Arkusz BISKUPIEC (139)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: Marek Gałka*, Izabela Bojakowska, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka *

* Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…………..

Spis tre ści I. Wst ęp – M. Gałka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – M. Gałka ...... 4 III. Budowa geologiczna – M. Gałka ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – M. Gałka ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – M. Gałka ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – M. Gałka ...... 14 VII. Warunki wodne – M. Gałka ...... 15 1. Wody powierzchniowe...... 15 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – M. Gałka ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka ...... 38 XII. Zabytki kultury – M. Gałka ...... 41 XIII. Podsumowanie – M. Gałka, K. Wojciechowska ...... 43 XIV. Literatura ...... 44

3 I. Wst ęp

Arkusz Biskupiec Mapy geo środowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Pol- geol SA w Warszawie (plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowisko- wej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano Informacje za- mieszczone w Mapie geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Biskupiec (Jurczak-Drabek, 2006). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Za- gro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą po-

3 moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporz ądzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zasobów: Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego, Urz ędu Marszałkowskiego Województwa Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, Instytutu Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wojewódzkiego In- spektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz urz ędów administracji lokalnej. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złó Ŝ kopalin zostały zamiesz- czone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Pod wzgl ędem administracyjnym omawiany obszar nale Ŝy do województwa warmi ń- sko-mazurskiego i znajduje si ę w granicach powiatu olszty ńskiego, w obr ębie gmin: Bisku- piec, Barczewo, Jeziorany i Kolno. Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, red., 2001) wi ększo ść powierzchni arkusza le Ŝy w obr ębie mezoregionu Pojezierze Olszty ńskie, które jest cz ęś ci ą makroregionu Pojezierze Mazurskie (fig.1). Pojezierze Olszty ńskie stanowi zachodni ą cz ęść Pojezierza Mazurskiego. Jest to obszar wysoczyzny polodowcowej powstałej w czasie recesji lądolodu zlodowacenia wisły, zró Ŝni- cowany morfologicznie, o deniwelacjach terenu dochodz ących do 100 m. W centralnej cz ęś ci obszaru wzniesienia moren czołowych si ęgaj ą do około 200 m n.p.m. Wysoko ść wzgl ędna niektórych form morfologicznych dochodzi do 70 m. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w rejonie jeziora Wad ąg przewa Ŝaj ą osady akumulacji wodnolodowcowej. Zdecydowa- nie wi ększ ą cz ęść powierzchni obszaru bada ń stanowi wysoczyzna falista, z ró Ŝnorodnymi formami akumulacyjnymi i zagł ębieniami bezodpływowymi. W niektórych z nich powstały jeziora. ObniŜenia morfologiczne wypełniaj ą utwory organiczne. W południowej i środkowej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą faliste powierzchnie sandrowe i zastoiskowe oraz tarasy kemowe. Powierzchnia terenu wyra źnie obni Ŝa si ę w kierunku doliny Symsarny i jeziora Dadaj. Wschodni fragment obszaru arkusza nale Ŝy do mezoregionu Pojezierze Mr ągowskie. Cech ą charakterystyczn ą tego terenu jest wyst ępowanie licznych rynien rozcinaj ących połu- dnikowo wysoczyzn ę morenow ą oraz równole Ŝnikowy przebieg wzgórz morenowych. Wzdłu Ŝ rynien ci ągn ą si ę wały ozów i kemów.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Biskupiec na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: Pobrze Ŝa Wschodniobałtyckie, Mezoregion Niziny Staropruskiej: 841.59 – Równina Sępopolska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ńskie, 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie

Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusza Biskupiec nale Ŝy do olszty ńskiego regionu klimatycznego i poło Ŝony jest w najzimniejszej dzielnicy Polski – w granicach Pojezierza Mazurskiego. Charakterystyczna dla tego terenu jest wysoka wzgl ędna wilgotno ść powietrza (średnio około 70%) oraz średnia roczna temperatura powietrza +6,8 oC. Najcieplejszym mie- si ącem jest lipiec (+17,5 oC), a najzimniejszym stycze ń (-3,5 oC). Roczne opady atmosferyczne nieco przekraczaj ą średni ą krajow ą i wynosz ą od 550 do 650 mm/rok. Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje si ę od 98 do 108 dni w roku. W ci ągu roku przewa Ŝaj ą wiatry z kierunku zachodniego i północno-zachodniego (Wiszniewski (red.), 1973). UŜytki rolne obejmuj ą ponad 60% powierzchni arkusza. Wyst ępuj ą tu gleby chronione zaliczane do klas bonitacyjnych: IIIa, IIIb i IVa. Znaczn ą cz ęść gruntów stanowi ą nieu Ŝytki. Lasy zajmuj ą niewiele ponad 25% powierzchni i najcz ęś ciej nie stanowi ą zwartych komplek-

5 sów. Najwi ększy obszar le śny jest zlokalizowany w południowo-zachodniej cz ęś ci terenu arkusza, pomi ędzy Zerbuniem, Wipsowem i Ramsowem. Obszar arkusza jest słabo zurbanizowany i uprzemysłowiony oraz rzadko zaludniony, średnia g ęsto ść zaludnienia wynosi około 50 osób/km 2. Ludno ść zamieszkuj ąca ten teren jest skupiona w niewielkich miejscowo ściach i zajmuje si ę głównie rolnictwem. W miejscowości Ramsowo znajduje si ę tartak, a w Rukławkach działa cegielnia. Jedynym o środkiem miejskim na omawianym terenie jest Biskupiec licz ący około jede- na ście tysi ęcy mieszka ńców, b ędący siedzib ą urz ędu miasta i gminy. Miasto le Ŝy nad rzeką Wad ąg (Dymer). Wielu mieszka ńców regionu znajduje tu zatrudnienie w handlu, usługach i turystyce. W Biskupcu znajduj ą si ę: Zakłady Przemysłu Meblarskiego „Meble Internatio- nal”, Wytwórnia Styropianu „Styrnol” oraz niewielkie zakłady przemysłowe, warsztaty me- chaniczne i rzemie ślnicze a tak Ŝe fermy hodowlane. W okolicy jezior intensywnie rozwija si ę turystyka. Jezioro Dadaj nale Ŝy do najbardziej zagospodarowanych zbiorników wodnych w tym rejonie. Znajduje si ę nad nim kilka o środków wypoczynkowych i hoteli, pola namio- towe i indywidualna zabudowa letniskowa. Obszar arkusza Biskupiec nie obfituje w bogactwa mineralne. W rejonie Kikit, Biesów- ka i Biskupca wyst ępuj ą kruszywa naturalne, a w Rukławkach surowce ilaste. Wi ększo ść miejscowo ści znajduj ących si ę na obszarze arkusza Biskupiec zaopatrywanych jest w wod ę z sieci wodoci ągów, brakuje natomiast powszechnej sieci kanalizacyjnej. Na terenie arkusza działaj ą cztery oczyszczalnie ścieków, z których najwi ększa, znajduje si ę w Rzecku. Sie ć dróg na obszarze arkusza jest dobrze rozwini ęta. Przez Biskupiec przebiega droga krajowa nr 57 z Olsztyna przez Bisztynek, Bartoszyce do przej ścia granicznego w Bezledach. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru bada ń znajduje si ę fragment drogi krajowej nr 16, z Olsztyna przez Mr ągowo i Krain ę Wielkich Jezior Mazurskich a Ŝ do Ogrodnik przy wschodniej granicy pa ństwa. Przez Biskupiec przebiega linia kolejowa ł ącz ąca Olsztyn z Mr ągowem, Mikołajkami i Ełkiem.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Biskupiec opracowano na podstawie Szczegóło- wej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Morawski, 2009). Obszar arkusza Biskupiec jest poło Ŝony na granicy wielkich jednostek strukturalnych Anteklizy Mazursko-Suwalskiej i Syneklizy Perybałtyckiej. Pokrywa osadowa nad podło Ŝem krystalicznym ma mi ąŜ szo ść od 1000 do 1500 m. Podło Ŝe prekambryjskie jest wyra źnie na-

6 chylone ku zachodowi. Osady paleozoiczne wyst ępuj ą tylko fragmentarycznie na omawianym obszarze. Utwory mezozoiczne reprezentowane s ą przez: piaskowce, iłowce, wapienie i do- lomity triasu; iły, iłowce, piaskowce, mułowce oraz margle, wapienie i łupki jury, piaskowce kwarcowo-glaukonitowe, mułowce, wapienie i margle kredy. Osady kenozoiczne zostały rozpoznane na całym obszarze arkusza. Pod wzgl ędem stra- tygraficznym obejmuj ą one oligocen, miocen, pliocen, plejstocen i holocen. Osady oligocenu reprezentowane s ą przez mułki i piaski z glaukonitem. Na nich zalegaj ą piaski, iły, mułki i cienkie pokłady w ęgla brunatnego miocenu. Osady czwartorz ędowe tworz ą ci ągł ą pokryw ę na obszarze arkusza Biskupiec (fig. 2). Wykazuj ą one du Ŝe zró Ŝnicowanie pod wzgl ędem mi ąŜ szo ści, od około 80 m w cz ęś ci południowej, do ponad 240 m na północy. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędu jest zwi ązana z urozmaicon ą rze źbą powierzchni podczwartorz ędowej oraz z przebiegiem procesów denu- dacyjnych, erozyjnych i akumulacyjnych w plejstocenie i holocenie. Profil utworów plejstocenu reprezentowany jest przez osady glacjalne i wodnolodowcowe zlodowace ń: najstarszych, południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskich oraz prawdopodobnie przez osady interglacjału augustowskiego, mazowieckiego i eemskiego. W profilu osadów zlodowace ń południowopolskich wyst ępuje kilka poziomów glacjal- nych oddzielonych osadami piaszczystymi akumulacji rzecznej lub jeziornej. Na obszarze arkusza Biskupiec osady te opisano w profilach otworów wiertniczych, a ich mi ąŜ szo ść mie- ści si ę w granicach od kilkudziesi ęciu do 200 metrów. Na osadach zlodowace ń południowopolskich wyst ępuj ą piaski drobno- i średnioziarni- ste ze Ŝwirem i lokalnie z głazikami oraz domieszk ą substancji pylastej. S ą to osady rzeczne i jeziorne o miąŜ szo ści około 20 m, nale Ŝą ce do interglacjału mazowieckiego. Osady zlodowace ń środkowopolskich tworz ą dwa kompleksy glin zwałowych zlodowacenia odry, dwa kompleksy glin zlodowacenia warty oraz towarzysz ących im osadów akumulacji rzeczno-jeziornej, zastoiskowej i wodnolodowcowej w postaci piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, piasków i mułków zastoiskowych oraz piasków i mułków rzeczno-jeziornych o mi ąŜ szo ści od 30 do około 100 metrów. W czasie interglacjału eemskiego nast ąpiła degradacja osadów zlodowace ń środkowo- polskich. Z tego okresu pozostały na opisywanym obszarze osady bardzo zró Ŝnicowane lito- logicznie o zmiennej mi ąŜ szo ści.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Biskupiec na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen zlodowacenia północ- nopolskie: 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenie środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe. Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski … (Marks i in. red, 2006).

Ostatnie ogniwo plejstocenu na obszarze arkusza Biskupiec stanowi ą osady zlodowace ń północnopolskich (wisły). Buduj ą one fragmenty wysoczyzny polodowcowej, moreny czoło- we, kemy i ozy, rozdzielone pokrywami sandrowymi. Wysoczyzn ę i sandry rozcinaj ą rynny po- lodowcowe. Tworz ą one ci ągły poziom o mi ąŜ szo ści od kilkunastu do ponad 50 m, a w du Ŝych

8 formach akumulacyjnych nawet do ponad 70 m (np. w centralnej cz ęś ci badanego obszaru). W kompleksie osadów zlodowacenia wisły mo Ŝna wyró Ŝni ć dwa poziomy glin zwałowych stadiału środkowego i głównego. Gliny zwałowe na omawianym obszarze buduj ą wysoczyzn ę polodowcow ą lub pokrywaj ą ró Ŝnorodne formy akumulacyjne, stanowi ąc przewa Ŝnie zwarty kompleks, sporadycznie dwudzielny lub w postaci szeregu warstw oddzielonych osadami przemytymi. Mi ąŜ szo ść tego poziomu wynosi od kilkunastu do ponad 20 m, a w przypadku, kiedy obejmuj ą kilka poziomów, nawet powy Ŝej 50 metrów. Poziom wodnolodowcowo- zastoiskowy obejmuje osady i formy powstałe w kilku etapach deglacjacji opisywanego obszaru. S ą to co najmniej dwa poziomy sandrowe, trzy poziomy tarasów kemowych oraz dwie generacje zastoisk. Poziom ten wyst ępuje na wi ększej cz ęś ci obszaru arkusz Biskupiec, a jego mi ąŜ szo ść najcz ęś ciej przekracza 20 m. Osadem, który ko ńczy sedymentacj ę stadiału główne- go zlodowace ń północnopolskich s ą iły i mułki zbiorników bezodpływowych, le Ŝą ce zwykle na piaskach wodnolodowcowych. Na obszarze arkusza Biskupiec wyst ępuj ą fragmentarycznie osady akumulowane w ko ńcu plejstocenu i holocenie – gliny deluwialne i piaski ze Ŝwirem, a ich mi ąŜ szo ść nie przekracza 2 m. Osady holoce ńskie maj ą ograniczony zasi ęg, wyst ępuj ą lokalnie na niewielkich obszarach, tworz ąc izolowane płaty. Z tego okresu pochodz ą piaski rzeczne buduj ące tarasy zalewowe Wipsówki i Biegówki, namuły w dolinach rzecznych, mułki, piaski i kreda jeziorna. Du Ŝe nagromadzenie tych utworów wyst ępuje w rejonie Biskupca oraz w obrze Ŝeniu jeziora Dadaj i Tejstymy, a ich mi ąŜ szo ść dochodzi do 4 m. W holocenie utworzyły si ę równie Ŝ torfy i namuły torfiaste wyst ępuj ące powszechnie na obszarze arkusza Biskupiec, zarówno w dolinach rzecznych jak i w obr ębie bezodpływowych zagł ębie ń. Najwi ększe torfowiska s ą zlokalizowane w dnach dolinnych rzek: Wad ąg, Wipsówki i Symsarny.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Biskupiec aktualnie udokumentowanych jest 7 złóŜ kopalin pospo- litych, w tym 6 złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz 1 zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej (tabela 1). Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Kikity” (Strzelczyk, 1975a) zostało udokumentowane kart ą rejestracyjn ą na powierzchni 1,60 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 6,6 do 13,8 m i średnio wynosi 8,1 m. W nadkładzie o grubo ści od 0,2 do 0,5 m ( średnio 0,4 m) wyst ępuje gleba i piaski ró Ŝnoziarniste. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,02. Zawar- to ść ziarna o średnicy do 2,5 mm waha si ę od 39,2 do 64,2% ( średnio 54,6%), a zawarto ść

9 pyłów mineralnych mie ści si ę w przedziale od 2,4 do 3,2% ( średnio 2,9%). Zawarto ść siarki w przeliczeniu na SO 3 wynosi średnio 0,01%, a ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym zawiera si ę w przedziale od 1,69 do 1,80 t/m 3 ( średnio 1,74 t/m 3). Kopalina ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe jest suche. W zło Ŝu Kikity wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe i wodnomorenowe, miejscami akumulacji szczelinowej lub sandrowej zlodowace ń wisły. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Biesówko II” (Strzelczyk, 1978, Zaprzelski, 2009a) o powierzchni

33,65 ha udokumentowane zostało w kategorii C 2. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 2,7 do 11,7 m, przy warto ści średniej wynosz ącej 6,7 m. Nadkład o grubo ści od 0,2 do 3,8 m ( śred- nio 1,8 m) składa si ę z gleby i piasków ró Ŝnoziarnistych ze Ŝwirem. Stosunek grubo ści nad- kładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,3. Zawarto ść ziarna o średnicy do 2,5 mm zmienia si ę w zakresie od 50,0 do 68,5%, przy warto ści średniej 58,2%, zawarto ść pyłów mineralnych zawiera si ę w przedziale od 0,6 do 4,2%, ( średnio 2,4%), a średnia zawarto ść ziarna o średnicy do 5,0 mm wynosi 68,6%. Ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym mie ści si ę w granicach od 1,69 do 2,07 t/m 3 ( średnio 1,99 t/m 3). Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Biesówko” (Strzelczyk, 1975b) zostało udokumentowane kart ą rejestracyjn ą na powierzchni 5,15 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa zmienia si ę w interwale od 4,1 do 11,0 m i średnio wynosi 8,9 m. Nadkład zbudowany jest z gleby i piasku gliniastego ze Ŝwi- rem o mi ąŜ szo ści 0,2-2,5 m, średnio 1,5 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szości zło Ŝa wynosi 0,16. Zawarto ść ziarna o średnicy do 2,5 mm zmienia si ę w granicach od 45,0 do 85,0%, średnio wynosi 62,3%, zawarto ść pyłów mineralnych od 1,2 do 2,6% ( średnio 2,0%). Ci ęŜar nasypowy w stanie utrz ęsionym wynosi od 1,6 do 2,0 t/m 3 ( średnio 1,8 t/m 3). Kopalina wykorzystywana jest w budownictwie i drogownictwie. Jest to zło Ŝe suche. Zło Ŝa w rejonie Biesówka zwi ązane s ą z wyst ępowaniem piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych i wodnomorenowych, miejscami akumulacji szczelinowej lub sandrowej zlodowacenia wisły.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan zago- Wydobycie Nr Wiek kom- giczne bilanso- Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja spodarowa- (tys. t., Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj pleksu litolo- we (tys. t., rozpoznania kopaliny złó Ŝ nia zło Ŝa tys. m 3*) konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny giczno- tys. m 3*) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg. stanu na 31.12.2010 r. . (Szuflicki, Malon, Tymi ński , red., 2011) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Kikity pŜ Q 252 C1* N 0 Skb, Sd 4 A - 2 Biesówko II pŜ Q 4634 C2 N 0 Skb, Sd 4 A - 3 Biesówko pŜ Q 354 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A - 4 Biskupiec-Zameczek pŜ Q 196 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A -

5 Rukławki i(ic) Q 1643* A+B+C 1 G 43* Scb 4 A - 6 Biskupiec pŜ Q 246 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A - 7 Biesówko III pŜ Q 1905 C1 N 0 Skb, Sd 4 A

11 11 Rubryka 3 – i(ic) – iły ceramiki budowlanej, p Ŝ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C1, C2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb –kruszyw budowlanych; Scb – ceramiki budowlanej, Rubryka 10 – zło Ŝa: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: A – mało konfliktowe,

Zło Ŝe piasku i Ŝwiru „Biesówko III” (Zaprzelski, 2009b) o powierzchni 12,60 ha, udokumentowane zostało w kategorii C 1. Mi ąŜ szo ść kopaliny zmienia si ę od 2,2 do 13,8 m, przy warto ści średniej wynosz ącej 7,4 m. Nadkład o grubo ści od 0 do 3,5 m ( średnio 1,3 m) składa si ę z gleby i piasków ró Ŝnoziarnistych ze Ŝwirem. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,2. Punkt piaskowy zmienia si ę w zakresie od 32,1 do 91,4%, a średni wynosi 62,2%, zawarto ść pyłów mineralnych zawiera si ę w przedziale od 1,0 do 6,8%, ( średnio 2,4%). Ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym mie ści si ę w granicach od 1,70 do 2,07 t/m 3 (średnio 1,97 t/m 3). Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Zasoby zło Ŝa „Biskupiec-Zameczek” udokumentowano kart ą rejestracyjn ą (Kokoci ński, Mackiewicz, 1991). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 2,06 ha, a kopalin ą są piaski i Ŝwiry. Średnia mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi 5,19 m przy warto ściach skrajnych od 2,7 do 7,8 m. W nadkładzie o grubo ści od 0,2 do 0,3 m ( średnio 0,24 m) wyst ępuje gleba i piaski ró Ŝnoziarniste. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,3. Zawarto ść ziarna o średnicy do 2,5 mm zmienia si ę w zakresie od 29,0 do 93,0% ( średnio 56,7%). Średnia zawarto ść pyłów mineralnych wynosi 1,58% (maksymalnie do 1,9%), średnia zawarto ść ziarna o średnicy do 5,0 mm jest równa 68,6%. Ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym kształtuje si ę w przedziale od 1,85 do 2,01 t/m 3 ( średnio 1,90 t/m 3). Kopalina jest przydatna w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe jest suche. Dla zło Ŝa piasku i Ŝwiru oraz piasku „Biskupiec” (Kokoci ński, Kokoci ńska, 1984) sporz ądzono kartę rejestracyjn ą. Powierzchnia udokumentowanego zło Ŝa wynosi 2,20 ha. Mi ąŜ- szo ść kopaliny waha si ę od 4,1 do 13,1 m i średnio wynosi 7,05 m. W nadkładzie o grubo ści od 0,2 do 1,6 m ( średnio 0,8 m) wyst ępuje gleba i piaski gliniaste. Stosunek grubo ści nadkła- du do mi ąŜ szo ści zło Ŝa wynosi 0,3. Zawarto ść ziarna o średnicy do 2,5 mm wynosi od 49,0 do 89,4% ( średnio 64,7%), zawarto ść pyłów mineralnych waha si ę od 1,1 do 4,9% ( średnio wynosi 3,2%). Ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym zawiera się w przedziale od 1,80 do 2,20 t/m 3 ( średnio 2,01 t/m 3). Kopalina ma zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Jest to zło Ŝe suche. Zło Ŝa w rejonie Biskupca zwi ązane s ą z wyst ępowaniem piasków i Ŝwi- rów moren martwego lodu zlodowacenia wisły. Czwartorz ędowe zło Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Rukławki” udokumentowano w kategorii A+B+C 1 w 1962 r. na powierzchni 39,08 ha (Zembrzycka, 1962). Średnia mi ąŜ szo ści kopaliny wynosi 8,2 m, przy warto ściach skrajnych od 2,0 do 13,8 m. Nadkład zło Ŝony z gleby i piasku ma grubo ść od 0,2 do 3,6 m, średnio 1,7 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜszo ści

12 zło Ŝa 0,2. Podstawowe parametry kopaliny s ą nast ępuj ące: zawarto ść CaO około 10,0%, zawar- to ść Al 2O3 od 14,0 do 20,5% (średnio 17,2%), zawarto ść Fe 2O3 od 4,7 do 5,6% (średnio 5,1%), zawarto ść SiO 2 od 50,0 do55,0% (średnio 52,5%), zawarto ść MgO od 0,0 do 0,19% (średnio 0,09%), zawarto ść frakcji iłowej od 39,0 do 47,0% (średnio 43,0%), zawarto ść frakcji pyłowej od 42,0 do 53,0% (średnio 46,0%), zawarto ść frakcji piaskowej od 8,0 do 15,0% (średnio 11,5%), woda zarobowa od 23,8 do 34,9% (średnio 29,3%), skurczliwo ść wysychania od 6,49 do 10,2% ( średnio 8,0%), optymalna temperatura wypalania 960 oC. Tworzywo ceramiczne wy- palane w tej temperaturze posiada nast ępuj ące parametry: wytrzymało ść na ściskanie od 23,0 do 50,9 MPa ( średnio 36,9 MPa), nasi ąkliwo ść od 13,9 do 21,7% ( średnio 15,0%). Kopalina wykorzystywana jest do produkcji ceramiki budowlanej. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, ustabili- zowane zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści od 4,0 do 11,0 m poni Ŝej powierzchni terenu. Baz ę zasobow ą dla zło Ŝa stanowi ą iły i mułki zastoiskowe zlodowacenia wisły. Zło Ŝa wyst ępuj ące na obszarze arkusza Biskupiec sklasyfikowano z punktu widzenia ich ochrony oraz ochrony środowiska (tabela 1). Z punku widzenia ochrony s ą to zło Ŝa zaliczane do klasy 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące i łatwo dost ępne. Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie s ą mało konfliktowe (klasa A). Nale Ŝy zaznaczy ć Ŝe zło Ŝa: „Biskupiec”, „Biskupiec-Zameczek” i „Rukławki” s ą poło Ŝone w granicach obszaru wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, który nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Biskupiec obecnie eksploatowane są jedynie surowce ilaste ceramiki budowlanej ze zło Ŝa „Rukławki”. Eksploatacj ę iłów ze zło Ŝa „Rukławki” rozpocz ęto w 1973 r. Aktualn ą koncesj ę na eksploatacj ę kopaliny wa Ŝną do 2017 r. uzyskała w 2005 r. firma CERAMIKA KOPLANY Sp. z o.o. Powierzchnia obszaru górniczego wynosi 8,47 ha, a terenu górniczego 16,64 ha. Eksplo- atacja prowadzona jest w sposób ci ągły systemem odkrywkowym, jednym pi ętrem, koparkami podsi ębiernymi. Urobek ładowany jest na ta śmoci ągi przestawne, które przenosz ą kopalin ę na ta śmoci ąg stały poł ączony z zakładem przeróbczym (cegielni ą). Kopalina przeznaczona jest do produkcji ceramiki budowlanej. Nadkład wyst ępuj ący nad zło Ŝem usuwany jest na tymczasowe zwałowisko zewn ętrzne, a docelowo wykorzystany jest do rekultywacji terenów poeksploatacyjnych w kierunku rolniczo-le śnym. Znaczna cz ęść wyrobiska poeksploatacyjnego została zrekul- tywowana – teren poeksploatacyjny został zagospodarowany pod stawy rybne i pola uprawne. Prace rekultywacyjne prowadzone s ą na bie Ŝą co za krocz ącym frontem robót eksploatacyjnych.

13 Eksploatacja piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Biskupiec-Zameczek” prowadzona było w latach 19962006. Koncesja na eksploatacj ę kopaliny wygasła w 2006 r., zasoby pozostałe w złoŜu nie zostały rozliczone Wyrobisko poeksploatacyjne nie zostało zrekultywowane i jest poro- śni ęte ro ślinno ści ą trawiast ą i krzewami . Eksploatacja piasku i Ŝwiru ze zło Ŝa „Biesówko” została w 2001 roku zaniechana. Za- soby pozostałe w zło Ŝu nie zostały rozliczone. W trakcie prac rekultywacyjnych dno wyrobiska wyrównano, a skarpy złagodzono. Piaski i Ŝwiry ze zło Ŝa „Biskupiec” były eksploatowane od 1985 do 1999 r. Zasoby pozostaj ące w zło Ŝu nie s ą rozliczone i nie podj ęto prac rekultywacyjnych, a wyrobisko zarasta traw ą i krzewami. Zło Ŝa piasku i Ŝwiru „Kikity”, „Biesówko II” i „Biesówko III” nie były dot ąd eksploatowane. W obr ębie arkusza udokumentowano 6 punktów wyst ępowania kopaliny, w których prowadzono w przeszło ści lub prowadzi si ę obecnie eksploatacj ę piasków i Ŝwirów na potrzeby miejscowej ludno ści. Punkty te zlokalizowane s ą w okolicy miejscowo ści: Tejstymy, Górowo, Biesówko i Dębowiec. Dla tych punktów wykonano karty informacyjne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Podstaw ą dla oceny perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Biskupiec s ą: Szcze- gółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Biskupiec (Morawski, 2009), wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych oraz własne obserwacje w terenie. Na obszarze arkusza istniej ą mo Ŝliwo ści udokumentowania nowych złó Ŝ. Wyznaczono obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów, iłów ceramiki budowlanej, kredy jeziornej i torfów. Nie wytypowano obszarów prognostycznych z uwagi na brak szczegółowego rozpoznania geologiczno-zło Ŝowego i jako ściowego. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej (Morawski, 2009) oraz obserwacji w terenie wyznaczono obszar perspektywiczny piasków w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza w okolicy miejscowo ści Górowo. Stwierdzono tu płat czwartorz ędowych piasków wodnomorenowych, drobnoziarnistych, o mi ąŜ szo ści kilku metrów. Na podstawie prowadzonych bada ń geologicznych we wschodniej i południowej cz ęści województwa olszty ńskiego (Czochal, Piwocka, 1982) w okolicy miejscowości: Piszewo, Kolonia Zerbu ń i Zerbu ń, wyznaczono trzy rejony perspektywiczne wyst ępowania piasków

14 wodnomorenowych i wodnolodowcowych zlodowacenia wisły. Piaski o mi ąŜ szo ści 2–3 me- trów wyst ępuj ą pod nadkładem o grubo ści 0,2 m. W latach osiemdziesi ątych i dziewi ęć dziesi ątych ubiegłego stulecia na obszarze woje- wództwa olszty ńskiego były prowadzone intensywne prace poszukiwawcze za zło Ŝami kredy jeziornej (Bandurska-Kryłowicz, 1983; Kwa śniewska, 1983; Muszy ńska, 1991). W południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Biskupiec, w okolicy miejscowo ści Wipsowo, Ramsowo i Nied źwied ź oraz na wschód od Biskupca wyznaczono obszary perspektywiczne wyst ępowania kredy jeziornej. Osadzała si ę ona wokół zarastaj ących jezior lub wypełniała misy pojeziorne. S ą to osady bardzo silnie wapniste, białe lub jasnoszare. W sp ągu około czterometrowej warstwy kredy jeziornej wyst ępuje gytia barwy be Ŝowo-zielonkawej, a w stropie torf i namuły deluwialne. Podczas prac inwentaryzacyjnych torfowisk na badanym terenie, wytypowano obszar perspektywiczny wyst ępowania kredy jeziornej i gytii wapiennej o średniej mi ąŜ szo ści kopaliny 3,7 m, przy południowo-zachodnim brzegu jeziora Dadaj (Tołkanowicz, śukowski, 2001). Na obszarze arkusza Biskupiec rozpoznano i udokumentowano wiele wyst ąpie ń torfów, które jednak ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść nie spełniaj ą warunków bilansowości. Uwzgl ędniaj ąc kryteria hydrogeologiczne, prawne oraz rolniczo-gospodarcze (Ostrzy Ŝek, Dem- bek, 1996) wyznaczono kilkana ście rejonów perspektywicznych torfów. Torfy brunatne i czarno-brunatne wyst ępuj ą na danym obszarze powszechnie, wypełniaj ąc zagł ębienia bezod- pływowe, misy pojezierne oraz rynny i dolinki cieków. Na ogół torfy wyst ępuj ą cienk ą warstw ą na namułach torfiasto-piaszczystych, gytiach i kredzie jeziornej (Morawski, 2009). Najwi ększe torfowiska s ą usytuowane w dolinach rzek Wad ąg, Wipsówka i Symsarna. Dominującym typem są torfowiska niskie – turzycowe, mszarne, olesowe, mechowiskowe i mieszane o średniej mi ąŜ- szo ści od 1,72 m do 3,85 m, popielno ści od 2,0 do 21,9% i stopniu rozkładu od 25 do 45%. W środkowej i wschodniej cz ęś ci arkusza w okolicy miejscowo ści Wygój, Biesowo i Kruzy w latach siedemdziesi ątych ubiegłego stulecia były prowadzone badania zwiadowcze za kruszywem piaszczysto-Ŝwirowym, które dały wyniki negatywne (Tulska, 1970). Celem tych prac było przebadanie przebiegu rynny lodowcowej oraz stwierdzenie charakteru osa- dów, które j ą wypełniają. Stwierdzono na tym terenie wyst ępowanie soczew zailonych pia- sków wodnolodowcowych o zmiennej mi ąŜszo ści do 2 metrów.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Biskupiec pod wzgl ędem hydrograficznym nale Ŝy do dorzecza Pregoły, w zlewni II rz ędu Łyny oraz w obr ębie zlewni III rz ędu rzek: Guber, Symsarna i Wad ąg (Dy-

15 mer, Dadaj). Około 80% powierzchni badanego obszaru zajmuje zlewnia rzeki Wadąg, która płynie w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Jednym z jego najwi ększych do- pływów jest Wipsówka płyn ąca z północy na południe i przepływaj ąca przez jeziora Kraksy i Dadaj. Północna cz ęść obszaru arkusza odwadniana jest przez prawobrze Ŝny dopływ Łyny – Symsarn ę. Wypływa ona z Jeziora Luterskiego na terenie gminy Kolno, przepływa przez jezioro Ławki, dalej płynie przez miasto Jeziorany i opuszcza teren arkusza Biskupiec. Najwi ększymi zbiornikami wód powierzchniowych na badanym obszarze s ą licznie wyst ępuj ące jeziora. Najwi ększymi z nich są: Dadaj, Luterskie i Tejstymy, a mniejszymi: Ławki, Bęskie, Stryjewskie, W ęgój, Dobr ąg i Kraksy. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę jezioro Dadaj o powierzchni 976,8 ha i maksymalnej gł ęboko ści 39,8 m. Zajmuje ono drugie miejsce pod wzgl ędem wielko ści na Pojezierzu Olszty ńskim. Jest to rozci ągni ęty z pół- nocy na południe zbiornik z licznymi półwyspami, zatokami i wyspami. Najwi ększym dopły- wem jeziora jest rzeka Wad ąg, która uchodzi do niego w południowej cz ęś ci. Do północnej cz ęś ci zbiornika dopływaj ą dwa mniejsze cieki – Biesówka i Czerwonka. Jezioro Dadaj jest wykorzystywane rekreacyjnie przez turystów. Jezioro Luterskie, którego fragment znajduje si ę w północnej cz ęś ci arkusza, jest drugim pod wzgl ędem wielko ści na opisywanym obszarze. Powierzchnia tego jeziora wynosi 691 ha, a maksymalna gł ęboko ść 20,7 m. Powierzchnia jeziora Ławki wynosi 100,8 ha, a maksymalna gł ęboko ść 8,6 m. Jezioro Tejstymy o powierzchni 198,2 ha i maksymalnej gł ęboko ści 33 m znajduje si ę w centralnej cz ęś ci opisywanego obszaru i nale Ŝy do zlewni Wad ąga. Zbiornik ten odwadniany jest przez rzek ę Biesówk ę, która wypływa w południowej jego cz ęś ci i płyn ąc na południe wpada do jeziora Dadaj. Jako ść rzek i jezior jest badana w ramach monitoringu środowiska przez Wojewódzki In- spektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie (Raport…, 2010). Ocena jako ści wód powierzchniowych w 2009 roku została przeprowadzona zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Śro- dowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według wst ępnej oceny jednolita cz ęść wód powierzchniowych „Wad ąg od wypływu z jeziora Pisz do wypływu z jeziora Wad ąg” charakteryzuje si ę umiarkowanym stanem ekologicznym, natomiast rzeka Symsarna w punkcie Ustnik poni Ŝej Jezioran charakteryzuje si ę umiarkowanym stanem ekologicznym. Stan ekologiczny wód jeziora Dadaj okre ślono jako słaby ze wzgl ędu na warto ść chlorofilu typu „a”. W 2007 roku zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z 2004 r. (Rozporz ądze- nie…, 2004) badano jako ść wód jeziora Dadaj, gdzie stwierdzono wody III klasy czystości ze wzgl ędu na nadmiern ą zawarto ść azotynów i fosforu (Raport...,2008).

16 2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem na jednostki hydrogeologiczne obszar arkusza Biskupiec naleŜy do makroregionu północno-wschodniego, do regionu III – mazurskiego (Paczy ński, red., 1995). Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza zawiera si ę w Prowincji Wisły, Regionie Narwi, Pregoły i Niemna. Wody podziemne o charakterze u Ŝytkowym na omawianym terenie zwi ązane s ą z utwo- rami wodono śnymi pi ętra czwartorz ędowego, obejmuj ącego swym zasi ęgiem prawie cały obszar arkusza oraz z osadami miocenu i oligocenu w zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza Biskupiec w obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wykształcony jest lokalnie płytki poziom przypowierzchniowy, zalegaj ący na gł ębo- ko ściach od 2 do 15 m p.p.t. oraz trzy poziomy mi ędzymorenowe. Struktury wodono śne pi ętra czwartorz ędowego zwi ązane s ą z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami sandrów i form akumulacji szczelinowej (Bielecka, Wojciechowska, 2004). Górny poziom mi ędzymorenowy stanowi główne źródło zaopatrzenia mieszka ńców w wod ę. Wyst ępuje on na całym obszarze arkusza, a zwi ązany jest z osadami wodnolodow- cowymi zlodowace ń północnopolskich i zlodowacenia warty. Strop utworów wodono śnych najcz ęś ciej wyst ępuje pod seri ą glin o zmiennej mi ąŜ szo ści od 2 do 60 m. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha się od 5 do 35 m. Średnia warto ść współczynnika filtracji wynosi 19,9 m/d, przewodno ść wodna od 40 do 2249m 2/d ( średnio 385 m 2/d), a wydajno ść potencjalna studni mieści si ę w przedziale od 5 do 217 m 3/h ( średnio 44 m 3/h). Zwierciadło wody ma charakter naporowy, a lokalnie swobodny i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 0,3 do 58 m p.p.t. Lokalnie pozostaje on w kontakcie hydraulicznym z poziomem przypowierzchniowym i gł ębiej zalega- jącym poziomem środkowym. Środkowy poziom mi ędzymorenowy wyst ępuje w obr ębie serii gliniastej na zmiennych gł ęboko ściach od 40 do 100 m, lokalnie w obr ębie gł ębokich rynien erozyjnych na gł ęboko ści od 120 do 157 m p.p.t. Charakteryzuje si ę on nast ępuj ącymi warto ściami parametrów hydrogeologicznych: mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej od 10 do 40 m ( średnio 19 m), wydajno ść potencjalna studni od 4 do 102 m 3/h ( średnio 36 m 3/h), współczynnik filtracji od 1,8 do 29 m/d ( średnio 19,8 m/d), przewodnictwo wodne od 12 do 635 m 2/d ( średnio 208 m 2/d). Dolny poziom mi ędzymorenowy wyst ępuje najgł ębiej na badanym obszarze i jest słabo rozpoznany. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej tego poziomu waha si ę od 25 do 40 m, prze-

17 wodnictwo wodne 104 m 2/d, współczynnik filtracji 4,2 m/d, a wydajno ść otworu studzienne- go wynosi 60 m 3/h. Jako ść wody u Ŝytkowego pi ętra czwartorz ędowego na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci obszaru bada ń jest dobra. Twardo ść ogólna wynosi od 3,6 do 18,2 mg/dm 3, sucha pozostało ść waha si ę od 222 do 577 mg/dm 3, na ogół s ą to wody słabo zasadowe, rzadziej oboj ętne o pH od 6,5 do 8,0. Zawarto ści składników charakterystycznych s ą nast ępuj ące: Ŝelazo ogólne średnio 2,61 mg/dm 3, mangan 0,24 mg/dm 3, chlorki od 0,8 do 82,4 mg/dm 3 ( średnio 14,6 mg/dm 3), siarczany od 2 do 240 mg/dm 3, ( średnio 22,4 mg/dm 3). Zawarto ść azotu amonowego w tych wodach wynosi od 0,01 do 2,4 mg/dm 3 ( średnio 0,27 mg/dm 3), a azotu azotanowego od 0,01 do 0,7 mg/dm 3 (średnio 0,12 mg/dm 3). Uj ęcia komunalne z poziomu czwartorz ędowego naniesione na map ę maj ą wydajno ści od 46 m 3/h w Tejstymach (Zakład Rolny) do 80 m 3/h w Biskupcu (wodoci ąg miejski). Uj ęcie komunalne w Droszewie Starym o wydajno ści 19 m3/h, posiada stref ę ochrony po średniej ze wzgl ędu na wysoki stopie ń zagro Ŝenia, spowo- dowany niewielk ą mi ąŜ szo ści ą warstwy izolacyjnej. Zachodni i południowy fragment obszaru arkusza Biskupiec obejmuj ą fragmenty czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 213 – Zbiornik mi ędzymore- nowy Olsztyn (Nowakowski i in., 2007). W dokumentacji okre ślono warunki hydrogeologiczne determinuj ące ustanowienia obszaru ochronnego tego zbiornika. Ze wzgl ędu na łatwe przenikanie zanieczyszcze ń do wód na obszarze całego zbiornika wyznaczono stref ę ochron- ną. Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 1577 km 2, zasoby dyspozycyjne 300 tys. m3/d, a uj ęcia maj ą średni ą gł ęboko ść od 20 do 50 m. Wschodnia cz ęść obszaru arkusza Biskupiec znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec (fig. 3). Obejmuje on wodono śne utwory czwartorz ędowe. Tereny północno-zachodniej cz ęś ci obszaru bada ń znajduj ą si ę w zasi ęgu GZWP nr 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ędowy, niewymagaj ący ochrony. Zbiorniki te nie posiadaj ą dokumentacji hydrogeologicznych i ich granice nie zostały naniesione na map ę. Mioce ński i oligoce ński poziom wodono śny jest słabo rozpoznany. Piaszczyste utwory miocenu stanowi ą pi ętro wodono śne w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza Biskupiec, a oligocenu w zachodniej i północno-zachodniej jego cz ęś ci. Poziomy te pozostaj ą ze sob ą w ł ączno- ści hydraulicznej. Zwierciadło wody tych poziomów ma charakter subartezyjski i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 9 do 25 m.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Biskupiec na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego red. (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd (Tr), kreda (K); 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q); 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q)

Strop mioce ńskiego poziomu wodono śnego zalega na gł ęboko ści od 120 do 130 m p.p.t., a mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej waha si ę od 8 do 12 m. Przewodno ść omawianego poziomu wodono śnego nie przekracza 50 m 2/d, warto ść współczynnika filtracji wynosi od 0,95 do 3,02 m/d, a wydajno ści potencjalne studni osi ągaj ą do 60 m 3/h. Poziom oligoce ński charakteryzuje si ę mi ąŜ szo ści ą od 20 do 38 m, współczynnikiem filtracji rz ędu 9,2 m/d i przewodno- ści ą 340 m 2/d. Wody mioce ńskiego poziomu wodono śnego s ą średnio twarde, twarde i o znacznej twardo ści (twardo ść ogólna waha si ę od 5 do 7,7 mg/dm 3). Charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi parametrami: pH od 7,0 do 8,8; sucha pozostało ść od 335 do 450 mg/dm 3. Zawarto ść Ŝelaza i manganu przekracza ilo ści dopuszczalne dla wód pitnych i wynosi odpowiednio od 0,6 do

19 4,5 mg/dm 3, oraz od 0,14 do 0,25 mg/dm 3, zawarto ść chlorków waha si ę w zakresie od 5,0 do 23,2 mg/dm 3, a średnia zawarto ść siarczanów wynosi 15,8 mg/dm 3. Wody tego poziomu nie maj ą wi ększego znaczenia u Ŝytkowego, stanowi ą rezerwowe źródło zaopatrzenia mieszka ń- ców w wod ę (Bielecka, Wojciechowska, 2004).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 139 – Biskupiec, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon-

20 trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść przeci ętnych zawarto ści w przeci ętnych (median) w glebach glebach na (median) w obszarów niezabudo- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 139 – glebach na wanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Biskupiec arkuszu 139 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Biskupiec

Metale N=5 N=5 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 – 168 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 24 – 140 40 27 Cr Chrom 50 150 500 4 – 15 11 4 Zn Cynk 100 300 1000 20 – 57 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 – 1,1 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2 – 5 4 2 Cu Mied ź 30 150 600 2 – 10 7 4 Ni Nikiel 35 100 300 3 – 12 10 3 Pb Ołów 50 100 600 8 – 14 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,05 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 139 – Biskupiec 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 4 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 5 Prawo wodne, Cr Chrom 5 b) obszary poddane oc hronie na podstawie przepisów Zn Cynk 5 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 4 1 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 5 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów Cu Mied ź 5 tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 5 2) Pb Ołów 5 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 5 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gle b z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 139 – Biskupiec do poszczególnych grup z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków ko- uŜytkowania (ilo ść próbek) palnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

21 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A oraz pozaklasowej zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: bar, chrom, cynk, kobalt, mied ź, nikiel i rt ęć ; przy czym w przypadku: kobaltu wzbogacenie jest dwukrotne, chromu ponad dwukrotne, a niklu ponad trzykrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 4 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Próbka gleby z punktu 3 ze wzgl ędu na ponadnormatywn ą zawarto ść arsenu (168 ppm) została zakwalifikowana do grupy pozaklasowej, natomiast zawarto ści kadmu (1,1 ppm) klasyfikuj ę j ą do grupy B (standard u Ŝytków rolnych, gruntów le śnych oraz za- drzewionych i zakrzewionych nieu Ŝytków, a tak Ŝe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych).

22 Koncentracja arsenu (oraz kadmu) wyst ępuje przy drodze lokalnej (Czerwonka – Bie- sowo) na obszarze gleb powstałych na osadach aluwialnych (piaski, Ŝwiry, mady oraz torfy i namuły). Deponowany materiał aluwialny, głównie zawiera naturalne koncentracje pier- wiastków wyługowanych z osadów czwartorz ędowych zlewni (zasobnych w te pierwiastki) a tak Ŝe wzbogacenia antropogenicznie pochodz ące z zanieczyszcze ń w obszarze zlewni. Do- kładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga szczegółowych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadz ące si ę na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyni- ku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych), pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałe- go w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ęcych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) i rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink, 2009., 1999; Albering i in., 1999, Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). Tak Ŝe podczas powodzi

23 zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Tabela 3. Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

24 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ę- boczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amalgamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo- (a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifi-

25 kowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osad jezior B ęskiego, Da- daj, Luterskiego, Ławki. Osady jezior Dadaj i Ławki charakteryzuj ą si ę wzgl ędnie niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbli Ŝonymi do ich warto ści tła geochemicznego. Osady Jeziora B ęskiego i Luterskiego cechuje podwy Ŝszona zawarto ść pier- wiastków śladowych, zwłaszcza cynku i ołowiu. Odnotowane zawarto ści wielopier ścienio- wych w ęglowodorów aromatycznych w osadach jeziora Dadaj s ą porównane do przeci ętnie spotykanych w osadach jezior Polski.

Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Bęskie Dadaj Luterskie Ławki Parametr 1997 r. 2010 r. 1999 r. 1995 r. Arsen (As) 5 4 8 7 Chrom (Cr) 44 12 41 38 Cynk (Zn) 133 84 115 89 Kadm (Cd) 1,0 0,6 3,0 1,7 Mied ź (Cu) 21 13 16 16 Nikiel (Ni) 27 10 24 21 Ołów (Pb) 37 27 44 26 Rt ęć (Hg) 0,2 0,157 0,119 0,09 * WWA 11 WWA n.o. 1,623 n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. 1,568 n.o. n.o. PCB *** n.o. 0,0011 n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Stwierdzone zawarto ści pierwiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczal- nych st ęŜ eń według rozporz ądzenia Ministra Środowiska, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

26 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektromet- ryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promie- niotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 24 do około 59 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 39 nGy/h i jest wy Ŝsza do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 32 do około 60 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 43 nGy/h. Na arkuszu Biskupiec pomierzone warto ści promieniowania gamma s ą do ść wyrównane (przewa Ŝaj ą dawki z zakresu warto ści: 35–55 nGy/h). Nieco wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma cechuj ą si ę gliny zwałowe (40–59 nGy/h) zlodowacenia północnopolskiego dominuj ące na omawianym arkuszu oraz torfy, a ni Ŝszymi (ok. 25–35 nGy/h) – utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia, osady kemów (iły, mułki, piaski i Ŝwiry) i aluwia (piaski).

27 139 W PROFIL ZACHODNI 139 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5983639 5973850 5980767 m m 5977617

5972735 5974657

5967789 0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 28

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5983639 5973850 5980767 m m 5977617

5972735 5974657

5967789 0 1 2 3 4 5 6 7 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Biskupiec (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0,9 do 9,7 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,4 do 11,2 kBq/m 2. Nieco podwy Ŝszona lokalnie warto ść st ęŜ enia cezu w profilu wschodnim (ok. 11 kBq/m 2) jest zwi ązana z niezbyt intensywn ą anomali ą wyst ępuj ącą mi ędzy Olsztynem, Piszem a Ostroł ęką i nie stwarza Ŝadnego zagro Ŝenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów,

29 • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przy- jętych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5),

30 − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Biskupiec Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Bielecka, Wojciechowska, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝe- niu jako ści wód podziemnych. izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodonośnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa Biskupca i Jezioran b ędących siedzibami urz ędów miasta i gminy i miejscowo ści gminnej Kolno, − zabytkowy zespół architektoniczny w Biskupcu, − obszary w zasi ęgu strefy ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 213 Olsztyn (Nowakowski, Szelewicka, 2008), − strefa ochrony po średniej uj ęcia wód podziemnych w Droszowie Starym, − rezerwat przyrody „D ębowo” (le śny), − lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego,

31 − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Symsary, Biesówki, Czerwonki, Wipsówki, Dymer i pozostałych licznych cieków, − strefy (do 250 m) wokół źródeł w rejonach miejscowo ści Kolonia Wójtowo, Górowo, Kolonia Zerbu ń i Kolonia Jeziorany, − strefy (do 250 m) wokół jezior: Ławki, Luterskie, Kikity, Tejstyny, B ęskie, Radajek, Stryjewskie, W ęgój, Zerbu ń, Korek, Dadaj, D ąbr ąg, Wipsowo, Białe, Gałek, Kraksy i pozostałych akwenów, − tereny zagro Ŝone ruchami powierzchniowymi masowymi ziemi w rejonach: mi ędzy Miejsk ą Wsi ą i śardenikami, na północ od śardenik, na wschód od Kolna, wzdłu Ŝ kra- wędzi jeziora Tejstyny, na północ od Wilim, obszar między miejscowo ściami Drosze- wo, Czerwonka, Kolonia Czerwa, południowo – wschodnia kraw ędź jeziora Dobr ąg, rejon Rukławek (Grabowski (red.), 2007), − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° w rejonach śardenik, Górowa, Biesowa, Rukławek, na wschód od Ramsówka (strefa kraw ędziowa jeziora Dadaj), rejon Droszewa i Kolonii Kruzy, − strefy płytkiego (do 5 m) wyst ępowania poziomu wodono śnego (D ębowo, Kolonia W ę- gój, Kolonia Stryjewo). Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów obojętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Analiz ę budowy geologicznej przeprowadzono na podstawie Polski w skali 1:50 000 arkusz Biskupiec (Morawski, 2009). Obszary rekomendowane do bezpo średniego składowania odpadów oboj ętnych wskazano w miejscach wyst ępowania glin zwałowych zlodowacenia wisły (zlodowacenia północno- polskie) tworz ących powierzchni ę wysoczyzny morenowej falistej. Stanowi ą one główny poziom glacjalny na analizowanym terenie. Mi ąŜ szo ść glin wynosi od kilku do kilkunastu me- trów, na znacznych obszarach mo Ŝe przekracza ć nawet 50 m. Lokalnie gliny mog ą zawiera ć

32 do kilku przewarstwie ń piaszczystych. S ą to na ogół gliny pyłowato-piaszczyste, lokalnie py- łowato-ilaste ze Ŝwirem i głazikami, w partiach stropowych br ązowe, ni Ŝej ciemnoszare. Wśród glin zlodowacenia wisły rozległe, spłaszczone wzgórza, niekiedy usytuowane wokół zagł ębie ń bezodpływowych buduj ą gliny zwałowe moren martwego lodu. Ich cechy litolo- giczne s ą podobne. Mi ąŜ szo ść glin moren martwego lodu mo Ŝe dochodzi ć do ponad 30 m, ale na kulminacjach niektórych wzgórz mog ą tworzy ć jedynie około 2 metrow ą pokryw ę na piaskach i Ŝwirach moren martwego lodu buduj ących j ądra tych form. Lokalnie gliny zlodowacenia wisły mog ą zalega ć bezpo średnio na glinach starszych zlodowace ń (warty i odry) tworz ąc wspólny pakiet izolacyjny o znacznej, dochodz ącej do 100120 m mi ąŜ szo ści (rejon Najdymowa i Kruz – przekroje geologiczne w wykonane w obja- śnieniach SmgP) oraz w rejonie Biesowa i Kolonii Jeziorany (przekrój hydrogeologiczny MhP). Obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych zlokalizowane s ą na terenach gmin: Jeziorany, Kolno, Barczewo i Biskupiec. Maj ą one du Ŝe powierzchnie i s ą poło- Ŝone przy drogach dojazdowych, co umo Ŝliwia lokalizacj ę obiektów w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecznych odległo ści od zabudowa ń miejscowości. Warunkowymi ograniczeniami budowy składowisk w granicach wytypowanych obsza- rów s ą: w – poło Ŝenie w zasi ęgu stref ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 208 (Biskupiec), p – lokalizacja w obszarach chronionego krajobrazu Doliny Symsarny oraz Pojezierza Olszty ńskiego, b – blisko ść zabudowy miejscowo ści gminnych Kolno i Jeziorany. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Przy wyborze miejsca lokalizacji składowisk odpadów nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obec- no ść licznych drobnych cieków powierzchniowych. Na mapie pokazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Lokalizacja składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą wykonania dodatkowej przesłony podło Ŝa obiektu – syntetycznej lub mineralnej.

33 Ze wzgl ędu na to, Ŝe analiza budowy geologicznej obszarów wytypowanych pod skła- dowiska odpadów została przeprowadzona na podstawie materiałów autorskich, b ędących jeszcze w redakcji merytorycznej granice poprowadzonych wydziele ń mog ą mie ć przybli Ŝony przebieg, a ostateczna wersja SmgP mo Ŝe by ć odmienna od wersji pierwotnej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składowa- nia odpadów innych, ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów komunalnych wskazano w miejscach wyst ępowania na powierzchni terenu iłów i mułków zastoiskowych zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. Osady te były eksploatowane w kilku miejscach. W rejonie Rukławek w profilu wyrobiska cegielni wyst ępuj ą 12 metrowe warstwy szarych masywnych mułków zastoiskowych miejscami ilastych, pod nimi do gł ęboko ści około 4 m wyst ępuj ą iły pyłowate, poni Ŝej seria iłów warwowych szarych i ciemnoszarych. Ł ączna mi ąŜ szo ść tych osadów wynosi 10,2 m, pod nimi wyst ępuje ponad 20 m warstwa gliny zwa- łowej. Iły ceramiki budowlanej udokumentowano w zło Ŝu „Rukławki” (Zembrzycka, 1962). Iły o mi ąŜ szo ści 213,8 m ( średnio 8,2 m) wyst ępuj ą pod nadkładem gleby i piasków o grubo- ści 0,23,6 m. Zawarto ść CaO wynosi około 10%, frakcji iłowej 39-47% ( średnio 43%), frakcji pyłowej 4253% ( średnio 46%), frakcji piaskowej 815% ( średnio 11,5%). Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione, zwierciadło wodono śne stabilizuje si ę na gł ębokości od 4 do 11 m. W zło Ŝu iłów wyst ępuj ą trzy poziomy wód gruntowych. S ą to wody o swobodnym zwierciadle lub znajduj ą- ce si ę pod minimalnym ci śnieniem. Pierwszy poziom nawiercono w piaskach nadkładu. Two- rzy on niewielkie soczewki o swobodnym zwierciadle, wyst ępuje okresowo, w zale Ŝno ści od opadów atmosferycznych. Nieznaczne s ączenie zanotowano w mułkach zalegaj ących w warstwach szarych iłów, wody podzło Ŝowe trzeciego poziomu stwierdzono tylko w kilku otwo- rach, na kontakcie iłów z piaskami. Tworz ą one izolowane soczewki i znajduj ą si ę pod minimalnym ci śnieniem hydrostatycznym.. Zło Ŝe stanowi fragment du Ŝego obszaru wyst ępowania czwartorz ędowych iłów zastoiskowych wskazanego w rejonie Kolonia Rukławki – Rukławki w gminie Biskupiec. Nale Ŝy podkre śli ć konieczno ść weryfikowania oceny izolacyjności tych tych gruntów badaniami polowymi współczynnika filtracji. Wytypowane osady spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych, w przypadku przezna- czenia na składowisko terenów poeksploatacyjnych zło Ŝa „Rukławki” nale Ŝy uwzgl ędni ć konieczno ść odwodnienia i zamkni ęcia dopływu wód gruntowych

34 Drugi obszar predysponowany do składowania odpadów komunalnych wskazano w rejonie Kolonii Tłokowo w gminie Jeziorany. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu br ązowe i szarobe Ŝowe iły zastoiskowe buduj ące spłaszczon ą powierzchni ę rozległego wzgórza uzna- nego za moren ę martwego lodu. Mi ąŜ szo ść iłów wynosi od 2 m w cz ęś ci centralnej do 5 m. Pod iłami wyst ępuj ą gliny zwałowe moren martwego lodu. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego osadów, a w przypadku zło Ŝa „Rukławki” równie Ŝ cz ęś ciowego zawodnienia – warunki izolacyjne okre ślono jako zmienne (mniej korzystne). Na obszarach wskazanych jako odpowiednie pod składowanie odpadów komunalnych warunkowymi ograniczeniami składowania odpadów są: w – poło Ŝenie w zasi ęgu strefy wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 208 (Biskupiec), z – poło Ŝenie w granicach udokumentowanego zło Ŝa. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i poło Ŝone s ą przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej, niebudz ącej konfliktów społecz- nych odległo ści od zabudowy miejscowo ści. W Adamowie koło Biskupca funkcjonuje składowisko odpadów komunalnych. Jest to dawne wyrobisko po eksploatacji kruszywa naturalnego o powierzchni 5 hektarów. Stan prawny jest uregulowany, prowadzony jest monitoring wód podziemnych (5 piezometrów). Obiekt jest ogrodzony, otoczony pasem zieleni izolacyjnej. Podło Ŝe wyrobiska nie posiada uszczelnienia. Jedyn ą form ą unieszkodliwiania odpadów jest ich deponowanie, uzupełnione segregacj ą r ęczn ą. Odpady s ą plantowane, zag ęszczane kompaktorem, nast ępnie przesypywa- ne warstw ą materiału izolacyjnego z gruntu mineralnego, ŜuŜla lub gruzu. Składowisko nie ma wagi, brakuje równie Ŝ rowów opaskowych do odprowadzania odcieków i wód opadowych oraz instalacji do odgazowywania. Składowisko czynne od 1960 roku, ma by ć eksploatowane do 2020 roku. Na terenie gminy Biskupiec w rejonie miejscowo ści Czerwonka zlikwidowano mogil- nik, w którym zdeponowano około 31600 kg substancji chemicznych. Stan techniczny obiektu był zły i stwarzał zagro Ŝenie dla środowiska. W 2008 roku na terenie województwa warmi ńsko-mazurskiego przeprowadzono badania monitoringowe wód podziemnych pobranych z terenów zlikwidowanych składowisk od- padów niebezpiecznych z przeterminowanymi środkami ochrony ro ślin. Przeprowadzone ana-

35 lizy wykazały, i Ŝ zawarto ść pestycydów chloroorganicznych nie przekroczyła warto ści dopuszczalnej dla I klasy czysto ści wód.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Najbardziej korzystne warunki geologiczne maj ą obszary wskazane w rejonie Kolonii Tłokowo i Kolonii Rukławki – Rukławki. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu iły i mułki zastoiskowe zlodowace ń północnopolskich (wisły). Osady te, lokalnie mog ą mie ć do 14 m mi ąŜ szo ści (Rukławki), zawarto ść frakcji iłowej wynosi średnio około 40%. W pierwszej kolejno ści, ze wzgl ędu na najlepsze rozpoznanie, mo Ŝna uwzgl ędni ć wariant lokalizacji składowiska w cz ęś ci terenów poeksploatacyjnych udokumentowanego zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Rukławki”. Nale Ŝy si ę liczy ć z mo Ŝliwo ści ą cz ęś ciowego zawodnienia wyrobisk, tym samym z konieczności ą ewentualnego odwodniania obiektu. Gliny zwałowe zlodowacenia wisły, w granicach których wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria przyj ęte dla tego typu odpa- dów. Najwi ększych mi ąŜ szo ści glin nale Ŝy si ę spodziewa ć w rejonie miejscowo ści Biesowo, Jeziorany, Najdymowo i Kruz, gdzie według danych z przekroju geologicznego i hydrogeologicznych mi ąŜ szo ści glin mog ą wynosi ć 100120 m. Dobrych warunków mo Ŝna si ę równie Ŝ spodziewa ć w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu odwierconego w rejonie Jezioran, w profilu którego stwierdzono wyst ępowanie 33 m pakietu gliniastego oraz otworu wykonanego w rejonie Olszewnika, gdzie nawiercono gliny o mi ąŜ- szo ści 28 m. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanego terenu u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą na gł ęboko ści 1550 m, a stopie ń ich zagro Ŝenia okre ślono na niski i średni, podrz ędnie bardzo niski. Na prawie całym terenie główny u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje w osadach czwartorz ędu, w cz ęś ci południowej w osadach mioce ńskich, a gł ębiej zalegaj ący poziom oligoce ński wyst ępuje w cz ęś ci zachodniej i wschodniej. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne zasilane jest wodami opadowymi przes ączaj ącymi si ę przez półprzepuszczalne serie gliniasto-mułkowe. Wody wszystkich poziomów wodono- śnych pozostaj ą w wi ęzi hydraulicznej, poziomy mioce ński i oligoce ński równie Ŝ s ą zasilane wodami opadowymi przes ączaj ącymi si ę przez gruby nadkład osadów półprzepuszczalnych. Najbardziej korzystny pod wzgl ędem hydrogeologicznym wydaje si ę wariant lokalizacji obiektów potencjalnie szkodliwych lub uci ąŜ liwych dla środowiska w rejonie Jeziorany –

36 Kolonia Jeziorany, gdzie u Ŝytkowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 100–150 m, a stopie ń jego zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski. Tereny obj ęte arkuszem Biskupiec pozostaj ą w zasi ęgu trzech głównych zbiorników wód podziemnych: nr 213 Olsztyn, nr 208 – mi ędzymorenowy zbiornik Biskupiec (cz ęść wschodnia) i nr 205 – Subzbiornik Warmia (cz ęść zachodnia). W 2011 roku rozpocz ęto do- kumentacj ę zbiornika Warmia. Z chwil ą udokumentowania zbiorników, a przede wszystkim okre śleniu stref ochronny i stref zasilania cz ęść obszarów wskazanych do ewentualnej lokalizacji obiektów szkodliwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan mo Ŝe zosta ć wykluczona z tego typu zagospodarowania.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobisko zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Rukławki” jest rekultywowane na bie Ŝąco. Nadkład tymczasowo zwałowany na zewn ątrz zło Ŝa przeznaczony jest do zasypywania tere- nów poeksploatacyjnych przeznaczonych pod zalesienia. Przy przeznaczeniu cz ęś ci terenów poeksploatacyjnych na składowisko odpadów nale Ŝy liczy ć si ę z mo Ŝliwo ści ą zawodnienia obiektu, a co za tym z kosztami jego odwodnienia i konieczno ści ą trwałego odizolowania dopływu wód gruntowych. Warunkowym ograniczeniem jest ich poło Ŝenie w granicach udokumentowanego zło Ŝa. Znaczn ą cz ęść starych wyrobisk zrekultywowano i zagospodarowano jako stawy rybne i pola uprawne. W przypadku decyzji o lokalizacji w wyrobisku składowiska odpadów nale Ŝy uwzgl ęd- ni ć konieczno ść rozpoznania warunków geologiczno-in Ŝynierskich i hydrogeologicznych obiektu oraz koszt wykonania przesłony podło Ŝa i skarp – mineralnej lub syntetycznej.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Biskupiec dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego z pomini ęciem: obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin, rezerwatu przyrody, obszarów le śnych, gleb chronionych klasy IIIaIVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i rejonów zwartej zabudowy. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zostały na podstawie informacji zawartych na mapach: topograficz- nej, geologicznej (Morawski, 2009) i hydrogeologicznej (Bielecka, Wojciechowska, 2004). Obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa wyznaczono zgodnie z kryteriami okre ślonymi w „Instrukcji...” (2005). S ą to obszary wysoczyznowe, na których wyst ępuj ą grunty spoiste: zwarte, półzwarte i twardoplastyczne, reprezentowane przez mało skonsolido- wane i nieskonsolidawane gliny zwałowe zlodowacenia wisły oraz piaski gliniaste i piaski

37 o ró Ŝnej granulacji, pochodz ące ze zlodowace ń północnopolskich. Poziom wód gruntowych na tych obszarach utrzymuje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszary o warunkach korzystnych wyst ępuj ą w postaci płatów ró Ŝnej wielko ści na całym badanym terenie. Najwi ększe obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyst ępuj ą w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, w okolicy Biskupca. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo wyznaczono w rejonach wyst ępowania gruntów niespoistych w stanie lu źnym (piaski drobne) i gruntów organicznych holoce ńskich takich jak: torf, namuły torfiaste, namuły piaszczyste i mułki. Zwier- ciadło wody gruntowej na tych obszarach wyst ępuje zazwyczaj płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Wody w utworach pochodzenia organicznego mog ą by ć agresywne wzgl ędem betonu i stali. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą na równinach torfowych oraz w obni Ŝe- niach wytopiskowych. Niekorzystne warunki wyst ępuj ą w dolinie rzeki Wad ąg (Dymer) w południowej cz ęś ci obszaru arkusza (na zachód od miasta Biskupiec), Wipsówki i Biesówki w centralnej cz ęś ci (pomi ędzy miejscowo ściami Biesowo i Droszewo) oraz rzeki Symsarny w północnej cz ęś ci arkusza (okolice Jezioran). Tereny utrudniaj ące budownictwo wyst ępuj ą te Ŝ wzdłu Ŝ brzegów jezior: Luterskiego, Ławki, Tejstymy, Stryjewskiego, Wad ąg i Dadaj. Na tych obszarach zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje na gł ęboko ści około 1 m pod powierzchni ą terenu. Na analizowanym obszarze zaznacza si ę rynna glacitektoniczna rozdziela- jąca wysoczyzn ę i sandry, pomi ędzy miejscowo ściami Wipsowo i Biskupiec. Osady tam wyst ępuj ące stwarzaj ą warunki utrudniaj ące budownictwo. W takim przypadku konieczne jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej poprzedzaj ącej projekt budowlany. Na obszarze arkusza wytypowano kilka obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych. Wyst ępuj ą one na zboczach rynien jezior (np. jeziora Dadaj w okolicy Rukławek, jeziora Luterskiego) oraz na zboczach dolinek m.in. w rejonie Czerwonki i Dro- szewa i w okolicy Stryjewa (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu obj ętego arkuszem Biskupiec s ą chronione poprzez ustanowienie: rezerwatu przyrody, obszarów chronionego krajobrazu, zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych. W granicach arkusza Biskupiec znajduje le śny rezerwat przyrody „D ębowo” (tab. 2), który podlega ochronie cz ęś ciowej. Rezerwat utworzony został w 1954 roku w celu zachowa- nia ze wzgl ędów naukowych i dydaktycznych lasu bukowego o cechach zespołu naturalnego,

38 będącego równocze śnie najdalej wysuni ętym na wschód naturalnym stanowiskiem tego ga- tunku. Jest to jeden z najstarszych rezerwatów utworzonych na terenie Pojezierza Mazurskie- go. Jego całkowita powierzchnia wynosi 25,96 ha. Rezerwat znajduje si ę w kompleksie le- śnym o zró Ŝnicowanym składzie gatunkowym i strukturze wiekowej. Najcenniejsze fragmenty rezerwatu zajmuj ą ponad dwustuletnie drzewa bukowe. W obr ębie obszaru arkusza znajduj ą si ę znaczne fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu – Dolina Symsarny i Pojezierza Olsztyńskiego. Utworzone one zostały rozporz ądzeniem Wojewody Warmi ńsko-Mazurskiego w 2003 r. W północnej i centralnej cz ęś ci obszaru arkusza rozci ąga si ę fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Symsarny o powierzchni 19 329,8 ha, a na południe od niego znajduje si ę fragment OCHK Pojezierza Olszty ńskiego zajmuj ący 40 997,4 ha. Cech ą charakterystyczn ą wymienionych obszarów s ą rozległe kompleksy lasów, torfowisk i bagien o zró Ŝnicowanej florze i faunie. W ich granicach znajduje si ę znaczna cz ęść jezior Pojezierza Olszty ńskiego. W rze źbie terenu dominuj ą formy płaskie, piaszczyste i zabagnione równiny z jeziorami. W ekosystemach jeziornych wyst ępuj ą liczne gatunki rzadkich ro ślin oraz wiele gatunków fauny, głównie ptactwa wodne- go. Obszary chronionego krajobrazu spełniaj ą wa Ŝną rol ę w utrzymaniu równowagi stosun- ków wodnych i klimatycznych rejonu, a ze wzgl ędu na bardzo malowniczy krajobraz przyci ą- gaj ą wielu turystów. Na terenie gminy Biskupiec w 2000 roku został ustanowiony zespół przyrodniczo- krajobrazowy „Kobułckie Wzgórza” na powierzchni 2005 ha. Jego niewielki fragment znajduje si ę w południowo-wschodnim naro Ŝniku arkusza (tabela 6). Zespół ten został utworzony w celu ochrony du Ŝego kompleksu wysokich (do 220 m n.p.m.) wzgórz morenowych poro- śni ętych lasem. Obszar ten jest wododziałem mi ędzy dorzeczem Krutyni, a zlewni ą jeziora Dadaj. Wyst ępuje tu du Ŝa ró Ŝnorodno ść flory i fauny. Na obszarze arkusza Biskupiec znajduje si ę kilka cennych drzew lub grup drzew uzna- nych za pomniki przyrody Ŝywej. S ą to stare i okazałe d ęby szypułkowe, lipy drobnolistne i cisy. W pobli Ŝu miejscowo ści Kikity nad Jeziorem Luterskim znajduj ą si ę dwa głazy narzu- towe, uznane za pomniki przyrody nieo Ŝywionej. Kolejnym wa Ŝnym elementem podlegaj ącym ochronie s ą u Ŝytki ekologiczne. Na obszarze arkusza Biskupiec w 1998 roku za u Ŝytki ekologiczne uznano jezioro „Galk” i jezioro „Korek” (tab. 6). Celem ochrony jest zachowanie śródle śnych jezior, które w korzystny spo- sób kształtuj ą stosunki wodne oraz lokalny klimat, s ą te Ŝ ostoj ą rzadkich i chronionych gatun- ków ro ślin i zwierz ąt.

39 Tabela 6 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, u Ŝytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Bęsia (nadl. Mr ągowo, ob- Biskupiec 1 R 1954 L – „D ębowo” (25,96) ręb Stryjewo) Olsztyn Kikity (le śnictwo Kikity, Jeziorany Pn – G granitognejs szaroró- 2 P 1952 oddz. 66) Olsztyn Ŝowy Kikity (brzeg Jeziora Luter- Jeziorany 3 P 1986 Pn – G głaz „Wodnik” skiego) Olsztyn Kikity (le śnictwo Kikity, Jeziorany 4 P 1952 PŜ – 3 cisy oddz. 47) Olsztyn Kikity (le śnictwo Kikity, Jeziorany PŜ – lipa drobnolistna o sze- 5 P 1992 oddz. 63 f) Olsztyn ściu pniach Kolno 6 P Kolonia Kruzy 1983 PŜ – d ąb szypułkowy Olsztyn Ramsowo (przy drodze Barczewo PŜ – 2 cisy, 2 d ęby szypułko- 7 P 1984 polnej) Olsztyn we Biskupiec „Korek” jezioro śródle śne 8 U Kolonia Wilmy 1998 Olsztyn (10,96) Biskupiec „Galk” jezioro śródle śne 9 U Wipsowo 1998 Olsztyn (4,23) Kolonia Biskupiec, Parleza Biskupiec „Kobułckie Wzgórza” 10 Z 2000 Wielka Olsztyn (2005) Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo-krajobrazowy Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

W Polsce realizowany jest program ECONET, którego celem jest przedstawienie obsza- rów o walorach przyrodniczych, maj ących najwy Ŝsz ą rang ę krajow ą oraz europejsk ą. Poło Ŝe- nie arkusza Biskupiec na tle systemów ECONET (Liro, red., 1998) przedstawia figura 5. Przez wschodni ą cz ęś ci obszaru arkusza przebiega fragment mi ędzynarodowego koryta- rza ekologicznego 7m – Mazurskiego. Na obszarze arkusza nie ma terenów chronionych w ramach systemu Natura 2000. Gleby chronione wyst ępuj ące głównie w centralnej i północnej cz ęś ci obszaru arkusza oraz na południowy-zachód od miasta Biskupiec nale Ŝą do klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa. W obr ębie gleb chronionych wyst ępuj ą gleby kompleksu pszennego dobrego, Ŝytniego bardzo dobrego i Ŝytniego wadliwego. Pod wzgl ędem typologicznym s ą to gleby brunatne właściwe, brunatne wyługowane i kwa śne, a pod wzgl ędem składu granulometrycznego sa to w przewa- dze gliny lekkie, średnie oraz pyły. Na niewielkich obszarach wyst ępuj ą ponadto piaski gliniaste mocne zalegaj ące na glinie lekkiej. W obr ębie gleb organicznych przewa Ŝaj ą gleby: torfowe, murszowo-torfowe, murszowo-mineralne i murszowate.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Biskupiec na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) System ECONET 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 13M – obszar Zachodniomazurski, 14M – Puszczy Piskiej; 2 – międzynarodowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 7m – Mazurski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13k – Łyny

Lasy zajmuj ą niewiele ponad 25% całego badanego obszaru. Najwi ększy kompleks le- śny jest zlokalizowany w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy miejscowo ściami Zerbu ń, Wipsowo i Ramsowo. Poza tym lasy zajmuj ą niewielkie przestrzenie. Ce- ch ą charakterystyczn ą zespołów le śnych jest do ść du Ŝy udział monokultur iglastych. Panuj ące warunki klimatyczne i glebowe sprawiaj ą, Ŝe głównym gatunkiem jest: sosna, świerk, brzoza, dąb, olsza, modrzew, grab i jesion.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Biskupiec najstarsze ślady bytno ści człowieka pochodz ą sprzed około 9000 lat. Z tego okresu pochodz ą osadzane w strzałach i dzirytach ko ściane ostrza. Najwi ęcej stanowisk archeologicznych wpisanych do rejestru, stanowi ących du Ŝą warto ść poznawcz ą przedstawiaj ą ślady osadnictwa b ądź osady od okresu neolitu poprzez epok ę ka-

41 mienia, br ązu, Ŝelaza, a Ŝ po okres nowo Ŝytny. W miejscowo ści Biesowo (w centralnej cz ęś ci obszaru bada ń) znajduje si ę kurhan z brukiem kamiennym, w Czerwonce grodzisko wy Ŝynne i wysoczyznowe. Dobrze zbadane s ą tereny wokół jeziora Dadaj i tam odkryto grodziska kultury pruskiej z okresu od IX do XII w. Najwi ęcej prac wykopaliskowych było prowadzonych w okolicy miejscowo ści Biskupiec, gdzie zachowały si ę fragmenty wczesno średniowiecznego i nowo Ŝytnego miasta, cmentarzyska ró Ŝnych wyzna ń oraz osady od kultury sznurowej z okresu neolitu poprzez średniowiecze a Ŝ po okres nowoŜytny. W granicach arkusza znajduj ą si ę miasto Biskupiec oraz fragmenty miast Jeziorany i Kolno. Miasto Biskupiec znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza w zakolu rzeki Wad ąg. W pobli Ŝu miasta przebiega granica historyczna pomi ędzy Warmi ą i Mazurami. Biskupiec otrzymał prawa miejskie w 1395 r. Miasto wielokrotnie dotykały epi- demie dziesi ątkuj ące ludno ść oraz po Ŝary i zniszczenia wojenne. Wi ększo ść zabytków znajduje si ę w granicach strefy ochrony konserwatorskiej i s ą to: zało Ŝenia urbanistyczne miasta, ratusz, ko ściół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela, murowany, gotycki z około 1580 r., barokowe ogrodzenie, plebania, ko ściół ewangelicki (obecnie rzymsko-katolicki) pw. św. Karoli- ny, cmentarz ewangelicko-augsburski, budynek dawnego starostwa oraz zespół kilkudziesi ę- ciu kamieniczek w centrum miasta. Poza tym do rejestru zabytków wpisano wie Ŝę ci śnie ń i dwie kapliczki przydro Ŝne. Jeziorany poło Ŝone s ą w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza nad rzek ą Sym- sarną. Miasto powstało w drugim etapie kolonizacji Prus, po podboju krzy Ŝackim, a prawa miejskie otrzymało w 1338 r. Miasto było niszczone przez liczne po Ŝary. Do dzi ś w mie ście przetrwały liczne zabytki, które zostały obj ęte ochron ą konserwatorsk ą. W wi ększo ści znajdu- ją si ę one w granicach s ąsiedniego arkusza Jeziorany, natomiast w granicach arkusza Bisku- piec zachowały si ę: cz ęść zało Ŝenia układu urbanistycznego miasta, cmentarz ewangelicki i brama cmentarna, cmentarz rzymsko-katolicki, bramy cmentarne i barokowe ogrodzenie cmentarza z drugiej połowy XVIII wieku oraz kaplica Św. KrzyŜa. W północno-wschodnim naro Ŝniku obszaru arkusza znajduje si ę miasto Kolno załoŜone w 1359 r. przez biskupa warmi ńskiego. W Kolnie do rejestru zabytków wpisane są: kościół pw. Trzech Króli i św. Anny z XIV wieku o barokowym wystroju wn ętrza, ogrodzenie ko- ścioła i neogotycka kaplica cmentarna z XX wieku. Do ciekawszych zabytków na opisywanym obszarze naleŜą ko ścioły: pw. św. Walente- go z pocz ątku XX wieku w Piszewie, pw. św. Antoniego Padewskiego w Biesowie, ewangelicko-augsburski w Czerwonce oraz barokowy z XVIII wieku pw. Św. Andrzeja Apostoła

42 z cmentarzem w Ramsowie. Kaplice zabytkowe mo Ŝna obejrze ć w Czerwonce i Najdymowie. Na obszarze arkusza do rejestru zabytków wpisano tak Ŝe kilka kapliczek przydro Ŝnych zlokalizowanych w miejscowo ściach: Kikity, Miejska Wie ś, śerbu ń, Rzeck i Dadaj. W Górowie znajduje si ę zespół dworski zło Ŝony z dworu i parku, a w Górkowie cmentarz z okresu I wojny światowej. Do rejestru zabytków wpisano tak Ŝe cmentarz ewangelicki i zespół dworski z XIX wieku, w tym: dwór, stajni ę i park z aleja dojazdow ą w Tejstymach, dawny za- jazd w Biesowie, pałac barokowy z XVIII w., wiatrak holenderski, czworaki i park w Bęsi, ze- spół dworski klasycystyczny z ko ńca XVIII w. z parkiem w Droszewie oraz dwory w miejscowo ści Nasy i Kiersztanowo. W Dadaju opiek ą konserwatorsk ą obj ęto park podworski.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Biskupiec poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim, w powiecie olszty ńskim. Znajduje si ę le Ŝy w obr ębie mezoregionów Pojezierze Olszty ńskie i Pojezierze Mr ągowskie. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na omawianym terenie jest miasto Bi- skupiec. Ludno ść zamieszkuj ąca ten obszar znajduje zatrudnienie w rolnictwie, rzemio śle, handlu i usługach oraz w turystyce. Na opisywanym obszarze aktualnie udokumentowanych jest siedem złó Ŝ kopalin pospo- litych, w tym sze ść złó Ŝ piasków i Ŝwirów oraz jedno iłów ceramiki budowlanej. W 2010 roku eksploatowane były iły ceramiki budowlanej ze zło Ŝa „Rukławki”. Kopalina jest wykorzystywana na potrzeby miejscowej ludno ści. Na obszarze arkusza Biskupiec wyznaczono kilka obszarów perspektywicznych pia- sków i Ŝwirów, kredy jeziornej oraz torfów. Stan ekologiczny wi ększych rzek i jezior na opisywanym obszarze okre ślono w 2009 roku jako umiarkowany. Głównym poziomem u Ŝytkowym, z którego zaopatrywana jest ludno ść miejscowa w wod ę, jest poziom czwartorz ędowy. Gleby nale Ŝą przewa Ŝnie do klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa. Opisywany teren odzna- cza si ę walorami krajobrazowo-przyrodniczymi. Wyst ępuj ą tu: rezerwat przyrody „D ębowo”, Obszary Chronionego Kkrajobrazu „Dolina Symsarny” i „Pojezierza Olszty ńskiego”, zespół przyrodniczo-krajobrazowy, pomniki przyrody oraz u Ŝytki ekologiczne. Na terenie obj ętym arkuszem Biskupiec wskazano obszary rekomendowane do składo- wania odpadów oboj ętnych i komunalnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowisk odpadów oboj ętnych stanowi ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły), miej-

43 scami pod ścielone glinami starszych zlodowace ń. Wskazane obszary zlokalizowane s ą na terenie gmin: Jeziorany, Kolno, Barczewo i Biskupiec. Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych wskazano w granicach powierzchniowego wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych zlodowacenia wisły w rejonie Rukławki – Kolonia Rukławki w gminie Biskupiec i Kolonii Tłokowo w gminie Jeziorany. Dominuj ąca cz ęść analizowanego terenu charakteryzuje si ę słab ą lub nieci ągł ą izolacj ą głównego poziomu wodono śnego od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Stopie ń zagro- Ŝenia wód u Ŝytkowego poziomu wodono śnego wyst ępuj ącego przewa Ŝnie na gł ęboko ści 15– 50 m okre ślono na średni, podrz ędnie bardzo niskim. Teoretycznie na składowisko odpadów mo Ŝna przeznaczy ć cz ęść terenów poeksploatacyjnych zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej „Ru- kławki”. Nale Ŝy jednak liczy ć si ę z problemami dopływu wód gruntowych. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Walory przyrodnicze, obszary le śne, czyste zbiorniki wodne oraz liczne zabytki pozwalaj ą upatrywa ć przyszło ść tego obszaru w turystyce, agroturystyce i zwi ązanych z ni ą usłu- gach. Samorz ądy terytorialne powinny d ąŜ yć do ochrony i wzbogacania tych walorów. W celu unikni ęcia zanieczyszczenia wód podziemnych konieczne jest dostosowanie istniej ących gminnych wysypisk odpadów komunalnych do obowi ązuj ących norm.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1983 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej we wschodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BIELECKA H., WOJCIECHOWSKA R., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 wraz z obja śnieniami arkusz Biskupiec (139). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

44 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. (1996) — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. (1995) – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. CZOCHAL S., PIWOCKA K., 1982 – Sprawozdanie z bada ń obj ętych projektem nr 1 dla okre ślenia warunków wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowej we wschodniej i po- łudniowej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa.. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag. Berlin Heidelberg, p. 137-174. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURCZAK-DRABEK A, 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50000. Ar- kusz Biskupiec. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Aka- demia Górniczo – Hutnicza w Krakowie.

45 KOKOCI ŃSKI M., KOKOCI ŃSKA F., 1984 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego grubego, piaskowo-Ŝwirowego w miejscowo ści Biskupiec. Arch. Geol. Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie. KOKOCI ŃSKI M., MACKIEWICZ I., 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem i Ŝwiru) w miejscowo ści Biskupiec-Zameczek. Arch. Geol. Urz ę- du Marszałkowskiego w Olsztynie. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe osady w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Arch. Przedsi ębiorstwa Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3– 4 p. 363 – 383. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geoscien- ces 79 (4): 411-428.

46 MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Eviron. 320 (2-3): 189-209. MORAWSKI W., 2009 – Szczegółowa mapa geologicznej Polski w skali 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MUSZY ŃSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w północnej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A., CZERWI ŃSKA M., SUCHARZEWSKA M., W Ę- GRZYN A., 2007 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Olsztyn (GZWP nr 213). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S. DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. PIG Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w roku 2007. 2008. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszynie.

47 Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w roku 2010. 2011. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszynie. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. STRZELCZYK G., 1975a – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego do nawierzchni drogowych w rejonie miejscowo ści Kikity woj. olszty ńskie. Archiwum Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn. STRZELCZYK G., 1975b – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego do nawierzchni drogowych w rejonie miejscowo ści Biesówko woj. olszty ńskie. Archiwum Warmi ń- sko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Olsztyn.

48 STRZELCZYK G., 1978 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w kat. C 2 w rejonie „Biesówko II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Pa ństw. Instyt. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Instyt. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K. 2001 – Mapa w ęglanowych osadów jeziornych woje- wództwa warmi ńsko-mazurskiego w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. TULSKA I., 1970 – Orzeczenie o mo Ŝliwo ści wyst ępowania zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonach: Ł ąka Dymarska-Kobułty, Jełmu ń i W ęguj, pow. Biskupiec i Mr ągowo, woj. olszty ńskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservo- irs: Research & Management 9 (1): 75–87. WISZNIEWSKI W. (red.), 1973 – Atlas klimatyczny Polski. IMGW. Warszawa.

49 ZAPRZELSKI Z., 2009a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Biesówko II”. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warsza- wa.

ZAPRZELSKI Z., 2009b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego piasku ze Ŝwirem „Biesówko III”. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol., Warszawa. ZEMBRZYCKA D., 1962 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej w Rukławkach pow. Biskupiec Raszelski. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.