniki okreœlane kontrolnie 2 lub 4 razy w roku zazwyczaj spe³nia³y wymogi I klasy, tylko stê¿enie potasu w przekroju poni¿ej Kêtrzyna przyjmo- wa³o wartoœci pozaklasowe. W poprzednim roku badañ, tj. w 1998, podobnie jak w 2001 roku, Guber na odcinku od poni¿ej Kêtrzyna do ujœcia do £yny, w Sêpopolu, prowadzi³ wody nie odpowiadaj¹ce normom (tab. 6). Tylko w dwu pierwszych przekro- jach stwierdzono III klasê czystoœci, o czym zadecydowa³o stê¿enie tlenu i saprobo- woœæ sestonu (w Salpiku) oraz azotyny i miano coli (powy¿ej Kêtrzyna, w Karolewie).

Tabela 6. Klasyfikacja wód Gubra w latach 1998, 2000 i 2001

Wskaźniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena Saprobowość Ocena biegu punktu badań przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem. 1998 pon. jez. Guber, 78,2 III O II III III 1. 2 2001 Salpik NON O2 III II NON 1998 pow. Kętrzyna, 56,9 III NO2 III II III 2. Karolewo 2001 pow. Kętrzyna 59,4 III ChZT-Mn, NO2, PO4 III II III 1998 pon. Kętrzyna, na 48,6 NON O2, BZT5, ChZT-Mn, NON NON NON 3. drodze Biedaszki – ChZT-Cr, NO2 2001 – Marszewo NON NO2, Pog NON III NON 1998 pon. Garbna 37,4 NON NO NON III NON 4. 2 2001 NON NO2, Pog NON III NON 1998 Pomnik 29,0 NON NO NON III NON 5. 2 2001 NON Z, NO2, Pog NON III NON 1998 pon. ujścia Liwny i 18,2 NON NO , Z III III NON 6. 2 2001 Mamlaka, Lwowiec NON Z, NO2, Pog NON II NON 1998 pon. ujścia Sajny, 9,1 NON Z, NO , Pog NON III NON 7. 2 2001 Prosna NON Z, NO2, Pog NON III NON 1998 pow. ujścia do 0,1 NON Z, NO2, Pog III III NON 8. 2000 Łyny, Sępopol NON NO2 III III NON 2001 NON Z, NO2 NON III NON Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, O – tlen rozpuszczony, 2 BZT – biochemiczne zapotrzebownie tlenu, 5 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna, NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, Pog – fosfor ogólny.

Klasyfikacjê wódGubra w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ przedstawiono poni¿ej. Substancje organiczne, okreœlane wskaŸnikiem BZT , odpowiada³y I lub II klasie czystoœci, natomiast 5 ChZT-Mn w pierwszych trzech przekrojach wskazywa³o na III klasê, a od poni¿ej Garbna do ujœcia do £yny – na II. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹ kwalifikowa³o wody Gubra do II klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zawartoœæ zwi¹zków azotu by³a zró¿nicowana. Azot amonowy i azotanowy odpowiada³y I lub II klasie czystoœci, z wyj¹tkiem przekroju poni¿ej ujœcia Sajny, w Prosnej, gdzie stê¿enie charakterystyczne azotanów przekroczy³o normê dopuszczaln¹ dla II klasy (7,75 mg N/l). Zadecydowa³y o tym wartoœci azotanów z lutego – 6,75 mg N/l i z marca –

33 8,75 mg N/l. Azot ogólny mieœci³ siê w granicach II klasy. Najwy¿sze œrednie stê¿enie roczne azo- tu ogólnego zanotowano w przekroju poni¿ej Kêtrzyna, poni¿ej zrzutu œcieków z oczyszczalni; wynosi³o ono 6,09 mg N/l. Od tego przekroju a¿ do ujœcia do £yny, w Sêpopolu, azotyny nie od- powiada³y normom, natomiast w górnym biegu wskazywa³y na I (w Salpiku) i III klasê (powy¿ej Kêtrzyna). Fosforany zazwyczaj odpowiada³y III klasie, jedynie w pierwszym przekroju spe³nia³y normy II klasy. Natomiast stê¿enie fosforu ogólnego kszta³towa³o siê od wartoœci odpowiadaj¹- cych II klasie w dwu pierwszych przekrojach, poprzez III klasê w przekroju przyujœciowym do war- toœci pozaklasowych na odcinku od przekroju poni¿ej zrzutu œcieków z oczyszczalni dla Kêtrzyna w Trzech Lipach do przekroju poni¿ej ujœcia Sajny, w miejscowoœci Prosna. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu odpowiada³ II lub III klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o wymogi III klasy czystoœci (w Salpiku i po- wy¿ej Kêtrzyna), a w pozosta³ych przekrojach – od poni¿ej Kêtrzyna do ujœcia do £yny – dyskwalifi- kowa³o wody Gubra.

JEMIO£ÓWKA

Jemio³ówka jest rzek¹ II rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Pas³êki o d³ugoœci oko³o 19 km. We- d³ug Podzia³u hydrograficznego Polski (1983) nazywana jest tak¿e Amlingiem lub Amlin¹. Zlewnia zajmuje powierzchniê 113,9 km2. Rzeka wyp³ywa z jeziora Jemio³owo, a uchodzi do jeziora Sar¹g, przez które przep³ywa Pas³êka. Do Jemio³ówki uchodz¹ dwa wiêksze lewobrze¿ne dop³ywy – M³y- narka (M³ynówka) i ciek wyp³ywaj¹cy z jeziora Guzowy Piec, a tak¿e dwa prawobrze¿ne – ciek wy- p³ywaj¹cy na pó³noc od Samagowa oraz ciek wyp³ywaj¹cy z okolic Maniek. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) powy¿ej ujœcia do jeziora Sar¹g za okres 1951–1981 wy- nosi³y: SSQ – 0,68 i SNQ – 0,34. Zlewnia Jemio³ówki po³o¿ona jest w granicach mezoregionu Poje- zierze Olsztyñskie. Wœród utworów powierzchniowych na terenie zlewni przewa¿aj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowco- we, miejscami wystêpuj¹ gliny zwa³owe i zwietrzelinowe. Dominuj¹ tu g³ównie gleby rdzawe i bielico- we, a w obni¿eniach terenu kompleksy gleb glejowych. Znaczn¹ czêœæ zlewni porastaj¹ lasy, a w sze- rokich odcinkach doliny rzecznej wystêpuj¹ podmok³e ³¹ki i pastwiska. W œrodkowym biegu rzeki w strukturze u¿ytkowania terenu przewa¿aj¹ grunty orne. Stoki doliny rzecznej, zw³aszcza na obsza- rach leœnych, s¹ bardzo strome. W swym dolnym biegu rzeka silnie meandruje. Rzeka przep³ywa przez teren powiatu olsztyñskiego (gminy – Olsztynek i Gietrzwa³d). Wzd³u¿ jej brzegów po³o¿one s¹ nastêpuj¹ce wiêksze miejscowoœci: Olsztynek, Samagowo i Guzowy M³yn. G³ównym punktowym Ÿród³em zanieczyszczenia Jemio³ówki s¹ œcieki, odprowadzane poprzez rów melioracyjny, z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Olsztynku (oko³o 4900 m3/d wed³ug kontroli z paŸdziernika 2000 r.). Oko³o 70% œcieków kierowanych na tê oczyszczalniê stanowi³y wów- czas œcieki produkcyjne z zak³adu „Polska ¯ywnoœæ” w Olsztynku. Od 2000 roku oczyszczalnia ta by- ³a rozbudowywana i modernizowana; przewidywano interwencyjne stosowanie PIX-u. Pod koniec 2001 roku planowano rozruch ci¹gu technologicznego oczyszczalni. Jednoczeœnie prowadzona by- ³a budowa podczyszczalni œcieków produkcyjnych w „Polskiej ¯ywnoœci”. Stan czystoœci wód Jemio³ówki kontrolowano w 4 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, od powy- ¿ej Olsztynka do powy¿ej ujœcia do jeziora Sar¹g, w Guzowym M³ynie (mapa 7).

Wody Jemio³ówki od poni¿ej Olsztynka (na terenie skansenu) do powy¿ej ujœcia, w Guzo- wym M³ynie, nie odpowiada³y normom, jedynie w pierwszym przekroju (powy¿ej Olsztyn- ka) stwierdzono III klasê czystoœci (tab. 1). O obni¿onej jakoœci wód w pierwszym przekro-

34 ju zadecydowa³o tylko stê¿enie tlenu w okresie letnim. Œrednie roczne stê¿enie tlenu mie- œci³o siê w I klasie czystoœci i wynosi³o 8,5 mg O /l. Pozosta³e wskaŸniki odpowiada³y nor- 2 mom I lub II klasy czystoœci. Miano coli i indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³y na II klasê czystoœci. W 1997 roku, w przekroju pomiarowo-kontrolnym powy¿ej Olsztynka, równie¿ stwierdzono obni¿one stê¿enie tlenu kwalifikuj¹ce rzekê do III klasy (tab. 7). Wy- stêpuj¹ce okresowo w tym punkcie deficyty tlenowe mo¿na wi¹zaæ, np. z dop³ywem wód z p³ytkiego, zeutrofizowanego jeziora Jemio³owo, wykazuj¹cego latem ju¿ na g³êbokoœci 1 m bardzo niskie – 0,7 mg O /l – stê¿enie tlenu (Olszewski i inni 1978) lub zasilaniem ni- 2 skonatlenionymi wodami podziemnymi. Najwiêksze zanieczyszczenie wód, utrzymuj¹ce siê od wielu lat, obserwuje siê w przekrojach zlokalizowanych poni¿ej Olsztynka – na te- renie skansenu i poni¿ej oczyszczalni w Olsztynku. W 2001 roku stê¿enia niektórych wskaŸników znacznie przekracza³y normy dopuszczalne dla III klasy czystoœci, zw³aszcza w punkcie poni¿ej zrzutu œcieków z oczyszczalni w Olsztynku, np. wartoœci charaktery- styczne i œrednie roczne wynosi³y: BZT – 65,7 i 21,1 mg O /l; ChZT-Cr – 174,5 5 2 i 75,6 mg O /l, azotyny – 1,155 i 0,334 mg N/l, fosforany – 1,93 i 1,05 mg PO /l i fosfor ogól- 2 4 ny – 1,36 i 0,76 mg P/l. Saprobowoœæ sestonu i miano coli nie odpowiada³y normom. W ostatnim przekroju, powy¿ej ujœcia do jeziora Sar¹g, Jemio³ówka zarówno w 1997 roku, jak i w 2001 roku, prowadzi³a wody pozaklasowe, g³ównie ze wzglêdu na zawartoœæ zwi¹z- ków fosforu, a w 2001 roku jeszcze dodatkowo z uwagi na niskie stê¿enie tlenu, azotyny, stan sanitarny i saprobowoœæ sestonu. Poprawy stanu czystoœci wód Jemio³ówki nale¿y spodziewaæ siê po zakoñczeniu modernizacji oczyszczalni w Olsztynku, uruchomieniu podczyszczalni œcieków w „Polskiej ¯ywnoœci” oraz skanalizowaniu ca³ego miasta.

Tabela 7. Klasyfikacja wód Jemio³ówki w latach 1997 i 2001

Wskaźniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena Saprobowość Ocena biegu punktu badań przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem. 1997 pow. Olsztynka 18,5 III O I II III 1. 2 2001 III O2 II II III 1997 pon. Olsztynka, 16,6 NON O2, BZT5, NO2, NON III NON 2. skansen PO4, Pog 2001 NON O2, NO2, PO4, Pog NON III NON 1997 pon. oczyszczalni 14,5 NON NO2, PO4, Pog NON III NON 2001 ścieków NON O , BZT , ChZT-Mn, NON NON NON 3. 2 5 w Olsztynku ChZT-Cr, NO2, PO4, Pog 1997 pow. ujścia do jez. 1,0 NON PO4, Pog III III NON 4. 2001 Sarąg, NON O2, NO2, PO4, Pog NON NON NON Guzowy Młyn

Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, O – tlen rozpuszczony, 2 BZT – biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, 5 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód Jemio³ówki w 2001 roku w poszczególnych grupach za- nieczyszczeñ. Substancje organiczne. W pierwszym przekroju wskaŸniki zawartoœci substancji organicz- nych – BZT i ChZT-Cr kwalifikowa³y rzekê do II klasy, a ChZT-Mn – do I. W przekroju poni¿ej Olsz- 5

35 tynka, na terenie skansenu i powy¿ej jeziora Sar¹g, w Guzowym M³ynie, zwi¹zki organiczne wska- zywa³y na II lub III klasê czystoœci, natomiast w przekroju poni¿ej oczyszczalni w Olsztynku nie od- powiada³y normom. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu, w punkcie powy¿ej Olsztynka, odpowiada³y I klasie czy- stoœci. W pozosta³ych przekrojach azotyny kwalifikowa³y Jemio³ówkê do wód pozaklasowych, a stê- ¿enia charakterystyczne azotu amonowego, azotanowego i ogólnego spe³nia³y wymogi I, II lub III kla- sy czystoœci. Zwi¹zki fosforu tylko powy¿ej Olsztynka utrzymywa³y siê na poziomie I i II klasy czysto- œci, a od poni¿ej Olsztynka a¿ do ujœcia do jeziora Sar¹g nie odpowiada³y normom. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, spe³nia³ normy II (powy¿ej Olsztynka) i III klasy (poni¿ej Olsztynka, na terenie skansenu), a w ostatnich dwu punktach pomiarowych przekracza³ dopuszczalne normy. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego dyskwalifikowa³o wody Jemio³ówki, tylko w punkcie pomiarowym powy¿ej Olsztynka odpowiada³o II klasie czystoœci.

Mapa 7. Klasyfikacja ogólna wód Jemio³ówki Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Olsztynku

KAMIENNA – M£YNÓWKA (DOP£YW Z ORS)

Kamienna – M³ynówka jest rzek¹ IV rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Elmy. Jej d³ugoœæ wynosi oko³o 16 km, a zlewnia zajmuje 57,2 km2. Rzeka wyp³ywa z okolicy Ors, z terenów podmok³ych.

36 W górnym biegu nosi nazwê M³ynówka, powy¿ej wsi Piasty Wielkie dop³ywa jej najwiêkszy dop³yw Kamienna. Do Elmy uchodzi jako Kamienna – M³ynówka. Rzeka przep³ywa przez mezoregion Wzniesienia Górowskie, wchodz¹cy w sk³ad makroregio- nu Nizina Staropruska. Zlewnia zbudowana jest g³ównie z glin morenowych. Na nich wykszta³ci³y siê gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane, charakteryzuj¹ce siê bardzo ma³¹ przepuszczalnoœci¹. Na terenie zlewni znajduj¹ siê liczne zag³êbienia bezodp³ywowe, czêsto wype³nione wod¹. W strukturze u¿ytkowania zlewni dominuj¹ grunty orne. £¹ki i pastwiska wystêpuj¹ przede wszystkim w dolinach rzek oraz licz- nych obni¿eniach terenu. Lasy porastaj¹ stosunkowo ma³¹ powierzchniê.

Kamienna – M³ynówka przep³ywa przez teren powiatu bartoszyckiego, gminê Górowo I³a- weckie. Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o¿onymi nad rzek¹ s¹: Kolonia Dêby, Górowo I³awec- kie i Piasty Wielkie. Najwiêkszymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ Kamiennej – M³ynówki s¹ œcieki z: – oczyszczalni w Górowie I³aweckim („Gorex” Sp. z o.o. w Górowie I³aweckim), odprowadzaj¹- cej oko³o 380 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie i po chemicznej redukcji fosfo- ru (dane z kontroli z paŸdziernika 2001 r.); oczyszczalnia zosta³a oddana do u¿ytku w grudniu 1998 roku, planowana jest jej dalsza modernizacja w zakresie lepszego usuwania zwi¹zków biogennych; – mleczarni w Górowie I³aweckim (Spó³dzielnia Mleczarska „Maækowy” w Gdañsku), odprowadza- j¹cej oko³o 145 m3/d oczyszczonych mechaniczno-biologicznie œcieków (kontrola WIOŒ z czerwca 2001 r.); wody poch³odnicze kr¹¿¹ w obiegu zamkniêtym, nadmiar ich jest odprowadzany do rzeki; – oczyszczalni w Piastach Wielkich, odprowadzaj¹cej oko³o 60 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie i po chemicznym str¹caniu fosforu (dane z kontroli z marca 2001 r.). Mniejsze iloœci œcieków odprowadza³o Nadleœnictwo Górowo I³aweckie.

Kamienna – M³ynówka badana by³a w 1 przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia do El- my, poni¿ej Górowa I³aweckiego, w Piastach Wielkich (mapa 3).

Kamienna – M³ynówka prowadzi³a wody pozaklasowe z uwagi na utlenialnoœæ, azo- tyny, fosfor ogólny i stan sanitarny (tab. 1). W 1996 roku w tym samym punkcie wo- dy rzeki nie odpowiada³y normom ze wzglêdu na zawartoœæ azotu amonowego, azo- tynów, zwi¹zków fosforu oraz miano coli. Stan hydrobiologiczny spe³nia³ normy III klasy czystoœci.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód Kamiennej – M³ynówki w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, wyra¿ona wskaŸnikiem BZT , od- 5 powiada³a II klasie, ChZT-Cr – III klasie czystoœci, natomiast ChZT-Mn nie odpowiada³o normom. O dyskwalifikacji (ze wzglêdu na ChZT-Mn) zadecydowa³ tylko jeden wynik z lipca, wynosz¹cy 37,8 mg O /l. 2 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zawartoœæ zwi¹zków azotu by³a zró¿nicowana. Azot amonowy wska- zywa³ na III klasê, azotany i azot ogólny – na I klasê czystoœci, a stê¿enie charakterystyczne azoty- nów przekracza³o dopuszczalne normy. Fosforany spe³nia³y wymogi III klasy czystoœci, a fosfor ogól- ny nie odpowiada³ normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu w przekroju w Piastach Wielkich utrzy- mywa³ siê na poziomie III klasy czystoœci.

Stan sanitarny, okreœlony wartoœci¹ miana coli, dyskwalifikowa³ wody Kamiennej – M³ynówki w przekroju poni¿ej Górowa I³aweckiego.

37 LIPÓWKA

Lipówka jest rzek¹ II rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Pas³êki, o d³ugoœci 12,6 km i powierzch- ni zlewni 30,6 km2. Przep³yw œredni w profilu ujœciowym wynosi 0,18 m3/s. Ujœciowy odcinek rzeki przep³ywa przez miasto Braniewo. Pod wzglêdem fizyczno-geograficznym zlewnia rzeki znajduje siê w obrêbie Równiny Warmiñ- skiej. Jest to obszar z licznymi rozciêciami erozyjnymi, wystêpuj¹ tu i³y wstêgowe. Lipówka jest odbiornikiem œcieków z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Lipowinie, któ- ra poprzez rów melioracyjny kieruje do rzeki oko³o 70 m3/d œcieków (dane z kontroli WIOŒ z wrze- œnia 2001 r.). Badania stanu czystoœci wód zosta³y przeprowadzone po raz pierwszy w 2001 roku w przekroju przyujœciowym do Pas³êki, w Braniewie (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

W Braniewie Lipówka prowadzi³a wody pozaklasowe ze wzglêdu na wysokie stê¿e- nia charakterystyczne fosforanów i fosforu ogólnego, które wynosi³y odpowiednio 1,31 mg PO /l i 0,8 mg P/l (tab. 1). 4

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami ChZT-Mn i ChZT-Cr, odpowiada³a normom II klasy czystoœci, natomiast stê¿enie charakterystyczne BZT wska- 5 zywa³o na I klasê. Zwi¹zki azotu i fosforu. Wartoœci azotu amonowego i azotanowego w przekroju ujœciowym od- powiada³y I klasie. Azotyny i azot ogólny wskazywa³y na II klasê. Zwi¹zki fosforu kwalifikowa³y rzekê do wód pozaklasowych. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego odpowiada³o III klasie czystoœci.

LIWNA

Liwna jest rzek¹ IV rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Gubra o d³ugoœci oko³o 35 km. Zlewnia zajmuje obszar 242 km2. ród³a Liwny znajduj¹ siê na zachód od jeziora Silec. Najwiêkszym dop³y- wem jest So³ka. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) powy¿ej ujœcia do Gubra z okresu 1951–1985 wynosi³y: SSQ – 1,45; SNQ – 0,24; NNQ – 0,20. Liwna p³ynie w obrêbie dwóch mezoregionów – Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Niziny Sê- popolskiej. Zlewnia Liwny zbudowana jest g³ównie z glin zwa³owych i zwietrzelinowych. W zachodniej i po³udniowej czêœci wystêpuj¹ pojedyncze p³aty piasków z domieszk¹ ¿wirów i gliny zwa³owej oraz i³y. Na takim pod³o¿u powsta³y gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane. We wschodniej czêœci zlewni wykszta³ci³y siê gleby hydromorficzne, a w zachodniej (dolny bieg rzeki) czarne i szare ziemie. Z wyj¹tkiem gleb hydromorficznych s¹ to gleby o bardzo ma³ej przepuszczalno- œci. W strukturze u¿ytkowania terenu wyraŸnie przewa¿aj¹ grunty orne, a w obrêbie dolin rzecznych wystêpuj¹ ³¹ki i pastwiska, czêsto podmok³e. Lasy zajmuj¹ stosunkowo niewielk¹ powierzchniê g³ównie w czêœci pó³nocnej i wschodniej. Dolina Liwny jest na ogó³ w¹ska i zator- fiona, choæ miejscami znacznie rozszerza siê. W odcinku Ÿród³owym i ujœciowym znajduj¹ siê silnie rozbudowane systemy melioracyjne. Na ca³ym obszarze zlewni wystêpuj¹ liczne zag³ê- bienia bezodp³ywowe.

38 Liwna przep³ywa przez teren powiatu kêtrzyñskiego (gminy – Srokowo i Barciany). Wzd³u¿ rze- ki po³o¿one s¹ nastêpuj¹ce wiêksze miejscowoœci: Ogródki, Barciany, Modgarby. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Barcianach, poprzez rów melioracyjny, odpro- wadza do Liwny oko³o 60 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie i po chemicznym str¹caniu fosforu (wed³ug kontroli z lutego 2001 r.). W latach 1999–2000 przeprowadzono moderni- zacjê tej oczyszczalni. Rzeka badana by³a w 1 przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia do Gubra, w miejsco- woœci Krelikiejmy (mapa 6).

W przekroju przyujœciowym Liwna prowadzi³a wody III klasy czystoœci, o czym zade- cydowa³y w grupie fizykochemicznej: tlen rozpuszczony, zawiesina ogólna, azotyny, azotany, fosforany i fosfor ogólny oraz stan sanitarny (tab. 1). W 1999 roku w Kreli- kiejmach stwierdzono III klasê, tylko z uwagi na stê¿enie azotynów i miano coli.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód Liwny w 2001 roku w poszczególnych grupach za- nieczyszczeñ. Substancje organiczne kwalifikowa³y rzekê do II klasy, jedynie BZT odpowiada³o I klasie czystoœci. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zawartoœæ zwi¹zków azotu by³a zró¿nicowana. Azot amonowy odpo- wiada³ I klasie, azot ogólny – II, a azotyny i azotany – III klasie czystoœci. Zwi¹zki fosforu spe³nia³y wy- mogi III klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego wskazywa³o na III klasê czystoœci.

£YNA

£yna jest rzek¹ II rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Prego³y. Jej d³ugoœæ wynosi 263,7 km, w tym na terenie Polski oko³o 190 km. Zlewnia w granicach kraju zajmuje obszar blisko 5700 km2. £yna posiada liczne dop³ywy. Najwiêksze z nich to: Marózka, Kwiela, Kortówka, Elma – lewo- brze¿ne; Wad¹g (Dymer – Dadaj – Pisa Warmiñska – Wad¹g), Kirsna, Symsarna, Pisa Pó³nocna, Guber – prawobrze¿ne. W swym górnym biegu rzeka przep³ywa przez wiele jezior: BrzeŸno, Kiernoz Ma³y, Kiernoz Wielki, £añskie, Ustrych. Rzeka bierze pocz¹tek w okolicy miejscowoœci £yna, na wysokoœci 160 m n.p.m. Obszar Ÿródli- skowy £yny objêty jest ochron¹ rezerwatow¹ ze wzglêdu na wystêpuj¹ce tu zjawisko erozji wstecz- nej i Ÿród³a wysiêkowe. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) na granicy pañstwa z okresu 1951–1985 wynosi³y: SWQ – 155,0; SSQ – 34,9; SNQ – 10,4. £yna przep³ywa przez mezoregiony – Pojezierze Olsztyñskie i Nizinê Sêpopolsk¹. Rzeka pocz¹tkowo p³ynie z po³udnia ku pó³nocy. W okolicach Lidzbarka Warmiñskiego wyraŸnie skrêca na pó³nocny wschód, a poni¿ej Sêpopola ponownie zmienia swój bieg na pó³nocny. W swym od- cinku Ÿród³owym p³ynie ona w g³êboko wciêtej dolinie. Pomiêdzy miejscowoœciami Ruœ i Bart¹g dolina £y- ny znacznie rozszerza siê i jest podmok³a. Na terenie Olsztyna rzeka zosta³a uregulowana. Powy¿ej ujœcia Wad¹ga jest spiêtrzona na potrzeby elektrowni wodnej. W okolicy wsi Br¹swa³d, po spiêtrzeniu przed elek- trowni¹, wody £yny p³yn¹ sztucznym kana³em do jeziora Mos¹g. W dolnym biegu rzeka silnie meandruje. Po³udniowa czêœæ zlewni £yny zbudowana jest g³ównie z piasków i ¿wirów wodnolodowcowych, miej- scami z domieszk¹ gliny zwa³owej, w œrodkowej i pó³nocnej czêœci na powierzchni zalegaj¹ przede wszyst-

39 kim gliny zwa³owe i zwietrzelinowe. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugo- wane oraz bielicowe, charakteryzuj¹ce siê œredni¹ lub bardzo ma³¹ przepuszczalnoœci¹. W po³udniowej i œrodkowej czêœci zlewni zaznacza siê znaczny udzia³ lasów, a w pó³nocnej dominuj¹ grunty orne. £yna przep³ywa przez tereny nastêpuj¹cych powiatów: nidzickiego, olsztyñskiego, lidzbarskiego i bartoszyckiego. Miastami po³o¿onymi nad ni¹ s¹: Olsztyn, Dobre Miasto, Lidzbark Warmiñski, Bar- toszyce i Sêpopol. Najwiêkszymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ £yny s¹ œcieki z: – oczyszczalni w Olsztynie, która odprowadza bezpoœrednio oko³o 40 700 m3/d œcieków komu- nalnych, oczyszczanych tylko mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli WIOŒ z listopada 1999 r.); – oczyszczalni w Stawigudzie, która odprowadza poprzez rów melioracyjny oko³o 300 m3/d œcie- ków, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (wed³ug kontroli z paŸdziernika 2000 r.); – oczyszczalni w Dobrym Mieœcie, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio oko³o 1250 m3/d œcieków ko- munalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (dane z kontroli z lutego 2000 r.), w razie po- trzeby mo¿e byæ stosowane chemiczne str¹canie fosforu; – oczyszczalni w Lidzbarku Warmiñskim, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio do £yny oko³o 2700 m3/d œcieków komunalnych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie, oczyszczalnia ta posia- da instalacjê dozowania PIX-u (kontrola z lutego 2001 r.); – mleczarni „Warmia Dairy” w Lidzbarku Warmiñskim, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio 20 m3/d wód poch³odniczych i oko³o 960 m3/d œcieków, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie (kontrola z lipca 2001 r.); – Zak³adu Przetwórstwa Ryb w Lidzbarku Warmiñskim (Tasman Fish Trading Sp. z o.o. w Olsz- tynie), który odprowadza oko³o 120 m3/d œcieków oczyszczanych mechanicznie (kontrola z wrze- œnia 2000 r.); – oczyszczalni w Bartoszycach, odprowadzaj¹cej bezpoœrednio oko³o 3800 m3/d œcieków socjal- no-bytowych i przemys³owych, oczyszczanych mechaniczno-biologicznie i po chemicznej redukcji fosforu (zgodnie z kontrol¹ z lutego 2001 r.). Ponadto mniejsze iloœci œcieków £yna przyjmowa³a z miejscowoœci: £añsk, Wólka Or³owska, Smolajny, G¹g³awki, Rogó¿, Kraszewo, Tolko, Sêpopol, Liski i Masuny. Œcieki z oczyszczalni w Pilni- ku od sierpnia 2001 roku odprowadzane s¹ na oczyszczalniê w Lidzbarku Warmiñskim. W 1998 ro- ku rozpoczêto budowê kanalizacji i oczyszczalni œcieków dla Sêpopola, a zakoñczenie inwestycji pla- nowane by³o w czerwcu 2002 roku. Badania £yny w 2001 roku prowadzono w jednym punkcie – na granicy pañstwa, w Stopkach, nale¿¹cym do sieci krajowej. W stosunku do badañ prowadzonych w sieci monitoringu regionalnego, obowi¹zywa³ tu rozszerzony zakres badañ oraz zwiêkszona czêstotliwoœæ (2 razy w miesi¹cu).

Wody £yny w Stopkach nie odpowiada³y normom z uwagi na stê¿enie azotynów, fos- foru ogólnego oraz stan sanitarny i chlorofil „a”. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na II klasê czystoœci (tab. 1). WskaŸniki okreœlane kontrolnie 4 razy w ro- ku spe³nia³y normy I klasy czystoœci. W 2000 roku £yna na granicy pañstwa prowa- dzi³a wody pozaklasowe ze wzglêdu na miano coli. Ocena fizykochemiczna odpowia- da³a III klasie czystoœci, o czym zadecydowa³y zawiesina ogólna, azotyny i zwi¹zki fosforu. Stan hydrobiologiczny utrzymywa³ siê na poziomie norm II klasy czystoœci.

Klasyfikacjê wód £yny w 2001 roku w punkcie granicznym w poszczególnych grupach zanie- czyszczeñ omówiono poni¿ej. Substancje organiczne kwalifikowa³y £ynê do II klasy czystoœci.

40 Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot ogólny i azotanowy wskazywa³y na II klasê, amonowy – na I, a azotyny nie odpowiada³y normom. Azotyny tylko jeden raz w roku przekroczy³y normê dopuszczaln¹ dla III klasy – w lipcu osi¹gnê³y wartoœæ 0,084 mg N/l; œrednie roczne stê¿enie mieœci³o siê w II klasie czystoœci i wynosi- ³o 0,029 mg N/l. Fosforany odpowiada³y III klasie czystoœci. Natomiast stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego nie odpowiada³o normom (0,405 mg P/l). Fosfor ogólny jeden raz w roku przekroczy³ granicê III klasy czystoœci – w lipcu stê¿enie wynosi³o 0,41 mg P/l. Œrednie roczne stê¿enie wynios³o 0,26 mg P/l. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego dyskwalifikowa³o wody £yny w Stopkach.

MARÓZKA

Marózka jest rzek¹ III rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem £yny. Jej d³ugoœæ, ³¹cznie z jeziorami, wy- nosi oko³o 43 km. Rzeka wyp³ywa z Jeziora Gardyñskiego, a nastêpnie p³ynie przez jeziora: Lubieñ (£ubiañskie), Mielno, Maróz, Œwiête i uchodzi do jeziora Kiernoz Wielki, przez które przep³ywa £yna. Na terenie jej zlewni po³o¿one s¹ liczne zbiorniki, miêdzy innymi: Borówko, Bujaki, G¹siorowskie, Lu- teckie, Niskie, Myœlica, Pluszne, Staw, Tymawskie i Wysokie. Przep³ywy charakterystyczne Marózki (w m3/s) powy¿ej ujœcia do £yny z okresu 1951–1985 wy- nosi³y: SSQ – 2,01 i SNQ – 0,31. Marózka przep³ywa przez tereny mezoregionu Garb Lubawski, wchodz¹cego w sk³ad makrore- gionu Pojezierze Che³miñsko-Dobrzyñskie oraz mezoregionu Pojezierze Olsztyñskie, nale¿¹cego do makroregionu Pojezierze Mazurskie. Zlewnia Marózki zbudowana jest z piasków, miejscami z domieszk¹ ¿wirów i gliny zwa³owej oraz piasków i ¿wirów wodnolodowcowych. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê g³ównie gleby p³o- we i gleby brunatne wy³ugowane, charakteryzuj¹ce siê œredni¹ przepuszczalnoœci¹. Zlewnia Ma- rózki wyraŸnie dzieli siê na dwa obszary zdecydowanie ró¿ni¹ce siê struktur¹ u¿ytkowania. Czêœæ po³udniowa charakteryzuje siê znaczn¹ przewag¹ gruntów ornych, a czêœæ pó³nocn¹ porastaj¹ przede wszystkim lasy. Marózka przecina tereny gmin: D¹brówno, Nidzica, Grunwald i Olsztynek. Wzd³u¿ jej brzegów po³o¿one s¹ nastêpuj¹ce wsie: Zybu³towo, Mielno, Waplewo, Swaderki i Kurki. Do Marózki bezpoœrednio odprowadzane s¹ œcieki (oko³o 60 m3/d) z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni (z chemicznym str¹caniem fosforu) w Waplewie (dane z kontroli z lutego 2000 r.). Mniej- sze iloœci œcieków pochodzi³y ze Stacji Hodowli Roœlin w Mielnie (oko³o 22 m3/d œcieków wed³ug kon- troli z maja 2000 r.), która zosta³a zlikwidowana w 2001 roku. Badania jakoœci wód Marózki prowadzono w 2 punktach pomiarowych – poni¿ej jeziora Ma- róz i poni¿ej Gospodarstwa Rybackiego w Swaderkach (mapa 8) w okresie od marca do koñca grudnia 2001 roku.

Jakoœæ wód Marózki w pierwszym kontrolowanym przekroju odpowiada³a II klasie czystoœci, o czym zadecydowa³o BZT , fosforany i saprobowoœæ sestonu. W drugim 5 punkcie pomiarowym stan sanitarny rzeki wskazywa³ na III klasê, pozosta³e wskaŸ- niki mieœci³y siê w normach I lub II klasy czystoœci (tab. 1).

Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikami ChZT-Mn i ChZT-Cr, kwalifikowa³y Marózkê do I klasy czystoœci, natomiast BZT – do II klasy. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu wskazywa³y na I klasê czystoœci. Stê¿enie charaktery- styczne fosforanów odpowiada³o II klasie, a fosforu ogólnego – I.

41 Stan hydrobiologiczny. WskaŸnik saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci w obu kontrolowanych przekrojach. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w pierwszym przekroju pomiarowo-kontrolnym odpo- wiada³o I klasie, a w drugim – III.

Mapa 8. Klasyfikacja ogólna wód Marózki Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Olsztyñska Hodowla Ziemniaka i Nasiennictwa „OLZNAS-CN”, Stacja Hodowli Roœlin w Mielnie; 2. Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Olsztynku, Oczyszczalnia œcieków w Waplewie.

MI£AKÓWKA

Mi³akówka jest rzek¹ II rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Pas³êki o d³ugoœci oko³o 25 km. Po- wierzchnia zlewni wynosi 178,8 km2. Najwiêkszym dop³ywem jest Narienka (lub Naryjska Struga). Przep³ywy charakterystyczne w m3/s powy¿ej ujœcia do Pas³êki z okresu 1951–1981 wynosi³y: SSQ – 1,46 i SNQ – 0,59. Zlewnia Mi³akówki nale¿y do mezoregionu Pojezierze I³awskie.

42 Wœród utworów powierzchniowych na terenie zlewni dominuj¹ piaski i ¿wiry fluwioglacjalne. Miejscami wystêpuj¹ du¿e p³aty glin zwa³owych i zwietrzelinowych, a w dolinach rzecznych za- legaj¹ aluwia. W po³udniowej czêœci zlewni powsta³y gleby brunatne w³aœciwe lub wy³ugowane, a w œrodkowej i pó³nocnej – gleby p³owe i brunatne wy³ugowane. Charakteryzuj¹ siê one bardzo ma³¹ przepuszczalnoœci¹. W strukturze u¿ytkowania terenu zlewni dominuj¹ grunty orne. £¹ki i pastwiska wystêpuj¹ g³ównie w dolinach rzecznych. Lasy porastaj¹ niewielk¹ powierzchniê. Mi³akówka przep³ywa przez teren powiatu ostródzkiego, gminy – Mor¹g i Mi³akowo. Rzeka zanieczyszczana jest g³ównie œciekami pochodz¹cymi z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Mi³akowie. Zgodnie z kontrol¹ WIOŒ z maja 2000 roku odprowadza³a ona oko³o 200 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych i przemys³owych. Zak³ad Masarniczy w Mi³akowie od 1997 roku odprowadza œcieki do zbiorników bezodp³ywowych. Badania jakoœci wód Mi³akówki prowadzono w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych od powy- ¿ej Mi³akowa (poni¿ej ujœcia Narienki) do powy¿ej ujœcia do Pas³êki, w Stolnie (mapa 9).

Mapa 9. Klasyfikacja ogólna wód Mi³akówki Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: Oczyszczalnia œcieków w Mi³akowie 43 Mi³akówka na kontrolowanym odcinku prowadzi³a wody III klasy (powy¿ej Mi³a- kowa) oraz pozaklasowe (poni¿ej Mi³akowa i powy¿ej ujœcia do Pas³êki) z uwagi na stan sanitarny. W dwu ostatnich przekrojach ocena fizykochemiczna by³a ob- ni¿ona (III klasa) ze wzglêdu na stê¿enie azotynów, pozosta³e wskaŸniki fizyko- chemiczne by³y w I lub II klasie czystoœci (tab. 1). Ostatnie badania rzeki wykony- wane na tym odcinku pochodz¹ z 1996 roku (tab. 8). Wówczas wody rzeki by³y pozaklasowe równie¿ ze wzglêdu na miano coli. W pierwszym przekroju w sto- sunku do 1996 roku zmieni³a siê ocena sanitarna z NON (1996 r.) na III klasê (2001 r.) oraz ocena fizykochemiczna z III klasy (1996 r.) na II (2001 r.). W 2001 ro- ku w porównaniu do 1996 roku, na kontrolowanej d³ugoœci, obni¿y³y siê stê¿enia charakterystyczne fosforanów i fosforu ogólnego: w pierwszym przekroju odpo- wiednio z 0,37 mg PO /l i 0,34 mg P/l (w 1996 r.) do 0,29 mg PO /l i 0,11 mg P/l 4 4 (w 2001 r.), w drugim przekroju z 0,94 mg PO /l i 0,34 mg P/l (w 1996 r.) do 4 0,48 mg PO /l i 0,22 mg P/l (w 2001 r.), a w trzecim punkcie z 0,77 mg PO /l i 4 4 0,32 mg P/l (w 1996 r.) do 0,52 mg PO /l i 0,22 mg P/l (w 2001 r.). W zwi¹zku z tym 4 stê¿enia charakterystyczne fosforu ogólnego (na ca³ym kontrolowanym odcinku) i fosforanów (w G³odówku i Stolnie) kwalifikowa³y wody Mi³akówki do III klasy w 1996 roku, a w 2001 roku do II klasy czystoœci. Œrednie roczne stê¿enia zwi¹z- ków fosforu w 2001 roku w stosunku do 1996 roku na ogó³ uleg³y obni¿eniu, cho- cia¿ ró¿nice pomiêdzy nimi by³y mniejsze ni¿ w przypadku stê¿eñ charaktery- stycznych; w obu tych latach przyjmowa³y one wartoœci odpowiadaj¹ce II klasie w dwu ostatnich punktach oraz I i II klasie czystoœci w pierwszym przekroju. W ostatnim punkcie pomiarowym, tj. powy¿ej ujœcia do Pas³êki, w Stolnie, zawar- toœæ zawiesiny ogólnej w 1996 roku odpowiada³a III klasie, a w 2001 roku I klasie czystoœci. Mi³akówka by³a kontrolowana równie¿ w 1997 roku, ale tylko w prze- kroju powy¿ej ujœcia do Pas³êki, w Stolnie. Wody rzeki wówczas nie odpowiada- ³y normom z uwagi na miano coli typu ka³owego (tab. 8).

Tabela 8. Klasyfikacja wód Mi³akówki w latach 1996, 1997 i 2001

Wskaźniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena Saprobowość Ocena biegu punktu badań przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem. 1996 pow. Miłakowa 8,8 III Pog NON II NON 1. 2001 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, III II III PO4, Pog 1996 pon. Miłakowa, 4,6 III NO , PO , Pog NON III NON 2. 2 4 2001 Głodówko III NO2 NON III NON 1996 pow. ujścia do 0,1 III Z, NO2, PO4, Pog NON III NON 3. 1997 Pasłęki, Stolno III NO2 NON II NON 2001 III NO2 NON II NON

Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna, NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

44 Poni¿ej omówiono klasyfikacjê wód Mi³akówki w 2001 roku w poszczególnych grupach zanie- czyszczeñ. Substancje organiczne. WskaŸniki ChZT-Mn i ChZT-Cr mieœci³y siê w granicach dopuszczal- nych dla II klasy, a BZT odpowiada³o I klasie. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zawartoœæ zwi¹zków azotu wskazywa³a zazwyczaj na I klasê czysto- œci, jedynie azotyny w przekrojach w G³odówku i Stolnie odpowiada³y III klasie (stê¿enia charaktery- styczne wynosi³y odpowiednio 0,057 mg N/l i 0,035 mg N/l). Zwi¹zki fosforu kwalifikowa³y wody Mi³a- kówki do II klasy czystoœci. Stê¿enie fosforu ogólnego w ci¹gu roku waha³o siê w pierwszym przekro- ju od 0,07 do 0,11 mg P/l, w drugim od 0,09 do 0,22 mg P/l, a w trzecim od 0,1 do 0,23 mg P/l. Stan hydrobiologiczny rzeki, okreœlony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, spe³nia³ wymogi II klasy (powy¿ej Mi³akowa i powy¿ej ujœcia do Pas³êki) oraz III klasy (poni¿ej Mi³akowa). Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w pierwszym przekroju wskazywa³o na III klasê czy- stoœci, a w pozosta³ych nie odpowiada³o normom.

M£YNÓWKA (£ANICA)

M³ynówka nazywana tak¿e £aŸnic¹ jest rzek¹ II rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Pas³êki, o d³ugoœci 25 km. Powierzchnia zlewni zajmuje 39 km2. Przep³yw œredni na odcinku ujœciowym rze- ki wynosi 0,22 m3/s. ród³a rzeki znajduj¹ siê w przykrawêdziowej strefie Wzniesieñ Górowskich na wysokoœci oko³o 115 m n.p.m. Dorzecze M³ynówki obejmuje g³ównie Równinê Warmiñsk¹. Ce- ch¹ charakterystyczn¹ tego obszaru s¹ g³êbokie doliny erozyjne o deniwelacjach przekraczaj¹cych 20 m. Wzd³u¿ dolin ci¹gn¹ siê p³aty lasów, g³ównie mieszanych. Rzeka zanieczyszczana jest œciekami odprowadzanymi bezpoœrednio z mechaniczno-biolo- gicznej oczyszczalni w Brzeszczynach (oko³o 30 m3/d wed³ug kontroli z lutego 2001 r.) Badania stanu czystoœci wody przeprowadzono w 2 przekrojach pomiarowych zlokalizowa- nych w œrodkowym i dolnym biegu rzeki, w miejscowoœciach – Czosnowo i Bemowizna (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

Na kontrolowanej d³ugoœci M³ynówka prowadzi³a wody pozaklasowe ze wzglêdu na stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego (tab. 1). W 1998 roku rzeka by³a kontro- lowana w jednym przekroju pomiarowo-kontrolnym, w BemowiŸnie, wówczas jakoœæ wód nie odpowiada³a normom z uwagi na stan sanitarny. Ocena fizykochemiczna wskazywa³a na III klasê, o czym zadecydowa³y: utlenialnoœæ, fosfor ogólny i azotyny. Stan hydrobiologiczny odpowiada³ III klasie czystoœci.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód M³ynówki w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne kwalifikowa³y wody M³ynówki do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia charakterystyczne azotu amonowego i azotanowego spe³nia- ³y wymogi I klasy czystoœci, natomiast azot azotynowy i ogólny – II. Fosforany wskazywa³y na III kla- sê, zaœ fosfor ogólny nie odpowiada³ normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli odpowiada³o normom III klasy czystoœci.

45 M£YÑSKA STRUGA

M³yñska Struga jest rzek¹ II rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Pas³êki. D³ugoœæ rzeki wynosi 32,6 km, a powierzchnia dorzecza 103,1 km2. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym osi¹ga wartoœæ oko³o 0,6 m3/s. ród³a rzeki znajduj¹ siê w przykrawêdziowej strefie Wzniesieñ Górowskich na wyso- koœci oko³o 100 m n.p.m. Dorzecze M³yñskiej Strugi w przewa¿aj¹cej czêœci le¿y na obszarze Równiny Orneckiej. Jest to mezoregion stosunkowo p³aski, po³o¿ony na wysokoœci 70–80 m n.p.m. i silnie porozcinany dolinami erozyjnymi. G³êbokoœæ doliny M³yñskiej Strugi miejscami dochodzi do 18 m. Górn¹ czêœæ zlewni pokrywaj¹ gliny zwa³owe. Œrodkowa zbudowana jest z piasków z p³a- tami i³ów zastoiskowych. Natomiast doln¹ czêœæ zlewni pokrywaj¹ i³y zastoiskowe. Oko³o 30% powierzchni zlewni zajmuj¹ lasy z przewag¹ iglastych. Na obszarze dorzecza znajduje siê jezioro Tauty (Tawty) o powierzchni 83,8 ha, które jest najwiêkszym zbiornikiem wodnym Rów- niny Orneckiej. Rzeka zanieczyszczana jest œciekami pochodz¹cymi z mechaniczno-biologicznych oczysz- czalni w Woli Lipeckiej (oko³o 30 m3/d œcieków – kontrola WIOŒ z paŸdziernika 2000 r.), D¹brów- ce (oko³o 35 m3/d œcieków – kontrola z czerwca 2001 r.) i Ba¿ynach (oko³o 3 m3/d œcieków – kon- trola z marca 2001 r.). Badania stanu czystoœci M³yñskiej Strugi prowadzono w 1 przekroju przyujœciowym do Pas³êki, w Osetniku (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

Jakoœæ wód M³yñskiej Strugi nie odpowiada³a obowi¹zuj¹cym normom ze wzglêdu na stê¿enie fosforu ogólnego (tab. 1). W 1998 roku rzeka prowadzi³a równie¿ wody pozaklasowe z uwagi na fosfor ogólny i miano coli. Stan hydrobiologiczny odpowia- da³ III klasie czystoœci.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód M³yñskiej Strugi w 2001 roku w poszczególnych gru- pach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami BZT 5 i ChZT-Cr, odpowiada³a II klasie czystoœci, natomiast ChZT-Mn nieznacznie przekroczy³o normê II klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia charakterystyczne azotu amonowego i azotanowego w prze- kroju ujœciowym odpowiada³y I klasie, natomiast stê¿enia azotu azotynowego i ogólnego – II klasie. Fosforany wskazywa³y na III klasê, zaœ fosfor ogólny nie odpowiada³ normom. Stan hydrobiologiczny. Wartoœæ indeksu saprobowego sestonu spe³nia³a wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego kwalifikowa³o M³yñsk¹ Strugê do III klasy czystoœci.

MOR¥G (MAR¥G)

Mor¹g jest rzek¹ II rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Pas³êki. Za jej Ÿród³owy odcinek nale¿y uznaæ najwiêkszy z dop³ywów jeziora Mor¹g (Mar¹g) – ciek bior¹cy pocz¹tek na po³udniowym skraju wsi Bramka. Ca³kowita d³ugoœæ ³¹cznie z jeziorami, przez które przep³ywa (Zawroty, Flor- czackie, Mor¹g) wynosi oko³o 17,4 km, a odcinek od wyp³ywu z jeziora Mor¹g do ujœcia wynosi oko³o 2,8 km. Powierzchnia zlewni wynosi 106,2 km2. Jest to rzeka typowo nizinna o minimalnym spadku i leniwym nurcie. W swoim biegu p³ynie przez podmok³e i zabagnione ³¹ki powsta³e na utworach torfowych. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym rzeki wynosi 0,6 m3/s. Prawobrze¿-

46 nym dop³ywem Mor¹ga jest rzeka £ukta (Struga £ukcianka), która poprzez Tabórzankê, ³¹czy do- rzecze Pas³êki z dorzeczem Drwêcy. Rzeka przep³ywa przez mezoregion Pojezierze Olsztyñskie. Pó³nocn¹ czêœæ zlewni tworzy mo- rena denna falista i pagórkowata. Jest to obszar typowo rolniczy, w zasadzie bezleœny. Natomiast po- ³udniow¹ czêœæ zlewni, stanowi¹c¹ dorzecze £ukty, pokrywaj¹ utwory sandrowe, na których rosn¹ bory sosnowe. W po³udniowej czêœci jeziora Mor¹g na „Wyspie Lipowej“ utworzono rezerwat przyrody (flory- styczno-faunistyczny). Rzeka Mor¹g, poprzez dop³yw £uktê, jest zanieczyszczana œciekami z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w £ukcie, która odprowadza oko³o 440 m3/d (dane z kontroli z lipca i sierpnia 2000 r.). Po- nadto do jeziora Mor¹g kierowane by³y œcieki z oczyszczalni w Koziej Górze (oko³o 10 m3/d œcieków wed³ug kontroli z maja 2000 r.); od lipca 2002 roku zosta³a ona pod³¹czona do oczyszczalni w £ukcie. Badania jakoœci wody przeprowadzono powy¿ej ujœcia do Pas³êki w miejscowoœci Maronie (patrz klasyfikacja wód Pas³êki – mapa 11).

Jakoœæ wód rzeki Mor¹g w przekroju Maronie odpowiada³a III klasie czystoœci, o czym zadecydowa³y wskaŸniki fizykochemiczne – tlen rozpuszczony i fosfor ogólny (tab. 1). W 1988 roku stwierdzono III klasê czystoœci ze wzglêdu na stan sa- nitarny.

Poni¿ej omówiono klasyfikacjê wód w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne, wyra¿one jako ChZT-Mn i ChZT-Cr, kwalifikowa³y wody rzeki Mor¹g do I klasy, a BZT – do II klasy czystoœci. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia azotu amonowego, azotanowego i ogólnego spe³nia³y wy- mogi I klasy. Zawartoœæ azotynów wskazywa³a na II klasê. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego odpowiada³o III klasie czystoœci, zaœ fosforanów – klasie II. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu odpowiada³ II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o normy II klasy czystoœci.

OMULEW

Omulew jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Narwi. Jej d³ugoœæ, ³¹cznie z jeziorem Omulew, wynosi 113,7 km, w tym w granicach województwa warmiñsko-mazurskiego oko³o 55 km. Zlewnia zajmuje obszar 2052,9 km2. ród³owym ciekiem Omulwi jest Struga Koniuszyn, wyp³ywaj¹ca powy¿ej jeziora Koniuszyn. Naj- wiêkszymi jej dop³ywami s¹: Czarna, Rekownica, Sawica, Czarka, Wa³pusza (lub Wa³pusz), Lejkow- ska Struga i PrzeŸdziecka Struga. Przep³ywy charakterystycze (w m3/s) z okresu 1951–1985 wynosi³y: – wyp³yw z jeziora Omulew – SWQ – 1,50; SSQ – 0,75; SNQ – 0,48; – wodowskaz Kot – SWQ – 1,57; SSQ – 0,80; SNQ – 0,52; – wodowskaz Wielbark – SWQ – 5,11; SSQ – 2,98; SNQ – 1,80; – poni¿ej Sawicy – SWQ – 11,2; SSQ – 5,10; SNQ – 2,25; – powy¿ej Wa³puszy – SWQ – 11,8; SSQ – 5,30; SNQ – 2,30; – poni¿ej Wa³puszy – SWQ – 14,8; SSQ – 6,30; SNQ – 2,55; – na granicy województwa – SWQ – 18,0; SSQ – 7,45; SNQ – 2,85.

47 Rzeka przep³ywa przez tereny gmin: Nidzica, Jedwabno i Wielbark. Najwiêkszymi miejscowo- œciami po³o¿onymi nad Omulwi¹ s¹: Kot, Weso³owo, Weso³ówek, G³uch i Wielbark. Omulew przep³ywa przez mezoregiony: Równina Mazurska (w granicach województwa warmiñ- sko-mazurskiego), Równina Kurpiowska i Dolina Dolnej Narwi. Pod wzglêdem litologicznym na powierzchni zlewni przewa¿aj¹ piaski i ¿wiry wodnolodowco- we. W pó³nocnej czêœci wystêpuj¹ pojedyncze p³aty piasków z domieszk¹ ¿wirów i gliny zwa³owej, a w œrodkowej i po³udniowej– piaski eoliczne tworz¹ce wydmy. Na ca³ym obszarze znajduj¹ siê du- ¿e p³aty torfów. W zlewni wystêpuj¹ liczne zag³êbienia bezodp³ywowe. Niektóre z nich wype³nione s¹ stale wod¹. Dolina Omulwi na ca³ej d³ugoœci jest dobrze wykszta³cona. Miejscami znacznie roz- szerza siê, tworz¹c rozleg³e, podmok³e ³¹ki. Zlewnia ma charakter rolniczy. Dominuj¹ pola uprawne oraz ³¹ki i pastwiska. Lasy zajmuj¹ stosunkowo ma³¹ powierzchniê. Na terenie zlewni wystêpuj¹ gle- by rdzawe i bielicowe, wytworzone z piasków gliniastych i py³ów. W dolinach rzecznych wykszta³ci- ³y siê kompleksy gleb glejowych i torfowiska. Do Omulwi, poprzez Kana³ Szuæ, kierowane s¹ œcieki z mechaniczno-biologicznej oczysz- czalni Gospodarstwa Pomocniczego Urzêdu Gminy w Jedwabnie (oko³o 210 m3/d œcieków we- d³ug kontroli z wrzeœnia 2001 r.), a tak¿e bezpoœrednio œcieki z oczyszczalni mechaniczno- -biologicznej (z chemicznym str¹caniem fosforu) Urzêdu Gminy w Wielbarku (oko³o 90 m3/d zgod- nie z kontrol¹ z paŸdziernika 2001 r.). Ponadto do jej dop³ywu – Sawicy doprowadzane s¹ po- przez Kana³ Domowy œcieki ze Szczytna, oczyszczane mechaniczno-biologicznie i po chemicz- nym str¹caniu fosforu w oczyszczalni w Nowym Gizewie. Badania jakoœci wód prowadzono w 5 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, od poni¿ej jeziora Omulew, w miejscowoœci Kot, do Zarêb (mapa 10).

Rzeka Omulew, na odcinku po³o¿onym na terenie województwa warmiñsko- -mazurskiego, prowadzi³a wody II klasy czystoœci, o czym decydowa³y najczêœciej zwi¹zki fosforu, ChZT-Mn, ChZT-Cr, miano coli i saprobowoœæ sestonu (tab. 1). Ba- dania wczeœniejsze, pochodz¹ce z 1998 roku, pozwoli³y zakwalifikowaæ wody Omul- wi równie¿ do II klasy czystoœci, z uwagi na te same wskaŸniki (tab. 9). Natomiast w roku hydrologicznym 1994/95 stan czystoœci Omulwi w dwu pierwszych przekro- jach wskazywa³ na II klasê czystoœci, a w pozosta³ych punktach pomiarowych – na III klasê z uwagi na miano coli, a w grupie fizykochemicznej – zwi¹zki fosforu. Piêæ lat wczeœniej w roku 1990 w przekroju poni¿ej ujœcia Sawicy, w Wielbarku, wody Omulwi nie odpowiada³y normom z racji wysokiego stê¿enia zwi¹zków fosforu i sta- nu sanitarnego (OBiKŒ Olsztyn, 1991). WskaŸniki te powodowa³y kwalifikacjê wód do klasy III w ostatnim przekroju (na granicy województwa). W tym czasie Wielbark nie posiada³ sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni œcieków (oczyszczalnia œcieków dla Wielbarka zosta³a oddana do u¿ytku w sierpniu 1998 roku, a w grudniu w³¹czono chemiczne str¹canie fosforu). Wody górnego odcinka, podobnie jak w roku 2001, wykazywa³y cechy II klasy czystoœci.

Poni¿ej omówiono klasyfikacjê wód Omulwi w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikiem ChZT-Cr, kwalifikowa³y rzekê do II klasy czy- stoœci. BZT w pierwszym przekroju wskazywa³o na II klasê czystoœci, a od Weso³owa do Za- 5 rêb – na I. Natomiast ChZT-Mn w miejscowoœci Kot odpowiada³o I klasie, a w nastêpnych przekro- jach pomiarowo-kontrolnych – II klasie czystoœci.

48 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu przewa¿nie wskazywa³y na I klasê czystoœci, jedynie azot amonowy w przekroju poni¿ej jeziora Omulew oraz azotyny w Sêdrowie (poni¿ej ujœcia Sawicy) i w Zarêbach odpowiada³y II klasie czystoœci. Zwi¹zki fosforu kwalifikowa³y Omulew do II klasy czy- stoœci. W przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia Sawicy, w Wielbarku, stê¿enie charakte- rystyczne fosforu ogólnego wynosi³o 0,265 mg P/l, czyli nieznacznie przekroczy³o granicê dopusz- czaln¹ dla II klasy czystoœci. Jednak z uwagi na to, ¿e wartoœæ odpowiadaj¹ca III klasie czystoœci wy- st¹pi³a tylko raz w roku (w kwietniu wynosi³a 0,28 mg P/l) pos³u¿ono siê tutaj ocen¹ bezpoœredni¹, która wskazuje na II klasê czystoœci. Ostatecznie wiêc ze wzglêdu na fosfor ogólny rzekê w tym punk- cie zakwalifikowano do II klasy czystoœci. Œrednie roczne stê¿enie fosforu ogólnego w przekroju w Wielbarku wynosi³o 0,18 mg P/l. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu, na kontrolowanej d³ugoœci rzeki, mieœci³ siê w granicach II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego od miejscowoœci Kot do Zarêb spe³nia³o normy II kla- sy czystoœci.

Tabela 9. Klasyfikacja wód Omulwi w latach 1998 i 2001 WskaĨniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu punktu badaĔ przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem.

1998 pon. jeziora 97,6 II PO4, Pog II II II 1. 2001 Omulew, Kot II BZT5, ChZT-Cr, II II II NH4, PO4, Pog 1998 Wesoáowo 76,2 II O2, ChZT-Mn, II II II (pon. ujĞcia ChZT-Cr, Z, Kanaáu Szuü) PO , Pog 2. 4 2001 II O2, ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, PO4, Pog 1998 pow. ujĞcia 67,0 II ChZT-Mn, II II II Sawicy, ChZT-Cr, PO4, Wielbark Pog 3. 2001 II ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, PO4, Pog 1998 pon. ujĞcia 60,9 II ChZT-Mn, II II II Sawicy, ChZT-Cr, PO4, SĊdrowo Pog 4. 2001 II ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, NO2, PO4, Pog 1998 na granicy 55,0 II ChZT-Mn, II II II województwa, ChZT-Cr, NO2, ZarĊby PO , Pog 5. 4 2001 II ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, NO2, PO4, Pog Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, O – tlen rozpuszczony, 2 BZT – biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, 5 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna, NH – azot amonowy, 4 NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

49 Mapa 10. Klasyfikacja ogólna wód Omulwi i Sawicy Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Gospodarstwo Pomocnicze przy Urzêdzie Gminy w Jedwabnie; 2. Urz¹d Gminy w Wielbarku, Oczyszczalnia w Wielbarku; 3. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji „Aqua” w Szczytnie, Oczyszczalnia w Nowym Gizewie.

PAS£ÊKA

Pas³êka o d³ugoœci 169 km i powierzchni zlewni 2294,5 km2 jest rzek¹ I rzêdu i jednym z wiêk- szych dop³ywów Zalewu Wiœlanego. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym wynosi 16,75 m3/s. Wy- p³ywa ona z jeziora Pas³êk, ko³o wsi GryŸliny (na wysokoœci 157 m n.p.m.), na pó³nocny wschód od Olsztynka, a uchodzi do Zalewu, w Nowej Pas³êce. Powy¿ej jeziora Pas³êk ³¹czy siê rowem z jezio- rem Pluszne w dorzeczu £yny. Charakterystyczn¹ cech¹ dorzecza Pas³êki jest jego asymetria z du- ¿¹ przewag¹ dop³ywów prawych. Najwiêkszymi jej dop³ywami s¹: Gi³wa, Drwêca Warmiñska wraz z Szel¹giem i Lubomiñsk¹ Strug¹, M³yñska Struga, Wa³sza z Warn¹, £aŸnica (M³ynówka), Biebrza, Lipówka – prawobrze¿ne oraz Jemio³ówka, Mor¹g (Mar¹g), Mi³akówka, Dobrska Struga, Czerwony Rów – lewobrze¿ne. Pas³êka od Ÿróde³ do Braniewa objêta jest ochron¹ rezerwatow¹ i stanowi re- zerwat faunistyczny „Ostoja bobrów na rzece Pas³êce”. Ponadto na obszarze zlewni znajduje siê 5 in- nych rezerwatów przyrody oraz 5 obszarów chronionego krajobrazu. Pas³êka na znacznej d³ugoœci p³ynie w g³êbokich dolinach erozyjnych o charakterze w¹wo- zów. W górnym biegu przep³ywa przez kilka jezior: Wymój, Sar¹g, £êguty i Is¹g, a w dolnym –

50 znajduje siê zbiornik zaporowy o powierzchni 240 ha, nazywany Jeziorem Pierzchalskim. Jest to obszar o wyj¹tkowych walorach krajobrazowych i przyrodniczych. Ujœciowy odcinek rzeki posia- da wa³y przeciwpowodziowe; wystêpuje tu „cofka”, czyli wlewanie s³onawych wód zalewowych do rzeki. Na rzece Pas³êce znajduje siê 5 elektrowni wodnych. Najwiêksz¹ z nich jest elektrow- nia w Pierzcha³ach. Zlewnia Pas³êki le¿y w obrêbie szeœciu jednostek fizyczno-geograficznych: Pojezierza Olsz- tyñskiego, Pojezierza I³awskiego, Równiny Warmiñskiej, Równiny Orneckiej, Wzniesieñ Górow- skich i Wybrze¿a Staropruskiego. Najwy¿ej po³o¿onym punktem tego obszaru jest Góra Zamkowa o wysokoœci 216 m n.p.m., znajduj¹ca siê na Wzniesieniach Górowskich. Natomiast najni¿ej po³o- ¿onym terenem s¹ obszary depresyjne na Wybrze¿u Staropruskim le¿¹ce nieznacznie poni¿ej po- ziomu morza. Dorzecze Pas³êki jest obszarem o zró¿nicowanej rzeŸbie i malowniczym krajobrazie. Oko³o 40% powierzchni zlewni pokrywaj¹ lasy. W po³udniowej czêœci zlewni wystêpuje znaczna iloœæ jezior (np. Wulpiñskie, Mor¹g, Narie) i najwiêksze kompleksy leœne. Pas³êka w górnym biegu przep³ywa przez teren powiatu olsztyñskiego, a nastêpnie p³ynie na granicy powiatów: olsztyñskiego, ostródzkiego, lidzbarskiego i elbl¹skiego oraz w dolnym biegu przez powiat braniewski. Najwiêkszym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki odprowadzane bezpoœrednio z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Braniewie (oko³o 3600 m3/d wed³ug kontroli z wrze- œnia 2001 r.). Mniejsze iloœci œcieków pochodz¹ z miejscowoœci: Ameryka, Biesal, £êguty, Œwi¹tki, Bia³a Wola, Pod¹gi, Pierzcha³y, Bemowizna. Zanieczyszczenia wnoszone s¹ równie¿ dop³ywami. Œcieki z mechanicznej oczyszczalni w Rud³owie zosta³y skierowane na oczyszczalniê w Braniewie. Badania jakoœci wód przeprowadzono w 14 punktach pomiarowo-kontrolnych zlokalizowanych od powy¿ej Ameryki do powy¿ej ujœcia do Zalewu Wiœlanego, w Nowej Pas³êce (punkt reperowy). W ostatnim przekroju obowi¹zywa³ rozszerzony zakres badañ; próbki wody by³y pobierane dwa razy w miesi¹cu (mapa 11).

Jakoœæ wód Pas³êki w 2001 roku by³a zró¿nicowana. Odcinek Ÿród³owy rzeki – powy- ¿ej i poni¿ej Ameryki – charakteryzowa³ siê wodami dobrej jakoœci (II klasa). Od prze- kroju w £êgutach do miejscowoœci Pityny, rzeka prowadzi³a wody III klasy czystoœci. Natomiast od punktu pomiarowego w Sportynach, z wyj¹tkiem przekroju w miejsco- woœci Chruœciel (III klasa), a¿ do ujœcia stan czystoœci rzeki nie odpowiada³ normom, o czym decydowa³o stê¿enie fosforu ogólnego, rzadziej miano coli typu ka³owe- go (tab. 1). W stosunku do badañ z poprzednich lat nast¹pi³y pewne zmiany w oce- nie ogólnej w niektórych przekrojach pomiarowo-kontrolnych (tab. 10). Powy¿ej Ameryki klasyfikacja ogólna zmieni³a siê z NON (w 1997 r.) na II klasê czystoœci (w 2001 r.), a w przekroju poni¿ej Ameryki z III klasy na II. Natomiast w Pelniku w 2001 roku w porównaniu do 1997 roku nast¹pi³o obni¿enie jakoœci wód z II (w 1997 r.) na III klasê czystoœci (w 2001 r.), a na odcinku od Sportyn do miejscowoœci £ozy z III do NON. W 1997 roku w pierwszym przekroju Pas³êka prowadzi³a wody pozaklasowe, o czym zadecydowa³y zwi¹zki fosforu. Wysokie wartoœci fosforanów i fosforu ogól- nego zanotowano wówczas w sierpniu oraz w grudniu (fosforany – 1,17 i 2,12 mg PO /l; fosfor ogólny – 0,75 i 0,75 mg P/l). W pozosta³ych miesi¹cach stê¿e- 4 nie fosforu ogólnego zmienia³o siê od 0,05 do 0,13 mg P/l. W 2001 roku stê¿enie œrednie roczne fosforu ogólnego w tym punkcie wynosi³o 0,14 mg P/l, w ci¹gu roku przyjmowa³o wartoœci od 0,07 do 0,23 mg P/l.

51 Tabela 10. Klasyfikacja wód Pas³êki w latach 1997–2001

Km Wskaźniki decydujące Nr Rok Lokalizacja Ocena Ocena Saprobowość Ocena biegu o ocenie punktu badań przekroju fizykochem. sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1997 powyżej Ameryki 168,4 NON PO , Pog III III NON 1. 4 2001 II BZT5, Nog, PO4, Pog II II II 1997 poniżej Ameryki 164,0 III Z, NO2, PO4, Pog III II III 2. 2001 II BZT5, ChZT-Mn, II II II ChZT-Cr, NO2, Pog 1997 Łęguty 138,8 III NO III II III 3. 2 2001 III O2, NO2, PO4, Pog II II III 1997 pon. jez. Isąg, 130,8 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, II II II 4. Pelnik PO4, Pog 2001 III PO4, Pog II II III 1997 Kalisty 111,0 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, III II III 5. PO4, Pog 2001 III Pog III II III 1997 pow. ujścia 96,0 II ChZT-Mn, ChZT-Cr, III II III 6. Miłakówki, Pityny PO4, Pog 2001 III Pog III II III 1997 Limity 78,6 II BZT5, ChZT-Mn, III II III ChZT-Cr, Z, NO , PO , 7. 2 4 Pog 2001 Sportyny III Pog NON II NON 1998 Olkowo 68,6 III Pog III II III 8. 2001 NON Pog NON II NON 1998 Spędy 57,5 III NO , Pog III II III 9. 2 2001 NON Pog NON II NON 1998 Łozy 47,4 III NO , Pog III III III 10. 2 2001 NON Pog III II NON 1998 Chruściel 24,3 III NO II II III 11. 2 2001 III PO4, Pog III II III 1998 pow. Braniewa 9,1 NON NO III III NON 12. 2 2001 NON Pog III II NON 1998 pon. Braniewa 7,8 NON NO III III NON 13. 2 2001 NON Pog NON II NON 1998 Nowa Pasłęka 2,0 NON NO2 NON III NON 1999 NON Pog, ekstrakt eterowy NON III NON 14. 2000 NON Pog NON II NON 2001 NON Pog NON II NON

Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, O – tlen rozpuszczony, 2 BZT – biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, 5 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, Z – zawiesina ogólna, NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód Pas³êki w 2001 roku w poszczególnych grupach zanie- czyszczeñ. Substancje organiczne, okreœlone wskaŸnikami: BZT , ChZT-Mn i ChZT-Cr, odpowiada³y I lub 5 II klasie czystoœci. Jedynie w przekroju w £ozach ChZT-Mn wskazywa³o na III klasê. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia charakterystyczne azotu amonowego, azotanowego i ogólne- go na ca³ej d³ugoœci rzeki spe³nia³y wymogi I klasy, tylko w przekroju powy¿ej Ameryki azot ogólny od- powiada³ II klasie. Azotyny przyjmowa³y wartoœci odpowiadaj¹ce normom I, II lub III klasy. Zawartoœæ zwi¹zków fosforu w wodach Pas³êki by³a zró¿nicowana. Fosforany na ogó³ odpowiada³y II i III klasie czystoœci, jedynie w przekroju poni¿ej Ameryki mieœci³y siê w I klasie. Stê¿enie fosforu ogólnego w górnym biegu (w okolicach Ameryki) wskazywa³o na II klasê, od przekroju w £êgutach do Sportyn – III klasê, natomiast od Olkowa do Nowej Pas³êki (z wyj¹tkiem przekroju w miejscowoœci Chruœciel – III klasa) rzeka prowadzi³a wody pozaklasowe.

52 Mapa 11. Klasyfikacja ogólna wód Pas³êki i jej g³ównych dop³ywów Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1.Wojewódzki Szpital Rehabilitacyjny dla Dzieci w Ameryce; 2. Urz¹d Gminy w £ukcie, Oczyszczalnia w £ukcie; 3. Urz¹d Gminy w Œwi¹tkach, Oczyszczalnia w Œwi¹tkach; 4. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Ornecie; 5. Urz¹d Gminy Górowo I³aweckie, Oczyszczalnia w Kandytach; 6. Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Pieniê¿nie; 7. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w P³oskini; 8. Wodoci¹gi Miejskie w Braniewie.

53 Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu na ca³ej kontrolowanej d³ugoœci odpowiada³ II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Na odcinku od powy¿ej Ameryki do przekroju w Pelniku miano coli spe³nia³o normy II klasy czystoœci, w pozosta³ych przekrojach (od Sportyn do ujœcia) – III klasy czystoœci lub nie odpowiada³o normom.

SAJNA

Sajna jest rzek¹ IV rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Gubra, o d³ugoœci 50,6 km i powierzchni zlewni 500,6 km2. Sajna wyp³ywa w pobli¿u kolonii Widryny, u podnó¿a wzniesieñ morenowych. G³ównym jej dop³ywem jest Ryn. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) przy wodowskazie Bykowo z okresu 1961–1985 wynosi- ³y: SWQ – 24,0; SSQ – 3,06; SNQ – 0,48. Sajna przep³ywa przez tereny powiatów – kêtrzyñskiego i bartoszyckiego (gminy: Reszel, Bisz- tynek, Korsze). Miastem po³o¿onym nad rzek¹ Sajn¹ jest Reszel. Zlewnia Sajny znajduje siê w granicach mezoregionów – Pojezierze Mr¹gowskie i Nizina Sêpopolska. Obszar zlewni Sajny pokrywaj¹ g³ównie gliny zwa³owe i zwietrzelinowe, piaski gliniaste, piaski i ¿wiry oraz i³y. Na takim pod³o¿u wytworzy³y siê gleby brunatne w³aœciwe i wy³ugowane oraz czarne i szare ziemie odznaczaj¹ce siê ma³¹ przepuszczalnoœci¹. Na terenie ca³ej zlewni powsta³y liczne za- g³êbienia bezodp³ywowe, czêsto wype³nione wod¹. Zlewnia Sajny ma charakter typowo rolniczy. W strukturze u¿ytkowania terenu dominuj¹ grunty orne, ³¹ki i pastwiska. Lasy zajmuj¹ stosunkowo ma³¹ powierzchniê. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczenia Sajny s¹ œcieki pochodz¹ce z oczyszczalni mechaniczno-biologicznej w Reszlu, która kieruje bezpoœrednio do rzeki oko³o 1200 m3/d œcieków (dane z kontroli WIOŒ z lutego 2000 r.) oraz z oczyszczalni miejskiej w Korszach, która poprzez Kor- szyniankê odprowadza oko³o 30 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie i po che- micznym str¹caniu fosforu oraz oko³o 320 m3/d œcieków surowych (wed³ug kontroli z wrzeœnia 2000 r.). Mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia Spó³dzielni Mieszkaniowej „S¹topy” w S¹to- pach-Samulewie kieruje do rzeki, poprzez Kana³ Unikowo, oko³o 120 m3/d œcieków (dane z kontroli z wrzeœnia 2001 r.). Mniejsze iloœci œcieków odprowadzaj¹: „Rema” SA w Reszlu, Zak³ad w Korszach (produkuj¹cy zabielacze), Zak³ad Rolny w Bykowie oraz oczyszczalnie œcieków osiedli mieszkanio- wych w Wólce ko³o Bêsi i w S¹topach-Samulewie. Ponadto do rzeki Ryn (dop³yw Sajny) odprowa- dzane s¹ œcieki z oczyszczalni w Bêsi, Kolnie i Lutrach. W 2001 roku Sajnê kontrolowano w 1 przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia do Gu- bra, w S¹tocznie (mapa 6).

Wody Sajny w S¹tocznie nie odpowiada³y normom z uwagi na azotyny, fosforany i fosfor ogólny (tab. 1). W 2000 roku rzekê dyskwalifikowa³y w tym punkcie (powy¿ej ujœcia do Gubra) te same wskaŸniki i jeszcze dodatkowo miano coli.

Klasyfikacjê wód Sajny w przekroju przyujœciowym w 2001 roku w poszczególnych grupach za- nieczyszczeñ omówiono poni¿ej. Substancje organiczne kwalifikowa³y rzekê w S¹tocznie do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azotany i azot ogólny odpowiada³y III klasie, azot amonowy – II, a azotyny nie odpowiada³y normom. Zwi¹zki fosforu dyskwalifikowa³y wody Sajny. Najwy¿sze wartoœci fosforanów i fosforu ogólnego zanotowano w lipcu; stê¿enia ich wynosi³y odpowiednio 1,54 mg PO /l i 0,77 mg P/l. 4

54 Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na III klasê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego spe³nia³o wymogi III klasy czystoœci.

SAPINA

Sapina jest prawobrze¿nym dop³ywem kompleksu jeziora Mamry, rzek¹ III rzêdu, o d³ugoœci ca³- kowitej 42,1 km. Zlewnia zajmuje obszar 278,8 km2. ród³a Sapiny znajduj¹ siê w zachodniej czêœci Puszczy Boreckiej. Jest to rzeka typowo pojezierna (odcinki przebiegaj¹ce przez jeziora stanowi¹ 41%). Przep³ywa ona przez ci¹g jezior: ¯ywy, So³tmany, ¯ywki, Kruklin, Patelnia, Go³dopiwo, Wilkus, Pozezdrze i Strêgiel. Jeziora te wraz z sam¹ rzek¹, ze wzglêdu na walory przyrodnicze, objête s¹ stref¹ ciszy. Koñcowy odcinek rzeki uchodzi do jeziora Œwiêcajty. G³ówne dop³ywy Sapiny – dop³yw z jeziora £êkuk Wielki oraz dop³yw z jeziora Czarna Kuta. Sapina, stanowi¹ca popularny szlak kajakowy, p³ynie bardzo malownicz¹ dolin¹ wœród ³¹k, obrze¿on¹ stromymi skarpami poroœniêtymi lasem. W górnym biegu rzeki wystêpuj¹ liczne, niewiel- kie jeziorka i podmok³oœci. Od miejscowoœci Kruklanki a¿ do ujœcia do jeziora Go³dopiwo rzeka zosta- ³a uregulowana. Przy wyp³ywie Sapiny z jeziora Go³dopiwo znajduje siê œluza Przerwanki, wykonana w zwi¹zku z budow¹ Kana³u Mazurskiego. Poni¿ej jeziora Wilkus dolina rzeki rozszerza siê i staje siê podmok³a. Rzeka przep³ywa przez teren powiatów: gi¿yckiego (gminy – Gi¿ycko, Kruklanki) i wêgorzew- skiego (gminy – Pozezdrze i Wêgorzewo). Najwiêksz¹ miejscowoœci¹ po³o¿on¹ bezpoœrednio nad rzek¹ s¹ Kruklanki. Zlewnia rzeki nale¿y do dwóch mezoregionów – Pojezierze E³ckie i Kraina Wielkich Jezior Ma- zurskich, wchodz¹cych w sk³ad makroregionu Pojezierze Mazurskie. Zlewnia Sapiny po³o¿ona jest na równinie morenowej, pokrytej wzgórzami morenowymi i piaska- mi sandrowymi. Zbudowana jest z glin zwa³owych oraz piasków luŸno i s³abo gliniastych. Miejscami wystêpuj¹ piaski i mu³ki zastoiskowe, a w dolinach rzeki – torfy. Wzd³u¿ niskich brzegów jezior wystê- puj¹ holoceñskie osady jeziorne. Wykszta³ci³y siê tu gleby brunatne w³aœciwe, rdzawe oraz bielice charakteryzuj¹ce siê ró¿n¹ przepuszczalnoœci¹. W strukturze u¿ytkowania zlewni dominuj¹ lasy i ³¹- ki, pastwiska zaœ wystêpuj¹ w dolinie rzeki. Jedynym Ÿród³em zanieczyszczeñ, mog¹cym mieæ wp³yw na jakoœæ wód Sapiny, s¹ œcieki z mechanicznej oczyszczalni osiedla mieszkaniowego w Upa³tach Ma³ych. Œcieki te odprowadza- ne s¹ do gruntu (oko³o 18 m3/d œcieków wed³ug kontroli z marca 1998 r.), nastêpnie do rowu me- lioracyjnego i po oko³o 1,2 km trafiaj¹ do jeziora Kruklin (po³udniowy brzeg). Do grudnia 2000 ro- ku, do rzeki by³y odprowadzane œcieki z osiedla mieszkaniowego Nadleœnictwa „Borki” w Kruklan- kach, oczyszczane mechaniczno-biologicznie (obecnie w³¹czone kolektorem do oczyszczalni miej- skiej w Gi¿ycku). Badania prowadzono w 6 przekrojach pomiarowo-kontrolnych od miejscowoœci Borki do po- wy¿ej ujœcia do jeziora Œwiêcajty, w Ogonkach (mapa 12).

W 2001 roku Sapina prowadzi³a wody III klasy i pozaklasowe (tab. 1). W piêciu z szeœciu badanych stanowisk wody rzeki odpowiada³y III klasie czystoœci, a w przekroju powy¿ej ujœcia do jeziora Kruklin nie odpowiada³y normom. Na stan czystoœci w du¿ej mierze wp³ywa³a woda z jezior, przez które rzeka przep³y- wa. O III klasie w pierwszym przekroju, w Borkach, zadecydowa³y wskaŸniki za-

55 wartoœci substancji organicznych – ChZT-Mn i ChZT-Cr oraz azotyny, a tak¿e stan sanitarny. Pozosta³e wskaŸniki fizykochemiczne mieœci³y siê w I lub II kla- sie. Na odcinku od powy¿ej ujœcia do jeziora Kruklin, do wodowskazu Strêgielek, o dyskwalifikacji lub o III klasie czystoœci wód, zadecydowa³y jedynie okresowe deficyty tlenu rozpuszczonego. Najni¿sze jego stê¿enie zanotowano od czerwca do sierpnia, powy¿ej jeziora Kruklin – waha³o siê od 1,8 do 2,3 mg O /l. W pi¹tym 2 przekroju (wodowskaz Strêgielek) tlen rozpuszczony jeden raz w roku przyjmo- wa³ wartoœæ pozaklasow¹ (3,9 mg O /l). Pozosta³e wskaŸniki fizykochemiczne nie 2 przekracza³y granic I lub II klasy, a stan sanitarny odpowiada³ II klasie. W ostat- nim punkcie (powy¿ej ujœcia do jeziora Œwiêcajty) warunki tlenowe wód uleg³y poprawie. Stwierdzono podwy¿szon¹ wartoœæ BZT , które jeden raz przekroczy- 5 ³o granicê II klasy; równie¿ miano coli zadecydowa³o o III klasie w tym przekroju. Porównuj¹c poprzedni okres badañ, mo¿na stwierdziæ, ¿e znacznie pogorszy³o siê natlenienie wód Sapiny z I, II klasy w 1993 roku do III klasy i wód pozaklaso- wych w 2001 (tab. 11). W stosunku do roku 1993 (badania prowadzone przez WIOŒ w Suwa³kach), w 2001 roku nast¹pi³o pogorszenie jakoœci wód w przekro- jach: powy¿ej ujœcia do jeziora Kruklin, wodowskaz Strêgielek i powy¿ej ujœcia do jeziora Œwiêcajty.

Tabela 11. Klasyfikacja wód Sapiny w latach 1993 i 2001

Km Wskaźniki decydujące Nr Rok Lokalizacja Ocena Ocena Saprobowość Ocena biegu o ocenie punktu badań przekroju fizykochem. sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem. 2001 miejscowość Borki 38,1 III ChZT-Mn, ChZT-Cr, III II III 1. NO2 1993 pow. ujścia do jez. 26,7 III pH II – III 2. 2001 Kruklin NON O2 II II NON 1993 pow. ujścia do jez. 20,6 III NO III – III 3. 2 2001 Gołdopiwo III O2 II II III 1993 wodowskaz 14,9 III Mn I – III 4. 2001 Przerwanki III O2 II II III 1993 wodowskaz 4,5 II BZT , ChZT-Mn, Pog, Mn I – II 5. 5 2001 Stręgielek III O2 II II III 1993 pow. ujścia do jez. 0,1 II BZT , Pog, Mn I – II 6. 5 2001 Święcajty III BZT5 III II III Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, pH – odczyn, O – tlen rozpuszczony, 2 BZT – biochemiczne zapotrzebowanie tlenu, 5 ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, ChZT-Cr – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ dwuchromianow¹, NO – azot azotynowy, 2 Pog – fosfor ogólny, Mn – mangan.

56 Mapa 12. Klasyfikacja ogólna wód Sapiny Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: Gospodarstwo Mieszkaniowe Zasobu Skarbu Pañstwa osiedle w Upa³tach Ma³ych.

Klasyfikacjê wód Sapiny w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ przedsta- wiono poni¿ej. Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikami ChZT-Mn i ChZT-Cr, kwalifikowa³y Sapinê prze- wa¿nie do II klasy czystoœci, jedynie w pierwszym przekroju wskazywa³y na III klasê, a w czwartym przekroju (wodowskaz Przerwanki) ChZT-Mn odpowiada³o I klasie czystoœci. BZT w ostatnim punkcie 5 wskazywa³o na III klasê czystoœci, w Borkach – na I, a w pozosta³ych nie przekracza³o granic II klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu odpowiada³y zazwyczaj I lub II klasie, jedynie w Borkach azo- tyny przekroczy³y granicê II klasy (0,032 mg N/l). Fosforany w pierwszych czterech przekrojach odpowia- da³y II klasie, natomiast w dwu ostatnich przyjmowa³y wartoœci mieszcz¹ce siê w I klasie czystoœci. Stê¿e- nie charakterystyczne fosforu ogólnego na odcinku od Borek do wodowskazu Strêgielek utrzymywa³o siê w II klasie czystoœci, natomiast w przekroju przyujœciowym nie przekracza³o granic I klasy. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu we wszystkich przekrojach odpowiada³ II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w pierwszym i ostatnim przekroju spe³nia³o wymaga- nia III klasy, zaœ w pozosta³ych – II klasy.

57 SAWICA

Sawica jest rzek¹ IV rzêdu, lewobrze¿nym dop³ywem Omulwi. Jej d³ugoœæ, ³¹cznie z jeziorami, przez które przep³ywa, wynosi oko³o 32 km, a powierzchnia zlewni 399,3 km2. Przep³ywy charakterystyczne (w m3/s) z okresu 1951–1985 wynosi³y: – poni¿ej jeziora Sasek Ma³y – SWQ – 3,73; SSQ – 2,23; SNQ – 1,24; – wodowskaz Wielbark – SWQ – 4,18; SSQ – 2,38; SNQ – 1,40. Sawica wyp³ywa z jeziora Sasek Wielki. Powy¿ej Jeziora Sêdañskiego nazywana jest Sask¹ (lub Saskiem), a na odcinku pomiêdzy jeziorami Sêdañskim i Sasek Ma³y – Zawiæ. Kierunek biegu rzeki zbli¿ony jest do po³udnikowego. Sawica przep³ywa przez tereny gmin – Szczytno i Wielbark. Najwiêkszymi miejscowoœciami po- ³o¿onymi nad rzek¹ s¹: Janowo, Sêdañsk, Sasek Wielki, Kucbork i Wielbark. Zlewnia Sawicy znajduje siê w granicach mezoregionów – Pojezierze Mr¹gowskie i Równina Mazurska. Pod wzglêdem litologicznym obszar zlewni zbudowany jest przede wszystkim ze ¿wirów i pia- sków sandrowych, utworów gliniastych moreny dennej i czo³owej, a tak¿e i³ów zastoiskowych. Na terenach pokrytych glin¹ wystêpuje gêsta sieæ rzeczna. W pó³nocnej czêœci zlewni dominuj¹ gleby p³owe i brunatne wy³ugowane, charakteryzuj¹ce siê œredni¹ przepuszczalnoœci¹. W œrodkowej i po- ³udniowej czêœci wystêpuj¹ gleby rdzawe i bielicowe o du¿ej przepuszczalnoœci. W dolinach rzecz- nych powsta³y mady. W strukturze u¿ytkowania terenu zlewni Sawicy zaznacza siê znaczny udzia³ lasów, ³¹k i pastwisk. Powy¿ej Jeziora Sêdañskiego i jeziora Sasek Ma³y rzeka przep³ywa przez du- ¿e obszary podmok³ych ³¹k i torfowisk. Poprzez Kana³ Domowy do Sawicy (poni¿ej jeziora Sasek Ma³y) wprowadzane s¹ œcieki ko- munalne ze Szczytna, oczyszczane mechaniczno-biologicznie i po chemicznym str¹caniu fosforu, stosowanym w razie potrzeb. Wed³ug kontroli WIOŒ z kwietnia 2001 roku oczyszczalnia ta (zloka- lizowana w Nowym Gizewie) odprowadza³a oko³o 3940 m3/d œcieków bytowo-gospodarczych i przemys³owych. Badania jakoœci wód prowadzono w 1 przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia do Omulwi, w Wielbarku (mapa 10).

Wody Sawicy w przekroju przyujœciowym zakwalifikowano do II klasy czystoœci pod wzglêdem fizykochemicznym (wskaŸniki decyduj¹ce: tlen rozpuszczony, BZT , 5 ChZT-Mn, ChZT-Cr, azotyny, fosforany i fosfor ogólny), hydrobiologicznym i sanitar- nym (tab. 1). W poprzednim roku badañ, w 1998 roku, Sawica prowadzi³a wody III kla- sy czystoœci, o czym zadecydowa³o stê¿enie fosforu ogólnego i miano coli typu ka- ³owego.

Klasyfikacjê wód Sawicy w przekroju przyujœciowym do Omulwi w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ omówiono poni¿ej. Substancje organiczne kwalifikowa³y rzekê do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny odpowiada³y I klasie. Jedynie stê¿enie charakterystyczne azotynów przekracza³o normê dopuszczaln¹ dla III klasy i wynosi³o 0,0335 mg N/l. Poniewa¿ wartoœæ odpowiadaj¹ca III klasie czystoœci wyst¹pi³a tylko jeden raz w roku (we wrzeœniu – 0,037 mg N/l), dlatego pos³u¿ono siê ocen¹ bezpoœredni¹. Bior¹c pod uwagê wyniki ocen obu metod rzekê ostatecznie zakwalifikowano do II klasy czystoœci. Stê¿enie

58 œrednie roczne azotynów w tym przekroju wynosi³o 0,019 mg N/l, czyli mieœci³o siê w normach I klasy czystoœci. Stan hydrobiologiczny rzeki, wyra¿ony wskaŸnikiem saprobowoœci sestonu, odpowiada³ II kla- sie czystoœci. Stan sanitarny, okreœlony wartoœci¹ miana coli, w przekroju powy¿ej ujœcia do Omulwi, spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci.

WA£SZA

Wa³sza jest najwiêkszym prawobrze¿nym dop³ywem Pas³êki o d³ugoœci 67 km i powierzchni dorzecza 406,4 km2. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym wynosi 2,9 m3/s. ród³a Wa³szy znajduj¹ siê w central- nej czêœci Wzniesieñ Górowskich na zachodnich stokach Góry Zamkowej, na wysokoœci oko³o 170 m n.p.m. Dorzecze rzeki Wa³szy po³o¿one jest w obrêbie tych Wzniesieñ. Najwy¿ej po³o¿onym miejscem tego terenu jest Góra Zamkowa o wysokoœci 216 m n.p.m. Zlewnia Wa³szy jest obszarem o rzeŸbie fa- listo-pagórkowatej z licznymi rozciêciami erozyjnymi i zag³êbieniami wytopiskowymi. Zbudowana jest g³ównie z gliny zwa³owej, przemieszanej miejscami z utworami piaszczystymi. Znaczny jest równie¿ udzia³ torfowisk powsta³ych po zaniku jezior. W zlewni Wa³sza posiada dobrze rozwiniêt¹ sieæ rzeczn¹. P³ynie ona w g³êbokiej dolinie o stro- mych zboczach. W œrodkowym biegu, poni¿ej Pieniê¿na, na d³ugoœci 6 km rzeka p³ynie w g³êbokim ja- rze o wysokoœci dochodz¹cej do 60 m. Strome stoki porastaj¹ lasy lipowo-grabowe, a na dnie doli- ny – ³êgowe. Wystêpuje tutaj wiele gatunków roœlin podlegaj¹cych ochronie. Rzeka posiadaj¹ca na tym odcinku du¿y spadek p³ynie wartkim nurtem wœród wyp³ukanych z glin zwa³owych g³azów, spra- wiaj¹c wra¿enie górskiego potoku. Ze wzglêdu na walory krajobrazowe i przyrodnicze utworzono na tym terenie rezerwat „Dolina rzeki Wa³szy”. Najwiêkszym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki odprowadzane bezpoœred- nio z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Pieniê¿nie (435 m3/d wed³ug kontroli z paŸdzierni- ka 2001 r.). Oko³o 40 m3/d œcieków oczyszczonych mechaniczno-biologicznie odprowadza po- przez rów melioracyjny Misyjne Seminarium Duchowne Ksiê¿y Werbistów w Pieniê¿nie (dane z kontroli z lutego 2001 r.). Ponadto z oczyszczalni w Kandytach kierowane s¹ poprzez rów melio- racyjny œcieki oczyszczone mechaniczno-biologicznie (oko³o 120 m3/d wed³ug kontroli z paŸdzier- nika 2001 r.). Badania jakoœci wód przeprowadzono w 6 przekrojach pomiarowych, zlokalizowanych na odcin- ku od miejscowoœci Skarbiec do Bardyn (mapa 11).

Wa³sza w 2001 roku prowadzi³a na ogó³ wody pozaklasowe, tylko w Ziêbach – III kla- sy czystoœci. WskaŸnikami najczêœciej dyskwalifikuj¹cymi by³y fosfor ogólny i miano coli typu ka³owego (tab. 1). W 1998 roku stwierdzono III klasê czystoœci w przekro- jach – powy¿ej i poni¿ej Pieniê¿na, natomiast w Wopach i Bornitach jakoœæ wód Wa³- szy nie odpowiada³a normom (tab. 12). O pozaklasowym charakterze wód zadecydo- wa³y w Wopach – fosfor ogólny i azotyny, a w Bornitach – tylko fosfor ogólny. Stan sanitarny i hydrobiologiczny na ca³ym kontrolowanym odcinku odpowiada³ III klasie czystoœci.

59 Tabela 12. Klasyfikacja wód Wa³szy w latach 1998 i 2001 WskaĨniki Km Nr Rok Lokalizacja Ocena decydujące Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu punktu badaĔ przekroju fizykochem. o ocenie sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochem. 1. 2001 Skarbiec 53,6 NON ChZT-Mn, Pog NON II NON 2. 2001 ZiĊby 47,3 III ChZT-Mn, Pog III II III 1998 Wopy 42,8 NON NO , Pog III III NON 3. 2 2001 NON Pog III II NON 1998 powyĪej 22,4 III NO , PO , Pog III III III 4. 2 4 2001 PieniĊĪna NON Pog III II NON

1998 poniĪej 19,2 III PO4, Pog III III III 5. 2001 PieniĊĪna III ChZT-Mn, NO2, NON II NON PO4, Pog 6. 1998 Bornity 12,5 NON Pog III III NON 7. 2001 Bardyny 0,1 NON Pog NON II NON

Objaœnienia do tabeli: NON – nie odpowiada normom, ChZT-Mn – chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹, NO – azot azotynowy, 2 PO – fosfor fosforanowy, 4 Pog – fosfor ogólny.

Klasyfikacjê wód Wa³szy w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ przedsta- wiono poni¿ej. Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, okreœlona wskaŸnikami BZT 5 i ChZT-Cr, przewa¿nie odpowiada³a II klasie czystoœci, jedynie ChZT-Cr w pierwszym przekroju wska- zywa³o na III klasê. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu metod¹ nadmanganianow¹ dyskwalifikowa³o wody rzeki w górnym biegu, a od miejscowoœci Ziêby do ujœcia spe³nia³o normy III klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia charakterystyczne azotu amonowego, azotanowego i ogólne- go odpowiada³y I klasie. Azotyny kwalifikowa³y rzekê do II lub III klasy. Fosforany w punktach pomia- rowych – Ziêby i powy¿ej Pieniê¿na – spe³nia³y wymogi II klasy, a w pozosta³ych – III klasy czystoœci. Stê¿enie fosforu ogólnego w czterech przekrojach (Skarbiec, Wopy, powy¿ej Pieniê¿na, Bardyny) przekracza³o dopuszczalne normy, a w Ziêbach i poni¿ej Pieniê¿na odpowiada³o III klasie czystoœci. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu na ca³ej d³ugoœci rzeki wskazywa³ na II klasê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego dyskwalifikowa³o wody Wa³szy w górnym i dolnym bie- gu, a na odcinku od miejscowoœci Ziêby do powy¿ej Pieniê¿na mieœci³o siê w III klasie czystoœci.

WARNA

Warna jest rzek¹ III rzêdu, prawobrze¿nym dop³ywem Wa³szy. D³ugoœæ rzeki wynosi 20 km, a powierzchnia zlewni 108,7 km2. Przep³yw œredni na odcinku ujœciowym osi¹ga wartoœæ 0,7 m3/s. ród³a rzeki znajduj¹ siê na podmok³ych ³¹kach (torfowiska) na wysokoœci oko³o 105 m n.p.m., w oko- licy wsi Krzekoty. Zlewnia Warny jest obszarem falistym poprzecinanym dolinami erozyjnymi o g³êbokoœci lo- kalnie dochodz¹cej do 10 m. Ca³y obszar dorzecza Warny po³o¿ony jest w obrêbie Wzniesieñ Górowskich. Warna na odcinku ujœciowym nie jest odbiornikiem œcieków z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Stan czystoœci rzeki kontrolowano w 1 punkcie pomiarowym, powy¿ej ujœcia do Wa³szy, w £aj- sach (mapa 11).

60 W przekroju ujœciowym w 2001 roku Warna prowadzi³a wody III klasy czystoœci z uwagi na utlenialnoœæ i fosfor ogólny oraz stan sanitarny (tab. 1). W 1998 roku ja- koœæ wód rzeki odpowiada³a równie¿ III klasie czystoœci pod wzglêdem fizykoche- micznym (wskaŸniki decyduj¹ce: utlenialnoœæ, azotyny, fosfor ogólny), sanitarnym i hydrobiologicznym.

Klasyfikacjê wód Warny w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ przedstawio- no poni¿ej. Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami BZT 5 i ChZT-Cr, wskazywa³a na II klasê czystoœci, natomiast ChZT-Mn – na III klasê. Zwi¹zki azotu i fosforu. Wartoœci azotu amonowego, azotanowego i ogólnego w przekroju uj- œciowym odpowiada³y I klasie, natomiast azotynowego – II klasie. Stê¿enie charakterystyczne fosfo- ranów mieœci³o siê w II klasie, zaœ fosforu ogólnego – w III. Stan hydrobiologiczny. Wartoœæ indeksu saprobowego sestonu spe³nia³a wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego odpowiada³o III klasie czystoœci.

WÊGORAPA

Wêgorapa jest lewym, Ÿród³owym ciekiem Prego³y. D³ugoœæ rzeki wynosi 139,9 km, w tym oko³o 44 km p³ynie w granicach Polski. Powierzchnia zlewni w granicach naszego kraju wyno- si 975,6 km2. Za pocz¹tek rzeki przyjmuje siê jej wyp³yw z jeziora Mamry. W rejonie Wêgorze- wa rzeka rozwidla siê na dwa ramiona – Kana³ M³yñski i Wêgorapê. Ze wzglêdu na ma³y spa- dek koryta rzeka silnie meandruje. W okolicy Mieduniszek Wêgorapa tworzy zawik³any mean- der, którego maksymalne zbli¿enie wykorzystano do po³¹czenia kana³em d³ugoœci 700 m, sta- nowi¹cym obecnie g³ówn¹ czêœæ koryta rzeki Wêgorapy. Za Mieduniszkami rzeka przekracza granicê pañstwa i wp³ywa na teren Obwodu Kaliningradzkiego. Na charakter wód Wêgorapy wp³ywa zlewnia kompleksu jeziora Mamry o powierzchni 620,6 km2. Dop³ywami Wêgorapy na obszarze Polski s¹: Go³dapa, Wicianka, Kana³ Bro¿ajcki oraz uchodz¹ca do jezior kompleksu Mamr – Sapina. Przep³ywy charakterystyczne z lat 1963–1990 w Mieduniszkach wynosi³y: SNQ – 3,29 m3/s, SSQ – 11,90 m3/s, SWQ – 51,4 m3/s. Rzeka przep³ywa przez mezoregion – Krainê Wêgorapy, wchodz¹c¹ w sk³ad makroregionu Po- jezierze Mazurskie. Wêgorapa odwadnia pó³nocn¹ czêœæ Krainy Wielkich Jezior. Zlewnia zbudowa- na jest z glin zwa³owych, i³ów, mu³ów, margli i piasków. Na takim pod³o¿u wykszta³ci³y siê gleby bru- natne w³aœciwe i wy³ugowane oraz bielice. W dolinach wystêpuj¹ torfy. W strukturze u¿ytkowania te- renu wyraŸnie przewa¿aj¹ u¿ytki rolne, g³ównie pola uprawne. Znaczne obszary zajmuj¹ równie¿ nie- u¿ytki. W obrêbie dolin rzecznych wystêpuj¹ ³¹ki i pastwiska, czêsto podmok³e. Lasy zajmuj¹ niewiel- k¹ czêœæ zlewni Wêgorapy. Rzeka przep³ywa przez teren powiatu wêgorzewskiego (gminy: Wêgorzewo, Budry, Banie Ma- zurskie). Najwiêksz¹ miejscowoœci¹ po³o¿on¹ nad rzek¹ jest Wêgorzewo. G³ównym punktowym Ÿród³em zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki odprowadzane z mechaniczno- -biologicznej oczyszczalni w Wêgorzewie w iloœci oko³o 2020 m3/d (dane z kontroli z listopada 2001 r.). Mniejsze iloœci œcieków pochodz¹ z mechaniczno-biologicznych oczyszczalni: we wsi Maæki, w O³owniku i w Sobiechach. Badania jakoœci wód Wêgorapy prowadzono w 1 przekroju pomiarowo-kontrolnym, w Miedunisz- kach (monitoring graniczny).

61 W 2001 roku Wêgorapa na granicy pañstwa prowadzi³a wody odpowiadaj¹ce III kla- sie czystoœci ze wzglêdu na fosfor ogólny i stan sanitarny (tab. 1). Podwy¿szon¹ wartoœæ fosforu ogólnego zanotowano w lipcu – 0,47 mg P/l. W pozosta³ych miesi¹- cach stê¿enie tego wskaŸnika nie przekracza³o granicy II klasy. Inne wskaŸniki z gru- py fizykochemicznej mieœci³y siê w normach I lub II klasy czystoœci. O III klasie w tym punkcie zadecydowa³ równie¿ okresowy wzrost chlorofilu „a”. W poprzednich la- tach, tj. w 1999 i 2000, jakoœæ wód rzeki w Mieduniszkach odpowiada³a tak¿e III kla- sie czystoœci. W 1999 roku o obni¿onej klasie zadecydowa³y: fosfor ogólny, azotyny i miano coli, a w 2000 roku jedynie stan sanitarny.

Poni¿ej przedstawiono klasyfikacjê wód Wêgorapy w 2001 roku w poszczególnych grupach za- nieczyszczeñ. Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikami: BZT , ChZT-Mn i ChZT-Cr, kwalifikowa³y Wê- 5 gorapê do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu w kontrolowanym punkcie rzeki przyjmowa³y wartoœci odpowiadaj¹ce I lub II klasie czystoœci. Stê¿enia charakterystyczne azotu amonowego i azotanowe- go wskazywa³y na I klasê czystoœci, zaœ azotu ogólnego i azotynowego – na II. Fosforany spe³nia³y wymogi II klasy czystoœci, a fosfor ogólny – III klasy. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu wskazywa³ na II klasê czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego w punkcie granicznym Wêgorapy odpowiada³o III klasie czystoœci.

WIGRYNIA

Wigrynia nazywana równie¿ Nidk¹ jest rzek¹ IV rzêdu, o d³ugoœci 6 km, ³¹cz¹c¹ Jezioro Nidzkie z Jeziorem Be³dany. Zlewnia Wigrynii zbudowana jest z gleb rdzawych i bielicowych, wytworzonych z piasków luŸ- nych i s³abo gliniastych, a tak¿e z glin zwa³owych. RzeŸba terenu jest urozmaicona. Wystêpuj¹ tam liczne pagórki, zag³êbienia bezodp³ywowe, czêsto zatorfione. W strukturze u¿ytkowania, przewa¿a- j¹c¹ czêœæ stanowi¹ lasy, niewielk¹ zaœ ³¹ki i pastwiska. Rzeka przep³ywa przez mezoregion Równinê Mazursk¹, która nale¿y do makroregionu Po- jezierze Mazurskie. Rzeka przep³ywa przez teren gminy Ruciane-Nida. Najwiêkszymi miejscowoœciami po³o¿onymi nad Wigryni¹ s¹ Ruciane-Nida i Wygryny. Rzeka zanieczyszczana jest œciekami z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Rucianem-Ni- dzie (oko³o 600 m3/d œcieków wed³ug kontroli z kwietnia 2000 r.). Z Oœrodka Funduszu Wczasów Pra- cowniczych w Rucianem-Nidzie œcieki (oko³o 30 m3/d œcieków – kontrola z lipca 2000 r.) odprowadza- ne s¹ do gruntu w odleg³oœci oko³o 0,3 km od rzeki. Badania wód Wigrynii w 2001 roku prowadzono w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych zloka- lizowanych od przekroju w Rucianem-Nidzie do miejscowoœci Wygryny (mapa 13).

Wigrynia na kontrolowanej d³ugoœci prowadzi³a wody III klasy i pozaklasowe (tab. 1). Jedynie w pierwszym przekroju, w Rucianem-Nidzie, stwierdzono III klasê czystoœci, o czym zadecydowa³a podwy¿szona wartoœæ BZT . W ci¹gu ca³ego okre- 5

62 su badañ tylko jeden raz (w kwietniu), BZT przekroczy³o normê dopuszczaln¹ dla 5 II klasy czystoœci (9,4 mg O /l). Stê¿enia pozosta³ych wskaŸników fizykochemicz- 2 nych w tym przekroju odpowiada³y I lub II klasie czystoœci. W okresie wiosennym w tym przekroju zaobserwowano wysokie nasycenie tlenem wód Wigrynii oraz to- warzysz¹cy temu wzrost zawartoœci substancji organicznych, przy jednoczesnym wyczerpaniu zwi¹zków biogennych. Od przekroju na drodze Pisz – Ukta do miej- scowoœci Wygryny, wody Wigrynii nie odpowiada³y normom. W drugim punkcie, po przyjêciu œcieków z oczyszczalni, stwierdzono pozaklasowe wartoœci fosfora- nów, fosforu ogólnego, a tak¿e z³y stan sanitarny rzeki. Szczególnie w miesi¹cu styczniu zanotowano wysokie wartoœci fosforu ogólnego – 0,66 mg P/l i fosfora- nów – 1,52 mg PO /l. Wody Wigrynii w przekroju ujœciowym, w Wygrynach, by³y na- 4 dal pozaklasowe równie¿ z uwagi na zwi¹zki fosforu, chocia¿ ich stê¿enia by³y mniejsze. W tym punkcie, w porównaniu do poprzedniego, stwierdzono wyraŸn¹ poprawê stanu sanitarnego rzeki.

Poni¿ej omówiono klasyfikacjê wód Wigrynii w 2001 roku w poszczególnych grupach zanieczyszczeñ. Substancje organiczne, wyra¿one wskaŸnikami ChZT-Mn i ChZT-Cr, kwalifikowa³y Wigryniê przewa¿nie do II klasy, tylko w pierwszym przekroju ChZT-Mn wskazywa³o na I klasê. Natomiast BZT w pierwszym i trzecim przekroju odpowiada³o III klasie, a w drugim – II klasie. 5 Zwi¹zki azotu i fosforu. Zwi¹zki azotu na kontrolowanej d³ugoœci rzeki przyjmowa³y war- toœci odpowiadaj¹ce I, II lub III klasie czystoœci. W pierwszym przekroju zwi¹zki azotu spe³nia- ³y wymogi I klasy czystoœci. W drugim i trzecim zwiêkszy³ siê ich poziom, z tym ¿e azotany i azot ogólny nadal odpowiada³y I klasie czystoœci, azot amonowy – II, a azotyny – III klasie czystoœci. W pierwszym przekroju, w Rucianem-Nidzie, fosforany utrzymywa³y siê na poziomie I klasy, a fosfor ogólny – II. Natomiast na odcinku od mostu na drodze Pisz – Ukta do miejsco- woœci Wygryny zwi¹zki fosforu wzros³y do pozaklasowych. W przekroju poni¿ej oczyszczalni (most na drodze Pisz – Ukta) stê¿enie fosforu ogólnego przyjmowa³o wartoœci od 0,1 do 0,66 mg P/l. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu w pierwszym i trzecim przekroju odpo- wiada³ II klasie czystoœci, a w drugim – III. Stan sanitarny. W pierwszym i trzecim przekroju miano coli typu ka³owego wskazywa³o na II kla- sê, a w drugim punkcie Wigrynia prowadzi³a wody pozaklasowe.

63 Mapa 13. Klasyfikacja ogólna wód Wigrynii Punktowe Ÿród³a zanieczyszczeñ: 1. Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Rucianem-Nidzie, 2. Oœrodek Funduszu Wczasów Pracowniczych w Warszawie, Oddzia³ w Rucianem-Nidzie.

W£ODOWSKA STRUGA

W³odowska Struga jest rzek¹ II rzêdu o d³ugoœci oko³o 9 km i powierzchni zlewni 24,3 km2. Prze- p³yw œredni w przekroju ujœciowym rzeki wynosi oko³o 0,15 m3/s. Rzeka na odcinku Ÿród³owym prze-

64 p³ywa przez niewielkie zbiorniki wodne. W górnym biegu rzeka p³ynie w g³êbokiej dolinie erozyjnej. Zbocza doliny pokryte s¹ lasem. Rzeka przep³ywa przez mezoregion Pojezierze Olsztyñskie. Górna czêœæ zlewni zbudowana jest z gliny zwa³owej. Natomiast doln¹ czêœæ le¿¹c¹ w szerokiej dolinie Pas³êki pokrywaj¹ piaski i torfy. W³odowska Struga nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Badania stanu czystoœci wód przeprowadzono w 1 przekroju pomiarowo-kontrolnym, powy¿ej ujœcia do Pas³êki, w miejscowoœci Kalisty (mapa 11).

Ocena stanu czystoœci przeprowadzona metod¹ CUGW wykaza³a pozaklasowy cha- rakter wód W³odowskiej Strugi. WskaŸnikami decyduj¹cymi by³y: utlenialnoœæ, fos- for ogólny i miano coli typu ka³owego (tab. 1).

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych by³a bardzo wysoka. ChZT-Mn by³o pozaklasowe, wartoœæ ChZT-Cr kwalifikowa³a wody do III klasy, natomiast BZT odpowiada³o 5 klasie II. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enia azotu amonowego, azotanowego i ogólnego spe³nia³y wymo- gi I klasy. Zawartoœæ azotynów wskazywa³a na II klasê. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólne- go nie odpowiada³o normom, zaœ fosforanów wskazywa³o na klasê III. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu odpowiada³ II klasie czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli dyskwalifikowa³o wody W³odowskiej Strugi w przekroju przyujœciowym.

1.3. Podsumowanie

1. W 2001 roku WIOŒ w Olsztynie oraz Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku przeprowadzi³y bada- nia 44 rzek w 99 przekrojach pomiarowo-kontrolnych, ³¹cznie z dop³ywami Zalewu Wiœlanego. W ¿adnym z monitorowanych punktów nie stwierdzono wód I klasy czystoœci (ocena ogólna). W 10 przekrojach odpowiada³y one II klasie czystoœci, w 27 – III, a w 62 – wody by³y pozaklasowe (tab. 13). Zbli¿ony obraz jakoœci rzek otrzymujemy przyjmuj¹c jako kryterium oceny tylko wskaŸni- ki fizykochemiczne. Najbardziej korzystna by³a klasyfikacja dokonana na podstawie saprobowoœci sestonu. Tylko w jednym przekroju, na Marózce (poni¿ej jeziora Maróz), stwierdzono wody I klasy czystoœci pod wzglêdem sanitarnym.

Tabela 13. Wyniki klasyfikacji rzek badanych w 2001 roku ³¹cznie z dop³ywami Zalewu Wiœlanego (liczba i procent przekrojów pomiarowo-kontrolnych odpowiadaj¹cych danej klasie czystoœci)

Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena Klasa czystoĞci fizykochem. sanitarna sestonu ogólna I 0 (0%) 1 (1,0%) 0 (0%) 0 (0%)

II 12 (12,1%) 24 (24,2%) 82 (82,8%) 10 (10,1%)

III 31 (31,3%) 39 (39,4%) 15 (15,2%) 27 (27,3%)

NON 56 (56,6%) 35 (35,4%) 2 (2,0%) 62 (62,6%)

Razem 99 (100%) 99 (100%) 99 (100%) 99 (100%)

65 2. W ocenie ogólnej wskaŸnikami najczêœciej decyduj¹cymi o III klasie lub dyskwalifikuj¹cymi wo- dy by³y – fosfor ogólny i miano coli, a w dalszej kolejnoœci azotyny, tlen rozpuszczony i fosforany (tab. 1). 3. Zawartoœæ substancji organicznych, okreœlona wskaŸnikami: BZT , ChZT-Mn i ChZT-Cr, prze- 5 wa¿nie mieœci³a siê w granicach norm klas I i II, niekiedy – III. Pozaklasowe wartoœci charakterystycz- ne ChZT-Mn zanotowano w Wa³szy (pierwszy przekrój – Skarbiec), W³odowskiej Strudze i Czerwo- nym Rowie, a w Jemio³ówce (poni¿ej zrzutu œcieków z oczyszczalni w Olsztynku) oprócz ChZT-Mn równie¿ ChZT-Cr dyskwalifikowa³o wody (tab. 1). Najni¿sze obci¹¿enie zwi¹zkami organicznymi wykazywa³y wody: Marózki w kontrolowanych dwu przekrojach, Mor¹ga w przekroju przyujœciowym oraz Pas³êki w pierwszym punkcie – powy- ¿ej Ameryki (ryc. 1A). 4. Mineralne zwi¹zki azotu, poza azotynami, oraz azot ogólny przewa¿nie mieœci³y siê w granicach I lub II klasy czystoœci. Jedynie stê¿enie charakterystyczne azotu ogólnego (w Sajnie, przed ujœciem do Gubra), azotanów (w Gubrze – poni¿ej ujœcia Sajny, Liwnie i Sajnie) oraz azotu amonowego (w Jemio³ówce – poni- ¿ej oczyszczalni w Olsztynku i w Kamiennej – M³ynówce) odpowiada³o III klasie czystoœci. Natomiast azo- tyny w wielu przekrojach zawiera³y siê w granicach klasy III lub nie odpowiada³y normom, a ich stê¿enie cha- rakterystyczne, przewa¿nie obok innych wskaŸników, powodowa³o obni¿enie klasy czystoœci (tab. 1). 5. Wody kilku rzek na ca³ej kontrolowanej d³ugoœci lub na odcinkach poddanych wyraŸnemu oddzia- ³ywaniu zanieczyszczeñ, zw³aszcza pochodz¹cych ze Ÿróde³ punktowych (zrzuty œcieków), wykazywa³y podwy¿szony lub wysoki poziom zwi¹zków fosforu (tab. 1 i ryc. 1C). Najwy¿sze wartoœci fosforu ogólnego stwierdzono w wodach nastêpuj¹cych rzek: Drela poni¿ej oczyszczalni œcieków dla Mor¹ga i przed uj- œciem do jeziora Ruda Woda (stê¿enia œrednie roczne – 0,28 mg P/l; stê¿enia charakterystyczne – 0,81 i 0,71 mg P/l); Elma poni¿ej ujœcia Kamiennej – M³ynówki (stê¿enie œrednie roczne – 0,26 mg P/l; stê¿e- nie charakterystyczne – 0,47 mg P/l); Go³dapa poni¿ej Go³dapi i w Boæwince (stê¿enia œrednie roczne – 0,36 i 0,21 mg P/l; stê¿enia charakterystyczne – 0,96 i 0,46 mg P/l); Guber od poni¿ej Kêtrzyna do poni¿ej ujœcia Sajny (stê¿enia œrednie roczne – 0,25–0,31 mg P/l; stê¿enia charakterystyczne – 0,46–0,70 mg P/l); Jemio³ówka od poni¿ej Olsztynka do ujœcia do jeziora Sar¹g (stê¿enia œrednie roczne – 0,42–0,76 mg P/l; stê¿enia charakterystyczne – 0,59–1,36 mg P/l); M³ynówka w Czosnowie i BemowiŸnie (stê¿enia œrednie roczne – 0,27 i 0,28 mg P/l; stê¿enia charakterystyczne – 0,46 i 0,45 mg P/l); Pas³êka od Olkowa do No- wej Pas³êki z wyj¹tkiem przekroju w Chruœcielu (stê¿enia œrednie roczne – 0,23–0,31 mg P/l; stê¿enia cha- rakterystyczne 0,41–0,51 mg P/l); Wa³sza w czterech przekrojach: w miejscowoœciach Skarbiec i Wopy, powy¿ej Pieniê¿na i w Bardynach (stê¿enia œrednie roczne – 0,27–0,32 mg P/l; stê¿enia charakterystycz- ne – 0,42–0,47 mg P/l); Wigrynia od mostu na drodze Pisz – Ukta do Wygryn (stê¿enia œrednie roczne – 0,31 i 0,29 mg P/l; stê¿enia charakterystyczne – 0,55 i 0,49 mg P/l); Biebrza, Czerwony Rów, Dobrska Struga, Drwêca Warmiñska, Kamienna – M³ynówka, Lipówka, M³yñska Struga, Sajna i W³odowska Stru- ga – odcinki przyujœciowe oraz £yna na granicy pañstwa (stê¿enie œrednie roczne – 0,26 mg P/l; stê- ¿enie charakterystyczne – 0,41 mg P/l). Najni¿sze obci¹¿enie zwi¹zkami fosforu wykazywa³y wody Marózki (stê¿enie œrednie roczne – 0,05–0,06 mg P/l; stê¿enie charakterystyczne – 0,09 mg P/l), a tak¿e Gi³wy, Mi³akówki, Omulwi, Pa- s³êki (w dwu pierwszych przekrojach – w okolicach Ameryki), Sapiny i Sawicy oraz Gubra, Jemio³ów- ki i Wigrynii w górnym biegu (ryc. 1C). 6. Indeks saprobowy sestonu zazwyczaj odpowiada³ klasie II, rzadko III klasie, tylko w przekrojach Jemio³ówki, poni¿ej zrzutu œcieków z oczyszczalni i powy¿ej jeziora Sar¹g, dyskwalifikowa³ wody (tab. 1). 7. W okresie niskich stanów wód niektórych odcinków rzek (lipiec – wrzesieñ) pojawia³y siê de- ficyty tlenowe – stê¿enie tlenu spada³o do wartoœci pozaklasowych lub odpowiadaj¹cych III klasie czystoœci. Takie sytuacje mia³y miejsce w Dreli (od poni¿ej jeziora Skiert¹g do ujœcia do Rudej Wo- dy), Gi³wie (wszystkie kontrolowane punkty, z wyj¹tkiem poni¿ej Gietrzwa³du), Go³dapie (wodo-

66 wskaz Go³dap i poni¿ej miasta Go³dap), Gubrze (Salpik), Jemio³ówce (wszystkie przekroje), Liw- nie i Sapinie (na odcinku od powy¿ej ujœcia do jeziora Kruklin do wodowskazu Strêgielek). Te let- nie niskie natlenienie wód nie zawsze nale¿y wi¹zaæ z nadmiernym obci¹¿eniem zwi¹zkami orga- nicznymi pochodzenia antropogenicznego. 8. Oddanie do eksploatacji nowej mechaniczno-biologicznej dla Mor¹ga, wyposa¿onej w stacjê defosfatacji, spowodowa³o obni¿enie wartoœci wielu wskaŸników zanieczyszczeñ wód Dreli, choæ po przyjêciu oczyszczonych œcieków nie odpowiada³y one normom. W przekroju przyujœciowym rzeki wyraŸnie zmieni³a siê ocena sanitarna – z NON (1999 r.) na II klasê (2001 r.). Poprawa jakoœci wód Jemio³ówki mo¿e nast¹piæ po zakoñczeniu modernizacji oczyszczalni w Olsztyn- ku i uruchomieniu podczyszczalni œcieków w „Polskiej ¯ywnoœci”, a tak¿e po skanalizowaniu ca³ego miasta. 9. Najczystszymi rzekami objêtymi monitoringiem regionalnym w 2001 roku przez WIOŒ w Olsz- tynie oraz Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku by³y Omulew i Marózka oraz przyujœciowe odcinki Dajny i Sawicy, a tak¿e Pas³êka w przekrojach powy¿ej i poni¿ej Ameryki. Wody ich odpowiada³y II klasie czystoœci, z wyj¹tkiem Marózki w przekroju poni¿ej Gospodarstwa Rybackiego w Swaderkach, gdzie miano coli obni¿a³o ocenê do klasy III.

LITERATURA

1. Gêbka W., Koniecka H., Ocena stanu czystoœci rzek badanych w 2001 roku. Maszynopis, Delegatura WIOŒ w Elbl¹gu 2002. 2. Kondracki J. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa 1998. 3. Krzywosz J., Zachwieja K. Ocena stanu czystoœci rzek badanych w 2001 roku. Maszynopis, Delegatura WIOŒ w Gi¿ycku 2002. 4. Libecka M., £aŸniewski J. Ocena stanu czystoœci rzek badanych w 2001 roku. Maszynopis, WIOŒ Olsztyn 2002. 5. Podzia³ hydrograficzny Polski. IMGW, Warszawa 1983. 6. Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. w sprawie klasyfikacji wód oraz warunków, jakim powinny odpowiadaæ œcieki wprowadzane do wód lub ziemi. Dz. U. nr 116, poz. 503, 1991.

2. MONITORING JEZIOR

W 2001 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska z Delegaturami w Elbl¹gu i Gi¿ycku prowadzi³ badania stanu czystoœci 23 jezior województwa warmiñsko-mazurskiego. Jezioro Jegocin i Wukœniki badane by³y w ramach sieci krajowej zgodnie z „Programem badañ jezior reperowych objêtych sieci¹ krajow¹ w latach 1999–2002”. W roku 2001 w ramach sieci regionalnej (sieæ wojewódzka) Pañstwowego Monitoringu Œrodowi- ska WIOŒ w Olsztynie przeprowadzi³ badanie 10 jezior (Czos, Dadaj, I³awki, Koœno, Pisz, Sambród, Wulpiñskie, Zdru¿no, Zyzdrój Ma³y i Zyzdrój Wielki), Delegatura WIOŒ w Elbl¹gu – 6 (D³u¿ek k. Ki- sielic, Gil Wielki, G³êbokie – G³êbock, Goryñskie, Korsuñ i £abêdŸ). Delegatura WIOŒ w Gi¿ycku kon- tynuowa³a badania g³ównego ci¹gu Wielkich Jezior Mazurskich (Jagodne, Szymon, Kotek i Ta³towi- sko) oraz przeprowadzi³a ocenê stanu czystoœci 3 zbiorników nie zwi¹zanych z kompleksem WJM (Dudeckie, Dworackie i Jêdzelewo). Wœród wymienionych zbiorników 4 nie by³y dotychczas badane pod k¹tem okreœlenia klasy czystoœci (Dudeckie, Dworackie, I³awki, Korsuñ), a pozosta³e by³y objête dotychczas prowadzonym monitoringiem krajowym i regionalnym. W tabeli 14 zamieszczono podstawowe dane morfometryczne i wyniki ocen stanu czystoœci jezior badanych w 2001 roku. Zbiorniki te s¹ zró¿nicowane pod wzglêdem morfometryczno-zle- wniowym, co znalaz³o wyraz w ich ró¿nej odpornoœci na wp³ywy zewnêtrzne, i wykazuj¹ ró¿ny stopieñ eutrofizacji wód. Wœród badanych w 2001 roku 23 jezior ¿adne nie odpowiada³o I klasie

67 czystoœci, 6 mieœci³o siê w II klasie, 13 – w III, a 4 by³y pozaklasowe. Piêæ jezior jest poœrednimi (poprzez dop³ywy) odbiornikami œcieków (Dadaj, Dudeckie, Jêdzelewo, Wulpiñskie i Zdru¿no), a jedno odbiera zanieczyszczenia bezpoœrednio (Czos).

Tabela 14. Podstawowe dane morfometryczne i wyniki ocen stanu czystoœci jezior badanych w 2001 roku Kategoria Głębokość Powierzchnia Nazwa Powierzchnia podatności Klasa Lp. Gmina maks. zlewni całk. jeziora (ha) na czystości (m) (km2) degradację 1. Czos Mrągowo 279,1 42,6 103,8 II* II 2. Dadaj Biskupiec 976,8 39,8 325,4 I** III Dłużek k. Kisielice 100,7 14,9 4,5 II II 3. Kisielic Dudeckie Świętajno 127,7 9,5 80,6 III** NON 4. k. Olecka Dworackie Świętajno 92,4 12,9 98,7 III III 5. k. Olecka Gil Wielki Miłomłyn/ 538,6 20,0 43,0 II II 6. /Zalewo Głębokie Lelkowo 102,6 9,0 24,2 II III 7. (Głębock) 8. Goryńskie Kisielice 200,1 9,9 22,5 III III 9. Iławki Kętrzyn 123,4 6,5 10,7 III III 10. Jagodne Miłki 942,7 37,4 506,9 II NON Jędzelewo Stare 150,3 13,3 163,6 III** NON 11. Juchy 12. Korsuń Rychlik 21,9 14,0 1,1 II NON 13. Kośno Purda 551,9 44,5 238,2 I II Kotek Ryn 19,1 3,2 567,3 poza III 14. kategorią 15. Łabędź Iława 308,4 10,5 18,5 II III 16. Pisz Barczewo 208,6 25,2 453,0 III III Sambród Małdyty 128,4 4,3 59,3 poza III 17. kategorią Szymon Ryn/ 154,0 2,9 552,1 poza III 18. /Mikołajki kategorią Tałtowisko Ryn/ 326,9 39,5 583,8 II III 19. /Mikołajki 20. Wulpińskie Stawiguda 706,7 54,6 82,8 II** II 21. Zdrużno Piecki 250,2 25,9 477,0 III** II Zyzdrój Mały Świętajno 50,7 12,8 418,6 poza III 22. kategorią 23. Zyzdrój Wielki Piecki 210,0 14,5 409,0 III III

* œcieki odprowadzane bezpoœrednio do jezior ** œcieki odprowadzane do dop³ywów jezior

Ni¿ej podano krótkie charakterystyki jezior objêtych badaniami w 2001 roku.

JEZIORO CZOS

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Dajna – Guber – £yna — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Mr¹gowskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 126,6 m

68 Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 279,1 ha — g³êbokoœæ maksymalna 42,6 m — g³êbokoœæ œrednia 11,1 m — objêtoœæ jeziora 31 012,0 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 103,8 km2 Jezioro Czos znajduje siê w granicach miasta Mr¹gowa (gmina Mr¹gowo, powiat mr¹gow- ski). Zbiornik posiada dwie wyraŸne odnogi (wschodni¹ i zachodni¹), oddzielone pó³wyspem. Od- noga zachodnia jest d³uga i rozci¹gniêta z pó³nocy na po³udnie. Wschodnia ma kszta³t bardziej owalny. Znajduje siê tu najwiêksze przeg³êbienie jeziora (42,6 m). Brzegi zbiornika s¹ przewa¿- nie wysokie i strome lub ³agodnie nachylone. Roœlinnoœæ wynurzona jest uboga – w¹skie, przery- wane pasy trzcin i sitowia porastaj¹ wiêksz¹ czêœæ linii brzegowej. Przez jezioro przep³ywa rzeka Dajna – dop³ywa ona z Jeziora Wierzbowskiego do po³udniowego krañca odnogi zachodniej, a wyp³ywa w czêœci pó³nocnej do Jeziora Czarnego. Ponadto jezioro zasilane jest wodami jezior Sutapie i Dobrzynek. Na terenie zlewni ca³kowitej znajduje siê wiêksza czêœæ Mr¹gowa i kilka wsi: Piecki, Wierzbowo, Nikutowo, Marcinkowo i Karwie. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 416 ha, nieu¿ytki stanowi¹ 42,5%, obszary zabudowane – 25,9%, lasy – 23,1%, grunty orne – 7,1%, a u¿ytki zielone – 1,4%. Zbiornik jest intensywnie wykorzystywany do celów rekreacyjnych – znajduje siê nad nim 11 obiek- tów turystycznych (oœrodki wypoczynkowe, hotele i pensjonaty), 2 pola namiotowe oraz amfiteatr, w którym obok innych imprez odbywa siê latem „Piknik Country”. Bezpoœrednio do jeziora odprowadzane s¹ œcieki z oczyszczalni Wojskowego Oœrodka Szkole- niowo-Kondycyjnego w Mr¹gowie. Jest to oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna z chemicznym str¹caniem fosforu. W latach 1999–2000 obiekt ten zosta³ zmodernizowany. Oœrodek posiada pozwo- lenie na odprowadzanie œcieków w iloœci 110 m3/d (maks. 150 m3/d). W lipcu 1995 roku (przed mo- dernizacj¹) oczyszczalnia odprowadza³a 36,1 m3/d œcieków (brak danych o iloœci i jakoœci œcieków odprowadzanych po modernizacji obiektu). Oczyszczone mechaniczno-biologicznie i po redukcji biogenów œcieki miejskie z Mr¹gowa od- prowadzane s¹ do jeziora Juno, le¿¹cego poza zlewni¹ ca³kowit¹ jeziora Czos. Jezioro Czos wykazuje umiarkowan¹ podatnoœæ na degradacjê, kwalifikuj¹c¹ je do II kategorii. Zbiornik charakteryzuje siê korzystnymi warunkami morfometryczno-zlewniowymi, jednak potencjal- nym zagro¿eniem dla stanu jego czystoœci jest miasto Mr¹gowo. Ze wzglêdu na zró¿nicowany charakter misy jeziornej Czos badano na trzech stanowiskach zlo- kalizowanych w: odnodze zachodniej (g³êb. maks. 22 m), miejscu maksymalnego zag³êbienia plosa wschodniego (g³êb. maks. 42,6 m) oraz czêœci pó³nocnej (g³êb. maks. 32 m). W czasie wiosennego wymieszania jezioro by³o dobrze natlenione od powierzchni do dna. Nasycenie tlenem przekracza³o 100%, z wyj¹tkiem stanowiska najg³êbszego, gdzie poni¿ej 24 m wynosi³o ono 70–80%. Latem na wszystkich stanowiskach stwierdzono pe³ne uwarstwienie ter- miczne. Epilimnion siêga³ 6 m, a jego temperatura wynosi³a oko³o 21°C. Na pocz¹tku metalim- nionu nastêpowa³ gwa³towny spadek zawartoœci tlenu rozpuszczonego, a¿ do zupe³nego zaniku na 8–9 m. Hypolimnion odnogi zachodniej by³ ca³kowicie odtleniony. Natomiast w najg³êbszym miejscu odnogi wschodniej jeziora, na g³êbokoœci 13 m tlen pojawia³ siê w iloœci 0,7 mg/l i wzra- sta³ do 3,5 mg/l na 16–17 m. Poni¿ej nastêpowa³ ponowny jego spadek, a¿ do ca³kowitego zani- ku na 30 m. WskaŸniki zawartoœci substancji organicznych (ChZT-Cr, BZT ) w wodach epilimnionu by³y na 5 ogó³ niskie i odpowiada³y I klasie czystoœci.

69 Stê¿enia fosforu ca³kowitego i fosforanów wiosn¹ by³y umiarkowane (œrednie wartoœci dla jezio- ra: 0,054 mg P/l – fosfor ca³kowity i 0,027 mg P/l – fosforany) i odpowiada³y II klasie czystoœci. Azot ca³kowity i mineralny wykazywa³ niskie wartoœci, spe³niaj¹ce normy I klasy. Latem zawartoœæ fosforu i azotu ca³kowitego mieœci³a siê w granicach klasy I, a w odtlenionych wodach naddennych stwier- dzono podwy¿szone stê¿enia zwi¹zków fosforu oraz azotu amonowego. W kwietniu zawartoœæ chlorofilu „a” na wszystkich stanowiskach by³a wysoka (39,1–44,5 mg/m3, poza klas¹). Znaczna by³a równie¿ sucha masa sestonu (8,9–10,1 mg/l, III klasa). Mniej nasilone za- kwity obserwowano latem, co korelowa³o z widzialnoœci¹ kr¹¿ka Secchiego, która wiosn¹ zawiera³a siê w granicach 1,3–1,7 m (III klasa), latem zaœ wynosi³a oko³o 3 m (II klasa). Stan sanitarny wód jeziora spe³nia³ normy I klasy czystoœci. Ocena ogólna pozwoli³a zaliczyæ wody jeziora Czos do II klasy czystoœci. WskaŸnikami najbar- dziej niekorzystnymi by³y: warunki tlenowe hypolimnionu, stê¿enie fosforanów nad dnem, przewod- noœæ elektrolityczna w³aœciwa, a tak¿e zawartoœæ chlorofilu „a”. W 1988 roku badania wód jeziora Czos przeprowadzi³ OBiKŒ w Olsztynie. Stwierdzono wtedy zró¿nicowanie warunków tlenowych w poszczególnych czêœciach jeziora; najkorzystniejsze natle- nienie wykazywa³a najg³êbsza, wschodnia odnoga zbiornika. Na wszystkich stanowiskach stwier- dzono niewielkie iloœci tlenu nad dnem (od 0,4 do 0,8 mg O /l). Pod wzglêdem fizyczno-chemicznym 2 woda odpowiada³a wówczas II klasie czystoœci, jednak stan sanitarny pó³nocnej czêœci jeziora spo- wodowa³ obni¿enie oceny do klasy III. W porównaniu do roku 1988, w roku 2001 znacznemu obni- ¿eniu uleg³o œrednie natlenienie wód hypolimnionu – z 9,3 do 3,2%. W 2001 roku latem nad dnem tlen nie wystêpowa³. Olszewski i Paschalski (1959) na podstawie badañ prowadzonych w pierwszej po³owie wrzeœnia 1950 roku okreœlili jezioro Czos jako miernie zeutrofizowane.

JEZIORO DADAJ

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Dadaj – Pisa Warmiñska – Wad¹g – £yna — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 122,9 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 976,8 ha — g³êbokoœæ maksymalna 39,8 m — g³êbokoœæ œrednia 12,0 m — objêtoœæ jeziora 120 784,2 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 325,4 km2 Jezioro Dadaj le¿y w gminie Biskupiec, w powiecie olsztyñskim, oko³o 5 km na zachód od Bi- skupca. Zachodni brzeg graniczy z gmin¹ Barczewo. Jest to rozci¹gniêty z pó³nocy na po³udnie zbior- nik z licznymi zatokami, pó³wyspami i wyspami. Dno urozmaicaj¹ liczne g³êboczki i górki podwodne. Pod wzglêdem wielkoœci Dadaj zajmuje drugie miejsce na Pojezierzu Olsztyñskim (po Jeziorze £añ- skim). Najg³êbsze miejsce (39,8 m) znajduje siê w centralnej czêœci zbiornika. Brzegi s¹ przewa¿nie wysokie i pagórkowate, w czêœci pó³nocnej p³askie. Najwiêkszym dop³y- wem jeziora Dadaj jest rzeka Dymer, uchodz¹ca do niego w po³udniowej czêœci. W niewielkiej odle- g³oœci od tego dop³ywu bierze pocz¹tek rzeka Dadaj, wyp³ywaj¹ca z po³udniowego krañca jeziora na po³udniowy zachód. Do pó³nocnej czêœci zbiornika dop³ywaj¹ dwa mniejsze cieki – Biesówka (z pó³- nocy) i Czerwonka (z pó³nocnego wschodu).

70 W zlewni ca³kowitej znajduje siê kilkanaœcie miejscowoœci, najwiêksze z nich to: Biskupiec, Bie- sowo, Czerwonka, Bredynki, Najdymowo i Rzeck. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 649,2 ha, przewa¿aj¹ nieu¿ytki – 42,5%. Lasy stanowi¹ 26,8%, u¿ytki zielone – 17,3%, grunty orne – 9,6%, a obszary zabudowane – 4,7%. W obrêbie zlewni bezpoœredniej po³o¿ona jest czêœæ zabudowañ wsi Wilimy, by³e Pañstwowe Gospodarstwa Rolne: Dadaj, Kojtryny i Nasy oraz pojedyncze gospodarstwa. Zbiornik jest wykorzystywany rekreacyjnie. Znajduje siê nad nim 6 oœrodków wypoczynkowych i hoteli, dysponuj¹cych oko³o 300 miejscami noclegowymi ca³orocznymi (w sezonie letnim dodatko- wo oko³o 350), jedno pole namiotowe na 50 miejsc i liczna indywidualna zabudowa letniskowa. Jezioro Dadaj nie jest bezpoœrednim odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Jed- nak do dop³ywu jeziora, rzeki Dymer, kierowane s¹ œcieki z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni miejskiej w Biskupcu. Wylot œcieków znajduje siê w odleg³oœci oko³o 5 km od jeziora, w Rzecku. Kon- trola WIOŒ z listopada 2000 roku wykaza³a, ¿e oczyszczalnia odprowadza oko³o 850 m3 œcieków /do- bê. Planowana jest modernizacja oczyszczalni. Przed uruchomieniem oczyszczalni w Biskupcu w 1990 roku, œcieki miejskie odprowadzano do rzeki Dymer, powy¿ej jeziora Kraksy. We wrzeœniu 1989 roku odprowadzano 3200 m3/d œcieków o ³adunkach: BZT – 2090 kg O /d, zawiesiny ogól- 5 2 ne – 690 kg/d i utlenialnoœæ – 450 kg O /d. Do rzeki Czerwonki odprowadzane s¹ niewielkie iloœci 2 (1,8 m3/d) œcieków z oczyszczalni mechanicznej, nale¿¹cej do PKP. Do 1992 roku oczyszczalnia ta odprowadza³a równie¿ œcieki drugim wylotem, do Biesówki (obecnie zanieczyszczenia s¹ kierowane do zbiornika bezodp³ywowego). Planuje siê wykonanie zbiornika bezodp³ywowego równie¿ dla œcie- ków odprowadzanych do Czerwonki. Po³o¿ony w bliskim s¹siedztwie jeziora Hotel „Star-Dadaj”, posiada w³asn¹, mechaniczno- -biologiczn¹ oczyszczalniê, odprowadzaj¹c¹ do ziemi 26 m3/d œcieków. Jezioro Dadaj charakteryzuje siê korzystnymi warunkami morfometrycznymi i zlewniowymi, wa- runkuj¹cymi znaczn¹ odpornoœæ na wp³ywy zewnêtrzne. Zaliczono je do I kategorii podatnoœci na degradacjê. Jednak ze wzglêdu na obci¹¿enie œciekami i znaczn¹ presjê rekreacyjn¹ jezioro nale¿y uznaæ za zagro¿one nadmiern¹ eutrofizacj¹. Badania jakoœci wód jeziora prowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych: w pó³nocnej czêœci (g³êb. maks. 16,4 m), w œrodkowej czêœci (g³êb. maks. 39,8 m) oraz w po³udniowym plosie (g³êb. maks. 15,0 m). W okresie badañ wiosennych wody jeziora by³y wymieszane do dna i dobrze natlenione. Tem- peratura waha³a siê od 4,6 do 6,9°C, a nasycenie tlenem znacznie przekracza³o 100%. Tylko na sta- nowisku zlokalizowanym w niewielkim, pó³nocnym plosie jeziora, objêtym badaniami oko³o 10 dni póŸniej ni¿ pozosta³e stanowiska, stwierdzono ró¿nice w ciep³ocie pomiêdzy wod¹ na powierzchni i nad dnem, a procent nasycenia tlenem spada³ od 140 na powierzchni do 70 nad dnem. Latem, w czêœci pó³nocnej i œrodkowej wystêpowa³o pe³ne uwarstwienie termiczne, w po³udnio- wej natomiast uwarstwienie by³o niepe³ne. Zró¿nicowany termicznie epilimnion w centralnej czêœci je- ziora siêga³ 7 m, a w pó³nocnej i po³udniowej 5–6 m. W metalimnionie wszystkich stanowisk tlen spa- da³ do iloœci œladowych. W centralnym, najg³êbszym plosie stê¿enie tlenu poni¿ej metalimnionu wzra- sta³o do 1,8 mg/l na 16 m, po czym nastêpowa³ spadek do 0 na 27 m. Œrednie nasycenie hypolimnio- nu tlenem wynosi³o na tym stanowisku 5,5%. W okresie cyrkulacji wiosennej fosforany i mineralne formy azotu wystêpowa³y w iloœciach odpo- wiadaj¹cych g³ównie III klasie czystoœci. Fosfor ca³kowity waha³ siê w granicach 0,085–0,132 mg P/l, a azot ca³kowity 1,66–1,81 mg N/l. Latem fosfor ca³kowity w warstwie powierzchniowej nie przekracza³ 0,1 mg P/l, a stê¿enie azotu ca³kowitego wynosi³o oko³o 1,5 mg N/l. W odtlenionych wodach nadden- nych stê¿enia zwi¹zków fosforu mieœci³y siê w zakresie klasy III lub je przekracza³y. Azot amonowy na g³êboczku w czêœci centralnej i po³udniowej odpowiada³ II klasie, w pó³nocnym plosie – III klasie.

71 Zawartoœæ chlorofilu „a” w obu okresach badañ by³a pozaklasowa i wynosi³a w kwietniu œrednio blisko 28 mg/m3, a latem waha³a siê od 33 do 45 mg/m3. Intensywne zakwity fitoplanktonu w wodzie powodowa³y obni¿enie widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego do 2,0–1,8 m (II i III klasa) w okresie wiosen- nym i do 1,0–0,9 m (III klasa i poza klas¹) w czasie letniej stagnacji. Iloœæ g³ównych sk³adników mineralnych w wodzie by³a wysoka, o czym œwiadczy tak¿e przewod- noœæ elektrolityczna w³aœciwa wiosn¹ – œrednio 430 µS/cm (poza klas¹). Wody jeziora Dadaj wyka- zywa³y latem podwy¿szon¹ zawartoœæ zwi¹zków organicznych – ChZT-Cr na powierzchni wynosi³o œrednio 44 mg O /l. 2 Stan sanitarny wód jeziora by³ dobry i spe³nia³ wymogi I klasy czystoœci. Ogólna ocena jeziora Dadaj, przeprowadzona na podstawie wyników z 2001 roku, wykaza³a nie- zadowalaj¹cy stan czystoœci, odpowiadaj¹cy III klasie (praktycznie pogranicze III klasy i wód poza- klasowych). Wszystkie okreœlone w ocenie wskaŸniki, poza mianem coli typu ka³owego i fosforem ca³kowitym, odpowiada³y normom III klasy lub je przekracza³y. W roku 1993 wody jeziora, podobnie jak w roku 2001, wykazywa³y znaczny stopieñ zeutrofizowania, kwalifikuj¹cy je równie¿ do III klasy. Porównuj¹c wyniki badañ uzyskane w 2001 roku z danymi z roku 1993 nie mo¿na stwierdziæ wyraŸ- nych tendencji w zmianie jakoœci wód poza widocznym pogorszeniem warunków tlenowych latem – ale inna te¿ by³a w tych obu latach termika wód. Badania wczeœniejsze, przeprowadzone w okresie stagnacji letniej 1979 roku przez OBiKŒ w Olsztynie (Cydzik, Soszka 1988), wykaza³y obecnoœæ tlenu w hypolimnionie wszystkich stanowisk pomiarowych. Najlepsze warunki tlenowe mia³o najg³êbsze, œrodkowe ploso (œrednie natlenienie hy- polimnionu – 15,4%). Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a w centralnej czêœci zbiornika 2,5 m, a na pozosta³ych stanowiskach – 1,5 m.

JEZIORO D£U¯EK (D£U¯YCA)

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Osa – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze I³awskie — wysokoœæ n.p.m.: 86,3 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 100,7 ha — g³êbokoœæ maksymalna 14,9 m — g³êbokoœæ œrednia 7,4 m — objêtoœæ jeziora 7434,5 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 4,5 km2 Jezioro D³u¿ek znajduje siê w zachodniej czêœci Pojezierza I³awskiego, w gminie Kisielice (po- wiat i³awski), oko³o 8 km na zachód od Kisielic. Zbiornik wraz z przyleg³ym terenem le¿y w obrêbie obszaru chronionego krajobrazu. D³u¿ek jest zbiornikiem rynnowym, mocno wyd³u¿onym z pó³nocnego wschodu na po³udniowy zachód. Najg³êbsze miejsca znajduj¹ siê w czêœci œrodkowej i pó³nocno-wschodniej. Dop³yw jeziora jest ciekiem okresowym, a przy znacznym obni¿eniu poziomu wód w okresach suszy nie funkcjonu- je równie¿ odp³yw do Jeziora Œwiêtego. Zlewniê bezpoœredni¹ jeziora, zajmuj¹c¹ 220 ha, w blisko 50% pokrywaj¹ ³¹ki, pastwiska i nie- u¿ytki. Grunty orne stanowi¹ tu oko³o 45%, nie dochodz¹ one jednak do brzegów zbiornika. Jezioro D³u¿ek nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych i jest w niewielkim stop- niu wykorzystywane rekreacyjnie – zlokalizowano nad nim tylko jeden oœrodek (w fazie budowy).

72 Ocena podatnoœci na degradacjê (2,0 punktu, II kategoria) wskazuje na umiarkowan¹ odpor- noœæ zbiornika na wp³ywy zlewniowe. Spoœród okreœlonych wskaŸników najbardziej niekorzystna jest stratyfikacja wód oraz iloraz objêtoœci i d³ugoœci linii brzegowej. Badania stanu czystoœci wód prowadzi³a Delegatura WIOŒ w Elbl¹gu na trzech stanowiskach, zlokalizowanych w: czêœci pó³nocno-wschodniej (g³êb. maks. 14,9 m – stan. 01), czêœci œrodkowej (g³êb. maks. 14,4 m – stan. 02) i plosie zachodnim (g³êb. maks. 10,8 m – stan. 03). W okresie badañ wiosennych wody jeziora by³y wymieszane i dobrze natlenione. W czasie let- niej stagnacji pod koniec warstwy epilimnionu, siêgaj¹cej 7 m, wyst¹pi³ spadek stê¿enia tlenu do 5,3–7,2 mg O /l, a na 8 m i poni¿ej tlen wystêpowa³ tylko w iloœciach œladowych. 2 Wody jeziora charakteryzuj¹ siê wysok¹ zawartoœci¹ g³ównych sk³adników mineralnych, o czym œwiadczy tak¿e przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, wynosz¹ca wiosn¹ blisko 390 µS/cm. Nato- miast zasobnoœæ w zwi¹zki organiczne by³a doœæ niska – ChZT-Cr latem na powierzchni waha³o siê w granicach 17,2–20,4 mg O /l. O niskim stopniu zeutrofizowania wód zbiornika œwiadcz¹ wskaŸniki 2 troficzne: fosfor ca³kowity (wartoœæ œrednia dla wiosny i lata na powierzchni – 0,03 mg P/l), azot ca³- kowity (wartoœæ œrednia dla obu okresów badawczych – 0,53 mg N/l), a tak¿e chlorofil „a” (3,7–5,1 mg/m3 wiosn¹ i 4,5–7,1 mg/m3 latem). Widzialnoœæ kr¹¿ka Sechiego wynosi³a wiosn¹ 3,5 m, latem waha³a siê od 3,7 do 4,7 m. Wody naddenne, wykazuj¹ce tylko œladowe iloœci tlenu, obfitowa- ³y w zwi¹zki fosforu (œrednia – 0,53 mg P/l 1 m nad dnem). Stan sanitarny, oceniony na podstawie miana coli typu ka³owego, odpowiada³ I i II klasie. Ocena ogólna pozwala zakwalifikowaæ wody jeziora D³u¿ek do II klasy czystoœci. Najmniej ko- rzystne w ocenie wskaŸniki to: œrednie nasycenie hypolimnionu tlenem, fosforany i fosfor ca³kowity w warstwie naddennej latem oraz przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa. Badania poprzednie, przeprowadzone w 1994 roku przez WIOŒ w Elbl¹gu, równie¿ wskazywa³y na II klasê czystoœci wód. Stwierdzono wówczas wy¿sze ni¿ obecnie natlenienie wód oraz wy¿sze BZT . 5 Wody dop³ywu jeziora cechowa³a równie¿ dobra jakoœæ – tylko wskaŸniki zawartoœci substancji organicznych i fosfor ca³kowity wg obowi¹zuj¹cej klasyfikacji dla wód p³yn¹cych odpowiada³y II kla- sie czystoœci, reszta – I.

JEZIORO DUDECKIE

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Po³omska M³ynówka – £aŸna Struga – E³k – Biebrza – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze E³ckie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 138,9 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 127,7 ha — g³êbokoœæ maksymalna 9,5 m — g³êbokoœæ œrednia 4,5 m — objêtoœæ jeziora 5820,2 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 80,6 km2 Jezioro Dudeckie znajduje siê na Pojezierzu E³ckim, w granicach administracyjnych gminy Œwiê- tajno, w powiecie olecko-go³dapskim (od 2002 roku powiat olecki). Przez pó³nocn¹ czêœæ jeziora przep³ywa rzeka Po³omska M³ynówka, która dop³ywa z Jeziora Dobskiego (Dobki), a odp³ywa w kie- runku Jeziora Dworackiego. Ponadto od strony po³udniowej zbiornik zasilany jest wodami jeziora Ku- kowino. Misa jeziorna posiada doœæ regularny kszta³t. Najwiêksze przeg³êbienie (9,5 m) znajduje siê w rejonie brzegu po³udniowo-wschodniego.

73 Zlewnia ca³kowita jeziora zajmuje 80,6 km2, a zlewnia bezpoœrednia – 126,0 ha. Na obsza- rze zlewni bezpoœredniej przewa¿aj¹ u¿ytki zielone (59,4%). Grunty orne stanowi¹ 17,3% jej powierzchni, nieu¿ytki – 16,4%, zabudowania – 4,8%. Niewielki jest udzia³ lasów w bezpo- œrednim otoczeniu zbiornika (2,1%). Nad jeziorem znajduj¹ siê dwie miejscowoœci. Przy brze- gu zachodnim po³o¿ona jest wieœ Dudki, a przy po³udniowo-wschodnim – Zabielne. Obie wsie nie s¹ skanalizowane. W miejscowoœci Dudki znajduje siê oœrodek wypoczynkowy Przedsiê- biorstwa Turystycznego „Xantic” SA – Hotel „Panorama” (obiekt ca³oroczny na 46 miejsc noc- legowych z polem biwakowym i pla¿¹). Œcieki z oœrodka gromadzone s¹ w szambie i wywo¿o- ne na oczyszczalniê miejsk¹ w Olecku. Ponadto w Dudkach znajduje siê 1 budynek pensjona- towy (aktualnie nie u¿ytkowany). Przy brzegu pó³nocno-zachodnim wystêpuje nieliczna zabu- dowa letniskowa. Jezioro Dudeckie nie posiada bezpoœrednich punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Do Po³om- skiej M³ynówki, oko³o 5 km przed ujœciem do jeziora, odprowadzane s¹ oczyszczone œcieki (me- chaniczno-biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu) z osiedla mieszkaniowego w Gi¿ach w iloœci oko³o 15 m3/dobê. Warunki morfometryczno-zlewniowe Jeziora Dudeckiego wskazuj¹ na jego znaczn¹ podatnoœæ na degradacjê – III kategoriê. S³abo os³oniête brzegi i intensywna wymiana wody (oko³o 3 razy w ci¹gu roku) powoduj¹, ¿e zbiornik ³atwo ulega wp³ywom zewnêtrznym. Stanowisko pomiarowo-kontrolne wyznaczono w miejscu maksymalnego zag³êbienia jeziora, w czêœci po³udniowo-wschodniej (g³êb. 9 m). W czasie badañ wiosennych wyst¹pi³y ju¿ pocz¹tki stratyfikacji tlenowej w jeziorze. Stê¿enie tle- nu – 10,5 mg O /l w warstwie powierzchniowej – obni¿a³o siê do 8,0 mg O /l na g³êbokoœci 1 m nad 2 2 dnem. Okres letni charakteryzowa³ siê pog³êbieniem deficytów tlenowych w zbiorniku. Od 6 m do dna panowa³a strefa beztlenowa i pojawi³ siê siarkowodór. Jezioro Dudeckie posiada wody zasobne w substancje organiczne i zwi¹zki biogenne. ChZT-Cr i BZT na powierzchni w okresie letnim osi¹ga³y wartoœci charakterystyczne dla III klasy 5 czystoœci (odpowiednio: 35,9 mg O /l i 7,0 mg O /l). Poziom fosforu i azotu ca³kowitego w warstwie 2 2 powierzchniowej by³ wysoki, œrednie wartoœci dla obu okresów badawczych wynosi³y – 0,13 mg P/l i 2,32 mg N/l. Odtlenione wody naddenne metalimnionu (siêgaj¹cego dna) obfitowa³y w zwi¹zki fosforu i sole amonowe. Stwierdzono nasilone zakwity fitoplanktonu. Zawartoœæ chlorofilu „a” – 19,5 mg/m3 (III klasa) wio- sn¹ i 31,6 mg/m3 (poza klas¹) latem korelowa³a z widzialnoœci¹ kr¹¿ka Secchiego – 1,3 m i 0,5 m od- powiednio. Wysoka zasobnoœæ wód w podstawowe sk³adniki mineralne znalaz³a potwierdzenie w wartoœci przewodnoœci elektrolitycznej w³aœciwej – 357 µS/cm. Uzyskane wyniki badañ wskazuj¹ na pozaklasowy charakter Jeziora Dudeckiego. O obni¿e- niu jakoœci wody decydowa³y g³ównie wysokie iloœci biogenów, niska przeŸroczystoœæ oraz maso- we zakwity fitoplanktonu. Stan sanitarny nie budzi³ zastrze¿eñ, miano coli typu ka³owego odpowia- da³o I klasie. Wyniki pochodz¹ce z lat 60. (Olszewski, Tadajewski, Lossow, Wiêc³awski 1978) wskazywa³y na miern¹ eutrofizacjê zbiornika. Latem 1961 roku tlen obecny by³ do dna, a widzialnoœæ kr¹¿ka Sec- chiego wynosi³a 2,1 m.

74 JEZIORO DWORACKIE

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Po³omska M³ynówka – £aŸna Struga – E³k – Biebrza – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze E³ckie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 132,6 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 92,4 ha — g³êbokoœæ maksymalna 12,9 m — g³êbokoœæ œrednia 5,5 m — objêtoœæ jeziora 5209,4 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 98,7 km2 Jezioro Dworackie znajduje siê na obszarze gminy Œwiêtajno, w powiecie olecko-go³da- pskim (od 2002 roku powiat olecki). Przez zbiornik przep³ywa Po³omska M³ynówka, która dop³y- wa od strony wschodniej z Jeziora Dudeckiego, a odp³ywa na pó³nocny-zachód do jeziora Œwiêtajno (Œwiêtowo). Ponadto jezioro zasilane jest piêcioma mniejszymi ciekami, odwadnia- j¹cymi zlewniê. Jezioro jest wyd³u¿one (rynnowe), o brzegach stromych (szczególnie w czêœci pó³nocno-zacho- dniej i po³udniowo-wschodniej). Najwiêksze przeg³êbienie (12,9 m) znajduje siê w plosie pó³nocno- -zachodnim, w rejonie odp³ywu Po³omskiej M³ynówki. Zlewnia ca³kowita jeziora posiada powierzchniê równ¹ 98,7 km2, a zlewnia bezpoœrednia – 74,2 ha. Bezpoœrednie otoczenie jeziora jest ró¿norodne. Lasy i u¿ytki zielone zajmuj¹ po 36,4% powierzchni, nieu¿ytki – 21,6%, grunty orne – 4,0% i zabudowania – 1,6%. Nad jezio- rem znajduj¹ siê dwie niewielkie wsie: Dworackie i Kondratowo-Rogowszczyzna. Miejscowoœæ Dworackie nie jest skanalizowana, natomiast Kondratowo-Rogowszczyzna posiada zbiorcze szambo, z którego œcieki s¹ wywo¿one na oczyszczalniê w Œwiêtajnie. Nad jeziorem nie ma oœrodków wypoczynkowych i miejsc biwakowych. W rejonie wsi Dworackie wystêpuj¹ nieliczne domki letniskowe. Jezioro Dworackie nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Nie nale¿y równie¿ do zbiorników silnie obci¹¿onych turystycznie. Niekorzystnie na stan czystoœci jeziora mo¿e wp³ywaæ nie uporz¹dkowana gospodarka œciekowa w przyleg³ych miejscowoœciach i dop³yw ¿yznych wód ze zlewni. Ze wzglêdu na cechy morfometryczno-zlewniowe, zbiornik charakteryzuje siê ma³¹ odpor- noœci¹ na wp³ywy antropogeniczne, kwalifikuj¹c¹ go do III kategorii podatnoœci na degradacjê. Szczególnie niekorzystna jest znaczna dynamika i intensywna wymiana wód (oko³o 3 razy w ci¹gu roku). Jezioro Dworackie badano na dwóch stanowiskach – w miejscu maksymalnego zag³êbienia zbior- nika, w plosie pó³nocno-zachodnim (g³êb. 12 m) oraz w czêœci po³udniowo-wschodniej (g³êb. 11 m). Zarówno badania wiosenne jak i letnie wykaza³y niekorzystne warunki tlenowe w jeziorze. W kwietniu, przy niewielkim zró¿nicowaniu termicznym w profilu pionowym, zarysowa³a siê ju¿ stra- tyfikacja tlenowa. Stê¿enie tlenu, wynosz¹ce 11,9 i 10,7 mg O /l pod powierzchni¹, obni¿y³o siê do 2 3,1 i 0,4 mg O /l w strefach naddennych poszczególnych stanowisk. W czasie letniej stagnacji defi- 2 cyty tlenowe w wodzie pog³êbi³y siê. Tlen w epilimnionie obu stanowisk nie przekracza³ 9,4 i8,4mgO/l, a od 6 m ca³kowicie zanika³ i pojawia³ siê siarkowodór. 2 Zawartoœæ substancji organicznych latem by³a wysoka, wskaŸnik ChZT-Cr na powierzchni wy- nosi³ blisko 40 mg O /l, co wskazuje na III klasê czystoœci. Fosfor ca³kowity wiosn¹ przyjmowa³ war- 2 toœci oko³o 0,07 mg P/l, latem nieznacznie przekracza³ 0,1 mg P/l. Wiosn¹ stwierdzono podwy¿szo-

75 ny poziom zwi¹zków azotu – œrednie stê¿enie azotu ca³kowitego wynosi³o 2,93 mg N/l, z tego blisko po³owê stanowi³y formy mineralne. W okresie letniej stagnacji azot ca³kowity by³ ni¿szy ni¿ wiosn¹ (1,31 i 1,62 mg N/l). Odtlenione wody naddenne wykazywa³y wysok¹ zasobnoœæ w zwi¹zki fosforu (1,02 i 2,37 mg P/l – poza klas¹) oraz azot amonowy. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w okresie badañ wiosennych wynosi³a 1,6 m, latem – 1,0 m (III klasa). Natomiast chlorofil „a” wykazywa³ nieco wy¿sze wartoœci w kwietniu (15,9 i 16,9 mg/m3, III kla- sa) ni¿ w sierpniu (13,9 i 11,3 mg/m3, II klasa). W wiosennym fitoplanktonie wystêpowa³y w znacznej iloœci z³otowiciwce i sinice, a latem g³ównie sinice. Wysokie wartoœci przewodnoœci elektrolitycznej w³aœciwej (372 i 357 µS/cm, poza klas¹) œwiadcz¹ o du¿ej zasobnoœci zbiornika w zwi¹zki mineralne. Wyniki oceny stanu czystoœci Jeziora Dworackiego pozwoli³y zakwalifikowaæ je do III klasy czy- stoœci. Pod wzglêdem sanitarnym woda w jeziorze nie budzi³a zastrze¿eñ (miano coli typu fekalne- go odpowiada³o I klasie). W latach 60. notowano korzystniejsze ni¿ obecnie warunki tlenowe i wiêksz¹ przeŸroczystoœæ wód (Olszewski, Tadajewski, Lossow, Wiêc³awski 1978). Latem 1961 roku przy dnie tlen wystêpowa³ w iloœci 0,3 mg O /l, a widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 2,2 m. 2

JEZIORO GIL WIELKI

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: I³ga – Drwêca – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze I³awskie — wysokoœæ n.p.m.: 97,3 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 538,6 ha — g³êbokoœæ maksymalna 20,0 m — g³êbokoœæ œrednia 7,1 m — objêtoœæ jeziora 38 724,2 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 43,0 km2 Jezioro Gil Wielki le¿y na Pojezierzu I³awskim, na terenie podlegaj¹cym administracyjnie dwóm gminom – Mi³om³yn (powiat ostródzki) i Zalewo (powiat i³awski), w odleg³oœci oko³o 15 km na zachód od Ostródy. Zbiornik znajduje siê w obrêbie obszaru chronionego krajobrazu. Gil Wielki jest du¿ym i niezbyt g³êbokim jeziorem, o dobrze rozwiniêtej linii brzegowej. Zasila go kilka niewielkich cieków, z których dwa po³¹czone s¹ z s¹siednimi ma³ymi jeziorami – Kocio³ i Gil Ma- ³y. Wody odp³ywaj¹ w kierunku wschodnim, do jeziora I³gi i dalej do Jeziora Drwêckiego. Zlewnia bezpoœrednia, obejmuj¹ca 540 ha, w 80% pokryta jest lasami i zadrzewieniami; grunty orne stanowi¹ tylko 5% jej powierzchni. Równie¿ pokrycie zlewni ca³kowitej jest bardzo korzystne (oko³o 70% jej obszaru to lasy). Jezioro Gil Wielki jest atrakcyjnym miejscem dla wypoczynku i rekreacji. We wsi Ostrów Wielki, po³o- ¿onej w bliskiej odleg³oœci od brzegów zbiornika, zlokalizowano kilka domków letniskowych, wyposa¿onych w zbiorniki bezodp³ywowe. Oœrodek wypoczynkowy w Kaletce równie¿ posiada szambo, z którego nieczy- stoœci wywo¿one s¹ do oczyszczalni dla I³awy, w Dziarnach. We wsi Muraki znajduje siê kilka domków re- kreacyjnych oraz niewielkie pole namiotowe. Jezioro nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Podatnoœæ na degradacjê, oceniona na podstawie cech morfometrycznych i warunków zlewnio- wych, wskazuje na II kategoriê. Najmniej korzystne wskaŸniki to: iloraz objêtoœci jeziora i d³ugoœci li- nii brzegowej oraz stosunek objêtoœci hypolimnionu do objêtoœci ca³kowitej zbiornika.

76 Badania stanu czystoœci wód jeziora przeprowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych, zlo- kalizowanych w: czêœci pó³nocnej (g³êbokoœæ maks. oko³o 10 m, stan. 01), czêœci œrodkowej (g³êb. maks. 12,5 m, stan. 02) i rozszerzonym plosie po³udniowym (g³êb. maks. 20,0 m, stan. 03). W czasie badañ wiosennych, przeprowadzonych w trzeciej dekadzie kwietnia, wody jeziora by- ³y dobrze natlenione. Latem epilimnion wykazywa³ temperaturê powy¿ej 20°C, a na powierzchni na- wet blisko 24°C; przy koñcu warstwy stwierdzono deficyt tlenowy (22–26% i 65% nasycenia tlenem w poszczególnych plosach). W warstwie skokowej, siêgaj¹cej dna, stanowiska pó³nocnego i œrodko- wego tlen wystêpowa³ na ogó³ w iloœciach œladowych. Podobne warunki tlenowe stwierdzono w me- talimnionie plosa najg³êbszego, a warstwa stagnuj¹ca by³a pozbawiona tlenu. Wody jeziora Gil Wielki s¹ zasobne w podstawowe sk³adniki mineralne, jak równie¿ w substan- cje organiczne – ChZT-Cr latem na powierzchni wynosi³o 34 mg O /l (wartoœæ œrednia). Zwi¹zki fos- 2 foru i azotu w warstwie powierzchniowej wystêpowa³y w iloœciach doœæ niskich – œrednie stê¿enie fosforu ca³kowitego wynosi³o 0,057 mg P/l, a azotu ca³kowitego – 0,97 mg N/l. Zawartoœæ chlorofilu „a” wiosn¹ nie przekracza³a granic I klasy czystoœci (wartoœæ œrednia dla trzech stanowisk – 6,6 mg/m3), widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego mieœci³a siê w klasie II (2,9 m). W czasie badañ letnich chlo- rofil „a” by³ blisko dwukrotnie wy¿szy ni¿ wiosn¹, a widzialnoœæ spad³a do nieco powy¿ej 1 m. Wody naddenne obfitowa³y w zwi¹zki fosforu (0,39 – 0,78 mg P/l), stê¿enie soli amonowych kszta³towa³o siê na poziomie 1 mg N/l. Miano coli typu ka³owego mieœci³o siê w granicach klasy I. Sumaryczna ocena pozwala zaliczyæ wody jeziora do II klasy czystoœci. Najmniej korzystnymi wskaŸnikami s¹: warunki tlenowe hypolimnionu latem, ChZT-Cr oraz stê¿enia zwi¹zków fosforu i azotu amonowego w wodach naddennych latem. Poprzednie badania, przeprowadzone przez WIOŒ w Olsztynie w roku 1991, podobnie jak obec- nie, wskazywa³y na dobry stan czystoœci wód jeziora i II klasê czystoœci.

JEZIORO G£ÊBOKIE (G£ÊBOCK)

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Stradyk – Korniewka – Proch³adnaja — region fizycznogeograficzny: Wzniesienia Górowskie – Nizina Staropruska — wysokoœæ n.p.m.: 108,6 m Podstawowe dane morfometryczne (wg sondowañ w³asnych WIOŒ) — powierzchnia zwierciad³a wody 102,6 ha — g³êbokoœæ maksymalna 9,0 m — g³êbokoœæ œrednia 5,0 m — objêtoœæ jeziora 5130,0 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 24,2 km2 Jezioro G³êbokie le¿y w obrêbie Wzniesieñ Górowskich, w gminie Lelkowo (powiat braniewski), oko³o 15 km na pó³nocny zachód od Górowa I³aweckiego. Wzd³u¿ zachodniego brzegu zbiornika przebiega droga Pieniê¿no – Korniewo (Obwód Kaliningradzki), a pó³nocna czêœæ znajduje siê nie- ca³e 1,5 km od granicy z Rosj¹. Jezioro G³êbokie jest zbiornikiem rynnowym, wyd³u¿onym z pó³nocnego zachodu na po³u- dniowy wschód. Zamieszczone w Komunikacie o stanie czystoœci jezior województwa warmiñsko- -mazurskiego dane morfometryczne oparte s¹ na sondowaniach wykonanych przez Delegaturê WIOŒ w Elbl¹gu w okresie stagnacji letniej. Atlas jezior Polski (IMGW Poznañ 1999) podaje nie- co odmienne wartoœci powy¿szych parametrów: powierzchnia – 87,5 ha, objêtoœæ – 3937,5 tys. m3, g³êbokoœæ maksymalna – 10,5 m, g³êbokoœæ œrednia – 4,5 m.

77 Zlewnia ca³kowita jeziora obejmuje przewa¿nie tereny rolnicze, przy czym coraz wiêksze ich obsza- ry nie s¹ uprawiane i sta³y siê ugorami. Siedliska leœne zajmuj¹ oko³o 30% powierzchni tej zlewni. W zlew- ni bezpoœredniej, o powierzchni 120 ha, dominuj¹ lasy i zadrzewienia (50%); ³¹ki, pastwiska i nieu¿ytki zaj- muj¹ oko³o 20% jej obszaru, a grunty orne – 22%. W obrêbie zlewni le¿y czêœæ zabudowañ wsi G³êbock. Jezioro zasilaj¹ wody kilku cieków, niektóre funkcjonuj¹ okresowo. Najwiêksze z nich to: G³ê- bock, Szarki i ciek z po³udniowego zachodu. Wody odprowadzane s¹ poprzez Jarzeñ (Kana³ M³yñ- ski) do rzeki Stradyk, wyp³ywaj¹cej poza granice pañstwa. Jezioro G³êbokie nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Potencjalne zagro¿e- nie stanowi G³êbock, a tak¿e zanieczyszczenia wnoszone dop³ywami. W trakcie badañ stwierdzo- no, ¿e po³udniowo-zachodni brzeg jeziora, do którego przylegaj¹ zabudowania wsi, jest zaœmieco- ny odpadami bytowymi, œmieci by³y tak¿e wrzucane do wody w obrêbie trzcinowiska. Zagospodarowanie rekreacyjne zbiornika nie jest znaczne, przy jego zachodnim brzegu znajdu- je siê kilka domków letniskowych, a przy pó³nocno-zachodnim – zdewastowany (nieczynny) oœrodek wypoczynkowy. Sumaryczny wynik punktacji (2,43) kwalifikuje jezioro do II kategorii podatnoœci na degradacjê. Jest on jednak bliski wartoœci granicznej miêdzy kategori¹ II i III. Najmniej korzystne w ocenie wskaŸ- niki to: stosunek objêtoœci jeziora do d³ugoœci linii brzegowej i stosunek objêtoœci wód hypolimnionu do objêtoœci ca³kowitej. Badania stanu czystoœci wód prowadzono na dwóch stanowiskach, zlokalizowanych w najg³êb- szych miejscach czêœci pó³nocnej i po³udniowej, o g³êbokoœciach maksymalnych 6,5 i 8,5 m. W okresie wiosennej cyrkulacji wody jeziora by³y wymieszane i dobrze natlenione. Latem war- stwa zró¿nicowanego termicznie epilimnionu na powierzchni by³a silnie przetleniona (160–170% na- sycenia pe³nego), a na granicy z metalimnionem – na g³êbokoœci 5 m – wykazywa³a wyraŸny deficyt tlenowy (oko³o 30% nasycenia). W warstwie skokowej, siêgaj¹cej dna, tlen wystêpowa³ w iloœciach œladowych. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych w wodzie warstwy powierzchniowej latem by³a wysoka, o czym œwiadczy ChZT-Cr, wynosz¹cy 50,5 mg O /l (wartoœæ œrednia dla obu stanowisk). Stê¿enie 2 fosforu w obu okresach by³o podwy¿szone – wynosi³o ono 0,13 mg/l (wartoœæ œrednia) i latem by³o nieco wy¿sze (0,15 mg P/l) ni¿ wiosn¹. Azot ogólny zmienia³ siê w granicach 0,90–2,00 mg N/l. Za- wartoœæ chlorofilu „a” wiosn¹ by³a podwy¿szona i wynosi³a œrednio 17,3 mg/m3, latem przekracza³a nawet 45 mg/m3. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego waha³a siê od 1,2 do 1,3 m. Odtlenione wody naddenne stanowiska g³êbszego (po³udniowego) wykazywa³y doœæ wysok¹ za- wartoœæ zwi¹zków fosforu (0,56 mg P/l). Ocena ogólna pozwala zaliczyæ wody Jeziora G³êbokiego do III klasy czystoœci. Najmniej ko- rzystne wskaŸniki to: warunki tlenowe w warstwie naddennej latem, ChZT-Cr, azot mineralny wiosn¹, zawartoœæ zwi¹zków fosforu nad dnem latem oraz chlorofil „a”. Miano coli typu ka³owego (czêœæ po- ³udniowa zbiornika latem) równie¿ kwalifikowa³o wody do kasy III. Wody dop³ywów jeziora: G³êbock, Szarki i ciek bez nazwy z po³udniowego zachodu latem cecho- wa³a podwy¿szona zawartoœæ substancji organicznych (ChZT-Cr – 52–71 mg O /l), zwi¹zków fosfo- 2 ru (nawet do 0,4 mg P/l) oraz niekorzystny stan sanitarny. Badania przeprowadzone w 1992 roku przez WIOŒ w Elbl¹gu równie¿ wskazywa³y na niezado- walaj¹cy stan jakoœci wód jeziora, czyli klasê III.

78 JEZIORO GORYÑSKIE (GORYÑ)

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Osa – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze I³awskie — wysokoœæ n.p.m.: 87,0 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 200,1 ha — g³êbokoœæ maksymalna 9,9 m — g³êbokoœæ œrednia 3,9 m — objêtoœæ jeziora 7942,4 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 22,5 km2 Jezioro Goryñskie po³o¿one jest w gminie Kisielice (powiat i³awski), oko³o 6 km na po³udnie od ma³ego, blisko 2,5 tys. miasta Kisielice. Zbiornik le¿y w obrêbie obszaru chronionego krajobrazu. Jezioro Goryñskie ma kszta³t nieregularny, wyd³u¿ony z pó³nocy na po³udnie. W jego œrodkowej czêœci znajduje siê 1,2 ha zalesiona wyspa, oddzielaj¹ca ploso pó³nocne od po³udniowego. Zbiornik zasila kilka niewielkich dop³ywów o charakterze okresowym, a odp³yw wód nastêpuje ciekiem bez na- zwy w kierunku po³udniowo-zachodnim – do rzeki Osy. Zlewnia ca³kowita stanowi typowo rolniczy teren, ze znacznym obszarem podmok³ych równin; la- sy zajmuj¹ niewielk¹ powierzchniê. W obrêbie tej zlewni znajduje siê kilka wsi: Goryñ, Krzywka, Wa³- dówko, Koz³owo i £asinka. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 250 ha, wyró¿niaj¹ siê grunty or- ne (50%) oraz ³¹ki i pastwiska (45%). Zagospodarowanie rekreacyjne Jeziora Goryñskiego jest niewielkie, tylko po zachodniej stronie znajduje siê kilka domków letniskowych. Zbiornik nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punkto- wych. Potencjalne zagro¿enie stwarza wieœ Goryñ, przez któr¹ przep³ywa ciek uchodz¹cy do pó³noc- no-wschodniej odnogi plosa pó³nocnego zbiornika. Jezioro Goryñskie z racji niekorzystnych cech morfometrycznych jest wyraŸnie podatne na wp³y- wy zlewniowe i zosta³o zaliczone do III kategorii podatnoœci na degradacjê. Badania stanu jakoœci wód przeprowadzono na dwóch stanowiskach wytyczonych w pó³nocnej czêœci jeziora (g³êb. maks. 5,8 m) i czêœci po³udniowej (g³êb. maks. 9,9 m). W czasie prowadzonych badañ wiosennych wody jeziora wykazywa³y natlenienie w grani- cach 88–90%, jedynie w plosie po³udniowym na g³êbokoœci 1 m nad dnem stê¿enie tlenu by³o niskie i wynosi³o 1,3 mg O /l. Latem czêœæ pó³nocna nie by³a uwarstwiona. Na powierzchni 2 stwierdzono nieco ponad 80% pe³nego nasycenia tlenem, nad dnem tylko – 38%. Ploso po³u- dniowe wykazywa³o uwarstwienie niepe³ne – bardzo ciep³y (23,9–20,2°C), siêgaj¹cy 6 m, epi- limnion na powierzchni wykazywa³ bardzo wysokie przetlenienie (nieco ponad 160%). Na gra- nicy epi- i metalimnionu stê¿enie tlenu wynosi³o tylko 0,2 mg O /l i w takich iloœciach utrzymy- 2 wa³o siê do 1 m nad dnem. Latem warstwa powierzchniowa jeziora wykazywa³a bardzo wysok¹ zawartoœæ zwi¹zków organicz- nych. Œrednia dla obu stanowisk wartoœæ ChZT-Cr wynosi³a 81,5 mg O /l i znacznie przekracza³a nor- 2 mê klasy III, wynosz¹c¹ 50 mg O /l. Wody jeziora cechuje umiarkowany poziom zwi¹zków fosforu 2 (œrednia – 0,10 mg P/l wiosn¹ i 0,065 mg P/l latem), bardzo wysoki azotu ca³kowitego ogólnego – œred- nia dla obu okresów – 2,83 mg N/l. Zwraca uwagê wysokie stê¿enie form mineralnych azotu – wiosn¹ stanowi³y one oko³o 50% azotu ca³kowitego. WskaŸnik produkcji pierwotnej – chlorofil „a” – wiosn¹ wy- nosi³ nieco ponad 17 mg/m3 (III klasa), latem – oko³o 140 mg/m3. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego waha- ³a siê od 1,4 m (wiosna) do 0,6 m (lato). Stê¿enia fosforanów i fosforu ogólnego oraz azotu amonowe-

79 go w wodzie naddennej latem uwarstwionego plosa po³udniowego nie by³y wysokie i mieœci³y siê w gra- nicach klasy II. Stan sanitarny, oceniony na podstawie miana coli typu ka³owego, w okresie wiosennej cyrkula- cji odpowiada³ klasie I, latem zaœ – II. Jezioro Goryñskie wykazuje obni¿on¹ jakoœæ wód, kwalifikuj¹c¹ je do klasy III. Zadecydowa³y o tym przede wszystkim nastêpuj¹ce wskaŸniki: ChZT-Cr, azot mineralny wiosn¹, azot ca³kowity, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, chlorofil „a” i sucha masa sestonu. Podobn¹ klasyfikacjê uzy- skano w roku 1994, z tym ¿e wskaŸniki fizykochemiczne i biologiczne plasowa³y jezioro jeszcze w klasie II (wynik punktacji 2,50 – pogranicze klasy II i III), a o obni¿eniu klasy do III zadecydowa³o miano coli typu ka³owego. W okresie cyrkulacji wiosennej okreœlono tak¿e chemizm wód dop³ywu bez nazwy z pó³nocnego- -zachodu i cieku bez nazwy z po³udniowego-wschodu, z okolic Gorynia. Latem dop³ywy te nie funkcjo- nowa³y. Wody tych obu dop³ywów obfitowa³y w substancje organiczne (ChZT-Cr – 49 i 59 mg O /l) 2 oraz zwi¹zki azotu (9,5 i 7,4 mg N/l), w tym bardzo wysokie iloœci azotanów (7,6 i 4,4 mg N/l). Ponadto ciek z po³udniowego-wschodu, przep³ywaj¹cy przez wieœ Goryñ, wykazywa³ obni¿ony stan sanitarny (III klasa).

JEZIORO I£AWKI

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 122,3 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 123,4 ha — g³êbokoœæ maksymalna 6,5 m — g³êbokoœæ œrednia 3,0 m — objêtoœæ jeziora 3668,6 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 10,7 km2 Jezioro I³awki znajduje siê oko³o 12 km na po³udniowy wschód od Kêtrzyna, na terenie gminy Kêtrzyn. Wschodni brzeg zbiornika przylega do granicy gminy Ryn. Jezioro zasilane jest licznymi, niewielkimi ciekami, na ogó³ okresowymi. Odp³yw wód ze zbiornika odbywa siê w kierunku wschod- nim – do jeziora Dejguny. Jezioro posiada nieregularny kszta³t. Niewielka, pó³nocna czêœæ zbiornika jest odciêta nasypem klejowym. Najg³êbsze miejsce (6,5 m) znajduje siê w pobli¿u wschodniego brzegu. Brzegi jeziora od wschodu i po³udnia s¹ przewa¿nie niskie, podmok³e, pozosta³e zaœ pagór- kowate. Roœlinnoœæ wynurzona porasta w¹skim pasem prawie ca³¹ liniê brzegow¹. Roœlinnoœæ zanu- rzona prawie nie wystêpuje (Chmielewski, Waluga 1999). Na obszarze zlewni ca³kowitej nie ma wiêkszej zabudowy, wystêpuj¹ tu jedynie pojedyncze go- spodarstwa. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 204,0 ha, lasy stanowi¹ 36,6%, nieu¿ytki (g³ów- nie tereny po by³ych PGR) – 30,1%, grunty orne – 28,9%, u¿ytki zielone – 4,2%, a obszary zabudo- wane – 0,2%. Zbiornik jest w niewielkim stopniu wykorzystywany do celów rekreacyjnych, zlokalizowano nad nim jedno pole namiotowe i k¹pielisko. Zabudowa letniskowa nie wystêpuje, jedynie przy po³udnio- wo-wschodnim brzegu wydzielono kilka dzia³ek rekreacyjnych.

80 Jezioro nie jest odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Jezioro I³awki ze wzglêdu na niekorzystne cechy naturalne wykazuje nisk¹ odpornoœæ na wp³y- wy zewnêtrzne, kwalifikuj¹c¹ je do III kategorii podatnoœci na degradacjê. Badania stanu czystoœci wód prowadzono na stanowisku wytyczonym w najg³êbszym miejscu jeziora (6,0 m). Wiosn¹ temperatura wody w ca³ej masie wynosi³a oko³o 7°C, a natlenienie przekra- cza³o 100%. Latem wody by³y ogrzane do ponad 20°C, na powierzchni wykazywa³y przesycenie tle- nem, natomiast poni¿ej 2 m stê¿enie tlenu obni¿a³o siê do œladów. Wody jeziora I³awki w okresie letnim wykazywa³y wysok¹ zawartoœæ substancji organicznych, ChZT-Cr wynosi³o 52,8 mg O /l (poza klas¹), a BZT –4,8mgO/l (III klasa). W obu okresach badañ 2 5 2 stwierdzono stosunkowo niskie stê¿enia fosforu ca³kowitego (0,039 mg P/l wiosn¹ – I klasa i 0,059 mg P/l latem – II klasa). Azot ca³kowity w kwietniu nieznacznie przekracza³ normy kla- sy I (1,03 mg N/l), a w sierpniu III klasy (1,58 mg N/l). Wysokie iloœci chlorofilu „a” (37,1 mg/m3 – wiosna i 24,7 mg/m3 – lato) korelowa³y z nisk¹ widzialno- œci¹ kr¹¿ka Secchiego. Œrednia wartoœæ widzialnoœci dla obu okresów badañ wynosi³a 1,1 m (III klasa). Stan sanitarny wód jeziora wiosn¹ nie przekracza³ norm I klasy, latem odpowiada³ II klasie. Ocena ogólna jeziora I³awki pozwoli³a zakwalifikowaæ je do III klasy czystoœci. Wiêkszoœæ ana- lizowanych wskaŸników by³a niekorzystna i mieœci³a siê w granicach klasy III lub poza klas¹ (warun- ki tlenowe nad dnem, ChZT-Cr, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa oraz chlorofil „a”). Jezioro wy- kazuje cechy zaawansowanej trofii. Badania przeprowadzone w sierpniu 1962 roku (Olszewski i inni 1978) wskazywa³y równie¿ na eutroficzny charakter jeziora. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego nie przekracza³a wtedy 0,8 m, a iloœæ tle- nu, mimo polimiktycznego charakteru zbiornika, obni¿a³a siê w kierunku dna.

JEZIORO JAGODNE

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 116,2 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 942,7 ha — g³êbokoœæ maksymalna 37,4 m — g³êbokoœæ œrednia 3,0 m — objêtoœæ jeziora 82 705,2 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 506,9 km2 Jezioro Jagodne po³o¿one jest w centralnej czêœci kompleksu Wielkich Jezior Mazurskich, na po³udniowy zachód od jeziora Niegocin, na terenie wiejskiej gminy Mi³ki (powiat gi¿ycki). Dop³yw wód do zbiornika nastêpuje od strony pó³nocnej z Jeziora Bocznego, odp³yw natomiast Kana³em Szymoñ- skim ku po³udniowemu zachodowi – do jeziora Szymon. Jezioro Jagodne jest zbiornikiem rynnowym, o nieregularnym kszta³cie. Najwiêksze przeg³êbienie (37,4 m) znajduje siê w po³owie jego d³ugoœci, na wysokoœci wsi Pra¿mowo i Jagodne Ma³e. Bezpoœrednie otoczenie zbiornika jest ró¿norodne. Zlewnia bezpoœrednia zajmuje 798,8 ha, w tym grunty orne stanowi¹ 21,7% jej powierzchni, u¿ytki zielone – 16,8%, lasy – 30,7%, nieu¿ytki – 26,5% oraz zabudowania – 4,3%. W ostatnich latach zmniejszy³a siê powierzchnia gruntów or-

81 nych przy jeziorze na rzecz nieu¿ytków. W bliskim s¹siedztwie zbiornika znajduje siê 6 wsi: Kozin, Pra¿mowo, Szymonka, Górk³o oraz Jagodne Ma³e (z osiedlem mieszkaniowym po by³ym PGR) i Ja- godne Wielkie. Jezioro Jagodne jest intensywnie wykorzystywane do celów turystyczno-wypoczynkowych. Rolnicze tereny przybrze¿ne przekszta³cane s¹ na rekreacyjne. Przez jezioro przebiega szlak ¯e- glugi Mazurskiej, prowadz¹cy z Gi¿ycka do Miko³ajek. Miejscowoœci usytuowane nad brzegami spe³niaj¹ równie¿ funkcje miejscowoœci letniskowych. W Kozinie znajduje siê Przystañ ¯eglarska „Yacht Klub Polski Bielsko”, dysponuj¹ca 20 miejscami noclegowymi i portem ¿eglarskim. Przy je- ziorze zlokalizowano 10 pól biwakowych. Szczególnie oblegane s¹ miejsca biwakowe w rejonie Kana³u Kula. Jezioro nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych, potencjalne zagro¿enie stanowi¹ wiejskie gospodarstwa domowe – gospodarka œciekowa w przyleg³ych miejscowoœciach jest nie upo- rz¹dkowana. Wsie po³o¿one w bliskim s¹siedztwie zbiornika nie s¹ skanalizowane. Jagodne Ma³e, Jagodne Wielkie, Kozin i Górk³o posiadaj¹ wodoci¹gi gminne, a w 2003 roku planuje siê ich kanali- zacjê i skierowanie œcieków na oczyszczalniê gminn¹ w Mi³kach. Zbiornik zasilaj¹ ¿yzne wody, do- p³ywaj¹ce systemem rowów melioracyjnych i innymi ciekami. Przy wschodnim brzegu zbiornika znajduje siê Przedsiêbiorstwo „Agro-Soko³ów 2” Sp. z o.o., za- k³ad prowadz¹cy chów trzody chlewnej w systemie œcio³owym. Obiekty inwentarskie wyposa¿one s¹ w zbiorniki na odcieki gnojowicy. Przedsiêbiorstwo gospodaruje na 1500 ha, z czego oko³o 60 ha sta- nowi¹ grunty orne przylegaj¹ce do jeziora. Cechy morfometryczno-zlewniowe wskazuj¹ na umiarkowan¹ podatnoœæ Jeziora Jagodnego na degradacjê czyli II kategoriê. Ze wzglêdu na zró¿nicowany charakter misy jeziornej Jagodne badano na trzech stanowiskach, zlokalizowanych w nastêpuj¹cych czêœciach: pó³nocno-wschodniej (g³êb. 19 m), centralnej (g³êb. 37 m) oraz po³udniowo-zachodniej (g³êb. 19 m). W czasie wiosennego wymieszania jezioro by³o dobrze natlenione od powierzchni do dna (13,4–10,6 mg O /l). Stagnacja letnia charakteryzowa³a siê wyst¹pieniem ostrego uwarstwienia ter- 2 miczno-tlenowego na wszystkich stanowiskach. Temperatura wody od 23,7–23,5°C na powierzchni, obni¿a³a siê do 8,3–6,0°C przy dnie. Ostrej termoklinie towarzyszy³y silne ubytki tlenowe. Tlen od 13,6–11,9 mg O /l w warstwie powierzchniowej obni¿a³ siê do iloœci œladowych na granicy epi- i me- 2 talimnionu (6–7 m). W czêœci pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej od 8 m w g³¹b wody by- ³y ca³kowicie odtlenione. W centralnej, najg³êbszej czêœci tlen wystêpowa³ w iloœciach œladowych do dna (0,1 mg O /l). 2 W okresie letnim BZT w warstwie powierzchniowej waha³o siê w zakresie 7,2–9,6 mg O /l (po- 5 2 za klas¹), a ChZT-Cr – od 39,2 do 48,4 mg O /l (klasa III). Maksymalne wartoœci tych wskaŸników 2 stwierdzono w czêœci po³udniowo-zachodniej, gdzie obserwowano najbardziej nasilone zakwity sinic. Wody jeziora charakteryzuje równie¿ znaczna zasobnoœæ w podstawowe sk³adniki mineralne (przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa wynosi³a nieco powy¿ej 370 µS/cm). W obu okresach badaw- czych poziom zwi¹zków fosforu i azotu by³ wysoki, œrednie wartoœci na powierzchni wynosi³y odpo- wiednio: 0,15 mg P/l i 1,87 mg N/l (wiosna) oraz 0,12 mg P/l i 1,91 mg N/l (lato). Tak¿e odtlenione wody naddenne latem zawiera³y znaczne iloœci zwi¹zków fosforu (0,65–1,09 mg P/l) i soli amono- wych (1,35–1,48 mg N/l). Wysoki stopieñ ¿yznoœci jeziora sprzyja³ masowym zakwitom fitoplanktonu. Œrednia zawar- toœæ chlorofilu „a” w obu okresach badawczych wynosi³a 21,4 mg/m3 i odpowiada³a III klasie. Za- równo chlorofil „a” jak i sucha masa sestonu maksymalne wartoœci osi¹ga³y w czêœci po³udniowo-zachodniej zbiornika. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w jeziorze by³a szczególnie ni-

82 ska w czasie letniej stagnacji (0,4–0,5 m), przy masowych zakwitach, w kwietniu zamyka³a siê w zakresie 1,6–2,4 m. Stan sanitarny zbiornika spe³nia³ na ogó³ normy I klasy czystoœci, tylko latem na stanowisku pó³- nocno-wschodnim odpowiada³ II klasie. Na podstawie przeprowadzonych badañ Jezioro Jagodne okreœlono jako pozaklasowe. Stan czystoœci wód od szeregu lat by³ niekorzystny. W latach 1984–1985 i 1990 roku kwalifikowano je do III klasy czystoœci, a w 1995 roku zbiornik plasowa³ siê poza klasami. Znaczne ubytki tlenowe w je- ziorze obserwowano ju¿ w latach 50. (Olszewski, Paschalski 1959).

JEZIORO JÊDZELEWO

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Gawlik – E³k – Biebrza – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze E³ckie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 126,7 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 150,3 ha — g³êbokoœæ maksymalna 13,3 m — g³êbokoœæ œrednia 3,2 m — objêtoœæ jeziora 4967,2 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 163,6 km2 Jezioro Jêdzelewo znajduje siê na Pojezierzu E³ckim, w granicach administracyjnych gminy Sta- re Juchy, w powiecie e³ckim. Przez jezioro przep³ywa rzeka Gawlik, która dop³ywa do pó³nocno- -zachodniej czêœci zbiornika z jeziora Gawlik, a odp³ywa w kierunku po³udniowo-wschodnim – do je- ziora Rek¹ty. Ponadto zbiornik zasilany jest wodami Jeziora Krzywego. Jezioro posiada kszta³t wyd³u¿ony. Maksymalne przeg³êbienie (13,3 m) znajduje siê rejonie brzegu pó³nocno-zachodniego. Zlewnia ca³kowita charakteryzuje siê obecnoœci¹ du¿ej liczby izolowanych pagórków i wzgórz kemowych. Powierzchnia zlewni bezpoœredniej wynosi 71,4 ha. W bezpoœrednim oto- czeniu zbiornika zdecydowanie przewa¿aj¹ lasy (86,8% powierzchni), resztê zajmuj¹ ³¹ki, nie- u¿ytki i zabudowania. W rejonie wschodniego krañca jeziora po³o¿ona jest du¿a wieœ Stare Ju- chy, w okolicy pó³nocno-zachodniej czêœci – zabudowania miejscowoœci Ka³tki, a w niewielkim oddaleniu – wieœ Olszewo. Jezioro Jêdzelewo jest w znacznym stopniu wykorzystywane do celów rekreacyjnych. Przy brze- gach zlokalizowano 3 oœrodki wypoczynkowe na ³¹czn¹ iloœæ miejsc oko³o 450. Œcieki z oœrodków s¹ gromadzone w zbiornikach bezodp³ywowych i wywo¿one na oczyszczalniê w Starych Juchach. Œcie- ki z oczyszczalni odprowadzane s¹ do rzeki Gawlik, poza zlewni¹ ca³kowit¹ jeziora Jêdzelewo. Jezioro Jêdzelewo nie jest bezpoœrednim odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Do roku 1996 poœrednio – poprzez rzekê Gawlik – (12,5 km powy¿ej jeziora) odprowadzano do nie- go oczyszczone œcieki z Zak³adu Mleczarskiego w Gawlikach Wielkich. Do roku 1997 odprowadza- no do gruntu, w pobli¿u brzegu rzeki Gawlik (5,5 km powy¿ej jeziora), œcieki z gorzelni w Gawlikach Ma³ych. Nowa, funkcjonuj¹ca od 1999 roku mechaniczno-biologiczna z chemiczn¹ redukcj¹ zwi¹z- ków fosforu oczyszczalnia w Wydminach odprowadza oczyszczone œcieki do Kana³u Wydmiñskiego, ³¹cz¹cego siê z rzek¹ Gawlik (zrzut œcieków – 9,5 km przed jeziorem). W ostatnich latach znacznie ograniczono gospodarkê hodowlan¹ w rejonie jeziora. Na niewielk¹ skalê prowadzony jest chów by- d³a w pobliskim obiekcie Gêba³ka.

83 Jezioro Jêdzelewo wykazuje znaczn¹ podatnoœæ na degradacjê, odpowiadaj¹c¹ III kategorii. Niekorzystne s¹ wartoœci wszystkich wskaŸników zwi¹zanych z morfometri¹ misy jeziornej i ze zlew- ni¹ ca³kowit¹. Korzystne z punktu widzenia jakoœci wód jeziora jest zagospodarowanie zlewni bezpo- œredniej (przewaga lasów). Badania przeprowadzono w rejonie maksymalnego zag³êbienia jeziora (g³êb. 12 m) oraz w czê- œci centralnej (g³êb. 10 m). Zarówno badania wiosenne jak i letnie wykaza³y niekorzystne warunki tlenowe w jeziorze. W kwietniu tlen od 11,5 mg O /l na powierzchni obni¿a³ siê do 4,1–5,4 mg O /l przy dnie. W cza- 2 2 sie letniej stagnacji stanowisko w plosie pó³nocno-zachodnim by³o w pe³ni stratyfikowane. Epilim- nion o mi¹¿szoœci 4 m by³ dobrze natleniony do 2 m (14,7–13,5 mg O /l). G³êbiej iloœæ tlenu gwa³- 2 townie obni¿a³a siê – do ca³kowitego zaniku na 6 m. Strefa odtleniona obejmowa³a czêœæ meta- i ca³y hypolimnion i tu wystêpowa³ siarkowodór. Podobna sytuacja wyst¹pi³a na czêœciowo straty- fikowanym, p³ytszym stanowisku centralnej czêœci jeziora. Przy koñcu epilimnionu iloœæ tlenu ob- ni¿a³a siê do 1,8 mg/l, a w warstwie skoku termicznego, siêgaj¹cej dna, stwierdzono brak tlenu i obecnoœæ siarkowodoru. Jezioro Jêdzelewo jest zbiornikiem zasobnym w podstawowe sk³adniki mineralne, substancje or- ganiczne oraz zwi¹zki biogenne. WskaŸnik ChZT-Cr (58 mg O /l) latem na powierzchni nie odpowiada³ 2 normom. Fosfor ca³kowity wiosn¹ wynosi³ blisko 0,1 mg P/l, latem – 0,27 mg P/l. W obu okresach ba- dawczych stê¿enie azotu ca³kowitego waha³o siê w granicach 2,26–2,57 mg N/l. Zawartoœæ zwi¹zków fosforu i azotu w wodach naddennych latem by³a bardzo wysoka – nawet ponad 3 mg P/l i 3,8 mg N/l. O wysokiej produkcji pierwotnej jeziora œwiadczy³ chlorofil „a” w wodzie (œrednia dla jeziora z obu okresów badañ – 36,8 mg/m3). Masowe zakwity fitoplanktonu obni¿a³y widzialnoœæ kr¹¿ka Secchie- go do 1,2 m w kwietniu (III klasa) i a¿ do 0,2 m w sierpniu (poza klas¹). W czasie letniej stagnacji w warstwie powierzchniowej zwraca³ uwagê wysoki odczyn wody (9,0 pH) i barwa (40 mg Pt/l). Sumaryczna ocena wskazywa³a na pozaklasowy charakter wód jeziora Jêdzelewo. Wiêkszoœæ analizowanych wskaŸników nie odpowiada³a normom. Szczególnie niekorzystne warunki uwidoczni- ³y siê w okresie letnim, przy du¿ych deficytach tlenowych, obecnoœci siarkowodoru od 6 m oraz bar- dzo niskiej widzialnoœci. Pod wzglêdem sanitarnym jezioro nie budzi³o zastrze¿eñ (miano coli typu fe- kalnego nie przekracza³o norm I klasy). Podobn¹ jakoœæ wód (poza klas¹) stwierdzono na podstawie badañ prowadzonych w 1991 roku. Mimo niewielkiej g³êbokoœci i znacznej dynamiki wód, ju¿ w latach 50. notowano brak tlenu w dwumetrowej warstwie naddennej jeziora (Olszewski, Paschalski 1959), a widzialnoœæ kr¹¿ka Sec- chiego latem wynosi³a 1 m.

JEZIORO KORSUÑ

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Dzierzgoñ – Elbl¹g — region fizycznogeograficzny: Pojezierze I³awskie — wysokoœæ n.p.m.: 63,6 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 21,9 ha — g³êbokoœæ maksymalna 14,0 m — g³êbokoœæ œrednia 7,3 m — objêtoœæ jeziora 1595,0 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 1,1 km2

84 Jezioro Korsuñ znajduje siê na Pojezierzu I³awskim, w gminie Rychlik (powiat elbl¹ski), oko³o 8 km na po³udniowy wschód od Dzierzgonia. Korsuñ jest niewielkim zbiornikiem, zajmuj¹cym nieco powy¿ej 20 ha, lecz doœæ g³êbokim (g³ê- bokoœæ maksymalna wynosi 14,0 m, a œrednia 7,3 m wg sondowañ wykonanych w okresie letniej sta- gnacji przez Delegaturê WIOŒ w Elbl¹gu). Jezioro Korsuñ ma kszta³t owalny, wyd³u¿ony z pó³nocnego zachodu na po³udniowy wschód. Brzegi jego s¹ urozmaicone – od stromych i wysokich do zupe³nie p³askich, a nawet podmok³ych. Zlewnia ca³kowita jeziora jest obszarem bezodp³ywowym, o urozmaiconej rzeŸbie terenu – od p³askiej do pagórkowatej. W jej obrêbie le¿¹ zabudowania wsi Kiersity. W zlewni bezpoœredniej, o po- wierzchni 48 ha, grunty orne stanowi¹ 25%, ³¹ki i pastwiska – 25%, lasy i zadrzewienia wraz z zaro- œlami – 23%. Reszta to tereny podmok³e oraz tereny z zabudow¹ wiejsk¹ (2%) i rekreacyjn¹ (15%). Brak cieków zasilaj¹cych jezioro. Jezioro Korsuñ podlega silnej presji rekreacyjnej, znajduje siê nad nim (przy po³udniowo-zacho- dnim brzegu) du¿y kompleks (74 dzia³ki) rekreacyjny z blisko 60 domkami letniskowymi oraz pole na- miotowe. W czasie prowadzonych badañ wiosennych stwierdzono du¿e zaœmiecenie pola namiotowe- go, po zakoñczeniu poprzedniego sezonu wypoczynkowego nie usuniêto z niego odpadów. Zbiornik nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych, domki letniskowe posiadaj¹ szamba. Cechy morfometryczne i zlewniowe kwalifikuj¹ jezioro do II kategorii podatnoœci na degradacjê. Najmniej korzystne w ocenie wskaŸniki to iloraz objêtoœci jeziora i d³ugoœci linii brzegowej oraz stra- tyfikacja wód. Badania jakoœci wód prowadzono na dwóch stanowiskach zlokalizowanych w najg³êbszej partii czêœci zachodniej (g³êb. maks. 14 m) oraz w czêœci wschodniej (g³êb. oko³o 9 m). Wiosn¹ warunki tlenowe w wyznaczonych profilach pionowych by³y zró¿nicowane. Natlenie- nie wód na powierzchni by³o zbli¿one do pe³nego, natomiast nad dnem stwierdzono deficyt tleno- wy – na stanowisku g³êbszym nasycenie tlenem wynosi³o oko³o 60%. Latem zbiornik by³ uwar- stwiony, na powierzchni nasycenie wody tlenem siêga³o nawet 170–180%. Pod koniec epilimnio- nu, wykazuj¹cego temperaturê 24,8–20,1°C, tlen spada³ do iloœci 5,1–6,3 mg O /l, a na g³êboko- 2 œci 4–5 m zanika³. Latem warstwa powierzchniowa wykazywa³a podwy¿szon¹ zawartoœæ substancji organicznych (œrednie ChZT-Cr – 37 mg O /l). Stê¿enie fosforu ca³kowitego w okresie wiosennej cyrkulacji by³o 2 wysokie (0,30 mg P/l). Odnotowano wysokie, równie¿ pozaklasowe, wartoœci azotu ca³kowitego (2,06 mg N/l), przy tym zwraca uwagê oko³o 50% udzia³ form mineralnych. Latem stê¿enie fosforu i azotu na powierzchni by³o znacznie ni¿sze (0,07 mg P/l i 1,12 mg N/l). Chlorofil „a” w obu okresach by³ zbli¿ony – 35–39 mg/m3 (poza klasami). Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 1,8 (wiosna) i 0,85 m (lato). Odtlenione wody naddenne wykazywa³y ponadnormatywne iloœci fosforu ca³kowite- go (1,14 mg P/l – stanowisko g³êbsze) i wysokie – azotu amonowego (nieco ponad 3 mg N/l). Ocena ogólna wskazuje na pozaklasowy charakter wód jeziora Korsuñ i znaczne ich zeutrofi- zowanie. Wszystkie brane w ocenie wskaŸniki fizykochemiczne i biologiczne mieœci³y siê w granicach norm klasy III lub by³y pozaklasowe, a miano coli typu ka³owego wskazywa³o na klasê II.

JEZIORO KOŒNO

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Kiermas – Pisa Warmiñska – Wad¹g – £yna — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 122,6 m

85 Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 551,9 ha — g³êbokoœæ maksymalna 44,5 m — g³êbokoœæ œrednia 13,7 m — objêtoœæ jeziora 75 767,3 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 238,2 km2 Jezioro Koœno po³o¿one jest wœród du¿ych obszarów leœnych, w gminie Purda, nieca³e 10 km na zachód od Pasymia. Jest to zbiornik rynnowy, g³êboki, mocno wyd³u¿ony, skrêcaj¹cy z pó³no- cy na po³udniowy zachód. Najg³êbsze miejsce (44,5 m) znajduje siê w jego po³udniowo-zacho- dnim plosie. Na terenie zlewni ca³kowitej, zajmuj¹cej 238,2 km2, le¿y kilka miejscowoœci – najwiêksze z nich to miasto Pasym oraz wsie: Tylkowo, Ma³szewo, Butryny i Nowa Wieœ. W zlewni bezpoœredniej, o po- wierzchni 447 ha, zdecydowanie przewa¿aj¹ lasy – 95,2%. Pozosta³e tereny zajmuj¹ u¿ytki zielone (2,3%), nieu¿ytki (2,2%) i obszary zabudowane (0,3%). Blisko granicy zlewni bezpoœredniej le¿y miej- scowoœæ spe³niaj¹ca równie¿ funkcjê wsi letniskowej – £ajs. Jezioro Koœno wraz z otaczaj¹cymi je lasami (³¹cznie 1247,8 ha) stanowi rezerwat przyrody, utworzony celem ochrony swoistych cech krajobrazu Pojezierza Olsztyñskiego. Zbiornik nie jest wiêc wykorzystywany rekreacyjnie, obowi¹zuje tu zakaz wêdkowania. Do jeziora dop³ywa kilka cieków, miêdzy innymi Kalwa; wody odprowadzane s¹ na pó³noc rze- k¹ Koœno (Kiermas). Jezioro Koœno charakteryzuje siê bardzo korzystnymi warunkami zewnêtrznymi, kwalifikuj¹cymi je do I kategorii podatnoœci na degradacjê. Zbiornik nie jest bezpoœrednim odbiornikiem zanie- czyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Zagro¿eniem dla jeziora s¹ zanieczyszczenia wnoszone przez cie- ki – dop³yw z bardzo silnie zeutrofizowanego Jeziora £ajskiego, do którego poprzez ciek kierowane s¹ œcieki z Ba³d, a tak¿e ciek Kalwa, przyjmuj¹cy wody ze stawów rybnych. Badania stanu czystoœci wód przeprowadzono na dwóch stanowiskach pomiarowych, zlokalizo- wanych w po³udniowo-zachodniej czêœci jeziora (g³êb. maks. 44,5 m) oraz w czêœci œrodkowej (g³êb. maks. 40,0 m). Wiosn¹ warunki tlenowe by³y dobre. Latem warstwa epilimnionu siêgaj¹ca 6–7 m równie¿ wyka- zywa³a dobre natlenienie. W warstwie skokowej wyst¹pi³o minimum metalimnetyczne – niewielkie ilo- œci tlenu, a nawet jego zanik. W hypolimnionie stê¿enie tlenu pocz¹tkowo nieznacznie wzrasta³o (do oko³o 1 mg O /l), po czym spada³o do iloœci œladowych. Poni¿ej 26 m panowa³y ju¿ warunki beztleno- 2 we. Œrednie nasycenie hypolimnionu tlenem wynosi³o 1,8%. W okresie cyrkulacji wiosennej stwierdzono podwy¿szone stê¿enia fosforanów i azotu mineral- nego, odpowiadaj¹ce III klasie czystoœci. Fosfor ca³kowity przyjmowa³ wartoœci umiarkowane (oko³o 0,085 mg P/l), a azot ca³kowity nie przekracza³ wartoœci 0,9 mg N/l. Latem zwi¹zki azotu i fosforu w warstwie epilimnetycznej pozostawa³y w granicach stê¿eñ niskich i spe³nia³y normy klasy I. ChZT-Cr, wynosz¹ce blisko 28 mg O /l (wartoœæ œrednia dla obu stanowisk), œwiadczy o umiarkowa- 2 nej zasobnoœci wód w zwi¹zki organiczne. Zawartoœæ chlorofilu „a” w obu okresach by³a niska i na ogó³ nie przekracza³a 6,5 mg/m3. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego waha³a siê w granicach 2,7–3,3 m. Odtlenione wody naddenne kumulowa³y znaczne iloœci zwi¹zków fosforu. Stan sanitarny, oceniony na podstawie miana coli typu ka³owego, nie budzi³ zastrze¿eñ. Ocena ogólna, dokonana w oparciu o uzyskane wyniki badañ i pomiarów, pozwala zaliczyæ wody jeziora Koœno do II klasy czystoœci. WskaŸniki troficzne œwiadcz¹ o umiarkowanej ¿yznoœci jeziora. Poprzednie badania, przeprowadzone w roku 1992, równie¿ wskazywa³y na klasê II. Jednak dane po- chodz¹ce z lat 1952 (Olszewski, Paschalski 1959), 1979 (Komunikat OBiKŒ Olsztyn 1980), i 1992 (Komu-

86 nikat WIOŒ Olsztyn 1993) wykaza³y wyraŸne pogarszanie siê warunków tlenowych w hypolimnionie. Ostat- nio obserwowano równie¿ spadek od³owów sielawy w jeziorze (dane IRS, obejmuj¹ce lata 1951–1997).

JEZIORO KOTEK

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 116,2 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 19,1 ha — g³êbokoœæ maksymalna 3,2 m — g³êbokoœæ œrednia 1,6 m — objêtoœæ jeziora 305,6 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 567,3 km2 Jezioro Kotek jest niewielkim, polimiktycznym zbiornikiem usytuowanym na ci¹gu kana³ów Mio- duñskiego i Grunwaldzkiego (Leleckiego) w systemie Wielkich Jezior Mazurskich. Znajduje siê na te- renie gminy Ryn, w powiecie gi¿yckim. Zbiornik posiada nieregularny, wyd³u¿ony kszta³t i jest bardzo obficie zaroœniêty makrofitami. Maksymalna g³êbokoœæ (3,2 m) znajduje siê w rejonie po³udniowo-zachodniego brzegu. Roœlinnoœæ wynurzona zajmuje prawie ca³¹ d³ugoœæ linii brzegowej. Dno jeziora pokrywaj¹ ³¹ki podwodne z wy- raŸn¹ przewag¹ ramienic i moczarki kanadyjskiej. Zlewnia bezpoœrednia zajmuje obszar 132,5 ha, z czego 25,6% stanowi¹ lasy, 22,1% – grunty or- ne, 30,2% – ³¹ki, 21,9% – nieu¿ytki i mokrad³a oraz 0,2% – zabudowania. Zbiornik jest z znacznym stopniu wykorzystywany do celów ¿eglugowych, le¿y on na trasie ¿eglugowej Gi¿ycko – Miko³ajki. W Zielonym Lasku, po³o¿onym przy po³udniowym brzegu jeziora, znajduje siê Stanica ¯eglarska Huty im. Sendzimira „Zielony Gaj”, spe³niaj¹ca równie¿ funkcjê oœrodka wypoczynkowego (budynek podwor- ski na 23 miejsca noclegowe, domki kempingowe na 180 miejsc, sto³ówka z ca³odziennym wy¿ywie- niem na 200 osób, wêz³y sanitarne, port ¿eglarski z betonowym nabrze¿em i drewnianymi pomostami, w³asny sprzêt p³ywaj¹cy). W okresie letnim przy oœrodku stacjonuj¹ liczne ¿aglówki i ³odzie motorowe. Jezioro Kotek nie posiada bezpoœrednich punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Œcieki z budynków mieszkalnych Zielonego Lasku i Stanicy ¯eglarskiej gromadzone s¹ w zbiornikach bezodp³ywowych i wywo¿one na oczyszczalniê w Miko³ajkach lub w Rynie. W zlewni jeziora, do systemu rowów melio- racyjnych ³¹cz¹cych siê z Kana³em Mioduñskim, zrzucane s¹ œcieki (oko³o 30 m3/d) z oczyszczalni me- chaniczno-biologicznej Spó³dzielni Mieszkaniowej w WoŸnicach (dawnej Stacji Hodowli Roœlin). Ze wzglêdu na cechy morfometryczno-zlewniowe Kotek nale¿y do jezior silnie podatnych na degradacjê (poza kategori¹). Badania zbiornika prowadzono w centralnej czêœci po³udniowo-zachodniego plosa (g³êb. 2 m). Wody jeziora Kotek w obu okresach badañ by³y ca³kowicie wymieszane i dobrze natlenione. WskaŸniki ChZT-Cr (47,1 mg O /l) i BZT (6,1 mg O /l) œwiadcz¹ o znacznej obecnoœci w wo- 2 5 2 dach substancji organicznych. Równie¿ zwi¹zki biogenne wskazywa³y na wysoki stopieñ eutro- fizacji zbiornika. Fosfor ca³kowity wiosn¹ nie przekracza³ 0,12 mg P/l, ale latem by³ bliski warto- œci 0,2 mg P/l. Tak¿e zawartoœæ azotu ca³kowitego latem (2,14 mg N/l) by³a wy¿sza ni¿ wiosn¹ (1,56 mg N/l). Wysokim wartoœciom chlorofilu „a” (nieco ponad 30 mg/m3) towarzyszy³a niska wi- dzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego – 0,9 m wiosn¹ i 0,4 m latem. W okresie letniej stagnacji warunki sanitarne pogorszy³y siê – miano coli typu ka³owego wskazywa³o na klasê II.

87 Ocena ogólna pozwala zaliczyæ wody jeziora Kotek do III klasy czystoœci. Obni¿ona klasa zbiornika jest wynikiem dop³ywu zeutrofizowanych wód ze zlewni. Badania przeprowadzone w okre- sie 1984–2001 wskazywa³y na III klasê czystoœci wód lub ich pozaklasowy charakter.

JEZIORO £ABÊD

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: I³awka – Drwêca – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze I³awskie — wysokoœæ n.p.m.: 99,2 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 308,4 ha — g³êbokoœæ maksymalna 10,5 m — g³êbokoœæ œrednia 3,7 m — objêtoœæ jeziora 11 353,9 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 18,5 km2 Jezioro £abêdŸ po³o¿one jest w gminie I³awa (powiat i³awski), oko³o 3 km na pó³nocny wschód od I³awy. Zbiornik wraz z otaczaj¹cym terenem le¿y w obrêbie obszaru chronionego krajobrazu. Jezioro £abêdŸ jest zbiornikiem du¿ym, wyd³u¿onym z pó³nocnego wschodu na po³udniowy za- chód. Przy pó³nocno-wschodnim brzegu znajduje siê doœæ du¿a zatoka, a przy œrodkowej czêœci brze- gu zachodniego – d³uga i w¹ska odnoga, po³¹czona ciekiem bez nazwy (odp³yw) z I³awk¹. Zbiornik za- silany jest wodami kilku niewielkich, okresowych cieków. Z po³udniowego krañca jeziora wyp³ywa nie- wielki ciek bez nazwy (drugi odp³yw) do Jeziora I³awskiego. Brzegi zbiornika s¹ na ogó³ p³askie, miej- scami podmok³e, tylko obrze¿e pó³nocno-wschodnie jest strome. Dno zamulone, w znacznej czêœci po- roœniête roœlinnoœci¹ wodn¹; ploso pó³nocno-wschodnie i odnoga zachodnia s¹ w fazie zarastania. Zlewnia ca³kowita jest obszarem o zró¿nicowanej rzeŸbie – od p³askiej do pagórkowatej. Znacz- n¹ jej czêœæ stanowi¹ podmok³e równiny, lasy pokrywaj¹ oko³o 25% powierzchni. W zlewni bezpo- œredniej, zajmuj¹cej 325 ha, przewa¿aj¹ ³¹ki, pastwiska i nieu¿ytki (50%) oraz grunty orne (40%). Le- ¿¹ tu zabudowania nale¿¹ce do wsi Kamieñ, Windyki i Kar³owo. Przy pó³nocno-wschodnim brzegu zlokalizowano kilka domków letniskowych (w budowie) oraz pole namiotowe. Wzd³u¿ brzegu wschod- niego, w bliskiej odleg³oœci od linii brzegowej, przebiega droga z Ostródy do I³awy. Jezioro £abêdŸ nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Ocena podatnoœci na degradacjê pozwala zakwalifikowaæ jezioro do II kategorii. Najbardziej niekorzystne cechy zwi¹zane s¹ z warunkami morfometrycznymi zbiornika. Badania stanu czystoœci wód przeprowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych, zlokalizo- wanych w: pó³nocno-wschodniej zatoce o g³êbokoœci maksymalnej 2,5 m (stan. 01), plosie œrodko- wym o g³êbokoœci maksymalnej 10,5 m (stan. 02) i odnodze zachodniej o maksymalnym przeg³êbie- niu wg sondowañ IRS – 3,7 m (stan. 03). Wiosenne badania wykaza³y, ¿e warunki tlenowe w ca³ym zbiorniku by³y dobre. Latem jezioro nie by³o uwarstwione, w obu odnogach nasycenie wody tlenem by³o bliskie pe³nego, w plosie œrodkowym waha³o siê w granicach 80–88%. WskaŸnik ChZT-Cr, wynosz¹cy w okresie pe³nej letniej stagnacji od oko³o 40 do 48 mg O /l 2 (III klasa), œwiadczy o podwy¿szonej zawartoœci substancji organicznych. Poziom zwi¹zków fosforu i azotu nale¿y oceniæ jako umiarkowany – wartoœci œrednie dla obu okresów badawczych i wszyst- kich stanowisk wynosi³y odpowiednio – 0,095 mg P/l i 1,09 mg N/l. Chlorofil „a” wiosn¹ w zatoce pó³- nocno-wschodniej i plosie œrodkowym by³ niski i nie przekracza³ 7 mg/m3, jedynie w odnodze zachod-

88 niej stwierdzono nieco ponad 30 mg/m3. Latem wartoœci tego wskaŸnika by³y znacznie wy¿sze, a w zatoce zachodniej siêga³y nawet ponad 80 mg/m3. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w okresie cyr- kulacji wiosennej waha³a siê w granicach 2,0–2,2 m, latem – 0,7–1,4 m. Miano coli typu ka³owego przewa¿nie odpowiada³o I klasie czystoœci. Ocena sumaryczna (2,55 punktu) wskazuje na III klasê czystoœci wód jeziora – faktycznie jest to pogranicze klasy II i III. WskaŸniki które najbardziej wp³ynê³y na wynik klasyfikacji to: chlorofil „a”, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, a tak¿e ChZT-Cr, BZT , azot mineralny wiosn¹ i widzialnoœæ 5 kr¹¿ka Secchiego. Badania pochodz¹ce z 1994 roku równie¿ kwalifikowa³y wody jeziora £abêdŸ do III klasy. Wynik punktacji by³ wtedy nieco wy¿szy (2,80 punktu), na co miêdzy innymi wp³ynê³o natlenienie wód i stê- ¿enie zwi¹zków fosforu w warstwie naddennej (metalimnionie) – jezioro latem 1994 roku wykazywa- ³o niepe³ne uwarstwienie.

JEZIORO PISZ

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Pisa Warmiñska – Wad¹g – £yna — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 112,8 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 208,6 ha — g³êbokoœæ maksymalna 25,2 m — g³êbokoœæ œrednia 5,1 m — objêtoœæ jeziora 11 570,8 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 453,0 km2 Jezioro Pisz le¿y w gminie Barczewo, oko³o 4 km na po³udniowy wschód od Barczewa. Jest to doœæ du¿y zbiornik z rozwiniêt¹ lini¹ brzegow¹ i o urozmaiconej rzeŸbie dna. Najg³êb- sze miejsce znajduje siê w pobli¿u po³udniowego brzegu. G³ównym dop³ywem jeziora jest krót- ki ciek (odcinek rzeki Dadaj) z pobliskiego Jeziora Tumiañskiego. Od zachodu dop³ywa ciek wnosz¹cy wody z jezior – Orzyc i KierŸliñskiego. Ponadto zbiornik zasilany jest wodami z ro- wów melioracyjnych, ³¹cz¹cych siê z pobliskimi jeziorami i mokrad³ami o zbli¿onym poziomie lustra wody. W jeziorze Pisz bierze swój pocz¹tek rzeka Pisa, wyp³ywaj¹ca ze œrodkowej czê- œci brzegu pó³nocnego. W obrêbie zlewni ca³kowitej jeziora le¿y miasto Biskupiec i wiele wsi (Barto³ty Wielkie, Jedzbark, KierŸliny, Rzeck, Czerwonka i inne) oraz wiele jezior, takich jak: Dadaj, KierŸliñskie, Rzeckie, Ser- went, Tejstymy, Tumiañskie. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 243,7 ha, znaczny udzia³ stanowi¹ lasy (blisko 50%) i nieu¿ytki (oko³o 35%); grunty orne zajmuj¹ oko³o 12% obszaru tej zlewni, u¿ytki zielone – oko- ³o 3%, a tereny zabudowane – tylko 0,1%. W obrêbie zlewni bezpoœredniej znajduj¹ siê nieliczne zabudowania wsi Tumiany, a bliskim s¹siedztwie (nad ciekiem z Jeziora Tumiañskiego) – pozo- sta³a jej czêœæ. Jezioro Pisz kwalifikuje siê do III kategorii podatnoœci na degradacjê, praktycznie jest to po- granicze kategorii II i III. Najmniej korzystne w ocenie wskaŸniki to: iloraz objêtoœci jeziora i d³ugoœci linii brzegowej, stosunek objêtoœci hypolimnionu do ca³kowitej pojemnoœci wód jeziora, wymiana wo- dy w roku (800%) i wspó³czynnik Schindlera. Jezioro jest wykorzystywane na cele rekreacyjne, nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych.

89 Badania jakoœci wód przeprowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych, wyznaczonych: we wschodniej czêœci jeziora (g³êb. maks. 18,5 m); zachodnim plosie, w pobli¿u brzegu po³udniowego (g³êb. maks. 25,2 m); w zachodnim plosie, w pobli¿u brzegu pó³nocnego (g³êb. maks. 13,0 m). W okresie cyrkulacji wiosennej warunki tlenowe jeziora by³y dobre. Latem zbiornik by³ uwarstwio- ny. Pod koniec epilimnionu, siêgaj¹cego 4–5 m stwierdzono ju¿ wyraŸne ubytki tlenu, a na pocz¹tku metalimnionu – spadek nawet do iloœci œladowych. Hypolimnion by³ ca³kowicie odtleniony. Wody jeziora Pisz wykazywa³y wysok¹ zawartoœæ g³ównych sk³adników mineralnych, o czym œwiadczy tak¿e wartoœæ przewodnoœci elektrolitycznej w³aœciwej, wynosz¹cej wiosn¹ blisko 420 µS/cm. Zwi¹zki biogenne wiosn¹ utrzymywa³y siê w granicach umiarkowanych – stê¿enie fosfo- ru ca³kowitego wynosi³o 0,04 mg P/l, a azotu ca³kowitego – 0,84 mg N/l. Zawartoœæ chlorofilu „a” (29,8–31,6 mg/m3) nie odpowiada³a normom, a widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 1,7 m. Latem na powierzchni utrzymywa³a siê wysoka zawartoœæ zwi¹zków organicznych, œrednie wartoœci ChZT-Cr i BZT wynosi³y odpowiednio: 34,1 i 6,1 mg O /l. Fosfor i azot ca³kowity utrzymywa³y siê na 5 2 poziomie klasy II. Chlorofil „a” przyjmowa³ wartoœci blisko 40 i 50 mg/m3. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchie- go spad³a do 1 m. Odtlenione wody naddenne wykazywa³y bardzo wysokie stê¿enia fosforanów i fosforu ogólne- go, (nawet 0,98 mg P/l), a tak¿e wysokie azotu amonowego (œrednia wartoœæ – 2,5 mg N/l). Na podstawie uzyskanych wyników badañ i pomiarów wody jeziora Pisz zakwalifikowano do III klasy czystoœci. Na tej ocenie zawa¿y³y przede wszystkim: przewodnoœæ elektrolityczna w³aœci- wa, warunki tlenowe hypolimnionu latem, stê¿enia zwi¹zków fosforu w wodach naddennych latem oraz zawartoœæ chlorofilu „a”. Wczeœniejsze dane, pochodz¹ce z okresu letniej stagnacji 1981, pozwoli³y – zgodnie z wprowa- dzanym nowym systemem oceny jakoœci jezior – zaliczyæ wody jeziora Pisz równie¿ do klasy III. Ba- dania przeprowadzone pod koniec sierpnia 1981 roku (Olszewski, Paschalski 1959) wykaza³y œlady tlenu nad dnem i nisk¹ widzialnoœæ (1,3 m).

JEZIORO SAMBRÓD

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Kana³ Elbl¹ski – Drwêca – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze I³awskie — wysokoœæ n.p.m.: 99,4 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 128,4 ha — g³êbokoœæ maksymalna 4,3 m — g³êbokoœæ œrednia 1,9 m — objêtoœæ jeziora 2427,2 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 59,3 km2 Jezioro Sambród po³o¿one jest w gminie Ma³dyty, oko³o 12 km na zachód od Mor¹ga. Jest to d³ugi, rozci¹gniêty z pó³nocy na po³udnie, p³ytki zbiornik i silnie zmieniony antropogenicznie. W latach 1844–1854 przy budowie Kana³u Oberlandzkiego (obecnie Elbl¹skiego) lustro wody zosta³o obni¿one o oko³o 5 m. W roku 1883 uruchomiona linia kolejowa Malbork – Mor¹g prze- ciê³a zbiornik na dwie, podobnej wielkoœci, czêœci – pod nasypem kolejowym znajduje siê po³¹- czenie wodne. Do pó³nocnego krañca jeziora uchodz¹ wody z Kana³u Elbl¹skiego, poza tym dop³ywa do niego kilka ma³ych cieków. Wody odprowadzane s¹ do jeziora Ruda Woda.

90 W zlewni ca³kowitej le¿y czêœæ Ma³dyt i kilka innych mniejszych miejscowoœci (Budwity, Leœnica, Morzewo, Sambród i inne). W zlewni bezpoœredniej, zajmuj¹cej 164,3 ha, przewa¿aj¹ nieu¿ytki (37%) i lasy (33%), a grunty orne stanowi¹ tylko 12% jej obszaru. Przez jezioro prowadzi atrakcyjny szlak wodny Kana³u Elbl¹skiego. Zbiornik poza tym w zasa- dzie nie jest wykorzystywany na cele rekreacyjne, brak nad nim obiektów turystycznych i zabudowy letniskowej. Jedynie przy wschodnim brzegu spotyka siê kilka wydzielonych miejsc (bez trwa³ej za- budowy) s³u¿¹cych wypoczynkowi. Cechy morfometryczne i zlewniowe powoduj¹, ¿e jezioro jest s³abo odporne na czynniki ze- wnêtrzne – plasuje siê ono poza kategoriami podatnoœci na degradacjê. Zbiornik nie przyjmuje zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Badania jakoœci wód prowadzono na dwóch stanowiskach pomiarowych – w pó³nocnej czêœci je- ziora (g³êb. maks. 4,3 m) i w po³udniowej (g³êb. maks. 2,5 m). Wody jeziora Sambród w obu okresach badawczych by³y wymieszane do dna i dobrze natlenio- ne, latem nasycenie wody tlenem mieœci³o siê w granicach 110–125%. Zbiornik wykazuje wysok¹ zawartoœæ substancji mineralnych i organicznych – przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa wiosn¹ by³a bliska 400 µS/cm, a wskaŸniki okreœlaj¹ce poziom zwi¹zków organicznych na ogó³ mieœci³y siê w granicach klasy III lub je przekracza³y – œrednia wartoœæ ChZT-Cr wynosi³a 51 mg O /l. Wiosn¹ fosforany i fosfor ca³kowity wykazywa³y poziom umiarkowany. 2 Bardzo wysokie, pozaklasowe by³y wartoœci azotu mineralnego (2,64 mg N/l, z przewag¹ azota- nów – 2,42 mg N/l). Latem zwi¹zki biogenne utrzymywa³y siê w granicach stê¿eñ wysokich – fosfor ca³kowity (0,12 mg P/l) odpowiada³ klasie III, a azot ca³kowity (3,16 mg N/l) nie odpowiada³ normom. W obu okresach badawczych stwierdzono bardzo wysok¹ zawartoœæ chlorofilu „a” (wartoœci œrednie – 34 mg/m3 wiosn¹ i 81 mg/m3 latem) Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wiosn¹ wynosi³a 1,2–1,3 m, latem – tylko 0,5 m. Wody jeziora Sambród wykazywa³y obni¿on¹ jakoœæ wód, kwalifikuj¹c¹ je do III klasy czystoœci. Po³owa wskaŸników ujêtych w ocenie nie odpowiada³a normom. Nale¿y podkreœliæ, ¿e sumaryczny wynik punktacji (3,18) jest bliski wartoœci granicznej ustalonej dla klasy III i wód pozaklasowych. Ma- sowy rozwój fitoplanktonu, jego sk³ad gatunkowy oraz stosunki dominacyjne œwiadcz¹ równie¿ o wy- sokim stopniu zeutrofizowania zbiornika. Dane OBiKŒ pochodz¹ce z okresu letniej stagnacji 1981 roku, odniesione do wprowadzanego wówczas nowego systemu oceny jakoœci wód jezior, równie¿ wskazywa³y na III klasê czystoœci.

JEZIORO SZYMON

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 116,2 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 154,0 ha — g³êbokoœæ maksymalna 2,9 m — g³êbokoœæ œrednia 1,1 m — objêtoœæ jeziora 1748,4 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 552,1 km2 Jezioro Szymon jest p³ytkim, polimiktycznym zbiornikiem, nale¿¹cym do g³ównego ci¹gu Wiel- kich Jezior Mazurskich. Znajduje siê ono na terenie gminy Ryn (powiat gi¿ycki), z wyj¹tkiem niewiel-

91 kiej po³udniowej czêœci, podleg³ej administracyjnie gminie Miko³ajki (powiat mr¹gowski). G³ównym do- p³ywem jeziora jest Kana³ Szymoñski, prowadz¹cy wody z Jeziora Jagodnego, a odp³yw wód nastê- puje Kana³em Mioduñskim – do jeziora Kotek. Jezioro posiada regularny, zbli¿ony do ko³a, kszta³t oraz ma³o urozmaicone dno. Maksymalne przeg³êbienie (2,9 m) znajduje siê w czêœci centralnej. Trudno dostêpne, podmok³e, na znacznej d³u- goœci zalesione, brzegi i obficie wystêpuj¹ca roœlinnoœæ wodna s¹ charakterystyczne dla tego typu zbiorników. Zlewnia ca³kowita jeziora posiada powierzchniê 552,1 km2, a zlewnia bezpoœrednia – 172,0 ha. Lasy i nieu¿ytki zajmuj¹ po 34,5% powierzchni zlewni bezpoœredniej, ³¹ki – 20,1%, grunty or- ne – 9,7% oraz zabudowania – 1,2%. Sieæ osadnicza w pobli¿u jeziora jest nieliczna – czêœæ wsi Mio- duñskie, Szymonka oraz przysió³ek Mateuszek. Jezioro jest w ma³ym stopniu wykorzystywane do celów rekreacyjnych. Jedynym obiektem tury- stycznym jest niedu¿y pensjonat (na oko³o 30 miejsc noclegowych) we wsi Mateuszek. Nale¿y jed- nak zaznaczyæ, ¿e jezioro Szymon znajduje siê na g³ównym szlaku ¯eglugi Mazurskiej. Zbiornik nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Zasilaj¹ go eutroficzne wody, dop³ywa- j¹ce ze zlewni. W istniej¹cych na pocz¹tku lat 90. obiektach w Szymonce (PGR Ryn) i Mateuszku (SHR WoŸnice) hodowlê zlikwidowano. Ze wzglêdu na cechy morfometryczne i zlewniowe jezioro Szymon wykazuje siln¹ podatnoœæ na degradacjê (poza kategori¹). Badanie stanu czystoœci jeziora prowadzono w miejscu maksymalnego zag³êbienia (g³êb. 2,9 m), w czêœci centralnej. W obu okresach badawczych nie stwierdzono deficytów tlenowych Zarówno badania letnie jak i wiosenne wykaza³y ca³kowite wymieszanie wody w jeziorze. Stwierdzone przesycenie wód tlenem (120–135% nasycenia pe³nego) jest charakterystyczne dla jezior p³ytkich, typu stawowego z wystê- puj¹cymi zakwitami fitoplanktonowymi. Jezioro Szymon wykazuje wysok¹ zasobnoœæ w substancje organiczne – BZT w czasie let- 5 niej stagnacji wynosi³o 9,2 mg O /l (poza klas¹), a ChZT-Cr – 42,3 mg O /l (III klasa). Wiosn¹ nie 2 2 stwierdzono w wodzie obecnoœci fosforanów, a azot mineralny nie przekracza³ wartoœci 0,32 mg N/l (II klasa). Poziom fosforu ca³kowitego (0,084 mg P/l) i azotu ca³kowitego (1,43 mg N/l) wiosn¹ by³ umiarkowany, latem – wysoki (0,16 mg P/l i 2,18 mg N/l). Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w obu okresach badañ by³a obni¿ona – 1 m wiosn¹ i 0,4 m latem. Miano coli typu ka³owego by³o mniej korzystne latem (0,4) ni¿ wiosn¹, ale nie przekracza³o norm II klasy czystoœci. Na podstawie przeprowadzonych w 2001 roku badañ jezioro Szymon zakwalifikowano do III kla- sy czystoœci. Jednak sumaryczny wynik punktacji (3,20) jest bliski wartoœci granicznej, ustalonej dla wód klasy III i wód pozaklasowych. Podobne wyniki uzyskano w latach 1984–1985 i 1990. Natomiast w roku 1995 zbiornik oceniono jako pozaklasowy. Szczególn¹ uwagê zwraca³y wtedy wysokie stê¿e- nia zwi¹zków biogennych.

JEZIORO TA£TOWISKO

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Kraina Wielkich Jezior Mazurskich – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 116,1 m

92 Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 326,9 ha — g³êbokoœæ maksymalna 39,5 m — g³êbokoœæ œrednia 14,0 m — objêtoœæ jeziora 45 831,1 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 583,8 km2 Jezioro Ta³towisko nale¿y do systemu jezior i kana³ów Niegocin – Ta³ty w kompleksie Wielkich Jezior Mazurskich. Po³o¿one jest na terenie dwóch gmin – Ryn w powiecie gi¿yckim i Miko³¹jki w powiecie mr¹gowskim. G³ównym dop³ywem zbiornika jest Kana³ Grunwaldzki (Lelecki), dopro- wadzaj¹cy wody z jeziora Kotek. Odp³yw wód nastêpuje Kana³em Ta³ckim w kierunku po³udniowo- -zachodnim, do jeziora Ta³ty. Jezioro posiada wyraŸnie wykszta³cone dwa plosa – pó³nocne z g³êboczkiem 39,5 m i po³udnio- we z g³êboczkiem 38,5m. Zlewnia ca³kowita jeziora posiada powierzchniê równ¹ 583,8 km2, a zlewnia bezpoœred- nia – 351,6 ha. Otoczenie zbiornika jest ró¿norodne, niemniej jednak wyró¿niaj¹ siê znaczne kompleksy leœne, zajmuj¹ce 56,6% powierzchni zlewni bezpoœredniej; grunty orne i ³¹ki stano- wi¹ 21,7%, nieu¿ytki – 21,2% oraz zabudowania – 0,5%. Przy wschodnim brzegu jeziora wystê- puje zabudowa kolonijna wsi Skorupki. Znajduje siê tutaj Oœrodek ¯eglarski Zespo³u Szkó³ Me- chanicznych z £ap (domki kempingowe i pole namiotowe na oko³o 80 miejsc). Œcieki z oœrodka s¹ gromadzone w szambie i wywo¿one na oczyszczalniê miejsk¹ w Rynie. Ponadto w rejonie zbiornika zlokalizowano 4 pola biwakowe, w tym jedno przy wyp³ywie Kana³u Ta³ckiego (z sezo- nowym punktem gastronomicznym). Jezioro Ta³towisko znajduje siê na g³ównym szlaku ¯eglugi Mazurskiej. Do pó³nocnego brzegu zbiornika przylegaj¹ grunty rolne Przedsiêbiorstwa „£awki- rol” Sp. z o.o. w £awkach. Zak³ad prowadzi chów trzody chlewnej w systemie œcio³owym. Oko³o 1,5 km na po³udniowy wschód od jeziora znajduje siê Gospodarstwo Rolne Lelek (dawny SHR WoŸnice), hoduj¹ce byd³o. Oba obiekty wykorzystuj¹ obornik i gnojówkê do nawo¿enia w³asnych gruntów. Jezioro Ta³towisko jest umiarkowanie podatne na wp³ywy zewnêtrzne, zaliczono je do II katego- rii podatnoœci na degradacjê. Najmniej korzystnymi w ocenie wskaŸnikami s¹: wymiana wody w ro- ku i wspó³czynnik Schindlera. Zbiornik nie jest odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Badanie jeziora prowadzono w plosie pó³nocnym (g³êb. 38 m) i w plosie po³udniowym (g³êb. 37 m). W okresie wiosennym woda w jeziorze by³a wych³odzona i dobrze natleniona (11,4–11,2 mg O /l). Okres letni charakteryzowa³ siê wyraŸn¹ stratyfikacj¹ termiczno-tlenow¹. Skok 2 cieplny rozpoczyna³ siê od 7 m w czêœci pó³nocnej i od 4 m w po³udniowej. Zwraca³ uwagê uk³ad krzywej tlenowej – tlen od wysokich iloœci w warstwie powierzchniowej (9,2 mg O /l), obni¿a³ siê do 2 wartoœci œladowych w metalimnionie (0,1 mg O /l), po czym wzrasta³ w hypolimnionie do 2,5 mg O /l 2 2 na 14–17 m. Poni¿ej stê¿enie tlenu mala³o do œladów (0,1 mg O /l). Œrednie nasycenie hypolimnionu 2 tlenem w szczycie letniej stagnacji wynosi³o 10%. WskaŸniki ChZT-Cr (46,6 mg O /l) i BZT (6,2 mg O /l) œwiadcz¹ o znacznej obecnoœci zwi¹z- 2 5 2 ków organicznych. Równie¿ zwi¹zki biogenne wskazywa³y na wysoki stopieñ eutrofizacji wód zbior- nika. Fosfor ca³kowity wiosn¹ i latem na powierzchni waha³ siê od 0,088 do 0,125 mg P/l, a azot ca³- kowity – od 1,68 do 2,45 mg N/l. Wody naddenne wykazywa³y wysokie stê¿enia zwi¹zków fosforu. Podwy¿szonym wartoœciom chlorofilu „a” latem (blisko 17 mg/m3) towarzyszy³a niska widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego – 0,7 m. Jezioro Ta³towisko zakwalifikowano w 2001 roku do III klasy czystoœci. Na obni¿enie stanu czy- stoœci jeziora w znacznym stopniu wp³ywaj¹ wody dop³ywaj¹ce z s¹siednich zeutrofizowanych zbior-

93 ników oraz rowów melioracyjnych. Podobn¹ ocenê uzyskano równie¿ w roku 1990 i 1995 (badania WIOŒ). Ostatnio jednak zakwity fitoplanktonu by³y mniej nasilone, stwierdzono te¿ wy¿sz¹ przezro- czystoœæ oraz korzystniejsze warunki tlenowe hypolimnionu. Badania prowadzone przez Olszewskiego i Paschalskiego (1959) w roku 1950 wskazywa³y na mezotroficzny charakter jeziora. W latach 70. i 80. zbiornik kwalifikowano do klasy II. (Soszka, Cy- dzik, Kudelska 1979; Gliwicz i inni 1980).

JEZIORO WULPIÑSKIE

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Gi³wa – Pas³êka — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Olsztyñskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 106,0 4 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 706,7 ha — g³êbokoœæ maksymalna 54,6 m — g³êbokoœæ œrednia 10,6 m — objêtoœæ jeziora 76 990,3 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 82,8 km2 Jezioro Wulpiñskie po³o¿one jest oko³o 7 km na po³udniowy zachód od Olsztyna, w gminie Sta- wiguda. Pó³nocno-zachodnie i na krótkim odcinku po³udniowe brzegi granicz¹ z gmin¹ Gietrzwa³d. Zbiornik sk³ada siê z dwóch basenów – wschodniego, kszta³tem zbli¿onego do ko³a i zachodniego, wyd³u¿onego ze wschodu na zachód. Na wschodniej czêœci znajduje siê 7 wysp, najwiêksza z nich ma powierzchniê licz¹c¹ oko³o 7 ha. Charakterystyczne dla czêœci zachodniej s¹ strome stoki ³awicy przybrze¿nej i du¿a g³êbokoœæ, dochodz¹ca do blisko 55 m. Jezioro Wulpiñskie zasilane jest wodami wielu niewielkich cieków, najwiêkszym z nich jest rze- ka Gi³wa, wyp³ywaj¹ca z zachodniego krañca w kierunku zachodnim. Na terenie zlewni ca³kowitej le¿y kilka wsi, najwiêksze z nich to: Dorotowo, Naterki, Stawiguda, Sz¹bruk i Tomaszkowo. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 700,3 ha, przewa¿aj¹ obecnie nie- u¿ytki (62,4%); lasy zajmuj¹ 16,7% jej obszaru, tereny zabudowane – 10,4%, a grunty orne – 5,7%. W bliskim s¹siedztwie jeziora po³o¿one s¹ wsie Dorotowo i Majdy. Zbiornik jest poddany silnej presji rekreacyjnej. Zlokalizowano nad nim 4 oœrodki wypoczynkowe, 2 pola namiotowe i bardzo liczn¹ za- budowê letniskow¹, skupiaj¹c¹ siê w rejonie basenu wschodniego – 18 kompleksów dzia³ek rekre- acyjnych w miejscowoœciach: Dorotowo, Tomaszkowo, Majdy i Krêsk. Wed³ug danych Urzêdu Gmi- ny Stawiguda, ponad 70% zabudowy znajduj¹cej siê w zlewni jeziora skanalizowano (dane z roku 2001), planowano pod³¹czenie dalszych zabudowañ do oczyszczalni gminnej. Do jeziora, poprzez ciek (Kana³ Sz¹bruk) kierowano œcieki (28 m3/d) z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni osiedla mieszkaniowego w Sz¹bruku oraz œcieki (26 m3/d) z oczyszczalni osiedla w Unieszewie. Urz¹d Gminy w Gietrzwa³dzie planowa³ skierowanie tych œcieków do sieci kanaliza- cyjnej Olsztyna. Jezioro Wulpiñskie wykazuje znaczn¹ odpornoœæ na degradacjê – kategoria II (pogranicze kategorii I i II). Badania jakoœci wód prowadzono na dwóch stanowiskach – w centralnej czêœci basenu wschod- niego (g³êb. maks. 20 m) i w najg³êbszym miejscu plosa zachodniego (g³êb. maks. 54,6 m). W okresie cyrkulacji wiosennej wody jeziora wykazywa³y dobre natlenienie. Latem wyrównany ter- micznie epilimnion siêga³ 6 m. Na pocz¹tku metalimnionu plosa wschodniego nastêpowa³ spadek tlenu

94 do iloœci œladowych. Hypolimnion by³ ca³kowicie odtleniony. Warunki tlenowe czêœci zachodniej by³y inne – na pocz¹tku warstwy skokowej, na g³êbokoœci 7 m, wyst¹pi³o minimum tlenowe (1 mg O ), po czym 2 stê¿enie tlenu wzrasta³o a¿ do blisko 5 mg O /l na 18 metrach, a nastêpnie obni¿a³o siê ponownie do 2 1,7 mg O /l (1 m nad dnem). Œrednie nasycenie hypolimnionu tlenem wynosi³o tu a¿ 27,5%. 2 WskaŸniki zawartoœci substancji organicznych latem na powierzchni by³y zbli¿one i przewa¿- nie odpowiada³y normom klasy II. Wiosn¹ stê¿enie fosforanów w epilimnionie by³o wysokie (poza klas¹), a stê¿enie fosforu ca³kowitego by³o bliskie wartoœci 0,1 mg P/l. Latem fosfor utrzymywa³ siê na podobnym poziomie. Zwi¹zki azotu w obu okresach utrzymywa³y siê na ogó³ w granicach klasy I. Zawartoœæ chlorofilu „a” wiosn¹ w czêœci wschodniej by³a podwy¿szona (oko³o 18 mg/m3), a w zachodniej umiarkowana (12 mg/m3). Latem wskaŸnik ten przyjmowa³ podobne wartoœci. Wi- dzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego w czêœci wschodniej wynosi³a 2,5 m (wiosna) i 1,3 m (lato), w zachod- niej – odpowiednio 3,2 i 2,3 m. Odtlenione wody naddenne wykazywa³y podwy¿szone iloœci zwi¹zków fosforu (0,37 mg P/l) i so- li amonowych (1,1 mg N/l). Ocena ogólna pozwala zaliczyæ wody Jeziora Wulpiñskiego do II klasy czystoœci. Sumaryczny wynik punktacji uzyskany dla ka¿dego stanowiska oddzielnie wskazuje, podobnie jak w roku 1993, na ni¿sz¹ jakoœæ wód basenu wschodniego (pogranicze klasy II i III).

JEZIORO ZDRU¯NO

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Krutynia – Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Mr¹gowskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 124,9 4 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 250,2 ha — g³êbokoœæ maksymalna 25,9 m — g³êbokoœæ œrednia 5,4 m — objêtoœæ jeziora 13 490,1 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 477,0 km2 Jezioro Zdru¿no po³o¿one jest oko³o 14 km na zachód od Rucianego-Nidy, w gminie Piecki (po- wiat mr¹gowski). Wzd³u¿ po³udniowego brzegu zbiornika biegnie granica gminy Œwiêtajno. Jezioro le¿y na atrakcyjnym szlaku wodnym rzeki Krutyni, w obrêbie Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Brzegi zbiornika s¹ przewa¿nie wysokie, zalesione, tylko w czêœci po³udniowej i pó³nocnej miejscami niskie i podmok³e. Prawie ca³¹ liniê brzegow¹ porastaj¹ szuwary – trzcina, tatarak i sitowie. G³ównym dop³ywem jeziora Zdru¿no jest Krutynia (dop³ywa ona z jeziora Zyzdrój Ma³y i na tym odcinku nazywana jest Spychowsk¹ Strug¹). Rzeka wpada do po³udniowo-wschodniej zatoki zbior- nika. Odp³yw wód – po³¹czenie z jeziorem Uplik – znajduje siê nieco dalej na wschód od ujœcia Spy- chowskiej Strugi. Jezioro jest równie¿ zasilane kilkoma krótkimi ciekami. Na terenie zlewni ca³kowitej znajduje siê wiele miejscowoœci, najwiêksz¹ z nich jest po³o¿one oko³o 3 km w górê biegu Krutyni Spychowo. W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 327 ha, dominu- j¹ lasy, porastaj¹ce 72,4% jej obszaru; nieu¿ytki zajmuj¹ 23,3%, obszary zabudowane – 3%, a u¿yt- ki zielone – 1,3%. Do jeziora przylegaj¹ od po³udnia tereny letniskowej wsi Po³om, a od po³udniowe- go wschodu – czêœæ zabudowy wsi Koczek. W miejscowoœciach tych znajduje siê oko³o 120 zabudo- wanych dzia³ek letniskowych. Nad jeziorem nie ma zorganizowanych pól namiotowych i k¹pielisk.

95 Jezioro Zdru¿no zakwalifikowano do III kategorii podatnoœci na degradacjê. Sumaryczny wy- nik punktacji, równy 2,57, wskazuje na pogranicze kategorii II i III. Wœród rozwa¿anych wskaŸników korzystna jest przewaga lasów w zlewni bezpoœredniej, g³êbokoœæ œrednia i stosunek powierzchni dna czynnego do objêtoœci epilimnionu. Zbiornik nie jest bezpoœrednim odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Do Kruty- ni, oko³o 3 km powy¿ej jeziora, odprowadzane s¹ œcieki (oko³o 95 m3/d) z oczyszczalni mechanicz- no-biologiczno-chemicznej w Spychowie. Oczyszczalniê uruchomiono pod koniec 1999 roku, a pro- ces defosfatacji zosta³ w³¹czony we wrzeœniu 2000 roku. Funkcjonuj¹ce w Spychowie do 1992 roku Zak³ady P³yt Pilœniowych i Wiórowych odprowadza³y do Spychowskiej Strugi oczyszczone mecha- nicznie œcieki (mieszanina œcieków socjalno-bytowych, technologicznych i wód poch³odniczych) w iloœciach 500–1900 m3/d. Badania jakoœci wód jeziora prowadzono na trzech stanowiskach pomiarowych zlokalizowanych w nastêpuj¹cych czêœciach: po³udniowej (g³êb. maks. 25,9 m), zachodniej (g³êb. maks. 16,8 m) oraz w plosie po³udniowo-wschodnim (g³êb. maks. 14,7 m). W najg³êbszej po³udniowej czêœci, otoczonej na przewa¿aj¹cej d³ugoœci brzegu lasem, w okre- sie wiosennym stwierdzono znaczne deficyty tlenowe. Warstwa powierzchniowa by³a przesycona tle- nem (nasycenie siêga³o 130%). Od 5 m stê¿enie tlenu obni¿a³o siê, a¿ do œladów na 8 m. Nad dnem tlenu nie wykryto. Prawdopodobnie nie nast¹pi³a tu pe³na cyrkulacja, a temperatura na powierzchni by³a ju¿ wysoka (oko³o 9°C). Na pozosta³ych, p³ytszych stanowiskach natlenienie wód w ca³ym profi- lu pionowym by³o dobre i waha³o siê w granicach 100–130%. W okresie letniego stagnowania war- stwa epilimnionu, zró¿nicowanego termicznie, siêga³a 4–5 m. Nale¿y zwróciæ uwagê na bardzo wy- sok¹ temperaturê wód na powierzchni, przekraczaj¹c¹ nawet 25°C. Deficyty tlenowe pojawia³y siê w zbiorniku ju¿ na 4–5 m. W warstwie skokowej tlen spada³ do iloœci œladowych lub ca³kowicie zani- ka³, a hypolimnion by³ ca³kowicie odtleniony lub wykazywa³ œlady tlenu w górnej czêœci. Wody jeziora Zdru¿no by³y umiarkowanie zasobne w substancje organiczne – latem ChZT-Cr waha³o siê w zakresie 22,4–28,0 mg O /l (II klasa). Zwi¹zki fosforu i azotu w warstwie powierzchnio- 2 wej wystêpowa³y w iloœciach niskich lub umiarkowanych. Œrednie wartoœci dla obu okresów badaw- czych wynosi³y odpowiednio: 0,04 mg P/l (I klasa) i 0,91 mg N/l (I klasa). Natomiast w czasie stagna- cji letniej odtlenione wody naddenne obfitowa³y w biogeny; fosfor ca³kowity waha³ siê w granicach 0,40–0,51 mg P/l, a sole amonowe – 3,5–5,2 mg N/l. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego by³a niekorzystna zarówno wiosn¹ (1,4 m), jak i latem (1,3–1,6 m). Chlorofil „a” w kwietniu mieœci³ siê w granicach 21,0 – 29,8 mg/m3 (III klasa i poza kla- s¹), natomiast latem w czêœci po³udniowej nieznacznie przekracza³ 8 mg/m3, a na pozosta³ych sta- nowiskach wynosi³ 16,5 mg/m3 (III klasa). Stan sanitarny wód jeziora, okreœlany wartoœci¹ miana coli typu ka³owego, by³ dobry i w obu okresach badañ odpowiada³ I klasie czystoœci. Ocena ogólna wskazuje na zadowalaj¹c¹ jakoœæ wód jeziora, spe³niaj¹c¹ wymogi II klasy czy- stoœci. Jednak wiele okreœlonych wskaŸników mieœci³o siê w zakresie klasy III (fosfor ca³kowity i azot amonowy w wodach naddennych, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, chlorofil „a” i widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego), a dwa – œrednie nasycenie hypolimnionu tlenem i fosforany nad dnem – nie od- powiada³y normom. Badania biologiczne wykazywa³y w hypolimnionie obecnoœæ licznych bakterii siarkowych. Znaczna liczebnoœæ fitoplanktonu, z przewag¹ nitkowatych sinic, sugeruje, ¿e zbiornik jest zagro¿ony przyspieszon¹ eutrofizacj¹. Olszewski i inni (1978) na podstawie badañ przeprowadzonych na pocz¹tku wrzeœnia 1959 ro- ku, okreœlili jezioro jako typowo bradymiktyczne i silnie zeutrofizowane. Tlen zanika³ wtedy na 6 m, a widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 1,5 m.

96 Badania wykonane latem 1985 roku i zim¹ 1986 roku przez OBiKŒ w Olsztynie, wykaza³y po- dobny do obecnego poziom fosforu ogólnego w warstwie powierzchniowej oraz zwi¹zków fosforu i azotu amonowego w warstwie naddennnej latem, nieco wy¿sz¹ zawartoœæ chlorofilu „a”, ni¿sz¹ wi- dzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego latem, a tak¿e z³e warunki tlenowe hypolimnionu. Uproszczona ocena ogólna, dokonana tylko na podstawie wyników badañ letnich, w oparciu o kryteria Systemu Oceny Jakoœci Jezior (Kudelska i inni 1992), wskazywa³a wtedy na III klasê czystoœci.

JEZIORO ZYZDRÓJ MA£Y

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Krutynia – Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Mr¹gowskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 126,3 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 50,7 ha — g³êbokoœæ maksymalna 12,8 m — g³êbokoœæ œrednia 3,9 m — objêtoœæ jeziora 1966,9 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 418,6 km2 Jezioro Zyzdrój Ma³y znajduje siê na terenie gminy Œwiêtajno, w powiecie szczycieñskim. Zbior- nik od pó³nocy ³¹czy siê niewielkim przewê¿eniem z jeziorem Zyzdrój Wielki. Praktycznie oba jeziora tworz¹ jeden akwen. Jezioro Zyzdrój Ma³y nie posiada dop³ywów w postaci wyraŸnych cieków. Zasila- ne jest wodami Krutyni (Babiêckiej Strugi) poprzez jezioro Zyzdrój Wielki. Odp³yw wód ze zbiornika jest zamkniêty œluz¹ regulacyjn¹, co powoduje okresowo du¿e wahania poziomu wody w obu Zyzdrojach. Linia brzegowa jeziora jest umiarkowanie rozwiniêta. Zachodnie brzegi s¹ wysokie, pozosta- ³e – ni¿sze, na pó³nocy zabagnione. Wysoki, poroœniêty lasem zachodni brzeg utrudnia mieszanie wód. Roœlinnoœæ wynurzona jest uboga, natomiast roœlinnoœæ podwodna (rogatki i rdestnice) bujnie rozwija siê w po³udniowej, p³ytszej czêœci jeziora tworz¹c ³¹ki podwodne (Waluga, Chmielewski 1998). W zlewni bezpoœredniej, o powierzchni 73,2 ha, dominuj¹ lasy, które zajmuj¹ 89,5% jej ob- szaru. Nieu¿ytki stanowi¹ 7,2%, a obszary zabudowane – 3,3%. Nad jeziorem nie ma ¿adnych miejscowoœci. Jedynym obiektem zlokalizowanym przy brzegu zbiornika jest Oœrodek Wczaso- wy Polskich Zak³adów Optycznych z sezonow¹ baz¹ noclegow¹ dla 100 osób. Œcieki z oœrod- ka odprowadzane s¹ poza zlewniê jeziora, do Krutyni. Przez jezioro przebiega szlak kajakowy Krutyni. Jezioro Zyzdrój Ma³y ³atwo ulega wp³ywom zewnêtrznym i plasuje siê poza kategori¹ podatno- œci na degradacjê (praktycznie pogranicze kategorii III i poza kategori¹). Wœród ocenianych wskaŸ- ników korzystne jest tylko zagospodarowanie zlewni bezpoœredniej, blisko 90% jej obszaru zajmuj¹ lasy. Zwraca uwagê intensywna wymiana wód w jeziorze – teoretycznie nastêpuje ona co 8 dni. Je- zioro nie jest odbiornikiem œcieków ze Ÿróde³ punktowych. Badania przeprowadzono na stanowisku zlokalizowanym w pó³nocnej, najg³êbszej czêœci jezio- ra (g³êb. 12,8 m). Wiosn¹, przy wysokim stanie wody i zamkniêtej œluzie, znaleziono tutaj 15,0 m. Wiosn¹ warunki tlenowe, w odró¿nieniu od jeziora Zyzdrój Wielki, w obrêbie profilu pionowego by- ³y zró¿nicowane. Na powierzchni, do g³êbokoœci 5 m, wody by³y lekko przesycone tlenem. Poni¿ej stê- ¿enie tlenu spada³o, a nad dnem stwierdzono tylko 0,1 mg O /l. Latem, p³ytki, siêgaj¹cy 4 m epilimnion 2 na powierzchni wykazywa³ natlenienie bliskie 100%, pod koniec warstwy stê¿enie tlenu spada³o do 1,6 mg O /l. W warstwie skokowej stwierdzono œlady tlenu, a poni¿ej 8 m – warunki beztlenowe. 2

97 Jakoœæ wód jeziora Zyzdrój Ma³y by³a zbli¿ona do jakoœci wód Zyzdroju Wielkiego. W obu okre- sach badañ stê¿enie fosforu ca³kowitego na powierzchni by³o stosunkowo niskie i nie przekracza³o 0,05 mg P/l (I klasa); azot ca³kowity kszta³towa³ siê na poziomie 0,73 – 1,07 mg N/l (I i II klasa). Sil- nie odtlenione wody naddenne obfitowa³y w zwi¹zki fosforu i azot amonowy (0,52 mg P/l i 4,9 mg N/l). WskaŸnik zawartoœci substancji organicznych ChZT-Cr latem na powierzchni nieznacznie prze- kracza³ granicê dopuszczaln¹ dla II klasy czystoœci. Analiza biologiczna wykaza³a obecnoœæ w fitoplanktonie organizmów charakterystycznych dla wód eutroficznych. W obu okresach badawczych stwierdzono znaczne iloœci nitkowatych sinic. Za- wartoœæ chlorofilu „a” w wodzie osi¹ga³a oko³o 24 mg/m3. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego by³a niska i zamyka³a siê w zakresie 1,5–1,0 m (III klasa). Wody jeziora cechuje wysoka zawartoœæ podstawo- wych sk³adników mineralnych, o czym œwiadczy tak¿e przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa wyno- sz¹ca wiosn¹ 364 µS/cm (poza klas¹). Stan sanitarny jeziora nie budzi³ zastrze¿eñ, miano coli typu ka³owego mieœci³o siê w grani- cach klasy I. Jezioro Zyzdrój Ma³y zakwalifikowano do III klasy czystoœci. O obni¿onej jakoœci wód zadecydo- wa³y przede wszystkim takie wskaŸniki, jak: warunki tlenowe hypolimnionu, przewodnoœæ elektrolitycz- na w³aœciwa, zawartoœæ zwi¹zków fosforu i azotu w warstwie naddennej, a tak¿e chlorofil „a” i ChZT-Cr. Badania przeprowadzone w sierpniu 1963 roku (Olszewski i inni 1978) wykaza³y znaczne deficyty tle- nowe w jeziorze – na 5–8 m tlen wystêpowa³ w iloœciach œladowych, a w hypolimnionie zanika³. Widzial- noœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 2,8 m. Zbiornik okreœlano jako bradymiktyczny, przeciêtnie eutroficzny.

JEZIORO ZYZDRÓJ WIELKI

Po³o¿enie jeziora — dorzecze: Krutynia – Pisa – Narew – Wis³a — region fizycznogeograficzny: Pojezierze Mr¹gowskie – Pojezierze Mazurskie — wysokoœæ n.p.m.: 126,3 m Podstawowe dane morfometryczne — powierzchnia zwierciad³a wody 210,0 ha — g³êbokoœæ maksymalna 14,5 m — g³êbokoœæ œrednia 4,9 m — objêtoœæ jeziora 10 247,3 tys. m3 — powierzchnia zlewni ca³kowitej 409,0 km2 Jezioro Zyzdrój Wielki po³o¿one jest oko³o 16 km na zachód od Rucianego-Nidy, w gminie Piec- ki, w powiecie mr¹gowskim. Od po³udniowego zachodu graniczy z gmin¹ Œwiêtajno. Zbiornik ³¹czy siê przewê¿eniem z jeziorem Zyzdrój Ma³y. Brzegi jeziora s¹ przewa¿nie wysokie, miejscami strome, poroœniête w wiêkszoœci lasem, w re- jonie po³¹czenia z Zyzdrojem Ma³ym – niskie i podmok³e. Z powodu du¿ych wahañ poziomu wody li- nia brzegowa jest prawie ca³kowicie pozbawiona roœlinnoœci szuwarowej. Przez jezioro przebiega uczêszczany i atrakcyjny szlak kajakowy rzeki Krutyni. Jezioro jest objête stref¹ ciszy. Zbiornik zasilany jest wodami Krutyni, która dop³ywa z jeziora Gant (na tym odcinku nosi nazwê Babiêcka Struga). Odp³yw nastêpuje poprzez jezioro Zyzdrój Ma³y, do Jeziora Spychowskiego. Œlu- za znajduj¹ca siê na odp³ywie z Zyzdroju Ma³ego reguluje poziom wody w obu Zyzdrojach. Zlewnia ca³kowita jeziora Zyzdrój Wielki zajmuje powierzchniê 409,0 km2, na jej terenie po³o¿onych jest wiele miejscowoœci, takich jak: Babiêta, Rybno, Sorkwity. W zlewni ca³kowitej znajduje siê równie¿ znaczna liczba jezior, np. Bia³e, Gant, Krawno, Babiêty Wielkie, Pi³akno. W zlewni bezpoœredniej, obej-

98 muj¹cej 231,8 ha, dominuj¹ lasy, które porastaj¹ 76,2% jej obszaru. Nieu¿ytki stanowi¹ 14,6%, obsza- ry zabudowane – 6,5%, a u¿ytki zielone – 2,7%. Nad jeziorem po³o¿one s¹ dwie miejscowoœci – Nowy Zyzdrój i Zyzdrojowa Wola, w których znajduj¹ siê 4 oœrodki wypoczynkowe, dysponuj¹ce w sezonie 230 miejscami noclegowymi. W niewielkiej odleg³oœci, poza zlewni¹ bezpoœredni¹, znajduje siê letni- skowa miejscowoœæ Zyzdrojowy Piecek, a nad Krutyni¹, powy¿ej jeziora – wieœ Babiêta. Jezioro Zyzdrój Wielki wykazuje znaczn¹ podatnoœæ na degradacjê, zaliczono je III kategorii. Wœród okreœlanych wskaŸników najkorzystniejszy jest jedynie sposób zagospodarowania zlewni bez- poœredniej (przewaga lasów). Jezioro nie jest odbiornikiem zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ punktowych. Badania stanu czystoœci jeziora Zyzdrój Wielki prowadzono na stanowisku, zlokalizowanym w najg³êb- szej, pó³nocnej czêœci zbiornika (g³êb. 14,5 m). Wiosn¹, przy wysokim stanie wody znaleziono tutaj 16,0 m. W okresie badañ wiosennych wody jeziora by³y dobrze natlenione w ca³ej masie. W okresie pe³nej letniej stagnacji warstwa epilimnionu, siêgaj¹ca 4 m, by³a wyrównana pod wzglêdem ter- micznym (21,5 °C) i tlenowym (8,9 mg O /l). W górnej czêœci metalimnionu stê¿enie tlenu wyno- 2 si³o tylko 2,3 mg O /l, a od 9 m panowa³y warunki beztlenowe. 2 Powierzchniowa warstwa wody, w obu okresach badañ, charakteryzowa³a siê nisk¹ zawartoœci¹ zwi¹zków fosforu i azotu (wartoœci œrednie – 0,039 mg P/l i 0,87 mg N/l). Odtlenione wody naddenne latem wykazywa³y wysoki poziom zwi¹zków fosforu (0,47 mg P/l) i azotu amonowego (3,3 mg N/l). Chlorofil „a” nieznacznie przekracza³ granice III klasy czystoœci (œrednia dla obu okresów wyno- si³a oko³o 26 mg/m3). Zarówno wiosn¹ jak i latem obserwowano w jeziorze ogromne iloœci nitkowa- tych sinic, organizmów charakterystycznych dla wód eutroficznych. Widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego by³a niska (wiosn¹ – 1,7 m, latem – 1,1 m). Zasobnoœæ jeziora latem w substancje organiczne mo¿na oceniæ jako umiarkowan¹ (ChZT-Cr – 28,4 mg O /l; BZT –3,7mgO/l), odpowiadaj¹c¹ II klasie czystoœci. 2 5 2 Stan sanitarny zbiornika, okreœlony wartoœci¹ miana coli typu ka³owego, nie budzi³ zastrze¿eñ i spe³nia³ wymogi I klasy czystoœci. Sumaryczny wynik punktacji (2,57 pkt) pozwala zaliczyæ wody jeziora Zyzdrój Wielki do III klasy czystoœci. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e jest on bliski wartoœci granicznej (2,50 pkt), ustalonej dla wód klasy II. Najmniej korzystne w ocenie wskaŸniki to: œrednie nasycenie hypolimnionu tlenem, fos- forany w warstwie naddennej latem, chlorofil „a” i przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa. Olszewski i inni (1978), na podstawie badañ przeprowadzonych w okresie letniej stagnacji 1962 roku, scharakteryzowali Zyzdrój Wielki jako zbiornik o eumiktycznym, przeciêtnym typie mieszania i przeciêtnie zeutrofizowany. Epilimnion by³ wówczas przetleniony, a od 10 m tlen nie wystêpowa³. Wi- dzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego wynosi³a 2 m. Dane OBiKŒ w Olsztynie, pochodz¹ce z okresu letniej stagnacji 1983 roku, wskazywa³y na znaczne zeutrofizowanie zbiornika (stwierdzono niekorzystne warunki tlenowe, wysokie iloœci zwi¹z- ków fosforu i azotu amonowego nad dnem oraz nisk¹ widzialnoœæ kr¹¿ka Secchiego).

LITERATURA

1. Chmielewski H., Waluga J. 1999. Wielkie Jeziora Mazurskie. Pó³noc. Seria „Przewodniki wêdkarskie”. Wydawnictwo IRS, Olsztyn. 2. Gliwicz M., Kowalczewski A., Ozimek T., Pieczyñska E., Prejs A., Prejs K., Rybak I. 1980. Ocena stopnia eutrofiza- cji Wielkich Jezior Mazurskich. Wydawnictwo Akcydensowe, Warszawa. 3. Kudelska D., Cydzik D., Soszka H. Wytyczne monitoringu podstawowego jezior. PIOŒ, Warszawa 1994. 4. Olszewski P., Paschalski J. 1959. Wstêpna charakterystyka limnologiczna niektórych jezior Pojezierza Mazurskie- go., Zesz. Nauk. WSR Olsztyn, nr 4: 1–100. 5. Olszewski P., Tadajewski A., Lossow K., Wiêc³awski F. 1978. Wstêpna charakterystyka limnologiczna niektórych je- zior Pojezierza Mazurskiego. Czêœæ II. Zesz. Nauk. ART, Olsztyn, nr 7: 1–80. 6. Soszka H., Cydzik D., Kudelska D. 1979. Ocena stanu czystoœci Wielkich Jezior Mazurskich. IKŒ, Wydawnictwo Akcydensowe, Warszawa. 99 3. MONITORING ZALEWU WIŒLANEGO

3.1. Stan czystoœci wód Zalewu Wiœlanego

Zalew Wiœlany jest najwiêkszym zbiornikiem przybrze¿nym po³udniowego Ba³tyku, o po- wierzchni ca³kowitej 838 km2 (w granicach Polski 328 km2) i g³êbokoœci maksymalnej 5,1 m (w czêœci rosyjskiej) i 4,4 m (w czêœci polskiej). Œrednia g³êbokoœæ akwenu wynosi 2,6 m. Zalew Wi- œlany pe³ni rolê zbiornika buforowego, chroni¹cego wody Zatoki Gdañskiej przed wp³ywem zanie- czyszczeñ wnoszonych ze zlewni (œcieków komunalnych, przemys³owych oraz zanieczyszczeñ obszarowych). Badania Zalewu prowadzone s¹ przez Delegaturê WIOŒ w Elbl¹gu od 1993 roku. Pobór próbek odbywa siê podczas sezonu wegetacyjnego, od kwietnia do listopada. Próbki pobierane s¹ z warstwy powierzchniowej w 10 punktach pomiarowych (mapa 14). W terenie wykonywany jest pomiar tempe- ratury wody i powietrza, zasolenia, stê¿enia tlenu rozpuszczonego i nasycenia wód tlenem, a tak¿e mierzona jest przezroczystoœæ wody kr¹¿kiem Secchiego. Pozosta³e oznaczenia wykonywane s¹ w laboratorium Delegatury. Zalew Wiœlany jest odbiornikiem œcieków z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ (tab.15). Zanie- czyszczenia wnoszone s¹ do Zalewu równie¿ rzekami (tab.16). Punktowymi Ÿród³ami zanieczysz- czeñ na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego s¹ œcieki odprowadzane z oczyszczalni w Tolkmicku, eksploatowanej przez Spó³kê Wodno-Œciekow¹ „Zalew Wiœlany” (zak³ad w likwidacji) oraz z oczyszczalni we Fromborku, u¿ytkowanej przez Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji. Z wymie- nionych w tabeli 16 rzek na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego znajduj¹ siê nastêpuj¹ce: Nogat, Cieplicówka, Elbl¹g, D¹brówka, Kamionka, Suchacz, Olszanka, Grabianka, Stradanka, Naru- sa, Bauda i Pas³êka. W tabeli 17 zestawiono szacunkowe ³adunki zanieczyszczeñ odprowadzanych do Zalewu Wiœlanego w latach 2000–2001 z terenu województw pomorskiego i warmiñsko-mazurski- ego. Zwraca uwagê to, ¿e ³adunki zanieczyszczeñ wnoszone do wód Zalewu wraz z oczyszczonymi œciekami z Tolkmicka, Fromborka, Krynicy Morskiej i Piasków s¹ znacznie ni¿sze ni¿ wnoszone rzekami (substancje organiczne okreœlane wskaŸnikiem ChZT-Cr – oko³o 300 razy, azot i fosfor ca³- kowity – oko³o 100 razy). Bior¹c pod uwagê zanieczyszczenia odprowadzane rzekami w 2001 roku, stwierdzono zmniej- szenie, w stosunku do roku 2000, ³adunku zanieczyszczeñ organicznych ³atwo rozk³adalnych – spa- dek ³adunku wyra¿onego jako BZT o oko³o 13%, zawiesiny ogólnej – o oko³o 26%. Wzrós³ natomiast 5 ³adunek ogólny substancji organicznych okreœlanych wskaŸnikiem ChZT-Cr – o 2%, azotu ca³kowi- tego – o oko³o 17% i fosforu ogólnego – o oko³o 4%. Zalew Wiœlany charakteryzuje siê specyficznym sk³adem chemicznym wód, kszta³towanym g³ównie przez zasolone wody morskie, ale tak¿e przez dop³ywaj¹ce wody l¹dowe. Œrednie roczne stê¿enia chlorków w latach 1993–1997 waha³y siê od 1990 do 2200 mg Cl/l, w latach 1998–1999 – od 1200 do 1400 mg Cl/l, natomiast w latach 2000–2001 – od 1600 do 1700 mg Cl/l. Odpowiada³o to œredniemu zasoleniu na poziomie od 2,8 do 4,0‰ w latach 1993–1997, od 2,4 do 2,5‰ w latach 1998–1999 i od 4,6 do 5,2‰ w latach 2000–2001 (ryc. 2). Zasolenie wód Zalewu ulega zarówno zmianom sezonowym, jak i przestrzennym (ryc.3 i 4). Najni¿sze wartoœci wskaŸników zasolenia no- towano w zachodniej czêœci Zalewu – punkty pomiarowe nr 4, 8 i 9.

100 Tabela 15. Zestawienie ³adunków zanieczyszczeñ zrzuconych bezpoœrednio do Zalewu Wiœlanego w 2001 roku przez oczyszczalnie œcieków z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego

Rodzaj àadunki zanieczyszczeĔ (Mg/rok) IloĞü Ğcieków; Nazwa zakáadu Ğcieków Zawiesina Azot Fosfor typ 3 BZT ChZT-Cr (m /rok) 5 ogólna ca kowity ca kowity oczyszczalni á á Spóáka Wodno- komunalne; ĝciekowa „Zalew oczyszczalnia WiĞlany” w 271000 5,6 20,3 4,04 2,2 1,5 mechaniczno- Tolkmicku w -biologiczna likwidacji Zakáad komunalne; Wodoci gów i oczyszczalnia ą 330325 1,5 9,6 1,8 13,5 0,8 Kanalizacji we mechaniczno- Fromborku* -biologiczna PrzedsiĊbiorstwo komunalne; Wodociągów i oczyszczalnia Kanalizacji 240000 5,4 81,3 6,9 10,9 0,7 mechaniczno- Sp. z o.o. -biologiczna w Krynicy Morskiej komunalne; Spóáka Wodno- oczyszczalnia -ĝciekowa w 25000 1,9 5,9 0,8 2,1 0,3 mechaniczno- Piaskach -biologiczna suma: 866325 14,4 117,1 13,54 28,7 3,3

* dane pochodz¹ z roku 2000

Tabela 16. Bilans ³adunków zanieczyszczeñ wniesionych w 2001 roku do Zalewu Wiœlanego rzekami z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego Przepáyw àadunki zanieczyszczeĔ (Mg/rok) L.p. Nazwa rzeki 3 QĞr. (m /s) BZT5 ChZT-Cr Zaw. og. Azot caák. Fosfor caák. 1. Wisáa Królewiecka* 0,8 86,01 794,36 328,87 63,75 3,8 2. Szkarpawa* 2,35 178,35 2942,78 966,06 139,72 8,92 3. Nogat 7,1 582,1 5261,8 1343,4 626,9 42,6 4. Cieplicówka 0,75 73,1 612,6 134,8 55,8 9,5 5. Elbląg 8,6 650,9 8787,2 2440,9 835,3 94,9 6. Dąbrówka 0,085 7,5 88,6 68,1 6,7 1,1 7. Kamionka 0,08 8,8 50,2 60,0 5,4 1,1 8. Suchacz 0,045 5,9 30,7 40,2 3,1 0,8 9. Olszanka 0,06 7,5 64,1 124,3 4,4 0,6 10. Grabianka 0,12 13,3 98,1 137 8,4 1,7 11. Stradanka 0,22 24,2 176,9 133,2 19,1 2,8 12. Narusa 0,3 33,1 178,8 113,5 28,4 3,7 13. Bauda 2,7 229,9 1941,4 1106,9 200,1 30,7 14. PasáĊka 16,75 1373,4 13417 3697,6 1246,6 121,5 Suma: 3274,06 34444,54 10694,83 3243,67 323,72 *dane pochodz¹ z roku 2000

Tabela 17. £adunki zanieczyszczeñ odprowadzanych do Zalewu Wiœlanego w latach 2000–2001 z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego

adunki zanieczyszcze ze róde adunki zanieczyszcze wnoszonych IloĞü à Ĕ Ĩ á à Ĕ Rok odprowadzanych punktowych (Mg/rok) rzekami (Mg/rok) Zaw. Azot Fosfor Azot Fosfor Ğcieków BZT ChZT-Cr BZT ChZT-Cr Zaw. og. 5 og. caák. caák. 5 caák. caák. 2000 813 897 22,0 80,9 24,4 25,4 4,7 3740,1 33 869,2 14 433,0 2701,2 310,7 2001 866 325 14,4 117,1 13,5 28,7 3,3 3274,1 34 444,5 10 694,8 3243,7 323,7

101 Mapa 14. Lokalizacja stanowisk pomiarowych oraz bezpoœrednich zrzutów zanieczyszczeñ do Zalewu Wiœlanego

6 2500

5 2000

4 brak danych 1500 oo / 3 o mg Cl/l 1000 2

500 1

zasolenie chlorki 0 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Ryc. 2. Zasolenie wód Zalewu Wiœlanego w latach 1994–2001 – wartoœci œrednie roczne

102 8 7 6

5 min.

oo max. / 4 o Ğr. 3 2 1 0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 3. Zasolenie wód Zalewu Wiœlanego w sezonie pomiarowym 2001 – wartoœci ekstremalne i œrednie

8 7 6

5 min. oo

/ 4 max. o 3 Ğr. 2 1 0 12345678910 stanowiska Ryc. 4. Rozk³ad zasolenia wód Zalewu Wiœlanego na poszczególnych stanowiskach pomiarowych w 2001 roku – – wartoœci ekstremalne i œrednie

Warstwa powierzchniowa wód Zalewu Wiœlanego jest dobrze natleniona. Stê¿enia tlenu rozpuszczonego w wodzie w roku 2001 zawiera³y siê od 7,5 (stan. 8 – sierpieñ) do 28,5 mg O /l 2 (stan. 6 – paŸdziernik), co odpowiada³o nasyceniu wód tlenem od 80 do 250% (ryc. 5 i 6).

30

25

20

/l min. 2 15 max.

mg O Ğr. 10

5

0 12345678910 stanowiska

Ryc. 5. Stê¿enie tlenu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego na poszczególnych stanowiskach pomiarowych w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie

103 300

250

200 min. max.

% 150 Ğr. 100

50

0 12345678910 stanowiska Ryc. 6. Natlenienie wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego na wyznaczonych do badañ stanowiskach po- miarowych w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie

Niewielka g³êbokoœæ zbiornika oraz ograniczona wymiana wód z Morzem Ba³tyckim powoduj¹ du¿¹ podatnoœæ Zalewu na eutrofizacjê. WskaŸnikiem obrazuj¹cym intensywnoœæ produkcji pierwot- nej jest chlorofil „a”. Od lat w Zalewie notowane s¹ bardzo wysokie wartoœci tego wskaŸnika (ryc. 7). Na rycinach 8 i 9 przedstawiono zmiany stê¿enia chlorofilu „a” w roku 2001.

60 60

50 50 3

40 40 cm Ğü

chlorofil ,,a'' 30 30 przezroczystoĞü 20 20 chlorofil ,,a" mg/m przezroczysto 10 10

0 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Ryc. 7. Stê¿enie chlorofilu ,,a” i przezroczystoœæ wód Zalewu Wiœlanego w latach 1994–2001

180 160 140 120 min. 3 100 max.

mg/m 80 Ğr. 60 40 20 0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 8. Sezonowe zmiany zawartoœci chlorofilu ,,a” w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – – wartoœci ekstremalne i œrednie

104 180 160 140 120 min. 3 100 max. 80 mg/m Ğr. 60 40 20 0 12345678910 stanowiska Ryc. 9. Zawartoœæ chlorofilu ,,a” w wodach Zalewu Wiœlanego na poszczególnych stanowiskach pomiarowych w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie

W latach 1995–1998 wyst¹pi³o przejœciowe zmniejszenie intensywnoœci zakwitów. Z zakwitami fitoplanktonu zwi¹zana jest œciœle przezroczystoœæ wód (wskaŸnik pozwalaj¹cy oceniæ zasiêg prze- nikania promieni œwietlnych w wodzie). W czasie intensywnych zakwitów fitoplanktonu nastêpuje ob- ni¿enie przezroczystoœci wód. W przypadku Zalewu Wiœlanego (ze wzglêdu na niewielk¹ g³êbokoœæ zbiornika) obni¿enie przezroczystoœci nastêpuje równie¿ podczas intensywnego falowania, powodu- j¹cego resedymentacjê osadów dennych. Stê¿enia zwi¹zków azotu i fosforu w wodach Zalewu charakteryzuj¹ siê zmiennoœci¹ sezonow¹. Zmiany stê¿eñ azotanów, azotu ca³kowitego, fosforanów i fosforu ca³kowitego ilustruj¹ ryciny 10–13. Sezonowy cykl zmian zawartoœci soli biogennych mia³ w roku 2001 typowy przebieg. Najwy¿sze stê¿enia azotanów wyst¹pi³y w maju (od 0,9 do 1,12 mg N/l), oraz we wrzeœniu, kiedy to na stanowisku 8 odnotowano najwy¿sz¹ w ca³ym sezonie wartoœæ — 4,49 mg N/l, przy jednoczesnym ca³kowitym wyczerpaniu zasobów tej formy azotu na dwóch innych stanowiskach (nr 1 i 6). Wyczerpanie zasobów azotu azotanowego wyst¹pi³o równie¿ w lipcu (stan. 6 i 9) i sierpniu (stan. 2, 6, 7 i 10). Najwy¿sze stê¿enia azotu ca³kowitego odnotowano równie¿ w maju (od 2,10 do 2,82 mg N/l), a tak¿e w lipcu (od 1,51 do 3,61 mg N/l) i we wrzeœniu (od 0,76 do 5,84 mg N/l). W 2001 roku stê¿enia azotu azotynowego przybiera³y wartoœci od 0,001 do 0,057 mg N/l, natomiast azotu amonowego od 0,03 do 0,91 mg N/l.

5

4,5

4

3,5

3 min. 2,5 max.

mg N/l Ğr. 2

1,5

1

0,5

0 V VI VII VIII IX X XI

Ryc. 10. Sezonowe zmiany zawartoœci azotu azotanowego w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku

105 7

6

5

4

mg N/l 3 min. max. 2 Ğr.

1

0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 11. Sezonowe zmiany zawartoœci azotu ca³kowitego w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku

0,6

0,5

0,4 /l 4 0,3 mg PO

min. 0,2 max. Ğr. 0,1

0 V VI VII VIII IX X XI

Ryc. 12. Sezonowe zmiany zawartoœci fosforanów w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku

0,5

0,45

0,4

0,35

0,3

0,25 mg P/l 0,2

0,15 min. max. 0,1 Ğr. 0,05

0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 13. Sezonowe zmiany zawartoœci fosforu ca³kowitego w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku

106 Najwy¿sze stê¿enia fosforanów wyst¹pi³y w sierpniu (od 0,13 do 0,53 mg PO /l) i listopadzie 4 (od0,14 do 0,53 mg PO/l), najni¿sze natomiast w maju (od 0,01 do 0,10 mg PO /l), lipcu (od 0,04 do 4 4 0,15 mg PO /l) i we wrzeœniu (od 0,07 do 0,13 mg PO /l). Podobnie fosfor ca³kowity najwy¿sze war- 4 4 toœci przyjmowa³ w sierpniu (od 0,15 do 0,35 mg P/l) i listopadzie (od 0,35 do 0,46 mg P/l), najni¿sze w lipcu (od 0,03 do 0,11 mg P/l) i we wrzeœniu (od 0,06 do 0,15 mg P/l). W sezonie wegetacyjnym 2001 roku nast¹pi³ wzrost stê¿eñ azotu azotanowego i fosforanów w stosunku do roku 2000 (ryc. 14). Podobnie w przypadku azotu ca³kowitego odnotowano w 2001 ro- ku wzrost stê¿eñ, w porównaniu z rokiem 2000, natomiast stê¿enia fosforu ca³kowitego ulegaj¹ po- wolnemu obni¿eniu od 1998 roku.

0,6 0,6

0,5 0,5 /l 4 0,4 0,4 fosforany 0,3 0,3 azot azotanowy

0,2 0,2 fosforany mg PO azot azotanowy mg N/l 0,1 0,1

0 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Ryc. 14. Zasobnoœæ wód Zalewu Wiœlanego w fosforany i azot azotanowy w latach 1993–2001

W 2001 roku rozpoczêto oznaczanie zawartoœci krzemionki rozpuszczonej. W sezonie badaw- czym 2001 wartoœci tego wskaŸnika zawiera³y siê w przedziale od 6,18 do 22,15 mg SiO /l (ryc. 15). 4

20 18 16 14

/l 12 4 min. 10 max.

mg SiO 8 Ğr. 6 4 2 0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 15. Sezonowe zmiany zawartoœci krzemionki rozpuszczonej w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku

Zawartoœæ substancji organicznych w wodach Zalewu okreœlana by³a, tak jak uprzednio, wskaŸni- kami: BZT , ChZT-Mn i ChZT-Cr. W 2001 roku BZT zmienia³o siê w granicach od 1,1 do 11,8 mg O /l, 5 5 2 ChZT-Mn – od 10,5 do 30,8 mg O /l, a ChZT-Cr – od 36,3 do 70,1 mg O /l (ryciny 16, 17 i 18). Wartoœci 2 2 œrednie roczne tych wskaŸników od 1998 roku ulegaj¹ niezbyt du¿ym fluktuacjom (ryc. 19). Stan sanitarny wód Zalewu Wiœlanego od 1997 roku ulega³ systematycznej poprawie. Jedynie pojedyncze wyniki uzyskane w 2001 roku zak³óca³y tê pozytywn¹ tendencjê (6% ogólnej liczby ozna- czeñ mieœci³o siê w granicach klasy III, bior¹c pod uwagê dopuszczalne normy dla powierzchniowych wód œródl¹dowych). Poprzednio wartoœci miana coli odpowiadaj¹ce III klasie czystoœci stwierdzono w 1997 roku (17% oznaczeñ odpowiada³o III klasie).

107 14

12

10 /l

2 8 min. max.

mg O 6 Ğr. 4

2

0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 16. Wartoœci BZT w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – ekstremalne i œrednie 5

35

30

25 /l

2 20

mg O 15 min. 10 max. Ğr. 5

0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 17. Wartoœci ChZT-Mn w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – ekstremalne i œrednie

80

70

60

50 /l 2 40 min. mg O 30 max. r. 20 Ğ

10

0 V VI VII VIII IX X XI Ryc. 18. Wartoœci ChZT-Cr w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – ekstremalne i œrednie

20 70 18 60 16 14 50 BZT5BZT 12 5

; ChZT-Mn) 40

5 ChZT-Mn 10 ChZT-Cr 30 /l (ChZT-Cr)

8 2 /l (BZT 2 6 20 mgO 4 mg O mg 10 2 0 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Ryc. 19. Zawartoœæ substancji organicznych w wodach Zalewu Wiœlanego – wartoœci œrednie roczne BZT , 5 ChZT-Mn i ChZT-Cr w latach 1993–2001

108 W wodach Zalewu Wiœlanego okreœlane s¹ tak¿e wybrane substancje toksyczne. Dwa razy w ro- ku – metale ciê¿kie (forma rozpuszczona): cynk, nikiel, kadm, o³ów i miedŸ; raz w roku – DDT i jego metabolity oraz lindan i metoksychlor. Stwierdzone zakresy stê¿eñ tych substancji w wodach zbior- nika w 2001 roku podano w tabeli 18. Stê¿enia metali ciê¿kich by³y niskie i nie przekracza³y 0,010 mg/l. Poziom okreœlonych w 2001 roku pestycydów chloroorganicznych by³ zbli¿ony do pozio- mu stwierdzonego w roku 2000.

Tabela 18. Zakresy stê¿eñ badanych substancji toksycznych w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku

L.p. WskaĨnik Minimum Maksimum 1. cynk mg/l 0,002 0,005 wszystkie otrzymane warto ci mie ci y si poni ej dolnej 2. nikiel mg/l Ğ Ğ á Ċ Ī granicy oznaczalnoĞci aparatu < 0,005 wszystkie otrzymane warto ci mie ci y si poni ej dolnej 3. kadm mg/l Ğ Ğ á Ċ Ī granicy oznaczalnoĞci aparatu < 0,0001 wszystkie otrzymane wartoĞci mieĞciáy siĊ poniĪej dolnej 4. oáów mg/l granicy oznaczalnoĞci aparatu < 0,001 5. miedĨ mg/l 0,002 0,006 6. DDT Pg/l 0,004 0,007 7. DDE Pg/l <0,002 0,009 8. DDD Pg/l <0,003 0,007 9. P-HCH (lindan) Pg/l <0,002 0,02 w 2001 roku nie wykryto na adnym stanowisku 10. DMDT (metoksychlor) Ī Pg/l pomiarowym

Zalew Wiœlany posiada niekorzystne cechy naturalne (du¿a powierzchnia, ma³a g³êbokoœæ), po- woduj¹ce wyj¹tkow¹ podatnoœæ zbiornika na wp³ywy zewnêtrzne. Podczas intensywnego falowania dochodzi do podrywania osadów dennych, skutkuj¹cego zmniejszeniem przezroczystoœci wód i wprowadzaniem zanieczyszczeñ zdeponowanych w osadach dennych. Zanieczyszczenia wnoszo- ne poprzez dop³ywy, sp³ywy obszarowe i pochodz¹ce z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ powodu- j¹, ¿e ¿yznoœæ zbiornika utrzymuje siê na wysokim poziomie. Ocena stopnia redukcji zanieczyszczeñ w Zalewie jest trudna ze wzglêdu na wystêpuj¹ce w akwenie skomplikowane procesy mieszania i wymiany wód. Wymiernym efektem osi¹gniêtym dziêki dotychczas zrealizowanym inwestycjom w zakresie gospodarki œciekowej jest znaczna popra- wa stanu sanitarnego wód Zalewu. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e systematycznymi badaniami moni- toringowymi objêta jest wy³¹cznie polska czêœæ Zalewu Wiœlanego.

3.2. Stan czystoœci wód dop³ywów Zalewu Wiœlanego

Badaniami objêto przyujœciowe odcinki nastêpuj¹cych dop³ywów Zalewu Wiœlanego: Nogatu, Ciepli- cówki, Elbl¹ga, D¹brówki, Kamionki, Suchacza, Olszanki, Grabianki, Stradanki, Narusy, Baudy i Pas³êki. Próby do badañ pobierane by³y 12 razy w roku, przy czym wskaŸniki takie, jak: temperatura, odczyn, tlen rozpuszczony, BZT , ChZT-Mn, zawiesina ogólna, zwi¹zki fosforu i azotu oraz miano coli oznaczane 5 by³y w ka¿dej próbie (1 raz w miesi¹cu), saprobowoœæ – 10 razy w roku. Pozosta³e – g³ównie aniony i katio- ny, ChZT-Cr, metale ciê¿kie i chlorofil – 4 razy w roku, detergenty anionowe – 2 razy w roku.

NOGAT

Nogat jest skanalizowan¹ odnog¹ Wis³y, odciêt¹ od niej œluz¹ w Bia³ej Górze. D³ugoœæ rzeki wy- nosi 62 km, a powierzchnia dorzecza 1330,3 km2. Przep³yw wody w Nogacie uzale¿niony jest od do-

109 p³ywu wód wiœlanych, który jest regulowany sztucznie za pomoc¹ jazu w Bia³ej Górze oraz zasilania z w³asnej zlewni, tj. Liwy i Malborskiej M³ynówki. Nogat jest rzek¹ nizinn¹ o minimalnym spadku, leniwym przep³ywie, a tak¿e nasilaj¹cej siê eutro- fizacji, powoduj¹cej zakwity oraz zarastanie dna i brzegów. Ujœciowy odcinek Nogatu jest pod wp³y- wem s³onawych wódZalewu Wiœlanego. Silne wiatry pó³nocne i pó³nocno-zachodniepowoduj¹cofkê, czyli wlewanie wódzalewowych dorzeki. Nogat jest rzek¹ ¿eglown¹, na której funkcjonuj¹ 4 œluzy. No- gat stanowi granicê pomiêdzy ¯u³awami Elbl¹skimi i Malborskimi (Wielkimi). Nogat jest odbiornikiem œcieków z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ na terenie województwa pomorskiego. Poza tym znaczny wp³yw na jakoœæ wód Nogatu maj¹ wody Wis³y, które stanowi¹ prze- wagê w bilansie wodnym rzeki. Badania jakoœci wód zosta³y przeprowadzone na odcinku ujœciowym Nogatu, zlokalizowanym w odleg³oœci 2,9 km przed ujœciem rzeki do Zalewu Wiœlanego.

Jakoœæ wody w przekroju Kêpa Dolna odpowiada³a III klasie czystoœci. Decyduj¹c¹ rolê odegra³y wskaŸniki fizykochemiczne – przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, tlen rozpuszczony, azotyny i fosfor ogólny. Indeks saprobowy sestonu i miano coli typu ka³owego spe³nia³y wymogi II klasy. W roku 2001 nast¹pi³a zmiana klasyfikacji wód Nogatu w stosunku do roku 2000, z ponadnormatywnie zanieczyszczonych do III kla- sy czystoœci. Zmniejszy³y siê wartoœci przewodnoœci elektrolitycznej w³aœciwej, bêd¹cej wskaŸnikiem stê¿enia rozpuszczonych w wodzie soli, a tak¿e zmala³o stê¿enie sodu (tab. 19).

Tabela 19. Porównanie stanu czystoœci rzeki Nogat w roku 1997, 2000 i 2001 (wed³ug metody CUGW) Km Lokalizacja Rok Ocena WskaĨniki decydujące o Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu przekroju badaĔ fizykochemiczna ocenie fizykochemicznej sanitarna sestonu ogólna rzeki 1997 III BZT5, ChZT-Mn, PO4, Pog III II III 2000 NON przew. elektr. wá., Na II II NON KĊpa Dolna 2,9 2001 III przew. elektr. wá., O2, NO2, II II III Pog

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, wyra¿onych wskaŸnikami BZT , 5 ChZT-Cr i ChZT-Mn, odpowiada³a II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Wartoœci azotu amonowego, azotanowego i ogólnego w przekroju uj- œciowym odpowiada³y I klasie. Odnotowano natomiast podwy¿szone do III klasy stê¿enie azotu azo- tynowego. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego odpowiada³o III klasie, zaœ fosforanów mie- œci³o siê w normatywach przewidzianych dla II klasy. Stan hydrobiologiczny. Wartoœæ indeksu saprobowego sestonu spe³nia³a wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego odpowiada³o II klasie czystoœci.

CIEPLICÓWKA

Cieplicówka o d³ugoœci 7,5 km jest ujœciowym ramieniem Nogatu. Jest to rzeka silnie zarastaj¹- ca, o niewielkim przep³ywie i nieznacznej g³êbokoœci. Dno rzeki jest mocno zamulone. Œredni prze- p³yw w profilu ujœciowym rzeki wynosi 0,75 m3/s. Przy silnych wiatrach z sektora pó³nocnego nastê- puj¹ wlewy s³onawych wód zalewowych do rzeki.

110 Cieplicówka nie jest odbiornikiem œcieków z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Badania stanu czystoœci wód przeprowadzono w przekroju ujœciowym rzeki.

Ocena dokonana metod¹ stê¿eñ charakterystycznych (CUGW) wykaza³a pozaklaso- wy charakter wód ze wzglêdu na niedostateczne natlenienie oraz wysokie stê¿enia fosforanów i fosforu ogólnego. Indeks saprobowy sestonu i miano coli typu ka³owe- go odpowiada³y II klasie czystoœci. W porównaniu z rokiem 2000 obni¿y³a siê prze- wodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa (tab. 20) – wartoœæ charakterystyczna spad³a z 2560 µS/cm (NON) do 1005 µS/cm (III klasa).

Tabela 20. Porównanie stanu czystoœci rzeki Cieplicówki w roku 2000 i 2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 2000 NON O2, PO4, Pog, przew. II II NON Cieplice 2,4 elektr. wá. 2001 NON O2, PO4, Pog II II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, okreœlana wskaŸnikami BZT , 5 ChZT-Cr i ChZT-Mn, by³a umiarkowana i odpowiada³a II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny odpowiada³ normom I klasy czysto- œci. Stê¿enie charakterystyczne azotu azotynowego wskazywa³o na III klasê czystoœci wód. Zasob- noœæ wód w fosforany i fosfor ogólny by³a bardzo wysoka i nie odpowiada³a obowi¹zuj¹cym normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Ocena bakteriologiczna kwalifikowa³a wody ujœciowego przekroju Ciepliców- ki do II klasy.

ELBL¥G

Rzeka Elbl¹g, o d³ugoœci 14,5 km i powierzchni zlewni 1499,9 km2, wyp³ywa z jeziora Dru¿no i uchodzi do Zalewu Wiœlanego. Zgodnie z Podzia³em hydrograficznym Polski (IMGW Warsza- wa 1983) za górny odcinek rzeki Elbl¹g uwa¿ana jest rzeka Dzierzgoñ. W zwi¹zku z tym ca³kowita d³ugoœæ Elbl¹ga wraz ze szlakiem ¿eglownym jeziora Dru¿no, po którym mierzono rzekê, wynosi 79,2 km. Jednak w wiêkszoœci opracowañ przyjmuje siê za rzekê Elbl¹g odcinek ³¹cz¹cy Dru¿no z Zalewem Wiœlanym. Œredni przep³yw w przekroju ujœciowym wynosi 8,6 m3/s. Poziom wód w rzece uzale¿niony jest od dop³ywu z dorzecza oraz stanu wody na Zalewie Wi- œlanym. Przy silnych wiatrach z kierunku pó³nocnego i pó³nocno-wschodniego nastêpuje cofka i wle- wanie s³onawych wód zalewowych do rzeki. Kierunek przep³ywu wody jest wtedy odwrotny, tj. od Za- lewu do jeziora Dru¿no, czyli w górê rzeki. Elbl¹g skupia w sobie wszystkie niekorzystne cechy rzeki nizinnej i skanalizowanej, które decy- duj¹ o stanie czystoœci oraz intensywnoœci procesów samooczyszczania. Dorzecze rzeki Elbl¹g posiada rozga³êziony uk³ad hydrograficzny, a przewa¿aj¹c¹ jego czêœæ stanowi zlewnia jeziora Dru¿no. Bezpoœrednio do rzeki Elbl¹g wp³ywa kilka niewielkich cieków (Fiszewka, Tina, Kumiela i Babica). G³ówne zasilanie rzeki Elbl¹g pochodzi z jeziora Dru¿no. W pó³nocno-wschodniej czêœci zlewni znajduje siê Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbl¹skiej. Ponadto na obszarze zlewni wystêpuj¹ cztery rezerwaty przyrody (Jezioro Dru¿no, Zatoka Elbl¹ska,

111 Dêby w Krukach Pas³êckich, Lenki) oraz piêæ obszarów chronionego krajobrazu (Jeziora Dru¿no, Rzeki Dzierzgoñ, Kana³u Elbl¹skiego, Rzeki W¹skiej, Ujœcia Nogatu). Podwzglêdemgospodarczymi turystycznym rzeka Elbl¹g wykorzystywana jest jako szlak ¿eglugowy. Poprzez Kana³ Jagielloñski i Nogat posiada po³¹czenie z Wis³¹, a Kana³em Elbl¹- skim ³¹czy siê z Ostród¹ i I³aw¹. Na wodach rzeki znajduje siê Port Morski w Elbl¹gu. Woda z rzeki pobierana jest do celów technologicznych przez zak³ady przemys³owe miasta Elbl¹ga. W okresach suszy woda z rzeki za pomoc¹ systemu melioracyjnego mo¿e byæ wykorzystana do nawadniania obszarów rolniczych na ¯u³awach. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki z: — mechaniczno-biologiczno-chemicznej oczyszczalni œcieków w Elbl¹gu, eksploatowanej przez Elbl¹- skie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Zak³ad Oczyszczalni Œcieków. Przeprowadzona w listopadzie 2001 roku kontrola wykaza³a, ¿e do rzeki odprowadzane s¹ œcieki w iloœci 30 708 m3/d. — Elektrociep³owni Elbl¹g Sp. z o.o. w Elbl¹gu – z terenu zak³adu do rzeki Elbl¹g odprowadzane s¹ nastêpuj¹ce rodzaje œcieków: – wody poch³odnicze w iloœci 61 022 m3/d (dane z kontroli z lutego 2001 r.), – oczyszczone œcieki technologiczne ze Stacji Uzdatniania Wody w iloœci 199,4 m3/d (dane z kontroli z lutego 2001 r.), – wody pop³uczne, poch³odnicze i czêœæ opadowych, podczyszczonych w separatorze AWAS w iloœci 296,4 m3/d (dane z kontroli z lutego 2001 r.). — Odlewni „Elzamech” Sp. z o.o. – do rzeki Elbl¹g odprowadzane s¹ wody poch³odnicze w ilo- œci 228 m3/d. Badania stanu czystoœci rzeki przeprowadzono w przekroju pomiarowo-kontrolnym, zlokalizowa- nym 2,5 km przed ujœciem do Zalewu Wiœlanego, w miejscowoœci Nowakowo.

Jakoœæ wód rzeki Elbl¹g w przekroju ujœciowym nie odpowiada³a obowi¹zuj¹cym normom ze wzglêdu na nisk¹ zawartoœæ tlenu rozpuszczonego oraz ponadnor- matywne stê¿enia fosforanów i fosforu ogólnego. Dodatkowo wody ujœciowego odcinka deklasowa³ z³y stan sanitarny. Wartoœæ indeksu saprobowego sestonu wskazywa³a na II klasê czystoœci. W porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w latach 1998–2000 stan czystoœci tego odcinka uleg³ poprawie w grupie wskaŸ- ników fizykochemicznych. WyraŸnie zmniejszy³y siê wartoœci parametrów zwi¹- zanych z wysokim zasoleniem w okresie wlewów s³onawych wód z Zalewu Wiœla- nego (chlorki, przewodnoœæ elektrolityczna w³aœciwa, sód). Stan sanitarny utrzy- mywa³ siê na podobnym poziomie, jak w latach wczeœniejszych (tab. 21). Przy- czyny z³ej jakoœci wody nale¿y upatrywaæ przede wszystkim w tym, i¿ rzeka sku- pia w sobie wszystkie niekorzystne cechy cieków nizinnych. Niskie natê¿enie przep³ywu i ma³a turbulencja s¹ powodem silnej sedymentacji zawiesin oraz s³a- bej zdolnoœci do samooczyszczania. Dodatkowo sytuacjê pogarsza fakt, ¿e do 1992 rzeka Elbl¹g by³a bezpoœrednim odbiornikiem nieoczyszczonych œcieków z miasta Elbl¹g. Dwukierunkowoœæ przep³ywu powoduje naruszenie osadów i uwalnianie zdeponowanych tam zanieczyszczeñ. Taki charakter hydrologiczny rzeki sprawia, ¿e przy wysokiej temperaturze dochodzi do ca³kowitego odtlenie- nia wody.

112 Tabela 21. Porównanie stanu czystoœci rzeki Elbl¹g w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON Cl, subst. rozp., NO2, Pog NON II NON 1999 NON O2, NO2, PO4, Pog III III NON Nowakowo 2,5 2000 NON przew. elektr. wá., Cl, Na, NON II NON K, Pog. 2001 NON O2, PO4, Pog NON II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, wyra¿ona w BZT , ChZT-Cr 5 i ChZT-Mn, by³a umiarkowana i odpowiada³a II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot azotanowy i ogólny odpowiada³ normom dla I klasy czystoœci. Stê¿enie azotu amonowego wskazywa³o na II klasê, a azotu azotynowego na III klasê czystoœci wód. Zasobnoœæ wód w fosforany i fosfor ogólny by³a bardzo wysoka i nie odpowiada³a obowi¹zu- j¹cym normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Ocena bakteriologiczna wskazywa³a na ponadnormatywne zanieczyszczenie ujœciowego przekroju rzeki Elbl¹g.

D¥BRÓWKA

D¹brówka jest strumieniem o d³ugoœci 8,5 km i powierzchni zlewni 10 km2. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym wynosi 0,085 m3/s. D¹brówka wyp³ywa z centralnej czêœci Wysoczyzny Elbl¹- skiej na wysokoœci oko³o 150 m n.p.m. i uchodzi do Zalewu Wiœlanego. Potok przep³ywa przez teren by³ego poligonu wojskowego, w g³êbokiej dolinie o deniwelacjach lokalnie osi¹gaj¹cych 30 m. Na od- cinku ujœciowym D¹brówka p³ynie w wa³ach przeciwpowodziowych. Potok charakteryzuje siê du¿ymi spadkami i szybkim przep³ywem, szczególnie w strefie krawê- dziowej wysoczyzny, co powoduje niesienie du¿ej iloœci zawiesiny. Zlewnia D¹brówki jest obszarem o rzeŸbie falisto-pagórkowatej z licznymi rozciêciami erozyjny- mi i zag³êbieniami wytopiskowymi. Teren ten w przewa¿aj¹cej czêœci pokryty jest lasem. Pozosta³¹ czêœæ stanowi¹ tereny rolnicze oraz nieu¿ytki. D¹brówka nie jest odbiornikiem œcieków z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Badania stanu czystoœci wody przeprowadzono w przekroju ujœciowym rzeki w odleg³oœci 1,0 km przed ujœciem do Zalewu Wiœlanego.

Jakoœæ wód rzeki D¹brówki w przekroju ujœciowym nie odpowiada³a obowi¹zuj¹- cym normom z uwagi na ponadnormatywne stê¿enia fosforanów i fosforu ogólne- go. Wartoœæ miana coli wskazywa³a na III klasê czystoœci, indeks saprobowy se- stonu – na II. Porównuj¹c dane z roku 2001 z danymi uzyskanymi w latach 1998–2000, nale¿y stwierdziæ, ¿e stan czystoœci rzeki D¹brówki uleg³ nieznacznej poprawie, co wyrazi³o siê w zmniejszeniu liczby wskaŸników przekraczaj¹cych dopuszczalne normy (tab. 22).

113 Tabela 22. Porównanie stanu czystoœci rzeki D¹brówki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON ChZT-Mn, Z, Pog III II NON 1999 NON Z, PO , Pog III III NON Rubno 1,0 4 2000 NON ChZT-Mn, Z, PO4, Pog III II NON 2001 NON PO4, Pog III II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, mierzona wskaŸnikami BZT , 5 ChZT-Cr i ChZT-Mn, by³a umiarkowana i odpowiada³a II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny odpowiada³ normom dla I klasy czystoœci. Stê¿enie azotu azotynowego wskazywa³o na III klasê czystoœci wód. Zasobnoœæ wód w fosforany i fosfor ogólny by³a bardzo wysoka i nie odpowiada³a obowi¹zuj¹cym normom. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Ocena bakteriologiczna wskazywa³a na III klasê czystoœci ujœciowego przekroju D¹brówki.

KAMIONKA

Kamionka, nazywana równie¿ Kamienic¹, jest rzek¹ o d³ugoœci 9 km i powierzchni zlewni 9,5 km2. Przep³yw œredni w profilu ujœciowym rzeki wynosi 0,08 m3/s. ród³a Kamionki znajduj¹ siê w centralnej czêœci Wysoczyzny Elbl¹skiej na wysokoœci 170 m n.p.m. Rzeka p³ynie w g³êbo- kiej dolinie erozyjnej o charakterze w¹wozu, gdzie deniwelacje miejscami przekraczaj¹ 40 m. W dolinie Kamionki, jak równie¿ w dolinach bocznych, wystêpuje du¿a iloœæ g³azów narzutowych o znacznych rozmiarach. Kamionka, tak samo jak inne potoki Wysoczyzny Elbl¹skiej, charakteryzuje siê du¿ymi spadka- mi i szybkim przep³ywem, co jest przyczyn¹ niesienia znacznej iloœci zawiesiny. Dorzecze Kamionki jest niemal w ca³oœci obszarem leœnym, o bardzo zró¿nicowanej rzeŸbie. Teren zlewni porozcinany jest g³êbokimi dolinami erozyjnymi, które dochodz¹ do doliny Kamionki, tworz¹c ma- lowniczy krajobraz. Ca³y ten obszar znajduje siê w obrêbie Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbl¹skiej. Kamionka na odcinku ujœciowym jest odbiornikiem œcieków z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Pañstwowym M³odzie¿owym Oœrodku Wychowawczym w iloœci 15 m3/d (wed³ug kontroli z maja 2001 r.). Badania jakoœci wód zosta³y przeprowadzone w przekroju zlokalizowanym w odleg³oœci 0,5 km przed ujœciem do Zalewu Wiœlanego.

W przekroju ujœciowym Kamionka prowadzi³a wody ponadnormatywnie zanieczysz- czone. Zadecydowa³a o tym wysoka wartoœæ stê¿enia charakterystycznego fosforu ogólnego oraz z³y stan sanitarny. W stosunku do roku 1999 i 2000 obni¿y³a siê war- toœæ charakterystyczna zawiesiny ogólnej – z NON na III klasê (tab. 23).

Tabela 23. Porównanie stanu czystoœci rzeki Kamionki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu o ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON Pog III III NON Kamienica 1999 NON Z, Pog NON III NON 0,5 Elbląska 2000 NON Z, Pog NON II NON 2001 NON Pog NON II NON

114 Substancje organiczne. Zawartoœæ substancji organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami BZT , 5 ChZT-Cr i ChZT-Mn, kwalifikowa³a wody do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Wartoœci azotu amonowego, azotanowego i ogólnego w przekroju uj- œciowym odpowiada³y I klasie. Odnotowano natomiast podwy¿szone do III klasy stê¿enie azotynów. Stê¿enie charakterystyczne fosforu ogólnego nie odpowiada³o dopuszczalnym normom, zaœ fosfora- nów mieœci³o siê w normatywach przewidzianych dla III klasy. Stan hydrobiologiczny. Wartoœæ indeksu saprobowowego sestonu spe³nia³a wymogi II kla- sy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego nie odpowiada³o dopuszczalnym normom.

SUCHACZ

Suchacz jest potokiem o d³ugoœci 5,5 km, maj¹cym swe Ÿród³a w przykrawêdziowej strefie Wy- soczyzny Elbl¹skiej na wysokoœci oko³o 145 m. Jest to bardzo krótki potok, ale wyró¿niaj¹cy siê naj- wiêkszym spadkiem wœród cieków Wysoczyzny Elbl¹skiej, który wynosi 41,1‰. Ze wzglêdu na te ce- chy, Suchacz, jak i inne potoki Wysoczyzny Elbl¹skiej, zaliczany jest do typu górskiego. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym rzeki wynosi 0,045 m3/s. Zlewnia rzeki Suchacz jest w przewa¿aj¹cej czêœci obszarem leœnym. Pozosta³y obszar zlewni wykorzystywany jest g³ównie pod uprawy ogrodnicze, sady i pastwiska. Rzeka nie posiada punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Jednak w dolnym odcinku przep³ywa przez wieœ Suchacz i jest nara¿ona na sp³ywy powierzchniowe, jak równie¿ przecieki z szamb. Po- nadto trzy dop³ywy Suchacza bior¹ swój pocz¹tek we wsi £êcze. Badania czystoœci wód przeprowadzono w jednym punkcie pomiarowym w odleg³oœci 100 m od ujœcia do Zalewu Wiœlanego, poni¿ej terenu zabudowanego miejscowoœci Suchacz.

Jakoœæ wód, oceniona na podstawie metody CUGW, nie odpowiada³a normom ze wzglêdu na zanieczyszczenia fizykochemiczne i bakteriologiczne. WskaŸnikami, któ- re zadecydowa³y o pozaklasowym charakterze potoku, by³y: azot azotynowy, fosfo- rany, fosfor ogólny i miano coli. Indeks saprobowy sestonu odpowiada³ II klasie. W latach 1998–1999 jedynym wskaŸnikiem dyskwalifikuj¹cym w grupie fizykoche- micznej by³ fosfor ogólny. Stan sanitarny cieku od lat nie ulega zmianie i pozostaje pozaklasowy (tab. 24).

Tabela 24. Porównanie stanu czystoœci rzeki Suchacz w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON Pog NON III NON 1999 NON Pog NON III NON Suchacz 0,1 2000 NON Z, PO4, Pog NON II NON 2001 NON NO2, PO4, Pog NON II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami BZT 5 i ChZT-Cr , odpowiada³a II klasie czystoœci, natomiast ChZT-Mn wystêpowa³o na poziomie III klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny kwalifikowa³y ujœciowy odcinek rze- ki Suchacz do I klasy czystoœci. Stê¿enie azotu azotynowego by³o bardzo wysokie i wskazywa³o na ponadnormatywne zanieczyszczenie. Stê¿enie charakterystyczne fosforanów i fosforu ogólnego nie odpowiada³o dopuszczalnym normom.

115 Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego kwalifikowa³o wody ujœciowego odcinka rzeki do nad- miernie zanieczyszczonych.

OLSZANKA

Olszanka jest rzek¹ o d³ugoœci 9,3 km i powierzchni zlewni 7 km2. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym wynosi 0,06 m3/s. Potok wyp³ywa z centralnej, najwy¿ej po³o¿onej, czêœci Wysoczyzny Elbl¹skiej w okolicach miejscowoœci Pagórki i w rejonie Kadyn uchodzi do Zalewu Wiœlanego. Ciek charakteryzuje siê du¿ym spadkiem, szybkim przep³ywem oraz bardzo g³êbok¹ dolin¹. Zlewnia Olszanki jest obszarem o bardzo urozmaiconej rzeŸbie i malowniczym krajobrazie. De- niwelacje w strefie krawêdziowej dochodz¹ do 100 m. Pod wzglêdem struktury u¿ytkowania gruntów dominuj¹ tutaj lasy bukowe. Olszanka na odcinku ujœciowym przez szereg lat by³a odbiornikiem œcieków z cegielni w Kady- nach (od sierpnia 2000 r. zak³ad nie dzia³a). Stan czystoœci cieku badany by³ w jednym punkcie pomiarowo-kontrolnym w odleg³oœci 0,5 km od ujœcia do Zalewu Wiœlanego.

Odcinek ujœciowy Olszanki charakteryzowa³ siê w 2001 roku wodami ponadnormatywnie zanieczyszczonymi ze wzglêdu na wysok¹ zawartoœæ zawiesiny ogólnej i fosforu ogólnego oraz z³y stan sanitarny. Jak wykaza³y badania przeprowadzone w latach 1998–2001, jakoœæ wód ujœciowego odcinka Olszanki utrzymuje siê na prawie niezmienionym poziomie zarówno pod wzglêdem fizykochemicznym, jak i biologicznym (tab. 25).

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami BZT 5 i ChZT-Cr , by³a umiarkowana i odpowiada³a II klasie czystoœci. Wartoœæ charakterystyczna ChZT-Mn kwalifikowa³a wody do III klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny odpowiada³ normom dla I klasy czystoœci. Stê¿enie azotu azotynowego by³o wysokie i wskazywa³o na III klasê. Stê¿enie charakte- rystyczne fosforanów odpowiada³o III klasie czystoœci, a fosforu ogólnego kwalifikowa³o wody uj- œciowego odcinka rzeki do pozaklasowych. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Ocena bakteriologiczna wskazuje na ponadnormatywne zanieczyszczenie uj- œciowego przekroju Olszanki.

Tabela 25. Porównanie stanu czystoœci rzeki Olszanki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON Z, Pog NON III NON 1999 NON Z, Pog III II NON Kadyny 0,5 2000 NON Z, PO4, Pog NON II NON 2001 NON Z, Pog NON II NON

116 GRABIANKA

Grabianka jest potokiem o d³ugoœci 10,8 km i powierzchni zlewni 14,3 km2, wyp³ywaj¹cym z cen- tralnej czêœci Wysoczyzny Elbl¹skiej na wysokoœci oko³o 175 m. W okolicach Kadyn rzeka uchodzi do Zalewu Wiœlanego. Przep³yw œredni w przekroju ujœciowym wynosi 0,12 m3/s. Zlewnia Grabianki w przewa¿aj¹cej czêœci jest obszarem zalesionym. Jest to teren o zró¿nico- wanej rzeŸbie, z dominacj¹ pagórkowatej. Cech¹ charakterystyczn¹ tego obszaru s¹ g³êbokie w¹wo- zy erozyjne o deniwelacjach przekraczaj¹cych 50 m. Zlewnia Grabianki le¿y w obrêbie Parku Krajo- brazowego Wysoczyzny Elbl¹skiej. Na tym terenie znajduj¹ siê dwa rezerwaty przyrody: Buki Wyso- czyzny Elbl¹skiej i Kadyñski Las. Grabianka w rejonie ujœcia jest odbiornikiem œcieków w iloœci 1120 m3/d z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni dla miasta Tolkmicka, eksploatowanej przez Spó³kê Wodno-Œciekow¹ „Zalew Wiœlany” (da- ne z kontroli z lipca 2000 r.). Przekrój pomiarowo-kontrolny zlokalizowany jest w odleg³oœci 2,5 km od ujœcia rzeki do Za- lewu Wiœlanego.

Stan czystoœci wody ujœciowego odcinka Grabianki nie odpowiada³ obowi¹zuj¹cym nor- mom, zarówno pod wzglêdem fizykochemicznym, jak i bakteriologicznym. WskaŸnikami decyduj¹cymi by³y azotyny, fosfor ogólny i miano coli. Badania wód Grabianki, przepro- wadzone w latach 1998–2000, nie wykaza³y istotnych zmian jakoœci wody w grupie wskaŸ- ników fizykochemicznych. Zawartoœæ zwi¹zków fosforu od lat jest ponadnormatywna. Na- tomiast pogorszeniu w stosunku do roku 2000 uleg³ stan sanitarny (tab. 26).

Tabela 26. Porównanie stanu czystoœci rzeki Grabianki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON Pog III III NON 1999 NON Z, PO , Pog NON III NON Kadyny 2,5 4 2000 NON Pog III II NON 2001 NON NO2, Pog NON II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, wyra¿ona w BZT i ChZT-Cr , od- 5 powiada³a II klasie czystoœci, zaœ ChZT-Mn kwalifikowa³y ujœciowy odcinek rzeki do III klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Wartoœci stê¿eñ azotu amonowego, azotanowego i ogólnego mieœci³y siê w granicach I klasy. Natomiast stê¿enie azotu azotynowego by³o wysokie i nie odpowiada³o obo- wi¹zuj¹cym normom. Stê¿enie charakterystyczne fosforanów mieœci³o siê w normatywach okreœla- nych dla III klasy czystoœci. Natomiast wartoœci fosforu ogólnego kwalifikowa³y przekrój do wód po- zaklasowych. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci wód po- wierzchniowych. Stan sanitarny. Pod wzglêdem bakteriologicznym rzeka prowadzi³a wody ponadnormatywnie zanieczyszczone.

117 STRADANKA

Stradanka jest rzek¹ o d³ugoœci 14 km i powierzchni zlewni 27 km2. Przep³yw œredni w przekro- ju ujœciowym rzeki wynosi 0,22 m3/s. Stradanka wyp³ywa z okolic miejscowoœci Przyby³owo na wyso- koœci oko³o 150 m i przep³ywaj¹c przez Tolkmicko uchodzi do Zalewu Wiœlanego. W strefie krawê- dziowej wysoczyzny Stradanka p³ynie w g³êbokiej dolinie erozyjnej, gdzie deniwelacje lokalnie prze- kraczaj¹ 50 m. Zlewnia Stradanki jest obszarem o zró¿nicowanej rzeŸbie z dominacj¹ falisto-pagórkowatej. Licz- ne doliny erozyjne o du¿ej g³êbokoœci i stromych stokach, jak równie¿ pagórki o znacznych wysoko- œciach, tworz¹ tutaj bardzo malowniczy krajobraz. Przewa¿aj¹c¹ czêœæ dorzecza Stradanki zajmuj¹ obszary leœne. Obszar zlewni Stradanki le¿y w obrêbie Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbl¹skiej. Stradanka nie jest odbiornikiem œcieków z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ. Badania stanu czystoœci wody przeprowadzono w przekroju zlokalizowanym w odleg³oœci 0,4 km od ujœcia do Zalewu Wiœlanego.

Jakoœæ wód rzeki Stradanki w przekroju ujœciowym nie odpowiada³a obowi¹zuj¹cym normom ze wzglêdu na wysokie stê¿enia azotu azotynowego i fosforu ogólnego. Miano coli wskazywa³o na III klasê, indeks saprobowy sestonu – na II. W porówna- niu z badaniami przeprowadzonymi w latach wczeœniejszych jakoœæ wód Stradanki nie uleg³a zasadniczym zmianom. Od lat zawartoœæ substancji biogennych utrzymu- je siê na poziomie pozaklasowym (tab. 27).

Tabela 27. Porównanie stanu czystoœci rzeki Stradanki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON NO2, Pog III NON NON 1999 NON Z, PO , Pog NON III NON Tolkmicko 0,4 4 2000 NON NO2, Pog III II NON 2001 NON NO2, Pog III II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, wyra¿ona wskaŸnikami BZT , 5 ChZT-Cr i ChZT-Mn, by³a umiarkowana i odpowiada³a II klasie czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Azot amonowy, azotanowy i ogólny odpowiada³ normom I klasy czysto- œci. Stê¿enie azotu azotynowego by³o wysokie i wskazywa³o na ponadnormatywne zanieczyszcze- nie wód. Stê¿enie charakterystyczne fosforanów odpowiada³o III klasie czystoœci, a fosforu ogólnego kwalifikowa³o wody ujœciowego odcinka rzeki do pozaklasowych. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowoœci sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci. Stan sanitarny. Miano coli typu ka³owego kwalifikowa³o wody ujœciowego przekroju Stradan- ki do III klasy.

NARUSA

Rzeka Narusa o d³ugoœci 13,2 km i powierzchni zlewni 43,5 km2 posiada Ÿród³a na WysoczyŸnie Elbl¹skiej, w okolicach miejscowoœci Pogrodzie. Nastêpnie wp³ywa na Równinê Warmiñsk¹, tj. ob- szar o ³agodniejszej rzeŸbie, i pod Fromborkiem uchodzi do Zalewu Wiœlanego. Zlewnia Narusy jest obszarem rolniczo-leœnym z przewag¹ powierzchni zalesionej.

118 Narusa jest odbiornikiem œcieków z osiedla mieszkaniowego w Pogrodziu, oczyszczanych me- chanicznie w iloœci 13,5 m3/d (dane z kontroli z maja 1999 r.). Stan czystoœci Narusy badano w przekroju pomiarowym zlokalizowanym w odleg³oœci 4,1 km od ujœcia rzeki do Zalewu Wiœlanego.

W przekroju ujœciowym Narusa w 2001 roku prowadzi³a wody pozaklasowe z uwagi na ponadnormatywn¹ zawartoœæ fosforu ogólnego. Miano coli typu ka³owego spe³- nia³o warunki III klasy czystoœci. Indeks saprobowoœci sestonu odpowiada³ II klasie. W porównaniu z badaniami przeprowadzonymi w latach 1998–2000 stwierdzono, ¿e stan czystoœci rzeki nie uleg³ zmianie, zarówno pod wzglêdem fizykochemicznym, jak i bakteriologicznym (tab. 28).

Tabela 28. Porównanie stanu czystoœci rzeki Narusy w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON NO2, Pog III III NON 1999 NON Pog III III NON Narusa 4,1 2000 NON Pog III II NON 2001 NON Pog III II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, okreœlonych wskaŸnikami BZT 5 i ChZT-Cr , odpowiada³a II klasie czystoœci, zaœ ChZT-Cr spe³nia³o wymogi I klasy. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enie azotu amonowego, azotanowego i ogólnego spe³nia³o wymo- gi I klasy czystoœci, natomiast wartoœæ azotu azotynowego odpowiada³a III klasie. Zasobnoœæ wód rzeki Narusy w zwi¹zki fosforu by³a wysoka. W kontrolowanym przekroju stê¿enie fosforu ogólnego nie odpowiada³o normom, zaœ zawartoœæ fosforanów mieœci³a siê w III klasie. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu spe³nia³ wymogi II klasy czystoœci wód po- wierzchniowych. Stan sanitarny. Pod wzglêdem bakteriologicznym rzeka prowadzi³a wody odpowiadaj¹ce III klasie.

BAUDA

Bauda, o d³ugoœci 59 km i powierzchni zlewni 361,1 km2, jest najwiêksz¹ rzek¹ wyp³ywaj¹c¹ z Wysoczyzny Elbl¹skiej. ród³a rzeki znajduj¹ siê na wysokoœci oko³o 190 m, w miejscowoœci Mile- jewo. Jest to centralna, najwy¿ej po³o¿ona czêœæ Wysoczyzny Elbl¹skiej. Bauda niemal na ca³ej d³u- goœci p³ynie w g³êbokiej dolinie o stromych stokach, która w przewa¿aj¹cej czêœci jest zalesiona. Œredni przep³yw na ujœciu rzeki wynosi 2,7 m3/s. Zlewnia rzeki Baudy jest obszarem o zró¿nicowanej rzeŸbie, od pagórkowatej na Wzniesieniach Elbl¹skich do falistej, jak równie¿ zupe³nie p³askiej na Równinie Warmiñskiej. Powierzchniê równin- n¹ tego terenu urozmaicaj¹ g³êbokie doliny rzeczne. W strukturze u¿ytkowania gruntów oko³o 50% powierzchni zlewni stanowi¹ lasy. Pozosta³a czêœæ to g³ównie tereny u¿ytkowane rolniczo. G³ównymi punktowymi Ÿród³ami zanieczyszczeñ rzeki s¹ œcieki z: — mechaniczno-biologicznej oczyszczalni œcieków w Chruœcielu w iloœci 90 m3/d, eksploatowa- nej przez Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w P³oskini (dane z kontroli z wrze- œnia 2001r.). — mechanicznej oczyszczalni œcieków w Bogdanach w iloœci 19,5 m3/d, eksploatowanej przez Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji we Fromborku (dane z kontroli z paŸdziernika 2000 r.).

119 — poprzez dop³yw Gardynê – z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w M³ynarach w iloœci 400 m3/d, eksploatowanej przez Zak³ad Gospodarki Komunalnej w M³ynarach. Badania stanu czystoœci wód zosta³y przeprowadzone w przekroju pomiarowym zlokalizowanym w odleg³oœci 4,2 km od ujœcia rzeki do Zalewu Wiœlanego.

Na odcinku ujœciowym Bauda prowadzi³a wody ponadnormatywnie zanieczyszczo- ne ze wzglêdu na pozaklasowe stê¿enie fosforu ogólnego. Miano coli typu ka³owego odpowiada³o III klasie czystoœci, saprobowoœæ sestonu spe³nia³a normy klasy II. W latach 1999 i 2000 wskaŸnikiem dyskwalifikuj¹cym wody Baudy by³y równie¿ fos- forany, a w 1999 roku dodatkowo miano coli (tab. 29).

Tabela 29. Porównanie stanu czystoœci rzeki Baudy w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW)

Km WskaĨniki decydujące o Lokalizacja Rok Ocena Ocena SaprobowoĞü Ocena biegu ocenie przekroju badaĔ fizykochemiczna sanitarna sestonu ogólna rzeki fizykochemicznej 1998 NON Pog III III NON 1999 NON PO , Pog NON III NON Frombork 4,2 4 2000 NON PO4, Pog III II NON 2001 NON Pog III II NON

Substancje organiczne. Zawartoœæ zwi¹zków organicznych, okreœlona wskaŸnikami BZT , 5 ChZT-Cr i ChZT-Mn, kwalifikowa³a wody do II klasy czystoœci. Zwi¹zki azotu i fosforu. Stê¿enie azotu amonowego, azotanowego i ogólnego spe³nia³o wymo- gi I klasy czystoœci, natomiast wartoœæ azotu azotynowego odpowiada³a III klasie. Zasobnoœæ wód uj- œciowego odcinka rzeki w zwi¹zki fosforu by³a wysoka. W kontrolowanym przekroju stê¿enie fosforu ogólnego nie odpowiada³o normom, zaœ zawartoœæ fosforanów mieœci³a siê w III klasie. Stan hydrobiologiczny. Indeks saprobowy sestonu spe³nia³ wymogi okreœlone dla II klasy czy- stoœci wód powierzchniowych. Stan sanitarny. Jakoœæ wód pod wzglêdem bakteriologicznym odpowiada³a III klasie.

PAS£ÊKA

Charakterystykê rzeki wraz z podaniem punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ oraz ocenê stanu czystoœci zamieszczono w rozdziale I.1.2.

4. MONITORING WÓD PODZIEMNYCH

4.1. Warunki hydrogeologiczne

Eksploatacja wód podziemnych do picia i na potrzeby gospodarcze na obszarze wojewódz- twa warmiñsko-mazurskiego bazuje przewa¿nie na czwartorzêdowym piêtrze wodonoœnym, a lo- kalnie jest wykorzystywane piêtro trzeciorzêdowe i kredowe. Warunki hydrogeologiczne s¹ zró¿- nicowane w wyniku specyficznych uwarunkowañ geologicznych i geomorfologicznych. Stosunko-

120 wo dobrze rozpoznane s¹ one w niektórych czêœciach województwa, g³ównie w zwi¹zku z zaopa- trzeniem w wodê wiêkszych miast. Zwyk³e wody podziemne wystêpuj¹ do g³êbokoœci 200–500 m. G³ównym, u¿ytkowym piêtrem wodonoœnym jest piêtro czwartorzêdowe, rozpoznane do g³êbo- koœci oko³o 200 m, a lokalnie nawet do 300 m. Piêtro wodonoœne trzeciorzêdu mo¿e byæ u¿ytkowa- ne jako g³ówne na obszarach zredukowanego czwartorzêdu lub tam, gdzie jest on wykszta³cony przewa¿nie w postaci utworów nie wodonoœnych – glin zwa³owych i i³ów. Takie warunki wystêpuj¹ w rejonach: Olsztyna, Elbl¹ga, Braniewa, Bartoszyc, I³awy, Lidzbarka Warmiñskiego, Pieniê¿na, Reszla, Sêpopola i Kêtrzyna. Zgodnie z podzia³em regionalnym wg B. Paczyñskiego (Atlas hydrogeologiczny Polski 1995), wyró¿nia siê na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego 4 regiony hydrogeologiczne wystê- powania zwyk³ych wód podziemnych w makroregionie wschodnim Ni¿u Polskiego: I – mazowiecki, II – mazursko-podlaski, III – mazurski i IV – gdañski. Podzia³ regionalny wynika g³ównie z uk³adu hydrodynamicznego wód podziemnych. W regionie I sp³yw wód podziemnych odbywa siê w kierun- ku po³udniowym, a w regionie III – pó³nocnym. Region II zosta³ wydzielony z uwagi na brak trzecio- rzêdowych poziomów wodonoœnych, a region IV – to obszar zasiêgu wodonoœnych utworów kredy. Najwiêkszy obszar województwa znajduje siê w regionie mazurskim (III), który obejmuje po³u- dniowo-zachodni¹ czêœæ województwa i kontynuuje siê przez czêœæ centraln¹ do granicy z Rosj¹. Czwartorzêdowe piêtro wodonoœne sk³ada siê z kilku poziomów wodonoœnych, które wystêpuj¹ na g³êbokoœci od kilkunastu do ponad 200 m. Charakteryzuje siê ono brakiem rozdzielaj¹cych warstw nieprzepuszczalnych o szerszym, regionalnym zasiêgu, natomiast czêste s¹ przewarstwienia utwo- rów spoistych, które napinaj¹ zwierciad³o wód podziemnych. Urozmaicona rzeŸba pod³o¿a i wspó³- czesnej powierzchni terenu powoduje du¿e zró¿nicowanie wystêpowania wód podziemnych, zwi¹za- ne z takimi strukturami geologicznymi jak: doliny kopalne, wysoczyzny i równiny morenowe, doliny rzeczne i sandry. Doliny kopalne przebiegaj¹ po³udnikowo i s¹ czêœciowo zbie¿ne z sieci¹ wspó³czesnych dolin rzek i jezior. Wype³nione przewa¿nie przepuszczalnymi osadami piaszczysto-¿wirowymi osi¹gaj¹ niekiedy sp¹g kenozoiku, ³¹cz¹c wszystkie poziomy i warstwy wodonoœne. Struktury dolin kopalnych, mimo ograniczonego zasiêgu, cechuj¹ siê du¿¹ mi¹¿szoœci¹ utworów wodonoœnych i pojemnoœci¹ wodn¹. Piaski sandrowe w po³udniowo-zachodniej i po³udniowej czêœci regionu maj¹ szeroki zasiêg, a tak¿e przykrywaj¹ utwory dolin kopalnych. Tworz¹ zasobny poziom wodonoœny, ale nara¿ony na zanieczyszczenia z uwagi na brak izolacji od powierzchni terenu. Struktury wodonoœne na obszarach wysoczyzn i równin morenowych to przewa¿nie poziomy miê- dzymorenowe zlodowacenia ba³tyckiego, wystêpuj¹ce do g³êbokoœci oko³o 60 m. Poni¿ej wystêpuj¹ po- ziomy miêdzymorenowe i interglacjalne z okresu starszych zlodowaceñ. S¹ to naporowe poziomy wodo- noœne, które w obrêbie dolin rzecznych (np. Pas³êki, £yny, Gubra) charakteryzuj¹ siê samowyp³ywami. Mi¹¿szoœci utworów wodonoœnych w tych strukturach oraz wydajnoœci ujêæ s¹ bardzo zró¿nicowane. Region mazowiecki zaznacza siê na obszarze po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci wo- jewództwa. Rozpoznano tu czwartorzêdowe piêtro wodonoœne, g³ównie w utworach przypowierzch- niowych z uwagi na stosunkowo ³atwy dostêp do wód podziemnych i korzystne parametry hydrogeolo- giczne. Woda wystêpuj¹ca w dolinach rzek zlewni Narwi i Drwêcy oraz na obszarze rozleg³ego san- dru kurpiowskiego ma du¿e znaczenie gospodarcze ze wzglêdu na du¿¹ pojemnoœæ i dobr¹ odnawial- noœæ zasobów. Du¿e zagro¿enie zanieczyszczeniem wód podziemnych wi¹¿e siê z brakiem lub s³ab¹ izolacj¹ warstwy wodonoœnej od powierzchni terenu. S³abo rozpoznane s¹ miêdzymorenowe poziomy wodonoœne, a szczególnie kopalne doliny ci¹gn¹ce siê w kierunku regionu mazurskiego. Region mazursko-podlaski nale¿y do najs³abiej rozpoznanych pod wzglêdem hydroge- ologicznym, zajmuje pó³nocno-wschodni¹ czêœæ województwa wraz z wschodni¹ stref¹ przy-

121 graniczn¹. Charakteryzuje siê on brakiem poziomów wodonoœnych miocenu i oligocenu, wystê- puj¹cych w s¹siednich jednostkach. Piêtro czwartorzêdowe jest bardzo zró¿nicowane pod wzglêdem mi¹¿szoœci i wodonoœnoœci. Wystêpuj¹ tu przynajmniej 2 poziomy wodonoœne – pierwszy do g³êbokoœci 60 m, a drugi – w sp¹gu utworów czwartorzêdowych, których mi¹¿- szoœæ wynosi od 150 do ponad 200 m. Obszar pó³nocno-zachodniej czêœci województwa nale¿y do regionu gdañskiego, które- go cech¹ zasadnicz¹ jest wystêpowanie zwyk³ych wód podziemnych w utworach wieku kredo- wego. W podregionie elbl¹skim maj¹ one mniejsze znaczenie u¿ytkowe z uwagi na niekorzyst- ne cechy hydrochemiczne, g³ównie zasolenie. Piêtro wodonoœne trzeciorzêdu równie¿ ma nie- wielkie znaczenie ze wzglêdu na ograniczony zasiêg oraz ma³e wydajnoœci. Piêtro wodonoœne czwartorzêdu i tutaj jest g³ównym Ÿród³em zaopatrzenia w wodê, mimo ¿e na przewa¿aj¹cej czêœci ¯u³aw wody maj¹ czêsto z³¹ jakoœæ, co ogranicza u¿ytkowanie zasobnych poziomów wo- donoœnych. Najlepsz¹ wodonoœnoœci¹ i stosunkowo dobrymi parametrami hydrochemicznymi charakteryzuje siê najg³êbszy, dolnoplejstoceñski poziom wodonoœny – korzystaj¹ z niego naj- wiêksze ujêcia miejskie Elbl¹ga. Warunki hydrogeologiczne s¹ przedstawione na mapach hydrogeologicznych (dotychczas w skali 1: 200 000) obszaru kraju i województwa. Od 1996 roku s¹ opracowywane mapy hydro- geologiczne Polski w skali 1: 50 000. Ich celem jest kartograficzne odwzorowanie warunków hy- drogeologicznych, obejmuj¹ce charakterystykê jakoœciow¹, iloœciow¹ i zagro¿eñ zasobów wód podziemnych. Powinny one dostarczaæ informacji o zwyk³ych wodach podziemnych, przydatnych do podejmowania decyzji na szczeblu administracji lokalnych i regionalnych, przy programowa- niu badañ hydrogeologicznych oraz planów zagospodarowania przestrzennego. W latach 1996–2000 opracowano 30 arkuszy takich map, obejmuj¹cych pó³nocno-zachodni¹ i po³udniow¹ czêœæ obszaru województwa warmiñsko-mazurskiego. Kolejne arkusze s¹ w trakcie opracowywa- nia i w dalszych planach opracowañ kartograficznych. Jednym z wa¿nych elementów rozpoznania warunków hydrogeologicznych jest tak¿e „Mapa G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj¹cych szczególnej ochrony”, która zosta³a opracowana w 1991 roku przez hydrogeologów z ca³ego kraju pod kierunkiem prof. A. S. Kleczkowskiego. Na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego wystêpuje, w ca³o- œci lub czêœci, 16 GZWP. Sukcesywnie s¹ realizowane badania hydrogeologiczne maj¹ce na celu uszczegó³owienie rozpoznania warunków hydrogeologicznych tych obszarów i ustanowienia stref ochronnych poszczególnych zbiorników. Mapa ta zosta³a zaktualizowana w roku 2000 przez Pañ- stwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, przedstawiaj¹c korekty wynikaj¹ce ze szczegó³owego rozpoznania GZWP.

4.2. Za³o¿enia projektowania i realizacji monitoringu

Monitoring jakoœci zwyk³ych wód podziemnych jest elementem Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska (PMŒ), który zosta³ utworzony moc¹ ustawy o Inspekcji Ochrony Œrodowiska z 20 lip- ca 1991 roku (wraz z póŸniejszymi zmianami). Zadania PMŒ wynikaj¹ z odpowiednich ustaw, a ce- lem jest monitorowanie elementów „œrodowiska dla potrzeb oceny skutecznoœci dzia³añ na rzecz ochrony œrodowiska”. Programy PMŒ obejmuj¹ zadania realizowane w sieciach krajowych i regio- nalnych (wojewódzkich lub miêdzywojewódzkich), ale mog¹ tak¿e uwzglêdniaæ sieci lokalne.

122 Dla prawid³owej organizacji systemu monitoringu wód podziemnych jest konieczna znajo- moœæ budowy, w³aœciwoœci i funkcjonowania systemów wodonoœnych. W ramach zadania „Mo- nitoring Jakoœci Zwyk³ych Wód Podziemnych” (MJZWP) prowadzone s¹ badania fizykoche- miczne, które stanowi¹ podstawê do klasyfikacji wód podziemnych, a tak¿e pozwalaj¹ na œle- dzenie zmian ich jakoœci oraz na okreœlanie trendów i dynamiki zmian.

4.3. Sieæ krajowa Monitoringu Jakoœci Zwyk³ych Wód Podziemnych

Sieæ krajowa MJZWP funkcjonuje od 1991 roku i aktualnie obejmuje blisko 700 punktów obser- wacyjnych na terenie ca³ego kraju. Jest ona eksploatowana przez Pañstwowy Instytut Geologiczny, a punktami obserwacyjnymi s¹ studnie wiercone, piezometry, studnie kopane i Ÿród³a, z których wiêk- szoœæ funkcjonuje tak¿e w ramach innych systemów obserwacyjnych o zasiêgu ogólnopolskim – Sie- ci Stacjonarnych Obserwacji Wód Podziemnych (SSOWP) Pañstwowego Instytutu Geologicznego i Sieci Obserwacyjnej Wód Gruntowych (SOWG) Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. W województwie warmiñsko-mazurskim zlokalizowanych jest obecnie 41 punktów obserwacyj- nych sieci krajowej, z których 6 dotyczy wód podziemnych w utworach starszych od czwartorzêdu. W 2001 roku badania wykonano w 40 punktach. Do sieci krajowej monitoringu nale¿¹ 3 stacje SSOWP: Rydzewo (k. I³awy), Radostowo (pomiêdzy Dobrym Miastem i Jezioranami) i Doba (k. Gi- ¿ycka). Ka¿da z nich sk³ada siê z 4 otworów przewidzianych do obserwacji ró¿nych poziomów wodo- noœnych. Wykaz punktów sieci krajowej monitoringu wód podziemnych, objêtych badaniami w 2001 roku, wraz z klasyfikacj¹ oraz porównaniem z wynikami z lat poprzednich zamieszczono w tabeli 30. Lokalizacjê punktów sieci krajowej i regionalnej przedstawiono w Raporcie o stanie œrodowiska wo- jewództwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2000. Czêœæ II – 2000 rok (2002). Analizy rozsze- rzone wskaŸników fizycznych i chemicznych jakoœci wód podziemnych obejmuj¹ 43 oznaczenia, na podstawie których dokonuje siê klasyfikacji wg zasad okreœlonych we Wskazówkach metodycznych dotycz¹cych tworzenia regionalnego i lokalnego monitoringu wód podziemnych (1995).

4.4. Monitoring regionalny jakoœci zwyk³ych wód podziemnych

Monitoring regionalny nale¿y traktowaæ jako uzupe³nienie rozpoznania zmian jakoœci wód pod- ziemnych w stosunku do sieci krajowej. W zwi¹zku z tym jego za³o¿enia wymagaj¹ uzgodnienia koor- dynatora, którym jest Pañstwowy Instytut Geologiczny. Projekt monitoringu dla obszaru by³ego woje- wództwa olsztyñskiego zosta³ wykonany w 1997 roku przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne „Polgeol” – Zak³ad w Gdañsku na zlecenie Wojewody Olsztyñskiego. Zadanie to jest realizowane od 1998 roku w 30 punktach obserwacyjnych na obszarze by³ego województwa olsztyñskiego, którymi s¹ studnie wiercone wykonane w celu zaopatrzenia w wodê miast i wsi oraz innych u¿ytkowników. W roku 2000 sieæ ta zosta³a rozszerzona na ca³e województwo warmiñsko-mazurskie i obejmuje 73 punkty. W roku 2001 badania wykonano w 70 punktach. Wykaz punktów sieci regionalnej monitoringu wód podziem- nych, klasyfikacjê wód podziemnych w roku 2001 oraz w latach poprzednich podano w tabeli 31. Ana- lizy wskaŸników fizycznych i chemicznych jakoœci wód podziemnych obejmuj¹ oko³o 35 oznaczeñ.

123 Tabela 30. Wyniki monitoringu krajowego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001

Nr GáĊbokoĞü Rodzaj Obszary Klasa jakoĞci Lp Stratygrafia punktu MiejscowoĞü warstwy wód GZWP 1999 r. 2000 r. 2001 r. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1. 13 Radostowo - 1 Tr 225,0 W 205,213 Ib Ia Ia 2. 14 Radostowo - 2 Tr 130,0 W 205,213 Ib Ia Ia 3. 15 Radostowo - 3 Q 27,2 W 213,205 Ib Ia Ib 4. 102 Zawierz Tr W Ib Ia Ia 5. 128 Siedliska Q 42,4 W 217 Ib Ib III 6. 436 àaĔski Piec Tr 99,0 W Ib Ib Ib 7. 655 Susz Q 2,9 G 210 III Ib II 8. 661 Nidzica Q 4,3 G 214,215 Ib Ib Ib 9. 663 Jedwabno Q 29,5 W 213 Ib Ib Ib 10. 664 Szczytno Q 4,4 G 213,215 Ib III III 11. 666 Toákiny Q 69,0 W 205 Ib Ib Ib 12. 668 Bartoszyce Q 20,0 W 205 II Ib Ib 13. 669 Dzikowo Q 57,0 W Ib III Ib 14. 670 Boryniec Q 2,2 G Ib Ib Ib 15. 671 Gąsiorowo Q 30,0 W Ib Ia Ia 16. 672 Gierzwaád Q 5,5 G III III II 17. 674 Boreczno Q 27,0 W III Ib Ib 18. 675 Buczyniec Q 34,9 G III III III 19. 715 Samborowo Q 3,0 G Ib III Ib 20. 771 Kobuáty Q 18,0 G Ib Ib III 21. 772 KurzĊtnik Q 24,5 W III Ib III Czerwony Q 3,4 G III III III 22. 842 Dwór 23. 844 Mikoáajki Q 2,1 G Ib Ib Ib 24. 845 Doba - 1 K 255,0 W 206 III III III 25. 846 Doba - 2 Q 158,0 W 206 Ib Ib Ib 26. 847 Doba - 3 Q 58,2 W 206 Ib Ib Ib 27. 848 Doba - 4 Q 1,0 G 206 III III III 28. 849 Radostowo - 4 Q 1,8 G 213,205 Ib Ib Rydzewo - Q 164,5 W 210 II Ia II 29. 850 1(2) Rydzewo - Q 22,5 W 210 Ib Ib Ib 30. 851 2(3) Rydzewo - K 255,0 W 210 Ib II III 31. 852 3(1) 32. 853 Rydzewo - 4 Q 2,4 G 210 III III III 33. 857 Goádap Q 0,7 G 202 Ib Ib Ib 34. 858 Dziaádowo Q 131,0 W 214,215 Ib Ia Ia 35. 1126 Morąg Q 31,5 W Ib Ib Ib 36. 1127 Olsztyn Q 28,0 W 213,205 II II II 37. 1136 Pisz Q 6,5 G 215 Ib III Ib 38. 1138 Ruciane Nida Q 4,5 G 215 II Ib Ib 39. 1673 Eák Q 7,0 G Ib Ib III 40. 1674 GiĪycko Q 35,0 W Ib Ib Ib 41. 1725 Olsztynek Tr 320,0 W - Ia Ia

Objaœnienia do tabel 30 i 31: Q, Tr, K – czwartorzêd, trzeciorzêd, kreda W, G – wg³êbne, gruntowe numery GZWP wg Mapy GZWP

124 Tabela 31. Wyniki monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych województwa warmiñsko- -mazurskiego w latach 1998–2001 WskaĨniki odpowiadające GáĊbokoĞü Klasa jakoĞci wodzie Nr Straty- Obszary MiejscowoĞü stropu o niskiej jakoĞci w 2001 r. punktu grafia GZWP warstwy poza 1998 1999 2000 2001 III klasa klasyfikacją 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

1 Jarnoátowo Q 30,0 211 II II II III HCO3 Fe 2 Zawroty Q 21,5 II III III III 3 Miáomáyn Q 22,0 Ib Ib Ib Ib Iáawa - 4 A Q 21,5 211 II II II Ib Nowa WieĞ Iáawa - 4 B Q 70,0 211 II II II Ib Nowa WieĞ 5 Omule Q 45,0 Ib Ib Ib Ib 6 Rudno Q 19,0 Ib II II III Fe 7 Wielochowo Q 63,0 III II II III HCO3, N-NH4 Dobre HCO , N-NH , 8 Q 90,0 213 II II II III 3 4 Miasto Sr 9 Tuáawki Q 43,0 213 II II II III HCO3 10 Ameryka Q 4,8 212 Ib Ib II Ib 11 Oráowo Q 36,0 214 Ib Ib II III 12 Kozáowo Q 44,5 214 II Ib Ib Ib 13 PrzezdziĊk Q 1,4 III II II II 14 Mokiny Q 30,0 213 Ib Ib II Ib 15 Machary Q 13,0 Ib Ib Ib II 16 Oterki Q 36,0 208 II II II II HCO3 17 Srokowo Q 16,2 Ib II II II HCO3 18 Reszel Tr 201,0 205 II II II II HCO3, Sr Lidzbark 19 Tr 187,0 205 II II II II HCO Sr WarmiĔski 3 Olsztyn 20 Tr 168,0 205 II II II II Fe, Sr -Zachód Olsztyn - 21 Q 24,5 213 Ib II II II Wadąg 22 Ostróda Q 34,0 II II II II N-NH4 23 Nidzica Q 33,0 214 Ib II Ib Ib 24 Szczytno Q 32,0 213 Ib Ib Ib Ib 25 Mrągowo Q 4,2 II II II II 26 Biskupiec Q 24,0 208 II II II II KĊtrzyn - 27 Q 76,0 II II II II HCO N-NH Czerniki 3 4 28 Rutka Q 50,5 II II II - - - 29 Parkoszewo Q 10,0 II II II II 30 Kretowiny Q 20,0 III II II - - - 31 Gronowo Q 27,0 II Ib 32 Rogity Q 30,0 Ib III N-NO2 33 GáĊbock Tr 206,2 II II HCO3 HCO3, 34 Tolkmicko Q 7,2 II III przewod.,N-NO2 35 Dąbrowa Q 41,2 II II 36 PieniĊĪno Q/Tr 152,2/185,0 II II HCO3, Sr 37 Elbląg - Q 10,0 II II Mn Jagodowo 38 Elbląg - Q 109,0 III III HCO3, Cl, Fe, Na, Malborska Sr przewod. 39 Orneta Q 184,0 II II N-NH4 40 Godkowo Q 18,0 II II

125 cd. tab. 31

WskaĨniki GáĊbokoĞü Klasa jakoĞci odpowiadające wodzie Nr Straty- Obszary MiejscowoĞü stropu o niskiej jakoĞci w 2001 r. punktu grafia GZWP warstwy poza 1998 1999 2000 2001 III klasa klasyfikacją 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 41 PasáĊk Q 29,0 II II Sr 42 WiĞniewo Tr 84,0 Ib II HCO3, Sr 43 Susz Q 39,5 II II Fe, Mn Fe, Mn, K, 44 Kisielice Q 22,0 II III PO4 45 Szwarcenowo Q 27,0 Ib - II II Nowe Miasto 46 Q 18,7 II - II II mĊtnoĞü, PO4 Lub. Lidzbark 47 Q 33,4 II Ib Welski 48 MyĞlĊta Q 32,0 Ib Ib Fe 49 Iáowo - Osada Q 35,0 Ia Ib HCO , 51 MaĪucie Q 19,0 II II 3 przewod. twardoĞü 52 Goádap Q 0,7 202 Ib Ib 53 ĩytkiejmy Q 41,0 II II 54 StaĔczyki Q Ib Ib 55 WĊgorzewo Q 73,0 II II HCO3 Kowale 56 Q 35,2 II II Oleckie 57 Pierkunowo Q 8,0 II II mĊtnoĞü 58 GiĪycko Q 156,0 II II HCO3 N-NH4 59 Olecko Q 38,0 II II 60 Gawliki Maáe Q 133,5 Ib II 61 àawki Q 2,2 206 Ib II 62 Borki Q 2,6 206 Ib II Fe 63 Stare Juchy Q 16,0 217 II Ib 64 Eák Q 8,7 217 II II 65 Mikoáajki Q 20,7 II III N-NO2 66 Orzysz Q 4,2 II II HCO , 67 Prostki Tr 133,0 217 II III 3 N-NH przewod. 4 68 Pisz Q 14,0 216,215 II Ib 69 Karwica Q 124,0 216,215 Ib Ib 70 Rozogi Q 24,0 216,215 Ib II I Bartoszyce Q 60,0 II II HCO3, N-NH4 II Morąg Q 58,0 III - - - HCO , N-NH , III Iáawa Tr 230,0 II II 3 4 Sr

4.5. Charakterystyka jakoœci wód podziemnych

Jakoœæ zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa jest doœæ dobra i charaktery- zuje siê mineralizacj¹ wodorowêglanowo-wapniow¹. Zawartoœæ substancji rozpuszczonych wa- ha siê w granicach 200–600 mg/dm3. Wody z utworów czwartorzêdowych zawieraj¹ przewa¿nie znaczne iloœci zwi¹zków ¿elaza i manganu, ale redukcja ich do poziomów dopuszczalnych dla

126 wód do picia i na potrzeby gospodarcze jest ³atwa. S¹ to wody typu wodorowêglanowo-wapniowego (HCO -– Ca2+) oraz wodorowêglanowo-wapniowo-magnezowego (HCO -– Ca2+–Mg2+). W szere- 3 3 gu przypadków s¹ one wzbogacone jonami chlorkowymi, siarczanowymi lub sodowymi. Badania przeprowadzone w sieciach monitoringu krajowego i regionalnego w 2001 roku wska- zuj¹, ¿e na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego s¹ reprezentowane wszystkie klasy ja- koœci wód podziemnych: Ia – najwy¿szej jakoœci, Ib – wysokiej jakoœci, II – œredniej jakoœci i III – ni- skiej jakoœci. Wody podziemne z utworów czwartorzêdowych i czwartorzêdowo-trzeciorzêdowych wro- ku 2001 by³y monitorowane w 95 punktach obu sieci. W 36 punktach zaliczono je do klasy wysokiej jakoœci (Ib) i tak¿e w 36 punktach do klasy œredniej jakoœci (II). Woda o niskiej jakoœci (klasy III) wy- stêpuje w 21 punktach, a wody tylko z 2 punktów mo¿na zaliczyæ do klasy najwy¿szej jakoœci (Ia). Na- le¿y dodaæ, ¿e do klasy niskiej jakoœci kwalifikuj¹ siê g³ównie wody gruntowe, najbardziej nara¿one na zanieczyszczenie z uwagi na brak lub niewystarczaj¹c¹ izolacjê od powierzchni terenu. O obni¿o- nej jakoœci decyduj¹ wysokie stê¿enia takich wskaŸników jak: substancje rozpuszczone, wodorowê- glany, fosforany oraz azotany i azotyny. Wody podziemne z utworów trzeciorzêdowych i kredowych s¹ monitorowane w 15 punk- tach na obszarze województwa – w sieci krajowej w 5 punktach: Radostowo, Doba, Rydzewo i £añski Piec (w ramach Stacjonarnych Obserwacji Hydrogeologicznych PIG) oraz w Olsztyn- ku, a w sieci regionalnej – w 8 punktach, miêdzy innymi na ujêciach wody dla: Olsztyna, Elbl¹- ga (w Wiœniewie), Pas³êka, Reszla i Lidzbarka Warmiñskiego. Trzeciorzêdowe piêtro wodono- œne cechuje najwy¿sza, wysoka lub œrednia jakoœæ wody. Jakoœæ wód podziemnych piêtra kre- dowego w Rydzewie i Dobie jest niska z uwagi na wysokie stê¿enia wapnia, chlorków, potasu, sodu, boru, azotu amonowego i azotynów.

MATERIA£Y RÓD£OWE

1. Atlas hydrogeologiczny Polski (red. B. Paczyñski). PIG, Warszawa 1995. 2. Aneks do projektu monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego. Opracowanie: Przedsiêbiorstwo Geologiczne „Polgeol” – Zak³ad w Gdañsku, 1999. 3. Budowa hydrogeologiczna Polski, t. VII – Hydrogeologia. PIG, Warszawa 1991. 4. Kleczkowski A. S. Hydrogeologia ziem wokó³ Polski. PWN, Warszawa 1979. 5. Monitoring os³onowy ujêæ wód podziemnych – metody badañ. PIG, MOŒZNiL, Warszawa 1999. 6. Projekt monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa olsztyñskiego. Przedsiêbiorstwo Geologiczne „Polgeol” Zak³ad w Gdañsku, 1997. 7. Raport o stanie œrodowiska na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1997–1998. WIOŒ Olsztyn 2000. 8. Raporty z realizacji monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych na obszarze województwa olsz- tyñskiego i warmiñsko-mazurskiego. Przedsiêbiorstwo Geologiczne „Polgeol” – Zak³ad w Gdañsku 1998, 1999, 2000 i 2001. 9. Sieæ stacjonarnych obserwacji wód podziemnych w Polsce. Raport 1/96. PIG, Warszawa 1996. 10. S³ownik hydrogeologiczny (red. A. S. Kleczkowski, A. Ró¿kowski). PIG i MOŒZNiL, Warszawa 1999. 11. Wskazówki metodyczne dotycz¹ce tworzenia regionalnego i lokalnego monitoringu wód podziemnych (wydanie II zmienione). PIOŒ, Warszawa 1995. 12. Wyniki monitoringu regionalnego jakoœci wód podziemnych w 1998 roku. WIOŒ Bydgoszcz – Delegatura w Toruniu.

127 II. MONITORING CHEMIZMU OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH

Badania chemizmu opadów atmosferycznych i depozycji zanieczyszczeñ do pod³o¿a* s¹, prowadzone przez IMGW we Wroc³awiu w ramach programu Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska. Informacje wprowadzaj¹ce w zagadnienie omawianego podsystemu monitoringu zawiera Raport o stanie œrodowiska województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2000. Czêœæ I – rok 1999. (Biblioteka Monitoringu Œrodowiska 2001). W 2000 roku na obszarze województwa analizowano wody opadowe pobierane w Stacji Meteorologicznej w Olsztynie (ul. Sielska 40). Sk³ad fizykochemiczny miesiêcznych próbek opadów oraz wielkoœci miesiêcznych opadów przedstawia tabela 32. Wyniki pomiarów iloœci wody opadowej w 2000 roku, zarejestrowane w 162 punktach pomiarowych reprezentuj¹cych obszar Polski, w tym 11 na obszarze województwa, oraz wyniki sk³adu chemicznego opadów z 25 stacji monitoringowych, w tym 1 na obszarze województwa, poddano analizie stosuj¹c komputerowy system informacji przestrzennej (GIS). Wykorzystuj¹c model generuj¹cy rozk³ad przestrzenny zanieczyszczeñ na obszarze Polski w siatce 8x8 km, interpretowany nastêpnie w programie MapInfo, oszacowano wielkoœci ³adunków jednostkowych i ca³kowitych badanych zanieczyszczeñ obci¹¿aj¹cych województwo warmiñsko- mazurskie i jego poszczególne powiaty. Obliczone dane zawieraj¹ tabele 33–38. Graficzn¹ interpretacjê wybranych wskaŸników zanieczyszczeñ przedstawiaj¹ ryciny 20–27. Najwiêkszym ³adunkiem badanych zanieczyszczeñ obci¹¿ony by³ powiat dzia³dowski, najmniejszym – olecko-go³dapski. Roczny ³adunek jednostkowy badanych zanieczyszczeñ zdeponowany na obszarze województwa by³ mniejszy ni¿ œredni dla ca³ej Polski. W porównaniu do badañ wykonanych w 1999 roku zanieczyszczenia niesione z opadem mokrym na obszar województwa by³y mniejsze: roczny ³adunek siarczanów – o 28,7%, chlorków – o 6,6%, sumy azotynów i azotanów – o 20,6%, azotu amonowego – o 27,4%, azotu ogólnego – o 29,1%, fosforu ogólnego – o 23,7%, kwasowoœci – o 15,4%, sodu – o 16,1%, potasu – o 29,6%, wapnia – o 8,2%, magnezu – o 15,3%, cynku – o 55,3%, miedzi – o 33,3%, ¿elaza – o 8,5%, o³owiu – o 65,5%, kadmu – o 60,7%, niklu – o 8%, chromu ogólnego – o 43,3%, manganu – o 26,3% i wolnych jonów wodorowych – o 52,9%. Pomimo ¿e depozycja zanieczyszczeñ atmosferycznych w 2000 roku by³a ni¿sza ni¿ w 1999 roku, to jest ona jednym z istotnych Ÿróde³ zanieczyszczeñ obszarowych.

* Wyniki badañ monitoringowych w województwie warmiñsko-mazurskim w 2000 roku. Maszynopis IMGW, Wroc³aw 2001.

128 wej w Olsztynie oraz miesiêczne oraz Olsztynie w wej c ą Miesi I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII IX X XI VIII I VII II IV V VI III 4,50 4,75 4,79 5,82 5,63 6,89 5,29 5,12 6,66 6,32 5,77 4,82 0,10 0,13 0,15 0,14 0,16 0,17 0,18 5,00 6,50 7,50 7,00 8,00 8,50 9,00 2,43 1,50 1,01 0,49 0,23 1,39 0,33 0,43 0,41 2,23 0,98 1,06 2,22 1,67 1,92 3,59 2,70 2,71 1,77 1,99 6,62 2,33 1,76 0,66 0,57 0,47 0,70 0,45 0,54 0,32 0,35 0,49 1,33 0,52 0,53 0,82 0,65 0,12 1,39 0,84 0,96 0,69 0,74 0,71 1,99 0,91 0,68 1,24 0,86 0,36 0,31 0,16 1,12 0,20 0,24 0,29 0,97 0,28 0,43 0,22 0,16 0,05 0,23 0,15 0,35 0,13 0,19 0,17 0,83 0,54 0,32 0,40 0,85 0,88 0,80 0,49 0,43 4,14 0,76 0,52 0,16 0,06 0,08 0,09 0,19 0,07 0,30 0,013 0,003 0,018 0,038 0,002 0,021 0,008 0,022 0,010 0,017 0,0090 0,0030 0,0020 0,0030 0,0030 0,0040 0,0030 0,0040 0,0010 0,0070 0,0050 0,0030 0,030 0,005 0,006 0,039 0,008 0,004 0,012 0,025 0,003 0,0024 0,0017 0,0028 0,0006 0,0008 0,0013 0,0005 0,0005 0,0020 0,0043 0,0127 0,0012 0,00010 0,000320,0010 0,0005 0,0005 0,0005 0,0013 0,0005 0,0016 0,0025 0,0005 0,0005 0,0009 0,0013 0,000080,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,0002 0,000060,0040 0,0030 0,0030 0,0070 0,0040 0,0050 0,0020 0,0030 0,0020 0,0310 0,0050 0,0040 0,000041,59 1,26 0,93 2,22 1,41 1,74 1,05 1,19 1,00 3,77 2,36 0,00004 0,000040,081 0,054 0,039 0,105 0,088 0,115 0,055 0,049 0,321 0,147 0,072 0,000040,0316 0,00005 0,0178 0,00010 0,0162 0,00028 0,0015 0,00008 0,0023 0,0001 0,0051 0,0076 0,0002 0,0005 0,0017 0,0151 32,8 21,9 21,70 27,50 20,90 26,1 15,7 16,4 21,8 55,6 22,4 22,2 20,90 27,50 32,8 21,9 21,70

3 3

3 3

3 3 3 3 3 3 3 3 3 3

3

3 3 3 3 3 /dm /dm 3 3 -2 4 /dm /dm - + S/cm S/cm Jednostka Jednostka mval/dm mm 40,4 51,1 76,3 22,2 47,7 28,9 96,8 94,7 43,5 5,8 41,1 58,1 mgCaCO P

Ĕ

Ğü nik Ğü Ĩ czna suma mg Cu/dm mg mg Ca/dm mg Ċ Ĩ Ĕ sumy opadów sumy Wska ów mg Pb/dm ów mg á elazo mg Fe/dm elazo mg zanieczyszcze Odczyn pH Odczyn Cl SO Przewodno Na/dm Chlorki mg mg Siarczany K/dm Azotyny+azotany N/dm mg Azot amonowy Sód mg mg N/dm Potas mg Magnez mg Mg/dm Zn/dm Wap Magnez mg mg Cynk Cd/dm Mied Ni/dm ĩ O Mn/dm Kadm mg Nikiel mg Chrom og. Mangan mg Azot ogólny mg Cr/dm ogólny Fosfor mg N/dm Jon wodorowy mg P/dm mg H Miesi opadów 1. 2. Kwasowo 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. Lp. Tabela 32. Sk³ad fizykochemiczny œredniomiesiêcznych próbek opadów atmosferycznych (wet-only) w 2000 roku ze stacji monitoringo stacji ze roku 2000 w (wet-only) atmosferycznych opadów próbek œredniomiesiêcznych fizykochemiczny Sk³ad 32. Tabela

129 Tabela 33. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanie- czyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – siarczany, chlorki, suma azotanów i azotynów

WSKAħNIKI ZANIECZYSZCZENIA

Powierzchnia -2 - Azotyny+azotany Lp. Powiat Siedziba 2 Siarczany [SO4 ] Chlorki [Cl ] - - [km ] [NNO2 +NO3 ] kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok 1 bartoszycki Bartoszyce 1308,54 14,18 1856 9,36 1225 2,76 361 2 braniewski Braniewo 1204,54 15,21 1832 12,85 1548 2,79 336 3 dziaádowski Dziaádowo 964,33 18,22 1757 6,00 579 3,32 320 4 elbląski Elbląg 1430,55 17,36 2483 14,69 2102 2,94 421 5 eácki Eák 1111,87 13,56 1507 4,17 464 2,74 305 6 giĪycki GiĪycko 2017,19 13,36 2694 4,24 855 2,75 555 7 iáawski Iáawa 1385,00 17,45 2416 11,07 1533 3,03 420 8 kĊtrzyĔski KĊtrzyn 1212,97 13,54 1642 4,41 535 2,77 336 Lidzbark 9 lidzbarski 924,42 13,81 1277 9,59 886 2,71 251 WarmiĔski 10 mrągowski Mrągowo 1065,23 13,33 1419 4,13 440 2,65 283 11 nidzicki Nidzica 960,70 16,50 1585 5,40 519 3,11 299 12 nowomiejski Nowe Miasto Lub. 695,01 18,76 1304 10,58 735 3,19 222 olecko- 13 Olecko 1440,74 12,84 1849 4,11 592 2,75 397 -goádapski 14 olsztyĔski Olsztyn 2840,29 13,04 3703 6,45 1833 2,70 767 15 ostródzki Ostróda 1764,89 14,76 2605 8,26 1458 2,83 500 16 piski Pisz 1776,17 14,30 2540 4,26 756 2,78 494 17 szczycieĔski Szczytno 1933,10 12,80 2474 4,29 830 2,59 500 18 Elbląg Elbląg 79,52 17,40 138 18,38 146 3,10 25 19 Olsztyn Olsztyn 87,89 13,27 117 7,10 62 2,79 25

Ryc. 20. Roczne ³adunki jednostkowe siarczanów (w kg SO -2 /ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 4 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

130 Ryc. 21. Roczne ³adunki jednostkowe azotanów i azotynów (w kg N/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

Tabela 34. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – azot amonowy i ogólny, fosfor ogólny

WSKAħNIKI ZANIECZYSZCZENIA Powierzchnia Azot amonowy Azot ogólny Fosfor ogólny Lp. Powiat Siedziba 2 [km ] [NNH4] [Nog.] [Pog.] kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok 1. bartoszycki Bartoszyce 1308,54 3,76 491 8,27 1082 0,476 62,3 2. braniewski Braniewo 1204,54 3,97 478 8,55 1030 0,511 61,5 3. dziaádowski Dziaádowo 964,33 5,19 501 10,73 1035 0,535 51,6 4. elbląski Elbląg 1430,55 4,53 647 9,36 1339 0,570 81,6 5. eácki Eák 1111,87 3,53 392 8,50 945 0,411 45,7 6. giĪycki GiĪycko 2017,19 3,51 707 8,26 1666 0,411 82,8 7. iáawski Iáawa 1385,00 4,98 689 9,72 1346 0,587 81,3 8. kĊtrzyĔski KĊtrzyn 1212,97 3,71 450 8,30 1007 0,430 52,1 Lidzbark 9. lidzbarski 924,42 3,81 8,09 0,474 43,8 WarmiĔski 352 748 10. mrągowski Mrągowo 1065,23 3,63 386 8,00 852 0,416 44,3 11. nidzicki Nidzica 960,70 4,67 449 9,85 946 0,482 46,3 Nowe 12. nowomiejski 695,01 5,39 10,41 0,625 43,5 Miasto Lub. 374 723 olecko- 13. Olecko 1440,74 3,30 8,20 0,385 55,5 -goádapski 475 1181 14. olsztyĔski Olsztyn 2840,29 3,92 1112 8,02 2278 0,453 128,7 15. ostródzki Ostróda 1764,89 4,46 788 8,72 1538 0,510 90,1 16. piski Pisz 1776,17 3,80 675 8,67 1540 0,437 77,7 17. szczycieĔski Szczytno 1933,10 3,56 688 7,81 1509 0,392 75,7 18. Elbląg Elbląg 79,52 4,20 33 9,52 76 0,580 4,6 19. Olsztyn Olsztyn 87,89 4,07 36 8,17 72 0,479 4,2

131 Ryc. 22. Roczne ³adunki jednostkowe jonu wodorowego (w kg H+/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

Ryc. 23. Roczne ³adunki jednostkowe azotu ogólnego (w kg N/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

132 Ryc. 24. Roczne ³adunki jednostkowe fosforu ogólnego (w kg P/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

Tabela 35. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – kwasowoœæ, sód, potas

WSKAħNIKI ZANIECZYSZCZENIA Powierzchnia KwasowoĞü Sód Potas Lp. Powiat Siedziba 2 [km ] [CaCO3] [Na] [K] kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok 1. bartoszycki Bartoszyce 1308,54 35,57 4654 5,56 727 1,42 186 2. braniewski Braniewo 1204,54 31,96 3849 7,69 926 1,55 187 3. dziaádowski Dziaádowo 964,33 52,01 5015 4,33 417 1,47 142 4. elbląski Elbląg 1430,55 30,26 4329 8,84 1265 1,73 247 5. eácki Eák 1111,87 39,75 4420 2,36 262 1,19 133 6. giĪycki GiĪycko 2017,19 38,24 7713 2,41 487 1,21 244 7. iáawski Iáawa 1385,00 31,92 4420 6,68 926 1,59 220 8. kĊtrzyĔski KĊtrzyn 1212,97 39,51 4792 2,46 299 1,22 148 Lidzbark 9. lidzbarski 924,42 34,85 3222 5,65 523 1,36 126 WarmiĔski 10. mrągowski Mrągowo 1065,23 38,90 4144 2,29 244 1,18 125 11. nidzicki Nidzica 960,70 52,56 5050 3,81 366 1,34 129 Nowe 12. nowomiejski 695,01 32,84 2282 6,46 449 1,65 115 Miasto Lub. olecko- 13. Olecko 1440,74 37,39 5388 2,39 344 1,17 169 -goádapski 14. olsztyĔski Olsztyn 2840,29 37,97 10786 3,68 1045 1,18 335 15. ostródzki Ostróda 1764,89 36,30 6407 4,90 866 1,32 233 16. piski Pisz 1776,17 42,17 7491 2,41 428 1,27 225 17. szczycieĔski Szczytno 1933,10 40,41 7813 2,46 476 1,09 211 18. Elbląg Elbląg 79,52 31,59 251 10,96 87 1,88 15 19. Olsztyn Olsztyn 87,89 39,52 347 4,07 36 1,24 11 133 Tabela 36. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – wapñ, magnez, cynk, miedŸ

WSKAħNIKI ZANIECZYSZCZENIA Powierzchnia Lp. Powiat Siedziba 2 WapĔ [Ca] Magnez [Mg] Cynk [Zn] MiedĨ [Cu] [km ] kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok

1. bartoszycki Bartoszyce 1308,54 5,12 670 0,98 128 0,227 29,7 0,028 3,7 2. braniewski Braniewo 1204,54 4,44 534 1,01 122 0,247 29,7 0,031 3,7

3. dziaádowski Dziaádowo 964,33 6,71 647 1,00 96 0,254 24,5 0,034 3,3 4. elbląski Elbląg 1430,55 5,09 728 1,13 161 0,278 39,8 0,034 4,9 5. eácki Eák 1111,87 6,82 758 1,02 113 0,233 25,9 0,022 2,4 6. giĪycki GiĪycko 2017,19 6,74 1359 1,01 205 0,222 44,7 0,023 4,6 7. iáawski Iáawa 1385,00 5,53 766 1,00 138 0,237 32,8 0,032 4,4 8. kĊtrzyĔski KĊtrzyn 1212,97 6,31 765 0,95 115 0,205 24,8 0,023 2,7 Lidzbark 9. lidzbarski 924,42 4,42 409 0,87 81 0,193 17,9 0,027 2,5 WarmiĔski 10. mrągowski Mrągowo 1065,23 6,10 650 0,92 98 0,196 20,9 0,021 2,3 11. nidzicki Nidzica 960,70 5,88 565 0,90 86 0,230 22,1 0,031 3,0 Nowe 12. nowomiejski Miasto 695,01 6,32 439 1,06 73 0,253 17,6 0,033 2,3 Lub. olecko- 13. Olecko 1440,74 7,01 1010 1,06 153 0,232 33,4 0,023 3,3 -goádapski 14. olsztyĔski Olsztyn 2840,29 4,42 1255 0,74 209 0,146 41,5 0,023 6,7 15. ostródzki Ostróda 1764,89 4,46 787 0,78 137 0,166 29,4 0,027 4,7 16. piski Pisz 1776,17 6,74 1196 1,02 181 0,230 40,8 0,022 3,9

17. szczycieĔski Szczytno 1933,10 5,29 1022 0,81 156 0,178 34,5 0,021 4,0 18. Elbląg Elbląg 79,52 4,51 36 1,26 10 0,328 2,6 0,038 0,3 19. Olsztyn Olsztyn 87,89 4,12 36 0,72 6 0,138 1,2 0,025 0,2

Ryc. 25. Roczne ³adunki jednostkowe miedzi (w kg Cu/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego 134 Tabela 37. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 r. (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok)– ¿elazo, o³ów, kadm, nikiel

WSKAħNIKI ZANIECZYSZCZENIA Pow. Lp. Powiat Siedziba 2 elazo [Fe] O ów [Pb] Kadm [Cd] Nikiel [Ni] [km ] ĩ á kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok

1 bartoszycki Bartoszyce 1308,54 0,116 15,2 0,0131 1,72 0,00091 0,119 0,0080 1,05 2 braniewski Braniewo 1204,54 0,152 18,3 0,0142 1,71 0,00122 0,147 0,0101 1,21 3 dziaádowski Dziaádowo 964,33 0,217 21,0 0,0146 1,41 0,00148 0,142 0,0088 0,85 4 elbląski Elbląg 1430,55 0,188 26,9 0,0155 2,21 0,00165 0,236 0,0114 1,64 5 eácki Eák 1111,87 0,084 9,4 0,0120 1,33 0,00068 0,076 0,0039 0,43 6 giĪycki GiĪycko 2017,19 0,081 16,3 0,0119 2,40 0,00066 0,133 0,0040 0,80 7 iáawski Iáawa 1385,00 0,175 24,3 0,0146 2,03 0,00158 0,219 0,0106 1,47 8 kĊtrzyĔski KĊtrzyn 1212,97 0,080 9,8 0,0118 1,43 0,00063 0,077 0,0046 0,56 Lidzbark 9 lidzbarski 924,42 0,117 10,8 0,0131 1,21 0,00093 0,086 0,0082 0,76 WarmiĔski 10 mrągowski Mrągowo 1065,23 0,080 8,5 0,0113 1,20 0,00061 0,065 0,0045 0,48 11 nidzicki Nidzica 960,70 0,187 18,0 0,0138 1,32 0,00115 0,110 0,0082 0,79 Nowe 12 nowomiejski 695,01 0,194 13,5 0,0150 1,05 0,00175 0,122 0,0109 0,76 Miasto Lub. olecko- 13 Olecko 1440,74 0,078 11,3 0,0125 1,80 0,00070 0,101 0,0035 0,50 -goádapski 14 olsztyĔski Olsztyn 2840,29 0,094 26,8 0,0124 3,51 0,00076 0,216 0,0069 1,96 15 ostródzki Ostróda 1764,89 0,132 23,2 0,0131 2,32 0,00109 0,193 0,0087 1,54 16 piski Pisz 1776,17 0,087 15,4 0,0118 2,10 0,00067 0,120 0,0044 0,78 17 szczycieĔski Szczytno 1933,10 0,092 17,8 0,0118 2,27 0,00063 0,122 0,0050 0,97 18 Elbląg Elbląg 79,52 0,195 1,6 0,0167 0,13 0,00150 0,012 0,0139 0,11 19 Olsztyn Olsztyn 87,89 0,093 0,8 0,0126 0,11 0,00073 0,006 0,0078 0,07

Ryc. 26. Roczne ³adunki jednostkowe o³owiu (w kg Pb/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

135 Ryc. 27. Roczne ³adunki jednostkowe kadmu (w kg Cd/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzennys rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego

Tabela 38. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – chrom, mangan, jon wodorowy

WSKAħNIKI ZANIECZYSZCZENIA Powierzchnia Lp. Powiat Siedziba 2 Chrom [Cr] Mangan [Mn] Jon wodorowy [H+] [km ] kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok kg/ha*rok ton/rok 1. bartoszycki Bartoszyce 1308,54 0,00156 0,204 0,0276 3,61 0,0433 5,67 2. braniewski Braniewo 1204,54 0,00181 0,218 0,0296 3,57 0,0529 6,38 3. dziaádowski Dziaádowo 964,33 0,00479 0,462 0,0504 4,86 0,0314 3,03 4. elbląski Elbląg 1430,55 0,00207 0,297 0,0399 5,71 0,0486 6,96 5. eácki Eák 1111,87 0,00167 0,185 0,0311 3,46 0,0272 3,02 6. giĪycki GiĪycko 2017,19 0,00151 0,305 0,0310 6,26 0,0286 5,77 7. iáawski Iáawa 1385,00 0,00197 0,273 0,0451 6,24 0,0438 6,07 8. kĊtrzyĔski KĊtrzyn 1212,97 0,00149 0,180 0,0301 3,65 0,0344 4,17 Lidzbark 9. 924,42 0,00150 0,138 0,0266 2,46 0,0471 4,36 lidzbarski WarmiĔski 10. mrągowski Mrągowo 1065,23 0,00147 0,157 0,0295 3,14 0,0324 3,45 11. nidzicki Nidzica 960,70 0,00425 0,408 0,0409 3,93 0,0349 3,36 Nowe 12. 695,01 0,00231 0,161 0,0519 3,61 0,0404 2,81 nowomiejski Miasto Lub. olecko- 13. 1440,74 0,00151 0,218 0,0320 4,61 0,0242 3,49 -goádapski Olecko 14. olsztyĔski Olsztyn 2840,29 0,00148 0,419 0,0264 7,48 0,0449 12,76 15. ostródzki Ostróda 1764,89 0,00178 0,314 0,0340 6,00 0,0461 8,13 16. piski Pisz 1776,17 0,00170 0,302 0,0317 5,63 0,0302 5,36 17. szczycieĔski Szczytno 1933,10 0,00188 0,363 0,0271 5,24 0,0340 6,57 18. Elbląg Elbląg 79,52 0,00236 0,019 0,0297 0,24 0,0722 0,57 19. Olsztyn Olsztyn 87,89 0,00137 0,012 0,0244 0,21 0,0497 0,44

136 III. GOSPODARKA WODNO-ŒCIEKOWA WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO

1. GOSPODARKA WODNA

Bilans gospodarowania wod¹ w gospodarce komunalnej oraz w przemyœle województwa warmiñsko- mazurskiego w 2000 roku przedstawia³ siê korzystnie na tle kraju. Zarówno pobór, jak i zu¿ycie wody w naszym regionie by³y niskie w stosunku do poboru i zu¿ycia wody w ca³ym kraju. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej* i ludnoœci w województwie warmiñsko-mazurskim w 2000 roku – wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego – wynosi³ 143,8 mln m3, co stanowi³o 1,3% poboru wody w Polsce, wynosz¹cego 11 048,5 mln m3. Pod wzglêdem iloœci pobranej wody nasze województwo zajmowa³o 14 lokatê w kraju. Pobór wód w podregionach, na które zosta³o podzielone nasze województwo, kszta³towa³ siê nastêpuj¹co: w elbl¹skim – 68,3 mln m3, olsztyñskim – 56,4 mln m3 i e³ckim – 19,1 mln m3. Dane dotycz¹ce iloœci wody pobranej w 2000 roku zestawiono w tabeli 39. Z tabeli tej wynika, ¿e w naszym województwie najwiêcej wody pobrano na eksploatacjê sieci wodoci¹gowej – ogó³em 76,2 mln m3 (tj. 53% poboru wody w województwie, a oko³o 3% poboru wody na ten cel w kraju), w tym: wód powierzchniowych – 0,1 mln m3, wód podziemnych – 76,1 mln m3. Pobór wód na cele przemys³owe – z ujêæ w³asnych – w naszym województwie wynosi³ 43,9 mln m3 (tj. 30,5% poboru wody w województwie, a oko³o 0,6% krajowego poboru na cele przemys³owe), w tym z ujêæ powierzchniowych – 32,7 mln m3, z ujêæ podziemnych – 11,2 mln m3. Do nawodnieñ gruntów rolnych i leœnych oraz na uzupe³nianie stawów rybnych pobrano 23,7 mln m3 wody (tj. 16,5% poboru wody w województwie, a 2,2% poboru wody na ten cel w kraju). W skali ca³ego kraju najwiêksze iloœci wody w 2000 roku pobrano na cele przemys³owe – blisko 70% ogólnego poboru wody w kraju, natomiast na eksploatacjê sieci wodoci¹gowej – tylko ponad 20%, w rolnictwie i leœnictwie – oko³o 10%. Zu¿ycie wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludnoœci województwa warmiñsko- mazurskiego – zgodnie z danymi statystycznymi – wynosi³o w 2000 roku ogó³em 129,5 mln m3 (tj. oko³o 1,2% zu¿ycia krajowego, wynosz¹cego 10 409,1 mln m3). Z tabeli 40 wynika, ¿e na eksploatacjê sieci wodoci¹gowej zu¿yto 61,8 mln m3 wody (oko³o 48% ogólnego zu¿ycia wody w województwie), w przemyœle – 43,9 mln m3 wody (oko³o 34% zu¿ycia wody w województwie),

* w statystyce pod pojêciem „gospodarki narodowej” rozumie siê zak³ady pañstwowe i prywatne prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹

137 w rolnictwie i leœnictwie – 23,7 mln m3 wody (oko³o 18% zu¿ycia wody w województwie). W skali ca³ego kraju najwiêcej wody zu¿yto w przemyœle – 73% ogólnego zu¿ycia wody, natomiast na eksploatacjê sieci wodoci¹gowej – tylko oko³o 17%, a w rolnictwie i leœnictwie – oko³o 10%.

Tabela 39. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodoweja) i ludnoœci w województwie warmiñsko-mazurskim na tle kraju w 2000 roku (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego)

Na cele

przemysáowe eksploatacji sieci (poza rolnictwem i leĞnictwem NawodnieĔ wodociągowejb) Ogóáem – z ujĊü wáasnych) w rolnictwie i leĞnictwie Wyszczególnienie w tym wody wody oraz z uzupeánianie razem powierz- odwadniania razem powierz- podziemne stawów podziemne chniowe zakáadów rybnych chniowe górniczych w milionach metrów szeĞciennych

Polska 11048,5 7637,9 7221,5 265,8 150,6 1060,6 2350,1 868,5 1481,5

WarmiĔsko- 143,8 43,9 32,7 11,2 0,0 23,7 76,2 0,1 76,1 -mazurskie

a) – w statystyce pod pojêciem gospodarki narodowej rozumie siê zak³ady pañstwowe oraz prywatne, prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹ b) – pobór wód na ujêciach, przed wt³oczeniem do sieci

Zu¿ycie wody z wodoci¹gów w gospodarstwach domowych naszego województwa w 2000 roku wynosi³o ogó³em 48,8 mln m3, z czego w miastach – 36,1 mln m3 (74%), a na wsi – 12,7 mln m3 (26%). Zu¿ycie wody w ci¹gu roku na 1 mieszkañca miast szacowano na 40,8 m3, a wsi – 21,7 m3. Zu¿ycie wody do produkcji w zak³adach na terenie naszego województwa w 2000 roku kszta³towa³o siê na poziomie oko³o 18,2 mln m3 (w tym w obiegu zamkniêtym 16,9%), co w porównaniu z ogólnokrajowym zu¿yciem wody na potrzeby produkcyjne zak³adów, wynosz¹cym 7376,9 mln m3, by³o bardzo niskie – stanowi³o zaledwie 0,2%. Pod wzglêdem zu¿ycia wody województwo warmiñsko-mazurskie zajmowa³o w 2000 roku – podobnie jak i ze wzglêdu na pobór wody – 14 miejsce w kraju. Wœród 119 miast Polski o decyduj¹cym zu¿yciu wody w 2000 roku, w których koncentrowa³o siê 62,7% krajowego zu¿ycia wody na cele przemys³owe oraz 58,3% na cele komunalne, uszeregowanych od najwiêkszego zu¿ycia, znalaz³y siê trzy miasta naszego regionu: – Elbl¹g (19 pozycja na liœcie) – o zu¿yciu wody wynosz¹cym 32,3 mln m3, w tym na cele przemys³owe (poza rolnictwem i leœnictwem) – oko³o 23,8 mln m3, na eksploatacjê sieci wodoci¹gowej – oko³o 8,5 mln m3; zu¿ycie wody na 1 mieszkañca – 48,4 m3; – Olsztyn (34 pozycja na liœcie) – 18,2 mln m3 wody, w tym na cele przemys³owe – oko³o 6,7 mln m3, na eksploatacjê sieci wodoci¹gowej – oko³o 11,5 mln m3; zu¿ycie wody na 1 mieszkañca – 46,3 m3; – E³k (95 pozycja na liœcie) – oko³o 4,4 mln m3 wody, w tym na cele przemys³owe – oko³o 1,1 mln m3, na eksploatacjê sieci wodoci¹gowej – oko³o 3,2 mln m3; zu¿ycie wody na 1 mieszkañca – 43,2 m3. Wed³ug danych statystycznych d³ugoœæ sieci wodoci¹gowej województwa warmiñsko- mazurskiego w 2000 roku wynosi³a ogó³em 9439,5 km, z czego w podregionach: elbl¹skim – 3820,3 km, olsztyñskim – 3640,0 km i e³ckim – 1979,2 km. Miejska sieæ wodoci¹gowa województwa mia³a d³ugoœæ 1739,8 km, a wiejska – 7699,7 km.

138 Tabela 40. Zu¿ycie wody na potrzeby gospodarki narodoweja) i ludnoœci w województwie warmiñsko-mazurskim na tle kraju w 2000 roku (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego)

Rolnictwo Eksploatacja Rolnictwo Eksploatacja

Ogóáem Przemysá i sieci Przemysá i sieci Wyszczególnienie leĞnictwob) wodociągowejc) leĞnictwob) wodociągowejc) w milionach metrów szeĞciennych w odsetkach ogóáem

Polska 10409,1 7594,7 1060,6 1753,8 73 10,2 16,8

Warmi sko- Ĕ 129,5 43,9 23,7 61,8 33,9 18,3 47,7 -mazurskie

a) – w statystyce pod pojêciem gospodarki narodowej rozumie siê zak³ady pañstwowe oraz prywatne, prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹ b) – woda zu¿yta do nawodnienia w rolnictwie i leœnictwie oraz uzupe³nianie stawów rybnych c) – bez zu¿ycia wody na cele przemys³owe przez wodoci¹gi stanowi¹ce w³asnoœæ gmin, wojewódzkich zak³adów us³ug wodnych i spó³ek wodnych

D³ugoœæ sieci kanalizacyjnej województwa (ogólnosp³awnej i na œcieki gospodarcze) wynosi³a 2601,4 km, w tym w podregionach: elbl¹skim – 968,2 km, olsztyñskim – 1109,0 km i e³ckim – 524,2 km. D³u- goœæ sieci kanalizacji miejskiej ca³ego województwa wynosi³a 1615,5 km, wiejskiej natomiast – 985,9 km. W 2000 roku z sieci wodoci¹gowej korzysta³o w miastach 851,1 tys. mieszkañców, (tj. 96,3% ogó³u ludnoœci miejskiej), a z sieci kanalizacyjnej – 776,6 tys. mieszkañców (tj. 87,9% ogó³u ludnoœci miast).

2. GOSPODARKA ŒCIEKOWA

Z danych G³ównego Urzêdu Statystycznego wynika, ¿e w 2000 roku do wód powierzchnio- wych i do ziemi województwa warmiñsko-mazurskiego odprowadzono ³¹cznie 83,6 mln m3 œcie- ków, co stanowi³o 0,9% iloœci œcieków kierowanych do wód powierzchniowych lub do ziemi w ca³ej Polsce — równej 9160,7 mln m3. Œcieki te odprowadza³y zak³ady komunalne oraz przemys³owe (wnosz¹ce op³aty za pobór rocznie z ujêæ w³asnych 5 dam3 i wiêcej wody podziemnej lub 20 dam3 i wiêcej wody powierzchniowej lub odprowadzaj¹cych do wód powierzchniowych i do ziemi rocz- nie 20 dam3 i wiêcej œcieków). Sieci¹ kanalizacji komunalnej odprowadzono oko³o 54,2 mln m3 œcieków, a bezpoœrednio z zak³adów – oko³o 29,4 mln m3 (razem z wodami ch³odniczymi, wodami kopalnianymi i zanieczyszczonymi wodami opadowymi). Œcieki komunalne stanowi³y blisko 65% wszystkich œcieków kierowanych do wód powierzchniowych lub do ziemi z terenu województwa, a œcieki przemys³owe – oko³o 35%, z czego przewa¿aj¹c¹ wiêkszoœæ stanowi³y wody ch³odnicze – umownie czyste. W skali ca³ego kraju odprowadzono znacznie mniej œcieków komunalnych (oko³o 16%) ni¿ œcieków przemys³owych (blisko 84%). Porównanie iloœci œcieków odprowadzonych w 2000 roku do wód powierzchniowych lub do ziemi w naszym województwie i w Polsce przedstawiono na ryc. 28. Województwo warmiñsko-mazurskie zajmowa³o 13 miejsce w kraju pod wzglêdem ogólnej iloœci œcieków odprowadzonych do wód powierzchniowych i do ziemi w 2000 roku, a ze wzglêdu na iloœæ œcieków wymagaj¹cych oczyszczania – miejsce 14. Wed³ug danych statystycznych w 2000 roku oczyszczania wymaga³o oko³o 57,7 mln m3 œcieków z ca³ego województwa (³¹cznie komunalnych i przemys³owych), z tego procesowi oczyszczania poddano ogó³em 55,2 mln m3 œcieków (tj. oko³o 96% wszystkich œcieków wymagaj¹cych oczyszczania), z czego:

139 mechanicznemu – 0,9 mln m3, chemicznemu – 0,2 mln m3, biologicznemu – 27,3 mln m3, z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 26,8 mln m3. Bez oczyszczenia odprowadzono oko³o 2,5 mln m3 œcieków (tj. 4% œcieków wymagaj¹cych oczyszczania), w tym komunalnych – ponad 2,1 mln m3, a z zak³adów przemys³owych – ponad 0,3 mln m3.

Polska WarmiĔsko-mazurskie 3 100% = 9160,7 mln m3 100% = 83,6 mln m

16,3%

35,2%

w tym ok. 88% - wody cháodnicze

w tym ok. 87% - wody cháodnicze

64,8%

83,7% Ğcieki przemysáowe Ğcieki komunalne

* - ³¹cznie z wodami ch³odniczymi, wodami kopalnianymi i zanieczyszczonymi wodami opadowymi

Ryc. 28. Iloœci œcieków (w %) komunalnych i przemys³owych* odprowadzonych do wód powierzchniowych lub ziemi w Polsce i w województwie warmiñsko-mazurskim w 2000 roku (wed³ug danych GUS)

W podregionach oczyszczania wymaga³o: w elbl¹skim – 20,5 mln m3 œcieków (z tego oczyszczono 19,8 mln m3), olsztyñskim – 26,1 mln m3 œcieków (oczyszczono 25 mln m3), e³ckim – 11,0 mln m3 œcieków (oczyszczono 10,4 mln m3). Ponad 52 mln m3 œcieków komunalnych, stanowi¹cych g³ówne Ÿród³o zanieczyszczenia wód powierzchniowych naszego regionu, poddano w 2000 roku oczyszczeniu, w tym mechanicznemu – 0,2 mln m3, chemicznemu – 0,2 mln m3, biologicznemu – 25,6 mln m3, z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 26,2 mln m3. Pozosta³e œcieki, w iloœci ponad 2 mln m3, skierowano do wód bez oczyszczenia (tab. 41). Jak wynika z tabeli, w skali kraju w 2000 roku w naszym województwie odprowadzono niewielkie iloœci œcieków komunalnych – oko³o 3,6%. Odsetek oczyszczonych œcieków w stosunku do ca³oœci œcieków komunalnych by³ w województwie warmiñsko-mazurskim wy¿szy ni¿ w kraju – wynosi³ ponad 96% (w Polsce – 83%). Struktura oczyszczania œcieków komunalnych w naszym województwie, jak i w Polsce by³a podobna – najwiêcej œcieków oczyszczono biologicznie (47% zarówno w województwie jak i w Polsce) i z podwy¿szonym usuwaniem biogenów (48% w województwie, 30% – w Polsce). W ci¹gu 2000 roku do wód powierzchniowych naszego regionu odprowadzono ze œciekami komunalnymi nastêpuj¹ce ³adunki zanieczyszczeñ wyra¿one we wskaŸnikach: BZT – 0,8 tys. ton, 5 ChZT-Cr – 3,5 tys. ton, zawiesina ogólna – 1,2 tys. ton, azot ogólny – 1,3 tys. ton, fosfor ogólny – 0,2 tys. ton. Stanowi³y one nieznaczny procent ³adunków poszczególnych zanieczyszczeñ zrzucanych do odbiorników ³¹cznie z ca³ego kraju (rys. 29).

140 Tabela 41. Struktura oczyszczania œcieków komunalnych, odprowadzonych sieci¹ kanalizacyjn¹ województwa warmiñsko-mazurskiego w 2000 roku na tle kraju (wg danych G³ównego Urzêdu Statystycznego)

Oczyszczone

Nie z podwyĪ- Ogóáem szonym oczyszczone Wyszczególnienie razem mechanicznie chemicznie biologicznie usuwaniem biogenów w milionach metrów szeĞciennych Polska 1494,0 1243,4 84,8 2,3 705,8 450,5 250,5 WarmiĔsko- 54,2 52,1 0,2 0,2 25,6 26,2 2,1 mazurskie

Z ogólnej iloœci 29,4 mln m3 œcieków przemys³owych, kierowanych w 2000 roku z zak³adów bez- poœrednio do wód powierzchniowych lub do ziemi naszego województwa, oczyszczania wymaga³o oko³o 3,4 mln m3, z czego oczyszczono ponad 3,1 mln m3 œcieków (oko³o 91%), w tym: mechanicz- nie – oko³o 0,7 mln m3, chemicznie – oko³o 0,1 mln m3, biologicznie – oko³o 1,7 mln m3, z podwy¿szo- nym usuwaniem biogenów – oko³o 0,7 mln m3 (tab. 42). Bez oczyszczenia odprowadzono 0,3 mln m3 (oko³o 9%) œcieków w ci¹gu roku. W skali kraju w 2000 roku oczyszczeniu poddano 95% œcieków przemys³owych wymagaj¹cych oczyszczania. Najwiêcej œcieków oczyszczono mechanicznie (64% ogólnej iloœci œcieków przemys³owych wymagaj¹cych oczyszczania). Wody ch³odnicze (umownie czyste) stanowi³y – zarówno w naszym województwie, jak i w kraju – wysoki odsetek œcieków prze- mys³owych: 88% – w województwie warmiñsko-mazurskim, 87% – w Polsce.

ChZT-Cr BZT5 zawiesina ogólna 1,4% 2,3% 2,0%

100% = 149,9 tys. ton 100% = 57,7 tys. ton 100% = 61 tys. ton

azot ogólny fosfor ogólny

3,5% 3,9%

100% = 5,1 tys. ton 100% = 36,8 tys. ton

Ryc. 29. £adunki zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach komunalnych odprowadzonych do wód powierzchniowych województwa warmiñsko-mazurskiego w 2000 roku na tle kraju (wed³ug danych GUS i US w Olsztynie)

141 Tabela 42. Struktura oczyszczania œcieków przemys³owych odprowadzonych do wód powierzchniowych i do ziemi w województwie warmiñsko-mazurskim w 2000 roku na tle kraju (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego)

ĝcieki przemysáowe odprowadzone bezpoĞrednio do wód powierzchniowych lub do ziemi w tym Ğcieki wymagające oczyszczania w tym oczyszczone wody Wyszczególnienie Ogóáem cháodnicze nie razem z podwyĪ- (umownie szonym oczyszczone razem mechanicznie chemicznie biologicznie czyste) usuwaniem biogenów w milionach metrów szeĞciennych Polska 7666,7 6659,2 1007,5 956,8 647,9 128,9 170,1 9,9 50,8 WarmiĔsko- 29,4 26,0 3,4 3,1 0,7 0,1 1,7 0,7 0,3 -mazurskie

Ogólna iloœæ œcieków (³¹cznie komunalnych i przemys³owych) odprowadzanych w 2000 roku do wód powierzchniowych i do ziemi w poszczególnych powiatach naszego województwa by³a ró¿na, co zilustrowano na mapie 15 (na podstawie danych z Wydzia³u Œrodowiska i Rolnictwa Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie z 2000 roku). Najwiêksze iloœci œcieków odprowadzono z aglomeracji miejskich: – Olsztyna – ogó³em oko³o 16,8 mln m3 (dane z Wydzia³u Œrodowiska i Rolnictwa Urzêdu Wojewódzkiego); 12,2 mln m3 wymaga³o oczyszczania i wszystkie oczyszczono (dane z Urzêdu Statystycznego); – Elbl¹ga – ogó³em oko³o 11,4 mln m3 (dane z Wydzia³u Œrodowiska i Rolnictwa); 8,5 mln m3 wymaga³o oczyszczania, z czego oczyszczono oko³o 8,3 mln m3 (dane z Urzêdu Statystycznego). W 2000 roku na liœcie 84 miast Polski o du¿ej skali zagro¿enia œciekami (tj. odprowadzaj¹cych 65% krajowej iloœci œcieków wymagaj¹cych oczyszczania oraz 72% œcieków nieoczyszczonych) Olsztyn zajmowa³ 41, a Elbl¹g 52 pozycjê. Inne miasta naszego województwa nie znalaz³y siê na tej liœcie. W oparciu o dane Urzêdu Statystycznego w Olsztynie stwierdzono, ¿e w 2000 roku du¿e iloœci œcieków wymagaj¹cych oczyszczania odprowadzono tak¿e z nastêpuj¹cych powiatów: ostródzkiego – oko³o 4,5 mln m3 (z tego oczyszczono 4,3 mln m3); e³ckiego – oko³o 4,3 mln m3 (z tego oczyszczo- no 4,1 mln m3); gi¿yckiego – oko³o 3,0 mln m3 (z tego oczyszczono 2,8 mln m3). Natomiast najmniej- sze iloœci – z powiatów: nowomiejskiego – oko³o 0,34 mln m3 (z tego oczyszczono 0,33 mln m3); ni- dzickiego – oko³o 1,08 mln m3 (z tego oczyszczono 1,03 mln m3); elbl¹skiego ziemskiego – oko³o 1,23 mln m3 (z tego oczyszczono 1,19 mln m3). W rejestrze Wydzia³u Œrodowiska i Rolnictwa Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie znajdowa³o siê w 2000 roku 458 jednostek organizacyjnych, wnosz¹cych op³aty za korzystanie ze œrodowiska, tj. za pobór wód (podziemnych lub powierzchniowych) oraz wprowadzanie œcieków do wód powierzchniowych lub do ziemi. Jednostki te odprowadzi³y ogó³em ponad 67 mln m3 œcieków, w tym ponad 54 mln m3 z gospodarki komunalnej i wodoci¹gowej oraz zak³adów oczyszczania miast. Pozosta³e œcieki pochodzi³y z innych bran¿ gospodarki, w tym najwiêcej z przemys³u wyrobów gumowych – oko³o 2,8 mln m3. Odbiornikami œcieków zarówno komunalnych, jak i przemys³owych odprowadzanych z punkto- wych Ÿróde³ zanieczyszczeñ zlokalizowanych na terenie naszego województwa by³y przede wszystkim rzeki i jeziora oraz inne wody powierzchniowe (kana³y, cieki naturalne, rowy melioracyjne), a tak¿e – chocia¿ w mniejszym stopniu – ziemia. W wykazie Wydzia³u Œrodowiska i Rolnictwa Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie w 2000 roku znajdowa³o siê 198 odbiorników, w tym 108 rzek, 65 jezior (odbiorniki œcieków odprowadzanych z jednostek organizacyjnych wnosz¹cych op³aty za korzystanie ze œrodowiska).

142 ) odprowadzonych do wód powierzchniowych lub ziemi wziemi lub powierzchniowych wód do odprowadzonych ) warmiñsko-mazurskiego województwa powiatach poszczególnych 3 wiŒrodowiska Wydzia³u danych podstawie (na roku 2000 w Wojewódzkiego Urzêdu Rolnictwa Olsztynie) Mapa 15. Iloœci œcieków ogó³em (w mln m mln (w ogó³em œcieków Iloœci 15. Mapa

143 W 2001 roku w ewidencji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Olsztynie znajdowa³o siê 578 jednostek organizacyjnych kontrolowanych pod k¹tem gospodarki wodno-œciekowej, z których wiêkszoœæ odprowadza³a œcieki do wód powierzchniowych naszego województwa. Kontrole przeprowadzone przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie oraz Delegatury w Elbl¹gu i w Gi¿ycku w latach 1999–2001 wykaza³y, ¿e ³¹cznie najwiêksze iloœci œcieków kierowano do wód p³yn¹cych, g³ównie rzek – oko³o 163,2 tys. m3/d, natomiast zdecydowanie mniej do jezior – ponad 16,4 tys. m3/d. Do ziemi odprowadzano dobowo oko³o 4,8 tys. m3 œcieków, z czego oko³o 80% stanowi³y œcieki z oczyszczalni leœnej w Smolnikach (z Zak³adów Przemys³u Ziemniacza- nego w I³awie). Najbardziej obci¹¿ona œciekami by³a £yna, do której odprowadzano ponad 50 tys. m3 œcieków na dobê, w wiêkszoœci oczyszczonych mechaniczno-biologicznie, a czêœciowo z podwy¿szonym usuwaniem biogenów. £yna – najd³u¿sza rzeka województwa – to odbiornik œcieków z miast oraz mniejszych miejscowoœci po³o¿onych wzd³u¿ jej biegu. Najwiêksze iloœci œcieków – oko³o 41 tys. m3/d (dane z kontroli WIOŒ z listopada 1999 r.), z du¿ymi ³adunkami zanieczyszczeñ, do- p³ywa³y do jej wód z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Olsztynie. Pomimo dobrej reduk- cji zwi¹zków organicznych, oczyszczalnia miejska nie redukowa³a w wystarczaj¹cym stopniu zwi¹zków biogennych. Poni¿ej ujœcia œcieków z Olsztyna stan czystoœci wód £yny wyraŸnie po- garsza³ siê, dlatego te¿ zaplanowano przeprowadzenie modernizacji urz¹dzeñ oczyszczaj¹cych (rozpoczêcie prac przewidywano w po³owie 2002 roku). Oddanie do u¿ytku w ostatnich latach wy- sokosprawnych oczyszczalni – z podwy¿szonym usuwaniem biogenów metod¹ biologiczn¹ i wy- posa¿onych w urz¹dzenia do chemicznej redukcji fosforu – w Bartoszycach, Dobrym Mieœcie i Lidzbarku Warmiñskim oraz zmodernizowanie mniejszych oczyszczalni, wp³ynê³o na wzrost stopnia oczyszczenia œcieków kierowanych do £yny, co w przysz³oœci, tak¿e po zmodernizowaniu miejskiej oczyszczalni w Olsztynie, mo¿e przyczyniæ siê do poprawy stanu czystoœci wód najwiêk- szej rzeki naszego regionu. Du¿e iloœci œcieków przyjmowa³a równie¿ rzeka Elbl¹g – ponad 31 tys. m3/d, (w tym 0,2 tys. m3/d wód poch³odniczych), w wiêkszoœci oczyszczonych mechaniczno-biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu, przede wszystkim z komunalnej oczyszczalni w Elbl¹gu – oko³o 30,7 tys. m3/d (dane z kontroli z listopada 2001 r.), dobrze redukuj¹cej zanieczyszczenia zarówno organiczne, jak i biogeny. W 2001 roku oczyszczalnia by³a modernizowana. Spoœród innych rzek województwa odbiornikami doœæ du¿ych iloœci œcieków by³y: – E³k – oko³o 12,2 tys. m3/d œcieków, w przewa¿aj¹cej wiêkszoœci oczyszczonych mechaniczno- -biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu, w tym 11,9 tys. m3/d w miejskiej oczyszczalni dla E³- ku zlokalizowanej w Nowej Wsi E³ckiej (dane z kontroli z listopada 2001 r.). Wysokosprawne urz¹dze- nia oczyszczaj¹ce dzia³a³y efektywnie; – Drwêca – oko³o 11 tys. m3/d œcieków, w wiêkszoœci oczyszczonych mechaniczno-biologicznie, z tego oko³o 9,9 tys. m3/d w oczyszczalni w Tyrowie dla Ostródy, której urz¹dzenia nie usuwa³y zanie- czyszczeñ w dostatecznym stopniu (dane z kontroli z marca 2000 r.). W po³owie 2001 roku rozpoczê- to modernizacjê obiektu; – Guber – oko³o 7 tys. m3/d œcieków, z czego wiêkszoœæ, tj. oko³o 6 tys. m3/d (dane z kontroli z paŸdzier- nika 2001 r.) oczyszczano w wysokosprawnej, mechaniczno-biologicznej oczyszczalni miejskiej dla Kêtrzy- na zlokalizowanej w Trzech Lipach, wyposa¿onej w stacjê dozowania chemicznego koagulantu do str¹ca- nia fosforu; – Jemio³ówka – oko³o 5 tys. m3/d oczyszczonych mechaniczno-biologicznie œcieków miejskich z Olsztynka (dane z kontroli z paŸdziernika 2000 r.). Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce starej oczyszczalni nie zapewnia³y odpowiedniego stopnia redukcji zanieczyszczeñ, w 2000 roku rozpoczêto wiêc rozbudowê

144 i modernizacjê obiektu, która trwa³a jeszcze w roku 2001. Przewidywano zainstalowanie urz¹dzeñ do pod- wy¿szonego usuwania biogenów w procesach biologicznych, a tak¿e chemicznych; – I³awka – oko³o 4,5 tys. m3/d œcieków komunalnych z I³awy (dane z kontroli z marca 2001 r.), oczyszczonych w mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Dziarnach, która nie redu- kowa³a w dostatecznym stopniu zwi¹zków biogennych. W 2000 roku rozpoczêto modernizacjê oczyszczalni; – Pas³êka – oko³o 4,2 tys. m3/d œcieków, w tym ponad 3,5 tys. m3/d oczyszczonych mechanicz- no-biologicznie œcieków z Braniewa (dane z kontroli z wrzeœnia 2001 r.). Oczyszczalnia posiada³a urz¹dzenia do podwy¿szonego usuwania biogenów na drodze biologicznej, jednak redukcja fosforu ogólnego nie by³a wystarczaj¹ca; – Pisa – oko³o 2,9 tys. m3/d œcieków miejskich z Pisza (dane z kontroli z maja 2001 r.), oczyszczonych w wysokosprawnej mechaniczno-biologicznej oczyszczalni, wyposa¿onej w chemiczny stopieñ str¹cania fosforu. Urz¹dzenia oczyszczaj¹ce dobrze redukowa³y zanie- czyszczenia; – Drela – ponad 2,8 tys. m3/d œcieków, w tym blisko 2,7 tys. m3/d z nowo wybudowanej, wyso- kosprawnej oczyszczalni dla Mor¹ga zlokalizowanej w Jêdrychówku (dane z kontroli z lute- go 2001 r.). Oczyszczalniê wyposa¿ono w stacjê dozowania chemicznego koagulantu PIX do str¹- cania fosforu, jednak z uwagi na dobr¹ redukcjê w procesie biologicznego oczyszczania, prepara- tu chemicznego nie stosowano. Prawid³owe funkcjonowanie nowych urz¹dzeñ oczyszczaj¹cych i zwi¹zane z tym skuteczne usuwanie zanieczyszczeñ wp³ynê³o na poprawê jakoœci odprowadza- nych œcieków, a przez to na poprawê stanu czystoœci rzeki, co potwierdzi³y badania monitoringo- we Dreli przeprowadzone w 2001 roku. Na odcinku poni¿ej oczyszczalni do ujœcia do jeziora Ruda Woda rzeka wprawdzie prowadzi³a nadal wody silnie zanieczyszczone, jednak iloœæ wskaŸników decyduj¹cych o pozaklasowym charakterze wód by³a znacznie mniejsza ni¿ wykaza³y poprzednie badania wykonane w 1999 roku, a w punkcie pomiarowo-kontrolnym powy¿ej ujœcia zaobserwo- wano nawet wyraŸn¹ poprawê stanu sanitarnego i hydrobiologicznego rzeki (z NON w 1999 r. na II klasê czystoœci w 2001 r.); – Lega – ponad 2,6 tys. m3/d œcieków, w wiêkszoœci oczyszczonych mechaniczno-biologicznie z che- micznym str¹caniem fosforu, w tym 2,4 tys. m3/d – w oczyszczalni komunalnej w Olecku, skutecznie usu- waj¹cej zanieczyszczenia organiczne oraz zwi¹zki fosforu (dane z kontroli z lutego 2001 r.). W oczyszczo- nych œciekach stwierdzono jedynie przekroczenie dopuszczalnej wartoœci azotu amonowego; – Wêgorapa – oko³o 2,2 tys. m3/d œcieków, z czego ponad 2,1 tys. m3/d z mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Wêgorzewie (dane z kontroli z listopada 2001 r.), wyposa¿onej w instalacjê do chemiczne- go str¹cania fosforu, wykorzystywan¹ w miarê potrzeb. Wœród jezior województwa warmiñsko-mazurskiego, bêd¹cych odbiornikami œcieków ze Ÿróde³ punk- towych, najwiêksze iloœci œcieków przyjmowa³y: – Grajewko – oko³o 6,9 tys. m3/d œcieków komunalnych z Gi¿ycka (dane z kontroli przeprowadzonej w czerwcu 2001 r.), oczyszczonych mechaniczno biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu (za pomo- c¹ PIX-u); – Juno – oko³o 4,4 tys. m3/d œcieków, w tym ponad 3 tys. m3/d z oczyszczalni w Polskiej Wsi, oczysz- czaj¹cej mechaniczno-biologicznie z chemiczn¹ redukcj¹ fosforu (za pomoc¹ mleka wapiennego) œcieki ko- munalne z Mr¹gowa (dane z kontroli z maja 2000 r.); – Ta³ty – ponad 1,4 tys. m3/d œcieków z Miko³ajek (dane z kontroli z sierpnia 2000 r.), oczyszczonych mechaniczno-biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu (za pomoc¹ PIX-u). Procentowy udzia³ iloœci œcieków odprowadzanych z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ do rzek i je- zior województwa warmiñsko-mazurskiego przedstawiono na ryc. 30.

145 Rzeki Jeziora 3 100% = 163,2 tys. m3/d 100% = 16,4 tys m /d

WĊgorapa inne razem 1% 17% inne razem 23% Lega àyna 2% 30% Drela 2% Grajewko Pisa 42% 2%

PasáĊka Taáty 3% 8% Iáawka 3%

Jemioáówka 3% Elbląg 19% Guber 4% DrwĊca Eák Juno 7% 7% 27%

Ryc. 30. Iloœci œcieków (w %) odprowadzanych z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ do rzek i jezior województwa warmiñsko-mazurskiego (dane WIOŒ)

W roku 2000, wed³ug statystyk G³ównego Urzêdu Statystycznego, na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego funkcjonowa³o 205 oczyszczalni œcieków (z 4043 dzia³aj¹cych w Polsce), w tym komunalnych (miejskich i wiejskich) – 134 (z 2417 dzia³aj¹cych w Polsce), przemys³owych – 71 (z 1626 dzia³aj¹cych w Polsce). Zewidencjonowano 29 oczyszczalni mechanicznych (5 komunal- nych, 24 przemys³owe), 8 – chemicznych (5 komunalnych, 3 przemys³owe), 123 – biologiczne (85 komunalnych, 38 przemys³owych), 45 – z podwy¿szonym usuwaniem biogenów (39 komunalnych, 6 przemys³owych). W naszym województwie – podobnie jak w skali ca³ego kraju – najwiêcej by³o oczyszczalni biologicznych, zarówno komunalnych, jak i przemys³owych (tab. 43).

Tabela 43. Liczba oczyszczalni œcieków w województwie warmiñsko-mazurskim na tle kraju w 2000 roku (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego)

Oczyszczalnie ogóáem komunalne przemysáowe Wyszczególnienie Polska WarmiĔsko- Polska WarmiĔsko- Polska WarmiĔsko- mazurskie mazurskie mazurskie ogóáem 4043 205 2417 134 1626 71 mechaniczne 736 29 135 5 601 24 chemiczne 150 8 17 5 133 3 biologiczne 2704 123 1844 85 860 38 z podwyĪszonym usuwaniem 453 45 421 39 32 6 biogenów

Liczba oczyszczalni œcieków komunalnych oraz ich ³¹czna przepustowoœæ w podregionach naszego województwa w 2000 roku by³a nastêpuj¹ca: w elbl¹skim – 52 obiekty (w tym oczyszczalni biologicznych – 36, z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 10) o ³¹cznej przepustowoœci 206 015 m3/d, olsztyñskim – 60 obiektów (w tym biologicznych – 41, z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 18) o ³¹cznej przepustowoœci 130 850 m3/d, e³ckim – 22 oczyszczalnie (w tym 8 – biologicznych, 11 – z podwy¿szonym usuwaniem biogenów) o ³¹cznej przepustowoœci 64 884 m3/d.

146 £¹czna przepustowoœæ oczyszczalni komunalnych ca³ego województwa wynosi³a w 2000 roku 401 749 m3 œcieków na dobê, w tym: oczyszczalni mechanicznych – 1303 m3/d, biologicznych – 179 398 m3/d, chemicznych – 810 m3/d, z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 220 238 m3/d. £¹czna przepustowoœæ oczyszczalni przemys³owych by³a znacznie mniejsza ni¿ komunalnych i wynosi³a 79 193 m3/d, w tym: mechanicznych – 64 406 m3/d, biologicznych – 9737 m3/d, chemicz- nych – 1314 m3/d, z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 3736 m3/d. W 2000 roku na terenie województwa dzia³a³o równie¿ 17 podczyszczalni œcieków przemys³o- wych o ³¹cznej przepustowoœci 28 404 m3/d (10 mechanicznych – o przepustowoœci 25 314 m3/d, 7 chemicznych – o przepustowoœci 3090 m3/d). Wed³ug danych statystycznych, oczyszczalnie województwa warmiñsko-mazurskiego wytwo- rzy³y w procesach oczyszczania œcieków, w ci¹gu 2000 roku, ogó³em 23 790 ton suchej masy osa- dów œciekowych. Z tej liczby – oczyszczalnie komunalne wytworzy³y razem 22 727 ton osadów, co stanowi³o zaledwie oko³o 6% ogólnej iloœci osadów wytworzonych w oczyszczalniach komunalnych w ca³ej Polsce (wynosz¹cej 359 819 ton). Na cele rolnicze wykorzystano 2720 ton osadów (12% ogólnej iloœci osadów wytworzonych w oczyszczalniach komunalnych województwa), na cele prze- mys³owe – 556 ton (2,4%), kompostowano – 376 ton (1,7%), termicznie przekszta³cono – 3 tony (0,01%), sk³adowano – 11 592 tony osadów (51%), na inne cele zu¿yto 7480 ton suchej masy osa- dów œciekowych (33% ogólnej iloœci osadów wytworzonych w oczyszczalniach komunalnych wo- jewództwa). Oczyszczalnie i podczyszczalnie przemys³owe naszego województwa wytworzy³y w 2000 roku ³¹cznie 1063 tony suchej masy osadów œciekowych (tj. oko³o 0,15% iloœci osadów wy- tworzonych w oczyszczalniach przemys³owych ca³ej Polski), z czego w rolnictwie wykorzystano 644 tony osadów (60% ogólnej iloœci osadów wytworzonych w oczyszczalniach przemys³owych województwa), w przemyœle – 51 ton (4,8%), kompostowano – 2 tony (0,2%), sk³adowano – 313 ton (29%). W koñcu 2000 roku iloœæ nagromadzonych w województwie osadów œciekowych wynosi³a: na terenie oczyszczalni komunalnych – 40 558 ton, co stanowi³o oko³o 6% ogólnej iloœci osadów z oczyszczalni komunalnych nagromadzonych w Polsce; na terenie w³asnym zak³adów z oczyszczalni przemys³owych – 271 ton, co w skali kraju by³o iloœci¹ bardzo nisk¹ (0,002% iloœci osadów z oczyszczalni przemys³owych). Oczyszczalnie œcieków zlokalizowane na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego obs³u- giwa³y w 2000 roku ogó³em 920,1 tys. mieszkañców (62,7% ogó³u ludnoœci ca³ego województwa), w tym 838,4 tys. mieszkañców miast (94,8% ogólnej liczby ludnoœci miejskiej), z czego oczyszczal- nie mechaniczne – 2,7 tys., biologiczne – 404 tys., z podwy¿szonym usuwaniem biogenów – 431,7 tys.; oraz 81,7 tys. mieszkañców wsi (14% ogólnej liczby ludnoœci wiejskiej). W podregionach naszego województwa oczyszczalnie obs³ugiwa³y razem: w elbl¹skim – ponad 333,5 tys. mieszkañ- ców, olsztyñskim – ponad 405,3 tys. mieszkañców, e³ckim – ponad 181,2 tys. mieszkañców. W latach 2000–2001 na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego wybudowano lub zmodernizowano wiele oczyszczalni œcieków. Wykaz wiêkszych obiektów, sporz¹dzony na podstawie danych z Wydzia³u Inspekcji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Olsztynie oraz jego Delegatur w Elbl¹gu i Gi¿ycku, zamieszczono w tabeli 44. W tym okresie rozpoczêto równie¿ modernizacje kilku oczyszczalni miejskich, w których redukcja zanieczyszczeñ, szczególnie zwi¹zków biogennych, nie by³a wystarczaj¹ca: w Dziarnach (oczyszczalnia komunalna dla I³awy), Olsztynku, Pisanicy, Rucianem-Nidzie, Tyrowie (oczyszczalnia komunalna dla Ostródy). W trakcie modernizacji w 2001 roku by³y te¿ oczyszczalnie przemys³owe w miejscowoœciach: D³ugi Borek, Frednowy. Przewidywano tak¿e rozpoczêcie budowy kilku oczyszczalni œcieków, miêdzy innymi w Kamiñsku, Korszach, Sêpopolu, Srokowie oraz modernizacji wielu obiektów, w tym: w Gi¿ycku, Go³dapi, Górowie I³aweckim, Nowym Mieœcie Lubawskim, Olsztynie, Pozezdrzu, Rozogach, Rybnie, Œwi¹tkach, Tolkmicku.

147 Kilkanaœcie mniejszych oczyszczalni œcieków z terenu województwa zosta³o wy³¹czonych z eksploatacji, miêdzy innymi w miejscowoœciach: Ba³oszyce, Borki, D¹brówka, Kamieniec, Kunik, Pilnik, Po³om, Stawek. Œcieki skierowano do pobliskich wiêkszych i efektywniej usuwaj¹cych zanieczyszczenia oczyszczalni œcieków. Powy¿sze dzia³ania, maj¹ce na celu porz¹dkowanie gospodarki œciekowej województwa warmiñsko-mazurskiego, przyczyni³y siê i nadal przyczyniaæ siê bêd¹ do poprawy jakoœci odpro- wadzanych œcieków, a przez to korzystnie wp³ywaæ na stan czystoœci œrodowiska naszego regionu.

Tabela 44. Wykaz wiêkszych oczyszczalni œcieków oddanych do u¿ytku w województwie warmiñsko-mazurskim w latach 2000–2001 (dane WIOŒ)

Typ PrzepustowoĞü Odbiornik MiejscowoĞü (wg pozwol. w-p.) Uwagi oczyszczalni m3/d Ğcieków Bemowo Piskie mech.-biol. oddana po (WAM OT w GiĪycku z chem. 375 Kanaá Kozielski rozbudowie Osiedle mieszkaniowe) strącaniem fosforu i modernizacji Biesal 173 mech.-biol. rz. PasáĊka (U. G. Gietrzwaád) mech.-biol. 930 oddana po Frombork z chem. Zalew WiĞlany modernizacji (ZWiK Frombork) strącaniem fosforu i rozbudowie Kalinowo mech.-biol. 72 rz. Przepiórka („Optima” Sp. z o.o. w Olecku) z chem. (poprzez rów oczyszczalnia gminna strącaniem fosforu melioracyjny) 150 rz. Orzyc Kuce mech.-biol. (poprzez ciek bez (ZGK Janowiec KoĞcielny) nazwy) Lega mech.-biol. 50 rz. Lega oddana po (Adm. Zas. Mieszk. i Rolnych w z chem. (poprzez rów modernizacji Eáku) strącaniem fosforu melioracyjny) mech.-biol. 2942 oddana po Lidzbark Welski z chem. rz. Wel rozbudowie (PGK Sp z o.o. Lidzbark Welski) strącaniem fosforu i modernizacji Lutry 172 rz. Ryn (poprzez mech.-biol. (U. G. Kolno) rów melioracyjny) àaĔsk mech.-biol. 63,5 - w sezonie (Gospodarstwo Pomocnicze z chem. 33,5 - poza rz. àyna Prezesa Rady Ministrów) strącaniem fosforu sezonem Morąg – oczyszcz. komunalna mech.-biol. 4000 zlokaliz. w m. JĊdrychówko z chem. rz. Drela (U. M. w Morągu) strącaniem fosforu mech.-biol. 150 oddana po Mrągowo z chem. j. Czos modernizacji (W.O.Sz.-K. w Mrągowie) strącaniem fosforu i rozbudowie mech.-biol. 3500 PasáĊk oddana po z chem. rz. Wąska (PPWiK Sp. z o.o. w PasáĊku) modernizacji strącaniem fosforu mech.-biol. 585 oddana po Pasym j. Kalwa (poprzez z chem. modernizacji (ZGKiM w Pasymiu) rów melioracyjny) strącaniem fosforu i rozbudowie mech.-biol. 78 rz. Górowska Piasty Wielkie oddana po z chem. Máynówka (poprzez (U. G. Górowo Iáaweckie) modernizacji strącaniem fosforu rów melioracyjny) Popielno mech.-biol. 120 j. ĝniardwy (Stacja Bad. Rol. Ekol. i Hod. z chem. (poprzez rów Zachowawczej PAN) strącaniem fosforu melioracyjny) Sątopy-Samulewo mech.-biol. 254 oddana po (Spóádzielnia Mieszkaniowa z chem. rz. Sajna modernizacji „Sątopy”) strącaniem fosforu Sztynort DuĪy mech.-biol. 350 (OĞrodek ĩeglarsko-Wypoczyn- z chem. J. Sztynorckie kowy) strącaniem fosforu mech.-biol. 200 rz. PáoĞniczanka oddana po Uzdowo z chem. (poprzez rów rozbudowie (U. G. Dziaádowo) strącaniem fosforu melioracyjny) i modernizacji

148 IV. POWIETRZE

1. EMISJA ZANIECZYSZCZEÑ DO POWIETRZA Z ISTOTNYCH RÓDE£ ZORGANIZOWANYCH

Charakter emisji ze Ÿróde³ województwa warmiñsko-mazurskiego nie zmieni³ siê w ostatnich la- tach (opisy w poprzednich Raportach...). G³ównymi Ÿród³ami zorganizowanej emisji w województwie s¹ procesy energetycznego spalania paliw z ci¹gle niewielkim udzia³em paliw ze Ÿróde³ odnawialnych oraz – w mniejszym stopniu – procesy technologiczne. Wœród tych ostatnich wiêksza emisja zwi¹zana jest z przerobem mechanicznym drew- na i produkcj¹ mebli, a w rejonie Ostródy – z produkcj¹ wyrobów z laminatu poliestrowo-szklanego, zaœ w rejonie I³awy i Ostródy – z emisj¹ amoniaku z wielkostadnego chowu ptaków. Emisja komunikacyjna oddzia³uje jedynie w centrach wiêkszych miast i przede wszystkim w mie- si¹cach letnich na g³ównych trasach miêdzymiastowych. Planowana likwidacja niektórych po³¹czeñ kolejowych mo¿e tê emisjê zwiêkszyæ. Przytoczone poni¿ej dane liczbowe pochodz¹ z Urzêdu Statystycznego w Olsztynie – dotycz¹ one zak³adów znajduj¹cych siê g³ównie na terenie miast. W roku 1999 sprawozdawczoœci¹ GUS ob- jêto 51 jednostek, w roku 2000 – 49, w roku 2001 – 48. Dane o zorganizowanej emisji zanieczyszczeñ, pochodz¹cej z zak³adów województwa warmiñ- sko-mazurskiego w latach 1999–2001, objêtych sprawozdawczoœci¹ Urzêdu Statystycznego, zesta- wiono w tabelach 45–48. Nale¿y podkreœliæ, ¿e wielkoœci te nie ujmuj¹ wszystkich emisji z terenu wo- jewództwa i powiatów, w tym emisji niskiej, komunikacyjnej oraz z mniejszych zak³adów, które nie s¹ objête obowi¹zkiem sk³adania zeznañ co do wielkoœci i rodzaju wprowadzonych do powietrza zanie- czyszczeñ, a jedynie sk³adaj¹ op³atê ujmuj¹c¹ ca³oœæ swojej niewielkiej emisji do powietrza. Dane zarejestrowane przez Urz¹d Statystyczny wskazuj¹ w wiêkszoœci powiatów na niewielki spadek emisji podstawowych substancji w latach 1999–2001. Analiza danych zamieszczonych w tabelach pozwala na wyci¹gniêcie poni¿szych wniosków: — W 2001 roku emisja z poszczególnych obszarów województwa by³a nierównomierna, np. emisja SO z zak³adów le¿¹cych na terenie dwóch du¿ych miast województwa – Olsztyna i Elbl¹ga – wy- 2 kazana przez Urz¹d Statystyczny, stanowi³a 54% emisji z zak³adów ca³ego województwa. W latach ubieg³ych wskaŸnik ten by³ wiêkszy. Emisja NO z zak³adów le¿¹cych na terenie Elbl¹ga i Olszty- X na stanowi³a w 2001 roku 62% emisji tego zanieczyszczenia, szacowanej w powy¿szej statystyce. — Na obszarze powiatów: e³ckiego, piskiego i gi¿yckiego, wchodz¹cych w sk³ad Zielonych P³uc Polski, zwraca uwagê wysoka w 2001 roku emisja zanieczyszczeñ w stosunku do

149 ogólnej emisji z zak³adów województwa. Wynosi³a ona dla py³u – 30% emisji tego zanie- czyszczenia z zak³adów województwa, dla SO – 21,5% emisji z zak³adów województwa, 2 dla NO – 15%, dla CO – 32% ogólnej emisji tych zanieczyszczeñ z zak³adów przemys³o- 2 wych sk³adaj¹cych sprawozdania statystyczne. W trosce o zachowanie czystych obsza- rów kraju winny byæ podjête dalsze dzia³ania, zmierzaj¹ce do ograniczenia emisji do po- wietrza na tych terenach.

Tabela 45. Emisje zanieczyszczeñ py³owych w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego w Olsztynie

Emisja pyáu

1999 r. 2000 r. 2001 r. Mg/rok województwo ogóáem 6650 2464 2233 miasto Elbląg 4043 177 188 miasto Olsztyn 577 402 341 pow. bartoszycki 83 17 17 pow. braniewski 198 173 113 pow. dziaádowski 25 28 26 pow. elbląski-ziemski 99 95 72 pow. eácki 264 307 235 pow. giĪycki 162 232 219 pow. iáawski 106 73 97 pow. kĊtrzyĔski 178 158 110 pow. lidzbarski 126 119 74 pow. mrągowski 241 229 265 pow. nidzicki 54 35 43 pow. nowomiejski 3 3 3 pow. olecko-goádapski 47 16 2 pow. olsztyĔski-ziemski 32 10 1 pow. ostródzki 120 91 100 pow. piski 179 206 218 pow. szczycieĔski 113 93 109

Od 1 stycznia 1999 roku Urz¹d Marsza³kowski w Olsztynie pobiera i ewidencjonuje op³aty za wprowadzanie gazów i py³ów do powietrza. Analiza danych, udostêpnionych WIOŒ przez ten or- gan administracji samorz¹dowej, obejmuj¹cych 94 zak³ady o najwiêkszej emisji energetycznej w powiatach (od 2 do 6 jednostek z ka¿dego powiatu) oraz 6 jednostek posiadaj¹cych filie w ró¿- nych miejscowoœciach województwa, pozwala na stwierdzenie, ¿e najwiêksza emisja py³ów i ga- zów w 2001 roku pochodzi³a z zak³adu „Stomil Olsztyn” SA, który wprowadzi³ do powietrza oko³o 11,4% ³adunku zanieczyszczeñ ze spalania paliw w województwie, oszacowanego na podstawie danych z Urzêdu Marsza³kowskiego (w roku 2000 – 13,5%). Charakteryzuj¹ca siê najwiêksz¹ emisj¹ energetyczn¹ w latach ubieg³ych Elektrociep³ownia Elbl¹g, w roku 2001 znajduje siê na miejscu drugim, z emisj¹ wynosz¹c¹ ³¹cznie 9% szacunkowej emisji ze Ÿróde³ energetycznych województwa (w roku 2000 – 12,3%). Emisja py³u ogó³em z kot³ów Elektrociep³owni Elbl¹g wyno- si³a oko³o 3,8% szacunkowej emisji tego zanieczyszczenia z wiêkszych Ÿróde³ energetycznych województwa i taki sam by³ udzia³ emisji z tego przedsiêbiorstwa w 2000 roku, a emisja ze Ÿróde³

150 energetycznych spó³ki „Stomil Olsztyn” SA – oko³o 2,5% emisji py³owej z du¿ych Ÿróde³ emisji energetycznej województwa (3,3% w roku 2000). Eksploatuj¹cy znacznie mniejsze Ÿród³a spala- nia paliw ni¿ wy¿ej wymienione zak³ady, olsztyñski MPEC wyemitowa³ ogó³em oko³o 6,4% py³u oszacowanego dla du¿ych emitorów województwa i jego udzia³ w emisji py³owej województwa, wed³ug danych Urzêdu Marsza³kowskiego, istotnie wzrós³ – w roku 2000 wynosi³ 4,3%. Wskazu- je to na gorsz¹ skutecznoœæ odpylaczy zainstalowanych w tym zak³adzie w stosunku do pracy tych urz¹dzeñ w Elektrociep³owni Elbl¹g i „Stomilu Olsztyn”. W pozosta³ych du¿ych zak³adach województwa nie nast¹pi³y wiêksze zmiany w zakresie emisji, nie powsta³y te¿ w roku 2001 nowe du¿e Ÿród³a emisji do powietrza.

Tabela 46. Emisje SO w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego 2 w Olsztynie

Emisja SO2

1999 r. 2000 r. 2001 r. Mg/rok województwo ogóáem 7909 7438 6313 miasto Elbląg 1926 1737 1411 miasto Olsztyn 3106 2929 2007 pow. bartoszycki 137 170 164 pow. braniewski 104 82 73 pow. dziaádowski 133 141 129 pow. elbląski-ziemski 73 64 45 pow. eácki 533 607 843 pow. giĪycki 286 244 257 pow. iáawski 227 222 258 pow. kĊtrzyĔski 156 175 131 pow. lidzbarski 45 37 38 pow. mrągowski 238 230 248 pow. nidzicki 88 58 35 pow. nowomiejski 1 1 1 pow. olecko-goádapski 41 26 5 pow. olsztyĔski ziemski 84 26 11 pow. ostródzki 265 198 228 pow. piski 267 320 255 pow. szczycieĔski 199 171 174

Nadal nie rozwi¹zan¹ technicznie i prawnie spraw¹ pozostaje wykorzystanie na terenie województwa w celach grzewczych energii odnawialnej ze spalania takich biopaliw, jak roz- drobnione drewno i materia³y drewnopochodne. Szersze zastosowanie tych materia³ów, do- stêpnych w du¿ych iloœciach na terenie województwa, mog³oby spowodowaæ zmniejszenie emi- sji do powietrza, przede wszystkim py³u i SO . 2

151 Tabela 47. Emisje NO w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego w Olsztynie x

Emisja tlenków azotu

1999 r. 2000 r. 2001 r. Mg/rok województwo ogóáem 4022 3586 2987 miasto Elbląg 1370 1157 873 miasto Olsztyn 1414 1012 980 pow. bartoszycki 71 45 44 pow. braniewski 63 58 60 pow. dziaádowski 41 46 43 pow. elbląski-ziemski 53 64 40 pow. eácki 167 201 214 pow. giĪycki 79 174 121 pow. iáawski 85 87 86 pow. kĊtrzyĔski 134 113 67 pow. lidzbarski 46 40 46 pow. mrągowski 102 100 112 pow. nidzicki 26 14 6 nie nie nie pow. nowomiejski zanotowano zanotowano zanotowano pow. olecko-goádapski 18 15 6 pow. olsztyĔski-ziemski 39 13 2 pow. ostródzki 137 120 113 pow. piski 108 108 112 pow. szczycieĔski 69 250 62

Tabela 48. Emisje CO w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego w Olsztynie

Emisja tlenku wĊgla

1999 r. 2000 r. 2001 r. Mg/rok województwo ogóáem 5017 3708 3560 miasto Elbląg 206 223 174 miasto Olsztyn 1031 607 584 pow. bartoszycki 209 63 88 pow. braniewski 203 135 59 pow. dziaádowski 205 239 212 pow. elbląski-ziemski 131 66 54 pow. eácki 154 168 127 pow. giĪycki 395 402 475 pow. iáawski 117 74 72 pow. kĊtrzyĔski 353 262 247 pow. lidzbarski 296 258 290 pow. mrągowski 301 268 287 pow. nidzicki 182 85 46 pow. nowomiejski 2 2 2 pow. olecko-goádapski 111 23 1 nie pow. olsztyĔski ziemski 93 30 zanotowano pow. ostródzki 292 115 81 pow. piski 484 474 532 pow. szczycieĔski 252 214 229

152 2. OCENA STANU ZANIECZYSZCZENIA POWIETRZA ATMOSFERYCZNEGO NA TERENIE WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO W 2001 ROKU

W wyniku procesów naturalnych i dzia³alnoœci cz³owieka do atmosfery przedostaj¹ siê rozmaite substancje. Zjawisko to nazywa siê emisj¹ zanieczyszczeñ, a miejsce, w którym ono wystêpuje, okreœla siê mianem Ÿród³a emisji. Emisja zanieczyszczeñ jest przyczyn¹ wzrostu stê¿eñ tych sub- stancji w atmosferze, które poprzez ruchy mas powietrza mog¹ byæ przenoszone na znaczne odle- g³oœci. Atmosfera jest równie¿ drog¹ przedostawania siê zanieczyszczeñ do innych elementów œro- dowiska oraz organizmów ludzi i zwierz¹t. Nap³yw zanieczyszczeñ z powietrza do receptorów (np. do uk³adu oddechowego cz³owieka) nosi nazwê imisji, a wielkoœæ stê¿eñ zanieczyszczeñ przenoszo- nych do receptora okreœlana jest jako wielkoœæ lub poziom imisji. Œledzenie zmian emisji oraz imisji ma istotne znaczenie, pozwala bowiem na bie¿¹c¹ ocenê oraz zarz¹dzanie jakoœci¹ powietrza. Emisja ze Ÿróde³ naturalnych, mimo ¿e iloœciowo znaczna, nie stanowi zagro¿enia dla ludzi, po- niewa¿ nie prowadzi do znacznego podwy¿szenia stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu. Wyj¹tek sta- nowi¹ gwa³towne erupcje wulkanów, które mog¹ prowadziæ do katastrof ekologicznych. W miastach województwa warmiñsko-mazurskiego przewa¿a emisja zanieczyszczeñ energetycz- nych, a wraz ze wzrostem iloœci pojazdów mechanicznych wzrasta udzia³ emisji ze Ÿróde³ komunikacyjnych. Stacje sanitarno-epidemiologiczne na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego – w ró¿- nych uk³adach organizacyjnych – wykonuj¹ ustawowe zadania z zakresu sanitarnej ochrony powie- trza atmosferycznego i od ponad 20 lat prowadz¹ badania zanieczyszczenia powietrza atmosfe- rycznego (imisji), tj. dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i py³u zawieszonego. W roku 2001 Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Olsztynie przy udziale Delega- tury w Elbl¹gu i Powiatowych Stacji Sanitarno-Epidemiologicznych kontynuowa³a badania zanie- czyszczenia powietrza atmosferycznego na zasadach okreœlonych przez G³ównego Inspektora Sa- nitarnego.

2.1. Zasady organizacji sieci stacji pomiarowych

Stacje Sanitarno-Epidemiologiczne województwa warmiñsko-mazurskiego prowadz¹ badania zanieczyszczenia powietrza w: — stacjach sieci nadzoru ogólnego, nadzorowanej przez Pañstwowy Zak³ad Higieny, w ra- mach Monitoringu Oczekiwanych Efektów i Korzyœci Zdrowotnych, wynikaj¹cych z reali- zacji Narodowego Programu Zdrowotnego i funkcjonuj¹cego na obszarach miejskich w aspekcie oceny nara¿enia zdrowia ludnoœci; badania prowadzone s¹ w miastach licz¹- cych powy¿ej 20 tysiêcy mieszkañców i w uzdrowiskach; — stacjach sieci podstawowej (krajowej) w ramach monitoringu powietrza bêd¹cego czêœci¹ „Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska”, którego celem jest œledzenie tendencji zmian stê¿eñ wybranych wskaŸników zanieczyszczeñ w skali kraju zarówno na obszarach miej- skich, jak i pozawiejskich; sieæ funkcjonuje od 1992 roku. Stacje te nale¿¹ równie¿ do sie- ci nadzoru ogólnego.

153 2.2. Lokalizacja stacji pomiarowych i organizacja badañ

Na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w roku 2001 badania prowadzone by³y na ob- szarze 11 miast w piêtnastu stacjach pomiarowych. Pomiarami stê¿eñ œredniodobowych dwutlen- ku siarki, dwutlenku azotu i py³u zawieszonego objêto: — Olsztyn – 174,1 tys. mieszkañców (dwie stacje); — Elbl¹g – 130,1 tys. mieszkañców (trzy stacje zanieczyszczeñ podstawowych i jedna stacja py³u PM10); — E³k – 56,7 tys. mieszkañców; — Ostróda – 35,6 tys. mieszkañców; — I³awa – 33,8 tys. mieszkañców; — Gi¿ycko – 31,5 tys. mieszkañców; — Kêtrzyn – 30,0 tys. mieszkañców; — Szczytno – 27,3 tys. mieszkañców; — Bartoszyce – 26,4 tys. mieszkañców; — Mr¹gowo – 23,3 tys. mieszkañców; — Dzia³dowo – 21,5 tys. mieszkañców. Stacje pomiarowe w Olsztynie przy ul. ¯o³nierskiej 16 oraz w Elbl¹gu przy ul. Zajchowskiego 12 s¹ zlokalizowane w rejonie œrednich stê¿eñ w mieœcie i okreœlone jako stacje typu „S”. S¹ one w³¹czone do sieci podstawowej (krajowej) „Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska”. Pozosta³e 11 stacji to stacje typu „M” – zlokalizowane w rejonach najwy¿szych stê¿eñ w mieœcie – lub stacje typu „S” – zlokalizowane w re- jonie œrednich stê¿eñ w mieœcie – dzia³aj¹ w ramach sieci nadzoru ogólnego (tzw. monitoring zdrowia). W Elbl¹gu przy ul. Hetmañskiej 30 funkcjonuje jeszcze jedna stacja lokalna, usytuowana w dziel- nicy z przewag¹ gospodarstw ogrzewanych paleniskami indywidualnymi, w pobli¿u skrzy¿owania o du¿ym natê¿eniu ruchu drogowego. Ponadto w Elbl¹gu równie¿ przy ul. Hetmañskiej 30, w ramach sieci nadzoru ogólnego, zlokalizowa- no stacjê ze stanowiskiem pomiarowym py³u PM10, tzn. oznaczanego wagowo z separacj¹ frakcji poni- ¿ej 10 µm oraz ze stanowiskami pomiarowymi stê¿eñ o³owiu, kadmu i miedzi zawartych w tym pyle. W Olsztynie aspirator py³u PM10 pracuje od pocz¹tku 2002 roku na stanowisku pomiarowym przy ul. ¯o³nierskiej 16. Badania zanieczyszczeñ w powietrzu prowadzone s¹ metodami manualnymi. Œredniodobowe próbki pobierane s¹ metod¹ wolnej aspiracji, aspiratorami przeliczaj¹cymi objêtoœci pobranego po- wietrza na normalne warunki temperatury i ciœnienia – we wszystkie dni w roku w Olsztynie i w Elbl¹- gu, a w pozosta³ych miastach – co piêæ dni. Pracownicy laboratoriów w PSSE w Bartoszycach, I³awie, Kêtrzynie, Mr¹gowie, Ostródzie i Szczyt- nie pobieraj¹ próbki powietrza i przesy³aj¹ je do analizy do laboratorium WSSE w Olsztynie, w pozosta- ³ych stacjach, oprócz pobierania próbek, pracownicy wykonuj¹ równie¿ analizy chemiczne. Oznaczanie py³u metod¹ reflektometryczn¹ wykonywane jest tylko w laboratoriach WSSE w Olsztynie i Elbl¹gu.

2.3. Kontrola jakoœci badañ

Laboratoria Inspekcji Sanitarnej stosuj¹ wewnêtrzn¹ kontrolê jakoœci badañ. Od 1992 roku labo- ratoria WSSE w Olsztynie i Elbl¹gu uczestnicz¹, za ka¿dym razem z wynikiem pozytywnym, w miê- dzylaboratoryjnych badaniach porównawczych, organizowanych przez Instytut Medycyny Pracy w £odzi w zakresie oznaczania dwutlenku siarki i dwutlenku azotu. Od 2000 roku Wojewódzka Stacja

154 Sanitarno-Epidemiologiczna w Olsztynie organizuje dwukrotnie w roku badania miêdzylaboratoryjne dla wszystkich laboratoriów Inspekcji Sanitarnej na terenie województwa wykonuj¹cych oznaczenia dwutlenku siarki i dwutlenku azotu. Wszystkie te laboratoria zosta³y ocenione pozytywnie.

2.4. Omówienie wyników badañ

Prezentowan¹ ocenê zanieczyszczenia powietrza przygotowano w oparciu o wyniki œredniodo- bowych badañ stê¿eñ zanieczyszczeñ gazowych i py³owych prowadzonych w 2001 roku. Wszystkie uzyskane w ci¹gu roku wyniki badañ imisji s¹ zgromadzone i opracowywane w pro- gramie komputerowym „Monitorowanie Atmosfery”. W ramach tego programu s¹ wyliczane parame- try statystyczne, stosowane przy opracowywaniu danych o imisji zanieczyszczeñ atmosfery, i porów- nywane z wartoœciami normatywnymi. W tabelach 49–55 podano: – œrednie stê¿enia roczne i sezonowe, – stê¿enie nie przekraczane przez 98% czasu obliczone jako 98 percentyl ze stê¿eñ odniesio- nych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym.

2.4.1. Dopuszczalne stê¿enia

Kryterium oceny stanowi³y wartoœci dopuszczalne okreœlone w za³¹czniku nr 1 do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z 28 kwietnia 1998 roku w sprawie do- puszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze (Dz. U. nr 55, poz. 355). Nale¿y zaznaczyæ, ¿e od 11 lipca 2002 roku obowi¹zuj¹ rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska (Dz. U. nr 87 z 2002 r.): — z 6 czerwca 2002 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powie- trzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (poz. 796), — z 27 czerwca 2002 roku w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu (poz. 798).

2.4.2. Dwutlenek azotu

W przyrodzie tlenki azotu powstaj¹ w ³uku elektrycznym w czasie wy³adowañ atmosferycznych (burze), naturalnym ich Ÿród³em s¹ te¿ po¿ary i erupcje wulkanów. Tlenki azotu tworz¹ siê w wyniku reakcji miêdzy azotem i tlenem we wszystkich procesach spa- lania, w³¹cznie ze spalaniem paliwa w komorach silników samochodowych. Na terenie naszego wo- jewództwa nie ma zak³adów przemys³u chemicznego produkuj¹cych nawozy azotowe czy rafinerii, tak wiêc g³ównym Ÿród³em dwutlenku azotu jest komunikacja samochodowa i energetyka.

⇒ Stê¿enia œrednioroczne Œrednie roczne stê¿enia dwutlenku azotu w roku 2001 kszta³towa³y siê od 14 µg/m3 – Gi¿ycko do 31 – µg/m3 (78% wartoœci dopuszczalnej) – Mr¹gowo, a wiêc poni¿ej œredniorocznego stê¿enia dopuszczalnego. W porównaniu z poprzednim rokiem wartoœci te nieznacznie spad³y lub utrzymywa- ³y siê na podobnym poziomie (tab. 49).

155 Tabela 49. Wyniki pomiarów stê¿eñ dwutlenku azotu na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001 Dwutlenek azotu w Pg/m3 Stanowisko Rok StĊĪenie nie ĝrednie stĊĪenie StĊĪenie Lp. pomiarowe badaĔ przekraczane w sezonie Ğrednie przez 98% roczne letnim grzewczym czasu 1999 18 30 17 18 Olsztyn, 1. 2000 18 32 17 18 ul. ĩoánierska 16 2001 16 31 15 17 1999 33 63 37 29 Olsztyn, 2. 2000 28 52 28 27 ul. NiepodlegáoĞci 16 2001 24 44 23 24 1999 20 47 16 25 Elbląg, 3. 2000 18 38 15 21 ul. Zajchowskiego 12 2001 19 38 16 22 1999 18 43 15 21 Elbląg, 4. 2000 17 33 16 19 ul. Kalenkiewicza 25 2001 19 42 16 22 1999 23 49 21 25 Elbląg, 5. 2000 22 39 20 23 ul. HetmaĔska 30 2001 23 45 20 26 1999 31 48 30 31 Bartoszyce, 6. 2000 28 48 29 27 ul. Boh. Warszawy 7 2001 24 42 24 23 1999 18 36 15 21 Dziaádowo, 7. 2000 16 30 14 18 Pl. Biedrawy 5 2001 16 32 14 18 1999 15 36 14 17 Eák, 8. 2000 15 29 14 15 ul. Mickiewicza 17 2001 16 35 16 16 1999 29 54 25 33 GiĪycko, 9. 2000 21 44 20 21 ul. Suwalska 3 2001 14 27 12 15 1999 26 44 23 29 Iáawa, 10. 2000 25 46 22 28 ul. Andersa 8 2001 22 35 22 21 1999 29 45 33 26 KĊtrzyn, 11. 2000 26 42 27 24 Pl. Piásudskiego 5 2001 22 34 23 22 1999 39 52 41 38 Mrągowo, 12. 2000 34 55 33 34 ul. Królewiecka 60b 2001 31 49 32 30 1999 35 54 33 38 Ostróda, 13. 2000 31 51 27 35 ul. Czarneckiego 45 2001 29 47 25 33 Szczytno, ul.KoĞciuszki 14 1999 36 57 37 35 14. ul. Lipperta 10 2000 21 38 19 23 ul. Skáodowskiej 8 2001 19 35 19 20 Dopuszczalne wartoĞci stĊĪeĔ 40** 150*** w Pg/m3 * * Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355) ** liczone jako stê¿enie œrednie w roku kalendarzowym *** jako 98 percentyl obliczony ze stê¿eñ odniesionych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym

156 Spadek stê¿eñ NO przy ul. Niepodleg³oœci 16 w Olsztynie jest najprawdopodobniej spowodo- 2 wany obni¿eniem iloœci przeje¿d¿aj¹cych samochodów, zw³aszcza ciê¿arowych – w roku 1999 odda- no do u¿ytku ulicê Obroñców Tobruku, która przejê³a znaczn¹ czêœæ ruchu tranzytowego z po³udnia na pó³noc i wschód kraju. Najwy¿sze stê¿enia zanotowano na stacjach pomiarowych usytuowanych w okolicach ruchli- wych skrzy¿owañ i dróg tranzytowych.

⇒ Stê¿enia œredniodobowe Wartoœci œredniodobowych (24 godzinnych) stê¿eñ dwutlenku azotu na stanowiskach pomia- rowych w Olsztynie i Elbl¹gu przedstawiaj¹ ryciny 31 i 32, a w pozosta³ych miastach – ryc. 33.

60

50 Olsztyn, ul.ĩoánierska 16 Olsztyn, ul.NiepodlegáoĞci 16 3 40 g/m µ

30 enie

ĊĪ

st 20

10

0 1 7 13 19 25 31 37 43 49 55 61 67 73 79 85 91 97 103 109 115 121 127 133 139 145 151 157 163 169 175 181 187 193 199 205 211 217 223 229 235 241 247 253 259 265 271 277 283 289 295 301 307 313 319 325 331 337 343 349 355 361 dzieĔ roku

Ryc. 31. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku azotu w Olsztynie – rok 2001

60 Elbląg, ul.Zajchowskiego 12 Elbląg, ul.Kalenkiewicza 25 50 Elbląg, ul.HetmaĔska 30 3 40 g/m µ

30 enie ĊĪ 20 st

10

0 1 12 23 34 45 56 67 78 89 100 111 122 133 144 155 166 177 188 199 210 221 232 243 254 265 276 287 298 309 320 331 342 353 364 dzieĔ roku

Ryc. 32. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku azotu w Elbl¹gu – rok 2001

Z analizy rozk³adu stê¿eñ œredniodobowych w ci¹gu roku wynika, ¿e ró¿nice miêdzy stwier- dzonymi stê¿eniami w sezonach grzewczym i letnim s¹ niewielkie, znacznie mniejsze ni¿ w przy- padku py³u zawieszonego R czy dwutlenku siarki. Zwi¹zane jest to ze znacznym udzia³em Ÿróde³ mobilnych w emisji NO . Charakterystyczne jest wy¿sze œrednie stê¿enie NO w okresie letnim ni¿ 2 2 w okresach grzewczych w miastach, w których latem bardzo nasila siê ruch samochodowy zwi¹- zany z turystyk¹, a stacje pomiarowe usytuowane s¹ blisko dróg tranzytowych (Bartoszyce, I³awa, Mr¹gowo, Kêtrzyn). Wp³yw transportu samochodowego widaæ te¿ przy porównaniu stê¿eñ dwutlenku azotu na stanowiskach pomiarowych w Olsztynie przy ul. ¯o³nierskiej (ruch samochodowy o œrednim na- tê¿eniu – oko³o tysi¹ca samochodów na godzinê w ci¹gu dnia, w tym 2% ciê¿arowych) i przy

157 ul. Niepodleg³oœci (ponad dwa tysi¹ce samochodów na godzinê w ci¹gu dnia, w tym 6% ciê¿a- rowych). Najwy¿sze stê¿enia œredniodobowe zanotowano w Mr¹gowie (52 µg/m3 – w sezonie letnim) i w Ostródzie (54 µg/m3 – w sezonie grzewczym); by³y one ni¿sze od dopuszczalnego stê¿enia 24 go- dzinnego, wynosz¹cego 150 µg/m3. Œredniodobowe stê¿enia na poziomie 98 percentyla (tab. 49) pozostawa³y na ca³ym objêtym ba- daniami obszarze poni¿ej wartoœci normatywnej.

60

Bartoszyce Iáawa KĊtrzyn 50 Dziaádowo Eák GiĪycko Mrągowo Ostróda Szczytno 3 40 g/m µ 30 enie

ĊĪ 20 st

10

0 123456789101112131415161718192021222324252627282930313233343536373839404142434445464748495051525354555657585960616263646566676869 70 71 72 73 dzieĔ pomiaru

Ryc. 33. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku azotu w miastach województwa warmiñsko-mazurskiego – rok 2001

2.4.3. Dwutlenek siarki

Naturalnym Ÿród³em tlenków siarki s¹ po¿ary i erupcje wulkanów. Na terenie naszego woje- wództwa g³ównym Ÿród³em dwutlenku siarki s¹ paleniska przemys³owe i domowe, spalaj¹ce paliwa sta³e, zw³aszcza wêgiel kamienny (zawieraj¹cy siarkê), w celach energetycznych.

⇒ Stê¿enia œrednioroczne Œrednioroczne stê¿enia dwutlenku siarki waha³y siê od 1 µg/m3 – Elbl¹g, ul. Kalenkiewicza i ul. Zajchowskiego – do 10 µg/m3 (25% wartoœci dopuszczalnej) – Dzia³dowo, a wiêc poni¿ej œred- niorocznego stê¿enia dopuszczalnego. W porównaniu z rokiem poprzednim wartoœci te spad³y lub utrzymywa³y siê na podobnym poziomie (tab. 50).

⇒ Stê¿enia œredniodobowe Wartoœci œredniodobowych (24 godzinnych) stê¿eñ dwutlenku siarki na stanowiskach pomiaro- wych w Olsztynie i Elbl¹gu przedstawiaj¹ ryciny 34 i 35, a w pozosta³ych miastach – ryc. 36. G³ównym Ÿród³em dwutlenku siarki na terenie naszego województwa jest spalanie paliw sta- ³ych w celach energetycznych, co potwierdzaj¹ wyniki badañ stê¿eñ œredniodobowych. Œrednie stê¿enie dwutlenku siarki w okresie grzewczym jest od dwóch do dziewiêciu razy wy¿sze ni¿ w okresie letnim. Mniejsze ró¿nice wystêpuj¹ w dzielnicach, gdzie wiêkszoœæ budynków pod³¹- czonych jest do du¿ych, centralnych kot³owni lub stosowane jest ogrzewanie gazowe, a wiêc i zi- m¹ stê¿enia œredniodobowe dwutlenku siarki s¹ tam ni¿sze.

158 Tabela 50. Wyniki pomiarów stê¿eñ dwutlenku siarki na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001

Dwutlenek siarki w Pg/m3 Rok StĊĪenie nie ĝrednie stĊĪenie Stanowisko pomiarowe StĊĪenie Lp. badaĔ przekraczane w sezonie Ğrednie przez 98% roczne letnim grzewczym czasu 1999 5 24 1 8 Olsztyn, 1. 2000 3 13 1 4 ul. ĩoánierska 16 2001 2 12 1 3 1999 6 26 3 10 Olsztyn, 2. 2000 4 14 2 6 ul. NiepodlegáoĞci 16 2001 2 11 1 3 1999 2 30 0 4 Elbląg, 3. 2000 1 20 0 2 ul. Zajchowskiego 12 2001 1 9 1 1 1999 1 10 0 1 Elbląg, 4. 2000 1 10 0 1 ul. Kalenkiewicza 25 2001 1 19 1 2 1999 3 29 1 5 Elbląg, 5. 2000 2 23 1 4 ul. HetmaĔska 30 2001 2 29 1 4 1999 7 33 3 10 Bartoszyce, 6. 2000 3 10 2 5 ul. Boh.Warszawy 7 2001 3 26 1 6 1999 15 72 10 20 Dziaádowo, 7. 2000 11 54 2 20 Pl. Biedrawy 5 2001 10 68 2 18 1999 4 28 1 7 Eák, 8. 2000 1 5 1 1 ul. Mickiewicza 17 2001 2 19 1 3 1999 9 47 3 15 GiĪycko, 9. 2000 5 25 2 7 ul. Suwalska 3 2001 5 19 2 7 1999 5 16 2 8 Iáawa, 10. 2000 4 17 2 6 ul. Andersa 8 2001 3 17 1 4 1999 5 26 1 9 KĊtrzyn, 11. 2000 3 12 1 5 Pl. Piásudskiego 5 2001 2 9 1 3 1999 4 18 1 7 Mrągowo, 12. 2000 3 10 1 5 ul. Królewiecka 60b 2001 4 23 1 6 1999 9 56 2 16 Ostróda, 13. 2000 7 28 2 12 ul. Czarneckiego 45 2001 5 31 2 8 Szczytno, ul. KoĞciuszki 14 1999 5 21 2 8 14. ul. Lipperta 10 2000 4 18 2 7 ul. Skáodowskiej 8 2001 2 5 1 2 Dopuszczalne wartoĞci stĊĪeĔ w Pg/m3 * 40** 150***

* Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355) ** liczone jako stê¿enie œrednie w roku kalendarzowym *** jako 98 percentyl obliczony ze stê¿eñ odniesionych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym

159 20

18 Olsztyn, ul. o nierska 16 16 ĩ á Olsztyn, ul.NiepodlegáoĞci 16 3 14

12 g/m µ 10

8 enie 6 ĊĪ

st 4

2

0 1 14 27 40 53 66 79 92 105 118 131 144 157 170 183 196 209 222 235 248 261 274 287 300 313 326 339 352 365

dzieĔ roku Ryc. 34. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku siarki w Olsztynie – rok 2001

20

18 Elbląg, ul.Zajchowskiego 12 16 Elbląg, ul.Kalenkiewicza 25

14 Elbl g, ul.Hetma ska 30

3 ą Ĕ

12 g/m µ 10

enie 8 ĊĪ 6 st

4

2

0 1 7 13 19 25 31 37 43 49 55 61 67 73 79 85 91 97 103 109 115 121 127 133 139 145 151 157 163 169 175 181 187 193 199 205 211 217 223 229 235 241 247 253 259 265 271 277 283 289 295 301 307 313 319 325 331 337 343 349 355 361 dzieĔ roku

Ryc. 35. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku siarki w Elbl¹gu – rok 2001

45 40 35 Bartoszyce Iáawa KĊtrzyn Dziaádowo Eák GiĪycko 30 Mrągowo Ostróda Szczytno 25 20 enie mg/m3 15 ĊĪ

st 10 5 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 63 65 67 69 71 73 dzieĔ pomiaru

Ryc. 36. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku siarki w miastach województwa warmiñsko-mazurskiego – rok 2001

Najwy¿sze stê¿enia wystêpuj¹ w sezonie grzewczym, w czasie niskich temperatur. Maksymal- ne stê¿enie œredniodobowe wynios³o 42 µg/m3 (28% wartoœci dopuszczalnej) i zanotowano je w Dzia³dowie, gdzie stanowisko pomiarowe usytuowane jest w centrum miasta, w ciasnej zabudowie opalanej g³ównie przez ma³e, lokalne kot³ownie. W sezonie letnim wiêkszoœæ oznaczonych stê¿eñ œredniodobowych kszta³tuje siê na poziomie 0–1 µg/m3. Œredniodobowe stê¿enia na poziomie 98 percentyla (tab. 50) pozostawa³y na ca³ym obszarze objêtym badaniami poni¿ej wartoœci normatywnej.

160 2.4.4. Py³ zawieszony

Naturalnym Ÿród³em py³u s¹ po¿ary, erupcje wulkanów, roœliny (py³ki traw i drzew, zarodniki grzybów) oraz tzw. pylenie wtórne powodowane przez wiatry unosz¹ce py³ z powierzchni ziemi w okresach suchych. Podobnie jak w przypadku dwutlenku siarki na terenie naszego województwa g³ównym Ÿród³em py³u s¹ paleniska przemys³owe i domowe, spalaj¹ce paliwa sta³e, a zw³aszcza emisja z ma³ych, lo- kalnych kot³owni, które nie posiadaj¹ ¿adnych filtrów przed kominami. ród³em py³u (sadzy) jest rów- nie¿ nieca³kowite spalanie w Ÿle wyregulowanych silnikach samochodowych. Pomiary stê¿enia py³u zawieszonego wykonywano dwiema metodami: — reflektometryczn¹, której zasada polega na ocenie stopnia zaczernienia filtra, przy ma³ej objêtoœci przep³ywaj¹cego powietrza. Py³ mierzony t¹ metod¹ bywa te¿ nazywany py³em R, py³em reflektome- trycznym lub py³em czarnym („black smoke”). Metoda powy¿sza nie w pe³ni odzwierciedla faktyczny stan zanieczyszczenia atmosfery py³em, poniewa¿ przy jej pomocy oznaczane jest przede wszyst- kim stê¿enie py³u ze Ÿróde³ emituj¹cych czarne cz¹stki niespalonego wêgla, a nie uwzglêdniany jest udzia³ py³ów jasnych, drobnych aerozoli powstaj¹cych w wyniku przemian fotochemicznych itp. Me- toda jest powszechnie stosowana do ocen porównawczych, poniewa¿ jest tania, a próbki na okreœle- nie stê¿eñ 24. godzinnych mog¹ byæ pobierane jednoczeœnie z próbkami na dwutlenek siarki. — wagow¹ z separacj¹ frakcji o œrednicy ziaren do 10 µm, charakteryzuj¹c¹ siê znaczn¹ objêtoœci¹ po- wietrza przepuszczanego przez filtr i pozwalaj¹c¹ na bezpoœredni pomiar zawartoœci tej frakcji py³u za- wieszonego w powietrzu, która mo¿e przedostawaæ siê do p³uc wraz z wdychanym powietrzem. Py³ mierzony t¹ metod¹ jest nazywany py³em PM10. Dodatkow¹ zalet¹ tej metody jest du¿a objêtoœæ po- branej próbki powietrza i w konsekwencji znaczna masa py³u, wystarczaj¹ca do oznaczeñ zawartoœci innych substancji mog¹cych wywieraæ niekorzystny wp³yw na zdrowie, np. metali ciê¿kich. Metoda ta zalecana jest do oceny jakoœci atmosfery pod wzglêdem zanieczyszczenia py³em w krajach nale¿¹cych do Unii Europejskiej, ale jest droga ze wzglêdu na koszt zakupu i eksploatacji aspiratora py³u PM10. Opisane powy¿ej metody oparte s¹ na ró¿nych zasadach oraz charakteryzuj¹ siê ró¿nymi objê- toœciami powietrza przepuszczanego przez filtr, a tak¿e wielkoœci¹ frakcji zbieranego py³u. Uzyskane obiema metodami wyniki s¹ praktycznie nieporównywalne, dlatego te¿ zosta³y omówione oddzielnie.

2.4.4.1. Py³ zawieszony oznaczany metod¹ reflektometryczn¹ (R)

⇒ Stê¿enia œrednioroczne Œrednioroczne wartoœci py³u zawieszonego zamieszczono w tabeli 51. W roku 2001 œrednie roczne stê¿enia py³u zawieszonego kszta³towa³y siê w zakresie od5 – µg/m3 – Olsztyn ul. ¯o³nierska – do 28 µg/m3 (56% wartoœci dopuszczalnej) – Dzia³dowo. Sta- nowisko pomiarowe przy ul. ¯o³nierskiej w Olsztynie usytuowane jest stosunkowo wysoko, na pozio- mie czwartego piêtra, w budynku po³o¿onym na wzgórzu, co mo¿e byæ przyczyn¹ stwierdzania tu ni¿- szych stê¿eñ py³u zawieszonego ni¿ w innych dzielnicach o podobnym systemie ogrzewania (wiêk- szoœæ budynków pod³¹czona jest do centralnej sieci ciep³owniczej). Wysokoœæ po³o¿enia sondy ma wp³yw zw³aszcza na pobieranie py³u z komunikacji i z pylenia wtórnego. W ostatnich trzech latach stê¿enia py³u utrzymywa³y siê na tym samym poziomie (obserwowa- no tylko niewielkie wahania). Najwiêkszy spadek stê¿enia py³u odnotowano w Olsztynie, przy ul. ¯o³- nierskiej. Najwiêksze ró¿nice stê¿eñ œredniorocznych (lata 1999–2001) w Szczytnie zwi¹zane by³y ze zmian¹ lokalizacji stacji pomiarowej – z dzielnicy, gdzie by³y g³ównie kot³ownie lokalne, do dzielni- cy, gdzie wiêkszoœæ gospodarstw domowych pod³¹czona jest do sieci ciep³owniczej.

161 Tabela 51. Wyniki pomiarów metod¹ reflektometryczn¹ stê¿eñ py³u zawieszonego (R) na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001 Pyá zawieszony (R) w Pg/m3 Stanowisko Rok StĊĪenie nie ĝrednie stĊĪenie Lp. pomiarowe badaĔ StĊĪenie przekraczane w sezonie Ğrednie roczne przez 98% letnim grzewczym czasu 1999 13 72 8 18 Olsztyn, 1. 2000 10 56 7 13 ul. ĩoánierska 16 2001 5 31 3 8 1999 20 81 14 26 Olsztyn, 2. 2000 17 68 13 20 ul. NiepodlegáoĞci 16 2001 16 65 8 24 1999 18 99 6 30 Elbląg, 3. 2000 15 79 6 25 ul. Zajchowskiego 12 2001 16 84 6 26 1999 12 83 4 20 Elbląg, 4. 2000 11 71 4 17 ul. Kalenkiewicza 25 2001 11 74 5 18 1999 25 136 8 42 Elbląg, 5. 2000 21 124 6 37 ul. HetmaĔska 30 2001 23 136 7 40 1999 26 124 13 29 Bartoszyce, 6. 2000 23 88 13 32 ul. Boh. Warszawy 7 2001 21 115 8 35 1999 31 186 11 51 Dziaádowo, 7. 2000 27 104 13 40 Pl. Biedrawy 5 2001 28 159 9 47 1999 10 49 6 14 Eák, 8. 2000 9 47 7 11 ul. Mickiewicza 17 2001 12 61 6 19 1999 14 46 8 21 GiĪycko, 9. 2000 13 48 7 13 ul. Suwalska 3 2001 11 62 5 18 1999 20 102 11 28 Iáawa, 10. 2000 22 98 14 30 ul. Andersa 8 2001 15 106 6 24 1999 24 116 12 36 KĊtrzyn, 11. 2000 19 80 8 30 Pl. Piásudskiego 5 2001 22 161 5 39 1999 15 56 8 21 Mrągowo, 12. 2000 12 48 9 15 ul. Królewiecka 60b 2001 12 52 6 17 1999 20 89 10 31 Ostróda, 13. 2000 13 46 9 17 ul. Czarneckiego 45 2001 14 104 3 24 Szczytno, ul. KoĞciuszki 14 1999 37 132 20 54 14. ul. Lipperta 10 2000 20 90 9 31 ul. Skáodowskiej 8 2001 19 127 7 31 Dopuszczalne wartoĞci stĊĪeĔ w Pg/m3 * 50** 125*** * Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355) ** liczone jako stê¿enie œrednie w roku kalendarzowym *** jako 98 percentyl obliczony ze stê¿eñ odniesionych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym

162 ⇒ Stê¿enia œredniodobowe Wartoœci œredniodobowych (24-godzinnych) stê¿eñ py³u R na stanowiskach pomiarowych Olsztyna i Elbl¹ga przedstawiaj¹ ryciny 37 i 38, a w pozosta³ych miastach – ryc. 39.

90

80

70 Olsztyn, ul.ĩoánierska 16

60 Olsztyn, ul.NiepodlegáoĞci 16 3

g/m 50 µ

enie 40 ĊĪ st

30

20

10

0 1 6 11 16 21 26 31 36 41 46 51 56 61 66 71 76 81 86 91 96 101 106 111 116 121 126 131 136 141 146 151 156 161 166 171 176 181 186 191 196 201 206 211 216 221 226 231 236 241 246 251 256 261 266 271 276 281 286 291 296 301 306 311 316 321 326 331 336 341 346 351 356 361

dzieĔ roku

Ryc. 37. Stê¿enia py³u zawieszonego R w Olsztynie – rok 2001

140

120 Elbląg, ul.Zajchowskiego 12 Elbląg, ul.Kalenkiewicza 25 3 100 Elbląg, ul.HetmaĔska 30 g/m

µ 80

60 enie

ĊĪ 40 st 20 0 1 14 27 40 53 66 79 92 105 118 131 144 157 170 183 196 209 222 235 248 261 274 287 300 313 326 339 352 365 dzieĔ roku

Ryc. 38. Stê¿enia œredniodobowe py³u zawieszonego R w Elbl¹gu – rok 2001

120

100 Bartoszyce Iáawa KĊtrzyn Dziaádowo Eák GiĪycko

3 Mrągowo Ostróda Szczytno 80 g/m µ

60 enie

ĊĪ 40 st

20

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 dzieĔ pomiaru

Ryc. 39. Stê¿enia œredniodobowe py³u zawieszonego R w miastach województwa warmiñsko-mazurskiego – rok 2001

163 Podobnie jak w przypadku dwutlenku siarki wyraŸnie widaæ sezonowoœæ stê¿eñ œredniodobo- wych py³u R – g³ównym jego Ÿród³em jest energetyka. Œrednie stê¿enie py³u w okresie grzewczym jest od trzech do oœmiu razy wy¿sze ni¿ w okresie letnim. Mniejsze ró¿nice wystêpuj¹ w dzielnicach, gdzie wiêkszoœæ budynków pod³¹czonych jest do du¿ych, centralnych kot³owni lub stosowane jest ogrzewanie gazowe, a wiêc i zim¹ stê¿enia œredniodobowe py³u s¹ ni¿sze ni¿ w dzielnicach, gdzie wiêkszoœæ ciep³a pochodzi z lokalnych kot³owni. Najwy¿sze stê¿enia py³u stwierdzono w sezonie grzewczym, w czasie niskich temperatur. Mak- symalne stê¿enie œredniodobowe wynosi³o 110 µg/m3 (88% wartoœci dopuszczalnej) – zanotowano je w Dzia³dowie, gdzie stanowisko pomiarowe usytuowane jest w centrum miasta, w obrêbie ciasnej zabudowy opalanej g³ównie ma³ymi lokalnymi kot³owniami. Z obliczeñ komputerowych wg programu MA wynika, ¿e w Kêtrzynie, Dzia³dowie i w Szczyt- nie (w tych stacjach pomiarowych próbki powietrza s¹ pobierane co 5 dni) oraz w Elbl¹gu przy ul. Hetmañskiej 30 (próbki pobierane codziennie) stê¿enie py³u zawieszonego nie przekraczane przez 98% czasu by³o wy¿sze od dopuszczalnego (125 µg/m3), co oznacza, ¿e przekroczone by- ³o stê¿enie œredniodobowe w rozumieniu polskiego prawa, obowi¹zuj¹cego do 11.07.2002 roku. Jednak zarówno w stacjach pomiarowych, gdzie próbki powietrza s¹ pobierane co 5 dni, jak i tam gdzie próbki powietrza s¹ pobierane codziennie, nie zaobserwowano takiego przypadku w ozna- czeniach œredniodobowych.

2.4.4.2. Py³ zawieszony oznaczany metod¹ wagow¹ (PM10)

Stanowisko pomiarowe py³u PM10 zlokalizowane jest w rejonie ocenionym na podstawie badañ Stacji Sanitarnej w Elbl¹gu jako obszar wystêpowania najwy¿szych stê¿eñ py³u. Jest to rejon oddzia- ³ywania niskiej emisji (du¿a liczba indywidualnych palenisk) oraz wp³ywu komunikacyjnego (jedno z najbardziej ruchliwych skrzy¿owañ w Elbl¹gu).

⇒ Stê¿enia œrednioroczne Stê¿enie œrednioroczne osi¹gnê³o wartoœæ 38 µg/m3 i by³o ni¿sze od wartoœci dopuszczalnej (tab. 52). Wartoœæ tego wskaŸnika w stosunku do roku 2000 spad³a o 13,5%.

Tabela 52. Wyniki pomiarów stê¿enia py³u PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001

Pyá PM10 w Pg/m3 Stanowisko Rok StĊĪenie nie ĝrednie stĊĪenie StĊĪenie StĊĪenie Lp. pomiarowe badaĔ przekraczane w sezonie Ğredniodobowe Ğrednie przez 98% roczne letnim grzewczym najni sze najwy sze czasu Ī Ī 1999 52 145 53 52 9 143 Elbląg, 1. 2000 42 136 28 55 10 195 ul. HetmaĔska 30 2001 38 116 27 49 9 95 Dopuszczalne wartoĞci stĊĪeĔ w Pg/m3 * 50** 125*** * Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355) ** liczone jako stê¿enie œrednie w roku kalendarzowym *** jako 98 percentyl obliczony ze stê¿eñ odniesionych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym

164 ⇒ Stê¿enia œredniodobowe Stê¿enia œredniodobowe w 2001 roku nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych – wartoœæ mak- symalna wynosi³a 95 mg/m3 (w roku 2000 by³a znacznie wy¿sza – 195 mg/m3). Stê¿enie 24-godzin- ne na poziomie 98 percentyla nie zosta³o przekroczone.

2.4.5. Zawartoœæ metali ciê¿kich w pyle PM10

Metale ciê¿kie zawarte w py³ach nie ulegaj¹, jak to siê dzieje z innymi zanieczyszczeniami, rozk³adowi w œrodowisku, natomiast mog¹ kumulowaæ siê w znacznych iloœciach w poszczegól- nych jego elementach (np. w glebie lub roœlinach). ród³em emisji metali ciê¿kich jest przede wszystkim spalanie paliw sta³ych, wyj¹tek stanowi tu o³ów, gdzie ponad 10% emisji pochodzi z transportu drogowego (benzyny o³owiowe).

2.4.5.1. O³ów

⇒ Stê¿enia œrednioroczne Stê¿enie œrednioroczne osi¹gnê³o wartoœæ 0,047 µg/m3 (9,4% stê¿enia dopuszczalnego) i by³o znacznie ni¿sze od wartoœci dopuszczalnej (tab. 53); w roku 2000 wynosi³o ono 0,031 µg/m3.

Tabela 53. Wyniki oznaczeñ zawartoœci o³owiu w pyle PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001

Oáów Pg/m3 Stanowisko StĊĪenie nie ĝrednie stĊĪenie w StĊĪenie Rok StĊĪenie Lp. pomiarowe przekraczane sezonie Ğredniodobowe Ğrednie przez 98% roczne letnim grzewczym najniĪsze najwyĪsze czasu 1999 0,026 0,103 0,027 0,026 0 0,078 Elbląg, 1. 2000 0,031 0,263 0,011 0,052 0 0,152 ul. HetmaĔska 30 2001 0,047 0,306 0,020 0,074 0 0,501 Dopuszczalne wartoĞci stĊĪeĔ w Pg/m3 * 0,5** 2***

* Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355) ** liczone jako stê¿enie œrednie w roku kalendarzowym *** jako 98 percentyl obliczony ze stê¿eñ odniesionych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym

⇒ Stê¿enia œredniodobowe Wszystkie stê¿enia œredniodobowe oraz stê¿enie na poziomie 98 percentyla tak¿e pozostawa³y znacznie poni¿ej wartoœci dopuszczalnej. Maksymalne stê¿enie œredniodobowe wynosi³o 0,501 mg/m3 (w roku 2000 – 0,152 mg/m3), a stê¿enie 24-godzinne nie przekraczane przez 98% dni w roku – 0,306 mg/m3.

165 2.4.5.2. Kadm

⇒ Stê¿enia œrednioroczne Stê¿enie œrednioroczne wynosi³o 0,0008 mg/m3, stanowi³o ono 8% wartoœci dopuszczalnej i by- ³o ni¿sze ni¿ w 2000 roku (tab. 54).

⇒ Stê¿enia œredniodobowe Stê¿enia œredniodobowe pozostawa³y równie¿ znacznie poni¿ej stê¿enia dopuszczalnego – war- toœæ maksymalna wynosi³a 0,0031 mg/m3 (w 2000 r. – 0,0057 mg/m3), zaœ stê¿enie nie przekracza- ne przez 98% czasu – 0,0033 mg/m3. Wszystkie stê¿enia œredniodobowe oraz stê¿enie na poziomie 98 percentyla tak¿e pozostawa³y znacznie poni¿ej wartoœci dopuszczalnej.

Tabela 54. Wyniki oznaczeñ zawartoœci kadmu w pyle PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001 Kadm Pg/m3 Stanowisko Rok StĊĪenie nie ĝrednie stĊĪenie StĊĪenie StĊĪenie Lp. pomiarowe badaĔ przekraczane w sezonie Ğredniodobowe Ğrednie przez 98% roczne letnim grzewczym najni sze najwy sze czasu Ī Ī 1999 0,0003 0,0018 0,0003 0,0003 0,0010 0,0026 Elbląg, 1. 2000 0,0010 0,0110 0,0002 0,0017 0,000003 0,0057 ul. HetmaĔska 30 2001 0,0008 0,0033 0,0004 0,0011 0,0000 0,0031 Dopuszczalne wartoĞci stĊĪeĔ w Pg/m3 * 0,01** 0,22***

* Rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355) ** liczone jako stê¿enie œrednie w roku kalendarzowym *** jako 98 percentyl obliczony ze stê¿eñ odniesionych do 24 godzin, wystêpuj¹cych w roku kalendarzowym

2.4.5.3. MiedŸ

⇒ Stê¿enia œrednioroczne Zawartoœæ miedzi w pyle PM10, podobnie jak o³owiu i kadmu, by³a niewielka. Stê¿enie œrednio- roczne, równe 0,013 mg/m3, stanowi³o tylko 2% wartoœci dopuszczalnej (tab. 55).

⇒ Stê¿enia œredniodobowe Wszystkie stê¿enia œredniodobowe oraz stê¿enie na poziomie 98 percentyla tak¿e pozostawa³y znacznie poni¿ej wartoœci dopuszczalnej. Maksymalne stê¿enie œredniodobowe wynosi³o 0,039 mg/m3. Obydwie wymienione wartoœci pozostawa³y na poziomie stwierdzonym w roku 2000.

166 Tabela 55. Wyniki oznaczeñ zawartoœci miedzi w pyle PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001 MiedĨ Pg/m3 Stanowisko StĊĪenie nie ĝrednie stĊĪenie w oznaczone stĊĪenie Rok StĊĪenie Lp. pomiarowe przekraczane sezonie Ğredniodobowe Ğrednie przez 98% roczne letnim grzewczym najni sze najwy sze czasu Ī Ī 1999 0,053 0,230 0,086 0,020 0,000 0,141 Elbląg, 1. 2000 0,013 0,045 0,010 0,016 0,000 0,041 ul. HetmaĔska 30 2001 0,013 0,035 0,012 0,013 0,002 0,039 Dopuszczalne wartoĞci stĊĪeĔ w Pg/m3* 0,6** 5***

Objaœnienia jak w tabeli 52

2.5. Dynamika zmian œredniorocznych stê¿eñ zanieczyszczeñ podstawowych

Dynamikê zmian œredniorocznych stê¿eñ podstawowych zanieczyszczeñ powietrza atmosfe- rycznego przedstawiono na przyk³adzie stacji pomiarowych wchodz¹cych w sk³ad sieci krajowej mo- nitoringu powietrza, tj. w Olsztynie przy ul. ¯o³nierskiej 16 oraz w Elbl¹gu przy ul. Zajchowskiego 12. Stacja pomiarowa w Olsztynie przy ul. ¯o³nierskiej 16 zosta³a za³o¿ona w roku 1989, nato- miast stacja pomiarowa w Elbl¹gu przy ul. Zajchowskiego 12 funkcjonuje od roku 1980 (pocz¹t- kowo badano tam tylko stê¿enie py³u zawieszonego), z przerw¹ w latach 1989–1992 spowodo- wan¹ remontem budynku, w którym mieœci siê stacja pomiarowa.

2.5.1. Dwutlenek azotu

Stê¿enia œrednioroczne dwutlenku azotu w latach 1984–2001 na obu stanowiskach sieci kra- jowej ilustruje rycina 40.

30 Olsztyn, ul.ĩoánierska 25 Elbląg, ul.Zajchowskiego

3 20 g/m µ 15 enie ĊĪ

st 10

5

0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 rok

Ryc. 40. Œrednioroczne stê¿enie dwutlenku azotu w Olsztynie i w Elbl¹gu w latach 1984–2001

167 W przypadku dwutlenku azotu stê¿enia œrednioroczne utrzymuj¹ siê praktycznie na tym sa- mym poziomie (oko³o 20 µg/m3) w obu miastach. W wielkoœci emisji dwutlenku azotu znaczny udzia³ maj¹ Ÿród³a mobilne, ale oba te stanowiska pomiarowe s¹ usytuowane z dala od najbar- dziej ruchliwych ulic w mieœcie.

2.5.2. Dwutlenek siarki

Rycina 41 ilustruje zmiennoœæ œredniorocznego stê¿enia dwutlenku siarki w latach 1982–2001. Stê¿enia œrednioroczne dwutlenku siarki wykazuj¹ bardzo wyraŸn¹, systematyczn¹ tendencjê spadkow¹, zw³aszcza od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, z wyj¹tkiem 1996 roku w Elbl¹gu (zwiêk- szona emisja w okresie grzewczym podczas mroŸnej zimy).

50 45 Olsztyn, ul.ĩoánierska 40 Elbląg, ul.Zajchowskiego 35

3 30 g/m

µ 25 20 enie ĊĪ

st 15 10 5 0 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 rok

Ryc. 41. Œrednioroczne stê¿enie dwutlenku siarki w Olsztynie i w Elbl¹gu w latach 1982–1984

2.5.3. Py³ zawieszony R

Stê¿enia œrednioroczne py³u zawieszonego oznaczanego metod¹ reflektometryczn¹ wykazuj¹ tendencjê malej¹c¹, zw³aszcza w latach dziewiêædziesi¹tych, choæ spadek nie zawsze by³ równo- mierny (ryc. 42). Maksymaln¹ wartoœæ stwierdzono w Elbl¹gu w roku 1982 (55 µg/m3), co zwi¹zane by³o z wystêpowaniem w ci¹gu tego roku du¿ej liczby dni mroŸnych (wiêksza emisja zanieczyszczeñ ze Ÿróde³ energetycznych). W latach osiemdziesi¹tych równie¿ w Olsztynie w wielu stanowiskach po- miarowych obserwowano stê¿enia œrednie roczne py³u zawieszonego wynosz¹ce powy¿ej 50 µg/m3. W latach dziewiêædziesi¹tych obserwuje siê spadek wartoœci stê¿enia py³u zawieszonego, choæ w Elbl¹gu w okresie doœæ mroŸnych zim w latach 1995–1997 œrednioroczne stê¿enia py³u siêga- ³y 30 µg/m3.

168 60

50 Olsztyn, ul.ĩoánierska Elbląg, ul.Zajchowskiego

3 40 g/m µ

enie 30 ĊĪ st

20

10

0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 rok

Ryc. 42. Œrednioroczne stê¿enie py³u zawieszonego R w Olsztynie i w Elbl¹gu w latach 1980–2001

2.6. Podsumowanie

— Analiza danych za 2001 rok pozwala wnioskowaæ, ¿e jakoœæ powietrza w województwie war- miñsko-mazurskim w badanym zakresie jest dobra. Stê¿enia œrednie roczne zanieczyszczeñ nie przekracza³y wartoœci dopuszczalnych okre- œlonych w rozporz¹dzeniu Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z 28 kwietnia 1998 roku w sprawie dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ substancji zanieczyszcza- j¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355). W stosunku do roku 2000 w wiêkszoœci przypadków nast¹pi³ spadek zanotowanych stê¿eñ œred- nich rocznych lub utrzyma³y siê one praktycznie na tym samym poziomie. Stê¿enia œrednioroczne metali w pyle PM10 na stacji pomiarowej w Elbl¹gu by³y znacznie ni¿- sze od wartoœci normatywnych. Nie odnotowano przekroczenia dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ œredniodobowych zanie- czyszczeñ w zbadanych próbkach powietrza. — Powy¿sza ocena nie wyklucza jednak tego, ¿e lokalnie mog¹ wystêpowaæ sytuacje niepomyœlne dla zdrowia mieszkañców, kiedy dodatkowo wystêpuje zwiêkszona emisja spalin samochodowych, zanieczysz- czeñ przemys³owych lub zanieczyszczeñ powstaj¹cych przy niepe³nym spalaniu paliw sta³ych w paleni- skach domowych i w starych, wyeksploatowanych kot³owniach, zw³aszcza w ciasnej zabudowie miejskiej. — Analizuj¹c lokalizacjê stanowisk pomiarowych i uzyskane wyniki badañ nale¿y stwierdziæ, ¿e znacznie lepsze warunki zdrowotne pod wzglêdem jakoœci powietrza s¹ na obszarach zaopatrywa- nych w ciep³o z centralnych ciep³owni lub zmodernizowanych kot³owni lokalnych i z dala od tras ko- munikacyjnych o du¿ym nasileniu ruchu. — W ostatnich latach nast¹pi³a znaczna poprawa jakoœci powietrza w województwie warmiñ- sko-mazurskim. Szczególnie wa¿ne z punktu widzenia ograniczenia iloœci dwutlenku siarki i zapylenia po- wietrza s¹ dzia³ania podejmowane przez w³adze samorz¹dowe i spó³dzielnie mieszkaniowe na

169 rzecz ograniczenia niskiej emisji, tj. poprzez likwidacje osiedlowych kot³owni i pod³¹czanie bu- dynków mieszkalnych do miejskiej sieci ciep³owniczej czy te¿ modernizacje kot³owni i zamiany czynnika grzewczego na bardziej przyjazny œrodowisku – olej lub gaz. Zak³ady przemys³owe zobowi¹zane s¹ ograniczaæ emisjê zanieczyszczeñ do powietrza. Zmniejszeniu emisji zanie- czyszczeñ komunikacyjnych sprzyja modernizacja i przebudowa dróg, a zw³aszcza budowa ob- wodnic umo¿liwiaj¹cych wyprowadzenie ruchu tranzytowego z zabudowy miejskiej. Wszystkie te dzia³ania w znacznym stopniu powoduj¹ zmniejszenie iloœci zanieczyszczeñ emitowanych do atmosfery. – Rola Inspekcji Sanitarnej w dzia³aniach na rzecz ochrony powietrza polega przede wszystkim na sta³ym monitorowaniu poziomu zanieczyszczeñ. Zgodnie z porozumieniem zawartym miêdzy G³ównym Inspektorem Sanitarnym a G³ównym Inspektorem Ochrony Œrodowiska stacje inspekcji sa- nitarnej maj¹ prowadziæ przede wszystkim monitoring zanieczyszczeñ py³owych. Wymaga to jednak znacznego doinwestowania w celu zakupienia takiego sprzêtu jak: aspiratory py³owe z separacj¹ frakcji (do badania py³u PM10), wagi analityczne wysokiej jakoœci, umo¿liwiaj¹ce wa¿enie z dok³ad- noœci¹ 0,01 mg, mineralizator mikrofalowy do mineralizacji pobranych próbek py³u PM10 i spektrofo- tometr absorpcji atomowej (analiza metali ciê¿kich).

3. OCENA STANU CZYSTOŒCI POWIETRZA W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM NA PODSTAWIE POMIARÓW WYKONANYCH STACJ¥ MOBILN¥ W ROKU 2001

3.1. Wstêp

W roku 2001 wykonano kilka serii pomiarów zanieczyszczeñ powietrza na terenie województwa posiadanym przez WIOŒ ambulansem pomiarowym imisji. Dok³adniejszy opis wyposa¿enia i mo¿li- woœci pomiarowych ambulansu pomiarowego – stacji mobilnej oraz wyniki wykonanych z jej wyko- rzystaniem pomiarów stê¿eñ zanieczyszczeñ powietrza z lat 1994–1996 i 1997–2000 opublikowano w poprzednich Raportach o stanie œrodowiska województwa.... W roku 2001 badania prowadzono na terenie tych powiatów województwa, dla których brak by- ³o jakichkolwiek danych o stopniu zanieczyszczenia powietrza. Lokalizacjê punktów poboru prób po- wietrza w 2001 roku podano w tabeli 56.

Tabela 56. Zestawienie po³o¿enia punktów pomiarowych imisji w roku 2001

Lokalizacja miejsca postoju ambulansu czas badaĔ pomiarowego w trakcie pomiarów Lidzbark WarmiĔski, ul. Oráa Biaáego 2, teren od 8 do 30 stycznia 2001 Szkoáy Muzycznej Nowe Miasto Lubawskie, rejon ulicy JagielloĔ- skiej – teren stadionu klubu sportowego od 6 do 28 lutego 2001 „DrwĊca” Braniewo, rejon ulic Przemysáowej/9. Maja – od 1 do 23 marca 2001 posesja nie dziaáającej garbarni

170 3.2. Dopuszczalne stê¿enia substancji zanieczyszczaj¹cych powietrze w okresie prowadzenia badañ

Do 11 lipca 2002 roku, a wiêc podczas prowadzenia pomiarów w 2001 roku, obowi¹zywa³o w Polsce rozporz¹dzenie Ministra Ochrony Œrodowiska z 28 kwietnia 1998 roku w sprawie do- puszczalnych stê¿eñ substancji zanieczyszczaj¹cych w powietrzu (Dz. U. nr 55, poz. 355). Roz- porz¹dzenie to ustala³o kryteria, kiedy mo¿na uznaæ stê¿enia zanieczyszczeñ w powietrzu za do- trzymane, z dodatkowymi zastrze¿eniami zapisanymi w §4, punkty 1 i 2 tego przepisu. W za³¹cz- niku do tego aktu prawnego zamieszczono wartoœci dopuszczalnych stê¿eñ dla 172 substancji. Od 12 lipca 2002 roku cytowane wy¿ej rozporz¹dzenie nie obowi¹zuje, zosta³o zast¹pione rozpo- rz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z 6 czerwca 2002 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu... (Dz. U. nr 87, poz. 796), dotyczy ono stê¿eñ w powietrzu tyl- ko 7 substancji. Wyniki pomiarów stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu, prowadzonych w 2001 ro- ku dla wy¿ej podanych 3 miast województwa warmiñsko-mazurskiego, by³y opracowane wed³ug kryteriów wówczas obowi¹zuj¹cych. Nale¿y zwróciæ uwagê, ¿e cytowane rozporz¹dzenie z 28 kwietnia 1998 roku, obowi¹zuj¹- ce podczas prowadzenia pomiarów w 2001 roku, nie definiowa³o maksymalnych stê¿eñ chwilo- wych mierzonych substancji. Wartoœæ ta, choæ mo¿liwa do wyliczenia lub zmierzenia, nie by³a, w myœl obowi¹zuj¹cych w 2001 roku przepisów, normowana. Rozporz¹dzenie to wymaga³o je- dynie, aby w skali roku wartoœci stê¿eñ zanieczyszczeñ by³y ni¿sze: – wartoœci odniesione do 30 minut – od percentyla 99,8 ze wszystkich stê¿eñ odniesionych do 30 minut, jakie wyst¹pi³y w roku; – wartoœci stê¿eñ odniesionych do 24 godzin – od percentyla 98 ze wszystkich stê¿eñ odniesio- nych do doby, jakie wyst¹pi³y w roku; – wszystkie wartoœci stê¿eñ œredniorocznych by³y ni¿sze od wartoœci podanych w za³¹czniku do rozporz¹dzenia. Ambulans pomiarowy prowadz¹cy pomiary w jednym miejscu, w czasie krótszym od roku nie mo¿e zgromadziæ pe³nej, rocznej serii wyników. Dlatego podczas zwykle kilkunastodniowe- go okresu badañ w danej miejscowoœci mo¿liwe jest tylko zarejestrowanie najwy¿szej wartoœci w danej serii pomiarowej i œredniego stê¿enia za ca³y okres pomiarów. Uzyskane w ten sposób wyniki stê¿eñ mierzonych zanieczyszczeñ w powietrzu mog¹ byæ tylko orientacyjnie porównane z wartoœciami dopuszczalnymi stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu, które obowi¹zywa³y w Pol- sce do 11 lipca 2002 roku (tab. 57).

Tabela 57. Dopuszczalne stê¿enia zanieczyszczeñ w powietrzu, obowi¹zuj¹ce podczas prowadzenia badañ w 2001 roku (wed³ug za³¹cznika nr 1 do rozporz¹dzenia z 28 kwietnia 1999 r.)

D D D Zanieczyszczenie 30 24 a [ Pg/m3 ] dwutlenek siarki 500 150 40 dwutlenek azotu 500 150 40 tlenek wĊgla 20000 5000 2000 pyá zawieszony ogóáem 350* 150 75

* nie ma ustanowionego do celów pomiarowych dopuszczalnego trzydziestominutowego stê¿enia py³u zawieszonego ogó³em, dla obszarów zwyk³ych, podana wartoœæ jest wartoœci¹ orientacyjn¹, stosowan¹ do celów obliczeniowych

171 3.3. Wyniki pomiarów stê¿eñ zanieczyszczeñ w powietrzu

W tabelach 58–63 zestawiono wyniki maksymalne w danej serii i œrednie stê¿enia z odcin- ka pomiarowego poszczególnych zanieczyszczeñ powietrza, odniesione do 30 minut i 24 go- dzin. Wartoœci œrednie, za dan¹ seriê pomiarow¹, s¹ dla obu odcinków czasowych (30`, 24 h) ta- kie same, gdy¿ œrednie dobowe s¹ liczone jako œrednie drugiego rzêdu, ze œrednich odniesio- nych do 30 minut.

Pomiary w Lidzbarku Warmiñskim

Stê¿enia trzydziestominutowe

Tabela 58. Zestawienie trzydziestominutowych stê¿eñ dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu

dwutlenek siarki dwutlenek azotu* tlenek wĊgla amoniak 3 3 3 3 jednostka [Pg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] [mg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] 136 27,2 85 17,0 1,99 9,95 23 5,8 wartoĞü maks. uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano w serii pomiar. 12.01 12.01 12.01 9.01 o godz. 1600 o godz. 1609 o godz. 1739 o godz. 950 wartoĞü Ğr. 36,1 7,2 24,5 4,9 0,7 3,5 5,6 1,4 z serii pomiar.

Stê¿enia œredniodobowe

Tabela 59. Zestawienie œrednich dobowych stê¿eñ dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu

dwutlenek siarki dwutlenek azotu* tlenek wĊgla amoniak 3 3 3 3 jednostka [Pg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] [mg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] wartoĞü maks. 74 49,3 43 28,7 0,94 18,8 8,4 4,2 w serii pomiar. uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano 12.01 8.01 8.01 29.01 wartoĞü Ğr. 36 24,0 25 16,6 0,7 14,0 5,6 2,8 z serii pomiar.

Pomiary w Nowym Mieœcie Lubawskim

Stê¿enia trzydziestominutowe

Tabela 60. Zestawienie trzydziestominutowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu

pyá zawieszony dwutlenek siarki dwutlenek azotu* tlenek wĊgla amoniak ogóáem 3 3 3 3 3 jednostka [Pg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] [mg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] wartoĞü maks. 737 210,6 226 45,2 177 35,4 4,3 21,5 48 12,0 w serii pomiar. uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano 22.02o 24.02 o 9.02 o 24.02 o 19.02 o godz. 15O6 godz. 2136 godz. 8O6 godz. 2136 godz. 1256 warto r. Ğü Ğ 50 14,3 31 6,2 21 4,2 0,7 3,5 25,2 6,3 z serii pomiar.

172 Stê¿enia œredniodobowe

Tabela 61. Zestawienie œrednich dobowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu

pyá zawieszony dwutlenek dwutlenek siarki tlenek wĊgla amoniak ogóáem azotu* 3 3 3 3 3 jednostka [Pg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] [mg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] wartoĞü maks. 87 58,0 58 38,6 57 38,0 1,226 24,5 39,5 19,8 w serii pomiar. uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano 8.02 11.02 8.02 24.02 9.02 warto r. Ğü Ğ 50 33,3 31 20,7 21 14,0 0,658 13,2 25,1 12,6 z serii pomiar.

Pomiary w Braniewie

Stê¿enia trzydziestominutowe

Tabela 62. Zestawienie trzydziestominutowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu

pyá zawieszony dwutlenek dwutlenek tlenek wĊgla amoniak ogóáem siarki azotu* 3 3 3 3 3 jednostka [Pg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] [mg/m ] [% D30] [Pg/m ] [% D30] 592 169,1 121 24,2 118 23,6 1,96 9,8 27 6,8 wartoĞü mak. uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano w serii pomiar. 20.03 o 5.03 o 7.03 o 22.03 o 22.03 o godz. 1112 godz. 1140 godz. 1940 godz. 1940 godz. 2240 warto r. Ğü Ğ 43 12,2 29,1 5,8 17 3,4 0,58 2,9 13,1 3,3 z serii pomiar.

Stê¿enia œredniodobowe

Tabela 63. Zestawienie œrednich dobowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu pyá zawieszony dwutlenek dwutlenek tlenek wĊgla amoniak ogóáem siarki azotu* 3 3 3 3 3 jednostka [Pg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] [mg/m ] [% D24] [Pg/m ] [% D24] wartoĞü maks. 129 85,9 47 31,4 34 22,6 0,74 24,5 16 8,2 uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano uzyskano w serii pomiar. 20.03 1.03 2.03 2.03 14.03 warto r. Ğü Ğ 43 28,6 29,3 19,5 17 11,5 0,58 11,6 13,1 6,6 z serii pomiar. *podane stê¿enie NO oznacza sumê NO i NO obecnych w powietrzu, w przeliczeniu na dwutlenek azotu. 2 2

Powy¿sze wyniki upowa¿niaj¹ do nastêpuj¹cych stwierdzeñ: — w przypadku stê¿eñ chwilowych, odnoszonych do 30 minut ⇒ w Nowym Mieœcie Lubawskim i Braniewie zanotowano wysokie chwilowe stê¿enia py³u w po- wietrzu. W Nowym Mieœcie nie stwierdzono równoczesnego wyst¹pienia niekorzystnych wa- runków meteorologicznych utrudniaj¹cych rozprzestrzenianie siê zanieczyszczeñ w powie- trzu. Natomiast w Braniewie wysokie, chwilowe stê¿enie py³u zwi¹zane by³o z okresow¹, ni- sk¹ prêdkoœci¹ lokalnego wiatru i skokow¹ zmian¹ jego kierunku. W obu przypadkach mo¿- na mówiæ o niekorzystnym, chwilowym wp³ywie niskiej emisji na stopieñ zapylenia powietrza; ⇒ chwilowe stê¿enia SO , nawet odnoszone do 30 minut, s¹ znacznie ni¿sze od obowi¹zuj¹- 2 cych w 2001 roku chwilowych wartoœci dopuszczalnych, z tym ¿e w Nowym Mieœcie Lubaw- skim s¹ wyraŸnie wy¿sze od stê¿eñ w pozosta³ych dwóch miejscowoœciach;

173 ⇒ ta sama prawid³owoœæ odnosi siê do chwilowych stê¿eñ sumy tlenków azotu w powietrzu; ⇒ chwilowe stê¿enia tlenku wêgla w powietrzu nie s¹ wysokie, aczkolwiek w Nowym Mieœcie Lubawskim wyraŸnie wy¿sze ni¿ w pozosta³ych dwóch miejscowoœciach, w których prowa- dzono badania; ⇒ chwilowe stê¿enia amoniaku w powietrzu, nawet najwy¿sze, pozostaj¹ œladowe, podobne stê¿enia tego gazu w powietrzu stwierdzano podczas wczeœniejszych badañ w miastach, gdzie nie ma Ÿróde³ emisji do powietrza tego gazu; — w przypadku stê¿eñ œredniodobowych, odnoszonych do 24 godzin, ¿adne z zanotowanych w toku pomiarów stê¿eñ nie by³o wy¿sze od obowi¹zuj¹cych w 2001 roku wartoœci dopuszczalnych, œredniodobowych, chocia¿ œredniodobowe stê¿enie py³u w Braniewie jednorazowo by³o wysokie. Wartoœci œrednie wszystkich mierzonych zanieczyszczeñ w powietrzu by³y umiarkowane. Podobne wartoœci œrednie notowano w innych wczeœniej prowadzonych pomiarach z wykorzystaniem ambu- lansu pomiarowego (patrz Raporty o stanie œrodowiska... z lat wczeœniejszych).

4. BADANIA POWIETRZA STACJ¥ MOBILN¥ W OTOCZENIU WYSYPISKA ODPADÓW W MA¯ANACH

Latem 2001 roku w otoczeniu wysypiska odpadów w miejscowoœci Ma¿any (gmina Kêtrzyn), wy- konano seriê pomiarów stanu czystoœci powietrza w celu okreœlenia wp³ywu emisji zanieczyszczeñ ze z³o¿a zgromadzonych odpadów na lokalne ska¿enie powietrza. Do badañ wykorzystano stacjê mobiln¹ – ambulans pomiarowy imisji, typ AI-10. Dla pomiarów w s¹siedztwie wysypiska mo¿liwa by- ³a jedynie kilkugodzinna praca stacji przy zasilaniu jego urz¹dzeñ z agregatu pr¹dotwórczego.

4.1. Cel wykonania pomiarów

Celem planowanych badañ monitoringowych wokó³ wysypiska odpadów w Ma¿anach by³o okre- œlenie w powietrzu poziomu stê¿eñ amoniaku, metanu i wêglowodorów innych ni¿ metan. Eksploatacja wysypiska wywo³uje skargi mieszkañców jego okolicy, m. in. na uci¹¿liw¹ obecnoœæ w powietrzu sub- stancji zapachowo aktywnych. Ponadto dla wysypiska eksploatowanego ju¿ kilka lat, w którym w jednej z kwater zakoñczono ju¿ sk³adowanie odpadów i czaszê tego¿ wysypiska zakryto ziemi¹, mo¿na spo- dziewaæ siê intensywnej metanogenezy, a tym samym znacznej emisji do powietrza gazów z przebie- gaj¹cej w z³o¿u beztlenowej fermentacji odpadów. Przyrz¹dy pomiarowe zainstalowane w ambulansie pomiarowym umo¿liwiaj¹ analizê zawartoœci w powietrzu zarówno samego metanu, jaki i innych lotnych zwi¹zków organicznych. Te ostatnie zwi¹zki analizowano w trakcie pomiarów, przyjmuj¹c za³o¿enie, ¿e wy¿sze stê¿enia lotnych zwi¹zków organicznych (oprócz bezwonnego metanu) w powietrzu wokó³ wy- sypiska mog³yby potwierdzaæ uci¹¿liwoœci zg³aszane przez s¹siadów sk³adowiska. Pomiary przeprowadzono, ustawiaj¹c ambulans w 4 punktach zlokalizowanych wokó³ wysypi- ska. Dla oceny uzyskiwanych w toku badañ wyników za³o¿ono porównanie uzyskanych rezultatów z wynikami stê¿eñ amoniaku, metanu i wêglowodorów niemetanowych w powietrzu z kilkudziesiêciu innych pomiarów uzyskanych z wykorzystaniem stacji mobilnej w innych punktach pomiarowych w województwie, zarówno w miastach, jak i poza nimi.

174 4.2. Lokalizacja punktów pomiarowych i okres realizacji pomiarów

Podczas pomiarów instalowano ambulans w punktach, których lokalizacjê opisano w tabeli 64. Punkty nr 1 i 4 by³y punktami zlokalizowanymi przy najbli¿szych, w stosunku do wysypiska, siedliskach mieszkalnych – na pó³noc i po³udnie od wysypiska, punkty 2 i 3 by³y punktami zloka- lizowanymi w osi lokalnego, w danej chwili wiej¹cego wiatru – od wysypiska w kierunku ambulan- su pomiarowego. Podczas postoju ambulansu w punktach nr 1 i 4 korzystano z zasilania elek- trycznego, udostêpnionego przez w³aœcicieli tych gospodarstw, w punktach nr 2 i 3 zasilano am- bulans z agregatu pr¹dotwórczego, ustawianego ka¿dorazowo w kierunku zawietrznym, w odle- g³oœci oko³o 40 m od pracuj¹cego ambulansu pomiarowego. Taka odleg³oœæ zabezpiecza³a przed zasysaniem przez analizatory zainstalowane w samochodzie pomiarowym, spalin z silnika napê- dzaj¹cego pr¹dnicê ambulansu. Analizatory zanieczyszczeñ w powietrzu mierz¹ wartoœci chwilowe, które nastêpnie program komputerowy opracowuj¹cy wyniki uœrednia za poprzednie 30 minut. Wyniki, jako œrednie trzy- dziestominutowe, s¹ przedstawiane w niniejszym rozdziale. Dopuszczalne stê¿enia amoniaku by- ³y okreœlone w za³¹czniku do wówczas obowi¹zuj¹cego rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodo- wiska z 28 kwietnia 1998 roku. Dla metanu i lotnych niemetanowych zwi¹zków organicznych nie ma i w czasie badañ równie¿ nie by³o ustanowionych dopuszczalnych stê¿eñ tych substancji w powietrzu.

Tabela 64. Opis punktów pomiarowych wokó³ wysypiska odpadów w Ma¿anach

Nr Miejsce pomiarowe WspóárzĊdne* Termin pomiarów

Gospodarstwo rolne, MaĪany, ’’ 54°06’ 57,6 N 1. nr 25, okoáo 600 m na poáudnie od ’’ od 9 do 16 lipca 2001 21° 29’ 43,1 E wysypiska Przy wysypisku od strony 16.07.2001 poáudniowo-zachodniej, w osi 54° 07’ 17,2’’ N 2. ’’ w godzinach wiatru, w odlegáoĞci ok. 150 m od 21° 29’ 22,5 E 00 30 10 – 12 nieeksploatowanej juĪ kwatery nr 1 Na szosie, na póánoc od 17.07.2001 wysypiska, w osi wiatru 54° 07’ 25,1’’ N 3. ’’ w godzinach w odlegáoĞci okoáo 200 m od 21° 29’ 37,6 E 00 00 9 – 11 czynnej kwatery nr 2 Przy budynku nr 5 w miejscowoĞci ’’ 54°07’ 36,1 N 4. Siniec, okoáo 850 m od wysypiska, ’’ od 17 do 21 lipca 2001 21°30’ 25,5 E w kierunku póánocno-wschodnim * wspó³rzêdne geograficzne lokalizacji punktu uzyskano z przyrz¹du do okreœlania pozycji obiektu w systemie GPS (Global Positions System)

4.3. Warunki meteorologiczne w czasie pomiarów

Zarejestrowane przez ambulans w poszczególnych punktach pomiarowych dane meteorologicz- ne zestawiono w tabelach 65–69.

175 Tabela 65. Œrednie parametry meteorologiczne w czasie pomiarów Punkt ĝrednie parametry meteo w czasie pomiarów w punkcie pomiarowy temp.pow. prĊdkoĞü wiatru kier.wiatru numer [ OC ] [ m/s ] 1 20,2 SW 9,0 2 22,3 SSW 2,5 3 23,9 WNW 1,0 4 20,2 S 5,6

W czasie pomiarów w punktach 1 i 4 udzia³ wiatrów z kierunków od wysypiska wyniós³ odpo- wiednio oko³o 4% i oko³o 2% ogó³u wiatrów. Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e przez wiêksz¹ czêœæ czasu badañ w tych miejscach przyrz¹dy ambulansu rejestrowa³y t³o z nawiewu mas powietrza w kierunku wysypiska, a nie od wysypiska. Natomiast punkty pomiarowe nr 2 i 3 by³y wybrane na kierunku wiatrów wiej¹cych od wysypiska. Podczas pomiarów w tych punktach wiatr wykazywa³ pewne fluktuacje, zarówno co do kierunku, jak i prêdkoœci. W obu jednak przypadkach dla pomiarów w punktach nr 2 i 3, tj. pomiarów w smudze wiatru wiej¹cego od wysypiska, jego prêdkoœæ by³a zdecydowanie ni¿sza ni¿ w czasie pomiarów w pozosta³ych miejscach. Takie warunki meteorologiczne podczas pomiarów w punktach 2 i 3 powo- dowa³y przesuwanie, bez rozcieñczania, ob³oku zanieczyszczeñ emitowanych ze sk³adowiska poza jego teren. Dla punktów nr 1 i 4 œrednia prêdkoœæ wiatru by³a wyraŸnie wy¿sza, co dodatkowo sprzy- ja³o szybkiemu rozcieñczaniu ob³oku zanieczyszczeñ.

4.4. Wyniki analiz powietrza

Wszystkie uzyskane podczas prowadzenia badañ wyniki stê¿eñ chwilowych (trzydziestominuto- wych) przeanalizowano dla ka¿dego punktu pomiarowego, wyliczaj¹c z nich wartoœci œrednie aryt- metyczne oraz okreœlaj¹c wartoœæ maksymaln¹ i minimaln¹. W ten sposób opracowane wartoœci ze- stawiono w tabelach 66–69.

Tabela 66. Punkt pomiarowy nr 1 – 600 m na po³udnie od wysypiska

Zanieczyszczenie powietrza Parametry meteorologiczne Suma WilgotnoĞü Zarejestrowana Tempera- Kierunek PrĊdkoĞü wĊglowodorów powietrza, wartoĞü CH NH tura pow. wiatru wiatru 4 3 z metanem wzglĊdna [Pg/m3] [Pg/m3] [Pg/m3] [OC] [deg] [m/s] [%] minimalna 854 3,2 1215 12,3 0,2 36 Ğrednia 1349 17,9 1463 20,2 233 = SW 9,0 70 maksymalna 4532 84,6 4544 31,2 39,4 91

Tabela 67. Punkt pomiarowy nr 2 – 150 m od nieeksploatowanej ju¿ kwatery nr 1, w osi wiatru

Zanieczyszczenie powietrza Parametry meteorologiczne Suma WilgotnoĞü Zarejestrowana Tempera- Kierunek PrĊdkoĞü wĊglowodorów powietrza, wartoĞü CH NH tura pow. wiatru wiatru 4 3 z metanem wzglĊdna [Pg/m3] [Pg/m3] [Pg/m3] [OC] [deg] [m/s] [%] minimalna 1721 17,4 2334 20,7 2,1 67 Ğrednia 3261 18,2 4639 22,3 193=SSW 2,4 79 maksymalna 4306 19,0 6004 25,2 2,8 87

176 Tabela 68. Punkt pomiarowy nr 3 – 200 m od eksploatowanej kwatery nr 2, w osi wiatru Zanieczyszczenie powietrza Parametry meteorologiczne Suma WilgotnoĞü Zarejestrowana Tempera- Kierunek PrĊdkoĞü wĊglowodorów powietrza, wartoĞü CH NH tura pow. wiatru wiatru 4 3 z metanem wzglĊdna [Pg/m3] [Pg/m3] [Pg/m3] [OC] [deg] [m/s] [%] minimalna 671 17,3 1237 23,6 0,64 59 Ğrednia 765 17,7 1352 23,9 309= 1,05 61 WNW maksymalna 906 18,2 1497 24,2 1,32 63

Tabela 69. Punkt pomiarowy nr 4 – 850 m od wysyspiska, w kierunku NE od niego Zanieczyszczenie powietrza Parametry meteorologiczne Suma WilgotnoĞü Zarejestrowana Tempera- Kierunek PrĊdkoĞü wĊglowodorów powietrza, wartoĞü CH NH tura pow. wiatru wiatru 4 3 z metanem wzglĊdna [Pg/m3] [Pg/m3] [Pg/m3] [OC] [deg] [m/s] [%] minimalna 1031 14,3 1259 14,6 0,3 40 Ğrednia 1156 17,5 1352 20,2 177 = S 5,6 71 maksymalna 1731 21,0 1996 24,8 26,5 91

Analiza danych zawartych w tabelach powy¿ej pozwala sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski: – Dla amoniaku jedynie w punkcie nr 1, przy gospodarstwie pana Janczuka, odnotowano wzrost stê- ¿eñ, uwidoczniony chwilow¹ wartoœci¹ pó³godzinn¹. W pozosta³ych punktach wszystkie stê¿enia chwilo- we amoniaku s¹ do siebie zbli¿one i bardzo niewielkie. Zarejestrowana wartoœæ maksymalna w punkcie nr 1, jak wynika z analizy kierunku nap³ywu tego stê¿enia, nast¹pi³a z lokalnych wp³ywów tego gospodarstwa, przy prze³adunku obornika. Mo¿na uznaæ, zw³aszcza wobec niewysokich stê¿eñ NH w powietrzu w punk- 3 tach nr 2 i 3, zlokalizowanych w smudze niesionych od wysypiska wiatrem zanieczyszczeñ, ¿e amoniak nie jest obecnie emitowany w znacz¹cych iloœciach z wysypiska w Ma¿anach ani z kwatery nr 1, której eksploatacjê zakoñczono, ani z kwatery nr 2, na której trwa aktualnie sk³adowanie odpadów. Ma³o praw- dopodobne s¹ przekroczenia dopuszczalnych, chwilowych stê¿eñ amoniaku w powietrzu, a stê¿enia NH 3 w powietrzu s¹ stabilne zarówno w funkcji czasu, jak i kierunku nap³ywu do danego punktu pomiarowego. — Dla metanu œrednie chwilowe wartoœci stê¿eñ tego gazu w powietrzu, zmierzone z wykorzy- staniem analizatora stacji mobilnej w latach 1994–2001, w kilkudziesiêciu ju¿ punktach w Polsce pó³- nocno-wschodniej wynosi³y od 1000 do 2000 µg/m3, zarówno dla terenów zurbanizowanych, jak i ob- szarów wiejskich. Wartoœci zarejestrowane w powietrzu w punktach 1 i 4 mieszcz¹ siê w tym prze- dziale, dla punktu nr 3, w smudze zanieczyszczeñ niesionych wiatrem od wysypiska, s¹ nawet ni¿- sze. Inna jest sytuacja w punkcie nr 2, który by³ zlokalizowany w smudze zanieczyszczeñ niesionych od nieeksploatowanej ju¿ kwatery nr 1 wysypiska. W kwaterze tej, ju¿ co najmniej kilka miesiêcy przed prowadzeniem opisywanych tutaj pomiarów, zaprzestano sk³adowania odpadów, a jej czaszê okryto ziemi¹ i kruszywem. Stwierdzone w punkcie nr 2 stê¿enia metanu w powietrzu s¹ wy¿sze od œredniej w województwie, co mo¿e wskazywaæ na przebiegaj¹cy ju¿ w z³o¿u odpadów, w kwaterze nr 1, proces metanogenezy. Ten proces utrudnia zarastanie powierzchni czaszy tej kwatery. Dyfun- duj¹cy ku powierzchni czaszy metan wynosi do atmosfery zwi¹zki z³owonne oraz stwarza, przy s³a- bym wietrze, niebezpieczeñstwo powstania na wysypisku samoistnych po¿arów lub wybuchów. — Dla sumy wêglowodorów w powietrzu wraz z metanem w punktach nr 1 i 4 stwierdzono war- toœci stê¿eñ zbli¿one do stê¿eñ metanu w tych punktach. Stosunek odpowiednich stê¿eñ THC (total hy- drocarbons) i CH wynosi oko³o jednoœci, nieznacznie przewy¿szaj¹c tê wartoœæ. Jak ustalono na pod- 4 stawie analiz danych z innych punktów pomiarowych, taka wartoœæ stosunku stê¿eñ jest typowa dla po-

177 wietrza w województwie i œwiadczy o tym, ¿e oprócz standardowej obecnoœci metanu pochodz¹cego ze Ÿróde³ naturalnych, w powietrzu jest bardzo niewiele innych lotnych wêglowodorów. Jednak dla punktów zlokalizowanych w smudze zanieczyszczeñ niesionych wiatrem od wysypiska w kierunku am- bulansu pomiarowego (nr 2 i 3) wartoœæ liczbowa tego stosunku stê¿eñ jest wyraŸnie wy¿sza. Du¿a iloœæ zanieczyszczeñ organicznych w smudze niesionych od wysypiska z kwatery nr 1 œwiadczy o tym, ¿e z³o¿e odpadów w tej kwaterze jest ju¿ prawdopodobnie w fazie metanogenezy, natomiast w u¿ytko- wanej aktualnie kwaterze nr 2 proces fermentacji beztlenowej jeszcze siê nie rozpocz¹³. Jednak nawet w punktach nr 2 i 3 nie mo¿na mówiæ o przekroczeniu wartoœci dopuszczalnych sumy stê¿eñ wêglowo- dorów bez metanu, maksymalna wartoœæ w punkcie nr 2 wynios³a 1698 µg/m3, co jest wartoœci¹ wyraŸ- nie wy¿sz¹ od stê¿eñ notowanych w innych punktach pomiarowych na terenie województwa. WyraŸnie wy¿sze stê¿enia zanieczyszczeñ organicznych (oprócz metanu) w punkcie nr 2 wskazuj¹, ¿e powietrze to mo¿e równie¿ w swym sk³adzie zawieraæ organiczne zwi¹zki aktywne zapachowo. Ich obecnoœæ jest przyczyn¹ zg³aszanych przez s¹siadów wysypiska uci¹¿liwoœci zapachowych. W paŸdzierniku 1993 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie prowadzi³ na zlecenie Urzêdu Miasta w Olsztynie badania zanieczyszczenia powietrza, m. in. metanem, w oto- czeniu wysypiska w £êgajnach ko³o Olsztyna. W odleg³oœci oko³o 250 m od czaszy wysypiska 14 paŸdziernika 1993 stwierdzono stê¿enia CH w powietrzu wynosz¹ce 4700 µg/m3. S¹ to wartoœci 4 bardzo zbli¿one do odnotowanych w punkcie nr 2, równie¿ w smudze zanieczyszczeñ niesionych wiatrem od wysypiska w Ma¿anach.

4.5. Wnioski

— Emisja amoniaku z kwater wysypiska odpadów w Ma¿anach jest œladowa i nie wp³ywa na stan czystoœci powietrza w jego otoczeniu. — Emisja metanu, przede wszystkim z zamkniêtej ju¿ kwatery nr 1 wysypiska, jak wskazuj¹ stê¿enia tego gazu w powietrzu, jest znacz¹ca i mo¿na wykryæ podwy¿szone stê¿enia tego gazu nawet do 200 m od czaszy sk³adowiska. Równie¿ ta kwatera emituje do powietrza szereg innych, lotnych zwi¹zków organicz- nych, na co wskazuj¹ podwy¿szone stê¿enia THC w smudze powietrza za t¹ czêœci¹ wysypiska. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e wœród emitowanych zwi¹zków organicznych s¹ na pewno zwi¹zki zapachowo aktywne. — WyraŸnie wy¿sze ni¿ œrednie w województwie stê¿enia metanu i innych zwi¹zków organicz- nych w pobli¿u kwatery nr 1, której eksploatacji ju¿ zaniechano, w osi s³abego od niej wiej¹cego wiatru pozwalaj¹ przypuszczaæ, ¿e z³o¿e odpadów w tej kwaterze wesz³o ju¿ w fazê metanogene- zy. Dla utylizacji wydzielaj¹cych siê ze z³o¿a fermentuj¹cych odpadów gazów palnych i substancji zapachowo aktywnych niezbêdne jest aktywne odgazowanie tej kwatery i zamiana, np. poprzez spalenie obecnych w wydzielaj¹cych siê gazach odorów, na zwi¹zki nieaktywne zapachowo. — W odleg³oœci oko³o 800 i wiêcej metrów od wysypiska odpadów nie stwierdzono w toku pomia- rów w dniach 9–21 lipca 2001 roku wp³ywu emisji z wysypiska na poziom stê¿eñ mierzonych w tych miejscach gazowych zanieczyszczeñ powietrza.

5. WSTÊPNA OCENA JAKOŒCI POWIETRZA W WOJEWÓDZTWIE WARMIÑSKO-MAZURSKIM

Przyst¹pienie Polski do Unii Europejskiej niesie za sob¹ koniecznoœæ dostosowania wielu za- gadnieñ, w tym ekologicznych, do kryteriów stosowanych w krajach do niej nale¿¹cych. Równie¿ kwestia oceny stanu czystoœci powietrza podlega w Unii zasadom zdefiniowanym w Dyrektywie Ra-

178 dy UE 96/62/EC na temat oceny i kontroli jakoœci powietrza. Kryteria zapisane w tej dyrektywie zo- sta³y przetransponowane do ustawodawstwa polskiego; stanowi¹ o tym zapisy artyku³ów 86–90 usta- wy Prawo ochrony œrodowiska z 27 kwietnia 2001 roku (Dz. U. nr 62, poz. 627) oraz rozporz¹dzeñ wykonawczych do zawartych tam przepisów, szczególnie rozporz¹dzenia Ministra Œrodowiska z 6 czerwca 2002 roku w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alar- mowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. nr 87, poz. 796), a tak¿e w sprawie oceny poziomów sub- stancji w powietrzu (Dz. U. nr 87, poz. 798). Ponadto Inspekcja Ochrony Œrodowiska wyda³a w roku 2000 instrukta¿ow¹ ksi¹¿kê pod tytu³em Wskazówki do modernizacji monitoringu jakoœci powietrza pod k¹tem dostosowania systemu do wymagañ przepisów Unii Europejskiej ze szczególnym uwzglêdnieniem du¿ych miast. Zgodnie z wy¿ej wymienionym rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z 6 czerwca 2002 roku (§3, pkt 1), ocenê stanu czystoœci powietrza nale¿y dokonaæ dla dwóch kryteriów, dla obecnoœci w powietrzu nastêpuj¹cych substancji: a) ze wzglêdu na ochronê zdrowia ludzi: py³ drobny PM 10, dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, tlenek wêgla, o³ów w pyle zawieszonym, benzen i ozon; b) ze wzglêdu na ochronê roœlin: dwutlenek azotu i dwutlenek siarki. Artyku³ 87 ustawy Prawo ochrony œrodowiska mówi, ¿e ocenê czystoœci powietrza dokonuje siê w strefach, a strefê stanowi aglomeracja wiêksza ni¿ 250 tys. mieszkañców albo powiat. Poniewa¿ w województwie warmiñsko-mazurskim nie ma tak du¿ych aglomeracji, ocena czystoœci powietrza na tym terenie dotyczy powiatów. Celem rozpoczêcia klasyfikacji terenów województwa ze wzglêdu na stan czystoœci powietrza pole- cono Wojewódzkiemu Inspektoratowi zebraæ, we wspó³pracy z Wojewódzk¹ Stacj¹ Sanitarno-Epidemi- ologiczn¹, dane o wszelkich uzyskanych na terenie województwa wynikach pomiarów stê¿eñ ww. zanie- czyszczeñ w powietrzu i uzyskane wyniki wykorzystaæ do wstêpnego okreœlenia stanu czystoœci powie- trza w powiatach, przyporz¹dkowuj¹c im okreœlon¹ klasê czystoœci powietrza. Polecono przyporz¹dko- waæ I klasê (najbardziej zanieczyszczone powietrze) czystoœci powietrza ze wzglêdu na stê¿enia po- szczególnych zanieczyszczeñ tym obszarom, na terenie których, z pomiarów b¹dŸ oszacowañ, najwy¿- sze stê¿enia by³y wy¿sze od górnego progu oszacowania, II (œredni¹) klasê czystoœci powietrza powia- tom, w których stê¿enia poszczególnych zanieczyszczeñ mieœci³y siê miêdzy dolnym a górnym progiem oszacowania, i III klasê (najczystsze powietrze) tym powiatom, w których stê¿enia odpowiednich zanie- czyszczeñ by³y ni¿sze od dolnego progu oszacowania. Progi te, wed³ug za³¹cznika nr 1 do rozporz¹dze- nia Ministra Œrodowiska z 6 czerwca 2002 roku (Dz. U. nr 87, poz. 796) przedstawiono w tabelach 70 i 71.

Tabela 70. Progi oszacowania stanowi¹ce kryteria oceny poziomu substancji w powietrzu ze wzglêdu na ochronê zdrowia ludzi

próg oszacowania zanieczyszczenie czas uĞredniania stĊĪeĔ górny dolny [ Pg / m3 ] 24 godziny 30 20 pyá drobny PM10 rok kalendarzowy 14 10 dwutlenek siarki 24 godziny 75 50 jedna godzina 140 100 dwutlenek azotu rok kalendarzowy 32 26 tlenek wĊgla 8 godzin - Ğrednia krocząca 7000 5000 oáów w pyle drobnym PM 10 rok kalendarzowy 0,35 0,25 benzen rok kalendarzowy 3,5 2 ozon 8 h - Ğrednia krocząca 120 nie ustalono

179 Dla potrzeb oceny wstêpnej zebrano, stosownie do wskazówek cytowanej wy¿ej pracy In- stytutu Ochrony Œrodowiska, dane o pomiarach stê¿eñ ww. substancji, jakie w latach 1996–2000 przeprowadzono na terenie województwa. Pomiary takie w województwie warmiñsko-mazurskim wykonywa³y Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, która prowadzi pomiary ci¹g³e metodami manualnymi w 14 punktach w 11 miastach województwa oraz Wojewódzki Inspekto- rat Ochrony Œrodowiska – posiadan¹ stacj¹ mobiln¹. Czêsto by³y to pomiary przeprowadzane innymi metodami ni¿ to definiuje za³¹cznik nr 6 do rozporz¹dzenia z 6 czerwca 2002 roku w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu i prowadzone by³y, zw³aszcza stacj¹ mobil- n¹, w krótszych ni¿ rok terminach. Pomiary stê¿eñ ozonu w powietrzu s¹ prowadzone tylko w jednym punkcie w województwie, na terenie stacji „Puszcza Borecka”, nadzorowanej przez In- stytut Ochrony Œrodowiska. Dla oznaczenia stê¿eñ benzenu w powietrzu zdo³ano wykonaæ za- ledwie kilka pomiarów, dla oceny stê¿eñ o³owiu w pyle atmosferycznym wykorzystano wyniki analiz prowadzonych przez WIOŒ w próbkach py³u zebranych w aspiratorze stacji moblinej. Dla analiz py³u wyniki uzyskiwane w latach ubieg³ych przez stacjê mobiln¹ WIOŒ dotyczy³y oceny stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em w powietrzu, a nie py³u o frakcji ziaren 0–10 µm, tj. py³u PM10. Placówki WSSE dokonywa³y w latach 1996–2000 analiz zapylenia powietrza metod¹ „black smoke“, tj. oceny stopnia zaczernienia s¹czka przez odfiltrowany na nim py³. W wynikach dostarczonych na potrzeby tej oceny wstêpnej czêsto równie¿ czasy uœredniania by³y inne ni¿ wymagane – wówczas najwy¿sze z wyników przeliczono dostêpnymi w literaturze wzorami na stê¿enia wymagane przy ocenie. Dokonanie oceny wstêpnej by³oby w ogóle niemo¿liwe dla sze- regu powiatów (województwo posiada obecnie 23 powiaty, dane WSSE dotycz¹ tylko 11) bez wyników uzyskiwanych w latach ubieg³ych z eksploatacji w terenie stacji mobilnej.

Tabela 71. Progi oszacowania stanowi¹ce kryteria oceny poziomu substancji w powietrzu ze wzglêdu na ochronê roœlin próg oszacowania zanieczyszczenie czas uĞredniania stĊĪeĔ górny dolny [ Pg / m3 ] dwutlenek siarki rok kalendarzowy 12 8 dwutlenek azotu rok kalendarzowy 24 19,5 ozon 8 h - Ğrednia krocząca 6000 nie ustalono

Po zebraniu dostêpnych wyników i ich analizie, wstêpn¹ klasyfikacjê powiatów z uwagi na stan czystoœci powietrza podano w tabelach 72 i 73 i zilustrowano na rycinach 43–46. Nie zamieszczono w tabelach ozonu, gdy¿ z uwagi na badanie tego zanieczyszczenia tylko w kilku miejscach w Polsce i uzyskiwane tam wyniki polecono przyj¹æ dla ogó³u terenu Polski I klasê czystoœci powietrza, zarów- no z uwagi na ochronê zdrowia ludzi, jak i ochronê roœlin. Stê¿enia zanieczyszczeñ w powietrzu (stê¿enia o³owiu w pyle, benzenu i tlenku wêgla), analizowa- nych z uwagi na ochronê zdrowia ludzi wykaza³y, ¿e ca³y obszar województwa mo¿na zaliczyæ do III kla- sy, co oznacza niskie stê¿enie tych zanieczyszczeñ w powietrzu, poni¿ej podanych w tabeli 70 dolnych progów oszacowania. Dla zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki, do I klasy (stê¿enia wy¿sze od górnego progu oszacowania) zakwalifikowano dwa powiaty – olsztyñski grodzki i i³awski, do II klasy – 10 powiatów, do III klasy (ze stê¿eniami poni¿ej dolnego progu oszacowania) – pozosta³ych 9, w tym el- bl¹ski grodzki.

180 Dla zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem azotu do I klasy (stê¿eñ wy¿szych od górnego progu oszacowania) zakwalifikowano cztery powiaty – olsztyñski grodzki, mr¹gowski, olsztyñski ziemski i szczycieñski, do II klasy – równie¿ 4 powiaty. W III klasie, ze stê¿eniami poni¿ej dolnego progu oszaco- wania, znalaz³o siê pozosta³ych 13, w tym elbl¹ski grodzki. Dla stê¿eñ py³owych wszystkie powiaty województwa zakwalifikowano do I klasy czystoœci powie- trza – we wszystkich powiatach województwa stê¿enia tego zanieczyszczenia by³y wy¿sze od górnego progu oszacowania, a niekiedy równie¿ od dopuszczalnego poziomu œredniodobowego. Znaczny udzia³ terenów zakwalifikowanych do I, najwy¿szej klasy ze wzglêdu na stê¿enia py³u w powietrzu wyst¹pi³ w ca³ej Polsce – a¿ 84% stref.

Tabela 72. Zestawienie zbiorcze – klasyfikacja stref powiatów ze wzglêdu na ochronê zdrowia

Maksymalne Maksymalne Przeliczone Powie- Maksymalne Liczba stĊĪenie 24- Klasa stĊĪenie 24- Klasa Klasa stĊĪenie rzchnia Ğrednioroczne Klasa Powiat mieszkaĔców godzinowe strefy godzinowe strefy strefy 8-godzinne strefy stĊĪenie NO2 strefy powiatu 2 Pyá SO2 CO w km 3 [Pg/m3] [Pg/m3] [Pg/m3] [mg/m ] bartoszycki 64892 1308 124 I 42 III b 31 II 1,076 III b braniewski 45954 1205 94 I 47 III b 6,5 III b 1,065 III b dziaádowski 67377 964 186 I 72 II 18 III b 1,700 III b Elbląg 47 III b 129782 80 176 I 23 III b 1,700 miasto III b elbląski 57908 1431 81 I 114 III b 8,03 III b 2,279 III b eácki 85486 1112 75 I 58 II 15 III b 1,820 III b giĪycki 59552 912 46 I 59 II 30 II 1,331 (po 1.01.2002 r.) III b iáawski 90810 1385 105 I 78 I 26 II 2,152 III b kĊtrzyĔski 71570 1213 116 I 45 III b 29 II 2,432 III b lidzbarski 45784 924 138 I 74 II 8 III b 1,081 III b mrągowski 51994 1065 56 I 18 III b 39 I 1,700 III b nidzicki 35272 961 52 I 33 III b 20 III b 1,608 III b nowomiejski 43653 695 87 I 58 II 11 III b 2,336 III b olecki 35402 874 73 I 49 III b 8 III b 1,494 (po 1.01.2002 r.) III b Olsztyn 136 I 170904 88 166 I 33 I 3,456 miasto III b olsztyĔski 113673 2840 100 I 66 II 14 III b 1,500 III b ostródzki 108810 1765 89 I 56 II 35 I 1,700 III b piski 59821 1776 94 I 58 II 10 III b 2,271 III b szczycieĔski 71473 1933 132 I 67 II 36 I 2,021 III b wĊgorzewski 25234 693 43 I 49 III b 9,3 III b 1,330 (po 1.01.02 r.) III b goádapski 28169 755 109 I 53 II 2,3 III b 0,420 (po 1.01.2002 r.) III b Suma Suma ĝrednia woj. ĝrednia woj. ĝrednia woj. ĝrednia woj. Razem 1463520 23979 102,0 I 60,9 II 19,6 III b 1,700 III b

Maksymalne zidentyfikowane œrednioroczne stê¿enie o³owiu (Pb), œrednie dla ca³ego województwa wynosi 0,022 µg/m3. Maksymalne zidentyfikowane œrednioroczne stê¿enie benzenu, œrednie dla ca³ego województwa wynosi 0,3 µg/m3. S¹ to wartoœci klasyfikuj¹ce wszystkie powiaty do strefy III b pod wzglêdem czystoœci powietrza z uwagi na ochronê zdrowia.

Z uwagi na ochronê roœlin jedynie stê¿enia NO dla terenu powiatu olsztyñskiego grodzkiego kwali- 2 fikowa³y ten powiat do I klasy, a do II klasy zakwalifikowano jedynie powiaty – bartoszycki z uwagi na stê- ¿enia SO i elbl¹ski grodzki z uwagi na stê¿enia NO . 2 2 Wyniki wstêpnej klasyfikacji stanu czystoœci powietrza w strefach – powiatach województwa war- miñsko-mazurskiego maj¹ s³u¿yæ do wdro¿enia programów ochrony powietrza dla obszarów, na któ- rych stwierdzono najwy¿sze wartoœci, klasyfikuj¹ce dan¹ strefê do I klasy z uwagi na stê¿enia okre- œlonej substancji. Ponadto, stosownie do wymogów art. 90 ust. 3 Prawa ochrony œrodowiska, w stre- fach – powiatach winien byæ wdro¿ony, odpowiedni do klasyfikacji czystoœci powietrza w tych stre-

181 fach, program monitoringu stanu czystoœci powietrza. Dla stref zaliczonych do I klasy rozporz¹dze- nie Ministra Œrodowiska z 6 czerwca 2002 roku w sprawie oceny poziomów substancji w powietrzu (Dz. U. nr 87, poz. 798), powinna zostaæ uruchomiona sta³a stacja pomiarowa z przyrz¹dami pracu- j¹cymi w sposób ciag³y, w pozosta³ych miejscach powinno siê prowadziæ pomiary okresowe lub ko- rzystaæ z innych metod obiektywnego szacowania stê¿eñ. Poniewa¿ stosownie do zapisów art. 89, ustawy Prawo ochrony œrodowiska „wojewoda co roku dokonuje oceny poziomu substancji w powie- trzu, w danej strefie”, niezbêdne bêdzie równie¿ prowadzenie pomiarów okresowych dla dostarcze- nia odpowiednich danych do przeprowadzanych w latach nastêpnych klasyfikacji.

Tabela 73. Zestawienie zbiorcze – klasyfikacja stref powiatów ze wzglêdu na ochronê roœlin

Maksymalne, ze Maksymalne, ze Ğredniorocznych Ğredniorocznych zidentyfikowane Liczba Powierzchnia zidentyfikowane Klasa stĊĪenie Powiat mieszkaĔców Klasa strefy stĊĪenie w strefie strefy w strefie powiatu strefy w km2 Dwutlenek siarki Dwutlenek azotu [Pg/m3] [Pg/m3] bartoszycki 64892 1308 11 II 7 III b braniewski 45954 1205 6,7 III b 5,1 III b dziaádowski 67377 964 4,38 III b 4,9 III b Elbląg miasto 129782 80 4 III b 23 II elbląski 57908 1431 6,7 III b 5,1 III b eácki 85486 1112 6,7 III b 5,1 III b giĪycki 59552 912 2,37 III b 1,08 III b (po 1.01.2002 r.) iáawski 90810 1385 4,38 III b 3,3 III b kĊtrzyĔski 71570 1213 2,37 III b 1,08 III b lidzbarski 45784 924 4,38 III b 4,9 III b mrągowski 51994 1065 4,38 III b 3,3 III b nidzicki 35272 961 4,38 III b 3,3 III b nowomiejski 43653 695 4,38 III b 3,3 III b olecki 35402 874 2,37 III b 1,08 III b (po 1.01.2002 r.) Olsztyn miasto 170904 88 6 III b 33 I olsztyĔski 113673 2840 6,7 III b 5,1 III b ostródzki 108810 1765 4,38 III b 3,1 III b piski 59821 1776 2,37 III b 1,08 III b szczycieĔski 71473 1933 6,7 III b 5,1 III b wĊgorzewski 25234 693 2,37 III b 1,08 III b (po 1.01.02 r.) goádapski 28169 755 2,37 III b 1,08 III b (po 1.01.02 r.) Suma Suma ĝrednia woj. ĝrednia woj. Razem 1463520 23979 4,73 III b 5,77 III b

Maksymalne zidentyfikowane œrednioroczne stê¿enie o³owiu (Pb), œrednie dla ca³ego województwa wynosi 0,022 µg/m3. Maksymalne zidentyfikowane œrednioroczne stê¿enie benzenu, œrednie dla ca³ego województwa wynosi 0,3 µg/m3. S¹ to wartoœci klasyfikuj¹ce wszystkie powiaty do strefy III b pod wzglêdem czystoœci powietrza z uwagi na ochronê roœlin.

182 Ryc. 43. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza ze wzglêdu na dwutlenek siarki i dwutlenek azotu (okreœlone dla ochrony zdrowia)

183 Ryc. 44. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza ze wzglêdu na py³ drobny PM10 i tlenek wêgla (okreœlone dla ochrony zdrowia)

184 Ryc. 45. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza ze wzglêdu na o³ów w pyle PM10 i benzen (okreœlone dla ochrony zdrowia)

185 Ryc. 46. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza (okreœlone dla ochrony roœlin)

186 V. ODPADY

1. WSTÊP

Starania Polski o przyst¹pienie do Unii Europejskiej spowodowa³y koniecznoœæ ujednolicenia na- szego prawa z prawem Unii Europejskiej. Dotyczy to równie¿ uregulowañ zwi¹zanych z gospodark¹ od- padami. Prawo Unii Europejskiej w zakresie postêpowania z odpadami obejmuje oko³o 30 aktów praw- nych, które ze wzglêdu na swoj¹ zawartoœæ merytoryczn¹ mo¿na podzieliæ na nastêpuj¹ce grupy: ⇒ wymagania ogólne w sprawie odpadów, w tym niebezpiecznych; ⇒ spalanie odpadów; ⇒ miêdzynarodowy obrót odpadami; ⇒ ewidencja, sprawozdawczoœæ i przekazywanie informacji; ⇒ wymagania szczególne w stosunku do poszczególnych grup odpadów, takich jak: oleje przepracowane, PCB, baterie i akumulatory, odpady z produkcji tlenku tytanu, komunal- ne odpady œciekowe, odpady opakowaniowe. Koniecznoœæ dostosowania obowi¹zuj¹cych do tej pory przepisów do norm europejskich znala- z³a swoje odbicie g³ównie w ustawach: z 27 kwietnia 2001 roku – Prawo ochrony œrodowi- ska – (Dz. U. nr 62, poz. 627), zawieraj¹cej podstawowe zasady i regu³y wspólne dla wszystkich ele- mentów œrodowiska, z 27 kwietnia 2001 roku o odpadach (Dz. U. nr 62, poz. 628), z 11 maja 2001 ro- ku o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. nr 63, poz. 638) oraz z 11 maja 2001 roku o obowi¹zkach przedsiêbiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o op³acie pro- duktowej i op³acie depozytowej (Dz. U. nr 63, poz. 639). Podstawowym zadaniem nowych aktów prawnych sta³o siê uwzglêdnienie zarówno ogólnych jak i szczegó³owych wymagañ prawa wspólnotowego, opieraj¹cego siê na nastêpuj¹cych wytycznych: ⇒ stosowanie we wszystkich krajach cz³onkowskich jednakowego systemu definicji; ⇒ przestrzeganie preferowanej hierarchii dzia³añ w zakresie gospodarki odpadami; ⇒ przestrzeganie podstawowych zasad, tj. zasady zanieczyszczaj¹cy p³aci i zasady bliskoœci; ⇒ stosowanie takich metod odzysku i unieszkodliwiania odpadów, które nie stwarzaj¹ zagro¿eñ dla zdrowia ludzi jak i poszczególnych elementów œrodowiska oraz œrodowiska jako ca³oœci; ⇒ utworzenie i utrzymanie zintegrowanej i wystarczaj¹cej w skali kraju sieci urz¹dzeñ i instala- cji do unieszkodliwiania odpadów, stosuj¹cych najlepsze dostêpne techniki oraz efektywnych ekonomicznie; ⇒ opracowanie planów gospodarki odpadami, w tym odpadami niebezpiecznymi, komunalnymi i opakowaniowymi;

187 ⇒ wprowadzenie systemu zezwoleñ na prowadzenie dzia³añ zwi¹zanych z odzyskiem i uniesz- kodliwianiem odpadów, równie¿ w stosunku do wytwórców, którzy we w³asnym zakresie pro- wadz¹ ww. dzia³ania; ⇒ prowadzenie ewidencji odpadów oraz urz¹dzeñ i instalacji do odzysku lub unieszkodliwiania oraz sprawozdawczoœci w tym zakresie; ⇒ stosowanie kontroli w miêdzynarodowym obrocie odpadami; ⇒ wprowadzenie zalecanych metod postêpowania w stosunku do niektórych grup odpadów. Ustawa z 27 kwietnia 2001 roku o odpadach wesz³a w ¿ycie 1 paŸdziernika 2001 roku. Z punk- tu widzenia gospodarki odpadami w Polsce wnios³a ona istotne, zgodne z prawem unijnym, zmiany, poniewa¿ w sposób znacz¹cy zmieni³a definicje zarówno odpadów jak i odpadów niebezpiecznych, komunalnych, a tak¿e wprowadzi³a lub sprecyzowa³a definicje odzysku, unieszkodliwiania, wytwórcy i posiadacza odpadów. Zgodnie z artyku³em 3 ustawy odpadem jest ka¿da substancja lub przedmiot nale¿¹cy do jednej z kategorii okreœlonych w za³¹czniku 1 do ustawy, którego posiadacz pozbywa siê, zamierza siê po- zbyæ lub do ich pozbycia jest obowi¹zany. Dotychczasowa definicja oparta na kryterium obiektywnym „nieprzydatnoœci w miejscu powstania i w czasie” zast¹piona zosta³a definicj¹ przyjêt¹ z tzw. dyrek- tywy ramowej w sprawie odpadów, opart¹ w du¿ej mierze na kryterium subiektywnym. Oznacza to, ¿e w wiêkszoœci przypadków o kwalifikacji danej substancji lub przedmiotu jako odpadu decyduje g³ównie ocena posiadacza, który pozbywa lub zamierza pozbyæ siê odpadu. Pojawi³y siê te¿ inne no- we pojêcia do tej pory nie uregulowane w prawie odpadowym. Wiele istotnych kwestii, tak jak na gruncie ustawy z 1997 roku, ustawa z 2001 roku pozostawia regulacji rozporz¹dzeñ wykonawczych. Nowa ustawa pod pojêciem „gospodarowania odpadami” rozumie zbieranie, transport, odzysk i unieszkodliwianie odpadów, a tak¿e nadzór nad tego rodzaju dzia³aniami oraz nad miejscami unieszkodliwiania odpadów. Za priorytet uznaje przede wszystkim zapobieganie ich powstawaniu (lub minimalizacjê iloœci powstaj¹cych odpadów), w dalszej kolejnoœci – odzysk lub unieszkodliwia- nie, a jako ostatecznoœæ – unieszkodliwianie poprzez sk³adowanie. Unieszkodliwianie polegaæ ma na poddawaniu odpadów (za³¹cznik nr 6 do ustawy) procesom przekszta³ceñ biologicznych, fizycznych lub chemicznych w celu doprowadzenia ich do stanu, który nie bêdzie stwarza³ zagro¿enia dla ¿ycia, zdrowia ludzi lub dla œrodowiska. G³ównym adresatem obowi¹zku w³aœciwego gospodarowania odpadami jest ich posiadacz. Sta- nowi to zmianê w stosunku do dotychczasowych rozwi¹zañ, wed³ug których ciê¿ar obowi¹zków w za- kresie realizacji celów ustawy spoczywa³ na wywarzaj¹cym odpady. Obecnie posiadaczem odpadów wed³ug definicji ustawowej jest ka¿dy, kto dysponuje odpadami, przy czym bez znaczenia jest spo- sób wejœcia w ich posiadanie. Ustawa wprowadza bardzo istotne domniemanie, i¿ posiadaczem od- padów jest w³aœciciel terenu na którym te odpady siê znajduj¹ i na nim ci¹¿y odpowiedzialnoœæ pra- wid³owego postêpowania z nimi. Regulacja powy¿sza powinna u³atwiæ dokonanie ustalenia podmio- tu w zakresie obowi¹zków stanowionych przez ustawê. Istotnym novum jest przeniesienie na grunt prawa polskiego unijnej zasady „bliskoœci”. Ozna- cza ona, i¿ odpady powinny byæ unieszkodliwiane w pierwszej kolejnoœci w miejscu ich powstania. W przypadku zaœ gdy oka¿e siê to niemo¿liwe, powinny byæ one przekazane do najbli¿ej po³o¿one- go miejsca, w którym mog¹ byæ unieszkodliwione przy wykorzystaniu najlepszej dostêpnej techno- logii. Pojêcie najlepszej dostêpnej technologii definiuje nowa ustawa – „Prawo ochrony œrodowiska”. Nowoœci¹, wynikaj¹c¹ z dostosowania do prawodawstwa Unii Europejskiej, jest równie¿ wpro- wadzenie obowi¹zku opracowania planów gospodarki odpadami jako elementów programów ochro- ny œrodowiska, tworzonych w celu realizacji polityki ekologicznej pañstwa. Plany te zarówno na szczeblu krajowym, wojewódzkim jak i powiatowym oraz gminnym okreœlaæ maj¹:

188 ⇒ aktualny stan gospodarki odpadami; ⇒ prognozowane zmiany w zakresie gospodarki odpadami; ⇒ dzia³ania zmierzaj¹ce do poprawy sytuacji w zakresie gospodarki odpadami; ⇒ instrumenty finansowe s³u¿¹ce realizacji zamierzonych celów; ⇒ system monitoringu i oceny realizacji wytyczonych celów. System ten bêdzie spe³nia³ swój cel tylko wtedy, gdy na ka¿dym szczeblu bêd¹ dostêpne wiary- godne dane na temat rodzajów, iloœci i Ÿróde³ odpadów. Do prowadzenia takiej ewidencji i sk³adania zbiorczych zestawieñ danych zobowi¹zany jest ka¿dy posiadacz odpadów. Dane te maj¹ byæ zasad- niczym Ÿród³em informacji dla marsza³ka województwa, który prowadziæ bêdzie wojewódzk¹ bazê da- nych. Plany gospodarki odpadami musz¹ byæ zgodne z polityk¹ ekologiczn¹ pañstwa. Pozosta³e akty prawne – ustawa z 11 maja 2001 roku o opakowaniach i odpadach opakowanio- wych (Dz. U. nr 63, poz. 638) i ustawa z 11 maja 2001 roku o obowi¹zkach przedsiêbiorców w zakre- sie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o op³acie produktowej i op³acie depozytowej (Dz. U. nr 63, poz. 639) wesz³y w ¿ycie 1 stycznia 2002 roku. Od 1 stycznia 2002 roku obowi¹zuje te¿ nowy „Katalog odpadów” (Dz. U. nr 112, poz. 1206). Zawiera on klasyfikacjê odpadów opart¹ o „Europejski katalog odpadów” i rozró¿- nia odpady w zale¿noœci od Ÿród³a ich powstawania na 20 grup. Zastosowano w nim zasadê, ¿e kody i rodzaje odpadów, które zosta³y wykreœlone nie s¹ z uwagi na statystykê miêdzynaro- dow¹ zastêpowane nowymi. Zrezygnowano równie¿ z osobnej listy odpadów niebezpiecznych, umieszczaj¹c je w katalogu i oznaczaj¹c indeksem górnym w postaci gwiazdki „*” przy kodzie rodzaju odpadu. W nowej klasyfikacji niektóre rodzaje odpadów zosta³y wyodrêbnione bardzo szczegó³owo, np. rodzaj 18 01 05, czyli przeterminowane i wycofane ze stosowania chemikalia i leki, zosta³ roz- dzielony a¿ na 5 pozycji. Ponadto wprowadzono nowe podgrupy odpadów, np. 10 14 – to odpady z krematoriów. W niektórych przypadkach przebudowano ca³e grupy odpadów, np. w grupie 14 – odpady z rozpuszczalników organicznych, ch³odziw i propelentów – wprowadzono podzia³ uwzglêdniaj¹cy sk³ad chemiczny i postaæ odpadu (ciek³e, szlamy i odpady sta³e), a nie jak wczeœniej – proces powstawania odpadu. Na liœcie odpadów niebezpiecznych wprowadzono równie¿ sporo zmian. W zwi¹zku z uszcze- gó³owieniem ca³ej klasyfikacji zosta³a ona znacznie rozszerzona. Do odpadów niebezpiecznych zali- czono, np. fosfogipsy zawieraj¹ce substancje niebezpieczne, zaolejone czyœciwo, wybrane gazy w pojemnikach ciœnieniowych, zu¿yte chemikalia i wybrane odpady z procesów odlewnictwa ¿elaza i metali nie¿elaznych.

2. MONITORING GOSPODARKI ODPADAMI

Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Œrodowiska w ramach Pañstwowego Monitoringu Œrodowi- ska prowadz¹ monitoring gospodarki odpadami. W trakcie pozyskiwania danych o odpadach niebez- piecznych w WIOŒ w Olsztynie gromadzono tak¿e (podobnie jak w roku 2000) informacje o odpa- dach przemys³owych innych ni¿ niebezpieczne – przede wszystkim wytwarzanych w zak³adach bran¿ przemys³u: miêsnego, mleczarskiego, drzewnego i piwowarskiego. W roku 2001 w wojewódzkiej bazie SIGOP-W ujêto 196 jednostki organizacyjne prowadz¹ce dzia³alnoœæ gospodarcz¹ zwi¹zan¹ z wytwarzaniem odpadów. Liczba ankietowanych zmniejszy³a siê

189 w stosunku do roku poprzedniego o 10 zlikwidowanych podmiotów. W ewidencji znalaz³y siê du¿e i œrednie zak³ady wytwarzaj¹ce powy¿ej 1 Mg odpadów niebezpiecznych oraz zak³ady bran¿ przemy- s³u: miêsnego, mleczarskiego, drzewnego i piwowarskiego, wytwarzaj¹ce odpady inne ni¿ niebez- pieczne. Monitoringiem objêto równie¿ wszystkie placówki szpitalne w województwie oraz wiêksze przedsiêbiorstwa wodoci¹gów i kanalizacji. Pozyskiwanie informacji odbywa³o siê systemem ankie- towym, a do gromadzenia i przetwarzania danych wykorzystywany jest System Informatyczny Go- spodarki Odpadami Przemys³owymi (SIGOP).

2.1. Gospodarka odpadami przemys³owymi

Zgodnie z danymi, uzyskanymi przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska, w 2001 ro- ku w województwie warmiñsko-mazurskim wytworzono 486,2 tys. Mg odpadów pochodzenia prze- mys³owego, z czego: – 429,8 tys. Mg zagospodarowano poprzez wykorzystanie*; – 42,2 tys. Mg tymczasowo gromadzono u wytwórców odpadów; – 28,1 tys. Mg unieszkodliwiono przez sk³adowanie; – 9,4 tys. Mg unieszkodliwiono inaczej ni¿ przez sk³adowanie (poddano procesom przekszta³ce- nia biologicznego, fizycznego lub chemicznego)*. W województwie warmiñsko-mazurskim najwiêcej odpadów przemys³owych powsta³o w powiatach: – Elbl¹gu, powiecie grodzkim – 94,2 tys. Mg, – piskim – 67,6 tys. Mg, – Olsztynie, powiecie grodzkim – 64,1 tys. Mg, – ostródzkim – 62,8 tys. Mg. Iloœæ wytworzonych odpadów na terenie ww. powiatów wynosi 288,7 tys. Mg. Stanowi to prawie 60% ogólnej iloœci odpadów przemys³owych wytworzonych w województwie w 2001 roku. Odpadami wytworzonymi w najwiêkszej iloœci (zgodnie z baz¹ SIGOP-W, ryc. 47) by³y: – odpady z rolnictwa, sadownictwa, hodowli, rybo³ówstwa, leœnictwa oraz przetwórstwa ¿ywno- œci (g³ównie z przemys³u mleczarskiego, miêsnego, z produkcji napojów alkoholowych i bezal- koholowych) – 168,6 tys. Mg; – odpady z przetwórstwa drewna oraz z produkcji p³yt i mebli – 133,1 tys. Mg; – odpady nieorganiczne z procesów termicznych (g³ównie z zak³adów energetycznego spalania paliw, odpady z odlewnictwa ¿elaza) – 94,3 tys. Mg; – odpady z urz¹dzeñ do likwidacji i neutralizacji odpadów oraz oczyszczania œcieków i gospo- darki wodnej (g³ównie z oczyszczania œcieków i uzdatniania wody) – 43,3 tys. Mg. W znacznych iloœciach wytworzono w województwie równie¿ nastêpuj¹ce odpady: – podobne do komunalnych – 7,4 tys. Mg; – odpady i z³omy metaliczne oraz stopów metali – 5,0 tys. Mg; – z kszta³towania metali i tworzyw sztucznych (w³¹cznie z kuciem, spawaniem, wyt³aczaniem, to- czeniem, ciêciem, pi³owaniem) – 4,6 tys. Mg; – z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania tworzyw sztucznych oraz kauczuków i w³ókien syntetycznych – 2,4 tys. Mg; – zu¿yte urz¹dzenia i ich elementy – 2,0 tys. Mg.

* uwzglêdniono tu równie¿ odpady nagromadzone w latach ubieg³ych, które w 2001 roku zosta³y zagospodarowane lub unieszkodliwione.

190 02 - odpady z rolnictwa, sadownictwa, hodowli, ryboáówstwa, leĞnictwa oraz przetwórstwa ĪywnoĞci

03 - odpady z przetwórstwa drewna oraz produkcji papieru, tektury, masy celulozowej, páyt i mebli 9,6% 8,9% 34,7% 10 - odpady nieorganiczne z procesów termicznych

19,4% 19 - odpady z urządzeĔ do likwidacji i neutralizacji odpadów oraz oczyszczania Ğcieków i gospodarki 27,4% wodnej

pozostaáe odpady z innych grup

Ryc. 47. Rodzaje odpadów przemys³owych w województwie warmiñsko-mazurskim wytworzonych w 2001 roku (dane WIOŒ)

Do grupy najwiêkszych wytwórców odpadów przemys³owych w 2001 roku (dane WIOŒ) nale¿¹ miêdzy innymi: — „Elbrewery Company” Ltd. Sp. z o.o. w Elbl¹gu – 41 770 Mg – g³ównie wyt³oki, osady mosz- czowe i pofermentacyjne, wywary, szk³o, odpady z procesów rektyfikacji i klarowania (wykorzysta- no gospodarczo); — „Stomil Olsztyn SA” w Olsztynie – 36 261 Mg – g³ównie popio³y lotne z wêgla kamiennego oraz ¿u¿le (wykorzystane w ca³oœci do celów przemys³owych), odpady z produkcji kauczuków i w³ókien syntetycznych (czêœæ wykorzystano, czêœæ nie nadaj¹c¹ siê do wykorzystania – unieszkodliwiono), pozosta³e 772 Mg z³o¿ono na w³asnym sk³adowisku przemys³owym; — „Sklejka-Pisz SA” w Piszu – 34 700 Mg – g³ównie wióry, œcinki, kawa³ki drewna i p³yt wióro- wych, odpady kory i korka (wykorzystano miêdzy innymi do celów energetycznych, produkcji p³yt wiórowych oraz w ogrodnictwie); — „Holzwerk” s. c. w Piszu – 29 200 Mg – g³ównie trociny, wióry, œcinki, kawa³ki drewna i p³yt wió- rowych, odpady kory i korka (wykorzystano g³ównie do celów energetycznych); — „Sklejka Mor¹g – Paged Mazury SA” w Mor¹gu – 29 160 Mg – g³ównie wióry, œcinki, kawa³ki drewna i p³yt wiórowych, odpady kory i korka (wykorzystano do celów energetycznych); — „Mlekowita” Sp. z o.o. w Mor¹gu – 23 417 Mg – surowce i produkty nieprzydatne do spo¿ycia i przetwarzania (ca³oœæ wykorzystana); — Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Olecku – 22 800 Mg – surowce i produkty nieprzydatne do spo¿ycia i przetwarzania (ca³oœæ wykorzystana); — „Alstom Power” Sp. z o.o. w Elbl¹gu – 22 050 Mg – g³ównie odpady z odlewnictwa ¿elaza, z kszta³towania i powierzchniowej obróbki metali, stal, ¿u¿le z procesów wytapiania (przekazano do wykorzystania); — Elektrociep³ownia „Elbl¹g” Sp. z o.o. – 20 500 Mg – przewa¿aj¹ca czêœæ to popio³y lotne ze spalania wêgla kamiennego oraz ¿u¿le (wykorzystano w ca³oœci, miêdzy innymi: w budownictwie dro- gowym, do produkcji materia³ów budowlanych, niwelacji terenów i dróg); — Olsztyñskie Zak³ady Drobiarskie „Indykpol SA” w Olsztynie – 16 250 Mg – g³ównie odpady z uboju i przetwórstwa miêsa (przekazano do wykorzystania). Wy¿ej wymienionych 10 zak³adów wytworzy³o ³¹cznie oko³o 57% wszystkich zarejestrowanych w bazie SIGOP-W odpadów przemys³owych. Odpady nie zagospodarowane by³y sk³adowane na sk³adowiskach komunalnych oraz na w³asnych sk³adowiskach przemys³owych. Wed³ug danych

191 WIOŒ na sk³adowiska zak³adowe w 2001 roku przyjêto 3539,4 Mg odpadów, a stan ich nagromadze- nia na koniec 2001 roku wynosi³ oko³o 1765,1 tys. Mg (tab. 74).

Tabela 74. Wykaz sk³adowisk przemys³owych oraz stan nagromadzenia odpadów (w Mg)

IloĞü odpa- PrzyjĊto na Stan na- dów zago- Lp. Powiat Gmina Lokalizacja WáaĞciciel skáadowisko gromadze- spodarowa- w 2001 r. nia nych „Ekotan” 1. iáawski Zalewo PóáwieĞ 0,0 0,0 3947,0 Sp. z o.o. 2. nidzicki Nidzica Olszewo „Izolacja SA” 1625,9 0,0 249 132,9 „Sugar Tor” 3. kĊtrzyĔski KĊtrzyn KĊtrzyn 800,0 0,0 237 800,0 Sp. z o.o. olsztyĔski „Stomil Olsztyn 4. Jonkowo Gutkowo 772,0 0,0 20 872,0 ziemski SA” olszyĔski „Stomil Olsztyn 5. Olsztyn Olsztyn 0,0 0,0 701 300,0 grodzki SA” Zakáady MiĊsne 6. ostródzki Ostróda Tyrowo 341,5 0,0 1539,0 „Morliny SA” Elektrociepáownia 7. elbląski Elbląg Jagodno „Elbląg” 0,0 0,0 550 500,0 Sp. z o.o. Razem 3539,4 1 765 090,9

2.2. Odpady niebezpieczne

Odpady niebezpieczne stanowi¹ odrêbn¹ grupê odpadów przemys³owych. Zaliczono do niej od- pady zgodnie z list¹ za³¹czon¹ do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natural- nych i Leœnictwa z 24 grudnia 1997 roku w sprawie klasyfikacji odpadów (Dz. U. 162, poz. 1135). W 2001 roku na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego wytworzono ³¹cznie 2419,2 Mg odpadów niebezpiecznych. Dane obejmuj¹ 145 podmiotów – wytwórców odpadów niebezpiecznych, zarejestrowanych w bazie SIGOP-W, obs³ugiwanej przez WIOŒ w ramach monitoringu gospodarki odpadami sieci krajowej Pañstwowego Monitoringu Œrodowiska. Czêœæ tych odpadów wykorzystano gospodarczo* – 882,6 Mg; czêœæ unieszkodliwiono (w inny sposób ni¿ sk³adowanie)* – 1407,3 Mg; do sk³adowania przekazano 17,3 Mg; tymczasowo gromadzono na terenie zak³adów w celu póŸniej- szego przekazania do wykorzystania lub unieszkodliwienia – 128,4 Mg. Iloœci wytworzonych odpadów, zarejestrowanych w latach 1999, 2000 i 2001 s¹ zbli¿one – doty- czy to równie¿ iloœci odpadów zagospodarowanych poprzez wykorzystanie i unieszkodliwienie. Zmniejszy³a siê natomiast iloœæ odpadów sk³adowanych z 2,5% w 1999 roku do 0,7% w 2001 roku, wzros³a zaœ iloœæ odpadów tymczasowo gromadzonych na terenie zak³adów. Bilans odpadów niebez-

* uwzglêdniono tu równie¿ odpady nagromadzone w latach ubieg³ych, które w bie¿¹cym roku zosta³y zagospodarowane lub unieszkodliwione.

192 piecznych w latach 1999–2001 w województwie warmiñsko-mazurskim (wed³ug bazy SIGOP-W) przedstawiono w tabeli 75.

Tabela 75. Bilans odpadów niebezpiecznych w latach 1999–2001*

Rok 1999 2000 2001 Ogóáem wytworzonych w Mg 2523,5 2519,2 2419,2

Ogóáem wytworzonych % 100 100 100 Wykorzystanych i unieszkodliwionych 96,1 96,5 94,7 w inny sposób niĪ skáadowanie w % Skáadowanych w % 2,5 1,7 0,7

Tymczasowo magazynowanych w % 1,5 2,3 5,3

* suma wartoœci procentowych nie jest równa 100, poniewa¿ zagospodarowano tak¿e odpady tymczasowo magazynowane z lat ubie- g³ych

Najwiêcej odpadów niebezpiecznych powsta³o: w powiecie i³awskim, nidzickim, miastach na pra- wach powiatu – Olsztynie i Elbl¹gu oraz w powiecie bartoszyckim. Bilans odpadów niebezpiecznych w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego w 2001 roku przedstawiono w tabeli 76.

Tabela 76. Bilans odpadów niebezpiecznych w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego w 2001 roku (w Mg)

Tymczasowo Powiat Wytworzone Wykorzystane* Unieszkodliwione* Skáadowane skáadowane iáawski 664,432 50,222 603,710 1,499 9,000 nidzicki 461,022 425,354 35,660 0,445 0 m. Olsztyn 412,751 175,054 221,989 22,228 0 m. Elbląg 271,663 88,204 174,759 8,699 0 bartoszycki 110,013 3,502 97,957 0,254 8,300 eácki 78,481 14,166 47,656 16,658 0 kĊtrzyĔski 77,511 22,634 54,804 3,958 0 ostródzki 66,731 17,860 17,913 31,273 0 olecko - 46,235 3,502 20,725 22,263 0 -goádapski elbląski 43,124 7,130 32,934 3,060 0 piski 35,452 9,984 24,335 1,132 0 braniewski 34,397 14,202 18,725 1,469 0 mrągowski 28,380 23,813 4,530 2,394 0 olsztyĔski 25,169 9,786 14,076 3,446 0 lidzbarski 22,114 3,490 12,483 6,141 0 giĪycki 17,029 6,595 8,819 2,116 0 szczycieĔski 16,448 3,725 11,812 0,911 0 dziaádowski 6,795 3,190 3,229 0,376 0 nowomiejski 1,457 0,225 1,171 0,060 0 suma 2 419,204 882,638 1 407,289 128,391 17,300 * uwzglêdniono tu równie¿ odpady zgromadzone w latach ubieg³ych, które w bie¿¹cym roku zosta³y wykorzystane lub unieszkodliwione Do grupy najwiêkszych wytwórców odpadów niebezpiecznych, spoœród 145 jednostek gospo- darczych z terenu naszego województwa ujêtych w bazie SIGOP-W, nale¿¹: — I³awskie Zak³ady Napraw Samochodów SA w I³awie, — Zak³ad Gospodarki Cysternami w Nidzicy,

193 — „Stomil Olsztyn SA” w Olsztynie, — „Alstom Power” Sp. z o.o. w Elbl¹gu, — Szpital Powiatowy w Bartoszycach, — Wojewódzki Szpital Zespolony w Elbl¹gu, — Miejski Szpital Zespolony w Olsztynie, — Zak³ad Elektrotechniki Motoryzacyjnej Sp. z o.o. w E³ku, — Zak³ad Opieki Zdrowotnej w Kêtrzynie, — Samodzielny Publiczny ZOZ w Olecku. Dziesiêæ wy¿ej wymienionych podmiotów wytworzy³o ³¹cznie 72% odpadów niebezpiecznych w województwie. Pod wzglêdem wytworzonej iloœci dominowa³y odpady z nastêpuj¹cych grup (ryc. 48): – grupa 13 – oleje odpadowe (z wy³¹czeniem olejów jadalnych oraz grup 05 i 12); – grupa 12 – odpady z kszta³towania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych; – grupa 16 – odpady ró¿ne, nie ujête w innych grupach; – grupa 18 – odpady z dzia³alnoœci s³u¿b medycznych i weterynaryjnych oraz zwi¹zanych z nimi badañ. Wy¿ej wymienione grupy odpadów stanowi³y oko³o 94% wszystkich (zarejestrowanych w bazie SIGOP-W) wytworzonych w województwie odpadów niebezpiecznych. Bilans odpadów niebezpiecz- nych wg grup odpadów w 2001 roku w województwie przedstawiono w tabeli 77.

13 - oleje odpadowe (z wyáączeniem olejów jadalnych oraz grup 05 i 12)

12 - odpady z ksztaátowania i 6,2% powierzchniowej obróbki metali i 17,3% 30,9% tworzyw sztucznych

16 - odpady róĪne, nie ujĊte w innych grupach

18 - odpady z dziaáalnoĞci sáuĪb 17,8% medycznych i weterynaryjnych oraz związanych z nimi badaĔ 27,8% pozostaáe odpady z innych grup

Ryc. 48. Udzia³ poszczególnych grup w ogólnej iloœci odpadów niebezpiecznych wytworzonych w 2001 roku (dane WIOŒ) Grupa 13 – oleje odpadowe (z wy³¹czeniem olejów jadalnych oraz grup 05 i 12), wytworzone w iloœci 748,6 Mg, stanowi³y oko³o 31% wszystkich objêtych baz¹ SIGOP-W odpadów niebezpiecz- nych. Odpady te powstaj¹ w du¿ym rozproszeniu, o czym œwiadczy znaczna iloœæ zarejestrowanych wytwórców. Najwiêksz¹ iloœciowo pozycjê w grupie 13 stanowi¹ odpadowe oleje smarowe (w tym silnikowe i przek³adniowe) oraz odpady z odwadniania olejów w separatorach. Odpadowe oleje smarowe po- wstaj¹ g³ównie podczas wymiany olejów w samochodach i spalinowych agregatach pr¹dotwórczych. Oprócz du¿ych zak³adów, gdzie powstaj¹ znacz¹ce iloœci tego odpadu, takich jak: Zak³ad Gospodar- ki Cysternami w Nidzicy, „Stomil Olsztyn SA” i „Alstom Power” Sp. z o.o. w Elbl¹gu, oleje odpadowe powstaj¹ tak¿e w ma³ych warsztatach samochodowych, których nie obejmuje baza SIGOP-W. Nale- ¿y za³o¿yæ, ¿e ze zjawiskiem takim mamy do czynienia równie¿ w przypadku indywidualnych w³aœci- cieli samochodów wymieniaj¹cych olej we w³asnym zakresie. Oleje odpadowe poprzez firmy poœred- nicz¹ce „Oiler Cova” Sp. z o.o. i „Ral” przekazywane by³y do wtórnego wykorzystania do rafinerii „Je-

194 dlicze SA” i rafinerii nafty „Glimar SA” w Gorlicach lub do unieszkodliwienia do: „ABB Serwis” Sp. z o.o. w Elbl¹gu, „Awans Polska” Sp. z o.o. i Przedsiêbiorstwa „Comal” Sp. z o.o. w Gdañsku. Drug¹ dominuj¹c¹ w grupie 13 podgrup¹ s¹ zaolejone szlamy z separatorów olejowych oraz od- stojników, powstaj¹ce g³ównie w bazach transportowych i stacjach paliwowych. Najwiêksze iloœci te- go odpadu w województwie powsta³y w Zak³adach Elektrotechniki Motoryzacyjnej Sp. z o.o. w E³ku.

Tabela 77. Bilans odpadów niebezpiecznych wg grup odpadów (w Mg)

Tymczasowo Kod i nazwa grupy Wytworzone Wykorzystane Unieszkodliwione Skáadowane skáadowane

05 – Odpady z przeróbki ropy naftowej, oczyszczania gazu 12,040 0 10,170 0 1,870 ziemnego oraz wysokotempe- raturowej przeróbki wĊgla 06 – Odpady z produkcji, przy- gotowania, obrotu i stosowania 10,022 0 0 0 10,025 związków nieorganicznych 07 – Odpady z przemysáu synte- 0,344 0 0 0 0,344 zy organicznej 08 – Odpady z produkcji, przygo- towania, obrotu i stosowania powáok ochronnych (farb, lakie- 13,618 0 11,708 0 1,910 rów, emalii ceramicznych), kitu, klejów, szczeliw i farb drukarskich 09 – Odpady z przemysáu foto- 46,174 44,304 1,500 0 0,545 graficznego 10 – Odpady nieorganiczne 0,001 0 0 0 0,001 z procesów termicznych 11 – Odpady nieorganiczne z przygotowania powierzchni i powlekania metali oraz z proce- 20,100 0 5,100 9,000 6,000 sów hydrometalurgii metali nieĪelaznych 12 – Odpady z ksztaátowania i powierzchniowej obróbki 672,200 0 666,400 15,400 5,800 metali i tworzyw sztucznych 13 – Oleje odpadowe (z wyáącze- niem olejów jadalnych oraz grup 748,583 446,862 249,397 0 59,300 05 i 12) 14 – Odpady z rozpuszczalników organicznych (z wyáączeniem 1,258 0 0,700 0 0,558 grup 07 i 08) 16 – Odpady róĪne, nie ujĊte 429,445 391,446 27,235 2,450 20,024 w innych grupach 17 – Odpady z budowy, remon- tów i demontaĪu obiektów bu- 1,630 0 1,630 0 0 dowlanych oraz drogowych 18 – Odpady z dziaáalnoĞci sáuĪb medycznych i weterynaryjnych 417,793 0,026 417,366 0 0,401 oraz związanych z nimi badaĔ 19 – Odpady z urządzeĔ do li- kwidacji i neutralizacji odpadów 42,823 0 13,193 8,300 21,330 oraz oczyszczania Ğcieków i gospodarki wodnej 20 – Odpady komunalne 3,174 0 2,890 0 0,284 Ogóáem 2419,204 882,638 1407,289 17,300 128,391

Odpady te s¹ przewa¿nie unieszkodliwiane termicznie lub w instalacjach do grawitacyjnego roz- dzia³u zawartoœci separatorów, a powstaj¹cy szlam wykorzystywany do wypalania klinkieru w zak³adach produkcji kruszyw. Zak³ady zajmuj¹ce siê unieszkodliwieniem tego rodzaju odpadów to: „ABB Serwis” Sp. z o.o. w Elbl¹gu, „Awans Polska” Sp. z o.o. i Przedsiêbiorstwo „Comal” Sp. z o.o. w Gdañsku.

195 Odpady z kszta³towania i powierzchniowej obróbki metali i tworzyw sztucznych (grupa 12), wy- tworzone w iloœci 672,2 Mg, stanowi³y oko³o 28% ogólnej iloœci odpadów niebezpiecznych. By³y to odpadowe emulsje z obróbki metali nie zawieraj¹ce chlorowców, najwiêcej ich powsta³o w „I³awskich Zak³adach Naprawy Samochodów SA” w I³awie i „Alstom Power” Sp. z o.o. w Elbl¹gu. Dziewiêædzie- si¹t procent tych odpadów kierowano do unieszkodliwienia, pozosta³¹ czêœæ gromadzono tymczaso- wo w celu póŸniejszego przekazania do unieszkodliwienia. Odpady ró¿ne, nie ujête w innych grupach (grupa 16) w iloœci 429,4 Mg stanowi³y 17,8% wytworzo- nych odpadów niebezpiecznych. Dominowa³y tu odpady z czyszczenia zbiorników magazynowych i cy- stern transportowych (podgrupa 16 07). G³ównym ich wytwórc¹ by³ „Zak³ad Gospodarki Cysternami” w Nidzicy. Odpady te zosta³y wykorzystane w 99,8%, miêdzy innymi w Przedsiêbiorstwie Produkcji Kru- szyw Lekkich „Keramzyt” w Mszczonowie i Przedsiêbiorstwie Wielobran¿owym „Mega” w Gliwicach. Inne odpady niebezpieczne z grupy 16 to baterie i akumulatory o³owiowe. Najwiêksi ich wytwór- cy to: „Stomil Olsztyn SA”, jednostka wojskowa w Braniewie oraz „Telekomunikacja Polska SA” w Olsztynie. Zu¿yte baterie i akumulatory wykorzystywane s¹ do odzysku o³owiu i kwasu siarkowe- go. Zak³ady Górniczo-Hutnicze „Orze³ Bia³y” w Bytomiu (gdzie trafiaj¹ baterie i akumulatory z terenu naszego województwa) prowadz¹ proces przerobu od rozbiórki akumulatorów i wydzielenia elektro- litu do przetopu z³omu i odzysku kwasu siarkowego z elektrolitu. Do grupy 16 zalicza siê te¿ lampy fluorescencyjne zawieraj¹ce rtêæ. Odpady te s¹ gromadzone na terenie zak³adów, niestety nie zawsze w specjalnie do tego celu przystosowanych pojemnikach, a nastêpnie odbierane przez takie firmy specjalistyczne jak: P.P.H.U. „Abba-Ekomed” Sp. z o.o. w To- runiu, „Maya” Sp. z o.o. w Warszawie, „Philips Lighting Poland SA” w Pile. Czwart¹ pod wzglêdem wytworzonej iloœci grup¹ odpadów niebezpiecznych – (417,8 Mg – 17,2%) by³y odpady z dzia³alnoœci s³u¿b medycznych i weterynaryjnych oraz zwi¹zanych z nimi badañ (gru- pa 18). Specyficzne odpady medyczne, których zbieranie i sk³adowanie podlega specjalnym przepisom ze wzglêdu na zapobieganie infekcji (kod 180103) s¹ unieszkodliwiane termicznie w specjalistycznych spalarniach. Najwiêksz¹ iloœæ tych odpadów w 2001 roku przyjê³y spalarnie: Szpitala Powiatowego w Bartoszy- cach – 238,9 Mg, Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie – 84,4 Mg, Samodzielnego Publicz- nego Zak³adu Opieki Zdrowotnej w Olecku – 40,4 Mg. W placówkach opieki zdrowotnej oprócz typowych odpadów medycznych (odpady pooperacyjne, zu¿yty sprzêt jednorazowego u¿ytku, zu¿yte opatrunki, chemikalia laboratoryjne i farmaceutyczne) powstaj¹ równie¿ inne odpady niebezpieczne (zu¿yte od- czynniki fotograficzne, lampy fluorescencyjne, baterie i akumulatory). S¹ one gromadzone w odpowied- nich opakowaniach, a nastêpnie przekazywane do okreœlonych odbiorców w celu odzysku lub unieszko- dliwienia. Problemem s¹ nadal przeterminowane leki z gospodarstw domowych, które najczêœciej trafia- j¹ do odpadów komunalnych. Aby temu zapobiec, nale¿a³oby zorganizowaæ system odbioru tych odpa- dów. Podobnie dzieje siê z odpadami z diagnozowania, leczenia i praktyki weterynaryjnej, które to nie s¹ równie¿ utylizowane we w³aœciwy sposób, trafiaj¹c czêsto do odpadów komunalnych. Powy¿sze dane nie obejmuj¹ odpadów niebezpiecznych pochodz¹cych z gospodarstw domo- wych oraz mniejszych zak³adów produkcyjnych i us³ugowych. W tabeli 78 zestawiono rodzaje odpadów niebezpiecznych wytworzonych w 2001 roku w woje- wództwie warmiñsko-mazurskim w najwiêkszej iloœci. Stanowi³y one oko³o 91% wszystkich wytwo- rzonych odpadów niebezpiecznych w województwie (wg bazy SIGOP-W). Gospodarka odpadami niebezpiecznymi powstaj¹cymi w procesach technologicznych w du¿ych zak³adach przemys³owych, podlegaj¹cych kontroli s³u¿b ochrony œrodowiska, prowadzona jest na ogó³ prawid³owo. Inaczej natomiast wygl¹da sytuacja w ma³ych i œrednich firmach. Ze wzglêdu na brak ³a- two dostêpnych punktów gromadzenia tych odpadów, trafiaj¹ one czêsto do odpadów komunalnych.

196 Tabela 78. Rodzaje odpadów niebezpiecznych wytworzonych w najwiêkszej iloœci w 2001 roku

Kod Nazwa odpadu IloĞü wytworzona (Mg) % 120109 Odpadowe emulsje z obróbki metali 672,2 27,8 nie zawierające chlorowców 180103 Odpady z diagnozowania, leczenia 413,9 17,1 i profilaktyki medycznej 130203 Inne oleje smarowe 328,3 13,6 160703 Odpady z czyszczenia cystern kolejowych i samochodowych 146,5 6,1 przewoĪących ropĊ naftową 130202 Oleje smarowe niezawierające 140,8 5,8 związków chlorowcoorganicznych 160601 Baterie i akumulatory oáowiowe 137,2 5,7 160706 Odpady z czyszczenia zbiorników magazynowych po ropie naftowej lub 130,8 5,4 jej produktach 130601 Inne nie wymienione odpady olejowe 120,2 5,0 130502 Odpady w postaci szlamów 107,0 4,4 Ogólna iloĞü wytworzonych odpadów 2419,2 100,0 niebezpiecznych

Na terenie województwa znajduj¹ siê dwie kwatery, zlokalizowane na sk³adowiskach odpadów komunalnych, przeznaczone do sk³adowania odpadów niebezpiecznych. Iloœæ zdeponowanych tam odpadów niebezpiecznych w na koniec 2001 roku wynosi³a: – Elbl¹g (kwatera do rotacyjnego gromadzenia odpadów niebezpiecznych) – 31,5 Mg, odpady zawieraj¹ce azbest; – I³awa – 113,5 Mg, g³ównie odpady nie zawieraj¹ce cyjanków, lecz zawieraj¹ce chrom i odpady ropopochodne. W 2001 roku iloœæ odpadów niebezpiecznych przekazanych do sk³adowania wynios³a 17,3 Mg, co stanowi³o 0,7% ich wytworzonej iloœci. By³y to dwa rodzaje odpadów: 190403 – nie zeszklona fa- za sta³a z procesów spalania odpadów – 8,3 Mg oraz 110103 – odpady nie zawieraj¹ce cyjanków lecz zawieraj¹ce chrom – 9,0 Mg. W porównaniu z rokiem ubieg³ym iloœæ sk³adowanych odpadów niebezpiecznych zmala³a o po³owê. Do sk³adowisk mog¹cych wyj¹tkowo zagra¿aæ œrodowisku i zdrowiu ludzi zaliczane s¹ mogilni- ki, w których zmagazynowano bardzo toksyczne zwi¹zki chemiczne (pestycydy), przeznaczone do zwalczania ró¿nego rodzaju chorób i szkodników roœlin. Taki sposób przetrzymywania przetermino- wanych lub nie wykorzystanych pestycydów nie gwarantuje zapobiegniêciu przedostania siê tych zwi¹zków do œrodowiska, np. do wód gruntowych. Wed³ug szacunków Ministerstwa Œrodowiska ³¹cz- na masa odpadów pestycydowych w Polsce siêga nawet 60 tys. Mg. Mogilniki zaczêto budowaæ w latach 70. By³y to studnie z krêgów betonowych o g³êbokoœci 3–4 m, które po wype³nieniu przeterminowanymi œrodkami zasypywano warstw¹ ziemi gruboœci oko³o 0,5 m. Przy projektowaniu tych obiektów nie uwzglêdniono d³ugotrwa³ych skutków ich eksploatacji, a tak¿e uwa- runkowañ hydrogeologicznych, warunków œrodowiskowych; nie przeprowadzano badañ geologicznych. Likwidacja odpadów pestycydowych jest trudna, bowiem s¹ to zwi¹zki toksyczne, palne, a nawet wybuchowe. W województwie warmiñsko-mazurskim zlokalizowano 16 mogilników, w których zgromadzono ³¹cznie (wartoœæ szacunkowa) 500 Mg przeterminowanych œrodków ochrony roœlin oraz 3 mogilniki ze z³o¿onymi odpadami poprodukcyjnymi z lakierni i galwanizerni. Zespó³ Przeciwdzia³ania Nadzwyczajnym Zagro¿eniom Œrodowiska G³ównego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska dokona³ w 2000 roku kwalifikacji mogilników przewidzianych do likwidacji. Poniewa¿ jest to

197 przedsiêwziêcie niezwykle kosztowne, zdecydowano przeprowadziæ likwidacjê w dwóch etapach – w pierw- szej kolejnoœci maj¹ to byæ obiekty najbardziej niebezpieczne dla œrodowiska. W tabelach 79 i 80 podano mogilniki na terenie województwa przewidziane do likwidacji w I i II etapie. Dotychczas ¿aden z tych obiek- tów nie zosta³ zlikwidowany. Na decyzjê w pierwszej kolejnoœci oczekuje Starostwo Powiatowe w Dzia³do- wie, wystêpuj¹c do Narodowego i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej o dofinansowanie na likwidacjê mogilnika w Rywocinach (gm. Dzia³dowo). Odpady mia³y byæ unieszkodli- wione za granic¹. Decyzja zosta³a wstrzymana, poniewa¿ NFOŒiGW ze œrodków PHARE planuje zakupiæ pilotow¹ instalacjê termicznego unieszkodliwiania odpadów pestycydowych o wydajnoœci 250 – 300 kg od- padów /h. Niestety wydajnoœæ jej nie pozwoli na rozwi¹zanie problemu wszystkich mogilników, czêœæ z nich bêdzie wiêc musia³a byæ likwidowana poza granicami kraju.

Tabela 79. Mogilniki œrodków ochrony roœlin na terenie województwa przewidziane do likwidacji w I etapie

Szacunkowa iloĞü MiejscowoĞü IloĞü Powierzchnia Lp. Powiat 2 zdeponowanych Ğ.o.r. Gmina zbiorników (szt.) (m ) (Mg) Kamiennik Wielki, 1. elbląski 2 1700 65,52 Milejewo Czerwonka, 2. olsztyĔski 30 500 7,40 Biskupiec Lipowa Góra, 3. szczycieĔski 24 5000 b.d. Szczytno Koákowo, 4. ostródzki 33 5300 9,50 àukta Rywociny, 5. dziaádowski 134 2800 160,00 Dziaádowo Warlity Wlk., 6. ostródzki 9 b.d. 3,50 Ostróda CierzpiĊty, 7. mrągowski 28 b.d. 40,80 Piecki

Tabela 80. Mogilniki œrodków ochrony roœlin na terenie województwa przewidziane do likwidacji w II etapie

IloĞü Szacunkowa iloĞü Szacunkowa iloĞü MiejscowoĞü Lp. Powiat zbiorników zdeponowanych zdeponowanych Gmina (szt.) Ğ.o.r. (Mg) chemikaliów (Mg) WĊgajty, 1. olsztyĔski 23 12,3 b.d. Jonkowo Wozáawki, 2. bartoszycki 7 0,01 8,9 Bisztynek BabiĊta, 3. mrągowski bunkier b.d. 2,8 Piecki Kobiela, 4. lidzbarski 16 b.d. 3,3 Kiwity Siniec, 5. kĊtrzyĔski 11 14,1 b.d. Srokowo RóĪyna, 6. bartoszycki bunkier b.d. b.d. SĊpopol Konopki Wielkie, 7. giĪycki 5 +2 bunkry b.d. b.d. Miáki 8. Matyski, giĪycki 55 5,0 b.d. WĊgorzewo Nowe Guty, 9. piski 15 b.d. b.d. Orzysz

b.d. - brak danych

198 W tabeli 81 podano informacje dotycz¹ce 3 mogilników, w których znajduj¹ siê odpady lakierni- cze i pogalwaniczne.

Tabela 81. Mogilniki odpadów poprodukcyjnych z lakierni i galwanizerni na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego

MiejscowoĞü Rodzaj i iloĞü Lp. Powiat Rodzaj mogilnika Gmina záoĪonych substancji (Mg) Siniec, 1 lub 2 zbiorniki pod- brak peánych danych 1. kĊtrzyĔski Srokowo ziemne, betonowe (m.in. polakiernicze) Dobre Miasto, 1 zbiornik podziemny, odpady polakiernicze 2. olsztyĔski Dobre Miasto betonowy ok. 160 Mg Matyski, 3 zbiorniki z krĊgów stu- osady pogalwaniczne 3. giĪycki WĊgorzewo dziennych ok. 5 Mg

2.3. Gospodarka odpadami komunalnymi

Podstawowym aktem prawnym reguluj¹cym postêpowanie z odpadami komunalnymi jest ustawa z 13 wrzeœnia 1996 roku o utrzymaniu porz¹dku i czystoœci w gminach (Dz. U. nr 132, poz. 622 z póŸ- niejszymi zmianami). Ustawa ta w ramach przystosowania prawa do wymagañ UE zosta³a z dniem 1 paŸdziernika 2001 roku w istotny sposób znowelizowana (art. 53 ustawy z 27 lipca 2001 roku o wpro- wadzeniu ustawy – „Prawo ochrony œrodowiska”, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw; Dz. U. nr 100). Obowi¹zek prowadzenia planowej gospodarki odpadami komunalnymi ustawa nak³ada na or- gana gminy. Ustala zadania jakie w tym zakresie obci¹¿aj¹ gminy, do których miêdzy innymi nale¿y: — budowa, utrzymanie i eksploatacja w³asnych lub wspólnych z innymi gminami instalacji i urz¹- dzeñ do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów komunalnych; — zorganizowanie selektywnej zbiórki, segregacji oraz magazynowania odpadów komunalnych, w tym odpadów niebezpiecznych, przydatnych do odzysku oraz wspó³dzia³anie z przedsiêbiorcami podejmuj¹cymi dzia³alnoœæ w zakresie gospodarowania tego rodzaju odpadami. Zgodnie z ustaw¹ o odpadach, gminy zadania te powinny realizowaæ wed³ug planu gospodarki odpadami, który powinien stanowiæ czêœæ ogólnego programu ochrony œrodowiska. Wed³ug nowej ustawy odpadami komunalnymi s¹ odpady powstaj¹ce w gospodarstwach domo- wych, a tak¿e odpady nie zawieraj¹ce odpadów niebezpiecznych, pochodz¹ce od innych wytwórców odpadów, które ze wzglêdu na swój charakter lub sk³ad s¹ podobne do odpadów powstaj¹cych w go- spodarstwach domowych. Wed³ug danych WIOŒ w roku 2001 w 18 powiatach (w tym 1 grodzkim) eksploatowano 80 sk³a- dowisk odpadów komunalnych, zajmuj¹cych ³¹czn¹ powierzchniê 256,6 ha. Ponadto funkcjonowa³y 2 Wiejskie Punkty Gromadzenia Odpadów (Œwiêtajno, Spychowo). Obecny stan techniczny sk³adowisk w województwie warmiñsko-mazurskim pozostawia wiele do ¿yczenia. Przewa¿aj¹ tu sk³adowiska ma³e, niedostatecznie urz¹dzone, czêsto z nie przeszkolon¹ obs³ug¹, a stan i sposób eksploatacji wiêkszoœci obiektów budzi zastrze¿enia. Spoœród 80 czynnych wysypisk, 53 nie posiada ¿adnego zabezpieczenia pod³o¿a (izolacji), na 13 warstwê izolacyjn¹ stanowi folia z tworzywa sztucznego, na jednym zastosowano podwójne uszczelnienie geomembran¹, 14 posiada naturaln¹ warstwê izolacyjn¹ (glina). Tylko na nielicznych za³o¿ony jest drena¿ pod z³o¿em odprowadzaj¹cy odcieki, na 21 zainstalowane s¹ piezometry, nie- liczne sk³adowiska posiadaj¹ wagi, 15 sk³adowisk nie ma uregulowanego stanu formalnoprawnego.

199 Odgazowanie z³o¿a z odzyskiem biogazu prowadzi siê na dwóch obiektach – w £êgajnach, (gm. Barczewo) i w Braniewie. Na sk³adowisku w Elbl¹gu stosuje siê odgazowanie z zastosowaniem pochodni. Z terenu 5 sk³adowisk gaz odprowadzany jest do atmosfery poprzez studnie odgazowuj¹ce (Koœmidry, gm. Go³dap; Linowo, gm. Szczytno; Ma¿any gm. Kêtrzyn; Zakrzewo, gm. Dzia³dowo i Ro- zogi gm. Rozogi). Na sk³adowisku w Dzia³dowie w 2001 roku uruchomiono kompostowniê odpadów. Przewa¿nie nie stosuje siê sektorowego sk³adowania. Nie wykonuje siê równie¿ przykrywania z³o¿onych odpadów warstw¹ izolacyjn¹ odpowiedniej gruboœci. Na 6 sk³adowiskach prowadzona jest rekultywacja z jednoczesn¹ eksploatacj¹ czêœci sk³adowiska. Pozosta³e s¹ obiektami eksploatowa- nymi, a ich rekultywacja ma byæ przeprowadzona po zakoñczeniu u¿ytkowania. Do dobrze utrzymanych obiektów zaliczyæ mo¿na sk³adowiska w: Elbl¹gu, Braniewie (gm. Bra- niewo), Koœmidrach (gm. Go³dap), Olecku (gm. Olecko), Dêbniku (gm. Reszel) i Polskiej Wsi (gm. Mr¹gowo). Sk³adowiska nie spe³niaj¹ce podstawowych wymagañ: w Suszu (gm. Susz), w Barzynie (gm. Rychli- ki), w Siedliskach (gm. E³k), w Knisie (gm. Ryn), w Olsztynku (gm. Olsztynek) i w Dywitach (gm. Dywity). Zgodnie z danymi uzyskanymi z jednostek administruj¹cych na sk³adowiska komunalne w 2001 roku z³o¿ono ³¹cznie 507 130 Mg odpadów komunalnych. Stan nagromadzenia odpadów na tych sk³adowi- skach od pocz¹tku ich eksploatacji na koniec 2001 roku wynosi³ 6 313 870,3 Mg. Dane o nagromadzeniu w 2001 roku ró¿ni¹ siê od danych publikowanych wczeœniej, poniewa¿ informacje przekazywane do WIOŒ przez niektóre jednostki administruj¹ce obiekty by³y b³êdne i nie zawsze mo¿ne by³o je zweryfikowaæ. Wykaz sk³adowisk komunalnych (czynnych) zlokalizowanych na terenie województwa warmiñ- sko-mazurskiego zamieszczono w tabeli 82. W roku 2001 najwiêcej odpadów komunalnych przyjê³y sk³adowiska w: – Ma¿anach (pow. kêtrzyñski) – 115 631 Mg, – £êgajnach (pow. olsztyñski) – 66 805 Mg, – Elbl¹gu – 53 274 Mg, – Siedliskach (pow. e³cki) – 21 057 Mg. W celu zmniejszenia iloœci odpadów kierowanych na sk³adowiska komunalne wprowadzany jest system segregacji lub selektywnej zbiórki zarówno ju¿ w miejscu ich powstania jak na wysypiskach. W 2001 roku odzysk surowców wtórnych prowadzony by³ na sk³adowiskach w: Rubnie Wielkim, £ê- gajnach, Koœmidrach, ¯ugieniach, Wysiece, Dêbniku, Majkach, Bisztynku, Sto¿nem, Braniewie, £an- kiejmach, Linowie, Glinkach, Polskiej Wsi, Wólce, Starych Juchach, Kociole Du¿ym i Górze. Zbiórk¹ surowców wtórnych z odpadów pochodz¹cych z selektywnej zbiórki z terenu Olsztyna zajmuje siê Zak³ad Gospodarki Odpadami Komunalnymi, który w roku 2001 roku ustawi³ na terenie miasta 1086 pojemników przeznaczonych do selektywnego gromadzenia odpadów papieru, szk³a i tworzyw sztucznych oraz 15 – w gminie Stawiguda i Barczewo. Ponadto ustawiono na terenach hur- towni i marketów w Olsztynie 14 kontenerów przeznaczonych do zbiórki papieru i tworzyw sztucz- nych. Na sk³adowisku w £êgajnach ustawiono 3 kontenery i uruchomiono punkt skupu odpadów pa- pieru i st³uczki szklanej. Poza zbiórk¹ papieru, tworzyw sztucznych i st³uczki szklanej Zak³ad przyj- muje do swojej sortowni równie¿ tzw. odpady wielkogabarytowe, tj. zu¿yte meble i sprzêt gospodar- stwa domowego oraz prowadzi zbiórkê odpadów niebezpiecznych. W 2001 roku odzyskano dziêki takiej segregacji 1756 Mg surowców wtórnych, które nastêpnie sprzedano. W województwie warmiñsko-mazurskim, poza Olsztynem, segregacja odpadów na wiêksz¹ ska- lê prowadzona jest miêdzy innymi w Kêtrzynie, Reszlu, Korszach, Elbl¹gu, Bartoszycach i Braniewie. Na terenie Elbl¹ga selektywn¹ zbiórk¹ odpadów zajmuje siê Zak³ad Utylizacji Odpadów, który w 2001 roku odzyska³ a nastêpnie sprzeda³ 503,5 Mg surowców wtórnych (makulatura, st³uczka szklana, z³om stalowy i aluminiowy, plastik, folia).

200

, Ī ą

, ą Ī owo- á rodowiska rodowiska ywu- wierzba wierzba ywu- piezometry piezometry piezometry piezometry piezometry piezometry á Ğ betonitowo- ska, piezometry ska, piezometry uszczelnienie gliny , drena gliny Ĕ geomembran sp cementowa, folia cementowa, PEHD, piezometry PEHD, piezometry uszczelniona glin du Stan zabezpieczenia nagrom. [Mg] Ğü odpadów odpadów Ilo 784,0 4 283,0 brak, piezometry 378,5 4 378,5 glina, na kierunku 224,3 brak 216,0 18 450,0 1 505,0 jedna z trzech kwater 1 092,0 5 570,0 8 278,1 folia PEHD, 23 768,0 folia PEHD, 1 557,2 5 871,7 podwójne 53 274,0 321 789,2 Masa popio 18 284,0 104 705,1 warstwa podwójna [Mg] to w 2001r. to w Ċ Przyj

[ha] 1,8 5,0 3,0 8,0 1,0 3,0 1,16 2,5 3,0 adowiska adowiska á sk Powierzchnia Powierzchnia + + + Stan prawny prawny formalno- Rok 1996 + 1998 + 1985 1996 1995 + 1998 + 1975 1995 1979 1990 + 1992 + modern. modern. uruchomienia modern.1993

Ğü ckie á 1973 + 4,0 656,4 3 976,4 brak 976,4 3 4,0 656,4 + 1973 ta Ĕ Ċ g ski niowo E niowo ą ą bie Ğ uga 1975 - 1,14 849,0 11 673,0 brak 673,0 11 1,14 849,0 - uga 1975 udowo udowo 1978 - 5,4 1 160,0 10 920,0 brak á Ċ á ugienie 1985 + 2,25 1 320,0 24 730,0 brak Nowy Dwór Dwór Nowy Elbl ĩ no ta Wilcz k Robity 1974 + 15,3 5 500,0 95 012,0 brak, piezometry Ċ dowo Zakrzewo Zakrzewo dowo g Elbl ĊĪ skie á áĊ ą ą popol D ynary B ynary k Siedliska 1993 + 12,63 21 056,8 367 340,8 brak á Ċ á S Frombork Dzia Tolkmicko Nowinka 1969 - 2,0 1 217,5 51 367,5 brak Elbl Bisztynek Kolonia Bisztynek Bisztynek Bartoszyce Kolonia Bisztynek Wysieka Braniewo Braniewo 1995 Wilcz Pieni Lelkowo Lelkowo + 1973 - D Rybno 0,7 brak 301,5 Lidzbark Welski Ciechanówko 1,38 Dolno Gronowo 6 Elbl 1,5 1978 Stare Markusy 11 177,5 Barzyna Rychliki Pas + brak M 1990 456,4 57 829,3 + folia PEHD; drena 5,08 5 5,0 151,0 E Prostki Wi 2 245,2 16 821,2 brak, piezometr Stare Juchy Stare Juchy Stare Juchy 1994 + 2,74 320,0 4 816,0 brak g-powiat g-powiat ski dowski dowski á ą ą cki á Elbl grodzki 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Tabela 82. Nagromadzenie odpadów na sk³adowiskach komunalnych województwa warmiñsko-mazurskiego (stan na 31.12.2001 r.) r.) 31.12.2001 na (stan warmiñsko-mazurskiego województwa komunalnych sk³adowiskach na odpadów Nagromadzenie 82. Tabela Lp. Powiat Lp. Powiat Gmina Miejscowo 1 bartoszycki 1 bartoszycki 2 braniewski 3 dzia 4 elbl 5 6 e

201

; Ī Ī

Ī Ī drena drena piezometry piezometry piezometry piezometry 92,0 609,0 brak 92,0 609,0 3 800 4828,8 folia PEHD; naturalne-glina, 917,0 brak 102,0 639,0 220,0 2 640,0 2 789,0 naturalne- glina 6 121,2 34 107,8 naturalne-glina, 115 631,4 384 997,7 folia PEHD; drena

0,81 1,4 1,7 0,55 2,5 1,0 + 1997 + 2000 + 1994 - 0,5 1950 1998 1975 + 1993 + 1996 + modern. 1995 + 2,0 11 729,3 94 614,3 folia PEHD; drena Ğ gi 1983 + 10,64 7 900,0 259 771,0 naturalne awa awa 1986 + 11,6 3 100,0 32 050,0 brak y 1996 + 0,49 14,0 261,0 brak 261,0 0,49 + 14,0 1996 y gi 1990 + 4,57 5 725,0 32 510,0 brak á á ą ą owo 1971 - 0,8 538,0 1 527,5 brak 527,5 1 0,8 - 538,0 1971 owo any any á Ī w siki 1976 - 0,7 250,0 4 980,0 brak 980,0 4 0,7 250,0 - siki 1976 bnik á awty 1984 + 1,6 574,0 19 972,0 brak 972,0 19 1,6 574,0 + 1984 awty Ċ Ċ widry widry 1978 + á 8,0 9 850,0 516 666,0 brak ankiejmy 1989 + 5,5 2 087,0 18 184,0 naturalne 184,0 18 087,0 5,5 + 1989 ankiejmy 2 awa awa 1970 + 11,0 4 000,0 253 000,0 brak á ĝ à brak 0,5 Majki - 51,2 1980 Sarnowo 6,0 Koz Banie Mazurskie ajki Ze á owo owo gowo Polska Wie Polska gowo cielny cielny á ycko ycko gorzewo Dwór Czerwony 1996 + 3,4 3 680,0 17 204,0 folia PEHD ki Miechy ki Miechy 0,3 brak + 1996 198,0 58,0 trzyn Ma trzyn Ğ ą á Ī Ċ Ċ awa I awa á Rydzewo 1994 + 0,6 394,0 1 300,0 brak 300,0 piezometry 1 folia, 0,6 394,0 + Gi Ryn 1994 Mi 887,0 Rydzewo Wydminy Wydminy 0,8 Kruklanki 30,0 + Pozezdrze 1950 Knis W + Popio Budry 1994 Kruklanki Pozezdrze 1,9 451,0 Dowiaty brak I 36 556,0 Samp Lubawa 1991 1978 1991 Kisielice Susz Korsze P + G Barciany + + Srokowo Susz Srokowo K 1,4 1,7 1,82 Reszel D Lidzbark Warm. 1972 Kierwiny Lidzbark Warm. Kiwity + Lubomino Rogiedle 1988 1,0 II 4 350,0 brak 950,0 Mr 1960 910,0 1978 1,7 + 120,0 - 52 100,0 Glinki Janowo 8 342,0 2 538,5 0,5 Janowiec brak, piezometr + Ko brak 1,0 Koz brak 10,0 3,5 39,5 brak 1 400,0 103 800,0 19 520,0 308 920,0 brak brak; piezometry Banie Mazurskie Gajdy Zalewo brak 354,0 b.d. - 1,0 3 204,0 Orneta Miko Dwór Nowy 1968 Nidzica Kanigowo + 1,5 6 540,0 64 830,0 brak Pudw ski Ĕ gowski gowski ycki ycki ą trzy Ī Ċ awski awski á 1 2 3 7 gi 4 8 i 5 6 9 k 7 8 10 lidzbarski 11 mr 9 12 nidzicki 10

c.d. tabeli 82 tabeli c.d.

202 , , , Ī Ī Ī piezometry piezometry piezometry piezometry piezometry piezometry piezometry piezometry do oczyszczalni do oczyszczalni piezometry, odcieki piezometry, 165,4 1 999,1 naturalne-glina, 999,1 165,4 1 1 201,8 8 921,8 folia PEHD; drena 8 025,0 273 719,0 brak, piezometry 1 777,5 7 382,8 folia PEHD; 13 030,0 82 285,0 naturalne-glina, 12 831,6 116 319,0 folia PEHD; drena 1,8 2,75 7,1 1,28 1,53 1,2 Suma 507 130,2 6313870,0 Suma 130,2 507 +

1994 + 1991 + 1970 1994 1996 + 1991 + 1993 + modern. y y 1992 + 0,84 6 240,0 46 856,4 brak, piezometry Ī na 1983 + 2,2 3 700,0 59 820,0 naturalne-glina, Du Ğ wieckie 1994 wieckie + 1,0 brak 448,0 88,0 á tajno 1992 + 1,09 200,0 2 100,0 brak 100,0 2 1,09 + tajno 1992 200,0 Ĩ ne 1994 + 2,8 160,0 1 378,0 brak 378,0 1 2,8 160,0 + ne 1994 midry midry 2000 + 1,97 4 520,6 5 320,6 folia, piezometry Ċ Ī Ğ gajny 1973 + 12,0 66 805,1 1797489 naturalne-glina, 1797489 korz 805,1 12,0 66 + 1973 gajny otna wi ytkiejmy 1994 + 0,2 200,0 3 510,0 brak 510,0 3 0,2 + 1994 ytkiejmy 200,0 á àą ĩ ĝ àĊ d Biesal 1990 - 2,0 006,0 brak 251,0 1 á tnik Lipowiec 1975 + 2,6 2 593,2 66 232,8 brak g Z tajno Ċ ą Ċ dap Ko á wi Biskupiec Go Dubeninki Bludzie Dubeninki brak Oleckie Kowale 1994 Sto Olecko + 786,0 0,35 ĝ 220,0 brak 1,7 Dobre Miasto 167,0 Kolno 3 - 205,0 Podle Biskupiec Barczewo 1990 Olsztynek Gietrzwa Biskupiec Górowo Unieszewo Olsztynek Mor 1960 Pisz Kocio 1994 1980 Góra Orzysz + + Rozogi - Wielbark 1980 5,0 - 0,3 brak 071,0 2,25 5,0 5 40,0 19 402,0 174 789,0 600,0 6 100,0 brak, piezometry 35 406,0 2 550,0 folia PEHD; drena brak Kurz Ostróda Rudno Ruciane Nida II Wólka Linowo Szczytno 1984 1993 + + 18,0 1,77 17 373,0 132 513,0 naturalne, piezometry 1 177,2 71 433,5 folia Wieliczki Nied brak 354,0 Dywity Dywity 1986 - 1,0 1 100,0 dapski á ski Ĕ ski Ĕ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 13 nowomiejski 13 nowomiejski 14 olecko-go 15 olszty 16 ostródzki 17 piski 18 szczycie c.d. tabeli 82 tabeli c.d.

203 2.4. Sk³adowisko odpadów w Ma¿anach

Sk³adowisko odpadów w Ma¿anach k. Kêtrzyna zlokalizowane jest na terenie dawnej ¿wirowni, z której wyeksploatowano ¿wir i piasek do g³êbokoœci 7 m. Obejmuje ono 17,4 ha, z czego na sk³a- dowanie odpadów przewidziano powierzchniê 13,3 ha, podzielon¹ na 5 kwater – reszta przeznaczo- na jest na zaplecze techniczno-socjalne, zbiornik odcieków, drogi dojazdowe, urz¹dzenia i obiekty to- warzysz¹ce. Sk³adowisko eksploatowane jest przez spó³kê „Sater-Kêtrzyn”. Projekt sk³adowiska w Ma¿anach wykona³o Przedsiêbiorstwo Projektowo-Us³ugowo-Handlowe „Agol” w Czersku na zlecenie Gminy Kêtrzyn. Decyzjê na budowê obiektu wyda³ Kierownik Urzêdu Rejonowego w Kêtrzynie 13 sierpnia 1996 roku. Kwaterê nr 1 sk³adowiska wybudowano do koñca 1996 roku i w grudniu tego roku by³a ju¿ ona gotowa do przyjmowania odpadów. Obiekt eksploato- wany jest przez firmê „Sater-Ketrzyn”, która wydzier¿awi³a grunty, (na których zlokalizowano omawia- ny obiekt) od Gminy Kêtrzyn. We wrzeœniu 1998 roku, na wspólnym posiedzeniu udzia³owców spó³- ki „Sater-Kêtrzyn” (w tym tak¿e Gminy Kêtrzyn), podjêto decyzjê o przyjmowaniu odpadów z Warsza- wy w ramach umów wahad³owych, zawartych przez grupê „Sater-Polska”. Sk³adowisko w Ma¿anach znajduje siê niedaleko pó³nocno-wschodniej granicy gminy Kê- trzyn, przy drodze asfaltowej Nowa Ró¿anka – Kêtrzyn. Na pó³noc od sk³adowiska, w odleg³o- œci 100–200 m, znajduj¹ siê grunty orne oraz ³¹ki i pastwiska nale¿¹ce do wsi Siniec. Od za- chodu i od po³udnia sk³adowisko s¹siaduje z nieu¿ytkami przeplatanymi ma³ymi enklawami te- renów zakrzewionych i zadrzewionych. Od wschodu do kwater przylegaj¹ nieu¿ytki z mokrad³a- mi, za którymi – w odleg³oœci oko³o 200 m – znajduje siê pole uprawne. Obszar, na którym zlo- kalizowano omawiany obiekt, le¿y w zlewni Wielkich Jezior Mazurskich (kompleks Mamr), w odleg³oœci nieco ponad 6 km w linii prostej od Jeziora Dobskiego i oko³o 8 km od jeziora £a- bap (zatoka jeziora Dargin). G³ównym ciekiem p³yn¹cym w rejonie otaczaj¹cym sk³adowisko jest rzeka Radzieja, która wy- p³ywa w okolicach wsi Nowa Ró¿anka. W pobli¿u Ma¿an kieruje siê ona na pó³noc ku Bagnom Ma- ¿añskim, dalej skrêca na wschód i uchodzi do jeziora £abap. Na pó³noc od wysypiska znajduje siê te- ren podmok³y, poprzecinany rowami melioracyjnymi – sp³yw z tego obszaru odbywa siê w kierunku pó³nocno-wschodnim, ku Bagnom Ma¿añskim. W pobli¿u wsi Siniec przep³ywa ciek bez nazwy, uchodz¹cy do rzeki Radziei. Nieca³y kilometr na wschód od sk³adowiska po³o¿one jest ma³e Jezioro Ma¿añskie (pow. – oko³o 15 ha), a na pó³noc rozci¹gaj¹ siê tereny Bagien Ma¿añskich. W odleg³oœci 200–300 m na po³udniowy wschód od wysypiska znajduje siê ma³e zag³êbienie terenowe, z którego wyp³ywa ciek bez nazwy, kieruj¹cy wody do obni¿enia terenu, po³o¿onego na pó³noc od wysypiska. Oko³o 2,5 km na po³udnie od obiektu le¿y jezioro Mój (pow. – 116,5 ha; g³êbokoœæ maks. – 4,1 m). Teren, na którym znajduje siê sk³adowisko, pokrywaj¹ utwory czwartorzêdowe o mi¹¿szoœci 160–180 m. Na powierzchni terenu (do 1,8–12 m) s¹ to przewa¿nie piaski œrednioziarniste oraz pia- ski gruboziarniste z domieszk¹ ¿wiru i wk³adkami piasków drobnoziarnistych i pylastych. Piaszczy- sto-¿wirowe osady zalegaj¹ na warstwie glin s³abo przepuszczalnych o mi¹¿szoœci 40–50 m, pod któ- r¹ do g³êbokoœci 70 m ppt wystêpuje warstwa piasków, przewa¿nie ró¿noziarnistych i dalej kolejne serie utworów gliniastych. W rejonie sk³adowiska, do g³êbokoœci 70 m ppt, wystêpuj¹ dwie warstwy wodonoœne. Pierw- sz¹, o swobodnym zwierciadle wód, nie izolowan¹ od powierzchni, zasilaj¹ wody infiltracyjne z opadów atmosferycznych. Odp³yw wód podziemnych odbywa siê w kierunku pó³nocno-wscho- dnim, do pobliskiego obni¿enia terenu, pociêtego sieci¹ rowów melioracyjnych o charakterze drenuj¹cym, odprowadzaj¹cym wody do Bagien Ma¿añskich. Zaznaczaj¹ siê te¿ lokalne kierun- ki przep³ywu wód gruntowych– w kierunku zachodnim, do obni¿enia terenowego. Zwierciad³o

204 drugiej warstwy wodonoœnej (u¿ytkowej), o mi¹¿szoœci 20–30 m, stabilizuje siê na g³êbokoœci 27–30 m ppt. W zasiêgu oddzia³ywania wysypiska nie ma terenów podlegaj¹cych ochronie prawnej (rezerwaty, parki narodowe, parki krajobrazowe), ani te¿ terenów podlegaj¹cych ochronie akustycznej. Na po³udnie od wysypiska le¿y obszar chronionego krajobrazu, obejmuj¹cy lasy oraz jeziora (miêdzy innymi Mój). Najbli¿sze zabudowania – dwa gospodarstwa nale¿¹ce do wsi Ma¿any – znajduj¹ siê oko³o 600 m na po³udniowy wschód od sk³adowiska; inne – stanowi¹ce czêœæ wsi Siniec – oko³o 700 m na pó³nocny wschód od obiektu. Osada Gryz³awki, po³o¿ona 400 m od omawianego obiektu, nie jest zamieszka³a. Uszczelnienie sk³adowiska stanowi pojedyncza warstwa folii PEHD – geomembrana o gruboœci 2 mm – u³o¿ona na wyprofilowanym pod³o¿u, na warstwie ubitego piasku o mi¹¿szoœci 10 cm. Na fo- liê na³o¿ono nastêpnie 20 cm warstwê piasku oraz 20 cm warstwê gruntu mineralnego. Na tak przy- gotowanym pod³o¿u sk³adowane s¹ odpady. Odcieki ze sk³adowiska kierowane s¹ do zbiorników wód odciekowych. Kontrolê szczelnoœci sk³adowiska maj¹ spe³niaæ 4 piezometry. Zaprojektowano i wykonano studnie odgazowuj¹ce. Zaplanowano, w fazie rekultywacji obiektu, wykonanie poziome- go drena¿u odgazowuj¹cego z pochodni¹ lub instalacj¹ do wykorzystania biogazu. W ramach projek- tu zaplanowano pozyskiwanie surowców wtórnych (selektywna zbiórka tworzyw sztucznych, szk³a i puszek po napojach), które zosta³o wprowadzone w ograniczonym zakresie. Nie wykonano przewi- dywanej w projekcie kompostowni odpadów organicznych. Wed³ug projektu odpady maj¹ byæ sk³adowane na 5 kwaterach. Rozplantowane odpady (warstwy oko- ³o 0,5 m) powinny byæ oddzielane tzw. warstwami izolacyjnymi gruntu mineralnego lub materia³u obojêtne- go (gruz, ¿u¿el, ziemia) o gruboœci 15 cm, a skarpy zewnêtrzne – obk³adane 20 cm warstw¹ gruntu mine- ralnego i humusu i nastêpnie obsiewane traw¹. Projekt przewiduje wiele innych zabezpieczeñ, nie okreœla natomiast sposobu rekultywacji wysypiska, który nale¿y wykonaæ po zakoñczeniu eksploatacji obiektu. Wed³ug za³o¿eñ wstêpnych, dotycz¹cych powierzchni zaprojektowanego w Ma¿anach obiektu oraz obszaru, z którego dowo¿one mia³y byæ odpady, projektant oszacowa³ iloœæ sk³adowanych od- padów na 30 tys. Mg na rok. Przewidywany okres eksploatacji – oko³o 30 lat. Odpady te mia³y pocho- dziæ ze wsi oraz ma³ych miast (rejon zamieszka³y przez oko³o 200 tys. osób) i mia³y to byæ: odpady z gospodarstw domowych, popió³ i ¿u¿el z palenisk domowych, gruz budowlany, odpady przemys³o- we typu komunalnego, zmiotki uliczne, odpady z terenów zieleni oraz inne, np. przefermentowane i odwodnione osady z oczyszczalni komunalnych. Z danych pochodz¹cych od u¿ytkownika sk³adowiska wynika, ¿e od 1996 roku do koñca 1999 roku na sk³adowisku z³o¿ono oko³o 133 tys. Mg odpadów komunalnych; od koñca sierpnia 1999 roku do koñca grudnia 1999 roku przywieziono tu ponad 60 tys. Mg odpadów z warszaw- skich zbiornic odpadów komunalnych, co stanowi³o 97% odpadów przyjêtych w tym okresie. W 2000 roku przyjêto ponad 135 tys. Mg odpadów, z czego 94% stanowi³y odpady z Warszawy i Otwocka. W roku tym w Ma¿anach zesk³adowano 1,6 tys. Mg ustabilizowanych osadów z oczyszczalni komunalnych. W roku 2001 iloœæ przywiezionych odpadów wynosi³a oko³o 115,5 tys. Mg. Do koñca 2001 roku nagromadzenie odpadów wynosi³o oko³o 385 tys. Mg. Nale¿y spodziewaæ siê, zwa¿ywszy fakt ¿e przewa¿aj¹ca iloœæ odpadów pochodzi z Warszawy, ¿e sk³ad ich bêdzie taki jak odpadów miejskich, gdzie najliczniejsz¹ grupê stanowi¹ spo¿ywcze odpady ro- œlinne (23–34%) oraz odpady papieru i tektury (14–25%). Wa¿nym elementem, który okazaæ siê mo¿e niekorzystny dla otaczaj¹cego œrodowiska (zanie- czyszczenie wód powierzchniowych i podziemnych), s¹ odcieki, charakteryzuj¹ce siê zmiennymi i bardzo wysokimi ³adunkami zanieczyszczeñ. Odcieki ze sk³adowiska, gromadzone w zbiorniku, ma- j¹ byæ w razie potrzeby przepompowywane i rozdeszczowywane na czaszê sk³adowiska lub w przy- padkach nagromadzenia ich w zbyt du¿ej iloœci – wywo¿one na oczyszczalniê œcieków w Kêtrzynie.

205 Jedn¹ z istotnych uci¹¿liwoœci sk³adowiska jest uci¹¿liwoœæ odorowa (nie normowana w Pol- sce), szczególnie k³opotliwa w ciep³ej porze roku. Zagro¿enie dla zdrowia stanowiæ mog¹ aerozole. Omawiany obiekt wzbudza negatywne emocje, czego wyrazem s¹ liczne publikacje, ukazu- j¹ce siê w lokalnej prasie, skargi i protesty okolicznych mieszkañców i organizacji ekologicznych. Sk³adowisko, za³o¿one z myœl¹ o uporz¹dkowaniu gospodarki odpadami Zwi¹zku Gmin „Barcja”, mia³o byæ obiektem wzorcowym. Zasadnicze kontrowersje zwi¹zane s¹ z przywo¿eniem du¿ej iloœci odpadów z odleg³ych aglomeracji na tereny Zielonych P³uc Polski (rejon Wielkich Je- zior Mazurskich), a tak¿e ze wzmo¿onym ruchem pojazdów dowo¿¹cych odpady. Niezadowoleni s¹ równie¿ mieszkañcy okolicznych gospodarstw, szczególnie ci, którzy wi¹zali nadziejê na wy- korzystanie zamieszka³ych przez nich terenów jako miejsca wypoczynku weekendowego i letnie- go dla mieszkañców miast. Zdaniem autorów opracowania wykonanego na zlecenie Starostwa Powiatowego w Kêtrzynie przez Samodzieln¹ Pracowniê ds. Ocen Œrodowiskowych Instytutu Ochrony Œrodowiska w Warsza- wie, zgodnie z ustaw¹ o dostêpie informacji o œrodowisku i jego ochronie oraz o ocenach oddzia³y- wania na œrodowisko (Dz. U. nr 109, poz. 1157, 2000 r.) oraz rozporz¹dzeniem MOŒZNiL w sprawie okreœlania rodzajów inwestycji szczególnie szkodliwych dla œrodowiska i zdrowia ludzi albo mog¹- cych pogorszyæ stan œrodowiska oraz wymogami jakim powinny odpowiadaæ oceny oddzia³ywania na œrodowisko tych inwestycji (Dz. U. nr 93, poz. 589, 1998 r.), sk³adowisko w Ma¿anach zalicza siê do inwestycji mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko (par. 2, pkt. 10 rozporz¹dzenia). Wp³yw wysypiska na otaczaj¹ce œrodowisko analizowany jest g³ównie na podstawie chemi- zmu wód gruntowych (pierwsza warstwa wodonoœna, kontolowana piezometrami P-1, P-2, P-3 i P-4) i powierzchniowych, a tak¿e przeprowadzano tam inne badania, takie jak chemizm wód odcieków ze sk³adowiska, pomiary na obecnoœæ w powietrzu amoniaku i sumy wêglowodorów. Badania powy¿sze, niezale¿nie od siebie i w ró¿nym zakresie wykonuje firma „Geotechnika” w Olsztynie na zlecenie spó³ki „Sater-Kêtrzyn”, Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie, a w roku 2000 na zlecenie Starostwa Powiatowego w Kêtrzynie prowadzi³ je tak¿e Instytut Ochrony Œrodowiska w Warszawie. Omówienie uzyskanych wyników badañ zamiesz- czone jest w nastêpuj¹cych, dostêpnych opracowaniach: Sprawozdania z wyników badañ chemizmu wód gruntowych pobranych z piezometrów i zbiorni- ka odcieków na terenie wysypiska odpadów komunalnych „Ma¿any”, gmina Kêtrzyn. B. Zwinczak, Geotechnika, Olsztyn. Przegl¹d ekologiczny sk³adowiska odpadów w Ma¿anach k. Kêtrzyna. Praca zbiorowa, Samo- dzielna Pracownia ds. Ocen Œrodowiskowych Instytutu Ochrony Œrodowiska w Warszawie, 2001 r. Raport o stanie wód podziemnych – gruntowych w rejonie czynnego sk³adowiska odpadów ko- munalnych w miejscowoœci Ma¿any. E. Chuæ. Us³ugi Projektowe i Ekspertyzy w zakresie: Geologii, Hydrogeologii i Ochrony Œrodowiska, Olsztyn 2000 r. Sprawozdanie z badañ stanu zanieczyszczenia powietrza w otoczeniu wysypiska w Ma¿anach prze- prowadzonych w okresie od 9 do 21 lipca 2001 r. A. Jamio³kowski, Z. Misztal. WIOŒ Olsztyn, 2001 r. Raport z czynnoœci kontrolnych WIOŒ oraz badañ wykonanych dla celów oceny wp³ywu sk³ado- wiska w Ma¿anach, gm. Kêtrzyn na œrodowisko. WIOŒ Olsztyn, 2001 r. Nale¿y podkreœliæ, ¿e oprócz prowadzonych od kwietnia 1998 roku przez WIOŒ w Olsztynie ba- dañ, Wydzia³ Inspekcji WIOŒ kontroluje sk³adowisko w Ma¿anach pod k¹tem zgodnoœci prowadzo- nej dzia³alnoœci z przepisami dotycz¹cymi ochrony œrodowiska. W wyniku tych czynnoœci wydawano stosowne zarz¹dzenia pokontrolne – dotyczy³y one wielu stwierdzonych uchybieñ, np. brak instalacji do rozdeszczowywania odcieków, sk³adowanie odpadów niezgodnie z opracowan¹ dokumentacj¹, brak urz¹dzeñ odgazowuj¹cych.

206 Jeden z wniosków podnoszonych przez WIOŒ w Olsztynie postuluje rozwa¿enie zasadnoœci wpro- wadzenia zmian w monitoringu chemizmu wód infiltracyjnych, bowiem piezometr P-4 straci³ znaczenie pie- zometru wskaŸnikowego. Podobne zalecenie zawarte jest w wymienionym powy¿ej opracowaniu IOŒ. Na podstawie ustaleñ kontroli WIOŒ, przeprowadzonych w dniach 29–30 maja i 1–2 czerwca 2001 ro- ku, pismem z osiemnastego czerwca 2001 roku, wszczête zosta³o postêpowanie w sprawie wstrzymania korzystania ze sk³adowiska odpadów w Ma¿anach, eksploatowanego przez „Sater-Kêtrzyn”*.

3. PODSUMOWANIE

— Informacje ujête w Wojewódzkiej Bazie Danych o Odpadach SIGOP-W, obejmuj¹cej 196 pod- miotów, w tym 145 wytwarzaj¹cych odpady niebezpieczne, mog¹ pozwoliæ na okreœlenie spo- sobu postêpowania z odpadami w województwie. W roku 2001 z 486,2 tys. Mg odpadów prze- mys³owych, oko³o 90% zagospodarowano i unieszkodliwiono w sposób inny ni¿ sk³adowanie. — Odpady niebezpieczne, wytworzone w województwie przez 145 podmiotów w iloœci 2419,2 Mg, zosta³y w prawie 95% wykorzystane i unieszkodliwione w inny sposób ni¿ sk³adowanie. — W województwie warmiñsko-mazurskim znajduje siê 16 mogilników, w których zgromadzono ³¹cznie (iloœæ szacunkowa) oko³o 500 ton przeterminowanych œrodków ochrony roœlin oraz 3 mogilniki, w których z³o¿ono odpady poprodukcyjne (polakiernicze i pogalwaniczne). — Gospodarka odpadami komunalnymi na terenie województwa jest niezadowalaj¹ca. Podstawo- w¹ metod¹ unieszkodliwiania odpadów komunalnych jest ich sk³adowanie na wysypiskach. W 2001 roku eksploatowanych by³o 80 sk³adowisk, na które z³o¿ono oko³o 507 tys. Mg odpadów komunalnych. W celu zmniejszenia iloœci odpadów kierowanych na sk³adowiska, nale¿y podej- mowaæ dalsze dzia³ania zmierzaj¹ce do wprowadzenia innych metod unieszkodliwiania lub za- gospodarowywania odpadów, a tak¿e usprawniæ system selektywnej zbiórki odpadów w miejscu ich powstawania oraz recyklingu

* Po przeprowadzeniu postêpowania administracyjnego 27.03.2002 r. wydana zosta³a decyzja o wstrzymaniu z dniem 30.04.2002 r. korzystania ze sk³adowiska w Ma¿anach, zarz¹dzanego przez „Sater-Kêtrzyn”, od której Spó³ka odwo³a³a siê do G³ównego Inspektora Ochrony Œrodowiska.

207 VI. HA£AS

Jednym z najistotniejszych czynników determinuj¹cych jakoœæ œrodowiska jest obecnie ha³as. Ha³asem przyjêto okreœlaæ dŸwiêki o czêstotliwoœciach i natê¿eniach stwarzaj¹cych uci¹¿liwoœæ dla ludzi i œrodowiska. Podstawowym technicznym wskaŸnikiem oceny poziomu ha³asu w œrodowisku lub ogólnej oce- ny stanu klimatu akustycznego jest równowa¿ny poziom dŸwiêku A, wyra¿any w decybelach (dB). Ha³as pochodzenia antropogenicznego, wystêpuj¹cy w œrodowisku, mo¿na podzieliæ na dwie podstawowe kategorie: ha³as komunikacyjny (drogowy, kolejowy, lotniczy) i ha³as przemys³owy. Rozwój komunikacji i transportu oraz wzajemne przenikanie siê terenów przemys³owych z ob- szarami zabudowy mieszkaniowej lub innymi, wymagaj¹cymi ochrony sprawia, ¿e problem uci¹¿li- woœci ha³asu dotyczy obecnie nie tylko du¿ych miast, ale równie¿ mniejszych oœrodków. Nadmierny ha³as w miejscu zamieszkania jest obecnie najczêœciej postrzegan¹ uci¹¿liwoœci¹ w œrodowisku miej- skim. Pomimo powszechnego nara¿enia na nadmierny ha³as i licznych badañ potwierdzaj¹cych jego szkodliwoœæ, problem dyskomfortu akustycznego bywa czêsto lekcewa¿ony. Rolniczo-turystyczny charakter województwa warmiñsko-mazurskiego sprawia, ¿e podstawo- wym Ÿród³em ha³asu, decyduj¹cym o klimacie akustycznym tego terenu, jest komunikacja drogowa. Ha³as drogowy wywiera dominuj¹cy wp³yw na klimat akustyczny œrodowiska z uwagi na powszech- noœæ wystêpowania i d³ugi czas oddzia³ywania. Natomiast ha³as kolejowy i lotniczy, pomimo ¿e nale- ¿y do Ÿróde³ o najwy¿szych natê¿eniach, ma mniejsze znaczenie ze wzglêdu na jego lokalny charak- ter. Oddzia³ywanie ha³asu lotniczego i kolejowego dotyczy stosunkowo niewielkiego procentu ludno- œci zamieszka³ej w pobli¿u lotnisk i linii kolejowych. Podobnie niekorzystne zjawiska, zwi¹zane z od- dzia³ywaniem akustycznym zak³adów przemys³owych i us³ugowych, maj¹ na ogó³ charakter lokalny. Ha³as wp³ywa na pogorszenie jakoœci œrodowiska przyrodniczego oraz powoduje problemy zdro- wotne u spo³eczeñstwa. Du¿a liczba interwencji œwiadczy, ¿e ha³as jest jedn¹ z istotnych uci¹¿liwo- œci œrodowiskowych i uznawany jest za jeden z wa¿nych powodów pogarszania siê standardu ¿ycia. Dopuszczalne wartoœci poziomu ha³asu w œrodowisku, zale¿ne od sposobu zagospodarowania i funkcji terenu, okreœla za³¹cznik do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Natu- ralnych i Leœnictwa z 13 maja 1998 roku (Dz. U. nr 66, poz. 436). Ze wzglêdu na powszechne prze- kraczanie dopuszczalnych poziomów ha³asu w œrodowisku, Instytut Ochrony Œrodowiska w Warsza- wie zaleca, aby wzorem krajów Unii Europejskiej, przedsiêwziêcia z zakresu ochrony œrodowiska przed ha³asem by³y skoncentrowane przede wszystkim na terenach o „szczególnej uci¹¿liwoœci”, gdzie stopieñ degradacji klimatu akustycznego jest najwiêkszy. Kryterium przynale¿noœci terenów do tej grupy stanowi przekroczenie poziomu progowego L . WskaŸnik ten nie mo¿e byæ traktowany ja- A pr ko kryterium o charakterze obligatoryjnym, na równi z zapisanymi w przepisach prawnych. Mo¿e je-

208 dynie s³u¿yæ do prawid³owej organizacji dzia³añ w zakresie ochrony œrodowiska przed ha³asem. War- toœci progowe poziomu ha³asu wyra¿one równowa¿nym poziomem dŸwiêku A w dB zamieszczono w tabeli 83. Badania œrodowiska pod k¹tem uci¹¿liwoœci akustycznej prowadzone by³y w 2001 roku w ra- mach planowej i interwencyjnej dzia³alnoœci kontrolnej. Pomiary poziomu ha³asu dotyczy³y jednostek prowadz¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹ oraz stopnia uci¹¿liwoœci ha³asu komunikacyjnego.

Tabela 83. Wartoœci poziomów progowych, wyznaczaj¹cych obszary szczególnego zagro¿enia ha³asem (proponowane w ramach nowelizacji polskiego prawa ekologicznego w zakresie dostosowania go do prawodawstwa Unii Europejskiej)

RównowaĪny Rodzaj Ĩródáa Symbol Rodzaj terenu/obiektu Czas odniesienia (h) poziom progowy haáasu LApr (dB) drogowy 16 godzin dnia 75 i kolejowy 8 godzin nocy 70 8 najniekorzystniejszych 70 1 Budynki mieszkalne godzin dnia pozostaáe 1 najniekorzystniejszej 65 godziny nocy 8 godzin nocy 60 Budynki szpitalne, 8 najniekorzystniejszych 2a sanatoryjne i opieki wszystkie 65 godzin dnia spoáecznej Cenne tereny drogowe 8 najniekorzystniejszych 65 wypoczynkowe w i kolejowe godzin dnia 2b miastach, tereny z 8 najniekorzystniejszych wielogodzinnym pozostaáe 60 godzin dnia przebywaniem dzieci Tereny i obiekty o drogowy 8 najniekorzystniejszych 65 znaczeniu i kolejowy godzin dnia uzdrowiskowym i wypoczynkowym po o one w strefach A 3 á Ī ochrony uzdrowiskowej 8 najniekorzystniejszych pozostaáe 60 oraz na obszarach godzin dnia chronionych z mocy ustawy o ochronie przyrody

1. HA£AS PRZEMYS£OWY

Ha³as emitowany przez zak³ady przemys³owe i us³ugowe stanowi g³ównie uci¹¿liwoœæ dla osób zamieszkuj¹cych w pobli¿u tych Ÿróde³. Zagro¿enie ha³asem przemys³owym zwi¹zane jest przede wszystkim z niew³aœciw¹ lokalizacj¹ zabudowy mieszkaniowej w pobli¿u zak³adów przemys³owych i us³ugowych. Powstawanie nowych podmiotów gospodarczych, szczególnie w dzielnicach domków jednorodzinnych, wp³ywa na pogor- szenie klimatu akustycznego w tych rejonach, co jest powodem licznych skarg ludnoœci na uci¹¿li- woœæ ha³asu. Dotyczy to g³ównie emisji dŸwiêku ze stolarni, warsztatów samochodowych, hurtowni, lokali rozrywkowych, które rozpoczynaj¹ dzia³alnoœæ bez zabezpieczeñ akustycznych. Kszta³towanie siê klimatu akustycznego wokó³ zak³adów przemys³owych i us³ugowych zale¿y od wielu czynników, w tym przede wszystkim od rodzaju, liczby i sposobu rozmieszczenia Ÿróde³ ha³a- su, skutecznoœci zabezpieczeñ akustycznych oraz ukszta³towania i zagospodarowania pobliskiego terenu. Niektóre Ÿród³a ha³asu, nawet wtedy, gdy nie powoduj¹ przekroczeñ dopuszczalnych norm, s¹ odczuwane przez mieszkañców jako bardzo dokuczliwe, zw³aszcza w porze nocnej.

209 Obowi¹zuj¹ce w Polsce procedury lokalizacyjne pozwalaj¹ na skuteczne egzekwowanie wymo- gów ochrony œrodowiska przed ha³asem w odniesieniu do nowo powstaj¹cych obiektów przemys³o- wych. Dotyczy to równie¿ obiektów modernizowanych, przebudowywanych i rozbudowywanych, a tak- ¿e tych, w których nastêpuje zmiana dzia³alnoœci. Takie procedury obejmuj¹ przede wszystkim obiekty przemys³owe nale¿¹ce do szczególnie szkodliwych dla œrodowiska i zdrowia ludzi oraz mog¹cych po- gorszyæ ich stan, dla których procedura lokalizacyjna przewiduje udzia³ organów ochrony œrodowiska. Kontrole ha³asu przemys³owego w 2001 roku prowadzone by³y w ramach planowych dzia³añ oraz na skutek zg³oszonych interwencji. Dotyczy³y g³ównie nastêpuj¹cych bran¿: – spo¿ywcza (masarnie, mleczarnie, piekarnie); – rolnicza (fermy drobiu); – drzewna (tartaki, zak³ady stolarki budowlanej, zak³ady p³yt meblowych). W 2001 roku na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego przeprowadzono 70 kontroli w zakresie uci¹¿liwoœci akustycznej, w tym 52 z pomiarem ha³asu; 16 by³o reakcj¹ na interwencje ludnoœci. Skargi dotyczy³y pogorszenia klimatu akustycznego na terenach zabudowy mieszkanio- wej, granicz¹cej z obiektami emituj¹cymi ha³as. W wyniku przeprowadzonych kontroli wydano 31 zarz¹dzeñ pokontrolnych, 20 jednostkom na- ³o¿ono kary za przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu. Degradacja klimatu akustycznego spowodowana by³a czêsto dzia³alnoœci¹ niewielkich obiektów (pla- cówki handlowe), eksploatuj¹cych urz¹dzenia emituj¹ce ha³as bez zabezpieczeñ akustycznych lub usy- tuowaniem ha³aœliwych maszyn i urz¹dzeñ na zewn¹trz pomieszczeñ. Problemy nadmiernej emisji ha³a- su wynikaj¹ te¿ czêsto z nieznajomoœci przepisów ochrony œrodowiska, jak równie¿ z braku œrodków na inwestycje maj¹ce wp³yw na obni¿enie ha³asu emitowanego do œrodowiska. Pogorszone warunki bytowa- nia, spowodowane nadmiernym ha³asem, wystêpowa³y g³ównie w pojedynczych obiektach mieszkalnych. Przekroczenia wartoœci dopuszczalnych by³y zró¿nicowane i waha³y siê od kilku do kilkunastu decybeli. W tabeli 84 przedstawiono rozk³ad przekroczeñ dopuszczalnych poziomów ha³asu w kontrolo- wanych jednostkach na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego.

Tabela 84. Rozk³ad przekroczeñ dopuszczalnych poziomów ha³asu na podstawie pomiarów WIOŒ w Olsztynie w 2001 roku

Przekroczenia poziomu IloĞü zakáadów przekraczających poziomy dopuszczalne dopuszczalnego (dB) pora dzienna pora nocna < 5 9 3 5 – 10 4 3 10 – 15 1 – > 15 – 1

G³ównymi Ÿród³ami ha³asu w kontrolowanych zak³adach by³y: — urz¹dzenia technologiczne i instalacje wyci¹gowe przemys³u drzewnego (traki, rêbaki, suszar- nie drewna, wentylatory wyci¹gowe); — urz¹dzenia i instalacje ch³odnicze (sprê¿arki, skraplacze, wentylatory); — wolnostoj¹ce maszyny i urz¹dzenia, nie posiadaj¹ce zabezpieczeñ akustycznych; — maszyny i urz¹dzenia technologiczne, pracuj¹ce w nieprzystosowanych akustycznie po- mieszczeniach; — transport wewn¹trzzak³adowy; — aparatura nag³aœniaj¹ca w obiektach rozrywkowych (otwarte drzwi i okna, brak izolacyjnoœci akustycznej pomieszczeñ).

210 W tabeli 85 zamieszczono wykaz zak³adów, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczal- nego poziomu dŸwiêku.

Tabela 85. Zestawienie zak³adów, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu dŸwiêku (w dB) w 2001 roku WielkoĞü przekroczenia Lp. Nazwa zakáadu Gmina Powiat (dB) pora dnia pora nocy „Alpina” Sp. z o.o. w Starych àukta nie 1. ostródzki 0,3 Jabáonkach kontrolowano 2. Tartak w MiĊdzylesiu Ostróda ostródzki 6,9 nie pracuje „Jurand” Browary olsztyĔski nie 3. WarmiĔsko-Mazurskie Olsztyn 2,9 grodzki kontrolowano Sp z o.o. w Olsztynie olsztyĔski 4. Cháodnia w Olsztynie Olsztyn – 1,7 grodzki „MM International” Sp. z o.o. olsztyĔski nie 5. Olsztyn 1,2 w Olsztynie grodzki kontrolowano „MM International” Sp. z o.o. nie 6. Iáawa iáawski – w Iáawie kontrolowano Dobre 7. „Multi-Las” w Dobrym MieĞcie olsztyĔski 6,1 16,6 Miasto 8. Gospodarstwo Rolne w Palestynie Mrągowo mrągowski – 3,0 Mazurskie Centrum Zaopatrzenia 9. Piekarnictwa „Mazpiek” Sp. z o.o. KĊtrzyn kĊtrzyĔski – 8,4 w KĊtrzynie Nowe Gospodarstwo Rolno-Hodowlane 3,3 nie 10. Miasto nowomiejski w Nowym Dworze kontrolowano Lubawskie PrzedsiĊbiorstwo Drzewne „Jawor” 11. KurzĊtnik nowomiejski 7,1 nie pracuje w MarzĊcicach Centrum Dystrybucji i Obróbki 12. ĝwiĊtajno szczycieĔski 1,7 nie pracuje Drewna w Kolonii 13. Mazur Comfort w Nidzicy Nidzica nidzicki 4,4 nie pracuje

14. „Pagód” SA w Napiwodzie Nidzica nidzicki 1,4 nie pracuje Zakáad Produkcji OdzieĪy „Exellent” 15. Iáawa iáawski 2,0 nie pracuje w Iáawie elbląski 16. Zakáad Masarniczy Dolat w Elblągu Elbląg 1,1 nie pracuje grodzki elbląski 17. Technika Okienna s.c. w Elblągu Elbląg 14,7 nie pracuje grodzki elbląski nie 18. Sklep „Market Alf” w Elblągu Elbląg 8,1 grodzki kontrolowano elbląski 19. Piekarnia „Marko” w Elblągu Elbląg – 5,5 grodzki „Warmia Dairy” Sp. z o.o. Lidzbark 20. lidzbarski – 8,2 w Lidzbarku WarmiĔskim WarmiĔski

Stwierdzenie przekroczeñ dopuszczalnych norm emisji ha³asu do œrodowiska, okreœlonych de- cyzj¹ w³aœciwego organu, stanowi podstawê do podjêcia przez WIOŒ dzia³añ zmierzaj¹cych do wy- eliminowania uci¹¿liwoœci Ÿróde³ dŸwiêku. W efekcie nastêpuje sta³y wzrost liczby zak³adów, dosto- sowuj¹cych siê do obowi¹zuj¹cych dopuszczalnych poziomów ha³asu.

211 Dzia³ania podjête w 2001 roku przez kontrolowane zak³ady w celu zmniejszenia uci¹¿liwo- œci ha³asowej: — Mazurskie Centrum Zaopatrzenia Piekarnictwa „Mazpiek” Sp. z o.o. w Kêtrzynie – wykonanie izolacji akustycznej na oknach wytwórni dro¿d¿y, planuje siê zainstalowanie wibroizolatorów oraz os³on akustycznych turbodmuchaw; — „Alpina” Sp. z o.o. w Starych Jab³onkach – wymiana sprê¿arki t³okowej na œrubow¹, wykona- nie obudowy napêdu wentylatora wyci¹gu trocin, monta¿ t³umika na wylocie wyci¹gu trocin; — „Paged” SA w Warszawie, Oddzia³ Tartaki Mazurskie w Olsztynie, Zak³ad w Napiwodzie – wy- miana ³adowarek do drewna na mniej ha³aœliwe, modernizacja urz¹dzeñ podaj¹cych surowiec; — „Multi-Las” Sp. z o.o. w Dobrym Mieœcie – obudowa wentylatora wyci¹gowego trocin z hali pro- dukcyjnej, rezygnacja z nocnej zmiany; — Spó³dzielnia Inwalidów Przemys³u Drzewnego „Mazurska” w Mor¹gu – wymiana drzwi maszy- nowni od strony terenów podlegaj¹cych ochronie akustycznej, wyciszenie sprê¿arkowni; — „Humdrex” w Kajkowie – zmiana profilu produkcji na mniej ha³aœliw¹; — Zak³ad Produkcji Drzewnej „Westo” w Naterkach – wykonanie obudowy wentylatora transpor- tu trocin, uszczelnienie obudowy suszarni; — „Niczuk metall” Zak³ad w Olsztynie, ulica Brzozowa 18 – rozpoczêto przygotowania do budo- wy ekranu akustycznego; — Przedsiêbiorstwo Drzewne „Jawor” w Marzêcicach – uszczelnienie œcian budynku obróbki wstêpnej, ograniczenie czasu pracy traków poziomych; — Zak³ad Produkcji Odzie¿y „Exellent” w I³awie – wykonanie izolacji akustycznej pomieszczenia sprê¿arek; — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji w Lidzbarku Warmiñskim – wykonanie izolacji otworów okiennych w maszynowni, wyciszenie agregatów. Dzia³ania wyciszaj¹ce sprawiaj¹, ¿e nastêpuje zmniejszanie siê liczby zak³adów emituj¹cych ha- ³as o wielkoœciach ponadnormatywnych.

2. HA£AS KOMUNIKACYJNY

Do uci¹¿liwszych Ÿróde³ ha³asu w œrodowisku (z uwagi na powszechnoœæ wystêpowania i d³ugi czas oddzia³ywania) nale¿y komunikacja drogowa. Jedn¹ z g³ównych przyczyn zwiêkszaj¹cego siê w ostatnich latach zagro¿enia ha³asem jest intensyfikacja ruchu drogowego. Uci¹¿liwoœæ tras komu- nikacyjnych zale¿y g³ównie od natê¿enia ruchu, struktury strumienia pojazdów, prêdkoœci pojazdów, rodzaju i stanu technicznego nawierzchni oraz odleg³oœci zabudowy od drogi. Bardzo wa¿nym czyn- nikiem jest równie¿ stan techniczny pojazdów. W 2001 roku WIOŒ w Olsztynie przeprowadzi³ badania ha³asu drogowego w Olsztynie oraz badania monitoringowe terenów szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu w trzech najwiêkszych miastach województwa warmiñsko-mazurskiego: w Olsztynie, Elbl¹gu i E³ku.

212 2.1. Ha³as drogowy na terenie Olsztyna

W roku 2001 na podstawie umowy pomiêdzy Gmin¹ Olsztyn a Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Œrodowiska przeprowadzono pomiary ha³asu drogowego w 68 punktach Olsztyna. Pomia- rami objêto ulice o ³¹cznej d³ugoœci 66 km, co stanowi 26% ogólnej d³ugoœci wszystkich ulic w mie- œcie. Lokalizacja punktów pomiarowych zosta³a ustalona wspólnie z Urzêdem Miasta. Pomiary wykonano wzd³u¿ g³ównych tras komunikacyjnych i ulic miasta. Punkty pomiarowe – zgodnie z aktualnymi zaleceniami – usytuowano w odleg³oœci 1 m od krawê¿nika, na wysokoœci 1,2 m nad poziomem gruntu. Badania prowadzono od godziny 900 do 1400, a w przypadku 4 wytypo- wanych punktów prowadzono pomiary 16–godzinne. Uzyskane wyniki poziomu równowa¿nego ha³asu o wartoœci przekraczaj¹cej 75 dB, czyli pozio- mu progowego szczególnego zagro¿enia ha³asem, œwiadcz¹ o degradacji klimatu akustycznego wy- stêpuj¹cego w ci¹gach ulic Sielska – Armii Krajowej – Obroñców Tobruku – Sikorskiego – Pstrow- skiego – Wyszyñskiego – Leonharda – Towarowa i Lubelska oraz na niektórych odcinkach ulic: Ba³- tyckiej, Niepodleg³oœci i Kêtrzyñskiego. Porównuj¹c wyniki pomiarów przeprowadzonych w latach 1996 i 2001 mo¿na stwierdziæ, ¿e po- ziom ha³asu na wiêkszoœci ulic uleg³ zwiêkszeniu. Œrednia wartoœæ poziomu ha³asu dla wszystkich punktów pomiarowych w roku 2001 równa by³a 73,6 dB, a w roku 1996 – 72,3 dB. Pomimo czêœciowego odci¹¿enia ulic Œliwy i Niepodleg³oœci, po wybudowaniu ulicy Obroñców Tobruku, nie nast¹pi³a poprawa klimatu akustycznego miasta. Poprawê mo¿na by uzyskaæ poprzez lepsz¹ jakoœæ nawierzchni dróg, eliminowanie z ruchu pojazdów o z³ym stanie technicznym, a przede wszystkim skierowanie ca³ego ruchu tranzytowego poza granice miasta.

2.2. Monitoring terenów szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu

W ramach badañ monitoringowych „terenów szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu” w roku 2001 na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego przeprowadzono pomiary akustyczne w Olsztynie, Elbl¹gu i E³ku. Podstawowym celem tego typu badañ monitoringowych jest zbieranie informacji oraz formu³o- wanie wniosków dotycz¹cych terenów zamieszkania i wypoczynku cz³owieka w zdegradowanym kli- macie akustycznym. Efektem ma byæ systematyczna likwidacja zjawisk tzw. szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu i podjêcie natychmiastowej interwencji. Obszarem „szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asowej” jest teren o wysokim poziomie ha³asu, przekraczaj¹- cym wielkoœæ normatywn¹, zwan¹ poziomem progowym L . Poziom progowy ha³asu drogowego oddzia- Apr ³uj¹cego na tereny zabudowy mieszkaniowej ustalono na 75 dB dla pory dziennej i 70 dB dla pory nocnej. Poziomem progowym szczególnej uci¹¿liwoœci nazywamy poziom przekraczaj¹cy granice uci¹¿liwo- œci. Przy przekroczeniu progu stwierdza siê niekorzystny wp³yw na zdrowie. Poziom progowy uwzglêdnia takie warunki akustyczne œrodowiska, które nie powinny byæ akceptowane w ¿adnym przypadku. Pomiary natê¿enia ha³asu prowadzono cyklicznie od kwietnia do paŸdziernika w porze dziennej. Wykonano je w odleg³oœci 1,5 m od œciany budynku, bezpoœrednio eksponowanej na ha³as drogowy. W pomiarach uwzglêdniono budynki po³o¿one w odleg³oœci mniejszej ni¿ 10 m od krawêdzi jezdni. Pomiary prowadzono w oparciu o publikacje – Wskazówki metodyczne opracowania planu akustycznego miasta œredniej wielkoœci (PIOŒ, Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Warsza- wa 1998) oraz Metody pomiaru ha³asu zewnêtrznego w œrodowisku (PIOŒ, Biblioteka Monitorin- gu Œrodowiska, Warszawa 1996).

213 Olsztyn

Do badañ monitoringowych, zmierzaj¹cych do okreœlenia terenów szczególnie zagro¿onych ha- ³asem drogowym, wytypowano 12 punktów na terenie Olsztyna (mapa 16). Przekroczenie poziomu progowego (ustalonego dla zabudowy mieszkalnej na poziomie 75 dB) wyst¹pi³o w piêciu z badanych punktów (tab. 86): — ul. Sielska (12 obiektów eksponowanych na ha³as, 48 osób nara¿onych), — ul. Warszawska (2 obiekty, 48 osób), — ul. 1 Maja (3 budynki, 53 osoby), — ul. Kêtrzyñskiego (3 budynki, 140 osób), — ul. Pieniê¿nego (7 budynków, 80 osób). Ogó³em liczba osób nara¿onych na szczególnie niekorzystny klimat akustyczny przekroczy³a 300 osób. W pozosta³ych punktach pomiarowych wartoœæ równowa¿nego poziomu ha³asu zawiera³a siê w przedziale 72,3 dB – 74,9 dB. Ze wzglêdu na wystêpowanie terenów, gdzie odnotowujemy przekroczenia wartoœci progowych poziomu ha³asu, nale¿y prowadziæ badania monitoringowe oraz podj¹æ dzia³ania zmierzaj¹ce do po- prawy klimatu akustycznego tych obszarów.

Tabela 86. Poziom dŸwiêku i natê¿enie ruchu pojazdów w wytypowanych punktach na terenie miasta Olsztyna w 2001 roku

IloĞü Liczba Poziom Poziom Poziom Caák. Liczba Lokalizacja Nr obiektów osób haáasu haáasu haáasu liczba pojazdów punktu punktu ekspono- naraĪo- L eq L L pojazdów ciĊĪkich pomiarowego A max min wanych nych (dB) (dB) (dB) poj/godz. poj/godz

ul. Sielska 1 12 48 76,8 104,2 57,6 636 78 1.

2. ul. Warszawska 102 1 24 74,6 95,5 54,7 828 78

3. ul. Warszawska 107 2 48 77,1 96,0 59,1 1494 186

4. ul. Warszawska 59 1 98 72,6 89,2 57,7 1216 92

5. ul. Grunwaldzka 34 1 63 72,7 93,8 57,2 916 74

6. ul. Grunwaldzka 6 15 602 74,9 94,0 57,0 1032 76 ul. Pieni nego przy 7. ĊĪ Przedszkolu nr 6 1 125 74,5 89,3 56,2 1914 144

8. ul. 1. Maja 16 3 53 75,1 95,5 57,5 1572 48

9. ul. KĊtrzyĔskiego 3 3 140 75,9 91,5 60,6 1548 96

10. ul. Dworcowa 22 5 216 72,3 83,9 54,5 906 96 ul. Pieni nego przy 11. ĊĪ kinie „Polonia” 7 80 75,9 103,0 59,1 1825 123

12. ul. KoĞciuszki 25 5 230 73,9 84,3 55,2 870 54

214 Mapa 16. Punkty szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu komunikacyjnego w Olsztynie

215 Elbl¹g

Na podstawie pilotowych badañ monitoringowych ha³asu drogowego, przeprowadzonych w 2000 roku wy³oniono w Elbl¹gu trzy obszary szczególnego zagro¿enia ha³asem, zlokalizowane przy ulicach Robotniczej i 12 Lutego. — ulica 12 Lutego (budynki od nr 5a do 14a, zagro¿onych oko³o 100 osób) — ulica Robotnicza (budynki od nr 10 do 26) — ulica Robotnicza (budynek nr 36) Na ulicy Robotniczej zagro¿onych ha³asem komunikacyjnym jest 6 budynków, zamieszka³ych przez 80 osób. W 2001 roku przeprowadzono badania monitoringowe w trzech punktach szczególnego zagro- ¿enia ha³asem. Pomiarom towarzyszy³o zebranie danych dotycz¹cych parametrów ruchu, tj. natê¿e- nia ruchu pojazdów z uwzglêdnieniem iloœci pojazdów w ci¹gu godziny. Wyniki pomiarów wykaza³y, ¿e najwiêksze zagro¿enie ha³asem komunikacyjnym wystêpuje w punkcie 1 na ulicy 12 Lutego, gdzie œrednia wartoœæ osi¹gnê³a 75,6 dB. Natomiast na ulicy Robotniczej w punktach 2 i 3 wartoœci œrednie by³y nieco ni¿sze (75,0 dB i 74,9 dB). Szczególna sytuacja akustyczna w punkcie nr 1 przy ulicy 12 Lutego wynika z faktu, ¿e jest to przelotowa droga przez miasto jak równie¿ trasa tranzytowa w kierunku na Braniewo i dalej do przej- œcia granicznego w Gronowie. Nasilenie ruchu drogowego na ulicy Robotniczej zwi¹zane jest z ru- chem pojazdów zmierzaj¹cych w kierunku dzielnicy przemys³owej Elbl¹ga. W tabeli 87 zamieszczono wyniki pomiarów ha³asu drogowego w Elbl¹gu w 2001 roku. Prognozy wskazuj¹, ¿e nale¿y liczyæ siê z dalszym wzrostem natê¿enia ruchu, a wiêc tak¿e ze wzrostem potencjalnego zagro¿enia ha³asem. Ograniczenie tej uci¹¿liwoœci powinno zaj¹æ jedno z czo³owych miejsc w programach zrównowa¿onego rozwoju i ochrony œrodowiska.

Tabela 87. Poziom dŸwiêku i natê¿enie ruchu pojazdów w punktach pomiarowych na terenie miasta Elbl¹ga w 2001 roku

Poziom Poziom Poziom Caákowita Liczba Miesiąc haáasu Punkt pomiarowy haáasu haáasu liczba pojazdów pomiaru L eq (dB) – A L (dB) L (dB) pojazdów ciĊĪkich dzieĔ max min Maj 74,8 92,4 50,0 1326 84 Czerwiec 74,9 94,2 51,1 1302 120

Lipiec 75,3 94,6 51,9 1314 126 Punkt 1 SierpieĔ 76,0 97,5 56,8 1416 144 12 Lutego 8 WrzesieĔ 75,4 94,8 55,5 1320 120 PaĨdziernik 77,2 97,6 56,3 1455 108 ĝrednia: 75,6 1356 117 Maj 74,5 86,8 61,3 1344 96 Czerwiec 74,8 89,7 58,0 1388 150

Lipiec 75,7 89,0 57,1 1428 138 Punkt 2 SierpieĔ 76,0 89,9 58,6 1440 156 Robotnicza 10 WrzesieĔ 74,6 90,1 55,0 1422 102 PaĨdziernik 74,9 91,9 57,1 1566 136 ĝrednia: 75,0 1431 130 Maj 73,4 85,2 54,0 1914 60 Czerwiec 74,3 89,9 57,0 1854 66

Lipiec 75,3 90,7 58,7 1878 114 Punkt 3 SierpieĔ 76,2 92,7 – 1866 158 Robotnicza 36 WrzesieĔ 75,1 91,6 – 1500 108 PaĨdziernik 74,8 92,2 – 1416 120 ĝrednia: 74,9 1738 104

216 E³k

Na podstawie wczeœniejszych opracowañ z zakresu ha³asu komunikacyjnego wykonanych w E³- ku wytypowano trzy punkty pomiarowe: — odcinek drogi krajowej nr 16 – ulica Wojska Polskiego (pomiêdzy ulicami Sikorskiego i Mickiewicza), — odcinek drogi krajowej nr 65 – ulica Wojska Polskiego (pomiêdzy ulic¹ Koœciuszki a rzek¹ E³k), — odcinek drogi krajowej nr 16 – ulica Grajewska (pomiêdzy ulic¹ Kolejow¹ a Jana Paw³a II). Wyniki pomiarów wykaza³y, ¿e jedynie na odcinku drogi krajowej nr 16 (ulica Wojska Polskiego, bu- dynki nr 60 i 75) wyst¹pi³o przekroczenie wartoœci progowej 75 dB. Odcinek drogi krajowej nr 65 (ulica Wojska Polskiego, budynki nr 1 i 6) charakteryzuje siê wartoœciami poziomu dŸwiêku zbli¿onymi do pro- gowej (ró¿nica 1 dB), co sugeruje zakwalifikowanie tak¿e tego odcinka drogi jako terenu o szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu drogowego. Jest to odcinek o specyficznej, obustronnie zwartej zabudowie miesz- kalnej, gdzie odleg³oœæ elewacji budynków po obu stronach ulicy jest niewielka. Nale¿y siê spodziewaæ dalszego rozprzestrzeniania strefy szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu wzd³u¿ ulicy Wojska Polskiego, je- œli zapobiegawczo nie zostan¹ podjête dzia³ania zmierzaj¹ce do ograniczenia poziomu ha³asu.

3. WNIOSKI

— Ha³as jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych czynników determinuj¹cych jakoœæ œro- dowiska; wp³ywa na pogarszanie standardu ¿ycia i powoduje ujemne skutki zdrowotne spo³e- czeñstwa. — Dominuj¹cy wp³yw na klimat akustyczny œrodowiska wywiera ha³as komunikacyjny, a w szcze- gólnoœci drogowy z uwagi na powszechnoœæ wystêpowania i d³ugi czas oddzia³ywania. — Prowadzone od szeregu lat dzia³ania kontrolne przynosz¹ efekt w postaci coraz mniejszej licz- by zak³adów emituj¹cych ha³as o wielkoœciach ponadnormatywnych. — Interwencje w zakresie ha³asu dotycz¹ z regu³y drobnych zak³adów rzemieœlniczych oraz obiektów handlowych i us³ugowych, zlokalizowanych w obrêbie zabudowy mieszkaniowej. — Pomiary ha³asu drogowego przeprowadzone w Elbl¹gu, E³ku i Olsztynie wykaza³y wystêpowa- nie „terenów szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu”, co wymaga podjêcia dzia³añ zmierzaj¹cych do poprawy klimatu akustycznego tych obszarów. — W zwi¹zku z nasilaj¹cym siê ruchem samochodowym, powoduj¹cym pogorszenie klimatu aku- stycznego, nale¿y prowadziæ systematyczne badania monitoringowe ha³asu komunikacyjnego w najbardziej nara¿onych rejonach.

217 VII. GLEBY

1. ODCZYN I ZASOBNOŒÆ GLEB WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO W SK£ADNIKI POKARMOWE

1.1. Odczyn gleb

W latach 1998–2001 Stacja Chemiczno-Rolnicza w Olsztynie na zlecenie 4150 producentów rolnych wykona³a analizy 132 375 próbek gleby, reprezentuj¹cych 339 266 ha u¿ytków rolnych województwa warmiñsko-mazurskiego, okreœlaj¹c odczyn oraz zawartoœæ przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu. Odczyn gleb ukszta³towa³ siê pierwotnie pod wp³ywem szaty roœlinnej, rodzaju ska³ glebo- twórczych i warunków klimatycznych. Du¿¹ rolê w zakwaszaniu gleb odgrywaj¹ czynniki geolo- giczne i klimatyczne. Przewaga opadów nad parowaniem oraz du¿y udzia³ utworów piaszczy- stych stwarzaj¹ warunki do zakwaszania gleb. Zdecydowana wiêkszoœæ gleb ulega zakwaszeniu pod wp³ywem naturalnych procesów glebotwórczych, a w tym wymywania wapnia. Sama natura powoduje degradacjê gleb, wyj¹tkowo niekorzystn¹ zarówno dla produkcji rolniczej, jak równie¿ dla zachowania œrodowiska naturalnego. Do pog³êbienia tego zjawiska przyczynia siê tak¿e dzia- ³alnoœæ cz³owieka. Uprawa roli, a g³ównie nawo¿enie mineralne, ma istotny wp³yw na zwiêksze- nie zakwaszenia gleb. Kolejny czynnik powoduj¹cy nasilenie procesu zakwaszania gleb to depo- zycja zwi¹zków siarki i azotu z opadów atmosferycznych. Jak wykazuj¹ badania prowadzone przez Stacjê Chemiczno-Rolnicz¹, udzia³ gleb nadmiernie zakwaszonych pomimo wapnowania nie zmniejsza siê. Do oceny zakwaszenia gleb przyjêto piêæ klas odczynu, wyra¿onych w jednostkach pH (tab. 88). Z prowadzonych badañ wynika, ¿e w województwie warmiñsko-mazurskim jest 55% u¿yt- ków rolnych kwaœnych i bardzo kwaœnych (ryc. 49), 26% – lekko kwaœnych, 19% – obojêtnych i zasadowych. Nadmierne zakwaszenie gleb jest podstawowym czynnikiem ich degradacji che- micznej.

218 Tabela 88. Odczyn gleb w 1 n KCl

Ocena odczynu Zakres pH Bardzo kwaĞny do 4,5 KwaĞny 4,6–5,5 Lekko kwaĞny 5,6–6,5 ObojĊtny 6,6–7,2 Zasadowy od 7,3

Ryc. 49. Procentowy udzia³ gleb kwaœnych i bardzo kwaœnych w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego

1.2. Zasobnoœæ gleb w sk³adniki pokarmowe

Gleba jest Ÿród³em sk³adników pokarmowych dla roœlin. Dostêpnoœæ pierwiastków pokarmowych w glebie wp³ywa decyduj¹co na wysokoœæ i jakoœæ plonów. Pierwiastki zawarte w glebie wystêpuj¹ w for- mie przyswajalnej lub nieprzyswajalnej przez roœliny. Iloœæ poszczególnych form jest zmienna i zale¿y od: – rodzaju gleby (w³asnoœci fizyczne, chemiczne i biologiczne); – zabiegów agrotechnicznych (melioracja, uprawa, nawo¿enie i zmianowanie); – klimatu. Stacja Chemiczno-Rolnicza w próbkach gleb rolnych okreœla zawartoœæ przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu. Ocena zasobnoœci w fosfor oparta jest wy³¹cznie na podstawie stwierdzo- nej jego zawartoœci (tab. 89), natomiast potasu i magnezu na kategorii agronomicznej gleby oraz za- wartoœci tych pierwiastków (tab. 90 i 91).

Tabela 89. ZawartoϾ fosforu przyswajalnego w glebach mineralnych wg metody Egnera-Riehma

Ocena zawartoĞci w mg/100 g gleby w przeliczeniu na P2O5 Bardzo niska do 5,0 Niska 5,1–10,0 ĝrednia 10,1–15,0 Wysoka 15,1–20,0 Bardzo wysoka od 20,1

219 Tabela 90. ZawartoϾ potasu przyswajalnego w glebach mineralnych (w przeliczeniu na K O w mg na 100 g gleby, 2 wg metody Egnera-Riehma )

Ocena zawartoĞci Kategoria agronomiczna gleby Bardzo lekkie Lekkie ĝrednie CiĊĪkie Bardzo niska do 2,5 do 5,0 do 7,5 do 10,0 Niska 2,5–7,5 5,1–10,0 7,6–12,5 10,1–15,0 ĝrednia 7,6–12,5 10,1–15,0 12,6–20,0 15,1–25,0 Wysoka 12,6–17,5 15,1–20,0 20,1–25,0 25,1–30,0 Bardzo wysoka od 17,6 od 20,1 od 25,1 od 30,1

Tabela 91. ZawartoϾ magnezu przyswajalnego w glebach mineralnych (w mg Mg na 100 g gleby, wg metody Schachtschabela)

Ocena zawartoĞci Kategoria agronomiczna gleby Bardzo lekkie Lekkie ĝrednie CiĊĪkie Bardzo niska do 1,0 do 2,0 do 3,0 do 4,0 Niska 1,1–2,0 2,1–3,0 3,1–5,0 4,1–6,0 ĝrednia 2,1–4,0 3,1–5,0 5,1–7,0 6,1–10,0 Wysoka 4,1–6,0 5,1–7,0 7,1–9,0 10,1–14,0 Bardzo wysoka od 6,1 od 7,1 od 9,1 od 14,1

1.2.1. ZasobnoϾ gleb w fosfor

Ogólna zawartoœæ fosforanów w glebie waha siê w granicach od 0,02% do 0,20% P O , a w gle- 2 5 bach bogatych w wiwianit mo¿e siêgaæ do 0,5% P O . Najwiêcej fosforanów znajduje siê w warstwie 2 5 wierzchniej (próchnicznej) oraz w najdrobniejszej frakcji glebowej. Fosfor ma podstawowe znaczenie w kszta³towaniu wielkoœci i jakoœci plonów. Roœliny pobieraj¹ go w postaci jonów fosforanowych z roztworu glebowego. Lepiej jest wykorzystywany z nawozów rozpuszczalnych w wodzie. Ogólna zawartoœæ fosforu w glebach nie informuje jednak, czy dana gleba zawiera dostateczn¹ iloœæ przyswajalnych form tego pierwiastka dla roœlin. Zwi¹zki fosforu nieustannie podlegaj¹ zmia- nom, przechodz¹c z form rozpuszczalnych – w nierozpuszczalne, z mineralnych – w organiczne i od- wrotnie. Dla potrzeb rolnictwa Stacje Chemiczno-Rolnicze oznaczaj¹ iloœci fosforu przyswajalne dla roœliny wed³ug metody Egnera-Riehma. Uzyskane wyniki badañ wskazuj¹, ¿e w województwie war- miñsko-mazurskim 41% u¿ytków rolnych (ryc. 50) wykazuje nisk¹ i bardzo nisk¹ zawartoœæ fosforu (formy przyswajalne), 27% – œredni¹ i 32% – wysok¹ i bardzo wysok¹.

220 Ryc. 50. Procent gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartoœci fosforu w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego

1.2.2. ZasobnoϾ gleb w potas

Ogólna zawartoœæ potasu w glebach mineralnych waha siê od 1,5% do 2,5% K O, w glebach tor- 2 fowych od 0,01% do 0,04% K O. Do najbardziej zasobnych w potas nale¿¹ czarnoziemy w³aœciwe 2 oraz ciê¿kie gleby gliniaste i ilaste. W glebach iloœæ potasu wzrasta wraz z zawartoœci¹ czêœci sp³a- wialnych, w których wystêpuje w postaci rozdrobnionych minera³ów i w ich kompleksie sorpcyjnym. Roœliny pobieraj¹ potas w formie kationu K+ z roztworu glebowego. Du¿a jego koncentracja w roztwo- rze glebowym sprzyja tzw. luksusowemu pobieraniu przez roœliny potasu, który gromadzi siê g³ównie w czêœciach wegetatywnych. Jest to zjawisko niepo¿¹dane, poniewa¿ wysoka zawartoœæ potasu w roœlinach jest szkodliwa dla zdrowia ludzi i zwierz¹t. Za dopuszczaln¹ zawartoœæ potasu w roœli- nach konsumpcyjnych i paszowych uznaje siê 2,4% K w suchej masie. Mimo ¿e potas ulega sorpcji, jest on wymywany przez opady atmosferyczne, a stopieñ wymycia zale¿y od sk³adu granulometrycz- nego gleby i nawo¿enia tym sk³adnikiem. Na glebach o du¿ej zawartoœci substancji organicznej i w ubogich w glinê glebach piaszczystych wymywanie jonów potasu jest wzglêdnie du¿e, poniewa¿ zwi¹zki organiczne s³abo wi¹¿¹ ten pierwiastek. Wielu autorów stwierdza, ¿e maksymalne wymycie potasu pochodz¹cego z nawozów mineralnych wynosi 21–25% zastosowanej dawki. Sta³y, choæ nie- wielki dop³yw potasu do roztworu glebowego nastêpuje w drodze wietrzenia glinokrzemianów oraz rozk³adu zwi¹zków organicznych przez drobnoustroje. W województwie warmiñsko-mazurskim 33% gleb wykazuje nisk¹ i bardzo nisk¹ zasobnoœæ w potas (ryc. 51), 40% – œredni¹, a 27% – wysok¹ i bardzo wysok¹.

221 Ryc. 51. Procentowy udzia³ gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartoœci potasu w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego

1.2.3. ZasobnoϾ gleb w magnez

Magnez obok azotu, fosforu, potasu i wapnia stawowi jeden ze sk³adników pokarmowych, nie- zbêdnych dla roœlin, pobieranych w stosunkowo du¿ych iloœciach. Wystêpuje w powierzchniowych warstwach gleb i jego zawartoœæ waha siê od 0,1% do 2,0% mgO. Podobnie jak i inne pierwiastki, po- bierany jest przez roœliny z roztworu glebowego oraz ulega sorpcji i wymyciu w g³¹b profilu glebowe- go i do wód gruntowych. Na ogó³ przyjmuje siê, ¿e rocznie wymyciu ulega 13–30 kg magnezu z 1 ha, w wiêkszym stopniu z gleb lekkich ni¿ œrednich i ciê¿kich. Dlatego objawy niedoboru magnezu naj- czêœciej wystêpuj¹ na glebach lekkich. Uzyskane wyniki wskazuj¹, ¿e w województwie warmiñsko-mazurskim 33% gleb u¿ytków rol- nych posiada nisk¹ i bardzo nisk¹ zawartoœæ magnezu (ryc. 52), 28% – œredni¹, a 39% – wysok¹ i bardzo wysok¹.

222 Ryc. 52. Procent gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartoœci magnezu w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego

LITERATURA:

Mieczys³aw Koter. Chemia rolna. PWN, W-wa 1987 Polskie Towarzystwo Nawozowe – CIEC – 2000-10-02, Nawozy i nawo¿enie 3a/2000 IUNG Synteza wyników badania gleb w latach 1998–2001. Stacja Chemiczno-Rolnicza w Olsztynie 2002 r. Zalecenia nawozowe. Czêœæ I. Wydanie II. IUNG, Pu³awy 1990 r. Miêdzynarodowy Instytut Potasowy. Nawozy i nawo¿enie 1/2000. Wydawnictwo IUNG, Pu³awy 2000 r. Polskie Towarzystwo Nawozowe. Nawozy i nawo¿enie 3/2001 CIEC – 2002-02-15

2. MONITORING ZAWARTOŒCI AZOTU MINERALNEGO W GLEBACH GRUNTÓW ORNYCH WOJEWÓDZTWA WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO

Monitoring zawartoœci azotu mineralnego w glebach gruntów ornych prowadzony jest od 1997 roku przez Stacje Chemiczno-Rolnicze we wspó³pracy z Instytutem Uprawy i Nawo¿enia Gleb (IUNG) w Pu³awach w ponad 5000 sta³ych punktach pomiarowych wybranych na obsza- rze ca³ej Polski. W obecnym województwie warmiñsko-mazurskim jest oko³o 250 punktów. Próbki gleby pobierane s¹ do g³êbokoœci 90 cm, z podzia³em na 30 cm warstwy, w okresie wczesnej wiosny – przed zastosowaniem nawozów azotowych oraz jesieni¹ – po zbiorach ro- œlin. Próbki analizowane s¹ na zawartoœæ azotu azotanowego (N-NO ) i amonowego (N-NH ) 3 4 w ka¿dej warstwie oddzielnie. Zawartoœæ azotu mineralnego (N ) w glebie, przeliczana na kg min. N/ha (suma azotu azotanowego i amonowego), w okresie wczesnej wiosny wykorzystywana jest jako test potrzeb nawo¿enia, a w okresie po zbiorach roœlin jako test œrodowiskowych skut- ków nawo¿enia.

223 W krótkim opracowaniu przedstawiono przeciêtne zawartoœci N i N-NO w skali powia- min. 3 tów województwa warmiñsko-mazurskiego za okres piêcioletni – 1997–2001. Punkty pomiaro- we by³y wybierane w rejonie dzia³alnoœci Stacji Chemiczno-Rolniczej w Olsztynie, na gruntach ornych by³ych województw (wchodz¹cych obecnie w sk³ad województwa warmiñsko-mazurski- ego) wed³ug procentowego udzia³u klas bonitacyjnych gleby. Przeciêtna zawartoœæ azotu mine- ralnego w glebach gruntów ornych województwa warmiñsko-mazurskiego w okresie wczesnej wiosny w warstwie 0–90 cm wynosi oko³o 68 kg N/ha, a jesieni¹, po zbiorach roœlin, oko³o 73 kg. W powiatach, w których stwierdzano wiêksz¹ zawartoœæ azotu mineralnego w glebie, prze- wa¿aj¹ na ogó³ gleby zwiêz³e zaliczane do œredniej i ciê¿kiej kategorii agronomicznej o wiêk- szej polowej pojemnoœci wodnej. Z ogólnej iloœci azotu mineralnego, znajdowanej w ca³ym pro- filu wczesn¹ wiosn¹, ponad 40% wystêpuje w warstwie ornej 0–30 cm, a jesieni¹ po zbiorach nawet 50% (tab. 92 i 93).

Tabela 92. Zawartoœæ azotu mineralnego (w kg N/ha) wczesn¹ wiosn¹ w warstwach gleby

Powiat n* 030 cm 3060 cm 6090 cm 090 cm bartoszycki 189 28,6 17,9 15,8 62,4 braniewski 93 31,4 21,2 15,1 67,7 dziaádowski 40 29,5 20,4 16,0 65,9 elbląski 132 33,7 28,4 21,2 83,5 eácki 75 27,9 20,6 15,6 64,1 giĪycki 45 25,3 21,5 18,9 65,8 iáawski 235 30,4 23,4 24,1 77,9 kĊtrzyĔski 99 2,5 20,3 14,5 62,3 lidzbarski 14 35,3 21,3 17,4 74,1 nidzicki 10 31,6 13,6 9,2 54,4 olecko-goád. 42 28,2 19,4 12,3 60,0 olsztyĔski 187 26,6 17,3 14,5 58,3 piski 67 34,6 15,3 12,9 62,8 Tabela 93. Zawartoœæ azotu mineralnego (w kg N/ha) jesieni¹, po sprzêcie roœlin, w warstwach gleby

Powiat 030 cm 3060 cm 6090 cm 090 cm bartoszycki 41,8 22,5 14,1 78,4 braniewski 32,3 21,8 15,4 69,5 dziaádowski 50,2 20,1 10,9 81,3 elbląski 35,2 24,1 18,6 78,0 eácki 41,9 23,5 12,6 78,0 giĪycki 42,5 32,6 18,0 93,1 iáawski 41,1 18,7 12,9 72,7 kĊtrzyĔski 47,1 17,1 10,1 74,3 lidzbarski 28,1 22,3 28,3 78,7 nidzicki 21,0 11,9 4,5 37,4 olecko-goádapski 40,3 22,4 15,2 77,9 olsztyĔski 32,5 13,4 7,9 53,8 piski 45,5 22,2 15,7 83,4

Przeciêtna zawartoœæ azotu mineralnego w glebach województwa warmiñsko-mazurskiego w skali Polski nale¿y do najmniejszych. Zawartoœæ azotu mineralnego oko³o 80 kg N/ha jest charak- terystyczna dla Polski pó³nocno-wschodniej i œrodkowej. Najwiêksz¹ zawartoœæ, od 90 do 130 kg N/ha, stwierdza siê w glebach Polski zachodniej, po³udniowo-zachodniej i po³udniowej. Wa- hania tej zawartoœci w latach prowadzenia monitoringu s¹ stosunkowo niewielkie.

224 Z ogólnej iloœci azotu mineralnego 60–80% stanowi azot azotanowy (tab. 94 i 95). Udzia³ azotu azotanowego w ogólnej iloœci azotu mineralnego jest wiêkszy w okresie jesieni ni¿ w okresie wiosny. Azot azotanowy jest form¹ azotu ³atwo dostêpn¹ dla roœlin, ale ulega nagromadzaniu w glebie w wy- niku procesu nitryfikacji, zachodz¹cego intensywnie w okresie wegetacyjnym. Mo¿e to mieæ du¿e znaczenie ze wzglêdów œrodowiskowych, poniewa¿ azot azotanowy nie ulega sorpcji w glebie i jest podatny na straty zarówno przez wymywanie, jak i ulatnianie do atmosfery w formie zwi¹zków gazo- wych powstaj¹cych w wyniku denitryfikacji. Straty azotu azotanowego, jakie mog¹ mieæ miejsce w okresie zimowym, na podstawie danych monitoringu mo¿na oszacowaæ tylko z ró¿nicy w zawartoœci azotu azotanowego w profilu glebowym pomiêdzy wiosn¹ roku nastêpnego i jesieni¹ roku poprzedniego, wzglêdnie poprzez zastosowanie rachunku symulacyjnego.

Tabela 94. Zawartoœæ azotu azotanowego (w kg N/ha) wczesn¹ wiosn¹ w warstwach gleby

Powiat 030 cm 3060 cm 6090 cm 090 cm bartoszycki 16,1 11,7 10,9 38,7 braniewski 21,3 15,3 10,9 47,5 dziaádowski 18,4 15,8 12,0 46,2 elbląski 24,5 21,6 16,4 62,5 eácki 19,3 15,5 12,2 47,1 giĪycki 18,7 17,8 15,7 52,2 iáawski 15,4 15,8 18,6 49,8 kĊtrzyĔski 21,3 15,5 10,6 47,4 lidzbarski 28,4 19,3 15,7 63,4 nidzicki 12,1 7,4 4,6 24,1 olecko-goádapski 21,1 15,1 9,3 45,5 olsztyĔski 12,6 10,1 8,7 31,3 piski 25,7 11,1 8,8 45,6

Tabela 95. Zawartoœæ azotu azotanowego (w kg N/ha) jesieni¹, po sprzêcie roœlin, w warstwach gleby

Powiat 030 cm 3060 cm 6090 cm 090 cm bartoszycki 34,9 19,7 11,6 66,2 braniewski 25,8 15,9 10,2 51,9 dziaádowski 40,0 15,9 8,4 64,2 elbląski 27,9 18,5 13,7 60,1 eácki 31,9 14,9 7,1 53,9 giĪycki 34,4 24,1 13,7 72,2 iáawski 30,2 13,4 8,4 52,0 kĊtrzyĔski 43,5 15,0 8,0 66,5 lidzbarski 21,6 18,3 23,2 63,1 nidzicki 12,5 6,8 2,2 21,5 olecko-goádapski 32,7 16,5 8,0 57,2 olsztyĔski 21,2 9,1 5,1 35,4 piski 35,0 13,8 8,9 57,7

* n – iloœæ próbek glebowych (dotyczy tabel 92–95)

Stwierdzono, ¿e ró¿nice w zawartoœci azotu azotanowego pomiêdzy wiosn¹ i jesieni¹ wykazuj¹ bardzo du¿¹ zmiennoœæ przestrzenn¹ w obrêbie punktów pomiarowych. Ró¿nice te nie musz¹ odpo- wiadaæ iloœci azotanów przemieszczanych do wody gruntowej. W okresie jesienno-zimowym zacho- dzi w glebie szereg trudnych do skwantyfikowania procesów, maj¹cych wp³yw na wielkoœæ tych ró¿nic. Oparcie szacunku strat azotanów w okresie zimy na ró¿nicy ich zawartoœci w profilu glebowym pomiê- dzy okresem wiosny i jesieni mo¿e byæ wiêc obarczone du¿ym b³êdem i nie mo¿na na nim polegaæ.

225 Zdecydowano siê dlatego oszacowaæ potencjalne straty azotanów z zastosowaniem rachunku symulacyjnego, uwzglêdniaj¹c: zawartoœæ i rozk³ad azotanów w profilu glebowym w okresie jesieni, pojemnoœæ wodn¹ gleby oraz wielkoœæ opadu netto (opad – ewapotranspiracja rzeczywista) w okre- sie zimowym, liczonym od 1 listopada do 31 marca. Wszystkie te dane dotyczy³y skali powiatów. Opieraj¹c siê na tych przes³ankach, obliczono stê¿enie N-NO w wodzie gruntowej. Przeciêtne symu- 3 lowane stê¿enie azotu azotanowego w wodzie gruntowej w Polsce wynosi 14 mg N-NO /dm3 i jest 3 nieco wy¿sze od limitu stê¿enia wyznaczonego Dyrektyw¹ Azotanow¹ – 11,3 mg N-NO /dm3. Symu- 3 lowane stê¿enia azotu azotanowego w wodzie gruntowej powiatów województwa warmiñsko-mazu- rskiego przedstawiono w tabeli 96. Stê¿enia te w wiêkszoœci powiatów s¹ mniejsze od stê¿enia wy- znaczonego Dyrektyw¹ Azotanow¹. Symulowane najwiêksze stê¿enie azotanów w wodach grunto- wych powiatu dzia³dowskiego prawdopodobnie jest zwi¹zane z bardzo ma³¹ pojemnoœci¹ wodn¹ tych gleb, wynosz¹c¹ 152 mm, w porównaniu do pojemnoœci wodnej gleb pozosta³ych powiatów (znacznie ponad 200 mm). Trzeba pamiêtaæ, ¿e symulowane stê¿enia azotanów zale¿¹ od trzech czynników: iloœci N-NO w profilu glebowym w okresie jesieni, pojemnoœci wodnej gleby, wielkoœci 3 opadu netto. Stê¿enie azotanów jest wypadkow¹ ich iloœci i iloœci wody (przemieszczaj¹cej siê przez profil glebowy), w której ulegaj¹ rozpuszczeniu. Warunki, dla których przeprowadzono symulacje, s¹ doœæ ostre, i wyliczone stê¿enia azotanów w wodzie gruntowej s¹ prawdopodobnie nieco wy¿sze od tych, które mog¹ wystêpowaæ rzeczywiœcie.

Tabela 96. Symulowane stê¿enie azotu azotanowego (w mg N/dm3) w wodzie gruntowej

3 Powiat Symulowane stĊĪenie N-NO3/dm bartoszycki 8,2 braniewski 7,4 dziaádowski 21,1 elbląski 8,4 eácki 6,4 giĪycki 11,1 iáawski 7,7 kĊtrzyĔski 5,4 lidzbarski 12,8 nidzicki 4,6 olecko-goádapski 8,2 olsztyĔski 4,9 piski 11,0

W opracowaniu wykorzystano bazê monitoringu azotu mineralnego w glebach gruntów or- nych Polski, znajduj¹c¹ siê w IUNG w Pu³awach oraz nastêpuj¹ce publikacje:

1. E. Fotyma, Cz. Pietruch, G. Wilkos. Test glebowy azotu mineralnego – mo¿liwoœci praktycznego wykorzystania. Materia³y szkoleniowe 69/98, IUNG Pu³awy, 1998. 2. E. Fotyma, Cz. Pietruch. Zawartoœæ azotu mineralnego w glebach gruntów ornych Polski po zbiorach roœlin jako wskaŸnik stanu œrodowiska. Informacja IUNG Pu³awy, 1999. 3. E. Fotyma, Cz. Pietruch. Monitoring zawartoœci azotu mineralnego w glebach gruntów ornych Polski – mo¿liwoœci praktycznego wykorzystania. Biuletyn Informacyjny IUNG, nr 12, I/II kwarta³ 2000. 4. E. Fotyma, W. Lipiñski, Cz. Pietruch. Regionalne zró¿nicowanie odczynu i zawartoœci sk³adników mineralnych w glebach Polski. Pamiêtnik Pu³awski, zeszyt 124, 2001. 5. E. Fotyma, M. Fotyma, Cz. Pietruch, H. ten Berge. ród³a azotu mineralnego i efektywnoœæ ich wykorzystania w rol- nictwie polskim. Nawozy i Nawo¿enie, nr 1, 2002. 6. E. Fotyma, M. Fotyma, Cz. Pietruch. Produkcyjne i œrodowiskowe skutki nawo¿enia. Pamiêtnik Pu³awski, ze- szyt 130/I, 2002.

226 VIII. LASY

1. STAN POSIADANIA

Powierzchnia gruntów leœnych województwa wed³ug stanu na 1.01.2001 roku wynosi³a ogó³em 732,6 tys. ha, w tym: w³asnoœci Skarbu Pañstwa – 677,6 tys. ha (w zarz¹dzie Lasów Pañstwo- wych – 664,9 tys. ha), w³asnoœci gmin – 2,9 tys. ha, prywatnych w³aœcicieli – 32,4 tys. ha i grunty zwi¹zane z gospodark¹ leœn¹ – 19,7 tys. ha. Na terenie województwa zarz¹d nad lasami Skarbu Pañstwa sprawuj¹ Dyrekcje Lasów Pañ- stwowych (LP) w Olsztynie i Bia³ymstoku, a tak¿e na niewielkich powierzchniach – Dyrekcje w Gdañ- sku i Toruniu oraz Agencja W³asnoœci Rolnej. Dyrekcje w Bia³ymstoku, Gdañsku i Toruniu posiadaj¹ certyfikaty potwierdzaj¹ce prowadzenie gospodarki leœnej zgodnie z miêdzynarodowymi standarda- mi Forest Stewardship Cousil, a RDLP w Olsztynie otrzyma³a rekomendacjê do nadania takiego dokumentu. Lesistoœæ województwa warmiñsko-mazurskiego wynosi³a 29,5%, co plasuje je pod tym wzglê- dem na siódmym miejscu w kraju. Natomiast pod wzglêdem ogólnej powierzchni lasów znajduje siê ono na czwartym miejscu w kraju, a drugim – pod wzglêdem powierzchni zarz¹dzanej przez LP. W sk³adzie drzewostanów, zarz¹dzanych przez LP, przewa¿a udzia³ sosny i modrzewia – 59,5% powierzchni województwa (69,6% w kraju) i odpowiednio œwierka – 9,4% (5,6%); dêbu, jesionu, klo- nu, jaworu i wi¹zu – 9,6% (7,0%); buka – 4% (4,9%); brzozy – 10,1% (5,8%); olchy – 6,4% (4,3%); grabu – 0,3% (0,3%); osiki – 0,6% (0,2%). Pozosta³¹ powierzchniê drzewostanów stanowi¹ takie ga- tunki jak: jod³a, daglezja, lipa i wierzba (stanu na koniec 2001 r.). Udzia³ procentowy siedlisk leœnych, którego podstaw¹ podzia³u jest ich zdolnoœæ produkcyjna, w porównaniu do œredniej krajowej od najs³abszych do najsilniejszych, przedstawia siê nastêpuj¹co: ◊ bór suchy – 0,2% powierzchni lasów (0,7% powierzchni lasów w kraju) i odpowiednio: ◊ bór œwie¿y – 18,7% (26,8%), ◊ bór wilgotny – 0,6% (1,4%), ◊ bór bagienny – 0,3% (0,2%), ◊ bór mieszany œwie¿y – 29,4% (24,9%), ◊ bór mieszany wilgotny – 2,6% (4,6%), ◊ bór mieszany bagienny – 0,7% (0,4%), ◊ las mieszany œwie¿y – 20,0% (14,6%), ◊ las mieszany wilgotny – 1,3% (2,6%), ◊ las mieszany bagienny – 0,9% (0,3%), ◊ las œwie¿y – 19,1% (8,1%), ◊ las wilgotny – 1,5% (1,4%),

227 ◊ ols – 3,8% (2,0%), ◊ ols jesionowy – 0,9% (0,7%). Oceniaj¹c procentowy udzia³ poszczególnych gatunków lasotwórczych w sk³adzie drzewosta- nów mo¿na stwierdziæ wyraŸne zmniejszanie siê udzia³u sosny na korzyœæ gatunków liœciastych, tj. dêbu i buka. Przyjmuj¹c z bardzo du¿ym uproszczeniem, ¿e na siedliskach borowych powinny domi- nowaæ gatunki iglaste, a na lasowych – liœciaste, realizowany kierunek w odnowieniu lasu, zmierza- j¹cy do preferowania gatunków liœciastych, jest zgodny z zasadami ekologizacji gospodarki leœnej, tj. dostosowywaniem sk³adów gatunkowych drzewostanów do siedlisk leœnych. Zapas drzewostanów (grubizny brutto) na powierzchni istniej¹cych drzewostanów, zarz¹dza- nych przez Lasy Pañstwowe na terenie województwa wynosi 157 518,7 tys. m3, co stanowi 10,6% zapasu kraju i jest on najwy¿szy wœród województw. Bardzo zbli¿one iloœciowo zapasy drewna po- siada tylko województwo zachodniopomorskie – 10,5% zapasów kraju, mimo znacznie wiêkszej (o oko³o 100 tys. ha) powierzchni lasów w³asnoœci Skarbu Pañstwa.

2. G£ÓWNE ZAGRO¯ENIA STANU ZDROWOTNEGO DRZEWOSTANÓW NA PRZYK£ADZIE RDLP W OLSZTYNIE

2.1. Czynniki abiotyczne

W latach 2000 i 2001 wyst¹pi³y szczególnie du¿e szkody wyrz¹dzone przez silnie wiej¹ce wiatry oraz opady œniegu. Na prze³omie 1999 i 2000 roku huraganowe wiatry na terenie RDLP w Olsztynie, g³ównie w drzewostanach na terenie województwa, spowodowa³y szkody w rozmiarze oko³o 610 tys. m3 wywrotów i z³omów. Najwiêkszy rozmiar szkód powsta³ w drzewostanach na terenie Nadleœnictw Orne- ta (oko³o 36 tys. m3) i Wichrowo (ponad 50 tys. m3). Obfite opady mokrego œniegu z 31.12. 2000 na 1.01.2001 roku spowodowa³y szkody w drzewostanach w postaci œniego³omów na terenie wiêkszoœci nadleœnictw województwa – najsilniej zosta³y dotkniête Nadleœnictwa I³awa (30 tys. m3) i Orneta (ponad 50 tys. m3). Ogó³em na terenie województwa w lasach RDLP w Olsztynie powsta³o oko³o 250 tys. m3 œniego³omów. Ponadto w ci¹gu 2001 roku huraganowe wiatry kilkakrotnie powodowa³y dalsze szkody w drzewostanach w postaci z³omów i wywrotów. Na ca³ym obszarze województwa znacz¹ce szkody w drzewostanach powodowa³y równie¿ przymrozki wiosenne oraz d³ugi okres suszy letnio-jesiennej w 2000 roku, kiedy to odnotowano po¿ar lasu jeszcze 24 paŸdziernika (Nadleœnictwo Olsztynek). Powy¿- sze szkody wyrz¹dzane przez czynniki abiotyczne oraz niekorzystne warunki atmosferyczne w okresie wegetacji mia³y zdecydowanie negatywny wp³yw na dyspozycje chorobowe drzew i drzewostanów.

2.2. Czynniki biotyczne

⇒ Owady ¿eruj¹ce pod kor¹ drzew

W wyniku ostatnich klêsk powodowanych przez czynniki abiotyczne (huragany, okiœæ œniegowa) i niekorzystne warunki atmosferyczne w okresie wegetacji drzew, wyst¹pi³y szczególnie sprzyjaj¹ce warunki do nadmiernej rozmno¿y kambiofagów – owadów ¿eruj¹cych pod kor¹ os³abionych drzew,

228 czego konsekwencj¹ jest ich zamieranie. Szczególnie w du¿ym nasileniu nast¹pi³ wzrost populacji korników œwierka – kornika drukarza (Ipstypographus L.), rytownika pospolitego (Pityogenes chale- ographus L.) i czterooczaka œwierkowca (Polygraphus poligraphus). Natomiast w drzewostanach so- snowych w szczególnie du¿ym nasileniu wyst¹pi³ cetyniec wiêkszy (Tomicus piniperda L.) i przy- p³aszczek granatek (Phaenops cyanea F.). Ograniczenie populacji kambiofagów polega g³ównie na wyznaczaniu w drzewostanach drzew zasiedlonych przez te owady i usuwaniu ich z lasu przed wylotem m³odego pokolenia.

⇒ Owady zjadaj¹ce liœcie – foliofagi

Od 1999 roku obserwowano narastanie populacji strzygoni choinówki (Panolis flamnea Sch.), brudnicy mniszki (Lymantria monacha L.) i boreczników (Diprion sp.). W 2001 roku przeprowadzono zabiegi ratownicze przy u¿yciu samolotów w ochronie drzewostanów przed ¿erami strzygoni cho- inówki na powierzchni oko³o 1900 ha w kompleksie Puszczy Piskiej. Aktualnie obserwowane jest za- ³amywanie siê gradacyjnego wyst¹pienia omawianego owada w wyniku dzia³ania naturalnego oporu œrodowiska leœnego przez masowo wystêpuj¹ce: r¹czyce, mrówki, wielb³¹dki i pajêczaki oraz liczne ptaki owado¿erne. Niestety nie zaobserwowano, tak zdecydowanie jak w przypadku strzygoni cho- inówki, zmniejszania siê populacji brudnicy mniszki. Obserwacje nasilenia lotów motyli tego owada latem 2002 roku pozwol¹ oceniæ czy w wyniku naturalnego oporu œrodowiska leœnego nast¹pi zaha- mowanie wzrostu jego populacji. W dalszym ci¹gu widoczne jest utrzymywanie siê w du¿ym zagêsz- czeniu populacji chrab¹szcza majowego (Melolontha melolontha L. ) i kasztanowca (Melolontha hip- pocastani F.). Szczególnie du¿e problemy z rozrzedzaniem ich populacji (pêdraków) wystêpuj¹ na zalesianych gruntach porolnych. Na terenie RDLP w Olsztynie od 1995 roku nie stosuje siê œrodków chemicznych do zwalczania pêdraków chrab¹szczy, a rozrzedzania populacji w stopniu umo¿liwiaj¹- cym zalesienia dokonuje siê przy pomocy metod agrotechnicznych. Powa¿nym problemem ka¿dego roku jest ochrona najm³odszych nasadzeñ gatunków iglastych przed szeliniakiem sosnowcem (Hylo- bius abietis L.), którego doros³e owady ogryzaj¹ korê na m³odych drzewkach. Du¿ym nak³adem œrod- ków finansowych prowadzone jest ograniczanie populacji tego owada na oko³o 3 tys. ha upraw z wy- sadzon¹ sosn¹, modrzewiem i œwierkiem. Du¿ym zagro¿eniem stanu zdrowotnego drzewostanów województwa s¹ choroby infekcyjne (grzybowe), miêdzy innymi takie jak huba korzeni i opieñki. W celu ograniczenia szkód wyrz¹dzanych przez te grzyby paso¿ytnicze stosowane s¹ ka¿dego roku na kilku tysi¹cach hektarów lasów zabiegi ochronne przy u¿yciu preparatów biologicznych.

2.3. Czynniki antropogenne

⇒ Uszkodzenia drzewostanów przez szkodliwe emisje przemys³owe

Stan zdrowotny lasów na ca³ym obszarze LP jest rokrocznie oceniany w ramach prowadzonego monitoringu biologicznego i technicznego lasu obejmuj¹cego miêdzy innymi: – monitoring uszkodzeñ drzewostanów, – monitoring gleb, – monitoring depozytu zanieczyszczeñ, – monitoring zdrowotnoœci nasion sosny, – monitoring entomologiczny,

229 – monitoring fitopatologiczny. System monitoringu lasu oparty jest na sieci sta³ych powierzchni obserwacyjnych (SPO), zloka- lizowanych w drzewostanach sosnowych, œwierkowych, jod³owych, dêbowych, bukowych i brzozo- wych licz¹cych powy¿ej 20 lat. Od 1989 roku na powierzchniach tych przeprowadzana jest ocena stanu zdrowotnego drzew, w oparciu o szereg cech morfologicznych korony. Szczególn¹ uwagê przy- wi¹zuje siê do szacunków defoliacji i odbarwienia aparatu asymilacyjnego, które przeprowadza siê w skali o 5% odstopniowaniu. Wyniki szacowania defoliacji i odbarwieñ grupuje siê ³¹cznie i wg ga- tunków w klasy: — klasa 0 – od 0 do 10% – bez defoliacji (widocznego ubytku aparatu asymilacyjnego igie³ lub liœci), — klasa 1 – od 11 do 25% – lekka defoliacja (poziom ostrzegawczy), — klasa 2 – od 26 do 60% – œrednia defoliacja, — klasa 3 – powy¿ej 60% – silna defoliacja, — klasa 4 – drzewa martwe (pozbawione igie³ lub liœci) oraz grupy klas: klasy 1–3, klasy 2–3, klasy 2–4 i klasy 3–4. Wyró¿niono klasy uszkodzeñ drzewostanów przyjmuj¹c, ¿e klasa uszkodzenia stanowi kombi- nacjê klasy defoliacji i klasy odbarwienia wg schematu:

klasa odbarwienia klasa 01234 defoliacji klasa uszkodzenia 0 0012 1 1122 2 2233 3 3333 4 4 gdzie: 0 – klasa bez uszkodzeñ, 1 – klasa ostrzegawcza, 2 – klasa lekkich i œrednich uszkodzeñ, 3 – klasa du¿ych uszkodzeñ, 4 – drzewa martwe. Ponadto w pobli¿u wybranych SPO (tzw. II rzêdu) zlokalizowane s¹ punkty pomiarowe, na których wykonuje siê pomiary depozytu jonów zawartych w opadzie atmosferycznym oraz zanie- czyszczeñ gazowych. W 2000 roku poziom zdrowotnoœci drzewostanów starszych w regionalnych dyrekcjach lasów pañstwowych wykazywa³ s³abn¹ce zró¿nicowanie na bardziej uszkodzone drzewostany RDLP Pol- ski po³udniowej i mniej uszkodzone RDLP Polski pó³nocnej. W RDLP Bia³ystok odnotowano najwy¿- szy udzia³ drzew zdrowych (klasa 0, defoliacja do 10%) w drzewostanach starszych i m³odszych. Na- tomiast w RDLP Olsztyn najmniejszy jest udzia³ drzew uszkodzonych w klasach 2–4, powy¿ej 25% defoliacji (ubytku igie³ lub liœci). Procentowy udzia³ drzew w klasach uszkodzenia dla RDLP Olsztyn, Bia³ystok i kraju przedstawiono w tabeli 97. Analizuj¹c sk³ad chemiczny opadów atmosferycznych w 2000 roku, w odró¿nieniu od lat ubie- g³ych, zmianie uleg³y stê¿enia niektórych jonów. Generalnie wzros³y stê¿enia jonów we wszystkich krainach przyrodniczo-leœnych latem, a zmala³y w sezonie zimowym, a zatem nast¹pi³o pewne zmniejszenie dysproporcji stê¿eñ miêdzy sezonami. Œrednie roczne stê¿enia dwutlenku azotu w 2000 roku by³y ni¿sze w stosunku do wartoœci z 1999 roku dla Krainy Mazursko-Podlaskiej, a nieco wy¿sze dla Ba³tyckiej. Natomiast œrednie rocz- ne wartoœci stê¿eñ dwutlenku siarki by³y ni¿sze, w porównaniu z rokiem 1999, dla wszystkich krain przyrodniczo-leœnych i nie zosta³y przekroczone dopuszczalne wartoœci stê¿enia.

230 Tabela 97. Procentowy udzia³ drzew w klasach uszkodzenia dla RDLP Olsztyn, Bia³ystok i kraju w 2000 roku

Drzewostany iglaste w wieku powyĪej 40 lat Liczba Klasy uszkodzeĔ RDLP drzew 0 1 2 3 4 1–3 2–3 2–4 3–4 Biaáystok 1340 25,60 52,83 19,55 1,57 0,45 73,95 21,12 21,57 2,02 Olsztyn 1260 8,02 72,14 17,46 1,59 0,79 91,19 19,05 19,84 2,38 Kraj 18140 9,56 58,41 30,07 1,52 0,44 90,00 31,59 32,03 1,96 Drzewostany liĞciaste w wieku powyĪej 40 lat Liczba Klasy uszkodzeĔ RDLP drzew 0 1 2 3 4 1–3 2–3 2–4 3–4 Biaáystok 420 25,48 42,38 24,29 7,14 0,71 73,81 31,43 32,14 7,85 Olsztyn 460 6,09 63,91 27,61 0,87 1,52 92,39 28,48 30,00 2,39 Kraj 5680 12,92 55,35 29,23 2,01 0,49 86,59 31,24 31,73 2,50

Badanie korelacji œredniej defoliacji gatunków iglastych z depozytem siarki siarczanowej, azotu azotanowego oraz gazowego SO wykaza³o, ¿e ze wzrostem depozytu lub stê¿enia tych parametrów 2 roœnie równie¿ œredni procent uszkodzenia drzew na powierzchniach badawczych. W drzewostanach liœciastych takiej korelacji nie stwierdzono. Na terenie województwa wed³ug stanu na 2001 rok zarejestrowano drzewostany tylko w I strefie uszkodzeñ przez szkodliwe emisje na powierzchni 195 239 ha, nie wystêpuj¹ tu, podobnie jak tylko na terenie województwa podlaskiego, uszkodzenia drzewostanów zaliczanych do II i III strefy uszko- dzeñ. W pozosta³ych województwach, na mniejszym lub wiêkszym obszarze, stwierdzono uszkodze- nia drzewostanów okreœlanych jako II lub III stopieñ uszkodzeñ. W ostatnich latach obserwowane jest zdecydowane zmniejszenie zawartoœci tlenków siarki w powietrzu i opadzie bezpoœrednio na glebê (na m2 na dobê). Pozytywnym efektem zmniejszania siê kwasowoœci gleb jest zdecydowanie bardziej obecnie widoczne powstawanie naturalnych odnowieñ gatunków liœciastych, które wymagaj¹ do swo- jego wzrostu gleb o odczynie zasadowym. Niepokoj¹cym jednak jest utrzymywanie siê doœæ du¿ych stê¿eñ tlenków azotu. Wyniki prowadzonych badañ wskazuj¹, ¿e drzewostany na terenie wojewódz- twa s¹ w skali kraju w najmniejszym stopniu dotkniête szkodami wyrz¹dzanymi przez szkodliwe emi- sje przemys³owe, a ich stan jest lepszy od przeciêtnej krajowej.

⇒ Zanieczyszczenia œrodowiska leœnego odpadami na terenie RDLP w Olsztynie

Obszary leœne województwa s¹ bardzo atrakcyjnymi terenami pod wzglêdem turystyczno- -rekreacyjnym. Tworz¹ je g³ównie trzy kompleksy rekreacyjne terenów Pojezierza I³awskiego, Olsztyñskie- go i Mr¹gowskiego. Wystêpuj¹ce tu liczne jeziora, piêkne drzewostany i bogactwo przyrodnicze stanowi¹ o ich unikatowym charakterze w skali kraju. Przyjmuj¹c zasady waloryzacji rekreacyjnej lasu wed³ug „Instrukcji Urz¹dzania Lasu”, oko³o 75% powierzchni obszarów leœnych mo¿na zaliczyæ do lasów o bardzo du¿ej, du¿ej i œredniej przydatno- œci dla rekreacji. Na podkreœlenie zas³uguje fakt, ¿e obszary najbardziej przydatne na cele rekreacji i turystyki s¹ równie¿ najcenniejsze pod wzglêdem wartoœci i osobliwoœci przyrodniczych oraz pro- dukcji i zapasów drzewostanów, szczególnie sosnowych. RDLP realizuj¹c ustalenia ustawy o lasach z 1991 roku o powszechnej dostêpnoœci lasów Skarbu Pañstwa, wykonuje zadania w zakresie rekreacyjnego i turystycznego zagospodarowania lasów. Zada- nia te w maksymalnym stopniu ukierunkowuje na umo¿liwienie spo³eczeñstwu korzystania ze wszystkie- go tego co daje cz³owiekowi pobyt w lesie i odpoczynek w naturalnym œrodowisku. W tym celu nadleœnic- twa urz¹dzaj¹ parkingi œródleœne i miejsca postoju pojazdów przy drogach przebiegaj¹cych przez kom- pleksy leœne obfituj¹ce w p³ody runa leœnego, g³ównie grzyby i jagody, oraz w uzgodnieniu z Wojewódz-

231 kim Konserwatorem Przyrody – przy szczególnie ciekawych obiektach przyrodniczych. Najczêœciej s¹ to wydzielone niedu¿e powierzchnie lasów, wyznaczone p³otem z jednej ¿erdzi, ³awy z przepo³owionych ba- li; umieszczane s¹ tu te¿ tablice informuj¹ce o w³aœciwym korzystaniu z lasu. Problemem jest jednak utrzymanie porz¹dku na tych obiektach, jak te¿ wokó³ nich. Coraz czêœciej nie wystawiane s¹ tu kosze na œmieci, poniewa¿ zwykle zape³nia je miejscowa ludnoœæ odpadami, które powinny trafiaæ na wysypi- sko. Parkingi leœne z utwardzonymi placami s¹ w wiêkszoœci wydzier¿awiane za odp³atnoœci¹ (przewa¿- nie na drodze przetargu) osobom, które prowadz¹ dzia³alnoœæ handlow¹. Nieliczne nadleœnictwa podej- muj¹ te¿ próby tworzenia miejsc postoju pojazdów z ich ochron¹, np. w okreœlonych godzinach w sobo- ty i niedziele, w czasie najwiêkszej uczêszczalnoœci. Mimo, ¿e sprawowanie ochrony daje okreœlone ko- rzyœci finansowe osobom pilnuj¹cym, ta forma dzia³alnoœci nie znalaz³a jednak szerszego zastosowania. Prace zwi¹zane z utrzymaniem w³aœciwego porz¹dku na wyznaczonych, nie wydzier¿awionych miej- scach postoju pojazdów, tj. drobne naprawy, sprz¹tanie, wykonuj¹ najczêœciej, tak jak inne prace leœne, Zak³ady Us³ug Leœnych. W roku 2002 bêdzie funkcjonowa³o na terenie RDLP Olsztyn oko³o 200 takich parkingów i miejsc postoju pojazdów. Rokrocznie na terenie RDLP Olsztyn, g³ównie w czêœci województwa warmiñsko-mazurskiego, funkcjonuje w sezonie turystycznym oko³o 50 leœnych pól biwakowych, w tym 40 wydzier¿awionych dzier¿awcom na podstawie najczêœciej wieloletnich umów dzier¿awy. Warunki jakie musz¹ spe³niaæ pola biwakowe ustali³ w rozporz¹dzeniu z 1998 roku Wojewoda Warmiñsko-Mazurski w ramach pra- wa miejscowego dotycz¹cego zasad ochronnych na obszarach objêtych ochron¹ krajobrazu. Funk- cjonuj¹ce obecnie pola biwakowe w wiêkszoœci spe³niaj¹ wymogi sanitarne oraz inne, takie jak: uzgodnienia lokalizacji zgodnej z planem przestrzennego zagospodarowania gmin, prowadzenie kontroli wody pod wzglêdem przydatnoœci jej do spo¿ycia, zawarcie umów na wywóz nieczystoœci sta³ych i p³ynnych, zg³oszenie dzia³alnoœci gospodarczej, umieszczenie na polu tablicy informuj¹cej o zakazie mycia naczyñ i prania bezpoœrednio w jeziorze lub rzece. Ustalenie zasad maksymalnie bezpiecznego z uwagi na ochronê œrodowiska funkcjonowania pól biwakowych, wydaje siê, uporz¹dkowa³o to zagadnienie. Przedstawione rozwi¹zania s¹ akceptowa- ne przez SANEPID i inne s³u¿by ochrony œrodowiska. Przygotowywane s¹ tak¿e leœne œcie¿ki dydaktyczne – ka¿de z nadleœnictw na terenie RDLP za- ³o¿y³o przynajmniej jedn¹, ale s¹ nadleœnictwa, które posiadaj¹ nawet trzy tego rodzaju obiekty. Wiêk- szoœæ z nich zlokalizowana jest w kompleksach, gdzie gospodarka leœna podporz¹dkowana jest ce- lom rekreacji i turystyki. Na naszym terenie jest oko³o 50 takich kompleksów, o powierzchni zajmuj¹- cej oko³o 14 tys. ha. Szczególnej troski wymaga utrzymanie czystoœci na tych obiektach oraz utrzy- manie ich we w³aœciwym stanie technicznym. Poza tym na terenie RDLP wytyczono oko³o 340 km szlaków dla pieszych wêdrówek, oko³o 700 km do jazdy rowerem i 300 km do jazdy konnej. Udostêpnianie lasów na wy¿ej wymieniony cel jest te¿ bezpoœrednim bezp³atnym wk³adem Lasów Pañstwowych w dzia³alnoœæ dochodow¹ przedsiê- biorcy obiektu turystycznego. Lasy wokó³ wyznaczonych, intensywnie u¿ytkowanych szlaków tury- stycznych po ka¿dym sezonie wymagaj¹ przynajmniej usuniêcia pozostawionych przez turystów œmieci. S¹ nadleœnictwa, które podpisuj¹ stosowne porozumienia z w³aœcicielami stadnin koni, czy obiektów turystycznych, co do ich udzia³u w kosztach sprz¹tania lasu ze œmieci w okreœlonej odleg³o- œci od oœrodka czy œcie¿ki konnej. Ka¿dego roku Stra¿ Leœna podejmuje ró¿nego rodzaju akcje interwencyjne w wykrywaniu spraw- ców zaœmiecania lasów, a nadleœnictwa najliczniej odwiedzane przez zbieraczy p³odów runa leœnego czy wêdkarzy, organizuj¹ systemowe – oddzia³ po oddziale – oczyszczanie lasów z pozostawionych œmieci. Wyrzucanie ha³d œmieci na obiektach rekreacyjnego zagospodarowania lasów, szczególnie miejscach postoju pojazdów jest karygodne. Czêœæ nadleœnictw zaprzesta³a wystawiania koszy na

232 œmieci, poniewa¿ s¹ one systematycznie zape³niane przez okolicznych mieszkañców, a przede wszystkim przez mieszkañców domków rekreacyjnych i nie s¹ to wy³¹cznie odpady z np. z sobotnio- -niedzielnego wypoczynku. Obowi¹zuj¹ca aktualnie ustawa o utrzymaniu porz¹dku i czystoœci w gmi- nach nakazuje, ¿e zarz¹dca lub w³aœciciel nieruchomoœci jest odpowiedzialny za czystoœæ i porz¹dek na niej. Zobowi¹zuje ona jednak, aby gminy organizowa³y wywóz nieczystoœci i egzekwowa³y od ka¿- dego w³aœciciela nieruchomoœci posiadanie stosownych dokumentów o podpisanym zobowi¹zaniu na ich wywóz z wyznaczon¹ przez gminê firm¹. Œcis³e egzekwowanie przez zarz¹dy gmin ustaleñ wy¿ej wymienionej, naszym zdaniem bardzo dobrej, ustawy w zdecydowany sposób ograniczy³oby w lasach iloœæ dzikich wysypisk œmieci. Nadleœnictwa, które œciœle wspó³pracuj¹ z zarz¹dami gmin w tym zakre- sie, w znacznym stopniu wp³ywaj¹ na ograniczanie rozmiaru zaœmiecania lasów. Trudno zak³adaæ, ¿e korzystaj¹cy z uroków lasów bêd¹ zachowywaæ siê w nich tak idealnie, ¿e nie bêdzie koniecznoœci sprz¹tania, dlatego te¿ nadleœnictwa musz¹ corocznie czyniæ starania o uzyskanie œrodków finansowych na utrzymanie lasów w czystosci. W celu realizacji zasady – czyje œmieci ten p³aci za sprz¹tanie – powinny zostaæ wprowadzone uregulowania prawne, które zmusza³yby do partycypacji w kosztach sprz¹tania lasów równie¿ np. producentów trudno zniszczalnych ró¿nego rodzaju opakowañ czy w³aœcicieli obiektów turystycznych korzystaj¹cych z lasów. Wszystkie nadleœnictwa na utrzymanie porz¹dku na obiektach rekreacyjnych, turystycznych i ca- ³oœci lasów w roku 2001 wyda³y ³¹cznie oko³o 805,5 tys. z³. Analizuj¹c poniesione koszty stwierdzo- no, ¿e s¹ one wprost proporcjonalne do stopnia atrakcyjnoœci danych obszarów leœnych pod wzglê- dem przydatnoœci na cele rekreacji i turystyki.

⇒ Po¿ary lasów

Lasy województwa mimo, i¿ nie zaliczane do kategorii najwy¿szej palnoœci w kraju, s¹ zagro¿o- ne po¿arami, szczególnie w okresie wiosennym. G³ówn¹ przyczyn¹ powstawania po¿arów w tym czasie jest umyœlne lub nieumyœlne wypalanie traw na ³¹kach oraz roœlinnoœci na ugorowanych grun- tach w bezpoœrednim s¹siedztwie z lasami. Ka¿dego roku powstaje kilkaset po¿arów i spaleniu ule- gaj¹ setki hektarów lasu, np. w roku 2000 powsta³y 393 po¿ary lasów i spaleniu uleg³o 292 ha drze- wostanów, w roku 2001 z uwagi na du¿¹ iloœæ opadów, równie¿ w okresie wiosennym, po¿arów i spa- lonych powierzchni by³o mniej.

3. ROZMIAR WYKONANYCH ZADAÑ HODOWLANO-OCHRONNYCH

3.1. Zadania hodowli lasu

W 2001 roku na terenie województwa wykonano prace z zakresu hodowli lasu w nastêpuj¹cym rozmiarze (w ha): — powierzchnia produkcyjna szkó³ek leœnych – 261,6 — odnowienia gruntów leœnych – 2771 — zalesienia gruntów porolnych – 2670 — dolesienia luk i przerzedzeñ – 173 — wprowadzanie II piêtra do jednopiêtrowych drzewostanów – 545 — poprawki i uzupe³nienia – 927

233 — pielêgnowanie lasu: – pielêgnowanie gleby i niszczenie chwastów w uprawach leœnych w wieku 1–3 lat i czyszczenia wczesne (zabiegi pielêgnowania w lasach w wieku 5–10 lat) – 18 141 – czyszczenia póŸne (zabiegi pielêgnowania lasów w wieku 10–20 lat) – 8540 — wprowadzanie podszytów gatunków liœciastych w monokulturach sosnowych – 1425 — powierzchnia trzebie¿y – zabiegów pielêgnacyjnych g³ównie w drzewostanach od 20 do 60 lat – 50 545.

4. ZADANIA OCHRONY LASU NA TERENIE RDLP OLSZTYN

Realizacja zadañ hodowlano-ochronnych (tab. 98) prowadzona jest z uwzglêdnieniem podsta- wowych zasad dotycz¹cych zachowania i ochrony leœnej ró¿norodnoœci biologicznej (zarz¹dzenie nr 11 GDLP z 14.02.1995 r. i nr 11A z 14.05.1999 r. w sprawie doskonalenia gospodarki leœnej na podstawach ekologicznych), takich jak:

⇒ w zakresie ograniczenia degradacji stosunków wodnych w lasach

— zachowanie w stanie zbli¿onym do naturalnego i odtwarzanie œródleœnych zbiorników i cieków wodnych – jest to warunkiem witalnoœci ekosystemów leœnych i skutecznoœci ochrony przeciw- po¿arowej lasu; brzegi cieków i zbiorników, poza obszarami lasów i ³¹k, powinny byæ umacnia- ne oraz zalesiane, obsadzane drzewami i krzewami w celu ograniczenia dop³ywu zanieczysz- czeñ i erozji; — zachowanie w dolinach rzek lasów ³êgowych, olsów i innych naturalnych formacji przyrodni- czych jako ostoi rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t oraz regulatorów wilgotnoœci siedlisk i kli- matu lokalnego (mikroklimatu); — zachowanie w stanie nienaruszonym œródleœnych nieu¿ytków, jak np. bagna, trzêsawiska, mszary, torfowiska, remizy, wrzosowiska, wydmy, go³oborza i wychodnie skalne wraz z ich flo- r¹ i faun¹ w celu ochrony pe³nej ró¿norodnoœci przyrodniczej, miêdzy innymi poprzez uznanie ich (decyzj¹ wojewody) jako u¿ytki ekologiczne; — wzmo¿enie w ramach uzgodnieñ miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dal- szych starañ o przywracanie lasów w strefach wododzia³owych w celu zwiêkszenia retencji wodnej w lasach i zmniejszenia przemieszczania siê zanieczyszczeñ oraz erozji gleb; — dostosowywanie sposobów zagospodarowania lasów wodochronnych do potrzeb maksymali- zacji funkcji dla których uznane zosta³y za ochronne.

⇒ dla w³aœciwego ustalenia celów gospodarczych w leœnictwie i prawid³owego planowania hodowlanego prowadzi siê:

— rozpoznanie warunków glebowych i siedliskowych w lasach, w tym stopni degradacji i zniekszta³- cenia gleb i siedlisk oraz trendów zachodz¹cych w nich zmian w oparciu o dotychczasowe zasa- dy wykonywania tych prac; równoczeœnie kontynuowane s¹ prace nad doskonaleniem zasad roz- poznawania warunków biotopu, sporz¹dzane s¹ programy ochrony przyrody lub aneksy do obo- wi¹zuj¹cych planów urz¹dzania lasu (zgodnie z za³¹cznikiem nr 11 do „Instrukcji urz¹dzania lasu”).

234 Tabela 98. Zadania hodowlano-ochronne realizowane na terenie RDLP Olsztyn

Rok wykonania Lp. Rodzaj czynnoĞci Jedn. miary 2000 2001 1. Zabiegi ratownicze w ochronie lasu przed czynnikami natury oĪywionej zagraĪającej jego trwaáoĞci: A. Zbiór materiaáów prognostycznych w Ğcióáce liczba prób 15030 20062 w glebie liczba prób 16830 12223 z drzew próbnych szt. 15891 14384 z puáapek fermonowych szt. 3850 3169 z monitoringu biologicznego liczba 85 85 punktów z monitoringu technicznego liczba 5 5 punktów B. Ochrona przed owadami, których nadmierne rozmnaĪanie zagraĪa trwaáoĞci lasów szkodniki liĞcioĪerne ha 1975,23 4980 ryjkowce i pĊdraki ha 3691,38 3304,61 kambio i ksylofagi 0 0 na puáapkach klasycznych szt. 25710 21835 w puáapkach fermonowych szt. 10221 9395 na drzewach trocinkowych szt. 83096 97197 na drewnie leĪącym m3 13478 6582 C. Ochrona przed grzybami pasoĪytniczymi mechaniczna ha 2125 2023 biologiczna ha 8425 7019 D. Ochrona przed szkodami wyrządzonymi przez zwierzynĊ áowną utrzymanie starych grodzeĔ mb 205748 228261 budowa nowych grodzeĔ ha 346,75 212,51 zabezpieczanie mechaniczne ha 2196,26 1495,75 zabezpieczanie repelentami ha 8334,49 6215,08 2. Ochrona poĪytecznej fauny wywieszanie nowych budek lĊgowych dla ptaków szt. 16155 14607 czyszczenie i konserwacja starych budek lĊgowych szt. 92484 93330 wykáadanie karmy dla ptaków kg 20073 19640 zakáadanie powierzchni biologicznej ha 6,5 5,36 ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu zabiegi ochrony mrowisk szt. 1144 652 3. Ochrona rezerwatów ha 10174,62 10142,62 4. Ochrona pomników przyrody szt. 797 801 Ochrona miejsc lĊgowych ptaków i gadów objĊtych ochroną ha 23603 19559 5. stanowiskową Ochrona przyrody w lasach parków krajobrazowych ha 291978 313458 6. i obszarach chronionego krajobrazu 7. Ochrona lasu przed poĪarami 0 0 patrole samolotowe obszarów leĞnych godz. 573 410 zakáadanie pasów ppoĪ. km 39,29 87,93 utrzymanie starych pasów ppoĪ. km 2091,3 1930,6 utrzymanie zbiorników lub ujĊü wodnych dla celów ppoĪ. szt. 355 331 porządkowanie terenów leĞnych przy drogach ha 3318,9 3532 8. Budowa i utrzymanie obiektów turystycznych i rekreacyjnych w lasach 1 3 leĞne pola biwakowe i miejsca biwakowania szt. 35 34 obozowiska harcerskie szt. 24 24 parkingi ĞródleĞne i miejsca postoju pojazdów szt. 190 197

235 ⇒ w bie¿¹cej realizacji obowi¹zuj¹cych planów urz¹dzania lasu

— kontynuowanie wzbogacania granicy las–pole i las–woda oraz tworzenia na obrze¿ach lasu pasa ochronnego o szerokoœci 20–30 m, z³o¿onego z: krzewów, niskich drzew i krzewów oraz luŸnego piêtra górnego jako strefy ekotonowej – dotyczy to równie¿ obrze¿y szerokich dróg i li- nii kolejowych przebiegaj¹cych przez lasy; przy zalesianiu gruntów porolnych strefy ekotono- we kszta³towane s¹ w ramach prac zalesieniowych; — inicjowanie naturalnych odnowieñ lasu na wszystkich siedliskach z uwzglêdnieniem wymogów jakoœci i pochodzenia w stosunku do gatunków g³ównych oraz niezbêdnego udzia³u gatunków domieszkowych i biocenotycznych dostosowanych do charakteru siedlisk; szczególn¹ uwagê zwraca siê na odnowienie naturalne sosny na w³aœciwych dla niej siedliskach oraz na samo- siewne odnowienie drzewostanów nasiennych gospodarczych i wy³¹czonych, ograniczane jest stosowanie rêbni grupy I oraz powierzchni zrêbów zupe³nych i elastyczne prowadzenie li- nii zrêbowych, uwzglêdniaj¹ce zró¿nicowanie mikrosiedlisk, drzewostanów i konfiguracji tere- nu, w sposób zapewniaj¹cy najkorzystniejsze warunki dla inicjowania i rozwoju odnowienia la- su oraz ochrony krajobrazu leœnego; — preferowanie czynników wzmagaj¹cych trwa³oœæ lasu w ca³ym postêpowaniu hodowlanym i ochronnym (zgodnoœæ z warunkami siedlisk, naturalnoœæ, rodzimoœæ, ró¿norodnoœæ, wital- noœæ, bogactwo genetyczne); — przywracanie utraconej ró¿norodnoœci biocenoz leœnych i wzbogacanie krajobrazu leœnego przez ró¿nicowanie zgodnie z warunkami naturalnymi struktury gatunkowej, wiekowej, war- stwowej i przestrzennej drzewostanów – s³u¿¹ temu tak¿e: – pozostawianie w drzewostanach dojrza³ych do wyrêbu, a w miarê mo¿liwoœci i w m³odszych, niektórych starych drzew do ich fizjologicznej staroœci, a nawet biologicznej œmierci oraz wy- branych drzew martwych i drzew dziuplastych – jako siedziby licznych organizmów roœlin- nych i zwierzêcych, decyduj¹cych o bogactwie i procesach samoregulacji w przyrodzie, – wzbogacanie sk³adu gatunkowego drzewostanów i rozpraszanie ryzyka hodowlanego na mo¿liwie du¿¹ liczbê gatunków drzew i krzewów leœnych, — nadawanie priorytetu zabiegom profilaktycznym oraz biologicznym i mechanicznym metodom ochrony lasu przed metodami chemicznymi, które s¹ traktowane jako zabieg ostateczny; pre- ferowanie rozszerzania zasiêgu powierzchniowego udoskonalonej ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu, z uwzglêdnieniem w pierwszej kolejnoœci obszarów wystêpowania pier- wotnych ognisk gradacyjnych szkodników liœcio¿ernych; — zró¿nicowane traktowanie drzewostanów pod wzglêdem wymogów higieny lasu; w drzewosta- nach zdrowych, niezagro¿onych przez szkodliwe owady leœne i grzyby patogeniczne, pozosta- wiane s¹ w lesie drobne ga³êzie i drzewa martwe w celu powstrzymania procesów degradacyj- nych gleb leœnych i przyspieszenia obiegu materii, zaœ w drzewostanach silnie os³abionych, chorych i zagro¿onych po¿arem d¹¿y siê do pe³nej higieny lasu.

MATERIA£Y RÓD£OWE

1. Wyniki aktualizacji stanu powierzchni leœnej i zasobów drzewnych w LP – na 1.01.2001 r., Biuro Urz¹dzania Lasu i Geodezji Leœnej. 2. G³ówny Urz¹d Statystyczny – „Leœnictwo 2001” – Warszawa. 3. Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2000 roku na podstawie badañ monitoringowych. Biblioteka Monitoringu Œro- dowiska, GIOŒ Warszawa 2001.

236 IX. STACJA KOMPLEKSOWEGO MONITORINGU ŒRODOWISKA „PUSZCZA BORECKA” W DIABLEJ GÓRZE

1. WPROWADZENIE

Stacja Kompleksowego Monitoringu Œrodowiska „Puszcza Borecka” w Diablej Górze jest jed- n¹ ze stacji sieci tworz¹cej Globalny System Monitoringu Œrodowiska (Global Environment Moni- toring System – GEMS). Jest te¿ stacj¹ pracuj¹c¹ w sieci Integrated Monitoring Programme. Od 1994 roku bierze udzia³ w realizacji Programu Wspó³pracy w Dziedzinie Monitoringu i Oceny Przenoszenia Zanieczyszczeñ Powietrza na Du¿e Odleg³oœci w Europie (EMEP). Stacja zlokali- zowana jest w powiecie gi¿yckim (gmina Kruklanki), z dala od oœrodków przemys³owych, szlaków komunikacyjnych i du¿ych skupisk ludnoœci. Nie podlega wp³ywom lokalnych Ÿróde³ emisji zanie- czyszczeñ atmosfery, wód i gleb. Jako Stacja Bazowa sieci podstawowej ZMŒP realizuje program Zintegrowanego Monitoringu Œrodowiska Przyrodniczego na obszarze zalesionej, pagórkowatej, m³odoglacjalnej wysoczyzny morenowej w zlewni. Jednym z celów jej dzia³ania jest dostarczanie informacji na temat stê¿eñ i osiadania podstawowych zanieczyszczeñ atmosfery z uwzglêdnie- niem ich transgranicznego transportu oraz okreœlanie d³ugookresowych tendencji zmian zanie- czyszczenia atmosfery i wód na poziomie t³a. Realizowany jest program badania przep³ywu jonów w zlewni jeziornej w uk³adzie: atmosfera – woda – szata roœlinna – gleba. Prace badawcze nakie- rowane s¹ na œledzenie wp³ywu niskich stê¿eñ zanieczyszczeñ atmosfery oraz kwaœnych opadów na funkcjonowanie ekosystemów leœnych i jeziornych. Prace badawcze prowadzone na Stacji „Puszcza Borecka” zwi¹zane s¹ z nastêpuj¹cymi, naj- istotniejszymi problemami polityki ekologicznej regionu: — eutrofizacj¹ jezior; — oddzia³ywaniem niskich stê¿eñ zanieczyszczeñ atmosfery na ekosystemy leœne; — wp³ywem kwaœnych deszczy na proces zakwaszania gleb; — dokumentowaniem stanu œrodowiska na potrzeby tworzonych obszarów chronionych; — problemami turystyki. Stacja realizuje nastêpuj¹ce zadania: — prowadzenie zintegrowanego monitoringu œrodowiska przyrodniczego na obszarze zalesionej, pagórkowatej, m³odoglacjalnej wysoczyzny morenowej; — badanie wp³ywu niskich stê¿eñ zanieczyszczenia atmosfery na funkcjonowanie ekosystemów leœnych i jeziornych;

237 — dostarczanie informacji na temat stê¿eñ i osiadania podstawowych zanieczyszczeñ atmosfe- ry z uwzglêdnieniem transportu transgranicznego; — badanie przep³ywu jonów w zlewni jeziornej w uk³adzie: atmosfera – woda – szata roœlinna – gleba. Omówione w tym rozdziale wybrane wyniki badañ obejmuj¹ okres lat 1999–2001 i s¹ kontynu- acj¹ informacji z lat 1997–1998, zamieszczonej w Raporcie o stanie œrodowiska na obszarze woje- wództwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1997–1998 (WIOŒ Olsztyn 2000). Prezentowane poni¿ej wyniki badañ uzyskano w wiêkszoœci w ramach zadañ Pañstwowego Mo- nitoringu Œrodowiska, na zlecenie G³ównego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska, ze œrodków Narodo- wego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej.

2. OPIS FIZJOGRAFICZNY

Zlewnia jeziora £êkuk znajduje siê w mezoregionie Pojezierza E³ckiego, makroregionu Pojezie- rza Mazurskiego, na terenie podprowincji Pojezierza Wschodnioba³tyckiego. Pojezierze E³ckie, zwane Mazurami Garbatymi, nie stanowi jednolitego regionu fizycznogeogra- ficznego. Najwy¿sz¹, pó³nocn¹ czêœæ Pojezierza stanowi Wa³ Gór Pi³ackich oraz przyleg³y, silnie pa- górkowaty mikroregion Puszczy Boreckiej. Pogranicze obszarów Gór Pi³ackich i Puszczy Boreckiej tworzy swoisty krajobraz zlewni jeziora £êkuk, obfituj¹cy w pagóry, strome zbocza i bezodp³ywowe niecki. Kuluminacjê terenu zlewni stano- wi wzgórze o wysokoœci 198,8 m n.p.m. Ujœcie wód zlewni do jeziora Go³dapiwo znajduje siê na wy- sokoœci 117,3 m n.p.m. – maksymalna ró¿nica wysokoœci terenu wynosi wiêc oko³o 100 m. Spadki te- renu w zlewni przekraczaj¹ 20°, a œrednie wynosz¹ 4–7°. Jezioro £êkuk po³o¿one jest na d³ugoœci geograficznej wschodniej 22°02’ i na szerokoœci geo- graficznej pó³nocnej 54°08’. Rzêdna zwierciad³a wody po³o¿ona jest na wysokoœci 127 m n.p.m. Po- wierzchnia jeziora zajmuje 22 ha, zaœ jego zlewni – 14,1 km2. G³êbokoœæ maksymalna zbiornika – oko³o 12 m. Pod³o¿e krystaliczne wystêpuje na g³êbokoœci oko³o 1500 m. Na nim zalegaj¹ ska³y osadowe pa- leozoiku, mezozoiku (trias, jura, kreda) i kenozoiku. Ostatnie spoczywaj¹ na górnej kredzie (opoki, gezy, rzadziej piaski kwarcowe i glaukonitowe). Mi¹¿szoœæ utworów kredowych wynosi oko³o 250 m. Zlewnia jeziora £êkuk znajduje siê w zlewni Wêgorapy (dorzecze Prego³y). Stanowi ona górn¹ czêœæ zlewni cieku uchodz¹cego do jeziora Go³dapiwo. Jezioro £êkuk ma d³ugoœæ linii brzegowej oko³o 2 km. Objêtoœæ jeziora, oszacowana na podsta- wie planu batymetrycznego, wynosi w przybli¿eniu 110 tys. m3. Zbiornik przyjmuje wody z czterech dop³ywów – trzy z nich, maj¹ce ujœcia we wschodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci jeziora, odwad- niaj¹ oko³o 95% powierzchni zlewni. Wody z jeziora £êkuk odp³ywaj¹ w pó³nocno-zachodnim kierunku, do jeziora Go³dapiwo. Gmina Kruklanki, na terenie której znajduje siê Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”, ma wybitnie leœno-ro- lniczy charakter. Grunty orne stanowi¹ tu tylko oko³o 20% powierzchni, ³¹ki i pastwiska – 13%, a lasy – 53%. Powierzchnia terenów u¿ytkowanych do celów komunikacyjnych oraz obszarów zajêtych przez osiedla i ko- palnie nie osi¹gnê³a znacz¹cego udzia³u. Drogi stanowi¹ oko³o 3%, koleje – 0,1%, a osiedla – 1,5% – po- wierzchni terenu gminy. Doœæ znaczny jest udzia³ nieu¿ytków (oko³o 5,7% powierzchni gruntów). Na terenie zlewni jeziora £êkuk wystêpuj¹ ¿yzne i dobrze uwilgotnione gleby, sprzyjaj¹ce bogac- twu flory i ró¿norodnoœci biocenoz, które zachowa³y znaczny stopieñ naturalnoœci, zw³aszcza w Pusz-

238 czy Boreckiej. Lasy s¹ wysokopienne, bogate w gatunki, z bujnie rozwiniêt¹ warstw¹ podszytu i ob- fitym runem. Dominuje œwierk pospolity, czêsto przy znacz¹cym udziale drzew liœciastych (przewaga siedlisk lasowych), a w miejscach wilgotnych – olcha czarna i jesion wynios³y. Œwierk wystêpuje zwy- kle z grabem, dêbem szypu³kowym, lip¹ drobnolistn¹, miejscami – z sosn¹ zwyczajn¹. Na omawia- nym terenie wystêpuje wiêkszoœæ podstawowych zespo³ów leœnych, typowych dla pó³nocno-wscho- dniej Polski. W zlewni jeziora £êkuk dominuj¹ fitocenozy leœne. Na obszarze Puszczy Boreckiej wystêpuje oko³o 40 gatunków roœlin chronionych oraz bardzo wiele gatunków roœlin rzadkich, które nie s¹ objête ochron¹ prawn¹, w tym wiele z nich – na obsza- rze zlewni jeziora £êkuk. Stwierdzono wystêpowanie 141 gatunków ptaków, a wœród nich wiele gatunków zagro¿onych wyginiêciem. Du¿a liczba miejsc wystêpowania i czêsto znaczna wielkoœæ populacji stwarza prawdo- podobieñstwo d³ugoterminowego przetrwania populacji tych gatunków. Cenn¹ grup¹ s¹ ptaki dra- pie¿ne. Wstêpna inwentaryzacja wykaza³a istnienie gniazd or³a bielika, rybo³owa, myszo³owa, go³ê- biarza i innych. Zarejestrowano równie¿ obecnoœæ bociana czarnego. Urozmaicona rzeŸba terenu, ró¿norodnoœæ i naturalnoœæ siedlisk stwarzaj¹ dobre warunki roz- woju zwierz¹t ³ownych. Wystêpuje tu miêdzy innymi na wolnoœci ¿ubr (drugie miejsce po Puszczy Bia³owieskiej). Spotykane s¹ tak¿e du¿e drapie¿niki (ryœ, wilk), zaœ pospolicie wystêpuj¹ ma³e (lis, je- not, borsuk, kuna leœna, tchórz i pi¿mak).

3. WYBRANE WYNIKI BADAÑ Z LAT 1999–2001

3.1. Warunki meteorologiczne

Charakterystyka warunków meteorologicznych oparta jest na wynikach ci¹g³ych pomiarów auto- matycznych, prowadzonych na Stacji KMŒ „Puszcza Borecka” w latach 1994–2001. W analizie da- nych pomiarowych pos³u¿ono siê œrednimi i ekstremalnymi wartoœciami dobowymi. Rejestrowane s¹ nastêpuj¹ce parametry meteorologiczne: temperatura powietrza, wysokoœæ opadów atmosferycz- nych, wzglêdna wilgotnoœæ powietrza, us³onecznienie, natê¿enie promieniowania s³onecznego oraz prêdkoœæ i kierunek wiatru (ryc. 53). Charakterystyka parametrów meteorologicznych i pewnych wskaŸników klimatycznych ma na celu pog³êbienie dotychczasowej wiedzy o zmianach klimatycznych w pó³nocno-wschodnim regionie Polski i spodziewanych jego zmianach w najbli¿szym okresie. Warunki meteorologiczne panuj¹ce na Stacji „Puszcza Borecka” w latach 1994–2001 kszta³to- wane by³y przez nap³ywaj¹ce masy powietrza g³ównie z kierunków pó³nocno-zachodnich, zachodnich i po³udniowo-zachodnich. Przynios³y one kilkakrotne susze, najwiêksz¹ od wielu lat wichurê, zamie- cie œnie¿ne i takie zjawiska szczególne, jak osadzanie siê lepkiego œniegu na drzewach i liniach ener- getycznych. Coraz bardziej wilgotne masy powietrza spowodowa³y przede wszystkim ocieplenie w trzech porach roku – zimie, wioœnie i jesieni. Tylko kolejne okresy letnie okaza³y siê przeciêtnie ch³odniejsze i wilgotniejsze. W efekcie tego znacznie wyd³u¿y³ siê (o 2%/rok) okres wegetacji i skró- ci³ (o 5%/rok) czas zalegania pokrywy œnie¿nej. W latach 1994–2001 nast¹pi³ wyraŸny spadek liczby dni z ekstremalnymi temperaturami powie- trza, zarówno maksymalnymi, jak i minimalnymi. Zaobserwowano wyraŸn¹ tendencjê spadkow¹ dla ekstremalnie niskich i wysokich opadów dobowych. Te powy¿sze czynniki wskazuj¹ na pewne „z³a-

239 godzenie” w ostatnich latach klimatu. Jednak¿e zarejestrowane zdarzenia z ekstremalnymi warto- œciami parametrów meteorologicznych w ostatnich najcieplejszych latach œwiadcz¹ o mo¿liwoœci wy- st¹pienia du¿ej zmiennoœci temperatury, opadu i prêdkoœci wiatru nawet w krótkim okresie czasu. To mo¿e przyczyniaæ siê do wystêpowania niebezpiecznych meteorologicznych zjawisk lokalnych.

N 25% 20% NW NE 15% 10% 5% W 0% E

SW SE

S

1999 (Cisze=3%) 2000 (Cisze=7%) 2001 (Cisze=6%) Ryc. 53. Czêstoœæ i kierunek wiatru w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) W tabeli 99 zestawiono wskaŸniki klimatyczne dla rejonu Stacji KMŒ „Puszcza Borecka”.

Tabela 99. WskaŸniki klimatyczne dla rejonu Stacji KMŒ „Puszcza Borecka”

Okres 1999 2000 2001 1994-01 Liczba dni: wegetacyjnych (T>=5) 211 232 228 209 przymrozkowych (Tmin<0) 124 87 101 125 mroĨnych (Tmax<0) 51 19 32 49 umiark. mroĨnych (Tmin<-10) 13 5 11 20 bardzo mroĨnych (Tmax<-10) 2 0 1 4 gorących (Tmax>25) 26 17 24 22 upalnych (Tmax>30) 2 1 2 3 Liczba dni z wiatrami: bardzo sáabymi (<=2) 115 125 132 113 sáabymi (2 - 5) 213 212 231 227 umiarkowanymi (5 - 10) 21 28 22 25 silnymi (>10) 3 1 1 1 Liczba dni : caákowicie zachmurzonych (Us=0) 81 81 88 94 z wilgotnoĞcią wzglĊdną<60% 15 30 15 18 z wilgotnoĞcią wzglĊdną >60% 350 336 350 347 Liczba dni z opadem: >0,1mm 180 162 175 175 >1,0 125 95 122 109 >10,0 14 16 19 17 Liczba dni z pokrywą ĞnieĪną 81 48 82 83

240 3.2. Zanieczyszczenia powietrza

Œrednie roczne stê¿enia (wyra¿one jako œrednie arytmetyczne) badanych na Stacji KMŒ „Pusz- cza Borecka” zanieczyszczeñ powietrza uk³ada³y siê w latach 1999–2001 na poziomie ni¿szym ni¿ na pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych. W ci¹gu trzech ostatnich lat wyraŸn¹ tendencjê spadkow¹ za- obserwowano w przypadku dwutlenku siarki i dwutlenku azotu. Zmiany wartoœci stê¿eñ pozosta³ych zanieczyszczeñ by³y znikome (tab. 100, ryc. 54). W latach 1996–2001 œrednie wartoœci roczne stê¿enia ozonu waha³y siê w granicach 56–65 µg/m3. W ostatnich dwóch latach stê¿enia te by³y doœæ stabilne, zbli¿one do œredniej wartoœci dla wielolecia (60 µg/m3). Stê¿enia dwutlenku siarki osi¹gnê³y w roku 2001 najni¿sz¹ wartoœæ w wieloleciu 1993–2001, po- nad czterokrotnie ni¿sz¹ ni¿ w pocz¹tkowym okresie. Z³o¿y³y siê na to systematyczne spadki obser- wowane od roku 1997, przy czym najbardziej znacz¹ce obni¿enie stê¿enia SO w stosunku do roku 2 poprzedniego mia³o miejsce w roku 1997. W latach 1999–2001 utrzymywa³a siê wyraŸna tendencja spadkowa, a stê¿enie z roku 2001 osi¹gnê³o po³owê wartoœci obserwowanej w 1999 roku.

Tabela 100. Œrednie roczne stê¿enia zanieczyszczeñ powietrza w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”)

N (NH4) N (NO3) S-SO2 N-NO2 S-SO4 O3 Rok NH3+NH4 HNO3+NO3 Pg/m3 Pg/m3 Pg/m3Pg/m3Pg/m3Pg/m3 1993 2,36 1,47 1,30 1994 2,42 0,99 1,23 1,72 0,50 1995 2,26 0,73 1,13 1,65 0,55 1996 2,46 1,13 1,71 1,80 0,83 65 1997 1,40 1,15 1,26 1,37 0,65 56 1998 1,49 0,62 1,25 1,24 0,64 59 1999 1,25 1,16 0,93 1,16 0,57 64 2000 1,04 0,97 0,80 1,39 0,48 59 2001 0,63 0,68 0,87 1,37 0,53 59

3,0

2,5 S-SO2 N-NO2 2,0 S-SO4 N(NH3+NH4) 3 N(HNO3+NO3) 1,5 g/m µ

1,0

0,5

0,0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Ryc. 54. Œrednie roczne stê¿enia zanieczyszczeñ powietrza w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”)

241 Ze wzglêdu na specyficzn¹ lokalizacjê Stacji – z dala od znacz¹cych szlaków komunikacyjnych, miast i oœrodków przemys³owych – mo¿liwe by³o odnotowanie na przestrzeni dwóch ostatnich lat spadku œrednich rocznych stê¿eñ dwutlenku azotu, co nie jest tendencj¹ spotykan¹ w innych rejo- nach kraju. Wartoœæ ta by³a niemal najni¿sza w wieloleciu 1993–2001 (tylko w 1998 stê¿enie by³o nieznacznie ni¿sze). Stê¿enia siarczanów osi¹gnê³y w latach 1999–2001 wartoœci niemal o po³owê ni¿sze ni¿ w pocz¹t- kowym okresie pomiarów, przy czym zmiany z roku na rok w ostatnich trzech latach by³y znikome. Na bardzo zbli¿onym poziomie utrzymywa³y siê w poszczególnych latach stê¿enia azotanów (oznaczanych jako suma HNO + NO -). Podobnie, jak dla wielu innych zanieczyszczeñ, rokiem naj- 3 3 bardziej niekorzystnym by³ rok 1996, ale nie zaobserwowano wyraŸnych zmian w ostatnich latach w stosunku do pocz¹tkowego okresu. Jedynie w przypadku zwi¹zków amonowych (suma NH + NH +) w ostatnich dwóch latach zaob- 3 4 serwowano wzrost œrednich rocznych stê¿eñ w stosunku do wartoœci obserwowanych w latach 1998–1999, kiedy stê¿enia by³y najni¿sze. Pomimo lekkiego wzrostu stê¿enia w ostatnich latach nie osi¹gnê³y one wartoœci z pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych.

Zwi¹zki siarki

Dla typowego rocznego przebiegu stê¿eñ dwutlenku siarki charakterystyczne jest wystêpowanie wy¿- szych wartoœci stê¿eñ w ch³odnym pó³roczu, a ni¿szych w ciep³ym pó³roczu (ryc. 55). Pod tym wzglêdem lata 1999–2001 nie odbiega³y od obrazu obserwowanego wczeœniej. Najwiêksze œrednie miesiêczne stê- ¿enia wyst¹pi³y w miesi¹cach typowo zimowych, charakteryzuj¹cych siê wyst¹pieniem niskich temperatur powietrza – g³ównie w styczniu, lutym i grudniu. Szczególnie widoczne by³o to w latach 1999 i 2000. Naj- ni¿szymi œrednimi miesiêcznymi stê¿eniami SO charakteryzowa³y siê miesi¹ce ciep³e: czerwiec, lipiec 2 i sierpieñ. Amplituda œrednich miesiêcznych wartoœci stê¿eñ dwutlenku siarki by³a zdecydowanie wiêksza w latach 1999 i 2000 ni¿ w roku 2001 – w 1999 roku wynosi³a 3,6 µg S/m3 i by³a o ponad 2 µg S/m3 wiêk- sza ni¿ w 2001 roku. Œwiadczy to o tym, ¿e na zmniejszenie œredniego rocznego stê¿enia SO w ostatnim 2 roku mia³o wp³yw przede wszystkim znacz¹ce zmniejszenie stê¿eñ w miesi¹cach zimowych.

Ryc. 55. Zmiany stê¿eñ zwi¹zków siarki w powietrzu w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka” – wartoœci œrednie miesiêczne)

242 Mniejsze zró¿nicowanie pomiêdzy sezonem zimowym i letnim ni¿ stê¿enia dwutlenku siarki wy- kazywa³y œrednie miesiêczne stê¿enia siarczanów w aerozolu (ró¿nica miêdzy najwiêkszym œrednim miesiêcznym stê¿eniem a najmniejszym wynios³a w 1999 roku 2,1 µg S/m3, a w 2001 – 0,8 µg S/m3), choæ w ch³odnej po³owie roku by³y na ogó³ wy¿sze ni¿ w ciep³ej. W ostatnim roku amplituda zmala³a g³ównie z powodu wzrostu stê¿eñ w okresie letnim i nieznacznego spadku stê¿eñ w miesi¹cach zimo- wych. W ten sposób zaznacza siê równie¿ wp³yw sezonu grzewczego w rejonach oddalonych od Sta- cji. Emitowane tam zwi¹zki siarki podczas transportu w atmosferze ulegaj¹ przemianom chemicznym. Podobnie jak w latach ubieg³ych odnotowano przewagê zwi¹zków siarki w postaci siarczanów nad dwutlenkiem siarki w sezonie ciep³ym, co mo¿e równie¿ œwiadczyæ o dalekim transporcie tych zanie- czyszczeñ. By³o to szczególnie widoczne w 2001 roku.

Zwi¹zki azotu

Roczny przebieg stê¿eñ dwutlenku azotu na terenach niezurbanizowanych jest zwykle podobny do przebiegu stê¿eñ dwutlenku siarki. Wynika to z faktu, ¿e na takich terenach komunikacja odgrywa mniejsz¹ rolê w kszta³towaniu pola stê¿eñ NO ni¿ w miastach. G³ównym Ÿród³em emisji s¹ zatem 2 procesy spalania, podobnie jak w przypadku SO . 2 Najwiêksze œrednie miesiêczne stê¿enia dwutlenku azotu notowano w zimowych miesi¹- cach – listopadzie, grudniu i styczniu (ryc. 56). W miesi¹cach wiosennych i jesiennych by³y one mniejsze, a najmniejsze wartoœci osi¹ga³y na ogó³ w czerwcu, lipcu i sierpniu. Amplituda œred- nich miesiêcznych stê¿eñ dwutlenku azotu by³a najwiêksza w 2000 roku i wynios³a 1,7 µg N/m3, a najmniejsza w 2001 roku – 0,9 µg N/m3. Do zmniejszenia amplitudy przyczyni³ siê przede wszystkim spadek stê¿eñ w okresie zimowym.

Ryc. 56. Zmiany stê¿eñ tlenowych zwi¹zków azotu w powietrzu w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka” – wartoœci œrednie miesiêczne) Œrednie miesiêczne stê¿enia azotu wystêpuj¹cego w postaci dwutlenku azotu by³y wiêksze ni¿ stê¿enia azotu w postaci kwasu azotowego i azotanów (oznaczanych jako suma) w ci¹gu niemal wszystkich miesiêcy w okresie 1999–2001. Przebieg stê¿eñ sumy HNO + NO - by³ zbli¿ony do prze- 3 3

243 biegu stê¿eñ NO – wiêksze wartoœci wyst¹pi³y w sezonie zimowym, mniejsze w letnim, choæ ampli- 2 tuda wartoœci œrednich miesiêcznych by³a mniejsza w przypadku sumy HNO + NO - ni¿ dla dwutlen- 3 3 ku azotu. Beztlenowe zwi¹zki azotu reprezentowane s¹ przez sumê amoniaku i jonów amonowych. W przypadku tych zwi¹zków nie obserwuje siê tak wyraŸnych zmian sezonowych (ryc. 57), jak dla zwi¹zków tlenowych. Z roku na rok w ró¿nych miesi¹cach obserwowane s¹ najwiêksze i najmniejsze stê¿enia. Podwy¿szone œrednie roczne stê¿enia N-(NH + NH +) w ostatnich dwóch latach w stosun- 3 4 ku do roku 1999 wi¹¿¹ siê ze wzrostem stê¿eñ niemal we wszystkich miesi¹cach. Miesi¹cem, w któ- rym œrednie stê¿enie jonów amonowych by³o niemal identyczne we wszystkich latach trzylecia by³ li- piec. Stosunkowo najmniejsze zmiany z roku na rok obserwowano w³aœnie w miesi¹cach ciep³ego pó³rocza.

Ryc. 57. Zmiany stê¿eñ beztlenowych zwi¹zków azotu w powietrzu w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka” – wartoœci œrednie miesiêczne)

Ozon

W 1999 roku œrednie roczne stê¿enie ozonu wynosi³o 64 µg/m3 i by³o wy¿sze od œredniej dla lat 1996–1998 (60 µg/m3, tab. 100). Obserwowano jednak mniejsz¹ amplitudê zmian œrednich miesiêcz- nych wartoœci (47 µg/m3) ni¿ w ubieg³ym okresie (51 µg/m3). Najwy¿sze wartoœci œrednie miesiêczne obserwowano, podobnie jak w latach ubieg³ych, w okresie marzec–maj (83,6 µg/m3). Maksymalne wartoœci godzinne wyst¹pi³y w sierpniu (162 µg/m3) i w marcu (158 µg/m3). Najni¿sze wartoœci obser- wowano w listopadzie i grudniu, podobnie jak w latach poprzednich. Nie zaobserwowano tzw. mak- simum letniego, jak to mia³o miejsce w ubieg³ym okresie. Jednak¿e zanotowano wzrost stê¿enia ozo- nu w zimie (57 µg/m3) w stosunku do lat poprzednich (47 µg/m3). Zgodnie z norm¹ 8 godzinn¹, przekroczenia wartoœci dopuszczalnych (110 µg/m3), zanotowano na Stacji w ci¹gu 38 dni, w okresie od marca do wrzeœnia. Najwiêcej przekroczeñ zaobserwowano w maju – 10 dni. Przytoczone wy¿ej wyniki pozwalaj¹ na stwierdzenie, ¿e w 1999 roku wystêpowa³y przekrocze- nia dopuszczalnych 8 godzinnych stê¿eñ ozonu (10,4% czasu) w okresie: marzec–wrzesieñ, które by³y czêstsze ni¿ w roku poprzednim (8,2% czasu). W tym okresie œrednia wartoœæ stê¿enia ozonu

244 wynios³a 73 µg/m3 i by³a wy¿sza ni¿ w roku 1998 (70 µg/m3), lecz nadal znacznie ni¿sza ni¿ w rekor- dowym roku 1996 (99 µg/m3). Rok 1999 by³ zatem okresem o wzglêdnie du¿ych stê¿eniach ozonu, do czego przyczyni³ siê przede wszystkim okres zimowy. W 2000 roku œrednie roczne stê¿enie ozonu wynios³o 59 µg/m3 i by³o nieco ni¿sze ni¿ w latach 1996–1999. Obserwowano jednak znacznie wiêksz¹ amplitudê zmian œrednich miesiêcznych warto- œci (68 µg/m3) ni¿ w ubieg³ym okresie (49 µg/m3). Jak wynika z ryciny 58 najwy¿sze wartoœci œrednie miesiêczne obserwowano w okresie kwiecieñ–czerwiec (84 µg/m3), czyli nieco póŸniej ni¿ przeciêt- nie w latach 1996–1999. W tych miesi¹cach wyst¹pi³y te¿ maksymalne wartoœci godzinne (161 µg/m3 w czerwcu). W pozosta³ych miesi¹cach notowano znacznie ni¿sze stê¿enia, przy czym najni¿sze wartoœci zaobserwowano w grudniu i listopadzie, podobnie jak w latach ubieg³ych.

Ryc. 58. Œrednie miesiêczne stê¿enia ozonu w przyziemnej warstwie atmosfery w latach 1999–2000 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”)

W 2000 roku zaobserwowano dwa okresy podwy¿szonych stê¿eñ: tzw. maksimum wiosenno-le- tnie (kwiecieñ–czerwiec) i drugie – na jesieni (paŸdziernik). Mia³y one miejsce podczas bardzo cie- p³ych, s³onecznych i bardzo suchych (pod wzglêdem wilgotnoœci powietrza) dni. Najni¿sze stê¿enia wyst¹pi³y w grudniu podczas najwy¿szych wartoœci wilgotnoœci wzglêdnej, najni¿szej temperatury i najmniejszego us³onecznienia. Zgodnie z norm¹ 8 godzinn¹, przekroczenia wartoœci dopuszczalnych zanotowano na Stacji w ci¹gu 40 dni – w okresie od kwietnia do sierpnia. Najwiêcej przekroczeñ zaobserwowano w maju (19 dni), jak w roku poprzednim, lecz dwukrotnie wiêcej, natomiast najmniej przekroczeñ zaobserwo- wano w lipcu i sierpniu (po 1 dniu). Przytoczone wy¿ej wyniki pozwalaj¹ na stwierdzenie, ¿e rok 2000 by³ okresem o przeciêtnych stê¿eniach ozonu, lecz z czêœciej wystêpuj¹cymi wartoœciami ekstremalnymi, do czego przyczyni³y siê okresy ciep³ych, s³onecznych i bezopadowych dni. W analizowanym roku przekroczenia dopusz- czalnych 8 godzinnych stê¿eñ ozonu wystêpowa³y nieco czêœciej (10,9%) ni¿ w roku 1999 (10,4%) i w krótszym okresie – kwiecieñ–sierpieñ. W 2001 roku œrednie roczne stê¿enie ozonu wynios³o, podobnie jak w roku ubieg³ym, 59 µg/m3 i by³o nieco ni¿sze ni¿ w latach 1996–2000 (61 µg/m3). Obserwowano znacznie mniejsz¹ amplitudê

245 zmian œrednich miesiêcznych wartoœci (34 µg/m3) od przeciêtnej w latach 1996–2000 (47 µg/m3). Najwy¿sze wartoœci miesiêczne obserwowano w okresie marzec–maj (ryc. 58), czyli podobnie jak w latach ubieg³ych. W tych miesi¹cach nie wyst¹pi³y maksymalne wartoœci godzinne, jak to czêsto mia³o miejsce w latach ubieg³ych. Najwy¿sze stê¿enia godzinne zanotowano dopiero w sierpniu (154 µg/m3). W pozosta³ych miesi¹cach wiosenno-letnich notowano ni¿sze stê¿enia (w maju – 139 µg/m3). Najni¿sze wartoœci œrednie wyst¹pi³y we wrzeœniu i paŸdzierniku, a nie w grud- niu–styczniu, jak najczêœciej bywa³o. W 2001 roku zaobserwowano jeden okres podwy¿szonych stê¿eñ: tzw. maksimum wiosen- ne (marzec–maj). Mia³o ono miejsce podczas przeciêtnie ciep³ych, bardzo s³onecznych i wzglêdnie suchych (pod wzglêdem wilgotnoœci powietrza) dni. Nie wyst¹pi³o, jak w latach po- przednich, drugie ekstremum w okresie letnim. Najni¿sze œrednie stê¿enia ozonu wyst¹pi³y we wrzeœniu – podczas nap³ywu mas powietrza najczêœciej z kierunków po³udniowo-wschodnich z nietypowo wysokimi wartoœciami wilgotnoœci wzglêdnej, z przeciêtnymi wartoœciami tempera- tury powietrza w warunkach wzglêdnie niskich wartoœci natê¿enia promieniowania s³oneczne- go i us³onecznienia. Przekroczenia wartoœci dopuszczalnej 8 godzinnej (110 µg/m3) zanotowano w rejonie Stacji w ci¹gu tylko 13 dni – w okresie od kwietnia do sierpnia, czyli o 27 dni krótszym ni¿ w ubieg³ym roku. Najwiêcej przekroczeñ zaobserwowano w maju (4 dni), podobnie, jak w roku poprzednim, lecz by³o ich piêciokrotnie mniej. Najmniej przekroczeñ w okresie wiosenno-letnim zaobserwowano w marcu i czerwcu (po 1 dniu). Od roku 1999 nastêpowa³ spadek œrednich rocznych wartoœci stê¿eñ ozonu. Coraz rzadziej wy- stêpowa³y wartoœci ekstremalne do czego przyczyni³y siê czêstsze okresy wilgotnych i opadowych dni. W ostatnim analizowanym roku przekroczenia wartoœci dopuszczalnej 8 godzinnej stê¿eñ ozonu wystêpowa³y rekordowo rzadko (3,6%) w okresie marzec–sierpieñ, czyli trzykrotnie mniej ni¿ w latach poprzednich.

3.3. Opady atmosferyczne

Rok 2001 by³ najbardziej bogaty w opady w okresie 1993–2001 (roczna suma wysokoœci opadu – 756,5 mm), podczas gdy rok 2000 by³ drugim w kolejnoœci z najsuchszych lat (571,8 mm). Od 1996 roku (charakteryzuj¹cego siê wyst¹pieniem najmniejszej sumy opadów) wystêpuje uk³ad, w którym po dwóch latach ubogich w opady nastêpuje rok o znacz¹cej sumie opadów. Oprócz zmian stê¿eñ sk³adników w opadach ma to istotny wp³yw na kszta³towanie wielkoœci ³adunków tych sk³ad- ników doprowadzanych z opadami do pod³o¿a. Œrednie roczne stê¿enia badanych zanieczyszczeñ opadów (wyra¿one jako œrednie wa¿one po wysokoœciach opadu) oraz sumaryczne ³adunki badanych zanieczyszczeñ wniesione do pod³o¿a z opadami w poszczególnych latach zestawiono w tabeli 101. Opady w Polsce pó³nocno-wschodniej maj¹ wyraŸnie kwaœny odczyn. Œredni roczny odczyn opadów wzrasta³ systematycznie do roku 1997, a nastêpnie wzrost ten uleg³ zahamowaniu. W ro- ku 2000 œrednie roczne pH spad³o do wartoœci notowanych w latach 1995–1996, ale w 2001 zno- wu wzros³o, osi¹gaj¹c wartoœæ zbli¿on¹ do najwy¿szych obserwowanych w latach 1997–1998. Œrednie roczne wartoœci pH waha³y siê od 4,16 w 1993 roku do 4,79 w 1997, a w latach 1999–2001 – od 4,45 do 4,72.

246 Tabela 101. Œrednie roczne stê¿enia (a) i sumaryczne ³adunki (b) zanieczyszczeñ wniesione do pod³o¿a z opadami atmosferycznymi w latach1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”)

STĉĩENIA (a)

Rok h S-SO4 N-NO3 N-NH4 Cl Na K Mg Ca pH H

mm mg/dm3 mg/dm3 mg/dm3 mg/dm3 mg/dm3 mg/dm3 mg/dm3 mg/dm3 mg/dm3 1993 701,7 0,83 0,48 0,58 0,71 0,437 0,192 0,097 0,450 4,16 1994 739,7 1,03 0,59 0,64 0,91 0,406 0,207 0,082 0,444 4,38 1995 699,1 0,85 0,46 0,76 0,64 0,251 0,322 0,073 0,332 4,46 1996 494,1 0,94 0,51 0,74 0,67 0,204 0,370 0,072 0,417 4,46 1997 611,0 0,59 0,48 0,55 0,71 0,277 0,163 0,064 0,276 4,79 1998 749,2 0,67 0,45 0,44 0,52 0,223 0,152 0,060 0,249 4,73 1999 653,1 0,59 0,46 0,43 0,44 0,212 0,163 0,064 0,253 4,66 2000 571,8 0,61 0,46 0,55 0,66 0,253 0,239 0,060 0,170 4,45 2001 756,5 0,62 0,39 0,53 0,46 0,161 0,125 0,052 0,221 4,72 àADUNKI (b)

mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 mg/m2 Rok 1993 583 334 410 495 307 134 68 316 49 1994 762 437 474 675 301 153 61 328 31 1995 593 321 533 449 175 225 51 232 24 1996 463 254 365 330 101 183 36 206 17 1997 363 291 332 425 166 98 38 164 10 1998 499 334 338 386 167 114 45 185 14 1999 388 300 282 286 141 106 42 171 14 2000 348 264 316 379 144 137 34 97 20 2001 470 297 407 355 123 95 40 171 14

Œrednie roczne stê¿enia wiêkszoœci badanych zanieczyszczeñ opadów w drugiej po³owie wie- lolecia 1993–2001 by³y ni¿sze od obserwowanych na pocz¹tku tego okresu. W latach 1999–2001 œrednie roczne stê¿enia siarczanów pozostawa³y na niemal identycznym poziomie, stê¿enia azota- nów nieznacznie zmala³y w 2001 roku w stosunku do dwóch lat poprzednich, a stê¿enia chlorków po wzroœcie w 2000 roku osi¹gnê³y w 2001 wartoœæ obserwowan¹ w roku 1999. Bardzo podobnie kszta³- towa³y siê stê¿enia sodu i potasu, a odwrotnie – wapnia (spadek w 2000 roku i wzrost w 2001 do po- ziomu z 1999 roku). Stê¿enia jonów amonowych po osi¹gniêciu wartoœci minimalnych w latach 1998–1999 wzros³y w dwóch nastêpnych latach do bardzo zbli¿onego poziomu. Zaobserwowany w 2000 roku wzrost stê¿eñ chlorków w opadach i spadek stê¿eñ wapnia móg³ siê przyczyniæ do spad- ku odczynu opadu, wyraŸnie obserwowanego w tym roku. Najwiêksze ³adunki anionów oznaczanych w próbkach opadów zosta³y dostarczone do po- wierzchni ziemi z opadami w 1994 roku (ryc. 59), bogatym w opady. W roku tym zanotowano najwiêk- sze œrednie roczne stê¿enia siarczanów, azotanów i chlorków. Ze wzglêdu na spadek stê¿eñ, w ro- ku 2001 ³adunki anionów nie odbiega³y od obserwowanych w najsuchszym roku 1996. W przypadku siarczanów i azotanów lata 1999–2000 charakteryzowa³y siê wyst¹pieniem niemal najni¿szych ³a- dunków, które nieco wzros³y w 2001 roku (wzrost bardziej znacz¹cy w przypadku SO - -). Najmniej- 4 szy roczny ³adunek chlorków dotar³ do powierzchni ziemi w 1999 roku. W nastêpnym roku nieco

247 wzrós³ wskutek wzrostu stê¿enia i nie spad³ w 2001 roku do poziomu z 1999 wskutek wzrostu sumy wysokoœci opadu.

900 wysokoĞü opadu (w mm)

S-SO4 800 N-NO3 Cl 700

600

500 2

mg/m 400

300

200

100

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Ryc. 59. Sumaryczne ³adunki g³ównych anionów wniesione do pod³o¿a z opadami w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”)

W przypadku kationów obserwowano ró¿ne przebiegi wartoœci ³adunków poszczególnych sk³ad- ników, uzale¿nione w g³ównej mierze od Ÿród³a ich pochodzenia (ryc. 60). Generalnie mo¿na jednak stwierdziæ, ¿e ³adunki wszystkich badanych w opadach kationów pozostaj¹ od 1997 roku na doœæ ni- skim poziomie (na tle wartoœci obserwowanych w wieloleciu). Lata 1999–2001 charakteryzowa³y siê wyst¹pieniem nieznacznych zmian wielkoœci ³adunków kationów, poza jonami amonowymi, których ³adunki wzrasta³y z roku na rok i wapniem, którego ³adunki spad³y w 2000 roku, a nastêpnie wzros³y w 2001 roku do poziomu z 1999 roku. Na pocz¹tku omawianego okresu œrednie miesiêczne wartoœci pH opadu nie przekracza³y 4,5. W nastêpnych latach nastêpowa³ stopniowy wzrost, najwyraŸniej widoczny w miesi¹cach ciep³ego pó³rocza. Tym samym wyraŸnie widaæ zwiêkszenie amplitudy œrednich miesiêcznych wartoœci pH. W roku 2000 ten obraz zosta³ zaburzony poprzez wyst¹pienie wyj¹tkowo niskich wartoœci pH w ma- ju i wrzeœniu, a w 2001 roku amplituda uleg³a zmniejszeniu, g³ównie wskutek zmniejszenia wartoœci w sezonie letnim i nieznacznego wzrostu w sezonie zimowym. Przebiegi œrednich miesiêcznych stê¿eñ i sumarycznych ³adunków wybranych sk³adników w latach 1999–2001 porównano z miesiêcznymi sumami wysokoœci opadów. Zmiany sezonowe s¹ mniej lub bardziej widoczne w zale¿noœci od sk³adnika, przy czym nak³adaj¹ siê zmiany sezonowe wielkoœci opadu i ewentualne zmiany sezonowe stê¿eñ zanieczyszczeñ. W rocznych przebiegach opadu zaznacza siê wyraŸnie dominacja opadów w ciep³ym pó³roczu – obserwowana we wszyst- kich latach w okresie 1999–2001. W roku 1999 miesi¹cem o najwy¿szej sumie opadów by³ czer- wiec, podczas gdy w latach 2000–2001 by³ to lipiec (uchodz¹cy w Polsce za miesi¹c z najwy¿szy- mi opadami). Na szczególn¹ uwagê zas³uguje paŸdziernik 2000 roku, w którym miesiêczna suma wysokoœci opadu osi¹gnê³a zaledwie 4 mm (w 1999 roku paŸdziernik by³ drugim z kolei miesi¹cem pod wzglêdem iloœci opadu – 81,3 mm). Taka sytuacja spowodowa³a, ¿e dla wiêkszoœci zanie- czyszczeñ zanotowano w tym miesi¹cu najwiêksze stê¿enia. Ze wzglêdu na znikom¹ wysokoœæ opadu ³adunki wniesione do pod³o¿a z opadami w paŸdzierniku 2000 roku by³y bardzo ma³e.

248 800 Z\VRNRĞü opadu (w mm)

N-NH4 700 Na K Mg 600 Ca

500 2 400 mg/m

300

200

100

0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Ryc. 60. Sumaryczne ³adunki g³ównych kationów wniesione do pod³o¿a z opadami w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”)

Wielkoœci ³adunków siarczanów kszta³towane s¹ w g³ównej mierze przez wysokoœæ opadu. Za- tem obserwowane s¹ zmiany sezonowe polegaj¹ce na wystêpowaniu wiêkszych wartoœci w miesi¹- cach ciep³ego pó³rocza ni¿ w okresie zimowym. W przypadku azotanów obserwuje siê zmiennoœæ sezonow¹ stê¿eñ polegaj¹c¹ na wystêpowa- niu wiêkszych wartoœci w sezonie zimowym. Jednak zmiennoœæ sezonowa wielkoœci opadów ma wiêksze znaczenie dla kszta³towania ³adunków, co znajduje odzwierciedlenie w wystêpowaniu wiêk- szych wartoœci w sezonie letnim. Zmiany te s¹ mniej wyraŸne ni¿ w przypadku siarczanów. W sezonie letnim obserwuje siê wy¿sze stê¿enia wapnia w opadach ni¿ w sezonie zimowym. Nak³ada siê na nie wiêksza iloœæ opadu, w zwi¹zku z czym w ciep³ych miesi¹cach wystêpuj¹ wiêksze ³adunki wapnia ni¿ w ch³odnych. Bardzo podobnie kszta³tuj¹ siê ³adunki potasu i magnezu. Zmiany sezonowe stê¿eñ jonów amonowych nie s¹ tak wyraŸne, wobec czego o zmianach wielkoœci ³adun- ków decyduj¹ przebiegi wysokoœci opadu.

3.4. Wody powierzchniowe i podziemne

Wyniki badania wód powierzchniowych i podziemnych przedstawione poni¿ej obejmuj¹ jedynie rok hydrologiczny 2001 (Degórska, Prz¹dka, Smoleñski, Œnie¿ek i in., 2002).

Warunki hydrologiczne

Opady w roku hydrologicznym 2001 wynios³y 761,4 mm i by³y wy¿sze od wartoœci œredniej z ro- ku ubieg³ego i wielolecia 1994–2001 (684,7 mm). Wzglêdnie wysokie wartoœci wyst¹pi³y w okresie ciep³ym: lipiec–wrzesieñ i spowodowane by³y wysokimi opadami dobowymi (22,5 mm w lipcu) oraz czêsto wystêpuj¹cymi (22 dni we wrzeœniu), czyli podobnie jak w latach ubieg³ych. Wzglêdnie niskie sumy opadów zarejestrowano w okresie grudzieñ–marzec i w czerwcu.

249 Wysokoœæ opadów mia³a wiêkszy wp³yw na wartoœci przep³ywów w ciekach ni¿ na stany wód jeziora. Wzglêdnie du¿e przep³ywy zaobserwowano w okresie luty–marzec (procesy topnie- nia) i wrzesieñ–paŸdziernik. Znacz¹cy wp³yw na wysokoœæ zwierciad³a wody w jeziorze mia³y przep³ywy pod koniec zimy, kiedy zmro¿ony grunt nie wch³ania³ wody i prawie ca³y sp³yw docie- ra³ do jeziora. Maksymalne stany wód jeziora obserwowano od pocz¹tku kwietnia do koñca lip- ca, czyli w okresie topnienia jeszcze lodu i œniegu, ch³odnego czerwca oraz najbardziej opado- wego w ci¹gu roku lipca. Zlodzenie jeziora w roku hydrologicznym 2001 trwa³o (z pewnymi przerwami) od trzeciej dekady grudnia (ca³kowite – 18 stycznia) do koñca drugiej dekady marca, czyli nieco póŸniej i krócej ni¿ w ro- ku ubieg³ym. Dop³ywy nie p³ynê³y (zamarz³y) w okresie: koniec stycznia – pocz¹tek marca, czyli nie- co d³u¿ej ni¿ w roku ubieg³ym. Wysokie opady w okresie lipiec–wrzesieñ nie wp³ynê³y znacz¹co na stany wód jeziora i odp³ywu ze wzglêdu na wysokie parowanie i du¿¹ transpiracjê. Utrzymywa³y jednak zwierciad³o wody w jezio- rze na wy¿szym, ni¿ zwykle poziomie do koñca roku hydrologicznego. Zwierciad³o wód podziemnych stale wzrasta³o od poziomu 14,6 m w listopadzie do 15,1 m w paŸdzierniku i nie obni¿y³o siê jesieni¹ tak, jak to zwykle bywa³o w latach ubieg³ych. Mo¿na za- tem stwierdziæ, ¿e takie zjawiska jak brak wody w ciekach, niskie stany zwierciad³a wody w je- ziorze i w studni wierconej pod koniec okresu letniego (wystêpuj¹ce doœæ czêsto ostatnio) w ro- ku 2001 nie wyst¹pi³y. Mia³y korzystny wp³yw na warunki hydrologiczne (wodne i wilgotnoœcio- we) w podtopionych zwykle bagiennych obni¿eniach terenu, które licznie wystêpuj¹ w zlewniach dop³ywów jeziora £êkuk.

Jakoœæ wód

W³asnoœci fizyczne i chemiczne wód jeziornych w roku 2001 by³y zbli¿one do przeciêtnych z lat 1993–2000. Wzros³y nieco œrednie roczne wartoœci pH, przewodnoœci i zasadowoœci, g³ów- nie z powodu wysokich wartoœci w okresie letnim i paŸdzierniku. Odczyn pH w ciekach mia³ ten- dencjê wzrostow¹, lecz nie osi¹gn¹³ w ci¹gu roku minimalnych wartoœci, jakie wystêpowa³y w warstwie powierzchniowej jeziora (8,1 pH). Nieco wy¿sze ni¿ w latach ubieg³ych by³y stê¿enia wapnia, potasu i magnezu (ryc. 61) – pierwiastków wyp³ukiwanych z pod³o¿a. Z danych wynika, ¿e g³ównym ich „dostawc¹” by³y dop³ywy, w których stê¿enia tych pierwiastków w okresie letnim by³y o oko³o 20% wiêksze ni¿ w pozosta³ych ciekach. Generalnie mo¿na stwierdziæ, ¿e zawartoœci w jeziorze g³ównych jonów Ca++,Mg++, Na+, K+ iCl- by³y przez ca³y okres badawczy doœæ stabilne, z lekk¹ tendencj¹ wzrostow¹, zw³aszcza w okresie je- sieni. Maksymalne stê¿enia wyst¹pi³y na ogó³ na pocz¹tku listopada, czyli podobnie jak w ubieg³ym roku. Jedynie sukcesywnie mala³y stê¿enia SO - - w jeziorze i ciekach, szczególnie w warstwie nad- 4 dennej, co jest wynikiem redukcji siarczanów w warunkach beztlenowych. Zawartoœæ sestonu i przezroczystoœæ wód, mierzona kr¹¿kiem Secchiego, w roku 2001 osi¹ga- ³y nieco korzystniejsze wyniki ni¿ w latach ubieg³ych. Minimalna widzialnoœæ kr¹¿ka (zwykle w okre- sie wiosennym) by³a dwukrotnie wy¿sza ni¿ w latach ubieg³ych. Zawartoœæ sestonu w wodach jezio- ra £êkuk przez ca³y okres pomiarowy by³a niska i ni¿sza od wartoœci z wielolecia. Doœæ wysokie by³y jednak stê¿enia chlorofilu „a” w okresie sierpieñ – wrzesieñ i w konsekwencji rzutowa³y one na wy¿- sz¹ œredni¹ roczn¹ wartoœæ w 2001 roku ni¿ w wieloleciu. Stê¿enia zwi¹zków azotu i fosforu w warstwie przypowierzchniowej i naddennej przez ca³y se- zon wegetacyjny 2001 roku by³y zbli¿one do œrednich stê¿eñ obserwowanych w latach ubieg³ych lub nieco wy¿sze (fosfor ca³kowity). Stê¿enia fosforu ca³kowitego i fosforanów w warstwie naddennej

250 ros³y sukcesywnie od wiosennego okresu wymieszania wód w jeziorze do wrzeœnia, podobnie jak w roku ubieg³ym.

Ryc. 61. Stê¿enia wybranych jonów w jeziorze £êkuk (wody powierzchniowe do 1 m g³.) w roku hydrologicznym 2001 i latach 1993–2000 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”)

Stê¿enie tlenu w jeziorze kszta³towa³o siê podobnie jak w latach ubieg³ych. W czasie pierwszego po- miaru w drugiej po³owie kwietnia, w czasie wiosennego wymieszania wód, stê¿enie tlenu wynosi³o w war- stwie przypowierzchniowej oko³o 12 mg/l i stopniowo spada³o do oko³o 5 mg/l przy samym dnie, czyli do ni¿szej wartoœci ni¿ w roku ubieg³ym (10 mg/l). Kolejne pomiary wykaza³y znaczniejszy spadek tlenu za- równo w warstwie przypowierzchniowej, jak i naddennej. Zarejestrowano tak¿e znacznie wiêksze gra- dienty temperatury w ci¹gu roku 2001 (0,5–2,2°C/m) ni¿ w roku ubieg³ym (0,2–1,4°C/m). Z analizy da- nych wynika, ¿e w stosunku do roku ubieg³ego (1,9 mg O /l) warunki tlenowe w warstwie naddennej oka- 2 za³y siê korzystniejsze i wynosi³y 2,3 mg O /l, natomiast w warstwie przypowierzchniowej by³y podobne. 2 Wody podziemne, wystêpuj¹ce w warstwie przypowierzchniowej zlewni jeziora £êkuk, s¹ wo- dami typowymi dla œrodowiska glacjalnego, których g³ównymi rozpuszczonymi sk³adnikami s¹ kwaœne wêglany wapnia (wody typu wodorowêglanowo-wapniowego). Wielkoœæ stê¿eñ poszcze- gólnych wskaŸników charakteryzuje, mimo stosunkowo p³ytkiego wystêpowania, doœæ du¿a sta- bilnoœæ. Jedynie ró¿ne formy azotu i fosforu oraz wêgla organicznego wykazuj¹ zmiennoœæ. Wy- niki uzyskane w roku 2001 s¹ bardzo zbli¿one do uzyskanych w latach ubieg³ych. Wzros³a nieco przewodnoœæ, odczyn pH i azot organiczny, ale zmala³y stê¿enia cynku i zwi¹zków fosforu (fosfo- rany i fosfor ca³kowity).

3.5. Epifity nadrzewne

Porosty s¹ wyspecjalizowan¹ grup¹ grzybów i stanowi¹ wynik po³¹czenia dwóch organizmów – cudzo¿ywnego grzyba (s¹ to g³ównie workowce) i samo¿ywnego glonu (w wiêkszoœci zielenice, znacznie rzadziej sinice). Oba symbionty integruj¹ siê tworz¹c zupe³nie now¹ jakoœæ biologiczn¹, no- wy organizm, który nie jest w ogóle podobny do wolno ¿yj¹cych partnerów. Owa specyfika porostów, ich „dwoista” natura wyra¿a siê licznymi cechami, nigdzie poza nimi nie spotykanymi w œwiecie ¿y-

251 wym. Jedn¹ z tych cech jest szczególnie du¿a wra¿liwoœæ na zmiany warunków siedliskowych, wy- wo³ywane przez czynniki naturalne i antropogeniczne. Program monitoringu porostów zosta³ opracowany dla terenu Polski, pocz¹tkowo ogólnie, a w kil- ka lat póŸniej bardzo szczegó³owo (Fa³tynowicz, Krzysztofiak, 2001). Za³o¿enia tam zawarte by³y pod- staw¹ do przygotowania i wdro¿enia w roku 2001 programu dla Stacji KMŒ „Puszcza Borecka”. Celem monitoringu porostów jest obserwacja zmian zachodz¹cych w œrodowisku pod wp³ywem ró¿nych czynników naturalnych i antropogenicznych, z wykorzystaniem tych organizmów jako bio- wskaŸników. Porosty s¹ bardzo czu³ymi wskaŸnikami przekszta³ceñ siedliska, a ich reakcje s¹ sto- sunkowo szybkie i jednoznaczne. Na podstawie uzyskanych wyników w wielu przypadkach mo¿liwe bêdzie zapewne wskazanie przyczyn zmian, a dziêki temu równie¿ – okreœlenie œrodków zaradczych. Jednoczeœnie obserwacje porostów bêd¹ mia³y znaczenie naukowe. Pozwol¹ one na okreœlanie zmian we florze porostów, na ich prognozê na poziomie populacji i gatunku, a tak¿e na weryfikacjê przy- datnoœci wybranych gatunków jako wskaŸników przekszta³ceñ i jakoœci œrodowiska przyrodniczego. Do monitoringu na Stacji Bazowej w Diablej Górze w Puszczy Boreckiej wytypowano 8 gatun- ków porostów (tab. 102). Ka¿dy z nich obserwowany bêdzie w okresach dwuletnich. Przy ich wybo- rze przyjêto, ¿e gatunki te powinny: ⇒ byæ wzglêdnie ³atwo rozpoznawalne i trudne do pomylenia z innymi; ⇒ reprezentowaæ trzy podstawowe formy morfologiczne: skorupiaste, listkowate i krzaczkowate; ⇒ byæ w ró¿nym stopniu wra¿liwe na zanieczyszczenia powietrza oraz na zmiany warunków sie- dliskowych; ⇒ w sposób mo¿liwie jednoznaczny reagowaæ na zmiany warunków œrodowiska; ⇒ w wiêkszoœci byæ wzglêdnie czêste na ca³ym obszarze kraju, tak by mo¿liwe by³o porówny- wanie wyników uzyskanych na ró¿nych terenach; ⇒ mieœciæ siê w koncepcji krajowego monitoringu porostów. Na terenie zlewni jeziora £êkuk opisano 10 stanowisk i 10 sta³ych powierzchni monitoringowych.

Tabela 102. Wykaz gatunków porostów nadrzewnych objêtych monitoringiem, ich forma morfologiczna oraz status prawny py

Forma Status Lp. Nazwa áaciĔska Nazwa polska morfologiczna prawny 1. Evernia prunastri mąkla tarniowa krzaczkowaty chroniony 2. Hypogymnia physodes pustuáka pĊcherzykowata listkowaty - 3. Melanelia fuliginosa przylepka okopcona listkowaty chroniony 4. Parmelia sulcata tarczownica bruzdkowana listkowaty - 5. Pertusaria amara otwornica gorzka skorupiasty - 6. Phlyctis argena rozsypek srebrzysty skorupiasty - 7. Pseudevernia furfuracea mąklik otrĊbiasty krzaczkowaty chroniony 8. Ramalina farinacea odnoĪyca mączysta krzaczkowaty chroniony

Metale ciê¿kie w plechach porostów

Oprócz obserwacji rozwoju porostów w ramach biomonitoringu wytypowano do okreœlenia za- wartoœci metali ciê¿kich w 2001 roku jeden ich gatunek (Sawicka-Kapusta, Zakrzewska, 2002). Jest nim porost Hypogymnia physodes, który jest powszechnie stosowanym biowskaŸnikiem do oceny zanieczyszczenia powietrza, miêdzy innymi dwutlenkiem siarki i metalami ciê¿kimi. Wykorzystanie plech zebranych na terenach Stacji KMŒ „Puszcza Borecka” bêdzie dodatkow¹ informacj¹ w zakre- sie rozpoznania stanu i zmian zachodz¹cych w œrodowisku przyrodniczym.

252 Wyniki zawartoœci wybranych metali ciê¿kich w porostach w pierwszej serii badañ wykonanych w roku 2001 zamieszczono w tabeli 103.

Tabela 103. Zawartoœæ metali ciê¿kich w plechach porostu Hypogymnia physodes (pustu³ka pêcherzykowata)

Nr pola ZawartoĞü metali (Pg/g) stanowiska Cd Pb Cu Zn Fe 1. 0,19 3,82 5,3 72 448 2. 1,11 16,63 5,4 72 664 3. 0,39 7,79 5,8 95 823 4. 0,51 15,31 6,1 109 522 5. 0,90 28,73 5,0 92 495 6. 1,29 25,73 4,0 57 413 7. 0,80 9,98 3,6 26 328 8. 0,55 14,69 3,3 49 431 9. 0,37 14,76 4,2 44 377 10. 0,59 13,71 3,5 68 381 Ğrednia 0,67 15,11 4,6 68 488

3.6. Zooplankton jeziora £êkuk

Dotychczasowe badania zooplanktonu jeziora £êkuk by³y bardzo wyrywkowe. Obecne analizy prowadzone by³y w cyklu rocznym wraz z szerszymi badaniami ca³ej biocenozy jeziora: bentos, fito- plankton, zooplankton, litoral, makrofity, hydromakrofity (Endler i in., 1989; Golder, 2000; Waszczy³- ko, 2000; Sasin, 2000; Bia³uñska, 2000). W trakcie wykonywania prac magisterskich na Wydziale Ochrony Œrodowiska i Rybactwa Uni- wersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie realizowano nastêpuj¹ce prace: — zbadano sk³ad gatunkowy zooplanktonu jeziora £êkuk Wielki w cyklu rocznym — oszacowano liczebnoœæ i biomasê skorupiaków (crustacea) — ustalono dominanty w zespole skorupiaków — okreœlono dynamikê zmian sezonowych liczebnoœci i biomasy crustacea — przedstawiono rozmieszczenie pionowe organizmów planktonowych w toni wodnej — porównano otrzymane dane z poprzednimi wynikami badañ pelagialu (Soszka i inni, 1991) i li- toralu (Cesarska, 2000) — rozpoznano strukturê gatunkow¹ zooplanktonu w strefie litoralnej wœród roœlinnoœci miêkkiej i twardej — oszacowano liczebnoœæ i biomasê zooplanktonu w tej strefie — okreœlono podobieñstwa i ró¿nice pomiêdzy litoralnym zooplanktonem roœlinnoœci miêkkiej i twardej oraz zooplanktonem pelagicznym — rozpoznano strukturê zooplanktonu w strefie odp³ywu — oszacowano biomasê zooplanktonu wynoszonego w cyklu rocznym z jeziora — rozpoznano sk³ad gatunkowy zooplanktonu, na dwóch poziomach g³êbokoœci jeziora.

253 3.7. Szata roœlinna jeziora £êkuk

W roku 1998 przeprowadzono badania, których celem by³o okreœlenie stopnia zachowania ze- spo³ów roœlinnoœci wodnej i szuwarowej litoralu jeziora £êkuk w stosunku do stanu z 1984 (Endler i in- ni, 1989) w celu wskazania kierunku zmian w strukturze fitolitoralu, a tak¿e tempa procesu eutrofiza- cji (Grzybowski, Endler, Juœkiewicz, 2001). Badania prowadzono w fitolitoralu jeziora £êkuk, dokonuj¹c inwentaryzacji zbiorowisk oraz ich sk³adu gatunkowego. Do identyfikacji zbiorowisk roœlinnoœci brzegowej zastosowano ogólnie przyjê- t¹ metodê fitosocjologiczn¹, która przez porównanie sk³adu florystycznego fitocenoz pod wzglêdem jakoœciowym i iloœciowym pozwala na ustalenie typu zbiorowiska. Analizê fitocenoz przeprowadzono za pomoc¹ zdjêæ fitosocjologicznych. Zdjêcie obejmowa³o listê wszystkich roœlin stwierdzonych w ob- rêbie fitocenozy z uwzglêdnieniem ich liczebnoœci i pokrycia (iloœciowoœæ). W wyniku przeprowadzonych badañ fitosocjologicznych stwierdzono, ¿e w sk³ad roœlinnoœci wodnej, szuwarowej i b³otnej jeziora £êkuk wchodzi 15 jednostek syntaksonomicznych w tym 12 w randze zespo³u i 3 w randze zbiorowiska. Przeprowadzone badania pozwoli³y na wyci¹gniêcie nastêpuj¹cych wniosków: — Lista gatunków obecnych w jeziorze £êkuk obejmuje aktualnie 58 gatunków roœlin, w tym tyl- ko 10 gatunków roœlin wodnych (zanurzonych i o liœciach p³ywaj¹cych). Pozosta³¹ grupê sta- nowi¹ roœliny szuwarowo-b³otne. — W jeziorze £êkuk zidentyfikowano 15 jednostek syntaksonomicznych. Wszystkie zinwentary- zowane zbiorowiska s¹ charakterystyczne dla wód eutroficznych. — Okreœlono powierzchniê zajmowan¹ przez wyodrêbnione p³aty roœlinnoœci. Roœlinnoœæ wod- na zajmuje 2,03 ha (39,08% litoralu), roœlinnoœæ szuwarowa – l,77 ha (34% litoralu), zio³oro- œla nadbrze¿ne – 0,03 ha. — Obserwowana recesja area³u zajmowanego przez roœlinnoœæ wodn¹, b³otn¹ i szuwarow¹, jak równie¿ zmniejszenie udzia³u w rozmieszczeniu pasowym roœlinnoœci z klasy Potamogetone- tea wskazuje na postêpuj¹cy proces eutrofizacji (starzenia siê) wód jeziora £êkuk.

LITERATURA Bia³uñska B. Plankton skorupiakowy pelagialu jeziora £êkuk Wielki w 1998 roku. Praca magisterska, UWM Olsztyn 2000. Cesarska K. Zooplankton litoralu jeziora £êkuk Wielki w 1998 roku. Praca magisterska, UWM Olsztyn 2000. Degórska A., Prz¹dka Z., Smoleñski A., Œnie¿ek T. Raport Stacji Bazowej ZMŒP za rok hydrologiczny 1999. Maszy- nopis IOŒ, Warszawa 2000. Degórska A., Prz¹dka Z., Œnie¿ek T. Monitoring t³a zanieczyszczenia atmosfery na Stacji Puszcza Borecka wg pro- gramów EMEP i GAW/WMO. Raport roczny 1999. Maszynopis IOŒ, Warszawa 2000. Degórska A., Prz¹dka Z., Smoleñski A., Œnie¿ek T. Raport Stacji Bazowej ZMŒP za rok hydrologiczny 2000. Maszy- nopis IOŒ, Warszawa 2001. Degórska A., Prz¹dka Z., Œnie¿ek T. Monitoring t³a zanieczyszczenia atmosfery na Stacji Puszcza Borecka wg pro- gramów EMEP i GAW/WMO. Raport roczny 2000. Maszynopis IOŒ, Warszawa 2001. Degórska A., Prz¹dka Z., Smoleñski A., Œnie¿ek T. i inni. Raport Stacji Bazowej ZMŒP za rok hydrologiczny 2001. Ma- szynopis IOŒ, Warszawa 2002. Degórska A., Prz¹dka Z., Œnie¿ek T. Monitoring t³a zanieczyszczenia atmosfery na Stacji Puszcza Borecka wg pro- gramów EMEP i GAW/WMO. Raport roczny 2001. Maszynopis IOŒ, Warszawa 2002. Endler Z., Dziedzic J., Pietraszewski W. 1989. Roœlinnoœæ rzeczywista zlewni jeziora £êkuk Wielki w Puszczy Borec- kiej. Acta Acad. Agricult. Techn. Olst., Agricultura 49. Fa³tynowicz W., Krzysztofiak L. Opracowanie systemu monitoringu œrodowiska z wykorzystaniem porostów w Stacji Bazowej ZMŒP na Diablej Górze w Puszczy Boreckiej. Maszynopis, Wroc³aw Krzywe 2001. Grzybowski M., Endler Z., Juœkiewicz B. 2000. Szata roœlinna jeziora £êkuk Wielki w Puszczy Boreckiej. Natur. Sc., N° 4, E 2000, 183–197. Golder B. Zooplankton wynoszony przez odp³yw z jeziora £êkuk Wielki. Praca magisterska, UWM Olsztyn 2000. Raport o stanie œrodowiska na obszarze województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1997–1998. (red. S. Ró¿añ- ski). Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, WIOŒ Olsztyn 2000. Sasin D. Wrotki planktonowe pelagialu jeziora £êkuk Wielki w roku 1998. Praca magisterska, UWM Olsztyn 2000. Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M. 2002. Ocena zanieczyszczenia powietrza w Stacjach Bazowych ZMŒP w 2001 roku. Referat na XIII Ogólnopolskim Sympozjum ZMŒP, Szymbark 12–14.06.2002. Soszka H., Smoleñski A., Nowakowski C. Œrodowisko wodne stacji kompleksowego monitoringu t³a zanieczyszcze- nia œrodowiska Diabla Góra. IOŒ, Warszawa 1991. Waszczy³ko-Mi³kowska B. Zró¿nicowanie zooplanktornu wystêpuj¹cego wœród roœlinnoœci miêkkiej i twardej jeziora £êkuk Wielki w roku 1998. Praca magisterska, UWM Olsztyn 2000.

254 X. POWA¯NE AWARIE

Po¿ary, eksplozje i emisja toksycznych gazów, mog¹ce powodowaæ œmieræ lub obra¿enia pracowników oraz zniszczenia dóbr materialnych, powoduj¹ czêsto koniecznoœæ ewakuacji ca- ³ych spo³ecznoœci i oddzia³ywuj¹ niekorzystnie na œrodowisko. Katastrofy opisane w literaturze przedmiotu i znane pod nazwami „Basel”, „Bhopal”, „Flixborough”, „Mexico City” i „Seveso” wprowadzi³y do oceny zagro¿eñ tak¹ terminologiê, jak „zagro¿enia g³ówne przemys³owe”, czy „kontrola zagro¿eñ g³ównych przemys³owych”. W nastêpstwie tych tragedii problemy zapobiega- nia i kontroli nad zagro¿eniami sta³y siê istotnym zagadnieniem ustawodawczym we wszystkich czêœciach œwiata. W przemyœle chemicznym Europy w ci¹gu ostatnich dwudziestu lat, rozwinê³o siê ustawodaw- stwo obejmuj¹ce pewne dzia³ania maj¹ce na celu zapobieganie powstaniu zagro¿eñ g³ównych. Pod- stawow¹ cech¹ tego ustawodawstwa by³o zobligowanie pracodawcy do przed³o¿enia okreœlonym prawem w³adzom informacji na temat dzia³alnoœci przemys³owej i niebezpieczeñstw z ni¹ zwi¹zanych na podstawie rezultatów systematycznej analizy poziomu bezpieczeñstwa. Po wypadku w Seveso (W³ochy) w roku 1976, ró¿norodne regulacje prawne wielu pañstw zosta³y ujednolicone i zintegrowa- ne w opracowaniu zwanym Dyrektyw¹ EC z dnia 24 czerwca 1982 roku. Dyrektywa ta, dotycz¹ca za- gro¿eñ g³ównych ukszta³towanych przez analizê wypadków w pewnych dziedzinach dzia³alnoœci przemys³owej, obowi¹zuje w Europie od roku 1984 i nazywana jest czêsto Dyrektyw¹ Seveso. Ten akt prawny by³ poprawiany i uaktualniany w latach 1987, 1988 i 1996. Akt prawny z 1996 roku zwa- ny jest Dyrektyw¹ Seveso II. W celu zidentyfikowania instalacji nios¹cych zagro¿enie g³ówne, Dyrektywa Seveso pos³uguje siê pewnymi kryteriami, opartymi na toksycznych, palnych, wybuchowych i utleniaj¹cych w³aœciwo- œciach substancji chemicznych. Od 1 paŸdziernika 2001 roku obowi¹zuje ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku „Prawo ochrony œrodowiska”, og³oszona w Dzienniku Urzêdowym nr 62, poz. 627. Czêœæ tego aktu pod tytu³em „Ty- tu³ IV. Powa¿ne awarie” oparta jest na Dyrektywie Seveso. W nowym prawie zniknê³a definicja „nad- zwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska”, mówi siê natomiast o powa¿nych awariach. Definicja podana w artykule 3 ustêp 23 g³osi, ¿e „powa¿na awaria – rozumie siê przez to zdarzenie, w szczególnoœci emisjê, po¿ar lub eksplozjê, powsta³e w trakcie procesu przemys³owego, magazynowania lub trans- portu, w których wystêpuje jedna lub wiêcej niebezpiecznych substancji, prowadz¹ce do powstania zagro¿enia ¿ycia lub zdrowia ludzi lub œrodowiska lub powstanie takiego zagro¿enia z opóŸnieniem”. Jest to dostêpna w kraju definicja powa¿nej awarii. Europejscy eksperci z Technicznej Grupy Robo- czej zwanej grup¹ TWG 7 przeanalizowali zaistnia³e awarie z ca³ej Europy i uszczegó³owili pojêcie

255 powa¿nej awarii ze wzglêdu na straty w œrodowisku. Kryteria odnoœnie bezpoœredniego zniszczenia œrodowiska to: ⇒ trwa³e lub d³ugoterminowe zniszczenie œrodowiska naziemnego: – 0,5 ha lub wiêcej obszaru szczególnie chronionego œrodowiska naturalnego objêtego ochron¹ prawn¹ (parki narodowe), – 10 ha lub wiêcej terenów œrodowiska w szerokim tego s³owa znaczeniu, w³¹czaj¹c obszary uprawne, ⇒ znacz¹ce lub d³ugoterminowe zniszczenie œrodowiska s³odkowodnego lub morskiego: – 10 km lub wiêcej rzeki lub kana³u, – 1 ha lub wiêcej jeziora lub stawu, – 2 ha lub wiêcej delty, – 2 ha lub wiêcej wybrze¿a lub otwartego morza, ⇒ znacz¹ce zniszczenie formacji wodonoœnych lub wód podziemnych: – 1 ha lub wiêcej. Ustawa „Prawo ochrony œrodowiska” podaje nastêpuj¹c¹ definicjê substancji niebezpiecznej: „substancja niebezpieczna – rozumie siê przez to jedn¹ lub wiêcej substancji albo mieszaniny sub- stancji, które ze wzglêdu na swoje w³aœciwoœci chemiczne, biologiczne lub promieniotwórcze mog¹, w razie nieprawid³owego obchodzenia siê z nimi, spowodowaæ zagro¿enie ¿ycia lub zdrowia ludzi lub œrodowiska; substancj¹ niebezpieczn¹ mo¿e byæ surowiec, produkt, pó³produkt, odpad, a tak¿e sub- stancja powsta³a w czasie awarii”. W myœl nowego prawa zak³ady stwarzaj¹ce zagro¿enie powa¿n¹ awari¹ klasyfikuje siê w zale¿noœci od rodzaju, kategorii i iloœci substancji niebezpiecznej znajduj¹cej siê w zak³adzie. Zak³ad klasyfikuje siê jako „zak³ad o zwiêkszonym ryzyku wyst¹pienia awarii”, albo „zak³ad o du- ¿ym ryzyku wyst¹pienia awarii”. W tabeli 104 przedstawiono kryteria kwalifikowania substancji niebezpiecznych wraz z progami pozwalaj¹cymi zaliczyæ zak³ad do jednej z wy¿ej wymienionych kategorii. Na zak³ady stwarzaj¹ce zagro¿enie powa¿n¹ awari¹ zosta³y na³o¿one ró¿ne obowi¹zki: — Oba rodzaje zak³adów maj¹ obowi¹zek zg³oszenia zak³adu w³aœciwemu organowi Pañstwowej Stra¿y Po¿arnej; zak³ad o zwiêkszonym ryzyku Komendzie Powiatowej PSP, zak³ad o du¿ym ryzyku Komendzie Wojewódzkiej PSP. — Oba rodzaje zak³adów maj¹ obowi¹zek sporz¹dzenia programu zapobiegania powa¿nym awa- riom przemys³owym, w którym przedstawiany jest system zarz¹dzania zak³adem, gwarantuj¹- cy ochronê ludzi i œrodowiska. Ponadto zak³ad o du¿ym ryzyku zobowi¹zany jest do opracowania i wdro¿enia systemu bezpie- czeñstwa, stanowi¹cego element ogólnego systemu zarz¹dzania i organizacji zak³adu. Zak³ad ten zobowi¹zany jest do opracowania raportu bezpieczeñstwa i wewnêtrznego planu operacyjno-ratowniczego. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie dokona³ weryfikacji bazy zak³adów, które posiadaj¹ substancje niebezpieczne zgodnie z obowi¹zuj¹cym prawem. Po wstêpnej analizie ustalono, ¿e na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego znajduj¹ siê cztery zak³ady o zwiêk- szonym i dwa zak³ady o du¿ym ryzyku wyst¹pienia powa¿nej awarii. Pozosta³e zak³ady posiadaj¹ce znacznie mniejsze iloœci substancji niebezpiecznych pozostaj¹ równie¿ w ewidencji WIOŒ i bêd¹ podlega³y kontroli.

256 Tabela 104. Kategorie substancji niebezpiecznych

IloĞü substancji niebezpiecznej decydująca o zaliczeniu do zakáadu: Kategoria substancji niebezpiecznych o zwiĊkszonym o duĪym ryzyku ryzyku [Mg] [Mg] 1 2 3 1. Substancje bardzo toksyczne F+, charakteryzowane okreĞleniem zagroĪenia: 5 20 R26 – dziaáa bardzo toksycznie w przypadku naraĪenia drogą oddechową R27 – dziaáa bardzo toksycznie w przypadku kontaktu ze skórą R28 – dziaáa bardzo toksycznie w przypadku spoĪycia 2. Substancje toksyczne F, charakteryzowane okreĞleniem rodzaju zagroĪenia: 50 200 R23 – dziaáa toksycznie w przypadku naraĪenia drogą oddechową R24 – dziaáa toksycznie w przypadku kontaktu ze skórą R25 – dziaáa toksycznie w przypadku spoĪycia 3. Substancje utleniające O, charakteryzowane okreĞleniem rodzaju zagroĪenia: 50 200 R7 – moĪe spowodowaü poĪar R8 – kontakt z materiaáami palnymi moĪe spowodowaü poĪar R9 – wybucha po zmieszaniu z materiaáami áatwo palnymi 4. Substancje wybuchowe E, naleĪące do podklasy 1,4 – klasyfikacja wedáug 50 200 Umowy Europejskiej dotyczącej miĊdzynarodowego transportu towarów niebezpiecznych (ADR) 5. Substancje wybuchowe E, naleĪące do podklasy 1,1; 1,2; 1,3; 1,5; 1,6 10 50 Umowy Europejskiej dotyczącej miĊdzynarodowego transportu towarów niebezpiecznych(ADR lub charakteryzowane okreĞleniem zagroĪenia): R2 – zagroĪenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, oddziaáywania ognia lub innych Ĩródeá zapáonu R3 – skrajne zagroĪenie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia, oddziaáywania ognia lub innych Ĩródeá zagroĪenia. 6. àatwo palne F – áatwo palne ciecze: substancje i preparaty w stanie ciekáym o 5000 50000 temperaturze zapáonu od 21oC do 55oC, okreĞlone rodzajem zagroĪenia R10 – substancje áatwo palne, podtrzymujące palenie. 7 a. Wysoce áatwo palne F – substancje mogące rozgrzaü siĊ i w rezultacie 50 200 zapaliü w kontakcie z powietrzem w temperaturze otoczenia bez jakiegokolwiek dodatkowego wkáadu energii, okreĞlone rodzajem zagroĪenia R17 – samorzutnie zapala siĊ w powietrzu, 7 b. Substancje wysoce áatwo palne F - substancje ciekáe posiadające temperaturĊ 5000 50000 zapáonu poniĪej 21oC, ale które nie są skrajnie áatwo palne, okreĞlone rodzajem zagroĪenia R11 – substancja wysoce áatwo palna 8. Skrajnie áatwo palne F+ – Substancje ciekáe o temperaturze zapáonu poniĪej 0oC 10 50 oraz temperaturze wrzenia lub w przypadku zakresu temperatur wrzenia, temperaturze zapoczątkowującej wrzenie niĪszej lub równej 35oC, okreĞlone rodzajem zagroĪenia R12 – substancja skrajnie áatwo palna – Substancje w postaci gazu, palne w normalnych warunkach emperaturyi ciĞnienia, okreĞlone rodzajem zagroĪenia R12 – substancja skrajnie áatwo palna, w stanie gazowym lub nadkrytycznym. – àatwo palne substancje ciekáe przechowywane w temperaturze powyĪej ich temperatury wrzenia.

9. Substancje niebezpieczne dla rodowiska N, charakteryzowane okre leniem rodzaju Ğ Ğ zagroĪenia: 100 200 R50 – dziaáa bardzo toksycznie na organizmy wodne (z wáączeniem R50/53 –

dziaáa bardzo toksycznie na organizmy wodne; moĪe wywoáywaü dáugo trzymujące siĊ zmiany w Ğrodowisku wodnym), R51/53 – dziaáa toksycznie na organizmy wodne; moĪe wywoáywaü dáugo 200 500 utrzymujące siĊ szkodliwe zmiany w Ğrodowisku wodnym

10. Substancje niebezpieczne dla ludzi i Ğrodowiska z innych wzglĊdów, charakteryzowane okreĞleniem rodzaju zagroĪenia: R14 – reaguje gwaátownie z wodą (wáączając w to R14/15 – reaguje gwaátownie 100 500 z wodą, wyzwalając wysoce áatwo palne gazy), R29 – w kontakcie z wodą wyzwala toksyczne gazy 50 200

257 XI. DZIA£ALNOŒÆ KONTROLNA WIOŒ W 2001 ROKU

Zgodnie z art. 2 ustawy z 20 lipca 1991 roku o Inspekcji Ochrony Œrodowiska do g³ównych za- dañ, realizowanych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska, nale¿y kontrola przestrze- gania przepisów o ochronie œrodowiska i racjonalnym u¿ytkowaniu zasobów przyrody oraz decyzji ustalaj¹cych warunki u¿ytkowania œrodowiska, a tak¿e kontrola eksploatacji instalacji i urz¹dzeñ chroni¹cych œrodowisko przed zanieczyszczeniem. Inspektorat uczestniczy ponadto w realizacji in- westycji mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko. W 2001 roku Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie wraz z Delegaturami w Elbl¹gu i Gi¿ycku, w ramach swej dzia³alnoœci kontrolnej, realizowa³ nastêpuj¹ce cele, ustalone w oparciu o wytyczne G³ównego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska, przy uwzglêdnieniu potrzeb eko- logicznych naszego regionu: – ograniczenie uci¹¿liwoœci zak³adów szczególnie szkodliwych dla œrodowiska w skali woje- wództwa; – eliminacja odprowadzania do jezior i innych odbiorników nie oczyszczonych lub niedostatecz- nie oczyszczonych œcieków; – ochrona zasobów wód, w szczególnoœci podziemnych, stanowi¹cych Ÿród³o zaopatrzenia lud- noœci w wodê do picia i potrzeb gospodarczych; – ograniczenie zanieczyszczeñ emitowanych do powietrza ze Ÿróde³ technologicznych oraz energetycznych; – ocena prawid³owoœci postêpowania z odpadami, w tym z odpadami niebezpiecznymi; – ograniczenie uci¹¿liwoœci ha³asu emitowanego do œrodowiska; – wype³nianie wymogów ochrony œrodowiska przez jednostki Wojska Polskiego; – ocena wype³niania przez inwestorów wymagañ ochrony œrodowiska; – ocena realizacji obowi¹zków wynikaj¹cych z przeciwdzia³ania nadzwyczajnym zagro¿eniom œrodowiska; – wype³nianie wymogów ochrony œrodowiska przez obiekty zaliczane do tzw. „agroturystyki”; – ochrona obszarów o wybitnych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. W roku 2001 w ewidencji Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Œrodowiska w Olsztynie znajdo- wa³o siê ³¹cznie 1417 zak³adów. Przeprowadzono 877 kontroli w 821 zak³adach, w tym w zakresie: gospodarki wodno-œciekowej – 328 kontroli, ochrony powietrza – 212, ochrony przed ha³asem – 72, gospodarki odpadami – 199, nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 66.

258 Wydano 603 zarz¹dzenia pokontrolne, na³o¿ono 42 mandaty karne na ³¹czn¹ sumê 5530 z³, wy- dano 270 decyzji dotycz¹cych kar godzinowych i dobowych za przekroczenie ustalonych warunków korzystania ze œrodowiska oraz 144 decyzje kar ³¹cznych na kwotê 1 500 986 z³. Przeprowadzone kontrole gospodarki wodno-œciekowej ujawni³y nieprawid³owoœci w zakresie utrzymania i eksploatacji urz¹dzeñ do poboru wody i oczyszczania œcieków, niedope³nianie wymo- gów formalnoprawnych (brak pozwoleñ wodnoprawnych, nie prowadzenie przez zak³ady pomiarów iloœci pobranej wody lub odprowadzanych œcieków). Kontrole w zakresie ochrony powietrza wykazywa³y najczêœciej: brak decyzji o dopuszczalnej emisji zanieczyszczeñ wprowadzanych do powietrza, naruszanie warunków decyzji (przekroczenia dopuszczalnej emisji), brak zainstalowanych na emitorach króæców pomiarowych, s³u¿¹cych do po- boru prób emisji zanieczyszczeñ do powietrza. Nieprawid³owoœci w zakresie gospodarki odpadami najczêœciej dotyczy³y: braku ewidencji wy- twarzanych odpadów, braku uregulowañ formalnoprawnych (szczególnie u podmiotów kontrolowa- nych po raz pierwszy), postêpowania z odpadami w sposób nie spe³niaj¹cy wymogów ochrony œro- dowiska. W zakresie ochrony przed ha³asem przekroczenia dopuszczalnych poziomów dŸwiêku najczê- œciej nastêpowa³y na skutek braku zabezpieczeñ przeciwha³asowych, niew³aœciwego usytuowania ha³asuj¹cych urz¹dzeñ, prowadzenia dzia³alnoœci przy otwartych drzwiach i oknach. Szczególnym nadzorem zosta³y objête zak³ady znajduj¹ce siê na liœcie zak³adów szczególnie uci¹¿liwych dla œrodowiska w skali województwa. We wszystkich przeprowadzono kontrole. Wykaza- ³y one zauwa¿aln¹ poprawê w podejmowaniu dzia³añ maj¹cych na celu czêœciowe, a w niektórych przypadkach ca³kowite rozwi¹zanie problemów ochrony œrodowiska. W 2001 roku skreœlono z listy Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Mor¹gu, które zaprzesta³o odprowadzania do Dreli silnie zanieczyszczonych œcieków po wybudowaniu i oddaniu do eksploatacji nowej, miej- skiej oczyszczalni œcieków. Obecnie na liœcie znajduje siê 10 zak³adów: – „Izolacja” SA w Nidzicy, – „Rol Dan” Sp. z o.o. w Warszawie Cukrownia Kêtrzyn, – „Mazurskie Meble International” Sp. z o.o. w Olsztynie – zak³ady w Olsztynie, Bartoszycach, Biskupcu i I³awie. – FS Favorit Furniture w Szczytnie, – Elektrociep³ownia Elbl¹g Sp. z o.o. w Elbl¹gu, – Odlewnia „Elzamech” Sp. z o.o. w Elbl¹gu, – „Hanyang Zas” Sp. z o.o. w Elbl¹gu, – Zak³ady Miêsne „Elmeat” SA w Elbl¹gu, – „Waryñski-Pas³êk” Sp. z o.o. w Pas³êku, – „Furnel” SA w Warszawie, Oddzia³ w Elbl¹gu. Poni¿ej omówiono w skrócie wyniki kontroli przeprowadzonych w 2001 roku przez WIOŒ w Olsz- tynie oraz Delegatury w Elbl¹gu i Gi¿ycku w wybranych zak³adach, le¿¹cych na terenie poszczegól- nych powiatów.

259 POWIAT BARTOSZYCKI

W 2001roku na terenie powiatu bartoszyckiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 24, – w zakresie ochrony powietrza – 7, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 3, – w zakresie gospodarki odpadami – 5, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 4.

Gospodarka wodno-œciekowa — Wodoci¹gowo-Ciep³ownicza Sp. z o.o. COWiK w Bartoszycach – nie stwierdzono przekroczeñ dopusz- czalnych wartoœci stê¿eñ zanieczyszczeñ ani uchybieñ w gospodarce œciekowej. — „Gorex” Sp. z o.o. w Górowie I³aweckim – podobnie jak w roku 2000 stwierdzono przekroczenie dopusz- czalnych wartoœci stê¿eñ azotu amonowego i ogólnego oraz fosforu ogólnego w odprowadzanych œcie- kach. W zwi¹zku z nisk¹ sprawnoœci¹ oczyszczalni w zakresie redukcji zwi¹zków biogennych przewidu- je siê modernizacjê oczyszczalni. — Spó³dzielnia Mleczarska „Maækowy” w Gdañsku Oddzia³ Górowo I³aweckie – kontrola wykaza³a przekro- czenie dopuszczalnej wartoœci zawiesiny ogólnej w œciekach. — Urz¹d Gminy w Górowie I³aweckim, oczyszczalnia w Piastach Wielkich – oczyszczalnia zmodernizowa- na w 2000 roku. Nie stwierdzono przekroczeñ. Wymienione zak³ady by³y kontrolowane równie¿ w 2000 roku. Opisy znajduj¹ siê w poprzednim Raporcie.

Ochrona powietrza — „MM International”, Zak³ad nr 51 w Bartoszycach – emituje zanieczyszczenia z procesów techno- logicznych (obróbka drewna) oraz energetycznych (praca dwóch kot³ów, z których jeden opalany jest odpadami z drewna i p³yty, drugi – olejem opa³owym). Emisja technologiczna w wiêkszoœci ograniczana jest skutecznie filtrami tkaninowymi, czêœciowo cyklonami otwartymi o niskiej spraw- noœci. Pomiary kontrolne wykaza³y niewielkie przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla z kot³owni. — Wodoci¹gowo-Ciep³ownicza COWiK Sp. z o.o. w Bartoszycach – skontrolowano kot³owniê rejonow¹ opalan¹ mieszank¹ mia³u wêgla kamiennego i drewna (trocin). Stwierdzono przekroczenie dopuszczal- nej emisji tlenku wêgla z jednego z kot³ów. Pomiary kontrolne wykonane po zmodernizowaniu kot³a po- twierdzi³y wyeliminowanie przekroczeñ. — Spó³dzielnia Mleczarska „Maækowy” w Górowie I³aweckim – Ÿród³em emisji zanieczyszczeñ do powie- trza jest kot³ownia grzewczo-technologiczna, opalana wêglem kamiennym. Wystêpuje tu równie¿ emi- sja technologiczna (z proszkowni mleka). Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku azotu i tlenku wêgla z kot³owni. — Odlewnia w D¹browie – pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku siar- ki i tlenku wêgla z emitora ¿eliwiaka. W celu redukcji emisji zamontowano kratê dopalaj¹c¹ tlenek wêgla oraz przebudowano i uszczelniono instalacjê nadmuchu ¿eliwiaka.

Ochrona przed ha³asem W 2001 roku na terenie powiatu skontrolowano 3 zak³ady (Odlewniê ¯eliwa w Osiece, Odlewniê w D¹browie k.Bartoszyc oraz Wytwórniê Mas Bitumicznych w D¹browie k.Bartoszyc). W trakcie przepro- wadzonych kontroli stwierdzono, ¿e zak³ady znajduj¹ siê na terenach oddalonych od zabudowy miesz- kalnej, w zwi¹zku z czym ich dzia³alnoœæ nie stanowi zagro¿enia z powodu nadmiernej emisji ha³asu do œrodowiska.

Gospodarka odpadami — Zbiór Surowców Pochodzenia Zwierzêcego Perkujki k. Bartoszyc – przeprowadzono dwie kontrole inter- wencyjne, które dotyczy³y zakopywania na terenie przyleg³ym do siedziby zak³adu odpadów z uboju. Wydano stosowne zarz¹dzenia pokontrolne. — Zak³ady Miêsne „Pek-Bart” Sp. z o.o. w Bartoszycach – kontrole wykaza³y brak ewidencji wytwarzanych odpadów oraz nie uregulowany stan formalnoprawny w zakresie gospodarki odpadami. Wydane zarz¹- dzenia pokontrolne zosta³y wykonane w wyznaczonym terminie.

POWIAT BRANIEWSKI

W 2001 roku na terenie powiatu braniewskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole:

260 – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 18, – w zakresie ochrony powietrza – 9, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 2, – w zakresie gospodarki odpadami – 4, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 3.

Gospodarka wodno-œciekowa — Wodoci¹gi Miejskie Sp. z o.o. w Braniewie – u¿ytkuj¹ mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, odpro- wadzaj¹c¹ do Pas³êki przesz³o 3500 m3/d œcieków. Kontrola wykaza³a przekroczenie dopuszczalnego stê¿enia fosforu ogólnego w stosunku do wartoœci okreœlonej w pozwoleniu wodnoprawnym. — Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji we Fromborku – eksploatuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, wyposa¿on¹ w system chemicznego usuwania zwi¹zków fosforu, odprowadzaj¹c¹ do Zalewu Wiœlane- go 900 m3/d œcieków, spe³niaj¹cych warunki okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym. W roku 2001 za- koñczono modernizacjê i rozbudowê oczyszczalni. — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Pieniê¿nie (oczyszczalnia w Pieniê¿nie) i Za- k³ad Wodno-Kanalizacyjny w Lelkowie (oczyszczalnia w Zagajach) – obiekty kontrolowane równie¿ w 2000 roku (opisy znajduj¹ siê w poprzednim Raporcie). Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amonowego i ogólnego oraz fosforu ogólnego w œciekach odprowadzanych przez oczysz- czalniê w Zagajach.

Ochrona powietrza — Gdañski Przemys³ Drzewny SA, Zak³ad w Chruœcielu – posiada kot³owniê grzewczo-technologiczn¹, opalan¹ trocinami i kawa³kami drewna. Wystêpuje tu równie¿ emisja zwi¹zana z technologiczn¹ obrób- k¹ drewna (py³ i trociny). Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki z kot³owni. Ponadto stwierdzono, ¿e odbiór py³u z odpylacza hali obróbki drewna oraz hali traków nie jest zabezpieczony, co powoduje tzw. emisjê wtórn¹. W celu ograniczenia emisji zanieczyszczeñ do powietrza zak³ad przeprowadzi³ czyszczenie kot³ów, czopuchów i komina. Ponownie wykonane pomia- ry emisji potwierdzi³y wyeliminowanie przekroczeñ. Zak³ad ma nieuregulowany stan formalnoprawny w zakresie gospodarki odpadami. — „Marbog” s.c. w BemowiŸnie – tartak posiada kot³owniê grzewczo-technologiczn¹ wyposa¿on¹ w ko- cio³ opalany odpadami z drewna. Wystêpuje tu równie¿ emisja zanieczyszczeñ, zwi¹zana z techno- logiczn¹ obróbk¹ drewna (py³ i trociny). Pomiary kontrolne dwukrotnie wykaza³y przekroczenie do- puszczalnej emisji tlenku wêgla w stosunku do wielkoœci ustalonych decyzj¹. W celu ograniczenia emisji zanieczyszczeñ do powietrza zak³ad wykona³ czyszczenie ca³ego pieca i remont paleniska pieca. Ponadto stwierdzono nieprawid³owe zabezpieczenie odbioru py³u z odci¹gów trocin z hal tra- ków przed tzw. emisj¹ wtórn¹ oraz nieuregulowany stan formalnoprawny w zakresie gospodarki od- padami. — Energetyka Cieplna Sp. z o.o. we Fromborku – kot³ownia emituje zanieczyszczenia z procesów energetycznego spalania wêgla kamiennego. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej emisji dwu- tlenku azotu w stosunku do wielkoœci ustalonych decyzj¹. W wyniku regulacji kot³ów przekroczenie zosta³o wyeliminowane. Planowane jest zast¹pienie istniej¹cej kot³owni now¹, spalaj¹c¹ biomasê.

Ochrona przed ha³asem — Hurtownia Wêdlin JBB w Braniewie – przeprowadzona wskutek interwencji kontrola nie wykaza³a prze- kroczenia dopuszczalnego poziomu dŸwiêku na granicy z chronion¹ zabudow¹. — Odlewnia ¯eliwa w Plutach – zak³ad posiada decyzjê o dopuszczalnym poziomie ha³asu. W dniu kontro- li nie stwierdzono przekroczeñ.

Gospodarka odpadami — MPEC Sp. z o.o. w Braniewie, wysypisko w Braniewie – nie stwierdzono nieprawid³owoœci w sposobie eksploatacji wysypiska, lecz kontrola wykaza³a brak aktualnej decyzji na czasowe gromadzenie osadów œciekowych na terenie sk³adowiska. — Zak³ad Komunalny w Wilczêtach, wysypisko w Wilczêtach – kontrola wykaza³a liczne nieprawid³owoœci wymagaj¹ce usuniêcia: zanieczyszczenie terenu przylegaj¹cego do wysypiska lekkimi odpadami rozno- szonymi przez wiatr, brak sta³ego dozoru i zabezpieczenia terenu wysypiska przed dostêpem osób po- stronnych i zwierz¹t, brak selektywnego sk³adowania odpadów, zbyt ma³¹ czêstotliwoœæ stosowania

261 warstw izolacyjnych oraz brak ewidencji iloœci i rodzajów odpadów przyjmowanych na wysypisko. Wy- dano stosowne zarz¹dzenia.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — „Elbrewery Company” Ltd., Browar w Braniewie – w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak w ilo- œci nie stwarzaj¹cej ryzyka zagro¿enia dla œrodowiska. Eksploatacja instalacji nie budzi zastrze¿eñ.

POWIAT DZIA£DOWSKI

W 2001 roku na terenie powiatu dzia³dowskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 12, – w zakresie ochrony powietrza – 7, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 1, – w zakresie gospodarki odpadami – 3, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 1.

Gospodarka wodno-œciekowa — Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Sp. z o.o. w Dzia³dowie – eksploatuje me- chaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, odprowadzaj¹c¹ do Kana³u M³yñskiego, uchodz¹cego do Dzia³- dówki, oko³o 3100 m3/d œcieków, spe³niaj¹cych warunki pozwolenia wodnoprawnego. Stan formalno- prawny jest uregulowany. — Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej w Lidzbarku Welskim – do po³owy 2001 roku w Lidzbarku dzia³a³y dwie oczyszczalnie, odprowadzaj¹ce œcieki do rzeki Wel: „Jeleñska” (oko³o 200 m3/d) i osiedlo- wa (oko³o 30 m3/d). Kontrola wykaza³a przekroczenia dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ zanieczyszczeñ w œciekach odprowadzanych z obu oczyszczalni. W lipcu 2001 roku wy³¹czono z eksploatacji oczysz- czalniê osiedlow¹. Œcieki kierowane s¹ obecnie na oczyszczalniê „Jeleñska”, która zosta³a zmodernizo- wana i wyposa¿ona w system chemicznego str¹cania fosforu. — Gminny Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Rybnie – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê z che- micznym str¹caniem fosforu, odprowadzaj¹c¹ do rzeki Wel (poprzez rów melioracyjny) blisko 300 m3 œcieków na dobê. Kontrola wykaza³a przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amonowego i ogólnego w oczysz- czonych œciekach. Planowana jest rozbudowa oczyszczalni. Stan formalnoprawny jest uregulowany. — Oczyszczalnia œcieków w Uzdowie – na pocz¹tku 2001 roku poprzez rów melioracyjny odprowadza³a do P³oœniczanki 115 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie. Stwierdzono w nich przekro- czenie dopuszczalnego stê¿enia azotu ogólnego. W ci¹gu roku 2001 oczyszczalniê zmodernizowano i wyposa¿ono w system chemicznej redukcji zwi¹zków fosforu. Stan formalnoprawny jest uregulowany. — Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Lidzbarku Welskim – odprowadza do rzeki Wel oko³o 20 m3/d œcie- ków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie. Kontrola wykaza³a przekroczenie dopuszczalnego po- ziomu fosforu ogólnego w oczyszczonych œciekach. Stan formalnoprawny w zakresie odprowadzania œcieków jest uregulowany. — Gorzelnia Rolnicza w Grzybinach – odprowadza do Jeziora Grzybiñskiego oko³o 100 m3/d wód poch³od- niczych. Œcieki technologiczne i wywar rozdeszczowywane s¹ na w³asnych gruntach rolnych. — Gorzelnie w Bia³utach, Myœlêtach i Turzy Ma³ej – wody poch³odnicze kr¹¿¹ w obiegach zamkniêtych, ich nadmiar kierowany jest do wód powierzchniowych. Œcieki bytowo-gospodarcze gromadzone s¹ w zbior- nikach bezodp³ywowych lub odprowadzane na oczyszczalniê.

Ochrona powietrza — Przedsiêbiorstwo Przemys³u Zbo¿owego „I³pasz” SA w I³owie – emituje zanieczyszczenia z proce- sów technologicznych oraz energetycznych, z kot³owni technologiczno-grzewczej, do listopada 2001 roku opalanej wêglem kamiennym. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla. Emisja sadzy do powietrza by³a przyczyn¹ licznych skarg. W koñcu 2001 roku zlikwidowana zosta³a stara kot³ownia wêglowa i uruchomiona nowa, zasilana gazem ziemnym. — Olsztyñska Fabryka Mebli, Zak³ad w Dzia³dowie oraz Przedsiêbiorstwo Ciep³ownicze Sp. z o.o. w Dzia³- dowie – zak³ady kontrolowane równie¿ w 2000 roku (opisy w poprzednim Raporcie). Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ.

Ochrona przed ha³asem — Huta Szk³a Dzia³dowo Sp. z o.o. – Ÿród³em ha³asu s¹ urz¹dzenia znajduj¹ce siê w halach produkcyjnych oraz ch³odnice wentylatorowe. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnego poziomu ha³asu w porze

262 nocnej. W celu ograniczenia emisji ha³asu zak³ad wy³¹czy³ z eksploatacji czêœæ sprê¿arkowni, wyposa- ¿on¹ w sprê¿arki t³okowe.

Gospodarka odpadami — Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej w Dzia³dowie, sk³adowisko w Zakrzewie – stwierdzono nie- prawid³owoœci w eksploatacji sk³adowiska. Analiza wód podziemnych w rejonie sk³adowiska wykaza³a pogorszenie ich jakoœci. WIOŒ zg³osi³ uwagi co do sposobu monitorowania wp³ywu sk³adowiska na ja- koœæ wód. — Sk³adowisko w miejscowoœci Dêbieñ, eksploatowane przez Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych w Ostró- dzie – wydano stosowne zarz¹dzenia pokontrolne, nakazuj¹ce w³aœciwe uporz¹dkowanie sk³adowiska.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — „CPN Serwis Mazowsze” Sp. z o.o., Baza Paliwowo-Serwisowa Nr 1 w Dzia³dowie – obecnie nie maga- zynuje benzyn, lecz olej napêdowy i opa³owy. Posiada w³aœciwe zabezpieczenia œrodowiska i prowadzi monitoring wycieków do gruntu i wód podziemnych. Nie kwalifikuje siê jako zak³ad stwarzaj¹cy ryzyko zagro¿enia dla œrodowiska.

POWIAT ELBL¥SKI GRODZKI

W 2001 roku na terenie powiatu elbl¹skiego grodzkiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 10, – w zakresie ochrony powietrza – 18, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 15, – w zakresie gospodarki odpadami – 23, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 5.

Gospodarka wodno-œciekowa — Elbl¹skie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Elbl¹gu – u¿ytkuje trzy oczyszczalnie (kontrolowane równie¿ w 2000 roku – opisy znajduj¹ siê w poprzednim Raporcie): – w Elbl¹gu – nie stwierdzono przekroczeñ dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ zanieczyszczeñ w odprowa- dzanych œciekach, – w Piastowie i w ZajeŸdzie – stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartoœci BZT , ChZT-Cr, azotu 5 amonowego i ogólnego, fosforu ogólnego, a w Piastowie ponadto zawiesiny ogólnej. Do koñca 2002 ro- ku planowane jest wy³¹czenie z eksploatacji oczyszczalni w ZajeŸdzie i skierowanie œcieków do oczysz- czalni w Elbl¹gu.

Ochrona powietrza — „MM International”, Zespó³ Zak³adów nr 25 i 26 w Elbl¹gu – kontrola wykaza³a bardzo z³y stan technicz- ny i niew³aœciw¹ eksploatacjê urz¹dzeñ s³u¿¹cych ochronie œrodowiska, brak uregulowañ prawnych oraz powa¿ne uchybienia w zakresie gospodarki odpadami. Po kolejnej kontroli, w zwi¹zku z brakiem popra- wy, a nawet pog³êbianiem siê nieprawid³owoœci, dyrektor zak³adu zosta³ postawiony w stan oskar¿enia przed elbl¹skim kolegium d/s wykroczeñ i ukarany grzywn¹. W drugiej po³owie 2001 roku zrealizowano czêœæ zarz¹dzeñ pokontrolnych: uzyskano uregulowania prawne na emisjê, dobudowano dodatkowy filtr tkaninowy odci¹¿aj¹cy istniej¹ce odpylacze, zlikwidowano lakierniê oraz czêœciowo zlikwidowano niele- galne wysypisko odpadów poprodukcyjnych. — Elektrociep³ownia Elbl¹g Sp. z o.o. w Elbl¹gu – emituje zanieczyszczenia z procesów energetycznego spalania wêgla kamiennego. Pomiary kontrolne emisji zanieczyszczeñ do powietrza, wykonane po za- koñczeniu modernizacji, nie wykaza³y przekroczeñ. Stan formalnoprawny w zakresie korzystania ze œro- dowiska jest uregulowany. — Odlewnia „Elzamech” Sp. z o.o. w Elbl¹gu – podobnie jak w roku 2000, stwierdzono przekroczenie do- puszczalnej emisji tlenku wêgla. Zak³ad posiada uregulowany stan formalnoprawny w zakresie korzysta- nia ze œrodowiska. — Korporacja Produkcyjno-Handlowa „Stanbor”, Fabryka Mebli w Elbl¹gu – Ÿród³em emisji zanieczysz- czeñ do powietrza jest kot³ownia opalana odpadami z drewna. Kontrolne pomiary wykaza³y przekro- czenie dopuszczalnej emisji dwutlenku azotu i tlenku wêgla. Ponadto stwierdzono nieszczelnoœæ w przewodzie do pneumatycznego transportu odpadów p³yty wiórowej do kot³owni. Stan formalno- prawny w zakresie korzystania ze œrodowiska jest uregulowany. — Przedsiêbiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Us³ugowe „Stolp³yt” w Elbl¹gu – Ÿród³em emisji zanieczysz- czeñ do powietrza jest kot³ownia grzewcza opalana odpadami z drewna. Pomiary kontrolne emisji za-

263 nieczyszczeñ do powietrza nie wykaza³y przekroczeñ. Stan formalnoprawny w zakresie korzystania ze œrodowiska jest uregulowany.

Ochrona przed ha³asem Skontrolowano m. in. 4 zak³ady, które nie posiada³y decyzji o dopuszczalnym poziomie ha³asu w œrodowi- sku. W ka¿dym z nich stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu w stosunku do wartoœci okreœlonych w za³¹czniku do rozporz¹dzenia Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa z 13 maja 1998 roku (Dz. U. nr 66, poz. 436): — Zak³ad Masarniczy przy ul. Szucha w Elbl¹gu – Ÿród³em dŸwiêku by³y agregaty ch³odnicze. WIOŒ wy- st¹pi³ o wydanie decyzji o dopuszczalnym poziomie dŸwiêku. Po otrzymaniu przez zak³ad decyzji prze- prowadzono powtórne pomiary, które nie wykaza³y przekroczeñ. — Technika Okienna s. c. w Elbl¹gu – wydano zarz¹dzenia pokontrolne oraz wyst¹piono do organu nad- zoru budowlanego w zwi¹zku ze stwierdzonym nieprzestrzeganiem przepisów Prawa Budowlanego. — Piekarnia „Marko” przy ulicy Poprzecznej w Elbl¹gu – wyst¹piono o wydanie decyzji ustalaj¹cej poziom ha³asu. Po ponownym stwierdzeniu przekroczenia, mimo podjêtych prac wyciszaj¹cych, zak³ad wy³¹czy³ uci¹¿liwy wentylator i zaprzesta³ u¿ytkowania. — Sklep Spo¿ywczy „ Market Alf” w Elbl¹gu przy ul. Królewieckiej.

Gospodarka odpadami — „Alstom Power” Sp. z o.o. w Elbl¹gu – sposób postêpowania z odpadami oraz gromadzenia ich do cza- su przekazania specjalistycznym firmom nie budzi³ zastrze¿eñ. Zak³ad posiada uregulowan¹ stronê for- malnoprawn¹ w zakresie gospodarki odpadami. — „Alstom Power FlowSystems” Sp. z o.o. w Elbl¹gu – nie stwierdzono uchybieñ w sposobie gospodaro- wania wytworzonymi na terenie zak³adu odpadami oraz gromadzenia ich do czasu przekazania specja- listycznym firmom. Ustalono, ¿e zak³ad nie posiada³ uregulowanej strony formalnoprawnej w zakresie gospodarki odpadami. Wydano stosowne zarz¹dzenia, które zosta³y wykonane. — Wojewódzki Szpital Zespolony przy ul. Królewieckiej w Elbl¹gu – sposób zagospodarowania i groma- dzenia odpadów nie budzi³ zastrze¿eñ. Szpital posiada³ uregulowan¹ stronê formalnoprawn¹ dotycz¹c¹ gospodarki odpadami, nie prowadzi³ natomiast pe³nej ewidencji iloœciowej i jakoœciowej wytwarzanych odpadów. Wydano stosowne zarz¹dzenia. — Lecznica dla zwierz¹t „Grunwaldzka” w Elbl¹gu – zak³ad nie posiada³ uregulowanej strony formalno- prawnej dotycz¹cej gospodarki odpadami. Nie prowadzi³ równie¿ ewidencji iloœci i rodzaju wytwarzanych na terenie lecznicy odpadów zgodnie z przyjêtym katalogiem oraz list¹ odpadów niebezpiecznych. Wy- dano stosowne zarz¹dzenia pokontrolne w celu uregulowania stanu prawnego. Zarz¹dzenia zrealizowa- no w terminie.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — „Elbrewery Company” Ltd. Browar w Elbl¹gu – w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak. Ponad- to na terenie obiektu znajduj¹ siê inne substancje chemiczne w iloœciach nie stwarzaj¹cych ryzyka za- gro¿enia dla œrodowiska. W trakcie kontroli nie stwierdzono nieprawid³owoœci wynikaj¹cych z przetrzy- mywania i stosowania substancji chemicznych zgromadzonych na terenie zak³adu.

POWIAT ELBL¥SKI ZIEMSKI

W 2001 roku na terenie powiatu elbl¹skiego ziemskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 24, – w zakresie ochrony powietrza – 25, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 3, – w zakresie gospodarki odpadami – 23, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 9.

Gospodarka wodno-œciekowa — Zak³ad Gospodarki Komunalnej w M³ynarach – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, odpro- wadzaj¹c¹ 400 m3/d œcieków do Baudy. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amo- nowego i ogólnego w oczyszczonych œciekach w stosunku do wartoœci okreœlonych w pozwoleniu wod- noprawnym. — Pas³êckie Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Pas³êku – eksploatuje mechaniczno- -biologiczn¹ oczyszczalniê œcieków wyposa¿on¹ w urz¹dzenia do chemicznego str¹cania fosforu. Odpro- wadza do rzeki W¹skiej 850 m3/d œcieków, spe³niaj¹cych warunki okreœlone w pozwoleniu wodnoprawnym.

264 — Agencja W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa O/T w Olsztynie, Filia w Elbl¹gu, Gospodarstwo Skarbu Pañstwa w Elbl¹gu (oczyszczalnia w Surowie) oraz Ch³odnia Gronowo Górne Micha³a Piwnickiego – za- k³ady odprowadzaj¹ce do wód powierzchniowych blisko 20 m3/d œcieków (ka¿dy), oczyszczonych me- chaniczno-biologicznie. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnego stê¿enia azotu ogólnego w œcie- kach odprowadzanych przez oczyszczalniê w Surowie.

Ochrona powietrza — Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Pas³êku – skontrolowano kot³owniê przy ulicy Ogro- dowej, opalan¹ mia³em wêglowym. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku i dwutlenku azotu. Stan formalnoprawny w zakresie korzystania ze œrodowiska jest uregulowany. — Elbl¹ska Spó³dzielnia Mleczarska, Oddzia³ Produkcyjny w M³ynarach – Ÿród³em emisji zanieczyszczeñ do powietrza jest kot³ownia grzewczo-technologiczna, wyposa¿ona w kot³y opalane wêglem kamiennym. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i tlenku wêgla. W celu ograniczenia emisji zanieczyszczeñ do powietrza zak³ad zastosowa³ paliwo o lep- szych parametrach energetycznych, planuje siê równie¿ zainstalowanie urz¹dzeñ do zapewnienia w³a- œciwych warunków spalania. Stwierdzono równie¿ nieprawid³owoœci w gromadzeniu odpadów. Zak³ad ma nie uregulowany stan formalnoprawny w zakresie gospodarki odpadami. — „ICC Pas³êk” Ltd. Sp. z o.o. w Pas³êku. ród³em emisji zanieczyszczeñ do powietrza jest kot³ownia za- k³adowa, opalana mia³em wêglowym. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku azotu z jednego z kot³ów. Do czasu wykonania remontu kot³a wy³¹czono go z eksploatacji.

Ochrona przed ha³asem — „ICC Pas³êk” Ltd. Sp. z o.o. w Pas³êku – w 2001 roku przeprowadzono dwukrotn¹ kontrolê zak³adu. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnego poziomu ha³asu w œrodowisku w porze nocnej. Powtórne pomiary, wykonane po zainstalowaniu dodatkowych os³on na ch³odni kominowej, nie wykaza³y przekro- czeñ. — „Waryñski-Pas³êk” Sp. z o.o. w Pas³êku – stwierdzono przekroczenie dopuszczalnego poziomu ha³asu w œrodowisku. Zak³ad rozpocz¹³ modernizacjê w celu dostosowania poziomu dŸwiêku do wielkoœci do- puszczalnych.

Gospodarka odpadami — „Trans Holding Poland” Sp. z o.o. z/s w Warszawie, Gospodarstwo Rolne w Jesionnej (hodowla byd³a mlecznego w systemie œcio³owym) – kontrola wykaza³a brak uregulowanego stanu formalnoprawnego w zakresie gospodarki odpadami. Wydano stosowne zarz¹dzenia pokontrolne. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Tolkmicku, wysypisko w Nowince – kontrola wykaza- ³a, i¿ zak³ad nie prowadzi³ iloœciowej i jakoœciowej ewidencji odpadów przyjmowanych na sk³adowisko. Wysypisko by³o pozbawione dozoru, widoczne by³y œlady spalania odpadów. Wydano zarz¹dzenia po- kontrolne. — Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych Sp. z o.o. w Pas³êku, wysypisko w Robitach – kontrola wykaza³a szereg nieprawid³owoœci, m. in. zbyt ma³¹ czêstotliwoœæ stosowania warstw izolacyjnych i zwi¹zane z tym rozwiewanie lekkiej frakcji odpadów poza teren sk³adowiska, brak selektywnego sk³adowania od- padów oraz braki w pasie zieleni izolacyjnej. Nie prowadzono ewidencji iloœci odpadów przyjmowanych na wysypisko. Wydano stosowne zarz¹dzenia pokontrolne, które nie zosta³y wykonane w wyznaczonym terminie. — „Waryñski-Pas³êk” Sp. z o.o. w Pas³êku – kontrola wykaza³a braki w ewidencji iloœci i rodzaju wytwarzanych na terenie zak³adu odpadów, brak uregulowañ formalnoprawnych dotycz¹cych przekazywania odpadów, nieprawid³owoœci w zakresie gromadzenia odpadów. Wydano stosowne zarz¹dzenia pokontrolne. — „Dosshe Poland” Sp. z o.o. w Kaliszu, Wytwórnia Pasz w Rychlikach – kontrola wykaza³a, i¿ zak³ad nie wykorzystuje do produkcji tkanki zwierzêcej odpadowej, a tylko surowce gotowe. Stwierdzono równie¿, ¿e zak³ad nie posiada uregulowanej strony formalnoprawnej w zakresie gospodarki odpadami, a tak¿e szereg nieprawid³owoœci w sposobie gromadzenia odpadów oraz sposobie postêpowania z odpadami. Wydano zarz¹dzenia pokontrolne.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska —„Lannen Polska” Sp. z o.o. w Tolkmicku – w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak. Poza tym na terenie obiektu znajduj¹ siê inne substancje chemiczne w iloœciach nie stwarzaj¹cych ryzyka za- gro¿enia dla œrodowiska. Podczas kontroli stwierdzono nieprawid³owoœci w zakresie magazynowa- nia niektórych œrodków chemicznych. Wydano stosowne zarz¹dzenia, które zosta³y zrealizowane w terminie.

265 POWIAT E£CKI

W 2001 roku na terenie powiatu e³ckiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 12, – w zakresie ochrony powietrza – 9, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 5, – w zakresie gospodarki odpadami – 10, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 3.

Gospodarka wodno-œciekowa — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w E³ku – oczyszczalnia w E³ku. Kontrola nie wy- kaza³a przekroczeñ. — Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych Sp. z o.o. w Prostkach – oczyszczalnia w Prostkach. Kontrola wy- kaza³a, ¿e oczyszczalnia nie pracowa³a prawid³owo. Podobnie jak w 2000 roku, stwierdzono przekrocze- nia dopuszczalnych wartoœci BZT , zawiesiny ogólnej, azotu amonowego i ogólnego oraz fosforu ogól- 5 nego w oczyszczonych œciekach. — Przedsiêbiorstwo Badawczo-Instalacyjne „Technolog” w Gi¿ycku – oczyszczalnia komunalna w Starych Ju- chach. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnego stê¿enia fosforu ogólnego w oczyszczonych œciekach. Wymienione zak³ady by³y kontrolowane w 2000 i 2001 roku. Opisy znajduj¹ siê w Raporcie za 2000 rok.

Ochrona powietrza Zak³ady emituj¹ce zanieczyszczenia z energetycznego spalania paliw na potrzeby technologiczne oraz zanieczyszczenia technologiczne: — „Eco-Progres” Sp. z o.o. w E³ku, — „Porta KMI System” Sp. z o.o. w E³ku, — P. P. „Cezar” w E³ku, — „Plastol” s. c. w E³ku, — „Pro-Eko” Sp. z o.o. w E³ku, — Zak³ad Przewodów i Kabli „E³trim” w E³ku, — „Ago-Centrum” Sp. z o.o. w Kolnie – Gorzelnia w Stradunach. Zak³ady energetyki cieplnej: — Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w E³ku, — Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Œwit” w E³ku. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki i tlenku wêgla w ciep³owni Spó³dzielni Mieszkaniowej „Œwit”.

Ochrona przed ha³asem — E³ckie Zak³ady Przemys³u Sklejek w E³ku – pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ dopuszczalnej emisji ha³asu.

Gospodarka odpadami — Urz¹d Miasta w E³ku, sk³adowisko odpadów komunalnych w miejscowoœci Siedliska, administrowane przez PUK Sp. z o.o. w E³ku – w 2001 roku na sk³adowisku zamontowano wagê z baz¹ komputerow¹ oraz identyfikacj¹ dostawcy odpadów. Kontrola wykaza³a nieprawid³owoœci eksploatacyjne zwi¹zane z zagospodarowaniem odcieków oraz zaœmiecaniem terenów przyleg³ych. Sk³adowisko nie posiada po- zwolenia na u¿ytkowanie obiektu wynikaj¹ce z przepisów prawa budowlanego. — Urz¹d Gminy Stare Juchy – w 2001 roku Gmina Stare Juchy opracowa³a i przyjê³a do realizacji gminny pro- gram gospodarki odpadami. Zrekultywowano dotychczas u¿ytkowan¹ kwaterê sk³adowiska. Rozpoczêto wdra¿anie selektywnej zbiórki odpadów. Segregowane odpady odbierane s¹ przez MPO Bia³ystok. W li- stopadzie 2001 roku Gmina otrzyma³a nagrodê w wysokoœci 250 tys. z³ z Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej za rozwi¹zanie problemu gospodarki odpadami w gminach wiejskich. — Wytwórnia Pasz i M¹czek Miêsno-Kostnych w E³ku Szybie – przetwarzaj¹ca odpady z uboju oraz padli- nê zwierzêc¹. Podczas kontroli nie stwierdzono nieprawid³owoœci w gospodarce odpadami. — Samodzielny Publiczny ZOZ 108 Szpital Wojskowy z Przychodni¹ w E³ku – kontrola wykaza³a, ¿e odpa- dy niebezpieczne ze szpitala przekazywane s¹ do spalarni w ZOZ w Olecku. — Zak³ady Miêsne „Mazury” SA w E³ku – kontrola wykaza³a brak uregulowañ formalnoprawnych zwi¹za- nych z gospodark¹ odpadami.

266 Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — „Elsner-Product” Sp. z o.o. w Lipnie Oddzia³ w E³ku oraz „Agro-Poli” E³k Sp. z o.o. w E³ku – w obu zak³a- dach w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak w iloœci nie stwarzaj¹cej ryzyka zagro¿enia dla œro- dowiska. Eksploatacja bie¿¹ca instalacji nie budzi zastrze¿eñ. Niedoci¹gniêcia stwierdzono w zakresie gospodarki odpadami. „Elsner-Product” przewidywa³ modernizacjê i przebudowê ch³odni. — Zak³ady Miêsne „Mazury” SA w E³ku – w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak w iloœci nie stwa- rzaj¹cej ryzyka zagro¿enia dla œrodowiska. Eksploatacja bie¿¹ca instalacji nie budzi zastrze¿eñ. W 2001 roku zdemontowano stary uk³ad ch³odniczy i wybudowano now¹ maszynowniê.

POWIAT GI¯YCKI

W 2001 roku na terenie powiatu gi¿yckiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 26, – w zakresie ochrony powietrza – 9, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 4, – w zakresie gospodarki odpadami – 17, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 2.

Gospodarka wodno-œciekowa — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Gi¿ycku, oczyszczalnia w Gi¿ycku – nie stwier- dzono przekroczeñ dopuszczalnych stê¿eñ zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach. Planowano przeprowadzenie rozbudowy i modernizacji oczyszczalni w 2002 roku. — Zak³ad Us³ug Komunalnych w Wêgorzewie, oczyszczalnia w Wêgorzewie – przekroczenie dopuszczal- nego stê¿enia azotu amonowego w odprowadzanych œciekach, — Przedsiêbiorstwo Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Sp. z o.o. w Rynie, oczyszczalnia w Rynie – przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu ogólnego i amonowego, BZT oraz fosforu ogólnego, 5 — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Wydminach, oczyszczalnia w Wydminach – nie- znaczne przekroczenie dopuszczalnego stê¿enia fosforu ogólnego. — Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalno-Rolnych Sp. z o.o. w Mi³kach, oczyszczalnia w Mi³kach – przekro- czenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amonowego, azotu ogólnego i fosforu ogólnego, — Zarz¹d Gminy Pozezdrze, oczyszczalnia w Pozezdrzu – przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amonowego, azotu ogólnego i fosforu ogólnego, — Zarz¹d Gminy Banie Mazurskie, oczyszczalnia w Baniach Mazurskich – przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Wymienione zak³ady by³y kontrolowane w 2000 i 2001 roku. Opisy znajduj¹ siê w poprzednim Raporcie.

Ochrona powietrza Zak³ady emituj¹ce zanieczyszczenia z energetycznego spalania paliw na potrzeby technologiczne oraz zanieczyszczenia technologiczne: — OSM Gi¿ycko, — OSM Gi¿ycko, Zak³ad Mleczarski w Wêgorzewie, — „Es-System” Sp. z o.o. w Wilkasach, — Przedsiêbiorstwo Us³ugowo-Handlowe S. N. „Zorza” w Rynie, — Przedsiêbiorstwo Produkcyjne USS w Gi¿ycku. Zak³ady energetyki cieplnej: — Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Gi¿ycku, — Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Niegocin” w Bystrym, — Spó³dzielnia Mieszkaniowa w Wydminach. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla z kot³owni technologicznych OSM w Gi¿ycku i Zak³adu Mleczarskiego w Wêgorzewie oraz dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i tlenku wêgla z kot³owni osiedlowej przy ul. Sikorskiego PEC w Gi¿ycku.

Ochrona przed ha³asem W zakresie ochrony przed ha³asem skontrolowano nastêpuj¹ce zak³ady: — Przedsiêbiorstwo Produkcji Betonów „Prefabet-Niegocin” Sp. z o.o. w Wilkasach k. Gi¿ycka, — Zak³ad Us³ug Stolarskich s. c. A. Jankowski, T. Mróz w Wilkasach, — Zak³ad Blacharstwa i Lakiernictwa Pojazdowego, M. Husar w Wêgorzewie, — Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Gi¿ycku, ciep³ownia mia³owa XXX-lecia. W ¿adnym z wymienionych zak³adów nie stwierdzono przekroczeñ dopuszczalnej emisji ha³asu.

267 Gospodarka odpadami — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Wydminach, gminne sk³adowisko odpadów – kon- trola wykaza³a nieprawid³owoœci eksploatacyjne, m. in. brak sta³ego nadzoru, brak przykrycia odpa- dów poœrednimi warstwami izolacyjnymi, zaœmiecenie terenów przyleg³ych. Na osobê administratora na³o¿ono mandat karny. Wed³ug póŸniejszych informacji, nieprawid³owoœci zosta³y usuniête. — Sk³adowisko w Œwidrach po by³ych Zak³adach Rybnych, obecnie w³asnoœæ prywatna – bez zezwolenia rozpoczêto sk³adowanie odpadów spoza województwa warmiñsko-mazurskiego. Ze wzglêdu na stan techniczny obiektu, wyst¹piono do Starosty Gi¿yckiego o cofniêcie lub zmianê pozwolenia na u¿ytkowa- nie, skierowano wniosek do kolegium ds. wykroczeñ. Obecnie sk³adowisko nie jest eksploatowane. — Urz¹d Gminy Banie Mazurskie, sk³adowisko odpadów w Baniach Mazurskich – kontrola wykaza³a niski standard techniczny sk³adowiska. — Zak³ad Us³ug Komunalno-Rolnych w Mi³kach, sk³adowisko odpadów w Miechach – kontrola wykaza³a, ¿e sk³adowisko jest pozbawione sta³ego nadzoru, o niskim standardzie technicznym. — Urz¹d Miasta Gi¿ycko, sk³adowisko odpadów w Œwidrach – nie posiada izolacji naturalnej ani sztucznej, zabezpieczaj¹cej przed zanieczyszczeniem wód. Nie jest wyposa¿one w jakiekolwiek urz¹dzenia moni- toruj¹ce jego wp³yw na œrodowisko oraz nie s¹ znane warunki hydrogeologiczne w jego otoczeniu.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Gi¿ycku, Zak³ad Produkcyjny w Wêgorzewie, — „Serex” Sp. z o.o. w Gi¿ycku. W obu zak³adach w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak. Nie stwierdzono zaniedbañ w eksplo- atacji instalacji. W przypadku awarii mo¿e wyst¹piæ zagro¿enie jedynie o charakterze lokalnym, wg dyrektywy SEVESO II s¹ to instalacje bezpieczne.

POWIAT I£AWSKI

W 2001 roku na terenie powiatu i³awskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 33, – w zakresie ochrony powietrza – 38, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 11, – w zakresie gospodarki odpadami – 19, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 11.

Gospodarka wodno-œciekowa — Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych w Zalewie (oczyszczalnia w Zalewie) – urz¹dzenia oczyszczalni s¹ w z³ym stanie technicznym i nie zapewniaj¹ wystarczaj¹cej redukcji zanieczyszczeñ w œciekach. Roz- wa¿ana jest koncepcja budowy nowej oczyszczalni lub poprowadzenia œcieków przemys³owych kolek- torem do miejskiej oczyszczalni w I³awie. — Telewizja Polska SA, Oœrodek Wypoczynkowy w Sarnówku – nie stwierdzono przekroczeñ. — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Lubawie – stwierdzono przekroczenia dopusz- czalnych wartoœci BZT i azotu amonowego w oczyszczonych œciekach. Kontrola wykaza³a niew³aœciwe 5 gospodarowanie wodami opadowymi oraz odciekami z poletek osadowych. Zak³ad wykona³ ruroci¹g od- prowadzaj¹cy odcieki z poletek na oczyszczalniê. — Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych „Wodoci¹gi Gminne” Sp. z o.o. w Suszu – kontrola nie wykaza³a przekroczeñ dopuszczalnych wartoœci stê¿eñ zanieczyszczeñ. W 2001 roku wy³¹czono z eksploatacji oczyszczalnie œcieków w miejscowoœciach Ba³oszyce, D¹brówka, Kamieniec oraz oczyszczalniê masar- ni „Matis” w Ró¿nowie, a œcieki skierowano na oczyszczalniê w Suszu. Wymienione zak³ady by³y kontrolowane równie¿ w 2000 roku. Opisy znajduj¹ siê w poprzednim Raporcie.

Ochrona powietrza — „MM International”, Zak³ad nr 11 w I³awie – wystêpuje tu emisja zanieczyszczeñ technologicznych (ob- róbka p³yt wiórowych) oraz energetycznych (kocio³ opalany odpadami z obróbki p³yt). Eksploatacja urz¹- dzeñ odpylaj¹cych nie budzi zastrze¿eñ. Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ dopuszczalnej emisji zanieczyszczeñ do powietrza. — „Mazur Comfort”, Zak³ad nr 36 i 38 w I³awie – wystêpuje tu emisja zanieczyszczeñ z procesów technologicz- nych (g³ównie py³y i trociny z obróbki drewna), która jest ograniczana na filtrach tkaninowych. Kontrola wy- kaza³a, ¿e filtry zosta³y nieprawid³owo zainstalowane. Zak³ad nie posiada³ uregulowañ prawnych na emisjê zanieczyszczeñ do powietrza ani na odprowadzanie œcieków deszczowych do gruntu. Zarz¹dzenia pokon- trolne nie zosta³y wykonane do koñca 2001 roku. Jednak zak³ad, z uwagi na jego po³o¿enie i wielkoœæ pro- dukcji, nie stwarza du¿ego zagro¿enia dla stanu czystoœci poszczególnych komponentów œrodowiska.

268 — Masarnia „Matis” s. c. w Ró¿nowie – zak³ad emituje zanieczyszczenia ze spalania wêgla kamiennego w ko- t³owni technologiczno-grzewczej. Ponadto wystêpuje tu emisja zanieczyszczeñ zwi¹zanych z procesami wê- dzenia. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenia dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i tlenku wêgla. Masarnia rozpoczê³a budowê nowej kot³owni olejowej oraz planuje zmodernizowaæ wêdzar- nie. Planowane jest zamontowanie w kominach dodatkowych urz¹dzeñ ograniczaj¹cych emisjê spalin. — Energetyka Cieplna Sp. z o.o. w I³awie – skontrolowano kot³owniê rejonow¹ opalan¹ mia³em wêglowym. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku azotu z jednego z kot³ów. Po usuniêciu uszkodzeñ i wyregulowaniu stref podmuchowych wykonane pomiary potwierdzi³y wyelimino- wanie przekroczeñ. — „Swedwood Poland” SA Oddzia³ w Lubawie – Ÿród³em emisji zanieczyszczeñ do powietrza jest kot³ownia grzewczo-technologiczna opalana odpadami z produkcji oraz olejem opa³owym lekkim. Ponadto wystêpuje tu emisja zanieczyszczeñ zwi¹zanych z mechaniczn¹ obróbk¹ p³yt wiórowych i pilœniowych (py³) oraz zwi¹zanych z lakierowaniem powierzchni. Pomiary kontrolne emisji zanieczyszczeñ z kot³owni nie wykaza³y przekroczeñ. — Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Suszu – do powietrza emitowane s¹ zanieczyszczenia ze spala- nia wêgla kamiennego w kot³owni grzewczo-technologicznej. Pomiary kontrolne wykaza³y przekrocze- nie dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i tlenku wêgla. W celu ograniczenia emisji zanieczyszczeñ do powietrza zak³ad dokona³ regulacji nadmuchu powietrza na dopalaczach.

Ochrona przed ha³asem — „MM International” Sp. z o.o., Zak³ad nr 22 w I³awie – kontrola inspirowana by³a skargami okolicznych mieszkañców. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu w porze nocnej. G³ównym Ÿród³em ha³asu by³ wentylator wyci¹gu trocin, usytuowany na otwartym terenie. W celu ograniczenia emisji ha³asu wy³o¿ono we³n¹ mineraln¹ obudowê wentylatora oraz zmodernizowano liniê transportu tro- cin. PóŸniejsze pomiary wykonane przez zak³ad we w³asnym zakresie nie wykaza³y przekroczeñ. — Zak³ad Produkcji Odzie¿y „Exellent” w I³awie – stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha- ³asu przenikaj¹cego do œrodowiska. Zak³ad zastosowa³ ochronê akustyczn¹ pomieszczenia sprê¿arek, a nastêpnie wybudowa³ zag³êbione w ziemi pomieszczenie na sprê¿arki, co spowodowa³o obni¿enie po- ziomu ha³asu poni¿ej wielkoœci dopuszczalnej. — I³awskie Zak³ady Napraw Samochodowych w I³awie – pomiary wykaza³y przekroczenie dopuszczalne- go poziomu ha³asu. Zak³ad rozpocz¹³ prace wyciszaj¹ce. — Zak³ad Pomocniczy przy Zak³adzie Karnym w I³awie – wskutek zarz¹dzeñ pokontrolnych obudowano i wyciszono instalacjê wyci¹gu trocin oraz wyci¹gu oparów z lakierni, powoduj¹c wyciszenie obiektu do poziomu dopuszczalnego. — „Szynaka Meble” Sp. z o.o. w Lubawie – pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ dopuszczalnego poziomu ha³asu. Stwierdzono jednak u¿ytkowanie instalacji produkuj¹cej materia³y budowlane na ze- wn¹trz bez ¿adnych zabezpieczeñ oraz bez uregulowanego stanu formalnoprawnego.

Gospodarka odpadami — I³awskie Zak³ady Drobiarskie „Ekodrób” SA w I³awie oraz „Inco Veritas” SA w Suszu – nie stwierdzono nieprawid³owoœci w sposobie gospodarowania odpadami. Ustalono natomiast, ¿e zak³ady nie posiada- j¹ w pe³ni uregulowanej strony formalnoprawnej. — Powiatowy Szpital w I³awie – ma nie uregulowany stan formalnoprawny w zakresie gospodarki odpada- mi. Kontrola wykaza³a ponadto brak pe³nej ewidencji wytwarzanych odpadów. Odpady medyczne spa- lano w urz¹dzeniu do utylizacji odpadów. Pozosta³oœæ po spalaniu przechowywano w pojemnikach, a nastêpnie unieszkodliwiano poprzez zestalenie spoiwem. — Wielobran¿owy Zak³ad Us³ugowo-Produkcyjny i Handlowy „Spomer” Sp. z o.o. w I³awie, wysypisko od- padów komunalnych w I³awie (od po³owy 2001 roku zarz¹dzane przez spó³kê „Ty i Ja”) – sk³adowisko prawid³owo eksploatowane. — PKP Energetyka Sekcja Zasilania Elektroenergetycznego w I³awie – w trakcie kontroli w podstacjach Trakcyjnych w Zaj¹czkowie Lubawskim i I³awie ustalono, ¿e py³ z komór azbestowych spalany jest w ko- t³owni, co narusza obowi¹zuj¹ce przepisy. Wydane zarz¹dzenia pokontrolne dotyczy³y za³o¿enia reje- stru wytwarzanych odpadów, przed³o¿enia wojewodzie informacji o gospodarowaniu azbestem i zaprze- stania spalania opakowañ zawieraj¹cych odpad azbestu. Zarz¹dzenia pokontrolne zosta³y zrealizowa- ne w terminie.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — „Cetanol” Sp. z o. o Sk³ad Paliw w Suszu – na terenie bazy znajduje siê 14 zbiorników naziemnych i 29 zbiorników podziemnych. Prze³adunek paliw z cystern kolejowych odbywa siê na bocznicy. Wydane za- rz¹dzenia pokontrolne dotyczy³y za³o¿enia rejestru wytwarzanych odpadów oraz uzyskania pozwolenia na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych. Zarz¹dzono te¿ zabezpieczyæ miejsce prze³adunku paliw przed mo¿liwoœci¹ przenikania produktów ropopochodnych do gruntu.

269 POWIAT KÊTRZYÑSKI

W 2001 roku na terenie powiatu kêtrzyñskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 17, – w zakresie ochrony powietrza – 4, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 1, – w zakresie gospodarki odpadami – 7, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 3.

Gospodarka wodno-œciekowa — Miejskie Wodoci¹gi i Kanalizacje Sp. z o.o. w Kêtrzynie – u¿ytkuj¹ mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczal- niê w Trzech Lipach (dla Kêtrzyna), wyposa¿on¹ w system chemicznej redukcji zwi¹zków fosforu, od- prowadzaj¹c¹ do Gubra oko³o 6200 m3/d œcieków. Ze wzglêdu na wystarczaj¹c¹ redukcjê fosforu w pro- cesach biologicznych, nie stosowano str¹cania chemicznego. Stan formalnoprawny uregulowany. — Urz¹d Gminy Kêtrzyn – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê w Karolewie, odprowadzaj¹c¹ rowem melioracyjnym do Gubra 190 m3/d œcieków. Stan formalnoprawny uregulowany. Nie stwierdzono przekroczeñ dopuszczalnych stê¿eñ zanieczyszczeñ w œciekach. — Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê w £ê- ¿anach, z chemicznym usuwaniem zwi¹zków fosforu. Oczyszczalnia odprowadza do Jeziora Legiñskie- go 85 m3/d œcieków. Stan formalnoprawny uregulowany. Kontrola nie wykaza³a przekroczeñ wartoœci stê¿eñ zanieczyszczeñ, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Barcianach – eksploatuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê z chemicznym str¹caniem fosforu, odprowadzaj¹c¹ do Liwny (poprzez rów melioracyjny) oko³o 60 m3/d œcieków. Podczas kontroli trwa³a modernizacja oczyszczalni. Stan formalnoprawny jest uregulowany. — Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Mo³tajny” – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê w Mo³tajnach, odprowadzaj¹c¹ do rzeki Omet oko³o 50 m3/d œcieków. Stan techniczny urz¹dzeñ oczyszczalni by³ z³y. Planowano przeprowadzenie modernizacji i remontu oczyszczalni w II po³owie 2001 roku. Analiza oczyszczonych œcieków wykaza³a przekroczenie dopuszczalnych stê¿eñ fosforu ogólnego, azotu amo- nowego i azotu ogólnego. — „Wikom” Wodoci¹gi i Oczyszczanie Miasta Sp. z o.o. w Korszach – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie w miejscowoœciach Prosna i Wandajmy, odprowadzaj¹ce do wód powierzchniowych po- nad 20 m3/d œcieków ka¿da, bez wymaganego pozwolenia wodnoprawnego. — „Rema” SA w Reszlu, „Maspex” Sp. z o.o. Wadowice – Zak³ad w Korszach oraz Oœrodek Wypoczynko- wy „Wilcze Gniazdo” w Gier³o¿y – posiadaj¹ mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie, odprowadzaj¹ce do wód powierzchniowych 20–30 m3/d œcieków. Analiza oczyszczonych œcieków z mleczarni w Korszach wykaza³a przekroczenia dopuszczalnych wartoœci BZT , ChZT-Cr i zawiesiny ogólnej. 5

Ochrona powietrza — Philips Lighting Farel „Mazury” (zak³ad produkuj¹cy obudowy do lamp i stateczniki) – emituje zanie- czyszczenia z procesów energetycznych (kot³ownia zasilana gazem ziemnym) oraz technologicznych. W 2000 roku stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej emisji styrenu. W celu zlikwidowania przekro- czenia, w 2001 roku rozpoczêto wdra¿anie katalitycznego dopalania styrenu. Zak³ad posiada system za- rz¹dzania œrodowiskowego ISO 14001. — „Mebelplast” SA, Zak³ad Produkcyjny w Reszlu – produkuje elementy do mebli tapicerowanych. ród³em emisji zanieczyszczeñ do powietrza jest kot³ownia opalana odpadami drzewnymi oraz py³y i trociny po- wstaj¹ce w wyniku technologicznej obróbki drewna. Nie wykonano pomiarów. — „Korpec” Energetyka Cieplna Sp. z o.o. w Korszach – eksploatuje kot³owniê opalan¹ wêglem kamien- nym. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki. — Komunalna Energetyka Cieplna „Komec” Sp. z o.o. w Kêtrzynie – eksploatuje kilka kot³owni na terenie Kêtrzyna. Pomiary kontrolne emisji zanieczyszczeñ z najwiêkszej kot³owni nie wykaza³y przekroczeñ.

Ochrona przed ha³asem — Mazurskie Centrum Zaopatrzenia Piekarnictwa „Mazpiek” Sp. z o.o. w Kêtrzynie – Ÿród³em ha³asu s¹ urz¹dzenia technologiczne wytwórni dro¿d¿y (g³ównie turbodmuchawy). Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnego poziomu ha³asu w porze nocnej. W celu ograniczenia emisji ha³asu za- murowano otwory okienne w pomieszczeniu turbodmuchaw. Planuje siê równie¿ zainstalowanie wibro- izolatorów pod turbodmuchawami.

270 Gospodarka odpadami — Szpital Powiatowy w Kêtrzynie – wydano zarz¹dzenia pokontrolne, nakazuj¹ce uzyskanie zezwolenia na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych, przedstawienie pe³nej ewidencji wytwarzanych odpadów oraz zwiêkszenie czêstotliwoœci wywozu odpadów przeznaczonych do unieszkodliwiania. Zarz¹dzenia zosta³y wykonane w naznaczonym terminie.

POWIAT LIDZBARSKI

W 2001 roku na terenie powiatu lidzbarskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 21, – w zakresie ochrony powietrza – 11, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 5, – w zakresie gospodarki odpadami – 4, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 1.

Gospodarka wodno-œciekowa — Zak³ady kontrolowane w 2000 i 2001 roku (opisy znajduj¹ siê w poprzednim Raporcie): – Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Lidzbarku Warmiñskim, – „Warmia Dairy” Sp. z o.o. w Lidzbarku Warmiñskim, – Gospodarstwo Pomocnicze Urzêdu Gminy w Lubominie. Wymienione zak³ady u¿ytkuj¹ mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie z chemicznym str¹caniem fosforu. Posiadaj¹ pozwolenia wodnoprawne na odprowadzanie œcieków do wód powierzchniowych. Kontrole wykaza- ³y przekroczenia dopuszczalnego stê¿enia fosforu ogólnego w œciekach odprowadzanych przez „Warmiê Dairy” oraz azotu amonowego – w œciekach odprowadzanych z oczyszczalni w Lubominie. — Miêdzynarodowe Schronisko M³odzie¿owe PTSM „ŒwiteŸ” w K³êbowie – eksploatuje mechaniczno- -biologiczn¹ oczyszczalniê wyposa¿on¹ w system chemicznego str¹cania fosforu, odprowadzaj¹c¹ kil- kanaœcie m3/d œcieków do rowu melioracyjnego uchodz¹cego do jeziora Symsar. Schronisko posiada pozwolenie na odprowadzanie œcieków. Nie stwierdzono przekroczeñ dopuszczalnych wartoœci wskaŸ- ników zanieczyszczeñ w odprowadzanych œciekach.

Ochrona powietrza — Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej w Lidzbarku Warmiñskim – pomiary wykaza³y przekroczenie do- puszczalnej emisji dwutlenku azotu z kot³owni opalanej wêglem kamiennym. — „Warmia Dairy” Sp. z o.o. w Lidzbarku Warmiñskim – emituje zanieczyszczenia z kot³owni opalanej ga- zem ziemnym lub olejem opa³owym. Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ.

Ochrona przed ha³asem — „Warmia Dairy” Sp. z o.o. w Lidzbarku Warmiñskim – pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopusz- czalnego poziomu ha³asu, podobnie jak w roku 2000. Za stwierdzone przekroczenie naliczono karê do- bow¹. — Fabryka Œrub i Elementów Z³¹cznych w Ornecie oraz Œlusarstwo – Wyroby z Drutu w Ornecie – nie stwierdzono przekroczeñ dopuszczalnego poziomu dŸwiêku.

Gospodarka odpadami — Urz¹d Gminy w Kiwitach, mogilnik w Kobieli – nie stwierdzono uchybieñ w sposobie eksploatacji mogilnika œrodków ochrony roœlin. Zieleñ, ogrodzenie i znaki ostrzegawcze wokó³ mogilnika nie budzi³y zastrze¿eñ. — Gospodarstwo Rolne s. c. w Pilniku k. Lidzbarka Warmiñskiego (chów byd³a w systemie œcio³owym i pro- dukcja roœlinna) – kontrola wykaza³a, ¿e zak³ad nie posiada uregulowanej strony formalnoprawnej w za- kresie gospodarki odpadami i nie jest prowadzona ewidencja wytwarzanych na terenie zak³adu odpa- dów. Stwierdzono nieprawid³owoœci w gromadzeniu obornika oraz nielegalne sk³adowanie odpadów przy drodze. Wydano stosowne zarz¹dzenia.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — „Warmia Dairy” Sp. z o.o. w Lidzbarku Warmiñskim – w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak. Ponadto na terenie obiektu znajduj¹ siê inne substancje chemiczne w iloœciach nie stwarzaj¹cych ryzy- ka zagro¿enia dla œrodowiska. Kontrola nie wykaza³a nieprawid³owoœci w eksploatacji instalacji.

271 POWIAT MR¥GOWSKI

W 2001 roku na terenie powiatu mr¹gowskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 10, – w zakresie ochrony powietrza – 7, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 1, – w zakresie gospodarki odpadami – 6, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 4.

Gospodarka wodno-œciekowa — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Warpunach – u¿ytkuje oczyszczalniê w Sorkwitach, odprowadzaj¹c¹ do rowu melioracyjnego, uchodz¹cego do Jeziora Lampackiego, oko³o 130 m3/d œcie- ków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie, z chemiczn¹ redukcj¹ zwi¹zków fosforu. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amonowego i fosforu ogólnego w oczyszczonych œciekach. Stan formalnoprawny uregulowany. — Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Mr¹gowie – mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia w m. Bo¿e, odprowadzaj¹ca do jez. Salêt oko³o 80 m3/d œcieków, spe³niaj¹cych warunki pozwolenia wodnoprawnego. — PAN – Zak³ad Doœwiadczalny Agrobiologii w Baranowie – eksploatuje mechaniczno-biologiczn¹ oczysz- czalniê œcieków z chemiczn¹ defosfatacj¹, odprowadzaj¹c¹ do jez. Jorzec oko³o 60 m3/d œcieków, w któ- rych stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartoœci BZT , ChZT-Cr, azotu amonowego i ogólne- 5 go, fosforu ogólnego i zawiesiny ogólnej. — „ZBM Stacon”, Oœrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy w Borowskim Lesie – odprowadza do ziemi blisko 40 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie. W trakcie kontroli oœrodek nie posiada³ po- zwolenia na odprowadzanie œcieków, uzyska³ je w póŸniejszym czasie.

Ochrona powietrza — „MM International”, Zak³ad nr 22 przy ul. Brzozowej w Mr¹gowie – redukcja zanieczyszczeñ zwi¹zanych z technologiczn¹ obróbk¹ drewna odbywa siê na filtrach tkaninowych. Na pocz¹tku 2001 roku zlikwido- wana zosta³a lakiernia. Zak³ad eksploatuje prymitywn¹ kot³owniê, opalan¹ odpadami z drewna. Emisja zanieczyszczeñ z kot³owni (g³ównie sadzy i tlenku wêgla) jest przyczyn¹ wielu skarg okolicznych miesz- kañców. Zak³ad nie posiada³ uregulowañ prawnych emisji zanieczyszczeñ do powietrza. Eksploatuj¹cy zak³ad koncern „MM International” kilkakrotnie planowa³ zamkniêcie zak³adu, lecz sprzeciwia³ siê temu Zarz¹d Miasta Mr¹gowa. — „Mazur Comfort”, zak³ad nr 32 w Pieckach – kontrola wykaza³a brak uregulowañ formalnoprawnych w zakresie gospodarki odpadami, odprowadzania œcieków deszczowych, emisji zanieczyszczeñ do po- wietrza. — Miejska Energetyka Cieplna Sp. z o.o. w Mr¹gowie – eksploatuje du¿¹ kot³owniê wêglow¹ o ³¹cznej mo- cy 52 MWt. Spaliny odpylane s¹ w bateriach cyklonów. Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ. — Zak³ady Przemys³u Odzie¿owego „Warmia” w Kêtrzynie, Zak³ad w Mr¹gowie – emituje zanieczyszcze- nia z kot³owni wêglowej. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla.

Ochrona przed ha³asem — Gospodarstwo Rolne A. i Cz. Dr¹¿ek Marcinkowo-Gronowo w Kolonii Palestyna (ferma drobiu) – Ÿró- d³em ha³asu s¹ wentylatory dachowe. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu w porze nocnej.

Gospodarka odpadami — Zak³ad Us³ug Komunalnych w Miko³ajkach, sk³adowisko w Ze³w¹gach – stwierdzono brak przykrycia od- padów warstw¹ izolacyjn¹, efektem czego by³o rozwiewanie lekkich frakcji odpadów poza obrêb aktual- nie eksploatowanej kwatery. — Urz¹d Gminy Piecki, mogilnik w Pieckach – nie stwierdzono widocznych oznak ujemnego wp³ywu mo- gilnika na œrodowisko. — Firma Produkcyjno-Us³ugowo-Handlowa „Deika” s. c. – kontrola wykaza³a niew³aœciwe postêpowanie z odpadami, a tak¿e brak uregulowañ formalnoprawnych w zakresie gospodarki odpadami oraz w za- kresie poboru wód podziemnych. — „Eko-Trans” w Pieckach – brak zezwolenia na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych oraz brak ewi- dencji wytwarzanych odpadów.

272 POWIAT NIDZICKI

W 2001 roku na terenie powiatu nidzickiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 10, – w zakresie ochrony powietrza – 3, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 2, – w zakresie gospodarki odpadami – 3, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 2.

Gospodarka wodno-œciekowa — Urz¹d Gminy w Janowie – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, odprowadzaj¹c¹ do rzeki Orzyc blisko 60 m3 œcieków na dobê. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amono- wego i ogólnego w oczyszczonych œciekach. Stan formalnoprawny jest uregulowany. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Janowcu Koœcielnym – eksploatuje oczyszczalniê mechaniczno- -biologiczn¹ w Kucach, odprowadzaj¹c¹ do Borowianki (dop³yw rz. Orzyc) oko³o 30 m3/d œcieków, w któ- rych stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Stan formal- noprawny uregulowany. Oczyszczalnia zosta³a oddana do u¿ytku w po³owie 2001 roku, po I etapie bu- dowy. W 2001 roku przyjmowa³a œcieki z miejscowoœci Kuce i z czêœci Janowca Koœcielnego. Zakoñcze- nie ostatniego etapu budowy przewidywano na koniec 2003 roku. — AWRSP OT w Olsztynie, Gospodarstwo Skarbu Pañstwa w Nidzicy – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê z chemicznym str¹caniem fosforu, zlokalizowan¹ w Wietrzychowie, odprowadzaj¹c¹ do rowu melioracyjnego ok 20 m3/d oczyszczonych œcieków. Kontrola wykaza³a nieznaczne przekroczenia stê¿eñ azotu amonowego i ogólnego w œciekach. Stan formalnoprawny uregulowany. — Oœrodek Wczasowy „Leœny Poranek” w Zawadach – odprowadza do Kana³u Zawadzkiego (dop³yw rz. Orzyc) oko³o 30 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie. Stan formalnoprawny uregulowany.

Ochrona powietrza — „Mazur Comfort”, Zak³ad nr 31 w Nidzicy – jako urz¹dzenia redukuj¹ce py³y z technologicznej obróbki drewna stosowane s¹ filtry tkaninowe. Uci¹¿liwoœæ stwarza emisja zanieczyszczeñ ze starej i prymityw- nej kot³owni, opalanej odpadami z drewna oraz emisja py³ów z nieszczelnego zbiornika na trociny. W koñcu 2001 roku rozpoczêto likwidacjê kot³owni i zbiornika. Stan formalnoprawny uregulowany. — „Izolacja” SA w Nidzicy – w 2001 roku wy³¹czono z u¿ytkowania liniê produkcji papy, co spowodowa³o znaczne ograniczenie emisji py³u. ród³em emisji zanieczyszczeñ do powietrza jest obecnie kot³ownia technologiczno-grzewcza, zasilana olejem opa³owym. — Przedsiêbiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Rafa³” Huta Szk³a w Nidzicy – wanny do wytopu szk³a zasila- ne s¹ gazem ziemnym. Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ. — Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Nidzicy – posiada kot³owniê technologiczno-grzewcz¹, opalan¹ wêglem kamiennym. Pomiary nie wykaza³y przekroczeñ.

Ochrona przed ha³asem — „Mazur Komfort” w Nidzicy – produkuje meble tapicerowane. Podczas kontroli trwa³a modernizacja za- k³adu. Wy³¹czono z eksploatacji czêœæ maszyn oraz jeden z wentylatorów wyci¹gowych. Pomiarów kon- trolnych nie wykonano. W poprzednich latach wystêpowa³y przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha- ³asu. — „Paged” SA w Warszawie, Oddzia³ Tartaki Mazurskie w Olsztynie, Zak³ad w Napiwodzie – g³ównym Ÿró- d³em ha³asu s¹ urz¹dzenia w hali traków oraz ³adowarki. Pomiary wykaza³y przekroczenia dopuszczal- nego poziomu ha³asu. Zak³ad wymieni³ ³adowarki na emituj¹ce mniej ha³asu i zmodernizowa³ urz¹dze- nia podaj¹ce surowiec.

Gospodarka odpadami — „Izolacja” SA w Nidzicy – kontrola wykaza³a nieprawid³owoœci w postêpowaniu z odpadami powstaj¹cy- mi na terenie zak³adu. Podobnie jak w roku ubieg³ym, stwierdzono nie uregulowany stan formalnopraw- ny zak³adowego sk³adowiska odpadów poprodukcyjnych w Olszewie, brak zabezpieczenia terenu przy- leg³ego do sk³adowiska przed zanieczyszczeniem odciekami, brak przykrycia odpadów warstw¹ izola- cyjn¹. Z³o¿ony zosta³ wniosek do Starostwa Powiatowego w Nidzicy o wydanie pozwolenia na u¿ytko- wanie sk³adowiska. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Koz³owie, gminne sk³adowiska odpadów w Koz³owie i Sarnowie – nie stwierdzono nieprawid³owoœci w zakresie eksploatacji obiektów.

273 POWIAT NOWOMIEJSKI

W 2001 roku na terenie powiatu nowomiejskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 9, – w zakresie ochrony powietrza – 2, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 8, – w zakresie gospodarki odpadami – 4, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 3.

Gospodarka wodno-œciekowa — Miejski Zak³ad Komunalny w Nowym Mieœcie Lubawskim – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczysz- czalniê z chemicznym str¹caniem fosforu. Odprowadza do Drwêcy oko³o 770 m3/d œcieków, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amonowego i ogólnego. Po usuniêciu stwier- dzonych naruszeñ wskaŸniki zanieczyszczeñ w odprowadzanych œciekach nie przekracza³y wartoœci okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym. Zak³ad posiada pozwolenie na modernizacjê oczyszczalni. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Biskupcu – eksploatuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, odprowadzaj¹c¹ do rzeki Osy blisko 3000 m3/d œcieków. Kontrola wykaza³a przekrocze- nia dopuszczalnych wartoœci BZT , ChZT-Cr, azotu amonowego i ogólnego oraz fosforu ogólnego 5 w oczyszczonych œciekach. — Gospodarstwo Pomocnicze przy Urzêdzie Gminy w Nowym Mieœcie Lubawskim – u¿ytkuje mechanicz- no-biologiczn¹ oczyszczalniê œcieków w miejscowoœci Bagno, wyposa¿on¹ w system chemicznego str¹- cania fosforu. Œcieki, w iloœci oko³o 30 m3/d, odprowadzane s¹ do Radomki. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartoœci nastêpuj¹cych wskaŸników zanieczyszczeñ: zawiesina ogólna, ChZT-Cr, azot amonowy, azot ogólny i fosfor ogólny.

Ochrona powietrza — „MM International”, Zak³ad nr 14 w Nowym Mieœcie Lubawskim – redukcja zanieczyszczeñ z technolo- gicznej obróbki drewna odbywa siê w cyklonach o niskiej sprawnoœci. Kontrola wykaza³a brak uregulo- wañ prawnych w zakresie emisji zanieczyszczeñ do powietrza, gospodarki odpadami oraz odprowadza- nia œcieków deszczowych do Drwêcy. — Firma Produkcyjno-Handlowo-Us³ugowa „Drewmar” w Krotoszynach – emituje do powietrza zanieczysz- czenia z kot³owni grzewczo-technologicznej, opalanej odpadami z drewna oraz zanieczyszczenia zwi¹- zane z technologiczn¹ obróbk¹ drewna (py³, trociny). Stwierdzono brak zabezpieczenia zbiornika na tro- ciny przed tzw. wtórn¹ emisj¹. Pomiary kontrolne emisji zanieczyszczeñ z kot³owni nie wykaza³y prze- kroczeñ wartoœci dopuszczalnych.

Ochrona przed ha³asem — Gospodarstwo Rolno-Hodowlane w³. A. B. Filipscy w Nowym Dworze Bratiañskum – pomiary wykaza³y przekroczenie dopuszczalnego poziomu ha³asu, spowodowane prac¹ wentylatorów dzia³aj¹cych bez zabezpieczenia. — Zak³ad Stolarsko-Produkcyjno-Us³ugowy „Drewtur” w Biskupcu – stwierdzono przekroczenie dopusz- czalnego poziomu ha³asu. Zak³ad obudowa³ wszystkie wentylatory wyci¹gowe, postawi³ wiatê na tarci- cê od strony zabudowy mieszkalnej, co skutecznie obni¿y³o poziom dŸwiêku poni¿ej wartoœci dopusz- czalnej. — Przedsiêbiorstwo Drzewne „Jawor” w Marzêcicach – dwukrotnie przeprowadzone kontrole wykaza³y przekroczenia dopuszczalnego poziomu dŸwiêku w œrodowisku. Zak³ad podj¹³ dzia³ania w celu wycisze- nia i minimalizacji oddzia³ywania ha³asu na œrodowisko. Planowano przeniesienie zak³adu w inne miej- sce do koñca 2001 roku. — Przedsiêbiorstwo Produkcji Wód Mineralnych „Kania” Sp. z o.o. w Bielicach oraz Ferma Drobiu w³. A. Kurlikow- ski w Nowym Dworze Bratiañskim – pomiary nie wykaza³y przekroczeñ dopuszczalnego poziomu ha³asu.

Gospodarka odpadami — Gminna Spó³dzielnia „Samopomoc Ch³opska” w Kurzêtniku z siedzib¹ w Marzêcicach (masarnia) – kon- trola wykaza³a nie uregulowany stan formalnoprawny w zakresie gospodarki odpadami oraz brak pe³nej ewidencji iloœci i rodzaju odpadów. Wydano stosowne zarz¹dzenia, które zosta³y zrealizowane w wyzna- czonym terminie. — Gospodarstwo Pomocnicze przy Urzêdzie Gminy w Kurzêtniku, wysypisko w miejscowoœci Lipowiec – kon- trola wykaza³a brak prawid³owo prowadzonej ewidencji iloœci i rodzaju odpadów przyjmowanych na wysy- pisko oraz nieprawid³owoœci w eksploatacji sk³adowiska, które zosta³y usuniête w wyznaczonym terminie.

274 POWIAT OLECKO-GO£DAPSKI

W 2001 roku przeprowadzono na terenie powiatu olecko-go³dapskiego nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 18, – w zakresie ochrony powietrza – 6, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 1, – w zakresie gospodarki odpadami – 6, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 1.

Gospodarka wodno-œciekowa — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Olecku, oczyszczalnia w Olecku – kontrola wy- kaza³a przekroczenie dopuszczalnego stê¿enia azotu amonowego w oczyszczonych œciekach. — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Go³dapi, oczyszczalnia w Go³dapi – stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu ogólnego i fosforu ogólnego w odprowadzanych œciekach (po- dobnie jak w 2000 roku). Planowano rozpoczêcie kompleksowej modernizacji oczyszczalni w 2002 roku. — Urz¹d Gminy w Kowalach Oleckich, oczyszczalnia w Kowalach Oleckich – nie stwierdzono przekroczeñ. — Urz¹d Gminy w Œwiêtajnie, oczyszczalnia w Œwiêtajnie – bez przekroczeñ. Wymienione zak³ady by³y kontrolowane równie¿ w 2000 roku (opisy znajduj¹ siê w Raporcie za 2000 rok).

Ochrona powietrza Zak³ady emituj¹ce zanieczyszczenia z energetycznego spalania paliw na potrzeby technologiczne oraz zanieczyszczenia technologiczne: — Zak³ad Produkcyjny „Ligpol” w Olecku, — „Sportlake” SA w Olecku. Zak³ady energetyki cieplnej: — Zak³ad Handlu Opa³em, Fabian Suchocki w Suwa³kach, kot³ownia osiedlowa „Siejnik” w Olecku – prze- kroczenie dopuszczalnej emisji CO i SO , 2 — Przedsiêbiorstwo Instalacyjne „Prim” SA w E³ku – kot³ownia Oœ. Batorego, — Spó³dzielnia Mieszkaniowa w Olecku, kot³ownia przy ul. Zyndrama – przekroczenie dopuszczalnej emisji CO i NO , 2 — „Tabex” Sp. z o.o. w Olecku, kot³ownia przy ul. Go³dapskiej – przekroczenie dopuszczalnej emisji CO i SO . 2

Ochrona przed ha³asem W zakresie ochrony przed ha³asem skontrolowano Zak³ad Produkcyjny „Ligpol” w Olecku. Pomiary nie wy- kaza³y przekroczeñ.

Gospodarka odpadami — Urz¹d Miasta i Gminy Go³dap, sk³adowisko w Koœmidrach, oddane do u¿ytku w paŸdzierniku 2000 roku – sk³adowisko spe³nia normy i wymogi ochrony œrodowiska, odcieki odprowadzane s¹ kanalizacj¹ sani- tarn¹ do miejskiej oczyszczalni œcieków. — Urz¹d Miasta i Gminy Olecko, sk³adowisko w Olecku – nie stwierdzono istotnych zaniedbañ w u¿ytkowa- niu, odcieki ze sk³adowiska odprowadzane s¹ kanalizacj¹ sanitarn¹ do miejskiej oczyszczalni œcieków. — Urz¹d Gminy Œwiêtajno, sk³adowisko w Œwiêtajnie – stwierdzono zaniedbania w u¿ytkowaniu, wydano zarz¹dzenia pokontrolne nakazuj¹ce utrzymywaæ i eksploatowaæ sk³adowisko w sposób zapewniaj¹cy zachowanie wymagañ sanitarnych i ochrony œrodowiska. — Samodzielny Publiczny ZOZ Olecko – od stycznia 2001 roku uruchomiona zosta³a spalarnia odpadów medycznych, przyjmuj¹ca odpady z okolicznych szpitali. Spalarnia spe³nia wymogi ochrony œrodowiska.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Olecku – w instalacji ch³odniczej stosuje amoniak w iloœci nie stwarzaj¹cej ryzyka zagro¿enia dla œrodowiska. Kontrola wykaza³a, ¿e sprzêt ochronny nie spe³nia³ wy- mogów sprzêtu ratowniczego. Spó³dzielnia usunê³a zaniedbania w nakazanym terminie.

POWIAT OLSZTYÑSKI GRODZKI

W 2001 roku na terenie powiatu olsztyñskiego grodzkiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie ochrony powietrza – 11, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 5, – w zakresie gospodarki odpadami – 10, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 8. 275 Ochrona powietrza — PKP Cargo SA Zak³ad Taboru w Olsztynie – emituje zanieczyszczenia z kot³owni wêglowej. Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenia dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki i tlenku wêgla. Zak³ady, które kontrolowane by³y równie¿ w 2000 roku (szersze opisy znajduj¹ siê w poprzednim Raporcie): — Miejskie Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej – skontrolowano dwie kot³ownie: – przy ul. S³oneczny Stok – bez przekroczeñ, – przy ul. Zamenhofa – przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla. — Stomil Olsztyn SA – przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku siarki, spowodowane stosowaniem niew³aœciwego opa³u w kot³owni grzewczej. — Olsztyñskie Zak³ady Drobiarskie „Indykpol” SA – przekroczenie dopuszczalnej emisji dwutlenku azotu.

Ochrona przed ha³asem — „Niczuk metall” (zak³ad obróbki metali) – w 2001 roku zak³ad rozpocz¹³ przygotowania do budowy ekra- nu akustycznego od strony zabudowy jednorodzinnej. — „MM International”, Zak³ad Nr 12, ul. Jagielloñska – Ÿród³em ha³asu jest instalacja wyci¹gowa trocin. Za- k³ad wykona³ zabezpieczenia akustyczne, lecz nie s¹ one w³aœciwie eksploatowane. Stwierdzono prze- kroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu w porze dziennej. — Przedsiêbiorstwo Obróbki Kamienia Sowiñski – kontrola inspirowana by³a skargami okolicznych miesz- kañców, zwi¹zanymi z nadmiern¹ emisj¹ ha³asu. Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ dopusz- czalnego poziomu ha³asu. — „Ch³odnia Olsztyn” Sp. z o.o. i „Jurand” Browary Warmiñsko-Mazurskie – podobnie jak w roku 2000, stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu.

Gospodarka odpadami — Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dzieciêcy – brak uregulowañ formalnoprawnych w zakresie gospo- darki odpadami, brak ewidencji wytwarzanych odpadów. — Wojewódzki Szpital Specjalistyczny – stwierdzono nieprawid³owoœci dotycz¹ce miejsca i sposobu gro- madzenia odpadów oraz brak rejestru poboru wody z eksploatowanego ujêcia. — Przedsiêbiorstwo Transportowo-Spedycyjne „Inter-Trans” – nie uregulowany stan formalnoprawny (nie uzgodniony sposób i miejsce gromadzenia odpadów, brak zezwolenia na wytwarzanie niektórych rodza- jów odpadów niebezpiecznych), nie dotrzymywanie warunków uzgodnieñ dotycz¹cych sposobu postê- powania z odpadami. — Przedsiêbiorstwo Pañstwowej Komunikacji Samochodowej w Olsztynie – nie dotrzymywanie warunków decyzji, dotycz¹cych sposobu i miejsca gromadzenia odpadów niebezpiecznych oraz postêpowania z odpadami. Skontrolowane zosta³y równie¿ dwie firmy zajmuj¹ce siê skupem surowców wtórnych oraz kasacj¹ wyre- jestrowanych pojazdów: — Przedsiêbiorstwo Handlowo-Us³ugowe Tadeusz Ga³¹zka – nie dotrzymywa³o warunków zezwoleñ na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych i na ich odbiór, nie prowadzi³o prawid³owo ewidencji wytwarza- nych odpadów. Stwierdzono równie¿ brak zabezpieczonego stanowiska do opró¿niania p³ynów z de- montowanych samochodów. — Spó³dzielnia Pracy Skupu Surowców Wtórnych „Oszczêdnoœæ” – brak zezwolenia na wytwarzanie odpa- dów niebezpiecznych oraz zgody na miejsce i sposób gromadzenia odpadów. Firma z³o¿y³a stosowne wnioski w Urzêdzie Miasta.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — „Bialchem Group” Sp. z o.o. – rozlewnia gazu p³ynnego. Iloœæ magazynowanego gazu nie kwalifikuje rozlewni do grupy zak³adów stwarzaj¹cych ryzyko zagro¿enia dla œrodowiska. Zabezpieczenia i urz¹- dzenia chroni¹ce œrodowisko s¹ prawid³owe. — Ch³odnia Olsztyn – w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak w iloœci, która kwalifikuje zak³ad ja- ko stwarzaj¹cy zwiêkszone ryzyko zagro¿enia dla œrodowiska. Zak³ad wykazuje du¿¹ dba³oœæ, jeœli cho- dzi o zabezpieczenia œrodowiska i bezpieczeñstwo pracy. — OSM „Andex” Sp. z o.o. – w instalacji ch³odniczej stosowany jest amoniak w iloœci nie stwarzaj¹cej ryzy- ka zagro¿enia dla œrodowiska. Posiada wymagane zabezpieczenia chroni¹ce œrodowisko. — Olsztyñskie Zak³ady Drobiarskie „Indykpol” – stosuj¹ amoniak w instalacji ch³odniczej oraz kwas solny, w ilo- œciach nie stwarzaj¹cych ryzyka zagro¿enia dla œrodowiska. Posiada wymagane zabezpieczenia œrodowiska. — „Jurand” Browary Warmiñsko-Mazurskie Sp. z o.o. w Olsztynie – stosuj¹ amoniak w iloœciach nie stwa- rzaj¹cych ryzyka zagro¿enia dla œrodowiska. Zabezpieczenia ochrony œrodowiska s¹ prawid³owe. — Polski Koncern Naftowy „Orlen” SA, Baza Magazynowa Nr 61 w Gutkowie – zak³ad o zwiêkszonym ry- zyku zagro¿enia dla œrodowiska. Potencjalne zagro¿enie stanowi¹ magazynowane paliwa p³ynne. Za- k³ad posiada bardzo dobre zabezpieczenia oraz s³u¿by ochrony œrodowiska. Planuje siê modernizacjê zak³adu w 2002 roku w celu przystosowania go do nowego prawa.

276 POWIAT OLSZTYÑSKI ZIEMSKI

W 2001 roku na terenie powiatu olsztyñskiego ziemskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 40, – w zakresie ochrony powietrza – 15, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 3, – w zakresie gospodarki odpadami – 21, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 3.

Gospodarka wodno-œciekowa — Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Jonkowie – u¿ytkuje dwie oczyszczalnie, odprowadzaj¹ce œcieki do Kana³u Trojañskiego (poprzez rów melioracyjny): – mechaniczno-biologiczn¹ z chemicznym str¹caniem fosforu – oko³o 100 m3/d œcieków o stê¿eniach za- nieczyszczeñ, przekraczaj¹cych dopuszczalne wartoœci azotu amonowego i ogólnego. Oczyszczalnia jest w trakcie modernizacji, której zakoñczenie planuje siê na koniec 2002 roku. – mechaniczno-biologiczn¹ – oko³o 230 m3/d œcieków, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczal- nych stê¿eñ azotu amonowego i ogólnego oraz fosforu ogólnego. — Urz¹d Gminy Œwi¹tki – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, odprowadzaj¹c¹ bez pozwo- lenia do Pas³êki (poprzez rów melioracyjny) oko³o 140 m3/d œcieków. Czêœæ urz¹dzeñ, w tym reaktory biologiczne, dzia³a³a nieprawid³owo. Oczyszczalnia wymaga³a pilnej modernizacji. — Urz¹d Gminy Gietrzwa³d – eksploatuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê w Biesalu, odprowadza- j¹c¹ do Pas³êki poprzez rów melioracyjny oko³o 40 m3/d œcieków o parametrach odpowiadaj¹cych wa- runkom pozwolenia wodnoprawnego. Oczyszczalnia zosta³a oddana do u¿ytku w 2000 roku. — Urz¹d Gminy Kolno, u¿ytkuj¹cy dwie oczyszczalnie, odprowadzaj¹ce œcieki do rzeki Ryn: – oczyszczalniê w Lutrach – oko³o 40 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie. Stwierdzo- no przekroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu ogólnego i fosforu ogólnego. Oczyszczalnia zosta³a od- dana do u¿ytku w 2000 roku. – oczyszczalniê w Kolnie – oko³o 15 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie z chemicz- nym str¹caniem fosforu. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych wartoœci BZT , azotu amonowego 5 i ogólnego, fosforu ogólnego i zawiesiny ogólnej. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej, Wodoci¹gów i Kanalizacji w Barczewie – eksploatuje oczyszczalniê w NiedŸwiedziu, odprowadzaj¹c¹ do rzeki Dadaj oko³o 30 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno- -biologicznie z chemicznym str¹caniem fosforu. Kontrola wykaza³a przekroczenia dopuszczalnych war- toœci wielu wskaŸników zanieczyszczeñ w œciekach: BZT , ChZT-Cr, zawiesiny ogólnej, azotu amono- 5 wego i ogólnego, fosforu ogólnego. — Cegielnie Olsztyñskie SA, Zak³ad w £ajsach – odprowadza rowem melioracyjnym do Gi³wy oko³o 60 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie. Stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej wartoœci zawiesiny ogólnej. — Zak³ady odprowadzaj¹ce do wód powierzchniowych oko³o 20 m3/d œcieków (ka¿dy), oczyszczonych me- chaniczno-biologicznie, w których stwierdzono przekroczenia – „Energopol-Trade” Sp. z o.o. w Szyno- wie oraz Spó³dzielnia Mieszkaniowa w G¹g³awkach; lub bez pozwolenia – Stacja Dydaktyczno-Bada- wcza w Ba³dach, nale¿¹ca do UWM w Olsztynie oraz Spó³dzielnia Mieszkaniowa „Wrócikowo”. Spó³- dzielnia „Wrócikowo” rozpoczê³a prace w celu pod³¹czenia do oczyszczalni miejskiej w Olsztynie. — Oœrodki wypoczynkowe, odprowadzaj¹ce do ziemi œcieki oczyszczone mechanicznie i biologicznie, o parametrach przekraczaj¹cych warunki pozwolenia wodnoprawnego: – Wojskowy Dom Wypoczynkowy „Warmia” w Waplewie, – Oœrodek Wczasowy w miejscowoœci Sz¹bruk Si³a, – Oœrodek Wypoczynkowy Pracowni Poligraficznej w Marózku.

Ochrona powietrza — Szpital Powiatowy im. J. Mikulicza w Biskupcu – emituje do powietrza zanieczyszczenia powstaj¹ce podczas pracy kot³owni opalanej wêglem kamiennym. Pomiary wykaza³y przekroczenia dopuszczalnej emisji tlenku wêgla i dwutlenku siarki. — „VT Energo” Sp. z o.o. w Dobrym Mieœcie – zasila w ciep³o znaczn¹ czêœæ miasta. Skontrolowano ko- t³owniê wêglow¹ o ³¹cznej mocy 44,6 MWt. Pomiary wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji dwu- tlenku azotu. — „Warfama” SA w Dobrym Mieœcie (produkcja maszyn rolniczych) – emituje zanieczyszczenia technolo- giczne z malarni i spawarni. Stwierdzono przekroczenia dopuszczalnej emisji ksylenu i etylobenzenu do powietrza. — „Mazur Comfort”, zak³ad nr 32 w Pieckach – kontrola wykaza³a brak uregulowañ formalnoprawnych w za- kresie gospodarki odpadami, odprowadzania œcieków deszczowych, emisji zanieczyszczeñ do powietrza.

277 — Cegielnie Olsztyñskie SA, Zak³ad w Ruk³awkach – Ÿród³ami zanieczyszczeñ powietrza s¹ piec do wypa- lania ceg³y (opalany wêglem opa³owym) oraz kot³ownia grzewcza wêglowa. Pomiary kontrolne nie wy- kaza³y przekroczeñ.

Ochrona przed ha³asem — Zak³ad Produkcji Drzewnej „Westo” w Naterkach – w celu ograniczenia emisji ha³asu zak³ad obudowa³ wentylator transportu trocin oraz uszczelni³ obudowê suszarni. Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekro- czeñ. Dzia³ania wyciszaj¹ce s¹ kontynuowane. — „Multi-Las” Sp. z o.o. w Dobrym Mieœcie – produkuje bloki klejone. Pomiary kontrolne wykaza³y przekro- czenia dopuszczalnego poziomu ha³asu w porze dziennej i nocnej. Na³o¿ono karê dobow¹. W celu ogra- niczenia emisji ha³asu zak³ad zrezygnowa³ z nocnej zmiany oraz obudowa³ wentylator wyci¹gowy trocin z hali produkcyjnej.

Gospodarka odpadami — Zak³ad Gospodarki Odpadami Komunalnymi w Olsztynie, sk³adowisko w £êgajnach – brak przykrycia sk³adowanych odpadów warstw¹ izolacyjn¹, uszkodzony brodzik do mycia kó³. — Urz¹d Gminy w Gietrzwa³dzie, sk³adowiska w Biesalu i Unieszewie – po raz kolejny stwierdzono uchy- bienia w eksploatacji sk³adowisk. Na³o¿ono mandat. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej w Dobrym Mieœcie, sk³adowisko w miejscowoœci Podleœna oraz Urz¹d Gminy Kolno, sk³adowisko w Górowie – kontrole wykaza³y uchybienia w eksploatacji wysypisk: sk³ado- wanie odpadów na zbyt du¿ej powierzchni, brak przykrycia odpadów warstw¹ izolacyjn¹. — „DFM” Sp. z o.o. w Dobrym Mieœcie (produkcja mebli tapicerowanych), Przedsiêbiorstwo Produkcyjno- -Us³ugowo-Handlowe „Abakus Wood Pol” s. c. (tartak w Mokinach) oraz „Felgex” Sp. z o.o. w Dobrym Mieœcie – firmy kontrolowane po raz pierwszy, o nie uregulowanym stanie formalnoprawnym (brak wy- maganych zezwoleñ i uzgodnieñ), nie prowadz¹ce ewidencji wytwarzanych odpadów. — Zak³ad Produkcyjny „Dorex” w Dorotowie (produkcja farb i lakierów) – nie uregulowany stan formalno- prawny w zakresie gospodarki odpadami, brak pe³nej ewidencji wytwarzanych odpadów. — Przedsiêbiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Us³ugowe „Warbit” Sp. z o.o. w Gietrzwa³dzie (przetwórstwo drewna) – uregulowany stan formalnoprawny. Nie stwierdzono wiêkszych nieprawid³owoœci w zakresie gospodarki odpadami. — „Antykor” s. c. w Barczewku (galwanizernia) – dzia³a bez wymaganych zezwoleñ i uzgodnieñ, równie¿ w zakresie gospodarki odpadami. — „Silomet” Sp. z o.o. w Jonkowie – stwierdzono nie uregulowany stan formalnoprawny w zakresie gospo- darki odpadami. — Szpital Powiatowy w Biskupcu oraz Zak³ady Przemys³u Miêsnego w Krokowie – stan formalnoprawny obu firm jest uregulowany. Nie stwierdzono nieprawid³owoœci w gospodarowaniu odpadami.

POWIAT OSTRÓDZKI

W 2001 roku na terenie powiatu ostródzkiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 19, – w zakresie ochrony powietrza – 11, – w zakresie ochrony przed ha³asem – 2, – w zakresie gospodarki odpadami – 13, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 2.

Gospodarka wodno-œciekowa — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Mor¹gu – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê z chemicznym str¹caniem fosforu, odprowadzaj¹c¹ do Dreli (poprzez rów melioracyjny) przesz³o 2600 m3/d œcieków. Nie stwierdzono w nich przekroczeñ dopuszczalnych stê¿eñ zanieczysz- czeñ, okreœlonych w pozwoleniu wodnoprawnym. Oczyszczalnia zosta³a oddana do eksploatacji w listo- padzie 2000 roku. Stan formalnoprawny uregulowany. Do czasu wybudowania nowej oczyszczalni Mo- r¹g przez wiele lat kierowa³ silnie zanieczyszczone œcieki do Dreli. Przedsiêbiorstwo u¿ytkuje równie¿ oczyszczalniê w S³oneczniku, odprowadzaj¹c¹ do Dreli oko³o 50 m3/d œcieków, oczyszczonych mecha- nicznie i biologicznie. W trakcie kontroli przedsiêbiorstwo nie posiada³o pozwolenia na odprowadzanie œcieków z oczyszczalni, otrzyma³o je w póŸniejszym terminie. — Przedsiêbiorstwo Us³ug Komunalnych Sp. z o.o. w Ostródzie – eksploatuje mechaniczno-biologiczn¹ oczysz- czalniê w Samborowie, odprowadzaj¹c¹ do Drwêcy oko³o 230 m3/d œcieków, w których wyst¹pi³y prze- kroczenia dopuszczalnych stê¿eñ azotu amonowego i ogólnego oraz fosforu ogólnego. Stan formalno- prawny uregulowany. W 2001 roku planowano rozbudowê i modernizacjê oczyszczalni.

278 — Urz¹d Gminy Grunwald – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê z chemicznym str¹caniem fosforu, zlokalizowan¹ w Gierzwa³dzie. Oczyszczalnia kieruje do Grabiczka (poprzez rów melioracyjny) 35 m3/d œcieków. Stan formalnoprawny uregulowany. — Przedsiêbiorstwo „Technom³yn” w Mi³om³ynie – odprowadza do Kana³u Elbl¹skiego oko³o 190 m3/d œcieków, oczyszczonych mechanicznie i biologicznie, bez wymaganego pozwolenia na odprowadzanie œcieków. — Jednostki odprowadzaj¹ce bez pozwolenia mniejsze iloœci œcieków (poni¿ej 20 m3/d) do wód powierzch- niowych: Gospodarstwo Przedsiêbiorstwa Rolnego „Agro-Mor” w Zawrotach, Szko³a Podstawowa w Ma³dytach oraz Szko³a Podstawowa w ¯abim Rogu.

Ochrona powietrza Zak³ady emituj¹ce zanieczyszczenia z energetycznego spalania paliw (na potrzeby technologiczne i grzewcze) oraz zanieczyszczenia technologiczne: — Dyrekcja Eksploatacji Cystern Sp. z o.o., Zak³ad Naprawczy Taboru Kolejowego w Ostródzie, — „Ostróda-Yacht” Sp. z o.o. w Ostródzie – przekroczenie dopuszczalnej emisji styrenu, — „Alpina” Sp. z o.o. w Starych Jab³onkach – przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla, — „Paged” SA w Mi³om³ynie, — „Paged” Sklejka Mor¹g, — „Mlekowita” Sp. z o.o. w Mor¹gu. Zak³ady energetyki cieplnej (kontrolowane równie¿ w 2000 roku i opisane w poprzednim Raporcie): — Miejskie Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Mor¹gu – stwierdzono przekroczenie do- puszczalnej emisji tlenku wêgla i tlenków azotu, — Miejskie Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Ostródzie.

Ochrona przed ha³asem — „Alpina” Sp. z o.o. w Starych Jab³onkach – produkuje p³yty meblowe. ród³em ha³asu s¹ urz¹dzenia do suszenia i obróbki drewna. Od 1998 roku wystêpuj¹ przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu. Podjêto nastêpuj¹ce dzia³ania wyciszaj¹ce: wykonano obudowê napêdu wentylatora wyci¹gu trocin i za- instalowano t³umik na wyci¹gu, wymieniono sprê¿arkê t³okow¹ na œrubow¹. — Spó³dzielnia Inwalidów Przemys³u Drzewnego „Mazurska” w Mor¹gu – produkuje pó³fabrykaty meblo- we. Od 2000 roku zak³ad podejmuje dzia³ania maj¹ce na celu ograniczenie emisji ha³asu do œrodowiska. W 2001 roku wyciszono pomieszczenie sprê¿arkowni oraz wymieniono drzwi maszynowni od strony te- renów podlegaj¹cych ochronie akustycznej. — „Humdrex” Kajkowo – zak³ad produkuje stolarkê budowlan¹. W 2001 roku zmieniony zosta³ profil pro- dukcji na emituj¹cy mniej ha³asu (produkcja okien plastikowych w miejsce drewnianych).

Gospodarka odpadami — Powiatowe Zespo³y Opieki Zdrowotnej w Mor¹gu i w Ostródzie – kontrola wykaza³a brak uregulowañ for- malnoprawnych w zakresie gospodarki odpadami i brak ewidencji wytwarzanych odpadów. Ponadto w Mor¹gu odpady medyczne by³y spalane w kot³owni szpitalnej, która nie jest obiektem do tego prze- znaczonym. — Przedsiêbiorstwo Oczyszczania Sp. z o.o. w Mor¹gu, eksploatuj¹ce sk³adowisko w miejscowoœci Z³otna – stwierdzono brak zezwolenia na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych oraz brak ewidencji wytwa- rzanych odpadów. Prowadzony jest monitoring wp³ywu sk³adowiska na jakoœæ wód podziemnych. — „Safilin-Polska” Sp. z o.o. – brak uregulowañ formalnoprawnych w zakresie gospodarki odpadami i go- spodarki wodnej. — Fermy drobiu w Miêdzylesiu – Kontrole przeprowadzone w 5 fermach wykaza³y niew³aœciwe postêpowa- nie z odpadami z uboju – by³y one zakopywane lub spalane, a nie przekazywane firmom zajmuj¹cym siê utylizacj¹ odpadów. WIOŒ wyst¹pi³ z wnioskiem do UMiG w Ostródzie, by na fermy na³o¿ony zosta³ obo- wi¹zek z³o¿enia informacji o sposobach gospodarowania odpadami.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — Rozlewnia gazu w Samborowie – iloœæ gazu p³ynnego kwalifikuje rozlewniê jako stwarzaj¹c¹ zwiêkszo- ne ryzyko dla œrodowiska, w szczególnoœci zagro¿enie wybuchowe oraz mo¿liwoœæ wycieków do grun- tu i wód podziemnych. Posiada wymagane zabezpieczenia chroni¹ce œrodowisko. — Zak³ady Miêsne „Morliny” w Ostródzie – w instalacji ch³odniczej stosuj¹ amoniak. Zak³ad nie stwarza ry- zyka zagro¿enia dla œrodowiska. Posiada bardzo dobre zabezpieczenia, chroni¹ce œrodowisko. — Przedsiêbiorstwo Handlowo-Transportowe „Trans-Petrol” – do 1999 roku posiada³o bazê paliw, obecnie – kilka stacji paliw oraz prowadzi us³ugi transportowe. Nie figuruje na liœcie potencjalnych sprawców nad- zwyczajnych zagro¿eñ.

279 POWIAT PISKI

W 2001 roku na terenie powiatu piskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 10, – w zakresie ochrony powietrza – 6, – w zakresie gospodarki odpadami – 9, – w zakresie nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska – 1.

Gospodarka wodno-œciekowa Zak³ady, które by³y kontrolowane równie¿ w 2000 roku (opisy znajduj¹ siê w Raporcie za 2000 rok): — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Piszu – oczyszczalnia w Piszu, — Zak³ad Us³ug Komunalnych Sp. z o.o. w Orzyszu – oczyszczalnia w Orzyszu, — Zak³ad Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Bia³ej Piskiej – oczyszczalnia w Bia³ej Piskiej, — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Rucianem-Nidzie – oczyszczalnia w Rucianem-Nidzie, — Dom Pracy Twórczej PAN w Wierzbie – oczyszczalnia w Wierzbie. Spoœród wymienionych obiektów jedynie oczyszczalnia w Rucianem-Nidzie odprowadza³a œcieki bez po- zwolenia wodnoprawnego (nowa oczyszczalnia w budowie). W pozosta³ych nie stwierdzono przekroczeñ do- puszczalnych stê¿eñ zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach. Z innych zak³adów, kontrolowanych w 2001 roku: — Wojskowa Agencja Mieszkaniowa Oddzia³ Terenowy w Gi¿ycku – eksploatuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê œcieków osiedla mieszkaniowego w Bemowie Piskim, odprowadzaj¹c¹ do Kana³u Koziel- skiego 140 m3/d œcieków, w których nie stwierdzono przekroczeñ. W 2000 roku rozbudowano i zmoder- nizowano oczyszczalniê – wyposa¿ono j¹ w system chemicznej redukcji zwi¹zków fosforu.

Ochrona powietrza Zak³ady emituj¹ce zanieczyszczenia z energetycznego spalania paliw oraz zanieczyszczenia technolo- giczne: — Spó³dzielnia „Grafpisz” w Piszu, — Przedsiêbiorstwo Produkcyjno-Us³ugowo-Handlowe Jerzy Florczyk w Rucianem-Nidzie. Zak³ady energetyki cieplnej: — Zak³ad Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Orzyszu, — Zak³ad Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Bia³ej Piskiej, — Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej Sp. z o.o. w Piszu (kontrola interwencyjna). Pomiary kontrolne wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla w kot³owni osiedlowej Przedsiêbiorstwa Energetyki Cieplnej w Piszu oraz w dwóch zak³adach, kontrolowanych g³ównie w zakresie go- spodarki odpadami: „Rubes-Wood” Sp. z o.o. w Rucianem-Nidzie i w kot³owni technologicznej „Holzwerk” s. c. w Piszu.

Gospodarka odpadami — „Rubes-Wood” Sp. z o.o. w Rucianem-Nidzie (zak³ad przemys³u drzewnego) – kontrola wykaza³a brak formalnych uregulowañ w zakresie przekazywania odpadów oraz nieprawid³owoœci w magazynowaniu osadów technologicznych z produkcji p³yt pilœniowych, które zosta³y usuniête. — Piskie Zak³ady Przemys³u Sklejek w Piszu – kontrola wykaza³a brak aktualnego zezwolenia na prowa- dzenie dzia³alnoœci, w wyniku której powstaj¹ odpady, niedoci¹gniêcia w ewidencji odpadów, brak umów z odbiorcami oraz dokumentów potwierdzaj¹cych przekaz odpadów.

Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska — Okrêgowa Spó³dzielnia Mleczarska w Piszu w Likwidacji – w lipcu 2001 roku opró¿niono z amoniaku in- stalacjê ch³odnicz¹. Wnioskuje siê o usuniêcie zak³adu z listy potencjalnych sprawców nadzwyczajnych zagro¿eñ œrodowiska.

POWIAT SZCZYCIEÑSKI

W 2001 roku na terenie powiatu szczycieñskiego przeprowadzono nastêpuj¹ce kontrole: – w zakresie gospodarki wodno-œciekowej – 15, – w zakresie ochrony powietrza – 8, – w zakresie gospodarki odpadami – 12.

280 Gospodarka wodno-œciekowa — Przedsiêbiorstwo Wodoci¹gów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Szczytnie – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê z chemicznym str¹caniem fosforu (dla Szczytna), usytuowan¹ w Nowym Gizewie. Oczyszczalnia odprowadza do Kana³u Domowego (uchodz¹cego do Sawicy) oko³o 4000 m3/d œcieków, odpowiadaj¹cych warunkom pozwolenia wodnoprawnego. Oczyszczalnia pracuje prawid³owo. Osi¹ga dobre wyniki redukcji zwi¹zków fosforu w procesach biologicznych, w zwi¹zku z czym usuwanie fosforu na drodze chemicznego str¹cania prowadzone jest sporadycznie (w miarê potrzeb). — Gospodarstwo Pomocnicze przy Urzêdzie Gminy Jedwabno – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczysz- czalniê, która kieruje do Kana³u Szuæ oko³o 200 m3/d œcieków. Kontrola inspirowana by³a interwencj¹ oko- licznych mieszkañców, dotycz¹c¹ zanieczyszczenia pobliskiego rowu. Stwierdzono przekroczenia dopusz- czalnych wartoœci BZT , ChZT-Cr, zawiesiny ogólnej, azotu ogólnego i fosforu ogólnego w odprowadza- 5 nych œciekach. Kontrola wykaza³a nieprawid³owoœci eksploatacyjne. Stan formalnoprawny uregulowany. — Zak³ad Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Œwiêtajnie – u¿ytkuje oczyszczalniê, odprowadzaj¹- c¹ do Szkwy oko³o 140 m3/d œcieków, oczyszczonych mechaniczno-biologicznie, po chemicznej reduk- cji zwi¹zków fosforu. Stê¿enia zanieczyszczeñ w œciekach nie przekracza³y wartoœci okreœlonych w po- zwoleniu wodnoprawnym. Stan formalnoprawny uregulowany. — Zak³ad Konserwacji i Eksploatacji Wodoci¹gów, Stefan Schwarz, DŸwierzuty – mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia z chemicznym str¹caniem fosforu. Odprowadza do Kana³u DŸwierzuckiego 170 m3/d œcie- ków, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego stê¿enia fosforu ogólnego. Stan formalno- prawny uregulowany. W latach 1996–1999 prowadzono modernizacjê oczyszczalni. W sezonie letnim oczyszczalnia przyjmuje œcieki z oœrodków wypoczynkowych. — Urz¹d Gminy Wielbark – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê z chemicznym usuwaniem zwi¹zków fosforu, odprowadzaj¹c¹ do Omulwi blisko 100 m3/d œcieków, w których stwierdzono przekro- czenia dopuszczalnego stê¿enia fosforu ogólnego. — Zak³ad Utylizacyjny BB¯ SA w D³ugim Borku – u¿ytkuje mechaniczno-biologiczn¹ oczyszczalniê, odpro- wadzaj¹c¹ do Szkwy oko³o 80 m3/d œcieków, bez wymaganego pozwolenia. Do surowych œcieków doda- wano chemiczny koagulant PIX, a mimo to oczyszczalnia nie zapewnia³a wystarczaj¹cej redukcji zanie- czyszczeñ w œciekach. Kontrola wykaza³a ponadto niew³aœciwe postêpowanie z osadami œciekowymi. W 2001 roku oczyszczalnia by³a modernizowana. W koñcu 2001 roku, po po³¹czeniu z „Saria” Polska Sp. z o.o., zak³ad otrzyma³ wszystkie wymagane prawem pozwolenia na korzystanie ze œrodowiska. — Gorzelnie Rolnicze w Elganowie, Ma³szewku i Zalesiu, odprowadzaj¹ce wody poch³odnicze do wód po- wierzchniowych (gorzelnia w Ma³szewku – bez pozwolenia). Œcieki bytowo-gospodarcze i technologicz- ne wywo¿one s¹ na oczyszczalniê.

Ochrona powietrza — „Ekoterm” Sp. z o.o. Przedsiêbiorstwo Produkcyjno-Us³ugowe w Szczytnie – œwiadczy us³ugi grzewcze dla MM International i okolicznych mieszkañców. Kot³ownia opalana jest wêglem kamiennym. Pomiary wykaza³y przekroczenie dopuszczalnej emisji tlenku wêgla. — „Eko-Trans” – spalarnia odpadów medycznych w Szczytnie – emituje zanieczyszczenia powstaj¹ce pod- czas termicznego unieszkodliwiania odpadów medycznych. Redukcja zanieczyszczeñ zawartych w ga- zach odlotowych nastêpuje w kolumnie filtracyjnej. W 2001 roku przeprowadzono generalny remont ob- murza pieca, kana³ów spalinowych i kolumny filtracyjnej. Pomiary kontrolne nie wykaza³y przekroczeñ. — F. S. Favorit Furniture Sp. z o.o. w Szczytnie oraz Przedsiêbiorstwo Energetyki Cieplnej „Termex” Sp. z o.o. w Szczytnie – zak³ady kontrolowane równie¿ w 2000 roku (opisy znajduj¹ siê w poprzednim Rapor- cie). Kontrole nie wykaza³y przekroczeñ.

Ochrona przed ha³asem — Centrum Dystrybucji i Obróbki Drewna Sp. z o.o., Zak³ad Produkcyjny w Kolonii (dawniej „Lastar” – tar- tak) – stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu ha³asu w porze dziennej.

Gospodarka odpadami — Zak³ad Us³ug Komunalnych w Szczytnie, sk³adowisko w Linowie – stan formalnoprawny uregulowany; wysypisko prawid³owo eksploatowane. Prowadzony jest monitoring wp³ywu sk³adowiska na jakoœæ wód podziemnych. — „Noron Polska” Sp. z o.o. w Pasymiu (przeróbka drewna) oraz „Norys” (zak³ad stolarski) i Przedsiêbior- stwo Us³ugowo-Handlowo-Produkcyjne „Klon” w Tylkowie – brak uregulowañ formalnoprawnych w za- kresie gospodarki odpadami. — Zak³ad Utylizacyjny BB¯ SA w D³ugim Borku – kontrola wykaza³a, ¿e na terenie przyleg³ym do zak³adu zosta³y zakopane odpady poubojowe (nie jest to miejsce wyznaczone i urz¹dzone na ten cel). Stwier- dzono ponadto: niew³aœciwe postêpowanie z osadami œciekowymi, nie dotrzymywanie warunków ze- zwolenia na wytwarzanie odpadów niebezpiecznych i uzgodnienia sposobu postêpowania z odpadami, brak zabezpieczenia terenu przyleg³ego do miejsca gromadzenia odpadów przed sp³ywem odcieków.

281 XII. DZIA£ALNOŒÆ WOJEWÓDZKIEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ W OLSZTYNIE W ROKU 2001

1. WSTÊP

Zadania i zakres funkcjonowania Funduszu okreœlaj¹ ustawy: prawo ochrony œrodowiska i prawo wodne. Nowelizacja ustawy o ochronie i kszta³towaniu œrodowiska z 3 kwietnia 1993 roku, która wesz³a w ¿y- cie z dniem 3 czerwca 1993 roku, nada³a Wojewódzkim Funduszom osobowoœæ prawn¹. G³ówn¹ przes³ank¹ utworzenia Wojewódzkiego Funduszu by³o wydzielenie publicznych œrodków fi- nansowych i kierowanie ich na cele bezpoœrednio zwi¹zane z ekologi¹. Œrodki Funduszu sta³y siê wa¿nym instrumentem realizacji d³ugotrwa³ej strategii ochrony œrodowiska. Podstawê wyboru zadañ do dofinansowania przez Fundusz stanowi¹: Strategia Rozwoju Spo³ecz- no-Gospodarczego Województwa Warmiñsko-Mazurskiego z dnia 24 lipca 2000 roku, przyjêta uchwa- ³¹ Sejmiku Samorz¹dowego Województwa Warmiñsko-Mazurskiego oraz Lista Przedsiêwziêæ Prioryte- towych WFOŒiGW w Olsztynie, zatwierdzana przez Radê Nadzorcz¹ Funduszu. Zasady, organizacjê i tryb dzia³ania WFOŒiGW w Olsztynie okreœla statut nadany uchwa³¹ nr 35/65/99 Zarz¹du Województwa Warmiñsko-Mazurskiego z dnia 25 czerwca 1999 roku, uzgodniony z ministrem w³a- œciwym do spraw œrodowiska. Rok 2001 by³ trzecim rokiem dzia³alnoœci Wojewódzkiego Funduszu po reformie administracyj- nej kraju w nowym województwie warmiñsko-mazurskim. Zadania z zakresu ochrony œrodowiska, realizowane w 2001 roku przy wspó³udziale WFOŒiGW w Olsztynie, zilustrowano na mapie 17.

282 Mapa 17. Zadania z zakresu ochrony œrodowiska, realizowane w 2001 roku przy udziale WFOŒiGW w Olsztynie w WFOŒiGW udziale przy roku 2001 w realizowane œrodowiska, ochrony zakresu z Zadania 17. Mapa

283 2. DZIA£ALNOŒÆ INWESTYCYJNA

2.1. Ochrona powietrza atmosferycznego

Zadania realizowane przy pomocy finansowej Wojewódzkiego Funduszu z zakresu ochrony at- mosfery w 2001 roku (tab. 105) mia³y na celu: ⇒ ograniczenie emisji zanieczyszczeñ do powietrza wskutek: — modernizacji istniej¹cych kot³owni i systemów cieplnych z wykorzystaniem odnawialnych Ÿró- de³ energii; — modernizacji istniej¹cych kot³owni ze zmian¹ paliw na niskoemisyjne; — dzia³añ prowadz¹cych do zmniejszenia zu¿ycia paliwa, a zatem do ograniczenia emisji zanie- czyszczeñ w ciep³owniach i kot³owniach rejonowych. ⇒ racjonalizacjê wytwarzania i u¿ytkowania ciep³a polegaj¹c¹ na: — kompleksowej modernizacji systemów energetycznych z ujêciem Ÿród³a, przesy³u oraz odbio- ru ciep³a; — dzia³aniach podnosz¹cych efektywnoœæ przesy³u ciep³a (sieci preizolowane). Inwestycje, powsta³e na podstawie umów zawartych w 2001 roku, stworz¹ warunki miêdzy in- nymi do zmniejszenia: ⇒ emisji dwutlenku wêgla o 26 545 Mg/a ⇒ emisji dwutlenku siarki o 152 Mg/a ⇒ emisji py³ów o 181 Mg/a ⇒ emisji tlenku wêgla o 243 Mg/a Wœród zrealizowanych zadañ z zakresu ochrony powietrza na pierwsze miejsce zdecydowanie wysuwaj¹ siê inwestycje z wykorzystaniem odnawialnych Ÿróde³ energii (OZE). Prowadzona konse- kwentna polityka promowania OZE i stwarzania dogodnych warunków finansowania dla inwestorów, spowodowa³y w 2001 roku gwa³towny wzrost zarówno liczby zrealizowanych zadañ, jak i uzyskanego dziêki nim efektu ekologicznego. Wiêkszoœæ realizowanych przy wspó³udziale Funduszu zadañ z tego zakresu, dotyczy wykorzystania energetycznego biomasy, zarówno s³omy, jak i zrêbków drewna.

2.2. Ochrona wód i gospodarka wodna

W dziedzinie ochrony wód WF wspiera³ w 2001 roku przedsiêwziêcia (tab. 106) maj¹ce na celu ochro- nê wód przed zanieczyszczeniem oraz poprawê ich jakoœci, zgodnie z za³o¿eniami Polityki Ekologicznej Pañstwa oraz Strategii Rozwoju Spo³eczno-Gospodarczego Województwa Warmiñsko-Mazurskiego. Realizacja zadañ z tego zakresu skupia³a siê na dzia³aniach zwi¹zanych z: ⇒ ochron¹ czystoœci jezior ze szczególnym uwzglêdnieniem zlewni jeziora Wad¹g, Zale- wu Wiœlanego, jezior warmiñskich, mazurskich; ⇒ ochron¹ czystoœci wód w zlewniach wybranych rzek: Drwêcy, Krutyni, Narwi, £yny, Pa- s³êki oraz rzek w zlewni Zalewu Wiœlanego poprzez: — realizacjê zadañ dotycz¹cych budowy, rozbudowy i modernizacji oczyszczalni œcieków; — budowê lub rozbudowê kanalizacji sanitarnej. W dziedzinie gospodarki wodnej za szczególnie wa¿ne uznano wspieranie dzia³añ, polegaj¹- cych na zwiêkszeniu bezpieczeñstwa przeciwpowodziowego poprzez budowê i modernizacjê urz¹dzeñ ochronnych.

284 Tabela 105. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony powietrza, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA

Modernizacja systemu ciepáowniczego w gminie 1. „Bio-Energia” Sp. z o.o. w Tolkmicku Tolkmicko z wykorzystaniem biomasy

Modernizacja systemu ciepáowniczego w gminie 2. Gmina àukta z wykorzystaniem biomasy

3. Gmina Miejska GiĪycko Modernizacja systemu ciepáowniczego w GiĪycku

Modernizacja systemu ciepáowniczego w gminie 4. Gmina ĝwiątki z wykorzystaniem biomasy Modernizacja systemu ciepáowniczego w obiektach 5. Powiat Lidzbarski zarządzanych przez powiat z wykorzystaniem biomasy Modernizacja kotáowni wĊglowej na gazową 6. Urząd Miasta Elbląg w OĞrodku Wsparcia dla Osób Starszych w Elblągu

Modernizacja systemu ciepáowniczego Stacji 7. Instytut Ekologii PAN Hydrobiologicznej w Mikoáajkach z wykorzystaniem pomp ciepáa Modernizacja systemu ciepáowniczego w Domu 8. Powiat Ziemski w Olsztynie Pomocy Spoáecznej w Grazymach 9. OlsztyĔska Szkoáa WyĪsza w Olsztynie Modernizacja kotáowni wĊglowej na gazowo-olejową Stacja Badawcza Rolnictwa Ekologicznego Modernizacja systemu ciepáowniczego Stacji 10. i Hodowli Zachowawczej Zwierząt PAN z wykorzystaniem biomasy w Popielnie Zakáad DoĞwiadczalny Agrobiologii PAN Modernizacja systemu ciepáowniczego w Zakáadzie 11. w Baranowie z wykorzystaniem pomp ciepáa Modernizacja systemu cieplnego Fromborka 12. Gmina Miejska Frombork z wykorzystaniem biomasy PrzedsiĊbiorstwo Usáug Komunalnych Zagospodarowanie odpadów i redukcja emisji 13. Sp. z o.o. w Ostródzie zanieczyszczeĔ poprzez produkcjĊ biopaliw Modernizacja i automatyzacja systemu grzewczego 14. „Unilack” Sp. z o.o. zakáadu w Górowie Iáaweckim Modernizacja systemu ciepáowniczego w Wojskowym 15. Stoáeczny Zarząd Infrastruktury w Warszawie Domu Wypoczynkowym „Warmia" w Waplewie

Modernizacja kotáowni w Zespole Kolegiów 16. Zespóá Kolegiów Nauczycielskich w Szczytnie Nauczycielskich w Szczytnie Wojewódzki WarmiĔsko-Mazurski Inspektorat Ograniczenie emisji zanieczyszczeĔ ze spalania 17. Skupu i Prztwórstwa Artykuáów Rolnych substancji organicznych 18. Powiat Olecko-Goádapski Modernizacja kotáowni w ZST w Olecku Komenda Powiatowa PaĔstwowej StraĪy Modernizacja systemu ciepáowniczego straĪnicy 19. PoĪarnej w Szczytnie KP PSP w Szczytnie Termomodernizacja budynku internatu ZKN 20. Zespóá Kolegiów Nauczycielskich w Szczytnie w Szczytnie

Modernizacja systemu cieplnego z wykorzystaniem 21. Fundacja „WieĞ w XXI wiek” w Pakoszach kotáowni na biomasĊ

Modernizacja kotáowni olejowo-gazowej w KP PSP 22. Komenda Powiatowa PSP w Nidzicy w Nidzicy

OĞrodek Rehabilitacji UzaleĪnieĔ Modernizacja kotáowni w OĞrodku z wykorzystaniem 23. Stowarzyszenia „Monar” biomasy

285 Tabela 106. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony wód i gospodarki wodnej, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA Budowa kanalizacji sanitarnej w miejscowoĞciach: 1. Gmina KĊtrzyn Smokowo, Biedaszki Maáe i Biedaszki  Trzy Lipy 2. „Polska ĩywnoĞü” SA Budowa zakáadowej podczyszczalni Ğcieków 3. Urząd Miasta Iáawa Budowa kanalizacji sanitarnej w Iáawie Budowa kanalizacji sanitarnej grawitacyjnej i táocznej 4. Gmina Dywity z przepompowniami we wsi RóĪnowo Budowa kanalizacji sanitarnej grawitacyjnej i táocznej wraz 5. Gmina KĊtrzyn z przepompowniami w miejscowoĞciach: Gaáwuny, Marszewo i Trzy Lipy 6. Urząd Miasta Olecko Budowa oczyszczalni Ğcieków z kanalizacją sanitarną Wojewódzki Szpital Budowa kanalizacji sanitarnej odprowadzającej Ğcieki 7. Rehabilitacyjny w Ameryce ze Szpitala w Ameryce i wsi Ameryka

8. Urząd Gminy Jonkowo Budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Woáowno Budowa oczyszczalni Ğcieków i kanalizacji sanitarnej 9. Gmina Maádyty w Maádytach Urząd Miasta i Gminy Budowa oczyszczalni Ğcieków i kanalizacji sanitarnej dla 10. Ruciane-Nida gminy Ruciane-Nida Budowa oczyszczalni Ğcieków dla miasta Korsze, wsi 11. Gmina Korsze Glitajny i Kalmy 12. Urząd Gminy Gietrzwaád Budowa kanalizacji sanitarnej w Gronitach  I etap Budowa opaskowego kolektora sanitarnego 13. Gmina Miáki Jagodne Maáe – Jagodne Wielkie – Rydzewo – Ruda  etap I Budowa kanalizacji sanitarnej Winiec – Miáomáyn 14. Gmina Miáomáyn i Liwa – Miáomáyn 15. Urząd Gminy Biskupiec Budowa kanalizacji sanitarnej ze wsi Szwarcenowo 16. Urząd Gminy Jonkowo Budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Wrzesina Budowa kanalizacji sanitarnej ze wsi Mikosze i Okartowo 17. Urząd Miasta Orzysz do oczyszczalni Ğcieków w Orzyszu Rozbudowa i modernizacja oczyszczalni Ğcieków 18. Gmina Miejska GiĪycko w GiĪycku. Samorząd Województwa Likwidacja nadzwyczajnych zagro e rodowiska 19. Ī Ĕ Ğ  WarmiĔsko-Mazurskiego poprawa bezpieczeĔstwa przeciwpowodziowego 20. NadleĞnictwo Máynary Budowa zbiornika maáej retencji w LeĞnictwie Máynary

Realizacja umów, zawartych w 2001 roku, przyniesie nastêpuj¹ce wymierne efekty: ⇒ rzeczowe: — wybudowanie czterech nowych oczyszczalni œcieków bytowo-gospodarczych o ³¹cznej przepusto- woœci 4286 m3/d; — rozbudowa i modernizacja jednej oczyszczalni œcieków pod k¹tem zwiêkszenia przepustowoœci o oko³o 4637 m3/d oraz dostosowania technologii do wymogów Unii Europejskiej; — budowa jednej zak³adowej podczyszczalni œcieków pod k¹tem redukcji zanieczyszczeñ odprowadza- nych do oczyszczalni œcieków; — wybudowanie sieci kolektorów o ³¹cznej d³ugoœci 88,6 km, umo¿liwiaj¹cych doprowadzenie do oczyszczalni 3875 m3/d œcieków. ⇒ ekologiczne: — redukcja ³adunku zanieczyszczeñ: BZT – o oko³o 3480 Mg/a 5

286 fosfor – o oko³o 55,6 Mg/a azot – o oko³o 298,7 Mg/a Do zadañ o du¿ym znaczeniu dla ochrony lokalnych zasobów wód, realizowanych przy wspó³udziale œrodków WF w 2001 roku, mo¿na zaliczyæ budowê oczyszczalni œcieków w Rucianem-Nidzie, czy te¿ kom- pleksowe rozwi¹zanie gospodarki œciekowej w gminie Olsztynek.

2.3. Ochrona powierzchni ziemi

Realizacja zadañ w 2001 roku w dziedzinie ochrony powierzchni ziemi (tab. 107) skupi³a siê na dzia³a- niach zwi¹zanych z: ⇒ rekultywacj¹ zamkniêtych wysypisk odpadów komunalnych; ⇒ organizacj¹ i wdra¿aniem selektywnej zbiórki odpadów; ⇒ tworzeniem stacji kontroli opryskiwaczy.

Tablela 107. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony powierzchni ziemi, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA

Utworzenie stacji kontroli opryskiwaczy Lubawska Spóádzielnia Usáug Rolniczych 1. w Lubawskiej Spóádzielni Usáug Rolniczych i Handlowych w Lubawie i Handlowych Rekultywacja wysypiska odpadów 2. Gmina Bisztynek komunalnych w Kokoszewie  I etap Utworzenie stacji kontroli opryskiwaczy 3. Powiat Elbląski w Zespole Szkóá Rolniczych w PasáĊku ZHP  OĞrodek Organizacja i wdroĪenie selektywnej zbiorki 4. Szkoleniowo-Wypoczynkowy „Perkoz” odpadów w OĞrodku w Waszecie

WF ufundowa³ równie¿ nagrodê w II edycji „Konkursu o Szklan¹ Statuetkê”, organizowanym przez firmê „Abrys” Sp. z o.o. Nagrodê tê otrzyma³ Zak³ad Gospodarki Odpadami Komunalnymi w Olsztynie. Celem konkursu jest promowanie selektywnej zbiórki st³uczki szklanej oraz wdro¿enie jej na sta³e w system gospodarki odpadami.

3. DZIA£ALNOŒÆ NIEINWESTYCYJNA

3.1. Nadzwyczajne zagro¿enia œrodowiska

W 2001 roku dofinansowywano zadania z zakresu Nadzwyczajnych Zagro¿eñ Œrodowiska (tab. 108), których g³ównym wynikiem by³o zwiêkszenie bazy ratownictwa chemicznego i ekologicznego jednostek OSP i PSP województwa warmiñsko-mazurskiego. Zadaniem, które odegra³o istotn¹ rolê w funkcjonowa- niu jednostek Stra¿y w naszym województwie, by³ udzia³ WF w zakupie 5 specjalistycznych wozów bojo- wych (wykorzystywanych miêdzy innymi do ograniczania stref ska¿eñ chemicznych), które trafi³y do 5 Ko- mend Powiatowych PSP: w Dzia³dowie, I³awie, Lidzbarku, Mr¹gowie i Szczytnie. Jednoczeœnie komendy te przekaza³y swoje wozy – co najmniej po 1– do jednostek OSP na terenie danego powiatu.

287 Tabela 108. Wykaz inwestycji z zakresu NZŒ, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA

Doposa enie w sprz t ratownictwa techniczno- 1. Gmina Górowo I aweckie Ī Ċ á -ekologicznego OSP w Janikowie DoposaĪenie w sprzĊt ratownictwa techniczno- 2. Gmina Prostki -ekologicznego OSP w Prostkach Komenda Powiatowa PSP Doposa enie w sprz t ratownictwa techniczno- 3. Ī Ċ w Nowym MieĞcie Lubawskim -ekologicznego KP PSP w Nowym MieĞcie Lubawskim DoposaĪenie w sprzĊt ratownictwa 4. Komenda Miejska PSP w Elblągu techniczno-ekologicznego Jednostki Ratowniczo- GaĞniczej PSP w PasáĊku DoposaĪenie w sprzĊt ratownictwa techniczno- 5. Urząd Miasta Olecko -ekologicznego OSP w Szczecinkach. DoposaĪenie w sprzĊt ratownictwa techniczno- 6. Urząd Miasta Nidzica -ekologicznego OSP w Napiwodzie DoposaĪenie w sprzĊt ratownictwa techniczno- 7. Komenda Powiatowa PSP w Olecku -ekologicznego KP PSP w Olecku DoposaĪenie w sprzĊt ratownictwa techniczno- 8. Komenda Gáówna PSP w Warszawie -ekologicznego KP PSP z województwa warmiĔsko- -mazurskiego

3.2. Przyroda

Zawarte w 2001 roku umowy by³y kontynuacj¹ rozpoczêtych w latach ubieg³ych dzia³añ, dotycz¹- cych restytucji i reintrodukcji gatunków zagro¿onych oraz sporz¹dzania planów ochrony rezerwatów i parków krajobrazowych, leczenia drzew pomnikowych i oznakowania pomników przyrody (tab. 109). Dziêki wsparciu WF, Wojewódzki Konserwator Przyrody móg³ realizowaæ czynn¹ ochronê ga- tunków zagro¿onych i ich siedlisk, która polega³a miêdzy innymi na: budowie i montowaniu platform i masztów pod gniazda bocianie, montowaniu syfonów na tamach bobrowych, rozbiórce tam i prze- mieszczaniu bobrów, inwentaryzacji kolonii lêgowych kormoranów oraz dokarmianiu stada ¿ubrów, bytuj¹cych na terenie Puszczy Boreckiej. Na uwagê zas³uguje zadanie realizowane przez Katedrê Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie pn. „Restytucja wybranych, zagro¿onych gatun- ków ryb”. G³ównym celem tego zadania jest restytucja zagro¿onych gatunków ryb rzecznych poprzez zwiêkszenie produkcji materia³u zarybieniowego gatunków ryb s³odkowodnych: miêtusa, jazia i jelca.

3.3. Edukacja ekologiczna

Wzorem lat ubieg³ych, w 2001 roku WF wspiera³ dzia³ania zwi¹zane z edukacj¹ ekologiczn¹ (tab. 110), realizowane g³ównie poprzez: – Elbl¹skie Centrum Edukacji Ekologicznej; – Mazurskie Centrum Edukacji Ekologicznej Gi¿ycko-E³k; – Olsztyñskie Centrum Edukacji Ekologicznej; – Parki Krajobrazowe; – Nadleœnictwa; – Fundacjê Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi w Kroœnie.

288 Wy¿ej wymienione instytucje k³ad¹ du¿y nacisk na edukacjê nauczycieli uznaj¹c, ¿e to oni maj¹ najwiêksze mo¿liwoœci wychowania m³odego pokolenia w poszanowaniu œrodowiska. Edukacja eko- logiczna w tym zakresie to: seminaria, wyk³ady, konferencje i warsztaty metodyczne dla nauczycieli. Wa¿nym zadaniem, realizowanym przez Centra, jest równie¿ wspieranie finansowe ró¿nych dzia³añ ekologicznych szkó³, organizacja cyklicznych kampanii i akcji na rzecz œrodowiska, konkur- sów, olimpiad i innych przedsiêwziêæ upowszechniaj¹cych wiedzê ekologiczn¹, pobudzaj¹cych zain- teresowania problematyk¹ ekologiczn¹ w spo³eczeñstwie, a szczególnie wœród m³odzie¿y oraz za- szczepienie postaw i zachowañ, s³u¿¹cych idei zrównowa¿onego rozwoju. W realizacji zadañ o za- siêgu wojewódzkim Centra wspó³pracuj¹ ze sob¹. Z szerokim oddŸwiêkiem spotka³a siê akcja „Wiosenne Sprz¹tanie Warmii i Mazur”, zorgani- zowana przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, Bank Ochrony Œro- dowiska i Centrum Edukacji Ekologicznej pod patronatem Marsza³ka Województwa Warmiñsko-M- azurskiego. Akcja ta by³a propagowana na ³amach wydawanej wk³adki ekologicznej „G£OS EKO”. Na ankietê zamieszczon¹ w niej odpowiedzia³y 154 podmioty – g³ównie szko³y i przedszkola, ale by- li te¿ cz³onkowie klubów sportowych, stowarzyszeñ, zwi¹zków, myœliwi. Ankiety uzupe³nione by³y o dokumentacjê prac – plakaty, albumy, rysunki i wiersze. Nagrodzonych zosta³o 9 szkó³, zaœ wy- ró¿nienia przyznano oœmiu szko³om i oœmiu gminom oraz Ekologicznemu Zwi¹zkowi Gmin „Dzia³- dowszczyzna”. Przyjemnym wyró¿nieniem, które spotka³o WFOŒiGW w Olsztynie, by³o nadanie srebrne- go medalu „Nauczaj¹cym jak chroniæ i pielêgnowaæ Ziemiê” przez Radê Programow¹ Fun- dacji Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi, na wniosek Kapitu³y medalu, obraduj¹cej pod patro- natem Ministra Edukacji Narodowej. By³o to potwierdzenie roli, jak¹ odgrywa WF w edukacji eko- logicznej naszego spo³eczeñstwa.

289 Tabela 109 . Wykaz inwestycji z zakresu przyrody, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA

Dofinansowanie funkcjonowania OĞrodka 1. Zespóá Parków Krajobrazowych w Jerzwaádzie Okresowej Rehabilitacji Zwierząt Chronionych w Jerzwaádzie Zalesienie gruntów rolnych na terenie 2. Powiat Nowomiejski powiatu nowomiejskiego Wykonanie tablic informacyjnych 3. NadleĞnictwo Lidzbark w rezerwatach Jar Brynicy i Klonowo Restytucja wybranych zagroĪonych 4. Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski gatunków ryb Tablice informacyjno-przyrodnicze Parku 5. Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej Krajobrazowego Puszczy Rominckiej Dziaáania na rzecz czynnej ochrony ssaków objĊtych ochroną gatunkową na 6. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski terenie województwa warmiĔsko-mazurskiego Dziaáania na rzecz czynnej ochrony ptaków objĊtych ochroną gatunkową na 7. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski terenie województwa warmiĔsko-mazurskiego Leczenie drzew pomnikowych na terenie 8. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski województwa warmiĔsko-mazurskiego Ocena zagroĪeĔ rezerwatu jeziora DruĪno 9. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski przed dopáywem zanieczyszczeĔ abiotycznych Opracowanie planów ochrony rezerwatów 10. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski oraz waloryzacja przyrodniczych terenów Wydanie raportu o stanie Ğrodowiska WarmiĔsko-Mazurski 11. województwa warmiĔsko-mazurskiego, Wojewódzki Inspektor Ochrony ĝrodowiska lata 1999–2000

Mapa turystyczno-krajoznawcza Parku 12. Park Krajobrazowy Puszczy Rominckiej Krajobrazowego Puszczy Rominckiej

13. Lasy PaĔstwowe  NadleĞnictwo Borki Modernizacja izolatki Īubrów na Wolisku 14. Lasy PaĔstwowe – NadleĞnictwo Kudypy LeĞne Arboretum Warmii i Mazur Realizacja programu zwiĊkszenia 15. Powiat Iáawski lesistoĞci powiatu iáawskiego  zalesienie gruntów OĞrodek Okresowej Rehabilitacji 16. Mazurski Park Krajobrazowy Bocianów w Krutyni

Utrzymanie OĞrodka Rehabilitacji Ptaków 17. NadleĞnictwo Olsztyn DrapieĪnych w miejscowoĞci Dąbrówka

Przygotowanie bazy do wdroĪenia monitoringu podstawowych gatunków 18. Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski zwierząt áownych i bobra na terenie województwa warmiĔsko-mazurskiego

290 Tabela 110. Wykaz inwestycji z zakresu edukacji ekologicznej, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA

Zespóá Parków Krajobrazowych „Uroczysko” kontynuacja wydawnicza dwumiesi cznika 1.  Ċ w Jerzwaádzie o dziaáalnoĞci ZPK Biuro Senatora RP Konferencja pt.: „Ochrona ĝrodowiska – forma tworzenia 2. Wiesáawa Pietrzaka nowych miejsc pracy na Warmii i Mazurach” Zespóá Parków Krajobrazowych Organizacja VI MiĊdzywojewódzkiego Konkursu Wiedzy 3. w Jerzwaádzie Przyrodniczo-Ekologicznej Narodowa Fundacja Ochrony 4. Wydanie folderu „Zielone Páuca Polski” ĝrodowiska Samorząd Województwa 5. Realizacja zadaĔ z zakresu edukacji ekologicznej WarmiĔsko-Mazurskiego Fundacja Ochrony Wielkich Jezior 6. Realizacja zadaĔ z zakresu edukacji ekologicznej Mazurskich Gospodarstwo Pomocnicze Organizacja konferencji pn.: „Rozwój rolnictwa Regionalnego Centrum Doradztwa 7. ekologicznego sposobem na zachowanie zasobów Rolniczego i Rozwoju Obszarów Ğrodowiska naturalnego” Wiejskich w Starym Polu Wojewódzki OĞrodek Doradztwa 8. Promocja ekorozwoju obszarów wiejskich Rolniczego 9. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski Prenumerata czasopism i zakup literatury fachowej

10. Mazurski Park Krajobrazowy Druk folderów przyrodniczych w wersji polskiej

Wydanie Przewodnika Ilustrowanego Mazurskiego Parku 11. Mazurski Park Krajobrazowy Krajobrazowego w wersji angielskiej Komitet OkrĊgowy Olimpiady Wiedzy 12. Olimpiada Wiedzy i UmiejĊtnoĞci Rolniczych i UmiejĊtnoĞci Rolniczych 13. NadleĞnictwo Jagieáek ĝcieĪka przyrodnicza na terenie NadleĞnictwa Jagieáek Park Krajobrazowy Wysoczyzny Kontynuacja wydawnicza biuletynu informacyjnego 14. Elbląskiej „Krajobrazy” Dziaádowskie Centrum Edukacji Zakup sprzĊtu na potrzeby maáej poligrafii 15. Ekologicznej Dziaádowskiego Centrum Edukacji Ekologicznej Instytut Melioracji i UĪytków Zielonych Opracowanie i wydanie „Programu 16. w Falentach dla ĩuáaw” Kontynuacja wydawnicza kwartalnika „MyĞliwiec 17. "Diana" PZà Sp. z o.o. WarmiĔsko-Mazurski” DoposaĪenie WarmiĔsko-Mazurskiego Centrum Polski Związek àowiecki  Zarząd 18. Edukacyjno-Przyrodniczego Polskiego Związku OkrĊgowy w Olsztynie àowieckiego Rozwój bazy sáuĪącej realizacji programów edukacyjnych 19. Wszechnica Mazurska w Olecku w sieci zielonych szkóá Realizacja zadaĔ z zakresu edukacji ekologicznej: 20. NadleĞnictwo Olsztyn wykonanie ĞcieĪki przyrodniczej Budowa ĞcieĪki przyrodniczo-edukacyjnej 21. NadleĞnictwo GiĪycko w Lesie Miejskim w GiĪycku  II etap Polskie Towarzystwo Promocja walorów przyrodniczych w kwartalniku 22. Turystyczno-Krajoznawcze, „JaüwieĪ” Zarząd Oddziaáu Seminarium nt.: „Nowe uregulowania prawne – 23. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski wprowadzenie ustawy o dostĊpie do informacji o Ğrodowisku” Zespóá Parków Krajobrazowych Wytyczenie w terenie, oznakowanie i opisanie 24. w Jerzwaádzie w folderach nowych ĞcieĪek przyrodniczo-dydaktycznych

291 c.d. tabeli 110.

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA

Zespóá Parków Krajobrazowych Konkurs Przyrodniczy „Przyjaciele Przyrody”, dotycz cy 25.  ą w Jerzwaádzie czynnej ochrony przyrody na terenie ZPK I MiĊdzynarodowy Plener Malarski 26. Urząd Gminy Srokowo o tematyce przyrodniczej, Srokowo 2001 Park Krajobrazowy Wysoczyzny Wydanie kalendarza Ğciennego 27. Elbląskiej „Elbląskie Krajobrazy 2002” Zakup wyposaĪenia i pomocy naukowych do „Zielonej 28. Welski Park Krajobrazowy Szkoáy” Samorząd Województwa Organizacja II Samorządowego Forum Ekologicznego 29. WarmiĔsko-Mazurskiego Warmii i Mazur WyposaĪenie drugiego segmentu Domku Edukacyjnego 30. Stowarzyszenie MiáoĞników Przyrody w Parku Ekologicznym w PasáĊku Samorząd Województwa Konkurs „Czysta i PiĊkna Zagroda, 31. WarmiĔsko-Mazurskiego Estetyczna WieĞ – 2001” Park Krajobrazowy Wysoczyzny 32. Wydanie ilustrowanego przewodnika „RoĞliny Chronione” Elbląskiej Organizacja konferencji pt.: „Ksztaátowanie Ğrodowiska  33. Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski uwarunkowania przyrodnicze, techniczne i spoáeczno-ekonomiczne” V MiĊdzynarodowy Akademicki Konkurs Filmów 34. Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski Ekologicznych wykonanych w technice VIDEO Wydanie zeszytu nr 1 serii wydawniczej 35. Fundacja ECOBALTIC „ĩuáawy Delty Wisáy u progu XXI wieku” Liga Ochrony Przyrody, 36. Popularyzacja wiedzy na temat ochrony przyrody OkrĊg WarmiĔsko-Mazurski 37. Welski Park Krajobrazowy ĝcieĪki przyrodniczo-dydaktyczne w gminie Grodziczno Realizacja filmu telewizyjno-edukacyjnego pt. „Parki 38. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski Krajobrazowe Warmii i Mazur” 39. NadleĞnictwo Máynary Budowa ĞcieĪki dydaktycznej w miejscowoĞci Gardyny

Fundacja Centrum Edukacji Program aktywnej edukacji ekologicznej szkóá 40. Ekologicznej Wsi i gmin „Czysta Wisáa i Rzeki Przymorza”

WarmiĔsko-Mazurska Federacja Konkurs o nagrodĊ im. Alfreda LityĔskiego „Za zasáugi w 41. StowarzyszeĔ Naukowo-Technicznych ochronie Ğrodowiska” Związek Harcerstwa Polskiego, 42. Realizacja programu „Woda marzeĔ” Chorągiew WarmiĔsko-Mazurska Polskie Stowarzyszenie Nauczycieli Organizacja konferencji 43. Przedmiotów Przyrodniczych „WszechĞwiat  Ziemia  Czáowiek” Lasy Pa stwowe Nadle nictwo Rozbudowa i modernizacja ĞcieĪki dydaktycznej 44. Ĕ  Ğ Zaporowo w leĞnictwie Kurowo Budowa ĞcieĪki dydaktycznej w Kadynach 45. NadleĞnictwo Elbląg  II etap DoposaĪenie Muzeum Przyrody w sprzĊt do organizacji 46. Muzeum Warmii i Mazur wystaw przyrodniczych Organizacja konferencji „ĩuáawy Elbląskie  Instytut Melioracji i UĪytków Zielonych 47. zabezpieczenie przeciwpowodziowe i uwarunkowania w Falentach rozwoju” Narodowa Fundacja Ochrony Realizacja zadaĔ z zakresu promowania idei „Zielonych 48. ĝrodowiska Páuc Polski”

292 3.4. Monitoring wód

Na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego prowadzonych jest kilka rodzajów monitoringu œro- dowiska przy udziale œrodków Wojewódzkiego Funduszu (tab. 111):

Tabela 111. Wykaz inwestycji z zakresu monitoringu, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku

Lp. INWESTOR NAZWA ZADANIA

Realizacja monitoringu regionalnego wód podziemnych na 1. Wojewoda WarmiĔsko-Mazurski terenie województwa warmiĔsko-mazurskiego Samorząd Województwa Usprawnienie systemu monitorowania opáat za 2. WarmiĔsko-Mazurskiego gospodarcze korzystanie ze Ğrodowiska Wojewódzka Stacja Zakup aspiratora pyáu i wyposaĪenia do badania pyáu 3. Sanitarno-Epidemiologiczna w Olsztynie zawieszonego metodą wagową WarmiĔsko-Mazurski Wojewódzki DoposaĪenie w sprzĊt i aparaturĊ potrzebną 4. Inspektor Ochrony ĝrodowiska do prowadzenia badaĔ monitoringu ochrony Ğrodowiska WarmiĔsko-Mazurski Wojewódzki Badania monitoringu regionalnego wód powierzchniowych 5. Inspektor Ochrony ĝrodowiska na terenie województwa warmiĔsko-mazurskiego Samorząd Województwa Usprawnienie systemu monitorowania opáat za 6. WarmiĔsko-Mazurskiego gospodarcze korzystanie ze Ğrodowiska – II etap Monitoring NZĝ – bezpieczeĔstwo przeciwpowodziowe 7. Urząd Miasta Elbląg w oparciu o numeryczny model terenu Ochrona czystoĞci powietrza poprzez monitorowanie stanu 8. Komenda Powiatowa Policji w Szczytnie technicznego pojazdów ⇒ monitoring regionalny wód powierzchniowych, realizowany przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Œrodowiska w Olsztynie od kilku lat. Obejmuje on pobór prób, analizê wody i opracowanie wyników badañ w formie komunikatów. Monitoringiem regionalnym wód powierzchniowych w 2001 roku objêto 25 rzek (81 przekrojów pomiarowo-kontrolnych), 11 dop³ywów Zalewu Wiœlanego, 22 je- ziora (w okresie cyrkulacji wiosennej i stagnacji letniej) oraz Zalew Wiœlany (badany 8 razy w roku). ⇒ monitoring regionalny wód podziemnych, wykonywany na terenie województwa warmiñsko- -mazurskiego przez Przedsiêbiorstwo Geologiczne „Polgeol” – Zak³ad w Gdañsku na zlecenie Wojewody. Realizacjê tego tematu przewidziano na 5 lat. Rozpoczêcie badañ nast¹pi³o w 1998 roku. Przeprowadzone badania i pomiary dostarcz¹ informacji o chemiŸmie i jakoœci wód pod- ziemnych, eksploatowanych na terenie województwa i stanowiæ bêd¹ cenne uzupe³nienie sieci krajowej. Na zakoñczenie ka¿dego roku z przeprowadzonych badañ sporz¹dzany jest operat, natomiast na zakoñczenie ca³oœci badañ opracowany bêdzie raport z wielolecia. Sporz¹dzony raport pozwoli na prowadzenie w³aœciwej polityki ochronnej poziomów wodonoœnych oraz efek- tywnej gospodarki udokumentowanymi zasobami tych wód. ⇒ monitoring NZŒ, dotycz¹cy g³ównie bezpieczeñstwa przeciwpowodziowego. W 2001 roku oprócz wspó³finansowania dzia³añ, zwi¹zanych z pracami Wojewódzkiego Zarz¹du Urz¹dzeñ Wodnych i Melioracji Województwa Warmiñsko-Mazurskiego w Olsztynie, WF wzi¹³ równie¿ udzia³ finansowy w przygotowaniu programu komputerowego do monitorowania bezpieczeñstwa prze- ciwpowodziowego w oparciu o numeryczny model terenu dla Elbl¹ga. Program ten na zlecenie Zarz¹- du Miasta wykona³o Okrêgowe Przedsiêbiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne OpeGieKa w Elbl¹gu. Opracowanie wy¿ej wymienionego programu komputerowego zapewni wy¿szy poziom zabezpieczenia przeciwpowodziowego miasta, umo¿liwi szybsze reagowanie, eliminacjê negatywnych skutków ewen- tualnych powodzi, a tym samym zmniejszy straty powsta³e po powodzi. Ulepszenie systemu przeciw- powodziowego pozwoli, poprzez wczeœniejsze rozpoznanie mo¿liwego zasiêgu rozprzestrzeniania siê powodzi, na szybsze podjêcie decyzji i w³aœciwe prowadzenie ewakuacji z zagro¿onych miejsc. W ra- mach tego dzia³u kontynuowano równie¿ dofinansowanie zadañ z zakresu doposa¿enia w sprzêt i apa- raturê potrzebn¹ do prowadzenia badañ monitoringowych.

293 XIII. SPIS TABEL

Tabela 1. Ocena jakoœci wód rzek badanych w 2001 roku bez dop³ywów Zalewu Wiœlanego (klasy czystoœci wed³ug metody CUGW) ...... 11 Tabela 2. Klasyfikacja wód Dreli w latach 1999 i 2001 ...... 20 Tabela 3. Klasyfikacja wód Elmy w latach 1996, 1998, 2000 i 2001 ...... 24 Tabela 4. Klasyfikacja wód Gi³wy w latach 1997 i 2001 ...... 27 Tabela 5. Klasyfikacja wód Go³dapy w latach 1995 i 2001 ...... 29 Tabela 6. Klasyfikacja wód Gubra w latach 1998, 2000 i 2001 ...... 33 Tabela 7. Klasyfikacja wód Jemio³ówki w latach 1997 i 2001 ...... 35 Tabela 8. Klasyfikacja wód Mi³akówki w latach 1996, 1997 i 2001 ...... 44 Tabela 9. Klasyfikacja wód Omulwi w latach 1998 i 2001 ...... 49 Tabela 10. Klasyfikacja wód Pas³êki w latach 1997–2001 ...... 52 Tabela 11. Klasyfikacja wód Sapiny w latach 1993 i 2001 ...... 56 Tabela 12. Klasyfikacja wód Wa³szy w latach 1998 i 2001 ...... 60 Tabela 13. Wyniki klasyfikacji rzek badanych w 2001 roku ³¹cznie z dop³ywami Zalewu Wiœlanego (liczba i procent przekrojów pomiarowo-kontrolnych odpowiadaj¹cych danej klasie czystoœci) ...... 65 Tabela 14. Podstawowe dane morfometryczne i wyniki ocen stanu czystoœci jezior badanych w 2001 roku ...... 68 Tabela 15. Zestawienie ³adunków zanieczyszczeñ zrzuconych bezpoœrednio do Zalewu Wiœlanego w 2001 roku przez oczyszczalnie œcieków z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego ...... 101 Tabela 16. Bilans ³adunków zanieczyszczeñ wniesionych w 2001 roku do Zalewu Wiœlanego rzekami z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego ...... 101 Tabela 17. £adunki zanieczyszczeñ odprowadzanych do Zalewu Wiœlanego w latach 2000–2001 z terenu województwa warmiñsko-mazurskiego i pomorskiego ...... 101 Tabela 18. Zakresy stê¿eñ badanych substancji toksycznych w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku ..... 109 Tabela 19. Porównanie stanu czystoœci rzeki Nogat w roku 1997, 2000 i 2001 (wed³ug metody CUGW) ...... 110 Tabela 20. Porównanie stanu czystoœci rzeki Cieplicówki w roku 2000 i 2001 (wed³ug metody CUGW) ...... 111 Tabela 21. Porównanie stanu czystoœci rzeki Elbl¹g w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) ...... 113 Tabela 22. Porównanie stanu czystoœci rzeki D¹brówki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) ... 114 Tabela 23. Porównanie stanu czystoœci rzeki Kamionki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) ... 114 Tabela 24. Porównanie stanu czystoœci rzeki Suchacz w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) .... 115 Tabela 25. Porównanie stanu czystoœci rzeki Olszanki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) .... 116 Tabela 26. Porównanie stanu czystoœci rzeki Grabianki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) ... 117

294 Tabela 27. Porównanie stanu czystoœci rzeki Stradanki w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) ... 118 Tabela 28. Porównanie stanu czystoœci rzeki Narusy w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) ...... 119 Tabela 29. Porównanie stanu czystoœci rzeki Baudy w latach 1998–2001 (wed³ug metody CUGW) ...... 120 Tabela 30. Wyniki monitoringu krajowego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001 ...... 124 Tabela 31. Wyniki monitoringu regionalnego jakoœci zwyk³ych wód podziemnych województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1998–2001 ...... 125 Tabela 32. Sk³ad fizykochemiczny œredniomiesiêcznych próbek opadów atmosferycznych (wet-only) w 2000 roku ze stacji monitoringowej w Olsztynie oraz miesiêczne sumy opadów...... 129 Tabela 33. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok – siarczany, chlorki, suma azotanów i azotynów ...... 130 Tabela 34. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – azot amonowy i ogólny, fosfor ogólny ...... 131 Tabela 35. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – kwasowoœæ, sód, potas...... 133 Tabela 36. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – wapñ, magnez, cynk, miedŸ...... 134 Tabela 37. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – ¿elazo, o³ów, kadm, nikiel ...... 135 Tabela 38. Obci¹¿enie powierzchniowe poszczególnych powiatów województwa warmiñsko-mazurskiego zanieczyszczeniami wniesionymi przez opady atmosferyczne w 2000 roku (³adunki jednostkowe w kg/ha*rok i ³adunki ca³kowite w tonach/rok) – chrom, mangan, jon wodorowy...... 136 Tabela 39. Pobór wody na potrzeby gospodarki narodoweja) i ludnoœci w województwie warmiñsko-mazurskim na tle kraju w 2000 roku (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego) ...... 138 Tabela 40. Zu¿ycie wody na potrzeby gospodarki narodoweja) i ludnoœci w województwie warmiñsko- mazurskim na tle kraju w 2000 roku (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego) ..... 139 Tabela 41. Struktura oczyszczania œcieków komunalnych, odprowadzonych sieci¹ kanalizacyjn¹ województwa warmiñsko-mazurskiego w 2000 roku na tle kraju (wg danych G³ównego Urzêdu Statystycznego) ...... 141 Tabela 42. Struktura oczyszczania œcieków przemys³owych odprowadzonych do wód powierzchniowych i do ziemi w województwie warmiñsko-mazurskim w 2000 roku na tle kraju (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego) ...... 142 Tabela 43. Liczba oczyszczalni œcieków w województwie warmiñsko-mazurskim na tle kraju w 2000 roku (wed³ug danych G³ównego Urzêdu Statystycznego) ...... 146

295 Tabela 44. Wykaz wiêkszych oczyszczalni œcieków oddanych do u¿ytku w województwie warmiñsko-mazurskim w latach 2000–2001 (dane WIOŒ) ...... 148 Tabela 45. Emisje zanieczyszczeñ py³owych w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego w Olsztynie ...... 150 Tabela 46. Emisje SO2 w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego w Olsztynie ...... 151 Tabela 47. Emisje NOx w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego w Olsztynie ...... 152 Tabela 48. Emisje CO w latach 1999–2001 z zak³adów ujêtych w sprawozdawczoœci Urzêdu Statystycznego w Olsztynie ...... 152 Tabela 49. Wyniki pomiarów stê¿eñ dwutlenku azotu na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001 ...... 156 Tabela 50. Wyniki pomiarów stê¿eñ dwutlenku siarki na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001 ...... 159 Tabela 51. Wyniki pomiarów metod¹ reflektometryczn¹ stê¿eñ py³u zawieszonego (R) na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 1999–2001 ...... 162 Tabela 52. Wyniki pomiarów stê¿enia py³u PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001 ...... 164 Tabela 53. Wyniki oznaczeñ zawartoœci o³owiu w pyle PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001 ...... 165 Tabela 54. Wyniki oznaczeñ zawartoœci kadmu w pyle PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001 ...... 166 Tabela 55. Wyniki oznaczeñ zawartoœci miedzi w pyle PM10 w Elbl¹gu w latach 1999–2001 ...... 167 Tabela 56. Zestawienie po³o¿enia punktów pomiarowych imisji w roku 2001 ...... 170 Tabela 57. Dopuszczalne stê¿enia zanieczyszczeñ w powietrzu, obowi¹zuj¹ce podczas prowadzenia badañ w 2001 roku (wed³ug za³¹cznika nr 1 do rozporz¹dzenia z 28 kwietnia 1999 r.) ...... 171 Tabela 58. Zestawienie trzydziestominutowych stê¿eñ dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu ...... 172 Tabela 59. Zestawienie œrednich dobowych stê¿eñ dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu ...... 172 Tabela 60. Zestawienie trzydziestominutowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu ...... 172 Tabela 61. Zestawienie œrednich dobowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu ...... 173 Tabela 62. Zestawienie trzydziestominutowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu ...... 173 Tabela 63. Zestawienie œrednich dobowych stê¿eñ py³u zawieszonego ogó³em, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenku wêgla i amoniaku w powietrzu ...... 173 Tabela 64. Opis punktów pomiarowych wokó³ wysypiska odpadów w Ma¿anach ...... 17 Tabela 65. Œrednie parametry meteorologiczne w czasie pomiarów ...... 176 Tabela 66. Punkt pomiarowy nr 1 – 600 m na po³udnie od wysypiska ...... 176 Tabela 67. Punkt pomiarowy nr 2 – 150 m od nieeksploatowanej ju¿ kwatery nr 1, w osi wiatru ...... 176 Tabela 68. Punkt pomiarowy nr 3 – 200 m od eksploatowanej kwatery nr 2, w osi wiatru ...... 177 Tabela 69. Punkt pomiarowy nr 4 – 850 m od wysypiska, w kierunku NE od niego ...... 177 Tabela 70. Progi oszacowania stanowi¹ce kryteria oceny poziomu substancji w powietrzu ze wzglêdu na ochronê zdrowia ludzi ...... 179 Tabela 71. Progi oszacowania stanowi¹ce kryteria oceny poziomu substancji w powietrzu ze wzglêdu na ochronê roœlin ...... 180 Tabela 72. Zestawienie zbiorcze – klasyfikacja stref powiatów ze wzglêdu na ochronê zdrowia ...... 181 Tabela 73. Zestawienie zbiorcze – klasyfikacja stref powiatów ze wzglêdu na ochronê roœlin ...... 182 Tabela 74. Wykaz sk³adowisk przemys³owych oraz stan nagromadzenia odpadów (w Mg )...... 192

296 Tabela 75. Bilans odpadów niebezpiecznych w latach 1999–2001* ...... 193 Tabela 76. Bilans odpadów niebezpiecznych w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego w 2001 roku (w Mg) ...... 193 Tabela 77. Bilans odpadów niebezpiecznych wg grup odpadów (w Mg) ...... 195 Tabela 78. Rodzaje odpadów niebezpiecznych wytworzonych w najwiêkszej iloœci w 2001 roku ...... 197 Tabela 79. Mogilniki œrodków ochrony roœlin na terenie województwa przewidziane do likwidacji w I etapie ...... 198 Tabela 80. Mogilniki œrodków ochrony roœlin na terenie województwa przewidziane do likwidacji w II etapie ...... 198 Tabela 81. Mogilniki odpadów poprodukcyjnych z lakierni i galwanizerni na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 199 Tabela 82. Nagromadzenie odpadów na sk³adowiskach komunalnych województwa warmiñsko-mazurskiego (stan na 31.12.2001 r.) ...... 201 Tabela 83. Wartoœci poziomów progowych, wyznaczaj¹cych obszary szczególnego zagro¿enia ha³asem (proponowane w ramach nowelizacji polskiego prawa ekologicznego w zakresie dostosowania go do prawodawstwa Unii Europejskiej) ...... 209 Tabela 84. Rozk³ad przekroczeñ dopuszczalnych poziomów ha³asu na podstawie pomiarów WIOŒ w Olsztynie w 2001 roku ...... 210 Tabela 85. Zestawienie zak³adów, w których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnego poziomu dŸwiêku (w dB) w 2001 roku ...... 211 Tabela 86. Poziom dŸwiêku i natê¿enie ruchu pojazdów w wytypowanych punktach na terenie miasta Olsztyna w 2001 roku ...... 214 Tabela 87. Poziom dŸwiêku i natê¿enie ruchu pojazdów w punktach pomiarowych na terenie miasta Elbl¹ga w 2001 roku ...... 216 Tabela 88. Odczyn gleb w 1 n KCl ...... 219 Tabela 89. Zawartoœæ fosforu przyswajalnego w glebach mineralnych wg metody Egnera-Riehma ...... 219 Tabela 90. Zawartoœæ potasu przyswajalnego w glebach mineralnych (w przeliczeniu na K O w mg na 100 g gleby, wg metody Egnera-Riehma ) ...... 220 2 Tabela 91. Zawartoœæ magnezu przyswajalnego w glebach mineralnych (w mg Mg na 100 g gleby, wg metody Schachtschabela) ...... 220 Tabela 92. Zawartoœæ azotu mineralnego (w kg N/ha) wczesn¹ wiosn¹ w warstwach gleby ...... 224 Tabela 93. Zawartoœæ azotu mineralnego (w kg N/ha) jesieni¹, po sprzêcie roœlin, w warstwach gleby . 224 Tabela 94. Zawartoœæ azotu azotanowego (w kg N/ha) wczesn¹ wiosn¹ w warstwach gleby ...... 225 Tabela 95. Zawartoœæ azotu azotanowego (w kg N/ha) jesieni¹, po sprzêcie roœlin, w warstwach gleby ... 225 Tabela 96. Symulowane stê¿enie azotu azotanowego (w mg N/dm3) w wodzie gruntowej ...... 226 Tabela 97. Procentowy udzia³ drzew w klasach uszkodzenia dla RDLP Olsztyn, Bia³ystok i kraju w 2000 roku ...... 231 Tabela 98. Zadania hodowlano-ochronne realizowane na terenie RDLP Olsztyn ...... 235 Tabela 99. WskaŸniki klimatyczne dla rejonu Stacji KMŒ „Puszcza Borecka” ...... 240 Tabela 100. Œrednie roczne stê¿enia zanieczyszczeñ powietrza w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 241 Tabela 101. Œrednie roczne stê¿enia (a) i sumaryczne ³adunki (b) zanieczyszczeñ wniesione do pod³o¿a z opadami atmosferycznymi w latach1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 247 Tabela 102. Wykaz gatunków porostów nadrzewnych objêtych monitoringiem, ich forma morfologiczna oraz status prawny ...... 252

297 Tabela 103. Zawartoœæ metali ciê¿kich w plechach porostu Hypogymnia physodes (pustu³ka pêcherzykowata) ...... 253 Tabela 104. Kategorie substancji niebezpiecznych ...... 257 Tabela 105. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony powietrza, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku ...... 285 Tabela 106. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony wód i gospodarki wodnej, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku ...... 286 Tabela 107. Wykaz inwestycji z zakresu ochrony powierzchni ziemi, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku ...... 287 Tabela 108. Wykaz inwestycji z zakresu NZŒ, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku ...... 288 Tabela 109. Wykaz inwestycji z zakresu przyrody, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku ...... 290 Tabela 110. Wykaz inwestycji z zakresu edukacji ekologicznej, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku ...... 291 Tabela 111. Wykaz inwestycji z zakresu monitoringu, dofinansowanych przez WFOŒiGW w Olsztynie w 2001 roku ...... 293

298 XIV. SPIS RYCIN

Ryc. 1. A – C. Stê¿enia charakterystyczne oraz minimalne, maksymalne i œrednie roczne niektórych wskaŸników zanieczyszczeñ wód rzek badanych w 2001 roku (numeracja stanowisk wed³ug tabeli 1) ...... 14 1A. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu ChZT-Cr ...... 14 1B. Azot ogólny ...... 15 1C. Fosfor ogólny ...... 16 Ryc. 2. Zasolenie wód Zalewu Wiœlanego w latach 1994–2001 – wartoœci œrednie roczne ...... 102 Ryc. 3. Zasolenie wód Zalewu Wiœlanego w sezonie pomiarowym 2001 – wartoœci ekstremalne i œrednie ..... 103 Ryc. 4. Rozk³ad zasolenia wód Zalewu Wiœlanego na poszczególnych stanowiskach pomiarowych w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie ...... 103 Ryc. 5. Stê¿enie tlenu rozpuszczonego w wodach powierzchniowych Zalewu Wiœlanego na poszczególnych stanowiskach pomiarowych w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie ..... 103 Ryc. 6. Natlenienie wód powierzchniowych Zalewu Wiœlanego na wyznaczonych do badañ stanowiskach pomiarowych w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie ...... 104 Ryc. 7. Stê¿enie chlorofilu „a” i przezroczystoœæ wód Zalewu Wiœlanego w latach 1994–2001 ...... 104 Ryc. 8. Sezonowe zmiany zawartoœci chlorofilu „a” w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie ...... 104 Ryc. 9. Zawartoœæ chlorofilu „a” w wodach Zalewu Wiœlanego na poszczególnych stanowiskach pomiarowych w 2001 roku – wartoœci ekstremalne i œrednie ...... 105 Ryc. 10. Sezonowe zmiany zawartoœci azotu azotanowego w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku 105 Ryc. 11. Sezonowe zmiany zawartoœci azotu ca³kowitego w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku .... 106 Ryc. 12. Sezonowe zmiany zawartoœci fosforanów w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku ...... 106 Ryc. 13. Sezonowe zmiany zawartoœci fosforu ca³kowitego w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku ..... 106 Ryc. 14. Zasobnoœæ wód Zalewu Wiœlanego w fosforany i azot azotanowy w latach 1993–2001 ...... 107 Ryc. 15. Sezonowe zmiany zawartoœci krzemionki rozpuszczonej w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku ...... 107 Ryc. 16. Wartoœci BZT w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – ekstremalne i œrednie ...... 108 5 Ryc. 17. Wartoœci ChZT-Mn w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – ekstremalne i œrednie ...... 108 Ryc. 18. Wartoœci ChZT-Cr w wodach Zalewu Wiœlanego w 2001 roku – ekstremalne i œrednie ...... 108 Ryc. 19. Zawartoœæ substancji organicznych w wodach Zalewu Wiœlanego – wartoœci œrednie roczne BZT , ChZT-Mn i ChZT-Cr w latach 1993–2001 ...... 108 5 Ryc. 20. Roczne ³adunki jednostkowe siarczanów (w kg SO -2/ha) wniesione przez opady atmosferyczne 4 w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 130

299 Ryc. 21. Roczne ³adunki jednostkowe azotanów i azotynów (w kg N/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 131 Ryc. 22. Roczne ³adunki jednostkowe jonu wodorowego (w kg H+/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 132 Ryc. 23. Roczne ³adunki jednostkowe azotu ogólnego (w kg N/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 132 Ryc. 24. Roczne ³adunki jednostkowe fosforu ogólnego (w kg P/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 133 Ryc. 25. Roczne ³adunki jednostkowe miedzi (w kg Cu/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 134 Ryc. 26. Roczne ³adunki jednostkowe o³owiu (w kg Pb/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzenny rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 135 Ryc. 27. Roczne ³adunki jednostkowe kadmu (w kg Cd/ha) wniesione przez opady atmosferyczne w 2000 roku na obszar poszczególnych województw Polski oraz przestrzennys rozk³ad ³adunków wniesionych na obszar województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 136 Ryc. 28. Iloœci œcieków (w %) komunalnych i przemys³owych* odprowadzonych do wód powierzchniowych lub ziemi w Polsce i w województwie warmiñsko-mazurskim w 2000 roku (wed³ug danych GUS) ...... 140 Ryc. 29. £adunki zanieczyszczeñ w oczyszczonych œciekach komunalnych odprowadzonych do wód powierzchniowych województwa warmiñsko-mazurskiego w 2000 roku na tle kraju (wed³ug danych GUS i US w Olsztynie) ...... 141 Ryc. 30. Iloœci œcieków (w %) odprowadzanych z punktowych Ÿróde³ zanieczyszczeñ do rzek i jezior województwa warmiñsko-mazurskiego (dane WIOŒ) ...... 146 Ryc. 31. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku azotu w Olsztynie – rok 2001 ...... 157 Ryc. 32. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku azotu w Elbl¹gu – rok 2001 ...... 157 Ryc. 33. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku azotu w miastach województwa warmiñsko-mazurskiego – rok 2001 ...... 158 Ryc. 34. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku siarki w Olsztynie – rok 2001 ...... 160 Ryc. 35. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku siarki w Elbl¹gu – rok 2001 ...... 160 Ryc. 36. Stê¿enia œredniodobowe dwutlenku siarki w miastach województwa warmiñsko-mazurskiego – rok 2001 ...... 160 Ryc. 37. Stê¿enia py³u zawieszonego R w Olsztynie – rok 2001 ...... 163 Ryc. 38. Stê¿enia œredniodobowe py³u zawieszonego R w Elbl¹gu – rok 2001 ...... 163 Ryc. 39. Stê¿enia œredniodobowe py³u zawieszonego R w miastach województwa warmiñsko-mazurskiego – rok 2001 ...... 163 Ryc. 40. Œrednioroczne stê¿enie dwutlenku azotu w Olsztynie i w Elbl¹gu w latach 1984–2001 ...... 167 Ryc. 41. Œrednioroczne stê¿enie dwutlenku siarki w Olsztynie i w Elbl¹gu w latach 1982–1984 ...... 168 Ryc. 42. Œrednioroczne stê¿enie py³u zawieszonego R w Olsztynie i w Elbl¹gu w latach 1980–2001 ..... 169

300 Ryc. 43. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza ze wzglêdu na dwutlenek siarki i dwutlenek azotu (okreœlone dla ochrony zdrowia) ...... 183 Ryc. 44. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza ze wzglêdu na py³ drobny PM10 i tlenek wêgla (okreœlone dla ochrony zdrowia) ...... 184 Ryc. 45. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza ze wzglêdu na o³ów w pyle PM10 i benzen (okreœlone dla ochrony zdrowia) ...... 185 Ryc. 46. Klasy stref w województwie warmiñsko-mazurskim uzyskane w wyniku oceny wstêpnej jakoœci powietrza (okreœlone dla ochrony roœlin) ...... 186 Ryc. 47. Rodzaje odpadów przemys³owych w województwie warmiñsko-mazurskim wytworzonych w 2001 roku (dane WIOŒ) ...... 191 Ryc. 48. Udzia³ poszczególnych grup w ogólnej iloœci odpadów niebezpiecznych wytworzonych w 2001 roku (dane WIOŒ) ...... 194 Ryc. 49. Procentowy udzia³ gleb kwaœnych i bardzo kwaœnych w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 219 Ryc. 50. Procent gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartoœci fosforu w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 221 Ryc. 51. Procentowy udzia³ gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartoœci potasu w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 222 Ryc. 52. Procent gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartoœci magnezu w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego ...... 223 Ryc. 53. Czêstoœæ i kierunek wiatru w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 240 Ryc. 54. Œrednie roczne stê¿enia zanieczyszczeñ powietrza w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 241 Ryc. 55. Zmiany stê¿eñ zwi¹zków siarki w powietrzu w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka” – wartoœci œrednie miesiêczne) ...... 242 Ryc. 56. Zmiany stê¿eñ tlenowych zwi¹zków azotu w powietrzu w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka” – wartoœci œrednie miesiêczne) ...... 243 Ryc. 57. Zmiany stê¿eñ beztlenowych zwi¹zków azotu w powietrzu w latach 1999–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka” – wartoœci œrednie miesiêczne) ...... 244 Ryc. 58. Œrednie miesiêczne stê¿enia ozonu w przyziemnej warstwie atmosfery w latach 1999–2000 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 245 Ryc. 59. Sumaryczne ³adunki g³ównych anionów wniesione do pod³o¿a z opadami w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 248 Ryc. 60. Sumaryczne ³adunki g³ównych kationów wniesione do pod³o¿a z opadami w latach 1993–2001 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 249 Ryc. 61. Stê¿enia wybranych jonów w jeziorze £êkuk (wody powierzchniowe do 1 m g³.) w roku hydrologicznym 2001 i latach 1993–2000 (Stacja KMŒ „Puszcza Borecka”) ...... 251

301 XV. SPIS MAP

Mapa 1. Stan czystoœci rzek województwa warmiñsko-mazurskiego badanych w 2001 roku wklejka po stronie...... 10 Mapa 2. Klasyfikacja ogólna wód Dreli ...... 21 Mapa 3. Klasyfikacja ogólna wód Elmy i Kamiennej – M³ynówki ...... 23 Mapa 4. Klasyfikacja ogólna wód Gi³wy ...... 26 Mapa 5. Klasyfikacja ogólna wód Go³dapy, Kana³u Bro¿ajckiego i dop³ywów ...... 30 Mapa 6. Klasyfikacja ogólna wód Gubra i jego dop³ywów: Dajny, Sajny i Liwny ...... 32 Mapa 7. Klasyfikacja ogólna wód Jemio³ówki ...... 36 Mapa 8. Klasyfikacja ogólna wód Marózki ...... 42 Mapa 9. Klasyfikacja ogólna wód Mi³akówki ...... 43 Mapa 10. Klasyfikacja ogólna wód Omulwi i Sawicy ...... 50 Mapa 11. Klasyfikacja ogólna wód Pas³êki i jej g³ównych dop³ywów ...... 53 Mapa 12. Klasyfikacja ogólna wód Sapiny ...... 57 Mapa 13. Klasyfikacja ogólna wód Wigrynii ...... 64 Mapa 14. Lokalizacja stanowisk pomiarowych oraz bezpoœrednich zrzutów zanieczyszczeñ do Zalewu Wiœlanego ...... 102 Mapa 15. Iloœci œcieków ogó³em (w mln m3) odprowadzonych do wód powierzchniowych lub ziemi w poszczególnych powiatach województwa warmiñsko-mazurskiego w 2000 roku (na podstawie danych Wydzia³u Œrodowiska i Rolnictwa Urzêdu Wojewódzkiego w Olsztynie) ..... 143 Mapa 16. Punkty szczególnej uci¹¿liwoœci ha³asu komunikacyjnego w Olsztynie ...... 215 Mapa 17. Zadania z zakresu ochrony œrodowiska, realizowane w 2001 roku przy udziale WFOŒiGW w Olsztynie ...... 283

302