Ewolucja Poglądów Na Budowę Geologiczną I Powstanie Gardzieńskiej Moreny Czołowej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Landform Analysis, Vol. 7: 130–137 (2008) Ewolucja poglądów na budowę geologiczną i powstanie gardzieńskiej moreny czołowej Geological structure and the origin of Gardno end-moraine – evolution of ideas Krzysztof Petelski* Akademia Pomorska w Słupsku, Zakład Geomorfologii i Geologii Czwartorzędu, ul. Partyzantów 27, 76-200 Słupsk Zarys treści: Wzgórza czołowomorenowe otaczające od zachodu i południa jezioro Gardno tworzą jeden z najbardziej wy- raźnych krajobrazów lobalnych w Polsce. W roku 2007 minęło 150 lat od pierwszej publikacji poświęconej budowie geolo- gicznej i rzeźbie gardzieńskiej moreny czołowej (Borne 1857). Artykuł stanowi podsumowanie wyników prac wielu autorów, którzy prowadzili badania na tym obszarze. Budowa geologiczna tej formy oraz charakter kontaktu utworów, z których jest zbudowana, z utworami przedpola potwier- dzają transgresywny charakter fazy gardzieńskiej ostatniego zlodowacenia, co doprowadziło do powstania wzniesień lobu gardzieńskiego. Z nasunięciem lobu gardzieńskiego jest związany poziom brązowej gliny zwałowej, występujący jedynie po stronie proksy- malnej wału gardzieńskiej moreny czołowej. Kontakt gliny zwałowej fazy gardzieńskiej z zaburzonymi glacitektonicznie utworami budującymi spiętrzone jądro wału czołowomorenowego widoczny jest w odsłonięciach klifu pomiędzy wsiami Dę- bina i Poddąbie. Słowa kluczowe: faza gardzieńska, morena czołowa Abstract: The long period of geomorphological and geological research of the area occupied by the Gardno ice sheet lobe, more than 150 years in total, has culminated in the preparation of the Smołdzino sheet of the Detailed Geological Map of Poland, at 1:50,000 scale. However, additional data is required for the northern and central section of the lobe area, where deep boreholes are missing. The results of new drillings might help to explain the structure of Quaternary infill of the fossil valley of Gardno. The recognition of tectonic origin of sub-Quaternary relief would be possible if geophysical prospecting is applied, and high-resolution seismic reflection in particular. In this way, dislocation zones in the sub-Quaternary bedrock and their possible influence on the geometry of the top surface of pre-Quaternary strata might be detected. The problem of Quaternary tectonic movements genetically linked with isostatic rebound pertains to the entire region of Pomorze (Pomerania). Key words: Gardno Phase, end moraine * e-mail: [email protected] 130 Ewolucja pogl¹dów na budowê geologiczn¹ i powstanie gardzieñskiej moreny czo³owej Wprowadzenie Wzgórza czołowomorenowe otaczające od za- chodu i południa jezioro Gardno tworzą jeden z naj- bardziej wyraźnych krajobrazów lobalnych w Polsce. Jest to lob gardzieński z klasycznymi formami. Nale- ży do nich przede wszystkim główny (maksymalny) wał czołowomorenowy, który od Dębiny poprzez Machowinko, Redwanki, Dominek do Smołdzina okala misę końcową zajętą przez jezioro Gardno (ryc. 1). Na zapleczu wzgórz czołowomorenowych znajdują się ciągi form akumulacji szczelinowej. Są one oddzielone równiną torfową od jeziora Gardno, które zajmuje najniższą część misy końcowej lobu. Z kolei na przedpolu wału morenowego występuje sandr, płaski obszar zajęty przez utwory zastoiskowe, oraz dolina odpływu wód lodowcowych. Historia badań Historia badań omawianego obszaru sięga 1857 r., kiedy to Borne (1857) w pracy o budowie geologicz- nej Pomorza umieścił wzmiankę o odsłonięciach kli- fu między Ustką a Dębiną. Opublikowane później prace Jentzscha (1914), Hartnacka (1926) i Bülowa (1924, 1930) zawierają piękne opisy morfologiczne obszaru, ale niewiele danych o jego budowie geologicznej. Żaden z wymie- nionych badaczy nie zamieścił pełnego opisu i rysun- ków odsłonięć klifu, którego znajomość ma podsta- wowe znaczenie dla poznania budowy geologicznej wału gardzieńskiej moreny czołowej, a tym samym 01 234 5km jest niezbędna dla właściwego scharakteryzowania nasunięcia fazy gardzieńskiej. Mapy geomorfolo- 123 4 5 6 giczne wykonane przez Bülowa (1924, 1930) zawie- 7891011 12 rają szczegółowy obraz morfologii wału gardzie- 13 14 15 16 17 18 ńskiej moreny czołowej, jego przedpola oraz misy końcowej. Wyróżnił on (Bülow 1924, 1930) na obsza- Ryc. 1. Mapa geomorfologiczna moreny gardzieńskiej i jej rze misy końcowej trzy ciągi moren recesyjnych, sąsiedztwa wraz z mapą stropu osadów podczwartorzę- dowych znaczących według niego kolejne etapy deglacjacji 1 – wysoczyzna morenowa falista, 2– moreny czołowe akumu - frontalnej lądolodu lobu gardzieńskiego (ryc. 2). lacyjne, 3 – równiny wodnomorenowe, 4 – równiny wodnolo- Obecnie, po zbadaniu budowy wewnętrznej tych dowcowe, 5 – obszary zastoiskowe, 6 – formy akumulacji form, zostały one zaklasyfikowane jako wzgórza aku- szczelinowej 7 – kemy, 8 – zagłębienia po martwym lodzie, 9 – wydmy, 10 – równiny piasków przewianych, 11 – równiny je- mulacji szczelinowej w strefie martwego lodu (Petel- ziorne, 12– klif, 13 – plaża, 14 – długie stoki, 15 – dna dolin ski 1978, 2005). W obrębie głównego wału gardzie- rzecznych, 16 – dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne, 17 ńskiej moreny czołowej Bülow (1924, 1930) wyróżnił – stożki napływowe, 18 – krawędzie wysoczyzny, 19 – równiny jedynie bramę morenową Redwanek. Nie dostrzegł torfowe obecności bram morenowych Stojcina. Według nie- Fig. 1. Geomorphologic sketch of the Gardno Moraine and their sourroundnings and sketch of top side of Neo- go odpływ wód lodowcowych z misy końcowej lobu gene and Palaeogene deposits odbywał się tylko tą jedną bramą morenową, u której 1 – morainic undulating plateau, 2– front moraines, 3 – plain wylotu, na przedpolu wału czołowomorenowego był watermorainic sediments, 4 – outwash plain, 5 – plain ice-dam sypany sandr. Bülow (1924, 1930) nie wydzielił także clays, 6 – rift form, 7 – kames, 8 – kettle holes, 9 – dunes, 10 – obszarów występowania utworów zastoiskowych po plain of aeolian sands, 11 – plain of lake deposits, 12– cliff shore, 13 – beach, 14 – long slopes, 15 – bottom of river valleys, zachodniej stronie gardzieńskiej moreny czołowej w 16 – youth erosional dissections, 17 – alluvial cone, 18 – edge okolicy Machowinka i Wytowna, uważał bowiem, że margin, 19 – peat plain obszar ten budują piaski sandrowe. 131 Krzysztof Petelski 1976, 1985, Jasiewicz 1998, 1999, 2001, Jasiewicz i in. 2005, Masłowska i in. 2006). Budowa geologiczna i rozwój paleogeograficzny najniższej części misy końcowej lobu gardzieńskiego zajętej przez jezioro Gardno była przedmiotem ba- dań licznych autorów (Rosa 1968, 1990, Bogacze- wicz-Adamczak i in. 1981, Tobolski 1987, Rotnicki 1987, 1995, 1999, 2001, Rotnicki, Borówka 1990, 1995, Florek, Orłowski 1991, Florek 1996, 2003, Flo- rek, Majewski 1997), a przede wszystkim Wojcie- chowskiego (1985, 1989, 1990). Duże znaczenie dla poznania budowy geologicz- nej Niziny Gardzieńsko-Łebskiej mają prace wyko- nane przy okazji realizacji arkuszy Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000: Łeba (Morawski 1987), Kluki (Borówka, Rotnicki 1994), Główczyce (Borówka, Rotnicki 2000), Smołdziński Las (Petelski, Orłowski 2003) i Smołdzino (Petelski 2005). Ryc. 2. Szkic geologiczno-geomorfologiczny lobu gardzień- Rzeźba i budowa geologiczna skiego Bülowa (1930) 1 – morena czołowa, b – położenie czoła lodu, c – piasek wy- gardzieńskiej moreny czołowej dmowy, d – torf, e – spadki Fig. 2. Geologic-geomorphological sketch of Gardno Najważniejszym elementem w rzeźbie omawiane- Lobe by Bülow (1930) go obszaru są wzgórza czołowomorenowe otaczające a – end moraine, b – glacier front, c – dune sand, d – peat, e – od zachodu i południa jezioro Gardno, tworzące je- decline den z najbardziej wyraźnych krajobrazów lobalnych w Polsce. W roku 1947 moreny lobu gardzieńskiego opisał Należy do nich przede wszystkim główny (maksy- Halicki (1947). Jego praca stanowiła jednak jedynie malny) wał czołowomorenowy, który od Dębiny po- krótkie podsumowanie wcześniejszych prac badaczy przez Machowinko, Redwanki, Dominek do niemieckich w związku z projektem utworzenia na Smołdzina okala misę końcową zajętą przez jezioro obszarze Niziny Gardzieńsko-Łebskiej nadmorskie- Gardno. Na zapleczu wzgórz czołowomorenowych go parku narodowego. Z kolei Giedrojć-Juraha znajdują się ciągi form akumulacji szczelinowej. Są (1949) na opublikowanym przez siebie szkicu geolo- one oddzielone równiną torfową od jeziora Gardno, giczno-geomorfologicznym (ryc. 3), w przeciwień- które zajmuje najniższą część misy końcowej lobu. stwie do Bülowa (1924, 1930), nie wyróżniła bramy Natomiast na przedpolu wału morenowego występu- morenowej Redwanek, zaznaczyła jedynie dwie bra- je sandr, równina akumulacji utworów zastoisko- my morenowe Stojcina oraz obszar występowania wych oraz dolina odpływu wód lodowcowych. utworów zastoiskowych po zachodniej i południowej Na południe od doliny odpływu wód lodowco- stronie gardzieńskiej moreny czołowej. Nie wydzie- wych rozciąga się wysoczyzna polodowcowa znana liła też wyraźnego stożka sandrowego związanego z jako Wysoczyzna Damnicka. Budują ją gliny zwa- bramą morenową Redwanek. W obrębie misy ko- łowe. Wznosi się ona do rzędnych przekraczających ńcowej lobu gardzieńskiego wyróżniła tylko jeden 80 m n.p.m. Powierzchnia wysoczyzny polodowcowej ciąg moren recesyjnych. obniża się ku północy i przy południowej krawędzi W późniejszym okresie szczegółowo morenami doliny odpływu wód lodowcowych osiąga wysokość lobu gardzieńskiego zajął się Petelski, który prowa- 50 m n.p.m. Wysoczyzna polodowcowa ma charakter dził tu badania w latach 1974–1978. Jego prace zo- wysoczyzny morenowej falistej lub płaskiej. stały uwieńczone w roku