Dorpen Met Geschiendenis in Gemeente Zonder Verleden
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
De Biltse Grift december 2001 DORPEN MET GESCHIEDENIS IN GEMEENTE ZONDER VERLEDEN Dr. A. Doedens De fietser van Groenekan naar mensenwerk, op de wildernis veroverd vijf Maartensdijk die even voorbij Pcrsyn orn eeuwen geleden of meer. zich heen kijkt ziet aan de oostzijde een spoorweg en een autobaan van 20ste In het geografische hart van de gemeente eeuwse makelij. Naar het noorden en Maartensdijk staand - op een plek zonder zuiden toe kan hij de laat-negentiende bebouwing! — wordt men geconfronteerd eeuwse forensendorpen Hollandsche met grote verschillen. Dat kan ook niet Rading en Groenekan vermoeden. anders, want onze gemeente is historisch Zichtbaarder zijn historische verschijnselen gezien een willekeurige samenvoeging van van aanmerkelijk ouder datum. Het kernen en gebieden die ieder hun eigen veendorp Westbroek en de boerenbuurt ontwikkeling en belang hadden. Achttienhoven liggen in het zuidwesten. Maartensdijk bestaat in zijn huidige vorm Het torentje van Maartensdijk is in het pas sedert 1957. Tegen de achtergrond van noordoosten te zien. Aan de westkant ligt acht eeuwen ontginningsgeschiedenis van de immense vrije ruimte van weilanden de streek kunnen wij spreken van een zover het oog kan zien. Ook deze zijn gemeente zonder verleden. Ets van J. de Beijer gezicht op kerk te Maartensdijk met wagenhuis In dat verleden lagen de dorpen, die samen de geschiedenis van onze gemeente vormen, trouwens voor de inwoners te vèr van elkaar om een gevoel van nauwe wederzijdse betrokkenheid te kunnen veronderstellen. Maartensdijk bijvoorbeeld lag volgens een plaatsbeschrijving uit het midden der achttiende eeuw een uur gaans van Westbroek verwijderd. 77 De Biltse Grift december 2001 INVLOEDEN VAN BUITENAF EN DE mee. In de Republiek en ook in het gewest REACTIE VAN BINNENUIT. Utrecht was de heksenwaan in de vroege Het waren invloeden van buitenaf die tot zeventiende eeuw sterk op de terugtocht. de vorming leidden van het huidige, zo Goverden had door zijn gedrag "zwakke willekeurig ontstane bestuurlijk mensen" in de verleiding gebracht, meende conglomeraat Maartensdijk. Men denke het Utrechtse Hof. Hem werd verboden aan de annexatiedrift van de stad Utrecht nog ooit geruchten over hekserij en toverij sedert 1911. Dit leidde tot de inlijving van te verspreiden of iemand "voor hooft, ofte een groot stuk van de gemeente in 1954. achter rugge" voor heks of tovenaar uit te De in 1957 plaatsvindende annexatie van maken. Bij herhaling zou een voorbeeld Westbroek door Maartensdijk kwam hier gesteld worden. uit voort: deze was nodig om de gemeente "levensvatbaar" te houden. Het moet voor de gemeenschappen De ontstaansgronden van deze bestuurlijke Westbroek en Achttienhoven, hoe dicht ze eenheid Maartensdijk verschillen wel erg ook bij de grote stad Utrecht lagen, een van de historische processen die de ongehoord progressief vonnis zijn geweest. woonkernen van de gemeente deden Ondanks hun ligging onder de rook van de ontstaan. Domstad, waren Westbroek en Die woonkernen hadden een geschiedenis, Achttienhoven "afgelegen" oorden, een verleden waar men bewust rekening "gesloten gemeenschappen" die niet alles mee had te houden om als individu te uit de "stad" in dank accepteerden. kunnen overleven. Op de uitdaging en druk van buitenaf gaven deze dorpen hun eigen Waaruit blijkt dat mijn laatste bewering antwoord. juist is? Zij is niet echt te bewijzen: Om de geschiedenis van een dorp, streek daarvoor ontbreekt het nog aan lokaal of land beter te begrijpen, kan men deze onderzoek. Zij is wel aannemelijk te uitstekend in het kader van "Uitdaging en maken. Ik geef een drietal argumenten. Antwoord" plaatsen. Aan de hand van een 1. Men had niet alles uit de stad als paar voorbeelden wil ik voorzichtig wat positief leren beoordelen. Uit de stad van het "eigene" van de dorpen van kwamen bv. ziektes, epidemieën Maartensdijk naar voren halen. waarin men de straffende Hand Gods ontwaarde. In zijn "Diarium" bericht HEKSERIJ IN WESTBROEK: DE de zestiende-eeuwer Arend van UITDAGING VAN DE "VOORUITGANG" Buchell bij de maand juli 1598: "Hier en daar brak hier ter stede de pest In 1651 stonden voor het Utrechtse Hof uit.. .op het omliggende platteland vijf inwoners van Westbroek en tastte de ziekte Het Goy, Westbroek en Achttienhoven - drie weduwen en een Breukelen aan". echtpaar - terecht op beschuldiging 2. Bij ontstentenis van modernere vormen "tovenaar te zijn". Een van hen, de van vervoer lag het "dichtbije" Utrecht weduwe Hillichje Cornelis, zou de koeien voor velen tot diep in de negentiende van de Westbroeker boer Willem Jansz., eeuw nog altijd anderhalfuur lopen bijgenaamd de "Schaapsmeerder", weg. betoverd hebben evenals de echtgenote of 3. De dorpen lagen in een streek die tot in "huisvrouw" van zekere Thonis Goverden, de vijftiende eeuw nog grote stukken "herbergier aan de Clop". De laatste had woeste grond kende en waar de het er niet bij laten zitten en de "heks" woonkernen steeds verder het woeste Hillichje met geweld gedwongen haar land in waren geschoven. De gedachte daden door een "godslasterlijke zegening" aan het Amerikaanse "Wilde Westen" teniet te doen. De rechtbank was er niet blij - met zijn bewoners die aan de rand 78 De Biltse Grift december 2001 van de wildernis woonden - is hier niet calvinistische actie tegen het nog steeds vreemd. Dit gebied van harde arbeid katholieke platteland. Maartensdijks eerste voor laag loon - in de zeventiende predikant stamt immers uit het laatste eeuw werd de turfproduktie steeds decennium van de zestiende eeuw. belangrijker - had zijn eigen sociale Hetzelfde geldt voor Westbroek. wetten. In de zeventiende eeuw raasde een andere Men kan aannemen dat (het geloof in ) verwoesting over het platteland rond hekserij juist in de afgelegen, traditionele Utrecht. De legers van de Franse koning oorden voorkwam. De heksenwaan richtte Lodewijk XIV waren in 1672 de Republiek zich in dit soort buurtschappen vooral binnengevallen. Zij drongen door tot de tegen personen aan de rand van de Domstad. In 1672/3 werden vijf bruggen in gemeenschap. Nogal eens waren arme de polder Maartensdijk afgebroken; het weduwen het slachtoffer. Drie van de vijf hout was nodig voor de (Franse) van tovenarij beschuldigden maakten deel belegering van Naarden. (Deze bruggen uit van deze categorie. werden kort hierna vervangen door stenen exemplaren.) Daarnaast waren De "progressieve" uitdaging van het inkwartieringen en plundering aan de orde Utrechtse Hof is naar alle van de dag. Het jachthuis van Utrechts waarschijnlijkheid niet echt beantwoord. laatst erkende bisschop, Frederik Schenk Isolement, sociale saamhorigheid en geloof van Toutenburg, ging in vlammen op. in dezelfde tradities bleven na het jaar van Volgens het verhaal door troepen van de het Utrechtse vonnis, 1651, zeker bestaan. Republiek die in het buiten de Franse De atmosfeer waarin heksenwaan kon aanvoerder Luxembourg hoopten te opbloeien veranderde toen niet spoorslags. vinden. Belangrijker dan een vonnis in de stad geveld, was de maatschappelijke Tegen het oorlogsgeweld was weinig te eensgezindheid die voor het leven op het doen. Tegen het water des te meer. Er was land een noodzakelijke voorwaarde leek. sedert de middeleeuwen een krachtig waterschapsbestuur, dat tot 1866 in handen DE UITDAGING VAN OORLOG EN van het gemeentebestuur was (tot het eind WATER IN MAARTENSDIJK van de achttiende eeuw "schout en Ziekte, water en oorlog waren - evenals in schepenen" geheten). Hetzelfde was het Westbroek - de voornaamste vijanden van geval in Westbroek, waar schout, de boerenbevolking van Maartensdijk. schepenen en geërfden samen de "schouw" In de rekeningen van de Utrechtse deden totdat de "geërfden" Domfabriek is sprake van een (grondeigenaren) hierover in 1662 bij de dijkdoorbraak in 1503/4. Een binnendijk in heer van Westbroek hun beklag deden. dit veengebied brak door, waarschijnlijk Vanaf dat moment waren het de een gevolg van hoge waterstanden na dooi, grondbezitters die de waterschapszaken en het land kwam onder water. daar regelden, samen met hun heer. In juli 1588 vielen volgens Arend van Buchell gewapende benden uit de stad Westbroek en Maartensdijk binnen. "De Men kon niet anders dan de dorpers trachtten zich te verdedigen. Een onvermijdelijkheid van de oorlog paar huizen werden in brand gestoken en accepteren. De uitdaging van het water aan beide zijden vielen enige doden. kreeg in Maartensdijk echter een effectief Eindelijk trokken de beide (aanvoerders) antwoord. Nergens lezen we in de bronnen zich nijdig in de stad (Utrecht) terug". immers meer over overstroming of Mogelijk hebben we hier te maken met wateroverlast in de vroege nieuwe tijd. 79 De Biltse Grift december 2001 Gezien de organisatie van de betrokkenen bewoning op de plaats van het huidige was het ook een lokaal "eigen" antwoord. dorp Hollandsche Rading. Wel staan "Oostveen" en de "Riddervenen" DE UITDAGING VAN PARTIJKEUZE: (Maartensdijk en De Bilt) aangeduid. Op EEN GRENSKWESTIE BIJ DE de vraag: "hoe reageerden de inwoners van HOLLANDSCHE RADING Hollandsche Rading op de uitdaging van De grote dingen van de dag gingen zoals de Hollands-Utrechtse grenskwestie?" is we zagen ook het platteland van onze maar één antwoord mogelijk. Zij gemeente niet ongemerkt voorbij. Dat gold reageerden niet, want het dorp bestond nog ook voor het noordelijke deel van onze niet, er is althans niets van terug te vinden. gemeente. Zo was het huidige Hollandsche Rading betwist gebied in een van de grote MODERNE UITDAGING: ruzies van de Nederlandse middeleeuwen. HOLLANDSCHE RADING EN Waar lag de grens tussen grafelijk Holland GROENEKAN en Bisschoppelijk Utrecht? Sedert 1280 Hollandsche Rading en Groenekan zouden behoorde Het Gooi tot de invloedssfeer hun bloei vooral danken aan een andere van Holland. Dat betekende nog niet, dat uitdaging of stimulans van buitenaf: de de grenzen onbetwist waren. In de tiende komst van de spoorwegen in de tweede en elfde eeuw had men aan de grensstreek helft van de negentiende eeuw. Toen werd weinig waarde gehecht. In de veertiende en de gemeente Maartensdijk een van de vijftiende eeuw werden de verveningen meest bevoorrechte spoorweggemeenten echter steeds belangrijker, dezelfde van ons land. Er waren vijf halteplaatsen verveningen die Westbroek(ers) en voor de trein.