Een Kleine Schets Van Vijftig Jaar Landbouw En Milieu (1971-2021) Samen

DWARS DENKEN, SAMEN DOEN – EEN KLEINE SCHETS VAN VIJFTIG JAAR LANDBOUW EN MILIEU (1971-2021) SAMEN

DWARS DENKEN DOEN EEN KLEINE SCHETS VAN VIJFTIG JAAR LANDBOUW EN MILIEU (1971-2021) 2011 Dwars denken, samen doen DWARS DENKEN SAMEN DOEN | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | .

Hans Bleumink Peter Leendertse Adriaan Guldemond Eric Hees Gijs Kuneman Frits van der Schans | |||| | |||| | |||| 1971-1981| |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | 1981-1991|||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| 1991| |||| | |||| | |||| | -|||| | |||| 2001| |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | 2001-2011|||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | 2011-2021|||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| |

INHOUD

1. 1971-1981 Milieu op de agenda Oplopende spanning tussen boeren en milieubeschermers 9

2. 1981-1991 Scheuren in het groene Front Voorlopers bouwen bruggen tussen landbouw en milieu 25

3. 1991-2001 convenanten en certiFicering De boer tussen markt, milieubeweging en overheid 41

4. 2001-2011 duurzaaMheid alS MarketingStrategie Landbouw tussen globalisering en regionalisering 61

5. 2011-2021 #detoekoMSt Nieuwe arrangementen voor de voedselproductie van morgen 81 | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | |

VOORWOORD

Na een oproep in het Waddenbulletin vergaderden op Overheden en de sector hebben nog steeds de neiging ‘de 13 juni 1979 veertien belangstellenden in de Jaarbeurs in verkeerde kant uit te redeneren’. Ze gaan bijvoorbeeld uit Utrecht over de oprichting van een werkgroep landbouw van aantallen dieren en een resulterend mestoverschot dat van de Waddenvereniging. In een turbulente vergadering moet worden weggewerkt. Waarom niet uitgaan van het werd besloten dat er een initiatiefgroep zou komen die zo optimaal mogelijk benutten van 2 miljoen hectare land- het opzetten van een ombudsteam voor de landbouw bouwgrond, wat de ruimte bepaalt voor productie? Een ging onderzoeken. Deze groep bestond uit Wouter van echt integrale benadering ontbreekt nog bij de overheid en der Weijden, Wim ter Keurs, Bart Edel, Jan Boom, Rob bedrijfsleven. Ziedaar de opgave voor CLM: een integrale Schröder en mijzelf. Dat ombudsteam zou individuele en visie en aanpak uitwerken met de praktijkervaring van groepen boeren die geen behoefte hadden aan grootscha- veehouders en akkerbouwers als belangrijke input. lige ruilverkaveling, maar wel aan verbetering van hun pro- ductieomstandigheden, advies kunnen geven als alternatief Als ik terugkijk over de jaren, dan stel ik vast dat CLM voor de bestaande landbouwvoorlichting. Zo werd de basis het eerste decennium vooral gefinancierd werd door de gelegd voor CLM, het Centrum voor Landbouw en Milieu. rijksoverheid en een geweldige invloed had op het prille milieubeleid voor de landbouw. Daarna is een verbreding In zijn eerste jaren verwierf CLM snel een invloedrijke opgetreden naar andere overheden en marktpartijen. positie in kringen van landbouw, milieu en natuur; de tijd Wouter heeft daar met zijn creativiteit en niet aflatende was rijp en de behoefte groot. Het elkaar beschieten van- drive steeds een aanjagende en leidende rol in gespeeld. uit loopgraven werd langzamerhand vervangen door het Dat mag nog wel even doorgaan. zoeken naar oplossingen in beider belang. Daarbij speelde de werkwijze van CLM om bij elk project een groep prak- We staan nu op een punt dat er bij veel landbouwbestuur- tiserende boeren te betrekken, een belangrijke rol. Ook bij ders en beleidsmakers het besef leeft dat het anders, beter politiek en overheid sloeg dit aan. moet en ook kan. Maar zij houden elkaar in de houdgreep van (deel)belangen en de zorg om ‘Brussel’. Een derde Dit boek markeert dertig jaar CLM. De omgeving is flink partij blijft nodig om de oplossing te helpen verwoorden veranderd en niet alleen overheden, maar ook keten- en doorwerking te laten krijgen. partijen sturen nu op duurzaamheid in de landbouw en voedselproductie. Tegenwoordig vaak samen met – in Felix Luitwieler plaats van lastig gevallen door – milieu- en dierenwelzijns- Ministerie van I&M organisaties. Maar de rol van CLM is nog altijd actueel. Voorzitter bestuur CLM van 1980 tot 1985 . | |||| |||| | |||| |||| | |||| 1971-1981|||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 1945 ‘Nooit| meer hongerwinter’| | | | | | |

1. MILIEU OP DE AGENDA Oplopende spanning tussen boeren en milieubeschermers

op 23 maart 1971 verzamelden bijna honderdduizend europese boeren zich in Brussel om te protesteren tegen de dalende landbouwprijzen en de plannen om het europese landbouwbeleid drastisch te hervormen. de boeren waren woest en de protestactie eindigde in een veldslag. tientallen auto’s gingen in vlammen op, etalages sneuvelden. een Waalse boer vond de dood en er vielen 140 gewonden. de hervormingen kwamen er uiteindelijk niet, maar achteraf was het boerenprotest van 23 maart misschien wel het einde van het tijdperk waarin de landbouw het vanzelfsprekende alleenrecht had op het platteland – ook in nederland.

Na de Tweede Wereldoorlog was Nederland in sneltrein- Visserij en Voedselvoorziening was. Onder zijn leiding ging vaart begonnen aan de wederopbouw van het land. Tegen het Nederlandse platteland rigoureus op de schop. ‘Nooit het steeds grimmiger decor van de Koude Oorlog werd meer Hongerwinter’, was het devies. Schaalvergroting en de basis gelegd voor de moderne Nederlandse verzor- mechanisatie waren de toverwoorden. Houtwallen werden gingsstaat. De Limburgse mijnen werkten op volle toeren, opgeruimd, beken rechtgetrokken, kavels vergroot. Alleen Rotterdam werd een wereldhaven en bij Slochteren werd voor grote, moderne bedrijven was er ruimte.Arbeid een gasbel ontdekt, waarop de Nederlandse economie maakte plaats voor machines, krachtvoer en kunstmest. decennia lang zou drijven. De televisie deed zijn intrede, In 1970 kon een melkveehouder in zijn eentje vijf keer zo evenals de vrije zaterdag en de AOW. Steeds meer mensen veel koeien melken als in 1950. hadden een eigen auto. In 1965 werd de magische grens van 1 miljoen personenauto’s bereikt. Marktordening Hoewel het aanvankelijk even duurde – in 1951 waren In 1958 werd Mansholt de eerste landbouwcommis- sommige landbouwproducten nog altijd op de bon – saris van de juist opgerichte Europese Economische groeide de welvaart spectaculair, evenals het consumptie- Gemeenschap. Met het Verdrag van Rome trad in 1962 ook patroon. Op het platteland maakte het paard plaats voor het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) in werking, de trekker en de melkbus voor de melktank. Dat was dat Mansholt zo ongeveer eigenhandig had vormgegeven. voor een belangrijk deel het werk van de socialist Sicco Kern van het GLB was dat er voor de zogenaamde Mansholt, die van 1945 tot 1958 minister van Landbouw, marktordeningsgewassen – graan, zuivel en suiker – (hoge)

1974 Minister van Landbouw Fons van der Stee spreekt boze boeren toe tijdens een protestbijeenkomst in stadion Galgewaard, Utrecht.

8 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 9 . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | 1950 Nederland| | telt 250.000| | | | | | | | | | 1954 Oprichting| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | boeren en tuinders Landbouwschap

garantieprijzen kwamen. Binnen de EEG werden alle opnieuw spanningen waren tussen boeren en ‘Brussel’. handelsgrenzen geslecht; naar buiten toe werden hoge Kleinere en grotere boerenacties waren het gevolg – tariefmuren opgeworpen, zodat de Europese landbouw hoewel die nooit meer de omvang van die van 23 maart zich ongestoord kon ontwikkelen. Zo kon een stabiele 1971 zouden evenaren. markt ontstaan, waarin de Europese voedselvoorziening veilig werd gesteld en het voedsel betaalbaar bleef. het groene Front Bovenal zou de landbouwbevolking eindelijk een redelijke Hoewel de landbouw zich in heel Europa stormachtig levensstandaard krijgen. Kleine familieboerderijen moes- ontwikkelde, was Nederland de ware kampioen van de ten plaatsmaken voor rationeel gerunde bedrijven. Duur landbouwvooruitgang. In twintig jaar tijd was Nederland was het wel – zo’n 30% van het Europese budget werd van netto landbouwimporteur de vierde landbouw- opgeslokt door de landbouw – maar het wérkte. Binnen exporteur van de wereld geworden, na landbouwreuzen tien jaar waren de tekorten weggewerkt en had de EEG als de Verenigde Staten en Frankrijk. Naast het gunstige te kampen met melkplassen en boterbergen, die ook met klimaat en de grootschalige ruilverkavelingen moest die Joris Driepinter – ‘drie glazen melk per dag’ – en spot- razendsnelle ontwikkeling vooral op het conto geschre- goedkope kerstboter maar niet wilden slinken. ven worden van wat het ‘OVO-drieluik’ werd genoemd, Om die enorme overschotten weg te werken werden de innige band tussen landbouwonderzoek, -voorlichting graan en zuivel tegen ramsjprijzen op de wereldmarkt en -onderwijs. Wetenschappelijke inzichten en nieuwe gedumpt. Dat kostte de EEG handenvol geld; aan de boe- productietechnieken – van rassenveredeling en voedersys- ren betaalde ze immers een hoge garantieprijs terwijl ze er temen tot waterhuishouding en oogsttechnieken – vonden op de wereldmarkt nauwelijks iets voor kreeg. Bovendien daardoor razendsnel hun weg naar het boerenbedrijf, ontwrichtten de dumppraktijken de landbouweconomieën waar hoogopgeleide boeren hun oogsten tot dan toe tot in de Derde Wereld, waar kleine boeren niet konden ongekende hoogten wisten op te voeren. Rond 1950 pro- concurreren tegen het gesubsidieerde Europese graan. duceerden de Nederlandse melkveehouders bijvoorbeeld Landbouwcommissaris Sicco Mansholt was mis- zo’n 5 miljoen ton melk per jaar; twintig jaar later was dat schien wel de eerste die zag dat het zo niet langer ging. al zo’n 8 miljoen ton – en de echt spectaculaire stijging Al in 1969 lanceerde hij het plan om de overproductie moest toen nog komen. structureel op te lossen en het GLB te hervormen – een Er was bovendien brede overeenstemming over de voorstel dat in 1971 door de Commissie werd overgeno- richting waarin de landbouw zich moest ontwikkelen. men. De garantieprijzen moesten omlaag en de produc- Het ideaalbeeld van het ‘koploperbedrijf’ – want zo werd tie flink naar beneden: er moesten – op z’n Russisch, de stralende droom van het moderne landbouwbedrijf alsof het een planeconomie betrof – vijf miljoen boeren genoemd – werd in politiek opzicht bijzonder effectief afvloeien en vijf miljoen hectaren landbouwgrond uit ondersteund door het ‘Groene Front’. Dit was het stille productie genomen worden. Maar de landbouwlobby was verbond tussen het ministerie van Landbouw en Visserij zo sterk dat het plan het niet haalde. Het gevolg was dat (dat van 1959 tot 1994 onafgebroken in handen zou zijn de overschotten in de loop van de jaren zeventig steeds van de drie christelijke partijen, later het CDA), de (chris- groter werden en de garantieprijzen steeds sterker telijke) landbouwwoordvoerders in de Tweede Kamer onder druk kwamen te staan, waardoor er ieder jaar – die toen nog een aanzienlijk deel van de Kamerzetels

De legendarische boterbergen, resultaat van het doorgeslagen EEG-landbouwbeleid

10 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 11 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | 1962 Publicatie| | Silent Spring| | | | | | | | | | | | 1962 Verdrag| | van Rome – start| | | | | | | | | | 1970 200.000| | boeren en | | | | | | | | | | | | | | van Rachel Carson Gemeenschappelijk Landbouwbeleid tuinders in Nederland

bezetten – en de georganiseerde landbouw, die bestond uit buizerds in de lucht of waren biddende valkjes te zien. Hun – ook het gevolg was van het Europese landbouwbeleid. het in 1954 opgerichte Landbouwschap (waarvan iedere broedsel kwam niet meer uit, jonge vogels stierven. De Om de interne Europese graanmarkt te beschermen tegen boer verplicht lid was, en dat ondermeer zitting had in de grote stern was uit de Waddenzee verdwenen omdat het goedkope graanimporten had de EEG in 1962 zijn graan- Sociaal Economische Raad), en de (regionale) standsorga- zeewater was vergiftigd. markt afgeschermd met hoge invoertarieven. Maar om dat nisaties, keurig georganiseerd volgens de demarcatielijnen De studentenprotesten, in de zomer van 1968, had- internationaal voor elkaar te krijgen was de EEG tijdens van verzuild Nederland. Het waren in de praktijk drie den een nieuw maatschappelijk elan losgemaakt, en overal de GATT-onderhandelingen van 1962 akkoord gegaan met handen op één buik. Het landbouwbelang stond voorop. schoten actiegroepen uit de grond die zich keerden tegen de afspraak dat andere voedergewassen vrijelijk ingevoerd Historici noemden die tijd naderhand de ‘serene periode’ alle mogelijke facetten van het ongebreidelde vooruit- konden worden – en dat gebeurde massaal. Vooral via – dissonanten waren nauwelijks te horen. gangsdenken – ook op het gebied van natuur en milieu. In Rotterdam kwamen enorme hoeveelheden goedkope soja 1971 werd Milieudefensie opgericht en in 1972 Stichting en tapioca Europa binnen, die het ideale krachtvoer voor Silent Spring Natuur en Milieu – bewegingen die in datzelfde jaar een een groeiend leger varkens en kippen bleken te zijn. Het Begin jaren zeventig had het Groene Front niet alleen met krachtige impuls kregen met de publicatie van Grenzen ‘Gat van Rotterdam’ zorgde in de jaren zestig voor een (dreigende) prijsdalingen te maken, ook op het gebied van aan de Groei, het rapport van de Club van Rome. spectaculaire groei van de varkenshouderij in Zuid- en natuur en milieu kwam er langzamerhand steeds meer Ondersteund met voor die tijd indrukwekkende mo- Oost-Nederland. druk op de landbouw. delberekeningen liet het rapport zien dat de natuurlijke Meteen in haar eerste rapport uit 1972 luidde de In de jaren zestig was steeds duidelijker geworden dat hulpbronnen op aarde beperkt waren en dat doorgaan Stichting Natuur en Milieu de noodklok over de inten- aan de economische groei en welvaartsstijging ook een op de ingeslagen weg uiteindelijk zou leiden tot grote sieve veehouderij. In het geruchtmakende Bio-industrie, schaduwzijde kleefde – die van vervuiling en aantasting van milieuproblemen en enorme tekorten, met alle financiële Augiasstal in milieu en landschap wees de Stichting op de natuur. Aanvankelijk was daarbij vooral de industrie in en geopolitieke gevolgen van dien – een conclusie die de toenemende bodem- en watervervuiling door het beeld, met zijn walmende schoorstenen en ongelimiteerde nog geen jaar later in zekere zin met de oliecrisis werd ongecontroleerd uitrijden van grote hoeveelheden dierlijke afvallozingen op rivieren en kanalen. De visstand in de onderstreept. mest, met name op de zandgronden. grote rivieren was dramatisch teruggelopen – iedereen De maatschappelijke aandacht voor natuur, landschap Stichting Natuur en Milieu was eerder dat jaar ont- kon dat zien. En in bijvoorbeeld de Veenkoloniën dreef een en milieu leidde ertoe dat ook de overheid de eerste staan uit een fusie van de Contactcommissie voor Natuur- dikke laag stinkende drab op de kanalen, afkomstig van de stappen zette richting een nationaal (landbouw)milieu- en Landschapsbescherming, de Nederlandse Vereniging strokartonfabrieken. beleid. In 1973 verbood het ministerie van Landbouw tegen water-, bodem- en luchtverontreiniging en de Maar langzamerhand werd duidelijk dat ook de en Visserij het gebruik van DDT, overigens niet alleen Stichting Centrum Milieuzorg. Met het rapport zette moderne landbouw schadelijk was voor het milieu – en vanwege de schade aan het ecosysteem, maar ook – en Natuur en Milieu de verhoudingen tussen het groene aanvankelijk was daarbij vooral het gebruik van bestrij- misschien wel vooral – omdat DDT in Betuwse melk was landbouwfront en de milieubeweging meteen op scherp, dingsmiddelen in beeld. Al in 1962 had de Amerikaanse aangetroffen. De maatschappelijke ongerustheid moest ook omdat het rapport tot Kamervragen leidde. Veel onderzoekster Rachel Carson met haar boek Silent Spring worden weggenomen; volksgezondheid stond voorop. Kamerleden waren bezorgd over de komst van zogenaam- laten zien hoe landbouwgif – bedoeld om schadelijke Datzelfde jaar werd hexachloorbenzeen – gebruikt in de de mammoetbedrijven, waarvoor het rapport waarschuw- insecten in gewassen te doden – zich ophoopte in het koolteelt – in Noord-Hollandse melk gevonden, en ook de. Zou het gemengde gezinsbedrijf plaatsmaken voor lichaam van roofdieren, die er uiteindelijk aan stierven – dat middel werd verboden. reusachtige industriële varkensfabrieken die het milieu nog een inzicht dat C.J. Briejer in zijn boek Zilveren Sluiers en meer zouden aantasten? Verborgen Gevaren in 1967 naar de Nederlandse situatie voor de regen binnen De zorgen over de negatieve milieugevolgen van de Silent Spring van Rachel Carson was de wake up call voor het gevaar vertaalde. De kikkers waren uit de sloten verdwenen, met Ook in de veehouderij begon de schaduwzijde van schaal- intensieve veehouderij werden gedeeld door onderzoe- van het gebruik van pesticiden in de landbouw in hun kielzog de ooievaars. Bijna nergens meer cirkeleden vergroting en intensivering zich af te tekenen, die – indirect kers van het Instituut voor Bodemvruchtbaarheid en

12 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 13 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | 1971 Massale| | boerenprotesten| | | | | | | | | | | | | | | | 1971 Oprichting| | Milieudefensie| | | | | | | | 1972 Oprichting| | Stichting | | | | | | | | | | | | | | | | tegen hervormingsplannen GLB Natuur en Milieu

het Rijksconsulentschap voor Bodem- en Bemestings- Hoewel er in de jaren erna regelmatig gesproken werd vraagstukken van het ministerie van Landbouw en Visserij. over maatregelen om het mestoverschot te beteugelen Al vanaf eind jaren zestig waarschuwden ze voor over- of de bedrijfsgrootte te begrenzen, bleef de intensieve bemesting en pleitten ze voor een meststoffenbalans, veehouderij onstuimig groeien – een groei die vanaf 1978 terugdringing van de kunstmestgift (waarbij tot dan toe nog eens opgezweept werd door de invoering van de geen rekening werd gehouden met de meststoffen uit WIR-premie, die het investeren in machines en gebou- dierlijke mest) en een veedichtheidsnorm, die de onge- wen bijzonder aantrekkelijk maakte. Tussen 1970 en 1980 breidelde groei van de veestapel moest voorkomen. verdubbelde het aantal varkens van zo’n 5 naar zo’n 10 Het Groene Front wist de kritiek echter te weer- miljoen stuks; het aantal kippen groeide in die periode van leggen, door te wijzen op de belofte van technische 8 naar 12 miljoen. vooruitgang. Hoewel het juist opgerichte ministerie Veehouders zelf begrepen dat het zo niet lang door voor Volkshuisvesting en Milieuhygiëne in 1972 in de kon gaan en voelden de bui al hangen. Velen besloten begin Urgentienota Milieuhygiëne erkende dat er plaatse- jaren tachtig nog snel een paar extra stallen te zetten en lijk sprake was van mestoverschotten, verwachtte het hun veestapel uit te breiden. ‘Voor de regen binnen zijn,’ ministerie dat eventuele problemen binnen enkele jaren heette dat. Pas in 1984 zou landbouwminister Gerrit Braks opgelost zouden zijn, ondermeer door de oprichting van met de Interimwet komen, waarmee gepoogd werd de mestbanken. Ook autonome ontwikkelingen in de land- groeiende varkensstapel te beteugelen. bouw zouden bijdragen aan de oplossing van het probleem: Aanvankelijk speelden markten ketenpartijen, zoals “De toename van de belangstelling voor verbouw op de (zuivel)coöperaties, veilingen en supermarkten, nauwelijks zandgronden van gewassen die veel meer mest behoeven een rol in het maatschappelijke debat over de landbouw. dan grasland, in combinatie met gewassen die zeer hoge De DDT in de Betuwse melk was bijvoorbeeld vooral een mestgiften verdragen, zoals snijmaïs, zijn positieve ontwik- zaak van de overheid geweest, die over de kwaliteit van kelingen om een mogelijke bodemverontreiniging door het voedsel moest waken – uiteraard in nauw overleg met mest te voorkomen.” de landbouwlobby. Natuur- en milieuorganisaties probeer- In 1974 kwam Landbouwminister Fons van der Stee den in de publieke opinie en het politieke debat dan ook (KVP; één van de partijen die later zou opgaan in het met name druk te zetten op overheid en landbouwlobby. CDA) met een eigen nota over Intensieve Veehouderij, Dat marktpartijen in de jaren zeventig een onder- met een eveneens geruststellende boodschap. Het plafond, geschikte rol speelden, kwam vooral doordat er nog nau- stelde de minister, lag pas bij zeven miljoen varkens, en welijks sprake was van marktconcentratie. Er waren veel varkens zouden in hoofdzaak een neventak bij de melk- kleine marktpartijen, die zich, ieder voor zich, niet verant- veehouderij blijven – en dus grondgebonden. Er was meer woordelijk voelden voor de ontwikkelingen in de markt. dan genoeg ruimte voor ‘landbouwkundige recycling’ van Hoewel het marktaandeel van Albert Heijn tussen 1950 varkensmest, en daarom waren aanvullende regels niet en 1970 behoorlijk was gestegen (van 3 naar 12%), lag het nodig. Als er al problemen zouden ontstaan, waren die met nog ver onder de huidige 33% – net als bijvoorbeeld in technische maatregelen op te lossen – desnoods door de zuivelverwerkende industrie. Vóór de grote fusiegolf mest naar zee te brengen. van de jaren zeventig kende Nederland nog zo’n twintig grote regionale zuivelcoöperaties (en talloze kleintjes); in

Dode vissen: symbool voor vergiftiging van het oppervlaktewater

14 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 15 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | 1972 Publicatie| | Rapport aan| | de club | | | | | | | | | | | | | | 1973 Verbod| | op gebruik | | | | | | | | 1975 Landbouwminister| | Fons| | van der Stee| | | | | | | | | | | | | | van Rome ‘Grenzen aan de Groei’ van DDT’ ‘gegijzeld’ in Winterswijk

1983 waren het er vijf (Campina, DMV, Frico, Melkunie Ook binnen de overheid kreeg natuur steeds meer aan- en Coberco), in 1990 drie en tegenwoordig is het er nog dacht. Het jaar 1970 werd uitgeroepen tot Internationaal maar één: FrieslandCampina. De onderhandelingsmacht Natuurbeschermingsjaar en in 1974 formuleerde van markten ketenpartijen was daardoor in de jaren Rijkswaterstaat het tot dan toe ondenkbare idee om zeventig nog relatief gering. de Oosterschelde niet volledig af te sluiten. Zo kon de Daarnaast paste de marktbenadering niet in het toen- getijdenwerking behouden blijven, wat beter was voor de malige denken. De samenleving leek nog steeds maakbaar. natuur. Zelfs in het bolwerk van het nationale veiligheids- De landbouwmarkt was in hoofdzaak het domein van de denken hadden ecologische principes vaste voet aan grond overheid. ‘Brussel’ bepaalde de landbouwprijzen; Den Haag gekregen. Tekenend voor die veranderende houding was de was verantwoordelijk voor de kwaliteit van het voedsel en reactie van minister-president Van Agt op de inpolderings- de bescherming van het milieu – en daar, bij de overheid, plannen voor de Waddenzee. ”Pootaardappelen zijn mooi”, probeerden natuur- en milieuorganisaties hun groeiende zei hij in 1978, “maar de Waddenzee is mooier.” maatschappelijke invloed aan te wenden. Dat veranderende denken deed zich ook voelen in het landelijk gebied. Begin 1975 verschenen ‘drie groene no- ‘geen verweving!’ ta’s’, de Nota Nationale Parken, de Nota Landschapsparken Terwijl de overheid in het mestbeleid haar oren liet hangen (met voorstellen voor de aanwijzing van een soort naar de landbouwlobby, sloeg ze met het natuurbeleid een Nationale Landschappen avant la lettre – inclusief bijbeho- meer offensieve weg in. Net als rond het gemeenschappe- rende beperking voor de landbouw) en de Nota Relatie lijke landbouwbeleid kwamen overheid en boeren lijnrecht tussen landbouw en natuur- en landschapsbehoud, kortweg tegenover elkaar te staan. Relatienota. Tot de jaren zeventig was de landbouw de natuurlijke Vooral de laatste twee nota’s betekenden niet minder erfgenaam van de ruimte geweest. Het landbouwareaal dan een revolutie in de landbouwwereld. Tot 1975 had was decennia lang steevast gegroeid, eerst door de ontgin- de scheiding van landbouw en natuur in het overheids- ning van ‘woeste gronden’ – vaak waardevolle heide- en beleid centraal gestaan. Landbouwgebieden werden in hoogveengebieden – en later door de inpoldering van het ruilverkavelingen optimaal ingericht. De waterbeheersing IJsselmeer. Het areaal bos- en natuurgebieden was tot werd aangepast, beken werden rechtgetrokken, percelen begin jaren zeventig gestaag gedaald. geëgaliseerd, en houtwallen en overhoekjes opgeruimd. De Nu de landbouwproductie op peil was en duidelijk Relatienota zette dat op zijn kop. De nota constateerde werd dat planten en dieren vaak flink te lijden hadden dat de modernisering van de landbouw had geleid tot een van de ongebreidelde groei, werd de zorg voor de natuur verlies van landschappelijke, cultuurhistorische en natuur- steeds breder omarmd. Natuurbeschermingsorganisaties wetenschappelijke waarden. Daarom moest de landbouw bestonden al veel langer, maar vanaf het eind van de jaren niet langer overal de dominante factor zijn, maar slechts zestig ontstonden steeds meer activistische natuurgroe- één van de belangen naast natuur en landschap. In reser- pen die zich inzetten voor specifieke natuurdoelen, zoals vaatgebieden – nu nog goede landbouwgronden – moest de Vereniging tot Behoud van de Waddenzee (1965), de de natuur volgens de Relatienota voorrang krijgen, en op Sovon (1972), Kritisch Bosbeheer (1974) en Stichting een aanzienlijk deel van het Nederlandse landbouwareaal Duinbehoud (1977). moesten landbouw en natuur worden verweven.

Toen bovengronds mest uitrijden nog heel gewoon was….

16 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 17 . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 1975 Ministerie| | van Landbouw| | en Visserij | | komt met | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | drie groene nota’s, waaronder Relatienota

Verweving in plaats van scheiding! Op veel plekken in Gerard Titulaer en Wien van den Brink, die twee decennia Nederland kwamen boeren in actie. Optimale productie- later de agrarische belangenvertegenwoordiging opnieuw omstandigheden waren een goed recht geworden, meen- flink zouden opschudden – het Nederlands Agrarisch den ze – het gedwongen rekening houden met de natuur Jongeren Kontakt op, dat snel uitgroeide tot een kritische was een gotspe. ‘Boer wil geen parkwachter worden!’ stem in de landbouwwereld. Het NAJK pleitte ondermeer stond op spandoeken langs autowegen. En toen landbouw- voor het behoud van de werkgelegenheid op het plat- minister Fons van der Stee in mei 1975 een werkbezoek teland, voor een limiet aan de bedrijfsomvang en een rem bracht aan Proefgebied Landschapspark Winterswijk werd op de ontwikkeling van mammoetbedrijven. Tweehonderd hem door woedende boeren urenlang de weg versperd. zeugen, tweeduizend vleesvarkens en tachtig melkkoeien “Geen verweving!”, eisten ze. waren voor het NAJK de bovengrens. De club stond niet afwijzend tegenover natuur- en landschapsbeheer. Jonge boeren Tegelijkertijd waren er binnen de milieubeweging Terwijl het Landbouwschap, de standsorganisaties en mensen die zich steeds minder konden vinden in de ver- de agrarische volksvertegenwoordigers zich in de jaren hardende en steeds verwijtender opstelling jegens boeren. zeventig vooral bekommerden om de dalende landbouw- In 1977 pleitte de jonge milieubioloog Wouter van der prijzen en het tegenhouden van knellende regelgeving – en Weijden van de Werkgroep Kritische Biologie op een con- vooralsnog met succes – waren er ook boeren en tuinders gres van Stichting Natuur en Milieu voor de oprichting van die de veranderingen in de landbouw – en de negatieve een ombudsteam voor boeren die zich wél wilden inzetten gevolgen daarvan op natuur, milieu en derde wereld – op voor landschap, natuurbeheer en milieu – een pleidooi een meer constructieve manier wilden aanpakken. dat uiteindelijk in 1979 door de Landelijke Vereniging tot Meteen na het boerenprotest van 23 maart 1971 Behoud van de Waddenzee werd overgenomen. Een half richtten kritische Wageningse landbouwstudenten zoals jaar later schreef de journalist en milieuactivist Bart Edel Jaap Frouws en Jan Douwe van der Ploeg de Boerengroep voor Milieudefensie een discussienota over ‘geïntegreerde op, die in de loop van de jaren zeventig samenwerkte landbouw’, een vorm van landbouw waarbij niet alleen met verschillende vooruitstrevende boerenorganisaties voedsel werd geproduceerd maar ook landschap, natuur die zich verzetten tegen de dominante koploperfilo- en energie, en waarin organisch afval hergebruikt werd – sofie van schaalvergroting en rationalisering. Het was ‘geen alternatieve of traditionele landbouw, maar een een brede waaier van initiatieven, zoals de Werkgroep moderne, dynamische en efficiënte landbouw met ver- Beter Zuivelbeleid (die naar alternatieven zocht voor het brede doelstellingen’. Europese landbouwbeleid), locale actiecomités tegen de Om dat te bereiken, schreven Edel en zijn medestan- technocratische ruilverkavelingspolitiek en werkgroepen ders van de Initiatiefgroep, moest er een Centrum voor van vaak jonge boeren in Relatienotagebieden, zoals in Landbouw en Milieu komen dat ‘geïntegreerde’ landbouw- Waterland, Vijfheerenland, Mergelland en de Eilandspolder bedrijven stimuleerde en ondersteunde. – initiatieven die later de kraamkamer zouden blijken voor de agrarische natuurverenigingen die we tegenwoordig nog kennen. In 1977 richtten jonge boeren – waaronder

Het verdwijnen van de melkbus, symbool voor de schaalvergroting in de landbouw.

18 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 19 . . .

| | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | 1977 Oprichting| | Nederlands| | Agrarisch | | | | | | | | | | | | 1977 Milieubioloog| | Wouter| | van der Weijden| | pleit op | | | | | | 1979 Vereniging| | Behoud Waddenzee| | | | | | | | | | | | | | | |

Jongeren Kontakt SNM-congres voor oprichting ombudsteam voor boeren neemt pleidooi van der Weijden over

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

SPEERPUNT SPEERPUNT . Bruggen BouWen . Meten iS Weten

De oprichting van CLM was een brug tussen land- Om doelgericht maatregelen te nemen is inzicht bouw en milieubeweging, met als eerste concrete nodig in de natuur- en milieuprestaties van het resultaat de samenwerking tussen Waterlandse boe- boerenbedrijf. Om die bedrijfsprestaties te meten ren en milieubeschermers, in 1981. Ook tegenwoor- heeft CLM verschillende praktische managementin- dig is ‘bruggen bouwen’ een belangrijk speerpunt. strumenten ontwikkeld, zoals de weidevogellineaal Via constructieve gesprekken waarin feiten centraal (in 1985), de mineralenbalans, de milieumeetlat staan, het wederzijds belang wordt onderkend en (www.milieumeetlat.nl), de energiemeetlat, de bere- gezocht wordt naar alternatieve oplossingen, lukt geningsplanner, de natuurmeetlat, de bio-indicator, het regelmatig om partijen bij elkaar te brengen en de klimaatlat (www.klimaatlat.nl), de klimaatweeg- heldere afspraken te maken over een gezamenlijke schaal (www.voedingscentrum.nl/Klimaat-Test), de aanpak. Zo bouwde CLM begin 2001 in Noord- fyto-ondernemerscheck (www.fyto-ondernemers- Brabant een brug tussen telers en provincie over check.nl) en, in 2010, de GAIA biodiversiteitsmeetlat het gewasbeschermingsbeleid in de grondwater- (online eind 2011). Momenteel werkt CLM aan een beschermingsgebieden. In plaats van een verbod integratie van meetinstrumenten. op bestrijdingsmiddelen namen telers doelgerichte maatregelen om de uitspoeling naar het grondwater te verminderen. Anno 2011 is het uitspoelingsrisico in elf gebieden onder de norm en werken 400 telers en loonwerkers op 8000 hectare volgens de ‘Schoon Water’-aanpak (www.schoon-water.nl). In sommige gebieden is de belasting van het grondwater in een Boven: CLM stelde het vaak onzorgvuldige gebruik van paar jaar met meer dan 60% gedaald. bestrijdingsmiddelen aan de kaak

Klimaatverandering ging over energie en verkeer; Onder: Illegale gifdumping leverde lokaal zwaar verontreinigde de landbouw was zich nog van geen kwaad bewust gronden op, waar het vee soms het slachtoffer van was.

20 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 21 . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | 1980 Bart| | Edel schrijft voor| | Milieudefensie| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | notitie over geïntegreerde landbouw “Misschien is de gangbare landbouw wel geïntegreerd geworden.”

Mini-intervieW henk de gier

Henk de Gier, eind jaren zeventig lid van de werkgroep Jonge Boeren in Waterland, had vanaf het begin innige contacten met CLM. De Gier werd in 1986 de eerste agrarische voorzitter van CLM.

“CLM hielp ons bij het overbruggen van het conflict met de Noord-Hollandse Milieufederatie. Dat was CLM ten voeten uit: voorlopers uit de landbouw bij elkaar brengen en uitdagen tot stappen nemen, volgens de geïntegreerde landbouw. In de loop van de jaren tachtig kwam ik in het CLM-bestuur, ook als voorzitter, maar eigenlijk bemoeide iedereen zich overal mee. We zaten met andersdenkende boeren te broeden op nieuwe ideeën, zoals de mineralenbalans. Later werden de CLM-werkgroepen opgericht, ook dat waren voor geïntegreerd werkende boeren belangrijke uitlaatkleppen. CLM is nu 30 jaar en dus volwassen. Ik mis wel eens die voorlopermentaliteit van toen. CLM is voor mij te veel een ingenieursbureau geworden, dat te veel bezig is met onderhandelen en te veel poldert. Te veel kijkt of alles wel past binnen het beleid en binnen de regeltjes. En of clubs als de Dierenbescherming en de milieuorganisaties het er wel mee eens zijn. De snelheid raakt er uit. Maar misschien heeft dat ook te maken met mijn leeftijd. En misschien is de gangbare landbouw in de afgelopen 30 jaar zelf wel geïntegreerd geworden. Toch wil ik CLM in 2011 uitdagen om de remmende voorsprong te overwin- nen en duidelijk herkenbaar te blijven voor de landbouw.”

De jaren zeventig gingen ook aan de boeren niet voorbij

22 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1971 - 1981 MILIEU OP DE AGENDA 23 . | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| 1981-1991| |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | 1981 oprichting Centrum Landbouw en Milieu, Oudegracht, Utrecht

2. SCHEUREN IN HET GROENE FRONT Voorlopers bouwen bruggen tussen landbouw en milieu

toen cda-partijleider ruud lubbers op 4 november 1982 zijn eerste kabinet presenteerde – samen met de vvd – ging het niet goed met nederland. de economie haperde en er moest voor miljarden bezuinigd worden. ‘no-nonsense’, noemde lubbers zijn beleid, naar het recept van zijn neoliberale voorbeelden Margaret thatcher en ronald reagan. de overheid moest zakelijker opereren. Subsidies werden afgebouwd en handelsbarrières geslecht. toch zou het tijdperk-lubbers achteraf misschien wel het best getypeerd kunnen worden als de periode waarin het natuur- en milieubeleid tot volle wasdom kwam.

Begin 1981 wisten Bart Edel en zijn medestanders van de raakvlak van landbouw en milieu in de praktijk voort te Initiatiefgroep geïntegreerde landbouw enkele gesubsidi- zetten. Samen met zijn vrouw begon hij eind 1980 een eerde arbeidsplaatsen te regelen, én een gratis zolderver- eigen ‘energie-extensief’ melkveebedrijf in de buurt van dieping aan de Oudegracht in Utrecht. Op het zolderka- Nijkerk, boerderij Tinteler. Het zou jarenlang de vooruit- mertje werkten drie mensen: Wouter van der Weijden, geschoven praktijkpost van CLM zijn. Jonge CLM-onder- Ton Rennen en Niko van Brussel. Ze maakten kennis met zoekers zoals Paul Terwan, Edo Biewinga en Aad van Paas- landbouworganisaties, ministeries en onderzoeksinstel- sen leerden op Tinteler de kneepjes van het vak, inventari- lingen en voerden subsidiegesprekken. Halverwege 1981 seerden er het slootkantleven en scherpten er hun kennis passeerde de stichtingsakte van de Stichting Centrum voor aan de praktijk. Aan de keukentafel ontstonden visionaire Landbouw en Milieu – CLM was geboren. Naast de drie én praktische ideeën om veehouderij, natuur en milieu op ‘werknemers’ en Bart Edel hadden ook de ander leden een efficiënte manier te combineren. Sommige ideeën – van de Initiatiefgroep zitting in het bestuur van de nieuwe zoals de mineralenbalans of de droom van een proefbedrijf stichting, de Noord-Hollandse melkveehouder Sjaak Hoed- voor de melkveehouderij met minimale emissies – zouden jes, schapenhouder Jan Boom, de Leidse milieubioloog het landschap van het Nederlandse landbouwpraktijk in- Wim ter Keurs, Felix Luitwieler van de Waddenvereniging grijpend veranderen; andere zouden uiteindelijk een stille en Rob Schröder van Stichting Natuur en Milieu. dood sterven, zoals de grasgroei-weidevogellineaal, een Ook Bart Edel werkte een blauwe maandag voor CLM, hulpmiddel om op de graslandgebruikskalender de rust- maar hij besloot al snel om zijn werkzaamheden op het periode voor weidevogels te plannen.

Bureauvergadering met vrijwel alle medewerkers van het CLM, Oudegracht, Utrecht 1987

24 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1981 - 1991 SCHEUREN IN HET GROENE FRONT 25 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | 1981 oprichting| | | | | | | | | | 1981 Oprichting| | Samenwerkingsverband| | Waterland,| | waar | | boeren | | | | | | 1982 Ministerie| | van Landbouw| | en Visserij | | | | | | 1984 Landbouwminister| | Gerrit| | Braks komt| | met | | | | | | | | | | | | Vereniging Das en Boom en natuurbeschermers op initiatief van CLM samenwerken krijgt er het beleidsterrein ‘natuur’ bij Interimwet om groei varkenshouderij te stoppen

voorhoede CLM het secretariaat op zich van het Landelijk Overleg van Hoewel de doelstellingen van CLM vanaf het begin breed Boerenwerkgroepen in Relatienotagebieden, dat tot dan toe waren, lag de nadruk aanvankelijk vooral op wat later in handen was geweest van de Wageningse Boerengroep. ‘agrarisch natuurbeheer’ is gaan heten. Dat lag voor de CLM voer een minder politieke koers en koos voor een hand, omdat er juist op dat gebied veel gebeurde. De pragmatischer en wetenschappelijker aanpak. overheid probeerde al sinds 1975 het natuur- en land- Het ministerie van Landbouw en Visserij had er in 1982 schapsbeleid uit de Relatienota in praktijk te brengen, dat net de beleidsterreinen natuurbehoud en openluchtrecre- vooral gericht was op de ‘verweving’ van landbouw en atie bij gekregen, wat over en weer tot argwaan leidde. Was natuurbeheer in de zogenaamde Relatienota-gebieden. natuur op dat departement wel in goede handen? Werden Boeren in dergelijke gebieden kregen te maken met de landbouwbelangen niet verkwanseld? De CLM-ideeën, beperkingen, maar konden daarnaast tegen een ver- waarin natuur met landbouw werd verbonden, kwamen goeding bepaalde natuurmaatregelen treffen, zoals het precies op het juiste moment en vonden weerklank bij onderhoud van houtwallen of het later maaien van enkele vooruitstrevende ambtenaren van LNV. Vanaf 1982 grasland, met name bedoeld voor de instandhouding van werden verschillende natuurbeheerprojecten van CLM weidevogels. Naast de traditionele natuurorganisaties gefinancierd via het COAL, het Coördinatie Onderzoek ontstonden begin jaren tachtig nieuwe organisaties, zoals Aangepaste Landbouw. In 1985 verscheen de eerste groot- Landschapsbeheer Nederland en de Vereniging Das en schalig verspreide brochure van CLM, ‘Boeren met weidevo- Boom, die zich specifiek richtten op het behoud van gels’, in 1987 gevolgd door een voorlichtingsvideo over wei- het Nederlandse cultuurlandschap, inclusief de bijbe- devogelbeheer. Steeds vaker verschenen er CLM-artikelen horende natuurwaarden – op verweving dus. Groepen in landbouwbladen als Boerderij, Het Agrarisch Dagblad en jongen boeren in Relatienotagebieden wilden wel met later ook Oogst – met vanaf 1990 een wekelijkse milieutip. die aanpak aan de slag, maar vonden de beheersover- In 1989 haalde CLM twee keer het NOS-journaal, onder eenkomsten vaak veel te rigide en bureaucratisch. De andere met zijn brochure over ganzen. pakketten waren volgens de boeren nauwelijks inpasbaar CLM had zich in een jaar of vijf weten te ontwikkelen in de bedrijfsvoering, niet effectief en zouden de boer tot tot een professionele organisatie, met een achterban in ‘parkwachter’ maken. de milieubeweging en een groeiend gezag in de landbouw- Meteen al in 1981 kreeg CLM contact met de wereld. Het rapport ‘Bouwstenen voor een geïntegreerde Werkgroep Jonge Boeren Waterland, die het weidevogel- landbouw’, dat Wouter van der Weijden samen met vier beheersplan voor hun gebied veel te star vond en pleitte andere pioniers in 1984 voor de Wetenschappelijke Raad voor een meer bedrijfsgerichte aanpak. Het leidde nog voor het Regeringsbeleid (WRR) had geschreven, had datzelfde jaar tot een samenwerkingsproject. Het ontwik- een wetenschappelijk fundament onder de CLM-aanpak kelde alternatieve beheersplan haalde het uiteindelijk niet, gelegd, die de weg wees naar een alternatief landbouw- en maar in het project hadden boeren en milieubeschermers milieubeleid. CLM had een netwerk van boerenadviseurs op regionaal niveau wel voor het eerst constructief met el- om zich heen verzameld en in 1986 werd de Waterlandse kaar samengewerkt – voor de pioniers van CLM het bewijs melkveehouder Henk de Gier de eerste boerenvoorzitter dat de filosofie om samen te werken met de ‘agrarische van het stichtingsbestuur. Naast praktische adviezen en voorhoede’ levensvatbaar was. Een paar jaar later nam voorlichting ging CLM zich ook steeds actiever richten op

Wouter van der Weijden en Henk de Gier, voorzitter van CLM, nemen de TROS Groen & Grondig onderscheiding in ontvangst op de Landbouw RAI, 25 januari 1990

26 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1981 - 1991 SCHEUREN IN HET GROENE FRONT 27 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | 1984 Superheffing:| | Brussel| | reguleert | | | | | | | | | | | | | | | | 1984 Publicatie| | WRR-rapport| | ‘Bouwstenen| | voor een geïnte-| | | | 1985 Introductie| | EKO-keurmerk| | | | | | | | | | | | | | | | melkproductie via melkquota greerde landbouw’, onder redactie van Wouter van der Weijden

beleidszaken en eigen onderzoek, bijvoorbeeld naar sloot- productiebeheersing. De veehouderij- en exportbelangen kantbeheer in Waterland en naar de mogelijkheden voor waren nu eenmaal bijzonder groot. Maar tegelijkertijd werd – MineralenBalanS resultaatbeloning in natuurbeheer – een aanpak die CLM mede onder invloed van de ambitieuze VVD-minister Pieter later op allerlei andere beleidsterreinen met succes zou Winsemius van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Toen de mestproductie in de belangrijkste dierlijke secto- Volgens CLM kon de (kunst)mestgift voor stikstof soms promoten: stimuleer boeren door ze te belonen en reken Milieu – ook steeds duidelijker dat verdere groei van de vee- ren eind jaren tachtig min of meer was begrensd, hoopte wel tot een derde lager zijn dan gebruikelijk, zonder dat ze af op behaalde resultaten. stapel vanuit milieukundig oogpunt onhoudbaar was, omdat de overheid de mineralenverliezen met de invoering van het bedrijfsresultaat in gevaar kwam. bijvoorbeeld ook de kwaliteit van het drinkwater werd be- zogenaamde ‘gebruiksnormen’ stap voor stap terug te Hoewel het gangbare landbouwonderzoek aanvankelijk Bouwstop dreigd. Uiteindelijk ging Winsemius’ landbouwcollega Gerrit dringen. Dat was nodig om de bodem- en waterkwaliteit twijfelde aan de CLM-berekeningen, bleek de aanpak in Terwijl het agrarisch natuur- en landschapsbeheer – mede Braks in 1984 overstag en presenteerde hij de Interimwet te verbeteren, omdat in 1991 de Europese Nitraatrichtlijn de praktijk overtuigend, met vaak spectaculaire resultaten, door het pionierswerk van CLM – in de praktijk op steeds beperking varkens- en pluimveehouderij – onder boeren beter ingevoerd zou worden. In veel gebieden in Nederland wer- ook in bedrijfseconomisch opzicht. In steeds meer regio’s meer steun van boeren kon rekenen, moest er op twee bekend als ‘de bouwstop’. Boeren waren woest. den de (toekomstige) normen van de Nitraatrichtlijn fors pasten agrarische studiegroepen de mineralenbalans toe, andere milieudossiers nog een flinke strijd geleverd wor- Hun ondernemerschap werd beperkt door zogenaam- overschreden. Een belangrijke reden voor die overschrij- eerst vooral in de melkveehouderij, later ook in de akker- den: mest en bestrijdingsmiddelen. de mestquota (die later mestproductierechten zouden ding was – naast het grote aantal dieren – dat de stikstof- bouw en de varkens- en pluimveehouderij. Al sinds het eind van de jaren zestig was duidelijk dat gaan heten); uitbreiding van hun veestapel was niet meer proefbedrijven van het Nederlands Mineralen Instituut zich Halverwege de jaren negentig besloot het rijk de de spectaculaire groei van het aantal varkens en kippen mogelijk. En wat veel boeren misschien nog wel erger niet richtten op zo laag mogelijke mineralenverliezen, maar systematiek van de mineralenbalans over te nemen als in vooral het zuiden en oosten van Nederland leidde tot vonden was dat de Interimwet zonder overleg met de op zo hoog mogelijk gewasproducties. Daarvoor waren wetgevingsinstrument voor de regulering van de minera- overbemesting en aantasting van de bodem- en waterkwa- sector tot stand was gekomen – de eerste grote scheur in hoge mestgiften nodig. Dit leidde tot historisch hoge lenverliezen, het zogenaamde Mineralen Aangifte Systeem liteit. Stikstofverliezen van meer dan 500 kg per hectare het overlegmodel van het Groene Front. De sector en het niveaus van bemesting en milieubelasting. Volgens CLM was (MINAS). CLM waarschuwde dat de balans vooral een waren niet eens uitzonderlijk, terwijl de meeste gewassen ministerie trokken niet meer automatisch samen op, maar het milieukundig én bedrijfseconomisch verstandiger om managementinstrument was en dat er aanvullende prikkels hooguit 200 kg per hectare konden opnemen. Mest was waren tegenover elkaar komen te staan. de mineralenverliezen zo veel mogelijk te beperken. Om nodig waren voor effectieve regulering. Maar LNV wilde voor veel veeboeren afval geworden dat gedumpt moest Toch werd de mestsoep niet zo heet gegeten als ze te laten zien waar mineralenverliezen optraden en waar alleen met heffingen werken (voor boeren die de norm worden. En sommige mest bevatte zoveel koper – als werd opgediend. De regeling trad pas met de Meststof- eenvoudig winst te boeken viel, testte CLM samen met zijn overschreden), en niet met premies (voor boeren die het groeibevorderaar aan varkensvoer toegevoegd – dat gra- fenwet van 1987 definitief in werking, waarbij de omvang werkgroep melkveehouders in 1987 en 1988 de eerste juist goed deden), zoals CLM voorstelde. In verschillende zende schapen op overbemeste weides eraan dood gingen. van de veestapel in 1986 als referentie gold – inclusief het versie van de integrale mineralenbalans, een management- CLM-testprojecten bleek die bonus-malus-systematiek De hoge mestgiften werden door het gangbare landbouw- aantal dieren waarvoor veehouders nog goedgekeurde instrument dat een overzicht gaf van alle aan- en afvoer juist goed te werken. In 1998 werd MINAS ingevoerd, mét onderzoek aanvankelijk ook nog eens versterkt. Zo vond uitbreidingsplannen hadden. Dat verklaart waarom de vee- van stikstof en fosfaat. heffingen, maar zonder premies. begin jaren tachtig onderzoek plaats naar de maximaal stapel tussen 1984 en 1987 niet kromp maar juist groeide, toelaatbare mestgift waarbij de maïs nog net geen schade van zo’n 9 naar 14 miljoen stuks – de sterkste groei ooit. leed. Bovendien kleefde er aan de ongebreidelde groei van – integendeel zelfs: het gemeenschappelijke landbouwbe- testen tegen de Superheffing, omdat het de ondernemersvrij- de veehouderij een tweede nadeel: de uitstoot van ammo- Superheffing leid werd ieder jaar duurder en dreigde begin jaren tachtig heid zou inperken en het de boeren – met dure quota – op niak. Het bleek – naast de uitstoot uit industrie en verkeer Ook in de melkveehouderij werd in 1984 een systeem onbetaalbaar te worden. In 1984 werd met de ‘Superhef- kosten zou jagen. Maar na verloop van tijd kon het instru- – een belangrijke oorzaak van een nieuw milieuprobleem, voor productiebeheersing ingevoerd, al had dat niks te fing’ een quoteringssysteem ingevoerd. Iedere boer mocht ment op brede steun rekenen, omdat het tot stabiele prijzen ‘zure regen’, die natuurgebieden aantastte. maken met milieuproblemen en alles met geld. Het was een bepaalde hoeveelheid melk produceren, conform zijn leidde, en – door een geleidelijke verlaging van de quota – Aanvankelijk bagatelliseerde het ministerie van LNV de dan ook niet gebaseerd op de regulering van de mestpro- melkquotum; wie meer produceerde moest een boete be- ook tot een evenwicht op de Europese zuivelmarkt. Boven- problemen en gokte het op (autonome) technische oplos- ductie, maar op beperking van de Europese melkproductie. talen. Quota werden in Nederland verhandelbaar. Wie zijn dien zouden de quota ervoor zorgen dat de milieubelasting singen voor het mest- en ammoniakprobleem, ook omdat Ondanks het verlagen van de garantieprijs was het de EEG bedrijf wilde uitbreiden, kocht quota bij stoppende buren. van de melkveehouderij relatief beperkt bleef. het weinig zag in het meest voor de hand liggende alternatief: namelijk niet gelukt de zuiveloverschotten weg te werken Ook in de melkveehouderij waren er aanvankelijk grote pro-

28 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1981 - 1991 SCHEUREN IN HET GROENE FRONT 29 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 1985 Brochure| | Boeren met| | | | | | | | 1986 introductie| | verplichte| | mineralenboekhouding| | | | | | | | 1986 CLM| | pleit bij CTB voor| | vrijgeven van| | | | | | 1986 Publicatie| | VN-rapport| | Our Common Future| | | | | | | | | | | | | | weidevogels i.s.m. VBN (met forfaitaire normen) gegevens over bestrijdingsmiddelen van Gro Harlem Brundtland

veenkoloniën was echter niet openbaar. CLM pleitte daarom al in 1986 bij Ook in de gewasbescherming was begin jaren tachtig nog de Commissie Toelating Bestrijdingsmiddelen (CTB) en de een wereld te winnen. De overheid had in de jaren zeven- betrokken ministeries om openbaarmaking van de gegevens, tig weliswaar enkele zeer schadelijke middelen verboden, wat aanvankelijk werd geweigerd. zoals DDT, maar van een weloverwogen bestrijdingsmid- Toen die informatie wel beschikbaar kwam – in 1988 – delenbeleid was nog geen sprake. Sterker nog: de eerste was de weg vrij naar een bestrijdingsmiddelenbeleid waarin boer die bij CLM aanklopte was een Drentse akkerbouwer niet de kilogrammen actieve stof centraal stond, zoals het die bezwaar had tegen de wettelijk verplichte chemische rijk voorstond, maar de schadelijkheid van een middel – grondontsmetting in de aardappelteelt. Het was volgens één kilo van het ene middel kon immers veel schadelijker hem schadelijk voor milieu en gezondheid en bovendien zijn dan een kilo van een ander middel. In 1990 presen- onnodig. Hij wilde wel stoppen met grondontsmetting, teerde CLM zijn ideeën en in datzelfde jaar testten telers maar mocht dat niet van de Plantenziektekundige Dienst. de eerste versie van de milieumeetlat, een management- CLM pleitte voor een meer bedrijfsgerichte aanpak, meer instrument dat de milieubelasting van een bedrijf in beeld onderzoek naar alternatieven voor chemische grond- bracht. Op basis daarvan kon een teler minder milieu- ontsmetting en in bepaalde gevallen ook ontheffing van de belastende alternatieven kiezen. ontsmettingsplicht – in een notendop de filosofie die CLM door de jaren heen trouw zou blijven: meer ruimte voor oplopende spanningen maatwerk op bedrijfsniveau, met als doel milieu-winst. In de jaren tachtig had zich een ‘beleidsexplosie’ op het ge- Het eerste jaar richtte CLM zich vooral op het bied van ruimtelijke ordening, milieu, natuur en landschap bestrijdingsmiddelengebruik in de intensieve aardappelteelt, voorgedaan. Er verschenen talloze nota’s, meerjaren- omdat daar veel bestrijdingsmiddelen werden gebruikt plannen, visies en actieprogramma’s, vaak met hoge (voor grondontsmetting, onkruid-, plaag- en ziektebe- ambitieniveau en grote consequenties voor de landbouw. strijding en loofvernietiging), én omdat groepen boeren De kroon op dat werk was misschien wel het Nationaal uit bijvoorbeeld de Veenkoloniën en Flevoland bij CLM Milieubeleidsplan uit 1989, waarin het rijk voor het eerst aanklopten. Maar allengs verbreedde CLM zijn kijk en zijn milieuambities op een samenhangende manier presen- pleitte het voor het selectief en doelgericht toepassen van teerde – bijvoorbeeld op het gebied van bestrijdingsmid- bestrijdingsmiddelen, de ontwikkeling van minder schade- delen – inclusief bijbehorende maatregelen. Het concept lijke middelen, het beperken van de gezondheidsrisico’s ‘duurzame ontwikkeling’ speelde er een belangrijke rol voor mens en dier en voor bijvoorbeeld onderzoek naar in, naar de voorstellen van het VN-rapport Our Common moderne manieren van mechanische onkruidbestrijding. Future van Gro Harlem Brundtland, uit 1986. Het had Al snel bleek dat zowel milieuorganisaties als boeren overal in de wereld veel weerklank gevonden, omdat het behoefte hadden aan aanvullende informatie over bestrij- ‘milieu’ en het beheer van natuurlijke hulpbronnen met het dingsmiddelen. Er was vaak maar weinig bekend over de concept ‘people--planet--profit’ een aantrekkelijke, ontwik- Boven: Spuitmachine in actie werking, schadelijkheid en juiste toepassing van middelen. kelingsgerichte dimensie had gegeven. Daarom ontwikkelde CLM vanaf 1984 diverse brochures en Milieu had het de voorgaande jaren van actieleus tot videobanden over het selectief toepassen van bestrijdings- officieel beleid geschopt, en veel actievoerders uit de jaren Onder: CLM zette mechanische onkruidbestrijding Kiezen voor bestrijdingsmiddelen met lage milieubelasting is het middelen. Veel informatie over milieu- en gezondheidsrisico’s zeventig werkten nu bij het ministerie van VROM, op de weer op de kaart uitgangspunt van de CLM Milieumeetlat

30 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1981 - 1991 SCHEUREN IN HET GROENE FRONT 31 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 1986 CLM| | wordt secretaris| | van Landelijke| | Overleg | | | | 1986 Melkveehouder| | Henk| | de Gier | | | | | | | | 1988 Voorstel| | voor proefboerderij| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Boerenwerkgroepen in Relatienotagebieden wordt eerste boerenvoorzitter van CLM milieuvriendelijke melkveehouderij

van dioXine tot keroSine: LANDBOUWSCHADE DOOR MILIEUVERVUILING

CLM heeft in zijn geschiedenis niet alleen aandacht be- boomkwekers, die in 1995 schade hadden geleden door steed aan de landbouw als ‘vervuiler’, maar ook als ‘slacht- stikstofoxiden uit proefboringen van de NAM, pas na tien offer’ van milieuvervuiling. Die aandacht kwam voort uit jaar een schikking getroffen – mede door inzet van CLM het ombudswerk: boeren en tuinders konden met vragen en de vasthoudendheid van de kwekers zelf. en klachten bij CLM terecht. Tussen 1997 en 2003 was CLM betrokken bij protesten Al vrijwel meteen na de oprichting kreeg CLM van veehouders tegen riooloverstorten. Koeien die uit sloten telefoontjes van verontruste veehouders uit de dronken in de buurt van riooloverstorten werden toen regel- Lickebaertpolder, onder de rook van Rotterdam, die matig ziek. Hoewel de overheid zelf verantwoordelijk was voor vermoedden dat hun vee te lijden had van de luchtveront- de kwaliteit van het oppervlaktewater en voor de (dure) sanering reiniging uit het Rijnmondgebied. In 1984 bracht CLM een van riooloverstorten, bleef ze het probleem ontkennen en wees rapport uit dat wees op de negatieve effecten van fluor ze op het ontbreken van eenduidig bewijs. Doordat de meest en zware metalen. Maar pas toen er in het voorjaar van vervuilende riooloverstorten tegenwoordig zijn gesaneerd en 1989 verhoogde concentraties dioxine in melk en kaas uit veel boeren hun koeien geen slootwater meer geven, zijn de de Lickebaertpolder bleken voor te komen, en CLM die meeste gezondheidsproblemen opgelost. informatie in de openbaarheid bracht, zag de overheid zich Het meest recente milieuschadegeval waarbij CLM genoodzaakt om ook daadwerkelijk maatregelen te nemen. betrokken was, speelde tussen 2003 en 2006, toen glastuin- De belangrijkste vervuilingsbron bleek de afvalverbranding ders rond Aalsmeer fikse groeiremmingen constateerden van AVR Rijnmond. Mede door de inzet van CLM werden in hun rozen. Het vermoeden bestond dat dit veroorzaakt de uitstootnormen aangescherpt en kwam er een schade- werd door vliegtuigkerosine. Onderzoek van CLM toonde regeling voor de veehouders. aan dat de problemen inderdaad alleen rond Schiphol voor- Het ombudswerk bleef een belangrijke rode draad in kwamen, en niet in andere glastuinbouwgebieden, en dat de het CLM-werk, hoewel het vaak lastig bleek de schadebron problemen alleen voorkwamen als opgevangen regenwater onomstotelijk vast te stellen, normen aan te scherpen als gietwater werd gebruikt. Het bleek echter niet mogelijk en een schaderegeling te treffen. Vaak werden boeren en onomstotelijk vast te stellen welke stof de groeivertraging tuinders niet serieus genomen en werden hun klachten veroorzaakte, en zowel overheid als Schiphol hielden vol terzijde geschoven of pas na een jarenlange juridische dat kerosine niet de oorzaak was. De meeste glastuinders strijd erkend. Zo werd voor klachten van Drentse gebruiken inmiddels geen regenwater meer.

CLM onthult in 1989 dat afvalverwerker Rijnmond de oorzaak is van met dioxine besmette melk in Lickebaertpolder, Zuid-Holland

32 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1981 - 1991 SCHEUREN IN HET GROENE FRONT 33 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | 1988 Werkgroep| | melkveehouders| | test | | | | | | 1989 Eerste| | Nationaal | | | | | | | | | | | | 1989 CLM| | brengt informatie| | over met dioxine| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | eerste ideeën voor mineralenbalans Milieubeleidsplan besmette melk Lickebaertpolder naar buiten

Directie Natuur van het ministerie van LNV of bij de provin- de boerenbelangen zou moeten vertegenwoordigen, kon cie. Nog even en de milieuproblemen zouden opgelost zijn. rekenen op steeds meer kritiek. De bestuurders van het Maar de praktijk bleek weerbarstig. Voor veel leden van Landbouwschap leken zo onderhand meer op ambtenaren de natuur- en milieubeweging, die zich gesterkt voelden dan op belangenbehartigers. door de maatschappelijke en politieke wind in de rug, ging In 1989 zakte de Europese graanprijs door de bodem het allemaal veel te langzaam. De stapels beleidsrapporten van vier dubbeltjes per kilo en voor veel akkerbouwers leken zich nauwelijks te vertalen in tastbare resultaten. was daarmee de maat vol. Aan het snijden van een brood Sterker nog: de mestproblematiek leek alleen maar te verdiende de warme bakker meer dan een boer aan het groeien, nog steeds werd er flink gespoten en met de telen van zijn graan. In februari 1990 trokken de akker- natuur ging het zelfs bergaf, ondanks alle maatregelen. bouwers daarom op naar Den Haag en parkeerden hun Bovendien dienden nieuw ontdekte problemen zich aan, trekkers op de trappen van de Ridderzaal, om een dag zoals verdroging en vermesting. later het kantoor van het Landbouwschap te bezetten, om- Deels had het ongeduld en de wrevel van de natuur- en dat het schap de akkerbouwactie niet had gesteund maar milieubeweging te maken met de torenhoge verwachtingen juist had veroordeeld. De akkerbouwers waren woest. Ze uit de beleidsnota’s; deels ook met de laksheid van sommige vonden dat het Landbouwschap hun belangen verkwan- overheden zélf, die de landelijke natuur- en milieuwetgeving selde en alleen opkwam voor de belangen van de rijke lang niet altijd handhaafden of bij eigen projecten zelfs aan Brabantse veeboeren. Ze eisten daarom nu zélf een hun laars lapten. In sommige agrarische gemeenten kregen gesprek met Lubbers en Braks, dat er inderdaad kwam, veehouders bijvoorbeeld een bouwvergunning voor de tweeënhalve week later, nadat een groot leger akker- uitbreiding van een stal, zonder de vereiste milieuvergunning. bouwers Schiphol dreigde te blokkeren. De gesprekken Steeds vaker spanden leden van lokale milieuorganisaties en leidden tot een pakket noodmaatregelen maar verlichtten Milieudefensie daar bij de Raad van State procedures tegen de problemen van de akkerbouwers niet echt – de graan- aan – een strategie die vanaf 1992 vooral door de Vereniging prijs zou pas in het nieuwe millennium stijgen door de Milieuoffensief werd ingezet. Ook (regionale) natuur- opkomst van nieuwe markten, de teelt van biobrandstoffen organisaties zoals Das & Boom en Werkgroep Behoud de en misoogsten elders in de wereld – maar de akkerbouw- Peel stapten steeds vaker naar de rechter – of naar de pers acties vormden wel een keerpunt in de landbouwbelan- – om hun gelijk te halen, en vaak met succes. genbehartiging. Het was de geboorteakte van een nieuw Veel boeren voelden zich aangetast in hun vrije soort syndicalistische producentenvakbond, die acties (en bedrijfsuitoefening en waren woedend op de ‘milieu- rechtszaken) niet schuwde. Na de akkerbouwers (1990) activisten’. De relatie tussen landbouwbedrijfsleven en volgden ook de melkveehouders (1996) en de varkens- milieubeweging stond op scherp. Maar onder de opper- houders (1994), die onder aanvoering van de oud-NAJKer vlakte broeide nog meer. Veel boeren voelden zich in de Wien van den Brink het landschap van de landbouwbelan- steek gelaten door hun eigen minister, die zich genood- genbehartiging flink zou opschudden. De akkerbouwactie zaakt had gezien een rem te zetten op de intensieve betekende daarmee in zekere zin óók het doodvonnis van veehouderij, het mestbeleid steeds verder aanschroefde het Landbouwschap – en daarmee van het Groene Front. en jaar op jaar instemde met de verlaging van de Europese Meer dan ooit was het nodig om bruggen te bouwen melken graanprijzen. En ook het Landbouwschap, dat tussen landbouw en milieu.

Boze boeren blokkeren de trap van de Ridderzaal, februari 1990

34 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 35 . . .

| | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 1989 Overleggen| | met Coberco| | en Albert | | Heijn over ontwikkeling| | | | | | | | | | | | | | | | 1990 Boerenprotesten| | tegen| | | | | | | | 1990 Natuurbeleidsplan| | introduceert| | | | | | | | | | | | | | | |

van milieukeurmerken (gecontroleerde teelt bij AH) lage akkerbouwprijzen Ecologische Hoofdstructuur

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

SPEERPUNT . voeten in de klei

CLM heeft vanaf haar oprichting de samenwerking met boeren en tuinders gekoesterd. In het eerste bestuur waren drie van de negen bestuursleden agrariër. Ook nu zijn agrariërs lid van de adviesraad. Jarenlang werkte CLM met agrarische werkgroepen (akkerbouw, melkveehouderij, tuinbouw) als denktank. Sinds enige tijd heeft CLM een praktijknetwerk van 250 boeren en tuinders in heel Nederland, die meedenken over praktische oplossingen en (beleids) innovaties. Het nuchtere boerenverstand zorgt ervoor dat CLM-ideeën praktisch en toepasbaar blijven.

Boven: Wouter van der Weijden over geïntegreerde landbouw, 1984: met de typemachine!

Links: excursie over onderzoek naar slootkantbeheer van het Samenwerkingsverband Waterland, 1992

36 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1981 - 1991 SCHEUREN IN HET GROENE FRONT 37 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | 1990 Oprichting| | van akkerbouwvakbond,| | later| | | | | | | | 1990 Presentatie| | ideeën voor| | alternatief mest-| | | | | | 1990 Start | | wekelijkse milieutips| | | | | | | | | | | | | | | | gevolgd door varkenshouders en melkveehouders en mineralenbeleid aan minister Alders van CLM in Oogst

“een club met gezag en verfrissende ideeën”

Mini-intervieW gerrit BrakS

Gerrit Braks, tussen 1980 en 1990 minister van Landbouw en Visserij (en vanaf 1982 ook van Natuur en Openluchtrecreatie), was de eerste landbouwminister die met CLM te maken kreeg.

“De jaren tachtig herinner ik mij als een periode waarin forse beslissingen moesten worden genomen. Met betrek- king tot productiebeheersing en duurzaamheid moesten er duidelijke grenzen getrokken worden. We moesten er fors tegenaan. Het optreden van het Centrum voor Landbouw en Milieu staat mij nog helder voor de geest. Er was zeker sprake van spanning en we waren het lang niet altijd eens, maar CLM heeft zich ontwikkeld als een club met gezag en verfrissende ideeën. Wouter van der Weijden was abso- In 1987 stelde CLM voor om een proefboerderij op te zetten Nullozing bleek niet haalbaar, maar wel liet De Marke al vrijwel met- voor melkveehouderij en milieu, een zogenaamd ‘nullozingsbe- een in de praktijk zien dat het gebruik van kunstmest (én van luut aanwezig in allerlei discussies. Natuurlijk riep CLM drijf’ – dus zonder mineralenverliezen. Vier jaar later werd in het bestrijdingsmiddelen en energie) fors omlaag kon en dat de uitstoot ook gemengde gevoelens op. Zo herinner ik mij dat onze Gelderse Hengelo, in een gebied met de armste zandgronden van van ammoniak, fosfaat en nitraat drastisch verminderd kon worden. Dienst Landbouwvoorlichting het niet nodig vond om aan Nederland, proefboerderij De Marke geopend. In het onderzoek op De Marke zou daarmee een belangrijke bijdrage leveren aan de ver- CLM subsidie te verlenen. ‘Wat CLM doet kunnen wij zelf de Marke werkte CLM samen met twee DLO-instituten (de huidige duurzaming van de melkveehouderij. toch ook?’ Uiteindelijk pasten we er een mouw aan, door WageningenUR Livestock Research en Plant Research International). op projectbasis te financieren.”

38 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1981 - 1991 SCHEUREN IN HET GROENE FRONT 39 . | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| 1991-2001|||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | 1991 Europese| Nitraatrichtlijn| treedt in werking| | | | | | | | | |

3. CONVENANTEN EN CERTIFICERING De boer tussen markt, milieubeweging en overheid

op 10 december 1992 stapten boze aardappeltelers naar de rechter om de ‘gifpieperactie’ van Milieudefensie te verbieden. al bijna drie jaar lang had de milieu- organisatie geageerd tegen de verkoop van aardappels waarvoor veel bestrijdingsmiddelen werden gebruikt, maar toen Milieudefensie de actie in het najaar van 1992 naar duitsland uitbreidde – de grootste exportmarkt voor aardappels – was de maat vol. de aardappelsector vroeg de rechter de actie te verbieden, maar de telers vingen bot. noodgedwongen moesten de telers met Milieudefensie om tafel om nog meer (imago)schade te voorkomen. het was het begin van een nieuw hoofdstuk in de relatie tussen landbouw en milieu – een hoofdstuk waarin markt en consument steeds belangrijker werden.

Tot de val van de Berlijnse Muur, eind 1989, hadden natuur- betaald hadden gekregen. Het marktaandeel was nog en milieuorganisaties en de Derdewereld-beweging ‘de miniem, maar de eerste stappen waren gezet. De milieu- markt’ bijna altijd gezien als een bron van problemen, die beweging kon zich – na alle doemverhalen – eindelijk door overheidsingrijpen zoveel mogelijk beteugeld moest profileren met positieve verhalen en concrete resultaten, worden. De aandacht van de milieubeweging was dan ook en producenten die iets extra’s te bieden hadden konden vrijwel altijd gericht geweest op overheidsregulering en zich via de markt onderscheiden van hun gangbare col- het naleven van regelgeving. Maar langzamerhand ontstond lega’s, was het idee. De tijd leek er rijp voor, óók omdat nu het besef dat diezelfde markt misschien ook wel kansen marktpartijen steeds groter werden en het dus gemakkelij- bood – een notie die ook doorklonk in Brundtlands Our ker werd om met één of enkele grote spelers afspraken te Common Future en het eerste Nationaal Milieubeleidsplan maken over kwaliteitsborging en het aanbod van milieu- uit 1989. De economie groeide weer. Consumenten vriendelijke producten. Albert Heijn had in Nederland Precies tien jaar na de oprichting – in 1991 – was CLM zo gegroeid jaren negentig was CLM een professionele organisatie, inclusief werden steeds kritischer en mondiger. Kwaliteit werd inmiddels een marktaandeel van ruim 20%, de twintig dat de zolderverdieping aan de Oude Gracht verruild moest een huisredacteur, een persvoorlichter, een bibliothecaris en twee belangrijker en de eerste tekenen waren hoopvol. In 1985 regionale melkcoöperaties waren gefuseerd tot drie zuivel- worden voor een bedrijfspand aan de Amsterdamsestraatweg in directeuren, algemeen directeur Geert Korst en ‘inhoudelijk’ direc- Utrecht. In de daaropvolgende jaren bleef CLM groeien. Het CLM- teur Wouter van der Weijden. Veel agrarische voorlopers waren de was het EKO-keurmerk ingevoerd voor gecertificeerde giganten, Unilever was een wereldspeler geworden en in gedachtengoed vond steeds meer weerklank. Instrumenten als de afgelopen tien jaar mede door CLM in beweging gekomen; nu was biologische producten en eind 1988 lagen de eerste pak- 1996 zouden bijna alle Nederlandse groenten- en fruitvei- mineralenbalans en resultaatbeloning in het natuurbeheer schopten het zaak ook het brede peloton mee te krijgen. ken Max Havelaarkoffie in de supermarktschappen – koffie lingen fuseren tot één groot concern, The Greenery. het tot overheidsbeleid, al was dat vaak in aangepaste vorm. Eind waarvoor kleine Mexicaanse koffieboeren een eerlijke prijs

40 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 41 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 1991 Oprichting| | Zeeuwse Vlegel,| | een van | | | | 1991 Meerjarenplan| | | | | | | | | | | | | | 1991 CLM| | verhuist naar groter| | kantoor | | | | | | 1991 Lancering| | Milieumeetlat| | | | | | | | | | | | | | | | de eerste initiatieven voor streekproducten Gewasbescherming aan Amsterdamsestraatweg, Utrecht

agro-milieukeur In 1995 lagen de eerste Agro-milieukeur-aardappels in de ‘het laatste Stalinistische bolwerk’ De landen tuinbouw moest het op het ministerie van CLM was al vroeg betrokken bij deze nieuwe ontwik- supermarkt. Talloze andere producten zouden volgen, van Ook in de politiek was de nieuwe marktwind opgestoken. LNV voor het eerst sinds 1959 stellen zonder ‘natuurlijke’ kelingen. In 1989 werkte CLM samen met zuivelcoöpe- aardbeien, bier en boomteeltproducten tot vlees, eieren en Nadat Ruud Lubbers na drie kabinetten afscheid had vertegenwoordiger van CDA-huize. Sterker nog, VVD- ratie Coberco aan de ontwikkeling van milieukeurmerk granen. genomen van de politiek en zijn gedoodverfde opvolger minister Jozias van Aartsen was niet eens van boerenkom- voor melk, met vooral veel aandacht voor aangescherpte Veel boeren en tuinders zagen deze nieuwe ontwik- Eelco Brinkman een gevoelige nederlaag leed bij de af. Van Aartsens komst op het ministerie was dan ook niet mineralennormen, omdat de mestproblematiek toen veel kelingen aanvankelijk als een bedreiging, en voelden zich Tweede Kamerverkiezingen van 1994, trad er voor het minder dan een revolutie. In 1991 was het departement in maatschappelijke aandacht kreeg. In datzelfde jaar startten klemgezet tussen de milieubeweging die hen keer op keer eerst sinds 1917 een kabinet aan zónder christendemo- een geruchtmakende tv-documentaire nog gekenschetst CLM en Ahold – het moederbedrijf van Albert Heijn – ook in diskrediet bracht, de retailers die steeds hogere eisen craten: Paars I, een coalitie van PvdA, VVD en D66, onder als ‘het laatste Stalinistische Bolwerk’, maar met de ‘Nota de eerste besprekingen over de ontwikkeling van een stelden aan hun producten zonder daar meer voor te leiding van Wim Kok. Dynamiek en Vernieuwing’ – tekenend genoeg tot stand eigen Ahold-milieusysteem, naar voorbeeld van de betalen, en de overheid die steeds met nieuwe milieueisen Zwitserse supermarktketen Migros. Om te kunnen leveren en voorschriften kwam. Dat gevoel was deels terecht, vond aan de supermarkt, was het idee, moesten producenten ook CLM, omdat veel regels en voorschriften op bedrijfs- voldoen aan bovenwettelijke en controleerbare milieu- niveau moeilijk uitvoerbaar bleken, elkaar soms tegen- criteria. Ahold was enthousiast en besloot stapsgewijs te spraken en in de praktijk maar weinig stimulerend waren. werken aan de introductie van het systeem, de ‘gecontro- Op tal van terreinen – van natuur en mineralen tot energie leerde teelt’, te beginnen bij aardappels en ijsbergsla. Het en gewasbescherming – werkte CLM daarom aan stimule- was het begin van een jarenlange samenwerking tussen rende en doelgerichte alternatieven, waar zowel overheid, Ahold en CLM. Het initiatief zou later een belangrijke rol milieubeweging, markt én landbouw mee uit de voeten kon spelen bij de ontwikkeling van de Global-GAP, de Global – en vaak met succes. Good Agricultural Practice – een internationaal certificaat Ook steeds meer boeren en tuinders zagen kansen dat de kwaliteit van landbouwproducten waarborgt, en in de nieuwe ontwikkelingen. Het koploperbedrijf was waarin naast milieu tegenwoordig ook dierenwelzijn en definitief niet meer het enige ontwikkelingsmodel, vonden voedselveiligheid zijn opgenomen. ook steeds meer boeren, en bulkproductie was niet meer Ook het rijk zag mogelijkheden om met marktpartijen de enige bedrijfsstrategie. Het leger biologische boeren afspraken te maken over het realiseren van (bovenwettelij- was nog klein – er waren er begin jaren negentig zo’n ke) milieudoelen. Een belangrijk instrument daarin was het 400 – maar het groeide gestaag; Zeeuwse akkerbouwers Milieukeur, een (overheids)keurmerk waarmee producen- – verenigd in de Zeeuwse Vlegel – richtten zich samen ten konden laten zien dat ze extra inspanningen leverden met molenaars en bakkers vanaf 1991 op streekproduc- op milieugebied – en waarvoor ze in de winkel misschien ten (zoals het Zeeuwse Vlegelbrood), en op milieugebied net een dubbeltje meer konden beuren. Het Milieukeur gingen voorlopers en ketenpartijen vaak zelf aan de slag was aanvankelijk alleen bedoeld voor non-foodproducten, met de borging van de ketenkwaliteit. Zo ging De Hoeve maar nadat de rechter de gifpieperactie van Milieudefensie met Stichting Natuur & Milieu aan de slag met Milieukeur- eind 1992 had toegestaan, moest de aardappelsector varkensvlees. De tuinbouwsector ontwikkelde de MBT- noodgedwongen wel iets doen – al was het maar om het systematiek (Milieubewuste Teelt, bedoeld voor een brede vertrouwen van de Duitse consument terug te winnen. groep tuinders); de sierteelt volgde met MPS (Milieu Daarom startte CLM in 1993 een verkenning naar de mo- Project Sierteelt). CLM was nauw betrokken bij de ontwik- gelijkheden voor de landbouwvariant van het Milieukeur. keling en uitvoering van deze projecten.

Zeeuwse akkerbouwers, bakkers en molenaars ontwikkelden in 1991 het eerste streekmerk: Zeeuwse Vlegel.

42 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 43 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | 1991 Oprichting| | Proefbedrijf| | De Marke, samen| | met | | | | 1992 Eurocommissaris| | MacSharry| | komt met| | hervorming | | | | | | | | 1992 Gifpieperactie| | van Milieudefensie| | | | | | | | 1992 Publicatie| | van de Habitatrichtlijn:| | | | | | | | | | | | | | | | DLO-instituten uit Wageningen GLB – verplichte braaklegging in de akkerbouw leidt tot overleg met aardappelsector introductie Natura 2000

gekomen zonder overleg met de sector – sloeg Van en de overheid investeerde fors in grote projecten als Aartsen in 1995 een compleet andere weg in. Centraal in de HSL, de Betuwelijn en het Deltaplan Grote Rivieren. zijn aanpak stond het idee dat het platteland niet meer het Ook de plannen voor de Ecologische Hoofdstructuur, de exclusieve domein was van boeren en tuinders, maar dat Herstructurering van de Veehouder en de Reconstructie ook natuur, landschap, recreatie, wonen en andere bedrij- van de Concentratiegebieden – bedoeld om de problemen vigheid er een plek moesten vinden. Ook vond Van Aartsen in de varkenshouderij aan te pakken – waren niet minder dat het afgelopen moest zijn met de te ver doorgevoerde dan grote rijksprojecten, met centralistische rijkssturing en overheidsbescherming van de sector. In ‘Dynamiek en tot stand gekomen zonder al te veel overleg met de regio Vernieuwing’ werd vooral een beroep gedaan op de eigen of belangenorganisaties. verantwoordelijkheid van de sector en op het onder- Toch leidde de toegenomen aandacht voor ‘markt- nemerschap van boeren. Landbouw moest een gewone werking’ ook tot wezenlijke veranderingen in het over- economische sector worden, vond Van Aartsen, wat heidsbeleid. Structurele subsidies maakten plaats voor resulteerde in aanmerkelijk koelere verhoudingen tussen projectfinanciering en afrekenen op resultaat – en dat gold de landbouwsector en het rijk. Het Groene Front had zijn bijvoorbeeld ook voor het agrarisch natuurbeheer. Er werd vooraanstaande positie definitief verloren. hard gewerkt aan ‘deregulering’ (het terugdringing van knel- Mede daardoor verloor het Landbouwschap zijn laatste lende regels en administratieve lasten) en het proces van restje bestaansrecht. Veel boeren voelden zich al een tijd privatisering en verzelfstandiging kwam op gang, met als eer- niet meer vertegenwoordigd door het Schap, en in 1996 ste grote mijlpaal de verzelfstandiging van de Nederlandse ging het ter ziele. Uit de as verrees een nieuwe organisatie- Spoorwegen in 1995. Het was een tendens die zich ook in en lobbystructuur: LTO-Nederland, dat als federatie de het oude OVO-drieluik voltrok. In 1997 werd de Dienst landelijke spreekbuis werd van gefuseerde regionale land- Landbouwvoorlichting een zelfstandig bedrijf – DLV – en in bouworganisaties, de gewestelijke LTO’s. Ze had niet meer datzelfde jaar fuseerden de Wageningse onderzoeksinsti- de oude legitieme overlegpositie van het Landbouwschap, tuten van de Dienst Landbouwkundig Onderzoek (DLO) en moest vooral in de beginjaren concurreren met de met het praktijkonderzoek en de Landbouwuniversiteit tot nieuwe sectorale vakbonden; vooral de Nederlandse Wageningen University and Research Centre. Vakbond Varkenshouders van Wien van den Brink voer geregeld een eigen lobbykoers. varkenspest De meeste rijksaandacht ging in de jaren negentig uit tussen marktwerking en sturing naar het mest- en mineralenbeleid. In 1991 trad de Hoewel de markt steeds belangrijker werd en het Europese Nitraatrichtlijn in werking, de eerste uit een hele Nederlandse poldermodel onder Wim Kok wereldwijd reeks richtlijnen die de natuur- en milieukaders voor de furore maakte, bleef de rol van het rijk op het gebied Nederlandse landbouw zouden stellen. Dergelijke richt- van ruimtelijke ordening, milieu en natuur groot. Sterker lijnen waren nodig om het Europese milieubeleid te nog: de rijkssturing en –ambities waren groter dan ooit. harmoniseren, vond ook Nederland – anders zouden Economisch ging het Nederland voor de wind. De grond- bedrijven uit achterlopende lidstaten immers een concur- en huizenprijzen stegen ieder jaar fors, voor het eerst in rentievoordeel hebben ten opzicht van die uit lidstaten de geschiedenis sloeg de middenklasse aan het beleggen, met strengere milieuwetgeving.

Gé Pak overhandigt rapport Gezonde tuinbouw, schoon milieu aan de ministers Van Aartsen (LNV) en De Boer (VROM), met links Hans Muilerman (Zuid-Hollandse Milieufederatie) en Frans Hoogervorst (LTO-NTS)

44 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 45 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 1992 VN Klimaatverdrag| | en| | Biodiversiteitsverdrag| | | | | | 1993 Convenant| | Gewasbescherming| | | | | | | | | | 1993 Ontwikkeling| | Agro-milieukeur| | | | | | | | 1995 De bijna-overstromingen| | | | van 1993 en| | 1995 | | | | | | | | | | | | van Rio de Janeiro zetten klimaatverandering op de agenda

Het was al veel langer duidelijk dat Nederland niet op kor- na 4 februari 1997, toen op een varkenshouderij in het te termijn aan de doelstellingen van de Nitraatrichtlijn kon Brabantse Venhorst klassieke varkenspest werd vastgesteld. voldoen, en op termijn zou dat betekenen dat Nederland Ondanks vervoersverboden en grootschalige ‘ruimingen’ torenhoge boetes aan Brussel zou moeten betalen. bleef het aantal besmette bedrijven onrustbarend stijgen. Aanvankelijk hadden minister Braks en het landbouwbe- De export viel stil, biggen werden doodgespoten en op drijfsleven nog gehoopt op grootschalige mestverwerking, de tv waren bijna dagelijks beelden te zien van mannen in maar na een vroegtijdig faillissement van mestfabriek witte overalls die dode varkens afvoerden – grijpers, rood- Promest begin jaren negentig, bleek mestverwerking niet witte politielinten en de gezichten van verslagen boeren. van de grond te komen. Omdat de verliesnormen uit de Het duurde meer dan een jaar voor het sein ‘pest mineralenboekhouding volgens plan ieder jaar werden aan- meester’ gegeven werd en de trieste balans opgemaakt gescherpt, dreigde opnieuw een onplaatsbaar overschot op kon worden: 11 miljoen vernietigde varkens, 1775 de Nederlandse ‘mestmarkt’. Hoewel veehouders samen geruimde bedrijven, een geschatte schadepost van 2,5 met rijk en provincies werkten aan regionale mestplannen miljard euro, deels opgebracht door de Nederlandse en de vermindering van de mestproductie, concludeerde belastingbetaler. Na de watersnood van 1953 was de minister Van Aartsen al snel dat de vermindering van het varkenspest de duurste ramp die Nederland ooit getrof- aantal dieren de enige oplossing was. Vlak na zijn aantre- fen had – maar tegelijkertijd ook een gouden tijd voor den in 1994 probeerde hij dat te verwezenlijken door de vleesverwerker Sobel, waardoor de Brabantse boeren- mestquota in de intensieve veehouderij verhandelbaar te organisaties ZLTO – eigenaar van Sobel – uiteindelijk maken (wat bedrijfsontwikkeling weer mogelijk maakte), vleesmultinational VION kon opzetten. mét de bepaling dat bij verkoop van de quota 25% werd Minister Van Aartsen besloot al tijdens de varkens- afgeroomd, maar in de praktijk leverde dat – mede door pestepidemie dat rigoureus ingrijpen nodig was en kon- creatieve juridische constructies – te weinig op. digde de Wet Herstructurering Varkenshouderij aan – Ondertussen stonden steeds meer consumenten inclusief een generieke korting van 25% op het aantal kritisch tegenover de steeds grootschaliger veehouderij, dieren, waarmee in één klap het mestoverschot opgelost wat versterkt werd door de blijkbaar ‘criminele praktijken’ zou zijn. Ook moest er een ruimtelijke herstructurering van sommige voerleveranciers, waardoor dioxine in van de varkensgebieden komen (de zogenaamde concen- veevoer en uiteindelijk ook het vlees en de melk terecht tratiegebieden, ruimtelijk van elkaar gescheiden door zo- konden komen – met alle gezondheidsrisico’s van dien. genaamde varkensvrije zones), met dwingend instrumenta- Bovendien was in 1996 in Engeland een verontrustend rium als onteigening en directe planologische doorwerking, verband gelegd tussen het overlijden van tien mensen aan de latere Reconstructiewet. Geen gebieds- en bedrijfs- een nieuwe variant van de ziekte van Creutzfeldt-Jakob en gericht maatwerk dus, geen vertrouwen, geen overleg, het eten van met BSE besmet rundvlees – de gekkekoeien- maar een harde en regulerende aanpak. ziekte in de volksmond – en ook in Nederland stierven in Voor de varkenshouders – die door de varkenspest de jaren daarop enkele mensen aan de ziekte. Blijkbaar was toch al door een diep dal gingen – waren de generieke ons veilig geachte voedsel toch niet zo veilig. kortingsplannen van de minister de laatste druppel. De var- Maar de echte brede maatschappelijke verontwaar- kenshoudersvakbond van Wien van den Brink stapte naar diging over de veehouderij ontstond pas in de weken de rechter, die drie jaar later definitief een streep door de

1997 Varkenspest:de beelden van de ruimingen schokten heel Nederland

46 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 47 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | 1995 In ‘Dynamiek| | en Vernieuwing’| | introduceert| | landbouwminister| | | | | | | | | | | | 1995 Oprichting| | LTO-Nederland| | | | | | | | 1995 Beregeningsplanner| | | | | | | | | | | | | | | | | | Van Aartsen particulier natuurbeheer en resultaatbeloning

generieke kortingsplannen van het kabinet zette. Om toch te verklaren verschillen tussen de berekende en feitelijke en natuur stond in het beleidsplan centraal en het vormde op steeds meer plekken in praktijk werd gebracht en het broodnodige evenwicht op de mestmarkt te realise- mestproductie en in de akkerbouw en vollegrondstuin- dan ook niet minder dan een breuk met de ideeën uit de dat CLM zijn ideeën verder kon ontwikkelen. Vanaf 1995 ren en de varkensstapel in te krimpen introduceerde Van bouw was onvoldoende draagvlak om de feitelijke gewas- ‘Relatienota’, waarin verweving juist centraal stond. ontwikkelde CLM de Natuurmeetlat, waarmee op basis van Aartsens ‘opvolger’, de D66-minister Laurens-Jan Brinkhorst opbrengsten vast te stellen. Dat waren redenen waarom Toch kon het Natuurbeleidsplan op brede steun indicatorsoorten de natuurwaarde van een bedrijf in kaart (die de afgetreden Haijo Apotheker had vervangen), de Europese Commissie moeilijk te overtuigen was dat rekenen, ook uit de landbouwhoek – functiescheiding was kon worden gebracht. In de praktijk bleken talloze studie- samen met zijn VROM-collega Jan Pronk de (vrijwillige) MINAS een effectieve invulling was van de Nitraatrichtlijn misschien wel beter dan verweving, zolang de hoogproduc- groepen via doelgerichte beheersmaatregelen ook concrete opkoopregeling, die grotendeels gefinancierd werd door de – maar vooralsnog ging de Commissie akkoord met de tieve gronden maar voor de landbouw gereserveerd natuurdoelen te kunnen realiseren. Voor de verplichte Ruimte-voor-Ruimteregeling. Op de plek van een MINAS-systematiek. bleven. Bovendien had vooral de Europese akkerbouw nog braaklegging in de akkerbouw introduceerde CLM het con- gesloopte veestal kon een boer een nieuwe woning steeds met een grote overproductie te maken en introdu- cept ‘natuurbraak’ – een soort tijdelijke natuur op de braak- bouwen – en dat leverde veel geld op. De regeling werd Schotse hooglanders ceerde de Europese landbouwcommissaris MacSharry in gelegde percelen. Ook gaf CLM tal van voorlichtingsproduc- een succes. Rond 2002 was de varkensstapel inderdaad Niet alleen het mest- en mineralenbeleid was in de jaren 1992 de verplichte braaklegging in de akkerbouw. In dat- ten uit over agrarisch natuurbeheer, zoals cd’s met geluiden met ongeveer een kwart gekrompen en was het gewenste negentig een groot rijksproject, ook het natuurbeleid. Met zelfde jaar liet de Wageningse hoogleraar Rudy Rabbinge van Natuurmeetlat-dieren en verschillende brochures. evenwicht op de mestmarkt bereikt. de Relatienota en de inzet van enthousiaste boerenwerk- in het WRR-rapport ‘Grond voor keuzen’ zien dat er door Evenwicht op de mestmarkt was de belangrijkste voor- groepen had het agrarische natuur- en landschapsbeheer in verdergaande intensivering en schaalvergroting in de toe- Schoon drinkwater waarde voor een succesvolle uitvoering van het Mineralen de jaren tachtig een stevige basis in de praktijk gekregen. In komst naar verwachting nog veel meer landbouwgrond vrij Ook op het gebied van gewasbescherming timmerde CLM Aangifte Systeem (MINAS), dat in 1998 was ingevoerd, reservaatgebieden kochten terreinbeheerders langzamer- zou komen – dus natuurontwikkeling was geen bedreiging aan de weg. In het rijksbeleid stond de vermindering van en waarmee Nederland aan de Europese Nitraatrichtlijn hand steeds meer landbouwpercelen aan. Toch kon dat niet maar een uitkomst. Tot slot, en ook dat was een sterk – het aantal kilo’s actieve stof nog centraal, maar CLM pleitte hoopte te voldoen. MINAS was voor een belangrijk deel verhinderen dat de natuur steeds verder werd aangetast maar weinig genoemd – argument, waren ‘procesnatuur’ en ervoor de vermindering van de milieubelasting centraal gebaseerd op de mineralenbalans, een vinding van CLM. – de verzuring, vermesting en verdroging van natuur- begrazing met grote grazers als Schotse Hooglanders en te stellen – één kilo van het ene middel kon immers veel Het vormde een alternatief voor een forfaitair minera- gebieden zorgden ervoor dat de leefomgeving voor plan- Heckrunderen vaak veel goedkoper dan het traditionele schadelijker zijn dan een kilo van een ander middel. Maar lensysteem, dat sinds eind jaren tachtig verplicht was. ten en dieren nog steeds achteruit ging. De Nederlandse semi-agrarische beheer van ondermeer plaggen en hooien. het zou nog tot 2000 duren voor de CLM-aanpak zou Dat was gebaseerd op normgetallen en zei daarom maar natuurgebieden waren bovendien veel te versnipperd om Toch betekende het EHS-project niet het einde van het uitgroeien tot een belangrijke poot onder het rijksbeleid. weinig over de werkelijk stikstof- en fosfaatverliezen op bedreigde flora en fauna te beschermen. agrarisch natuur- en landschapsbeheer – integendeel. VVD- Na het incidenteel verbieden van schadelijke bestrij- een bedrijf en stimuleerde boeren dus nauwelijks om hun Halverwege de jaren tachtig ontstond een nieuwe stro- minister Van Aartsen vond dat het realiseren van natuur- dingsmiddelen – zoals DDT in 1973 en Endosulfan in mineralenmanagement te verbeteren. ming in de natuurwereld die het gangbaar natuurbeheer doelen niet het exclusieve domein van de overheid moest 1990 – was het rijk eind jaren tachtig begonnen met een De mineralenbalans van CLM was gebaseerd op wer- karakteriseerde als ‘tuinieren’ en pleitte voor natuurlijke zijn, maar dat ondernemers en particulieren dat even goed gestructureerd gewasbeschermingsbeleid. Als uitwerking kelijke bedrijfsgegevens en beloonde de inspanningen van processen en natuurontwikkeling; de grutto, het toonbeeld – en misschien wel beter – konden. De landbouwminister van het Nationaal Milieubeleidsplan verscheen in 1991 het boeren wél. Uitgebreide praktijktests – mede op proef- van het agrarisch natuurbeheer, werd door natuurontwik- wilde daarom graag verder met agrarisch natuurbeheer, Meerjarenplan Gewasbescherming (MJP-G), met als hoofd- boerderij De Marke – hadden begin jaren negentig laten kelaars smalend ‘weidevogelkaketoe’ genoemd. Ecologen maar wel meer resultaatgericht – een aanpak waarmee on- doel een halvering van het bestrijdingsmiddelengebruik zien dat hiermee grote winst te boeken viel, en dat die als Fred Baerselman en Frans Vera – die eind jaren tachtig dermeer CLM al vaak geëxperimenteerd had en dat CLM in 2000, gemeten in kilo’s actieve stof. Geheel in lijn met winst nog eens groter werd als boeren financieel beloond bij de Directie Natuur van LNV werkten – waren daarbij de minister onder de aandacht had gebracht. In plaats de tijdgeest sloot het rijk in 1993 een convenant met het werden voor het terugdringen van hun verliezen tot onder bij geïnspireerd door de spontane natuurontwikkeling van het plichtmatig toepassen van beheervoorschriften landbouwbedrijfsleven en de bestrijdingsmiddelenindustrie de norm. Het ministerie van LNV was gecharmeerd van in de Oostvaardersplassen. In het ‘Natuurbeleidsplan’ wilde Van Aartsen afrekenen op natuurresultaat – ‘output- over de uitvoering van het MJP-G – dus zonder milieu- de aanpak en nam veel van de mineralenbalans over in uit 1990 werkten zij dit concept ook ruimtelijk verder sturing’ in vakjargon – en die filosofie zou de basis worden beweging, die zich kritisch bleef opstellen en geregeld de MINAS – behalve de premies. Voor de melkveehouderij uit door te pleiten voor de aanleg van een Ecologische van het nieuwe ‘Programma Beheer’. publiciteit zocht om druk op de ketel te houden. was MINAS een goed en gewaardeerd instrument. Maar Hoofdstructuur (EHS), een samenhangend stelsel van De introductie van het ‘Programma Beheer’ – inclusief Hoewel het MJP-G leidde tot enige afname van het in de varkens- en pluimveehouderij waren er niet goed robuuste natuurgebieden. De scheiding tussen landbouw het sturen op resultaat – betekende dat de CLM-filosofie gebruik van gewasbeschermingsmiddelen was al in 1995

48 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 49 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 1995 Eerste| | Agro-milieukeur| | | | | | | | 1995 Ontwikkeling| | | | | | | | | | | | 1996 Convenant| | Glastuinbouw| | | | | | | | 1996 Eerste| | BSE-gevallen | | in | | | | | | | | | | | | | | aardappelen in supermarkt Natuurmeetlat en Milieu (GlaMi) Groot-Brittannië

duidelijk dat de beoogde reductie niet werd gehaald – mét milieubeweging en overheid om tafel te gaan. De eerste behalve op het gebied van grondontsmetting, en daarvoor bemiddelende gesprekken vonden plaats onder leiding van golden al wettelijke normen. Van de gehoopte grootschalige CLM, die de gewezen ‘tegenstanders’ bij elkaar bracht. Het gedragsverandering onder boeren was geen sprake – wat leidde tot een convenant Glastuinbouw en Milieu (GlaMi), mede veroorzaakt werd doordat de afspraken waren waarin een bedrijfsgerichte aanpak voor de vermindering gemaakt met het Landbouwschap, dat destijds op zijn laatste van het gebruik van bestrijdingsmiddelen, mineralen en benen liep. energie centraal stond – later nog uitgebreid met ruimtelijke Halverwege de jaren negentig werd duidelijk dat doelstellingen. Sindsdien zou de sector gestaag maar traag het Rijk vanaf 2000 gewasbeschermingsmiddelen werken aan het realiseren van haar doelen. moest verbieden die niet voldeden aan de Europese Ondertussen werkte CLM ook samen met milieube- Gewasbeschermingsrichtlijn. LTO-Nederland, die de agra- weging, NAJK en drinkwaterkoepel Vewin aan een eigen rische belangenbehartiging rond gewasbescherming na de milieumeetlat-aanpak. In de meetlat stonden geen kilo’s opheffing van het Landbouwschap op zich had genomen, actieve stof centraal, zoals in het overheidsbeleid, maar luidde de noodklok. Het verbod betekende volgens LTO de milieubelasting van het middel. Want hoewel sommige dat er teelten uit Nederland zouden verdwijnen – wat vol- middelen in kilo’s werkzame stof weinig belastend waren, gens de milieubeweging en de drinkwatersector onzin was. konden ze toch uitermate schadelijk voor het milieu zijn. LTO-Nederland, Stichting Natuur & Milieu en de Vereniging In de milieumeetlat-aanpak kwam die milieubelasting wel van Drinkwaterbedrijven Vewin kregen van Staatssecretaris tot uitdrukking. Met een overzicht van alle middelen en Geke Faber van Landbouw de opdracht gezamenlijk een hun milieubelasting in de hand konden boeren en loonwer- lijst met ‘landbouwkundig onmisbare stoffen’ op te stellen. kers vervolgens weloverwogen voor het minst schadelijke Maar ondanks de online berekeningen die CLM tijdens het middel kiezen – en daarmee was heel veel winst te boeken, overleg uitvoerde om de milieuwinst van de verschillende bleek al snel in de praktijk. Samen met boeren en drink- varianten inzichtelijk te maken, kwamen de partijen er niet waterbedrijven experimenteerde CLM vanaf het midden uit. Uiteindelijk stelde de staatssecretaris zélf een lijst van de jaren negentig met deze aanpak, waarbij boeren onmisbare middelen op, waarbij ze dankbaar gebruik betaald kregen voor de resultaten die ze boekten. Het maakte van het voorafgaande rekenwerk. De ervaringen bleek een stimulerende aanpak die ook echt resultaat op- met het MJP-G waren een les dat niet alle convenanten leverde, en waarmee steeds meer drinkwaterbedrijven en met marktpartijen, milieubeweging of producenten auto- provincies in hun grondwaterbeschermingsgebieden aan de matisch tot succes leidden, en dat sterke overheidssturing slag gingen. Na 2000 kwam de milieubelasting ook in het soms onontbeerlijk was – al was het maar om als overheid rijksbeleid centraal te staan. een flinke stok achter de deur te hebben. Toch waren er ook successen. De glastuinbouw, die het groene poldermodel begin jaren negentig met een hoge milieubelasting, oplo- De CLM-ervaringen in ondermeer de grondwaterbescher- pende energiekosten en een beroerd internationaal imago mingsgebieden en met het Programma Beheer maakten ten dode leek opgeschreven – ‘Wasserbomben’ werden steeds duidelijker dat generieke overheidssturing niet meer de Nederlandse tomaten in Duitsland genoemd – besloot paste bij de talloze initiatieven die er overal in het land halverwege de jaren negentig de luiken open te gooien en ontstonden – van landelijke overeenkomsten tussen boeren,

Nestbescherming voor weidevogels werd een van de meest toegepas- te maatregelen in het agrarisch natuurbeheer

50 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 51 . . . .

| | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 1996 Oprichting| | The Greenery| | | | | | | | 1997 Experimenten| | resultaatbeloning| | | | | | | | | | 1997 Ingrijpende| | plannen Van| | Aartsen voor| | | | | | 1997 Varkenspest| | | | | | | | | | | | | | | | | |

(weidevogels, slootkantplanten) de herstructurering van de varkenshouderij

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

nuttige natuur

Vanaf de oprichting vond CLM dat natuur en landschap bedrijfsniveau, met ondermeer de kalender ‘Ondernemen op het boerenbedrijf niet alleen belangrijk waren voor de met Biodiversiteit’ (2003) en instrumentkaarten voor het natuur zelf. Al in 1981 opperde CLM onderzoek te doen benutten en versterken van agrobiodiversiteit op het eigen naar de gunstige landbouwkundige effecten van hout- bedrijf. Vanaf 2007 was CLM ook betrokken bij verschillende wallen, maar het zou tot 1992 duren voordat het belang praktijkpilots rond (functionele) agrobiodiversiteit (FAB), SPEERPUNT van ‘agrobiodiversiteit’ in het VN-Biodiversiteitsverdrag zoals in de Brabantse Kempen, de Hoeksche Waard en van Rio de Janeiro ook beleidsmatig werd onderkend. Flevoland. Samen met boeren werden bijvoorbeeld zoge- een poSitieF- Agrobiodiversiteit bleef aanvankelijk een abstract begrip. naamde FAB-randen aangelegd om natuurlijke vijanden te . In 1998 schetste melkveehouder Jaap Honingh tijdens het bevorderen, waardoor er in granen en aardappelen niet of kritiSche vervolg op de Rio-conferentie in Bratislava daarom samen nauwelijks meer tegen bladluis gespoten hoefde te wor- met CLM een beeld van wat agrobiodiversiteit in de prak- den. Ook werden maatregelen voorgesteld om de bodem tijk op het boerenbedrijf kon betekenen, en die benadering duurzaam vruchtbaar te houden of om ‘robuuste’ koeien te denktank sloeg aan. Vanaf toen speelde CLM een voortrekkersrol in fokken, die minder gevoelig waren voor ziektes. het concretiseren en toepasbaar maken van het begrip op De visie van stakeholders op duurzame landbouw is cruciaal voor CLM. Daarom heeft CLM lange tijd een breed bestuur gehad met daarin boeren, milieubeschermers, onderzoekers en vertegenwoordigers van ketenbedrijven, met marktpartijen en milieubeweging tot regionale afspraken milieubeweging en landbouworganisaties algemeen bindend illustere voorzitters als Arie van den Brand en tussen een groeiend aantal milieucoöperaties en agrarische te verklaren, net als bij cao-onderhandelingen. Uiteindelijk Hans van der Vlist. Sinds 2001 hebben BV en natuurverenigingen enerzijds en lokale overheden en milieu- kwamen de ‘collectieve milieuovereenkomsten’ er niet, Stichting samen een Adviesraad, die fungeert als organisaties anderzijds. De ervaringen van CLM, die aan de maar het vormde wel een belangrijke stap in het denken de antenne voor signalen uit het netwerk en de wieg had gestaan van een van de eerste agrarische natuur- over groene convenanten en gebiedscontracten tussen maatschappij. Momenteel zitten in de Adviesraad verenigingen in Nederland, die uit Waterland, lieten zien dat (groepen) agrariërs en overheden. In de tweede helft van vertegenwoordigers (op persoonlijke titel) er door samenwerking en maatwerk op regionaal niveau de jaren negentig leken er heel veel mogelijkheden te zijn van onder meer FrieslandCampina, Rabobank, veel natuur- en milieuprestaties geleverd konden worden, voor dergelijke groene contracten. Maar in het jaarverslag Dierenbescherming, Natuurmonumenten en CBL, als rijk en provincies tenminste de beleidsruimte gaven om over 1998 constateerde CLM dat het ministerie van LNV, en uiteraard een aantal agrariërs. af te wijken van rigide voorschriften en om de boeren af te dat onder Van Aartsens leiding had opgeroepen om met rekenen op het behaalde resultaat. vernieuwende ideeën te komen en als sector de eigen Onder Wim Kok boekte het Nederlandse polder- verantwoordelijkheid te nemen, “eigenlijk niet weet wat model klinkende resultaten en verschillende organisaties het aan moet met al die lokale creativiteit. Het dreigt zelf – waaronder CLM – pleitten dan ook voor een groene de remmende factor te worden. Niet uit onwil of kwaad- evenknie daarvan, het groene poldermodel. Al in 1994 had aardigheid, maar eenvoudig uit onmacht, omdat het tot in CLM voorgesteld om milieu-afspraken tussen overheid, al zijn vezels is ingesteld op uniformiteit.

Akkerrand in Flevoland

52 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 53 . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 1997 Aanpak| | verdroging op| | landbouwbedrijven:| | | | | | 1998 Groene| | Contracten | | | | | | | | | | | | | | | | brochure Boeren met water

tuSSen achterhoek en WaShington

Aanvankelijk richtte CLM zich vooral op het nationale en partners, óók omdat marktpartijen steeds vaker inter- het regionale niveau. Het rijk bepaalde de beleidskaders en nationaal opereerden. Zo vond CLM in het IATP in de Wingsspprovincies voerden vaak regionale projecten uit, bijvoor-rayerVerenigde Staten een goede partner, waarmee in 1997 beeld in milieubeschermingsgebieden – dus daar lagen de de mineralenbalansas in de VS kon worden geïntroduceerd aangrijpingspunten voor het nCLM-werk. aan Maar e eeindn jaren sc ho(alsn ‘thee DutchMa Yardstick’) en waarmee in 2006 het boek tachtigme werdn steedswe duidelijkerrke dat het (Nederlandse) ‘Agrarian Landscapes’ werd geproduceerd, dat een beeld Sanatuur- en milieubeleid ook op internationaal niveau werd gaf van de prachtige cultuurlandschappen aan beide zijden Devormgegeven. techniek ‘Brussel’ bepaalde niet alleen de koers voor van de Atlantische Oceaan. Maar de meeste internationale het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (inclusief ideeën werkzaamheden van CLM waren – en zijn nog steeds – De Wingssprayervoor bijvoorbeeld is een gewasopenende braaklegging spuittechniek ) maar ook die voorge- het Europees. Zo heeft CLM ideeën aangedragen voor cross bruik maakt van luchtgeleiding om ook de ﬁ jne spuitdruppels in het gewasmilieubeleid; te spuiten. in Een 1991 “vleugel” zou de gemonteerd Europese op Nitraatrichtlijn de spuit- compliance (milieuvoorwaarden aan productiesubsidies), boomin geeft werking een neerwaartse treden, de luchtstroom eerste uit in het een gewas hele waarbij reeks. Maar meegedacht over duurzame voedselketens in Europese de vleugelook opook het gewas wereldtoneel tijdens het rijden – en opent. vooral bij de GATT- regio’s, en het idee van een Europese stikstofheffing uitge- De spuitvloeistof wordt hierdoor dieper in het gewas gedrukt met alsonderhandelingen gevolg een betere bedekkingsgraad. over wereldhandel Door de – sterk werden ver- beslis- werkt. In Nederland adviseerde CLM overheden over de minderdesingen drift genomen neemt de emissie die de naar richting oppervlaktewater van het landbouw-sterk af en uitwerking van EU-beleid, zoals over de effecten van het en voormilieubeleid veel middelen sterk ook de beïnvloedden. hoeveelheid benodigde In de werkzameaanloop naar de opheffen van de zuivelquota. Momenteel werkt CLM met stof per ha. De wingssprayerGATT-onderhandelingen spuittechniek is een van doorontwikkeling 1994 organiseerde van de CLM de samenwerkende multinationals in de voedingsbranche sleepdoektechniekdaarom in 1989 die al inenige Noordwijk tijd in Nederland een conferentie wordt toege- om natuur uit het Sustainable Agriculture Initiative Platform (SAI) aan past.en Er ismilieu een uitvoering op de metGATT-agenda single wing en te een krijgen uitvoering – en met met succes. internationaal toepasbare indicatoren, methoden en tools double wing. De laatste uitvoering maakt, volgens de leverancier, rijsnelhedenSindsdien tot 18 richtte km/uur mogelijk.CLM zich In de geregeld vleugelconstructie op Europees zijn en voor het meten van duurzaamheid bij de boer. geleidingsschottenmondiaal niveau gemonteerd en werkte die de het luchtstroom samen rechtmet naarinternationale achteren richting het gewas geleiden. Foto: H. Hoeben

Foto: H. Hoeben Vanaf het begin heeft CLM met de praktijk samen gewerkt De innovatieve wingssprayer in actie: minder middel, minder drift en betere werking Voordelen Nadelen • verbeterde indringing en bedekking van het gewas • een juiste spuitboomhoogte is • voor veel middelen doseringsverlaging mogelijk belangrijk, dit moet vaak handmatig • 70 tot 99% driftreductie worden gecontroleerd (er kan echter 54 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN • meer spuitbare dagen per jaar ook gebruik worden1991 gemaakt- 2001 CONVENANTEN van EN CERTIFICERING 55 • weinig kans op schade naastgelegen percelen of overlast voor omwonenden automatische boomhoogteregeling) • verhoging capaciteit door hogere rijsnelheid (single wing tot 12 km/uur, • bij het wenden op de kopakkers is double wing tot 18 km/uur) en minder vaak vullen van de spuittank het systeem gevoelig voor wind. • spuitboom is stabieler door contact met gewas Dit effect is volgens de fabrikant bij • systeem werkt aerodynamisch, geen ventilatoren nodig de laatste doorontwikkeling vrijwel • alle bespuitingen zijn uit te voeren met dezelfde (ﬁ jne) spuitdoppen (110-02 of 110-015) verdwenen. | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | |

“de koe in de wei is in het nederlandse bewustzijn zoiets als voor de amerikanen de cowboy op de prairie.”

Bruggenbouwer Wouter van der Weijden in Boerderij, 21 maart 1997

Frits van der Schans en Wouter van der Weijden 56 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN in NRC Handelsblad 18 april 2000 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 57 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| ||||

Aangifte Systeem (MINAS) tuinders in Nederland zorgen over koe in de wei

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

“Meer dan ooit behoefte |||| aan een onafhankelijke experimenteerder en denktank” SPEERPUNT . innovatieS

Mini-intervieW theo WaMS Voor werkelijke verduurzaming zijn innovaties Teo Wams was in de jaren negentig directeur van nodig, zowel in het beleid als in de praktijk. Sinds Vereniging Milieudefensie en bestuurslid van CLM. haar oprichting heeft CLM daarom steeds concrete Tegenwoordig is Wams directeur natuurbeheer van voorstellen gedaan voor een innovatief en stimule- Natuurmonumenten. rend milieubeleid. Ook organiseert CLM regelmatig innovatiewedstrijden voor ondernemers, zoals de “In de jaren negentig mocht ik vanuit de milieubeweging innovatieprijs Duurzame Gewasbescherming. Tot deelnemen aan het bestuur van CLM. Het waren roerige, slot stimuleert CLM technische innovaties, dynamische jaren, waarbij de krachtsverhoudingen tussen zoals de ontwikkeling en toepassing van de duur- landbouw, natuur en milieu veranderden. Veel 'groene' zame wingssprayer (foto rechts). Om de water- organisaties maakten een stormachtige ontwikkeling kwaliteitsdoelen voor gewasbescherming en door, met grote behoefte aan professionalisering, CLM mineralen te realiseren voert CLM momenteel niet uitgezonderd. Het bestuur van CLM heb ik ervaren het project ‘Innovaties in het kwadraat’ uit. Daarin als een fantastisch platform om meningen uit te wisselen, combineren zeven bedrijven hun innovaties voor informatie te delen en nieuwe samenwerkingsvormen af te een duurzame peren-, prei- en aardbeienteelt. tasten. De voortdurende voeding vanuit de werkorganisa- tie met vernieuwende projecten was daarbij onontbeerlijk. Inmiddels is de wereld sterk veranderd. ‘Duurzaam’ is mainstream in het bedrijfsleven, de overheid doet minder, issues als (bodem)biodiversiteit komen op en een nieuw EU-landbouwbeleid dient zich aan. Meer dan ooit ruimte voor en behoefte aan een onafhankelijke experimenteerder en denktank als CLM.”

58 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 1991 - 2001 CONVENANTEN EN CERTIFICERING 59 . . | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| 2001|||| | |||| |||| | –|||| 2011|||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | 2001 Commissie| Wijffels adviseert| over | | 2001 Europees| project | | | | | | toekomst intensieve veehouderij Nitrogen Levy

4. DUURZAAMHEID ALS MARKETING- STRATEGIE Landbouw tussen globalisering en regionalisering

hoewel de paarse landbouwministers van aartsen, apotheker en Brinkhorst vanaf de jaren negentig sterk hadden ingezet op ‘marktwerking’ en ‘eigen verantwoordelijkheid’, kwam die koerswijziging pas onder hun cda-opvolger cees veerman tot wasdom. niet de overheid was meer de stuwende kracht achter milieu- en welzijnseisen, maar de markt. grote internationale voedings- en supermarktconcerns als Friesland Foods, campina, unilever en albert heijn kozen steeds vaker voor ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’, vaak in nauwe samenwerking met aansprekende natuur- en milieuclubs als het Wereld natuur Fonds of de dierenbescherming. duurzaamheid werd een marketingstrategie. in de winkelschappen verschenen steeds meer duurzame producten, zoals ‘Beter leven-eieren’, weidemelk en biologische appels.

Aan het begin van het nieuwe millennium had acht jaar paarse Voedselkwaliteit. Dat was nodig omdat de Voedsel- en politiek haar glans verloren. Ondanks de economische groei Warenautoriteit onder verantwoordelijkheid van LNV had een zeker maatschappelijk onbehagen de kop op gestoken, kwam te vallen – en dat was niet toevallig. De consument dat zich na de aanslag op de Twin Towers op 11 september was steeds belangrijker geworden, en voor de consument 2001 en de moord op Pim Fortuyn, een half jaar later, vertaalde stond de voedselkwaliteit voorop, zeker na de gekke koeien- in een aardverschuiving in het Nederlandse politieke land- ziekte en diverse veevoeraffaires van eind jaren negentig. schap. Uit het niets werd de Lijst Pim Fortuyn de tweede partij van Nederland, na het CDA, dat als grote winnaar uit de bus publiek-private samenwerking kwam. Het werd het begin van vier opeenvolgende kabinet- Onder de paarse kabinetten van Wim Kok had het rijk op ten Balkenende (2002 – 2010), in wisselende coalities. Het natuur- en milieugebied een behoorlijk centralistische koers ministerie van LNV kwam weer terug bij ministers uit ‘eigen gevaren, maar Veerman zag in dat een andere aanpak nood- In de jaren negentig waren veel CLM-ideeën overgenomen door voor Landbouw en Milieu, die zich richtte op innovatie en debat. CDA-kring’. Eerst werd de akkerbouwer en wetenschapper zakelijk was. De overheid kon – zeker op het gebied van overheden, marktpartijen en het landbouwbedrijfsleven. Verschillende Oprichter Wouter van der Weijden werd directeur van de stichting; Cees Veerman minister (2002-2006), daarna de boerendochter kwaliteit en duurzaamheid – niet alles zelf organiseren, maar CLM-pioniers stonden inmiddels bij provincies en ministeries zelf CLM Onderzoek en Advies kwam onder leiding van Gé Pak. In 2007 aan het beleidsroer. In 2003 verhuisde CLM naar een duurzaam werd Gé Pak opgevolgd door Gijs Kuneman, die in de jaren daarvoor en vakbondsbestuurder Gerda Verburg (2006 – 2010). was, vond Veerman, sterk afhankelijk van de wensen van de bedrijfspand in de Culemborgse ecowijk Lanxmeer, en in 2001 werd vanuit Stichting Natuur & Milieu bruggen had gebouwd naar landbouw Bij de kabinetsformaties van het kabinet-Balkenende II consument en van de initiatieven vanuit de markt. Veermans CLM gesplitst in CLM Onderzoek en Advies BV, dat onderzoek en bedrijfsleven. werd de naam van LNV veranderd van Landbouw, Natuur adagium was dan ook ‘van zorgen voor naar zorgen dat’ verrichtte voor marktpartijen en overheden, en Stichting Centrum en Visserij in het ministerie van Landbouw, Natuur en – de overheid als facilitator. Niet voor niets was LNV’s

60 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 61 . . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | 2001 Mond-| | en Klauwzeer| | | | | | 2001 Start | | van de opkoop | | van varkensrechten,| | | | 2001 Opsplitsing| | in | | | | | | 2003 ‘Onmisbaarheidsregeling’| | | | en | | | | | | 2003 CLM| | slaat alarm over| | invasieve | | | | | | | | | | | | | | ondermeer via Ruimte-voor-Ruimte BV en Stichting Convenant Duurzame Gewasbescherming exoten en biologische globalisering

missiedocument uit 2004 geen nota met beleidsvoornemens, Terwijl het rijk steeds meer verantwoordelijkheden overliet laatste twee Nederlandse melkindustrieën tot één bedrijf maar een ‘agenda’, de ‘Agenda Vitaal Platteland’. De verzelf- aan provincies en regio’s werd de Brusselse invloed op het van wereldformaat, FrieslandCampina. Ahold breidde zijn standiging van semi-publieke diensten werd voortgezet en nationale landbouw-, natuur- en milieubeleid ook steeds internationale werkgebied flink uit en in de varkenssector steeds nadrukkelijker zette de overheid in op samenwerking groter. Om de blijvend hoge kosten te beperken én de nega- werd VION door fusies en overnames Europa’s grootste met (en medefinanciering door) private partijen: de zoge- tieve effecten op natuur en landschap te verzachten was het vleesproducent, de zesde ter wereld. naamde publiek-private samenwerking. Het was een tendens Gemeenschappelijk Landbouwbeleid sinds 1984 enkele keren Op het wereldtoneel maakten nieuwe grote spelers hun die onder de noemer ‘ontwikkelingsplanologie’ ook in de stapsgewijs hervormd. Dat leidde uiteindelijk tot de ontwik- opwachting. Voor opkomende wereldeconomieën als India, ruimtelijke ordening zichtbaar werd. Economische dynamiek keling van een ambitieus tweede spoor, het Europese platte- Rusland en vooral China werd duidelijk dat de zeggenschap moet je niet tegenhouden – zoals VROM-minister Jan Pronk landsbeleid, waaruit ook Nederland veel plattelandsprojecten over de grondstofvoorraden van steeds groter strategisch met zijn rode contouren nog had gepoogd – maar benutten zou (mede)financieren, zoals het agrarisch natuurbeheer. belang werd en dat ze hun voedselvoorziening voor de en in de goede richting sturen. Onder leiding van ondermeer Maar belangrijker nog was dat ‘Brussel’ voor steeds toekomst moesten veiligstellen. Dit leidde tot de bescher- SER-voorzitter Herman Wijffels (die ook voorzitter meer beleidsterreinen Europese milieu- en natuurkaders ming van de eigen grondstofvoorraden, de beperking van hun was van Natuurmonumenten) ontstonden rond thema’s als stelde, zoals de Kaderrichtlijn Water, de NEC-richtlijn graanexport en het innemen van strategische grondposities ‘investeren in natuur’ opmerkelijke coalities van clubs als (verzurende emissies), de Luchtkwaliteitsrichtlijn en de in andere landen – het zogenaamde ‘land grabbing’ – iets wat Natuurmonumenten, Stichting Natuur & Milieu, ANWB, Vogel- en Habitatrichtlijn (de wettelijke basis van Natura overigens ook door steeds meer multinationals werd gedaan. werkgeversverbond VNO-NCW, en bouwersverbond AVBB. 2000). Hoewel Nederland voor al deze beleidsterreinen al Ook werden internationale beleggers actief op de wereld- In de ‘Agenda Vitaal Platteland’ sloeg Cees Veerman, net eigen beleid had, betekenden de Europese richtlijnen wel dat voeren voedingsmarkten, met voedselspeculatie tot gevolg. als zijn RO-collega Sybilla Dekker met de ‘Nota Ruimte’, nog Nederland het eigen beleid ook echt serieus moest nemen. In combinatie met enkele misoogsten in grote producerende een nieuwe weg in, die van decentralisering. Niet het rijk Natuur en milieu werden daardoor steeds vaker zelfstan- landen – het gevolg van de klimaatverandering – en de sterke moest de centraal sturende speler in het landelijk gebied dige waarden, die juridisch afgedwongen konden worden. stijging van de vraag naar biomassagewassen voor energie- zijn, zoals onder Van Aartsen nog het geval was geweest, De korenwolf en de zeggekorfslak werden daar de iconen opwekking, leidde dit tot grote prijsfluctuaties en geregeld maar ondernemers, terreinbeheerders en maatschappelijke van, die in hun eentje hele infrastructurele projecten konden zeer hoge ruwvoer- en voedselprijzen. Dat leidde op zijn organisaties. De regie daarover moest in handen komen van stilleggen – de juridificering van het natuurbeleid. beurt tijdelijk weer tot groeiende onrust in armere landen. de provincie, die met een combinatie van ruimtelijke orde- Hoewel de Europese richtlijnen effectief waren, waren Veel Nederlandse landbouwbedrijven bleven inzetten ning, uitvoeringsprojecten en milieuregelgeving de natuur-, ze ook nogal ‘grof’ en leken ze niet goed te passen bij het op schaalvergroting en intensivering. Nergens ter wereld water- en milieudoelen effectief zou realiseren. Het rijk sterk verweven en intensief gebruikte landelijk gebied was de productie per hectare zo hoog als in Nederland. stuurde op hoofdlijnen, beperkte zich tot haar kerntaken van Nederland. De richtlijnen betekenden vaak dat het Telde Nederland in 1950 nog zo’n kwart miljoen boeren, in en rekende de provincie uiteindelijk af op het behaalde re- Nederlandse beleid moest worden bijgesteld of dat er dra- 2000 zakte hun aantal door de grens van honderdduizend, sultaat – een systeem dat uiteindelijk in 2007 resulteerde in conische maatregelen nodig waren, zoals de bouwstop na de en tien jaar later zouden er nog zo’n zeventigduizend van het ILG, het investeringsbudget landelijk gebied. Het systeem invoering van de Luchtkwaliteitsrichtlijn. De invoering van over zijn. Er kwamen steeds minder, maar steeds grotere bouwde voort op de Reconstructiewet van 2002, bedoeld Natura 2000 leidde tot een scherpe zwart-witbenadering landbouwbedrijven die op steeds minder grond steeds meer om de veehouderijgebieden in Zuid- en Oost-Nederland in het Nederlandse natuurbeleid, afkalvend draagvlak en produceerden. Enkele melkveebedrijven molken al meer dan ruimtelijk te herstructureren. Hoewel minister Van Aartsen nieuwe spanningen tussen landbouw en natuur. vijfhonderd koeien – een voor Nederland onmogelijk geacht daarmee aanvankelijk een centralistische aanpak voor ogen aantal. Werd een varkensstal met 2000 vleesvarkens in 1975 had, zou het ILG onder druk van de provincies – en met een duurzaam consumeren nog gezien als een afschrikwekkende ‘mammoetbedrijf’, in nieuwe politieke wind – uiteindelijk juist de wegbereider Ook de landbouw- en voedselmarkt internationaliseerde. 2005 werd datzelfde aantal aangehouden als richtsnoer voor blijken voor regionalisering en het groene poldermodel. De marktconcentratie zette door. In 2008 fuseerden de een economisch rendabel bedrijf.

In het eerste decennium van de 21e eeuw verdwenen de koeien langzaam uit het landschap

62 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 63 . . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | 2003 CLM| | verhuist | | | | | | 2003 Ministerie| | van Landbouw,| | Natuur en| | Visserij wordt | | | | | | | | | | 2003 Supermarkten| | stoppen| | | | | | 2003 Vogelgriep| | | | | | 2004 Agenda| | Vitaal Platteland:| | | | | | | | | | | | naar Culemborg Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit met verkoop legbatterij-eieren de overheid als facilitator

Toch betekende die schaalvergroting niet dat de landen tuinbouwsector stilstond op milieugebied – integendeel zelfs. Mede door Al Gore’s klimaatfilm ‘An Inconvenient Truth’ uit 2006 kreeg de maatschappelijke discussie over duurzaam consumeren een nieuwe impuls. Milieu- en consumentenorganisaties voerden in supermarkten publieksacties om dierenwelzijn te verbeteren, het gebruik van bestrijdingsmiddelen terug te dringen of het aanbod biologische producten te vergroten. De voedingsmiddelenindustrie, met grote spelers als Unilever, Heineken, FrieslandCampina en Ahold, speelde daarop in – vaak in nauw overleg met organisaties als de Dierenbescherming en Natuur & Milieu. De voedings- middelensector voelde zich medeverantwoordelijk voor de kwaliteit van de aangeboden producten en besefte dat ‘foute’ producten hun imago konden aantasten – en daarmee ook meteen hun marktaandeel – of dat ze in het ergste geval aansprakelijk konden worden gesteld voor besmette producten. Werken aan duurzaamheid paste bij maatschappelijk verantwoord ondernemen, een trend die steeds belangrijker werd. Omgekeerd was er een groeiende vraag naar duurzame kwaliteitsproducten, biologisch, fair trade of diervriendelijk. Bedrijven als Heineken (met Veldleeuwerik), Unilever (met Ben&Jerry ijs) en Gulpener (met Korenwolfbier) startten daarop eigen duurzame productieprogramma’s, die vaak de hele productieketen besloegen – ‘van grond tot mond’ – in enkele gevallen in nauwe samenwerking met CLM. In de internationale arena maakten ngo’s afspraken met grote agro-multinationals over de verduurzaming van de palmolie- en sojaproductie. In de winkelschappen verschenen steeds vaker aardbeien uit de regio, biologisch geteelde appels, vrije-uitloop- eieren en weidemelk in een klimaatneutrale verpakking. Duurzaamheid was een marketingstrategie geworden. Niet de overheid zorgde voor steeds scherpere milieueisen, maar de markt.

CLM met supermarkt en milieubeweging op bezoek bij duurzame Het eerste gerst van de Veldleeuwerikboeren verwerkt tot Skylark-bier, fruitteler Van Wijk eenmalig geschonken voor liefhebbers van duurzaam bier

64 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 65 . . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 2004 Poster,| | kalender en start| | ontwikkeling| | | | | | 2005 Startschot| | uitvoering| | | | | | | | 2006 ‘An Inconvenient| | Truth’| | van Al Gore | | | | 2006 Milieubeweging| | en groentehandel| | | | | | 2006 Nota| | Ruimte introduceert| | | | | | | | | | | | instrumentenkaarten agrobiodiversiteit Reconstructieplannen zet klimaat hoog op de agenda bij elkaar gebracht over aanpak residuen concept van ontwikkelingsplanologie

kliMaat en energie

Voor CLM stond vanaf het begin vast dat de landbouw niet belangrijke energieverbruiker, wat bij stijgende energie- alleen een energiegebruiker was, maar dat geïntegreerde prijzen misschien wel de achilleshiel zou kunnen worden landbouw ook energieproducent kon zijn. Aanvankelijk lag in de concurrentie met telers in zonniger landen, zoals de nadruk daarbij op onderzoek naar de mogelijkheden Spanje. Naast energiebesparing begon de sector daarom voor (kleinschalige) energieproductie op het landbouw- ook aan de ontwikkeling van de ‘energieleverende kas’. bedrijf, bijvoorbeeld uit houtwallenhout of mest – een Hoewel er forse besparingen mogelijk bleken, die vaak lijn die in het nieuwe millennium werd voortgezet met ook nog eens veel geld opleverden, bleef de aandacht bijvoorbeeld de (CLM-plannen voor) covergisting van mest voor het energiegebruik in de andere landbouwsectoren op proefbedrijf De Marke, in 2006. Zo kon het probleem gering. Dat veranderde toen Al Gore in 2006 met zijn film ‘mest’ worden omgezet in kansen voor energieproductie ‘An Inconvenient Truth’ de klimaatverandering prominent en in een beter imago voor de sector. op de maatschappelijke agenda zette, inclusief de oor- Maar ook in breder perspectief zette CLM de proble- zaak daarvan: de exponentiële groei van de uitstoot van matiek rond energie en landbouw al vroeg op de agenda. broeikasgassen als methaan en CO2. Vooral de veehouderij In 1996 was CLM een van de eersten die in de volle bleek in de uitstoot van broeikasgassen een veel forser breedte de duurzaamheid in kaart bracht van de teelt van aandeel te hebben dan velen tot die tijd dachten, een energiegewassen, van eucalyptus en olifantsgras tot suiker- inzicht dat ondermeer verwoord werd in het FAO-rapport riet. Biomassateelt leek toen een nieuwe landbouwtak te ‘Livestock’s long Shadow’ uit 2006. worden – en die inschatting bleek juist – maar het duur- Om de broeikasgasemissie van de verschillende secto- zaamheidsbeeld dat uit de verkenning naar voren kwam ren in beeld te brengen (en op basis daarvan reductiemaat- was niet altijd even positief, bijvoorbeeld als het ging om regelen te nemen) bouwde CLM de energiemeetlat na biodiversiteit, watergebruik of erosie. 2006 uit tot de Klimaatlat voor zuivel, varkenshouderij en Tegelijkertijd was duidelijk dat de landbouw een groot- open teelten. Zuivelcoöperatie CONO zet de Klimaatlat verbruiker van energie was en dat energiebesparing veel tegenwoordig in om haar leden te helpen klimaatvriende- zoden aan de dijk kon zetten. Al in 1989 zette CLM de uit- lijk te produceren. stoot van broeikasgassen door de landbouw op de agenda Ook grote voedingsbedrijven als Unilever en Albert en in de jaren daarna ontwikkelde CLM voor iedere sector Heijn kozen klimaatverandering sindsdien als een van hun een energiemeetlat, waarin naast het directe energie- topprioriteiten. Hun inzet beperkte zich niet langer tot de verbruik (gas, olie en stroom) ook het indirecte verbruik eigen bedrijfsvoering – met aandacht voor verwerking, was opgenomen (zoals energiegebruik voor de productie verpakking en transport – maar richtte zich ook steeds van kunstmest). Die inspanningen vonden aanvankelijk meer op de primaire voedselproductie op het boeren- vooral weerklank in de glastuinbouw. Die sector was een bedrijf, omdat juist daar veel winst te halen viel.

CLM brengt milieubeweging en tuinders bij elkaar

66 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 67 . . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 2006 Partij | | voor de Dieren| | | | 2007 Besmettingen| | met Q-koorts;| | | | | | | | | | | | 2007 Cono| | start Caring Dairy| | | | | | 2007 Eerste| | tranche Natura| | | | | | 2007 Lancering| | | | | | | | | | | | | | in de Tweede Kamer eerste sterfgevallen programma met Ben&Jerry’s 2000-gebieden aangewezen Schoon Water aanpak

dierenwelzijn (kippen). De sector zelf leek de problemen niet aan te kun- Ook – en misschien wel vooral – in de (intensieve) veehoude- nen. Die was slecht georganiseerd, weinig gericht op het rij deed de maatschappelijke druk op producenten zich goed voorkómen van dierziekten en zich door de bank genomen voelen. Terwijl provincies en rijk met ondermeer ‘ruimte- nauwelijks bewust van de veranderende maatschappelijke voor-ruimte’ de nationale varkensstapel met 25% inkrompen opvattingen. Het was dan ook niet verwonderlijk dat het – zodat er een evenwicht ontstond op de mestmarkt – gebrek aan maatschappelijke oriëntatie leidde tot een verschenen begin 2001 opnieuw tv-beelden van grootschalige maatschappelijke tegenreactie, eerst door de oprichting van veeruimingen. Dit keer was het de beurt aan koeien en kal- stichtingen als Varkens in Nood (in 1997) en Wakker Dier veren. Om de mond- en klauwzeerepidemie onder controle (in 1998), in 2002 gevolgd door de oprichting van de Partij te krijgen, werden veemarkten en landbouwvergaderingen voor de Dieren. Bij de verkiezingen van 2006 wist de PvdD verboden en bleven natuurgebieden meer dan een half jaar – gesteund door een groot aantal prominente lijstduwers – gesloten. Krap twee jaar later volgde een nieuwe epidemie, twee Kamerzetels te bemachtigen – een wereldprimeur. de vogelgriep, die dit keer de pluimveehouderij zwaar trof. De maatschappelijke en politieke aandacht voor Kinderboerderijen gingen maandenlang dicht. dierenwelzijn leidde uiteindelijk ook binnen de sector tot De epidemieën maakten duidelijk dat de intensieve extra aandacht, al bleek het lastig om echte doorbraken te veehouderij bijzonder kwetsbaar was. In de loop van forceren. Verschillende keren bogen commissies zich over het decennium zou steeds duidelijker worden dat de de toekomst van de veehouderij (commissie Wijffels in intensieve veeproductie ook verstrekkende gevolgen kon 2001, Maatschappelijke Discussie Intensieve Veehouderij in hebben voor de menselijke gezondheid. Al sinds de jaren 2005 en de Toekomstagenda Veehouderij in 2008), maar de negentig waren er schandalen geweest met dioxines en terugkerende oproep om als sector zélf verantwoordelijk- MPA (medroxyprogesteronacetaat) in malafide veevoer, en heid te nemen, bleek een lastige opgave. Maatschappelijke de gekkekoeienziekte BSE had aangetoond dat dierziek- organisaties, politiek en consumenten bleven zich daarom ten voor mensen zelfs dodelijk konden zijn. Nu bleek dat roeren – meest recentelijk in hun (gemeentelijke) pro- mensen ook konden overlijden aan een op mensen over- testen tegen de komst van grote ‘megastallen’ in de draagbare vogelgriepvariant uit Azië en aan Q-koorts, met zogenaamde landbouwontwikkelingsgebieden, waarvoor name verspreid door de geitenhouderij. Daarnaast was het de reconstructiewet de ruimtelijke en milieutechnische veelvuldige antibioticagebruik in de veehouderij vermoe- voorwaarden had geschapen. delijk mede een oorzaak van de opkomst van ‘zieken- Toch werden er ook flinke stappen gezet, met name op huisbacterie’ MRSA, die resistent bleek voor antibiotica en het gebied van dierenwelzijn. Onder druk van maatschap- dus moeilijk te bestrijden was. Ook het ESBL-enzym, dat pelijke organisaties, die met publiekscampagnes misstan- bepaalde antibiotica kon afbreken, bleek een bedreiging den in de veehouderij aan de kaak stelden, ontwikkelde voor de volksgezondheid. de Dierenbescherming het Beter Leven kenmerk, dat al Toch waren het niet alleen voedselveiligheid en volks- snel opdook op de verpakking van vlees en eieren in de gezondheid die de maatschappelijke discussie over de supermarkten. Zo kon de consument in een oogopslag intensieve veehouderij voedden, ook het dierenwelzijn werd zien dat zijn karbonade diervriendelijk geproduceerd was. Met de Partij voor de Dieren kwamen dierenwelzijn een steeds belangrijker item, zeker na de grootschalige Ook de sector zelf kwam met duurzame initiatieven, zoals Rondeel-eieren, voorbeeld van duurzaam ondernemen en minder vlees in de politieke lift veeruimingen in 1997 (varkens), 2001 (koeien) en 2003 de Volwaard Kip en het Rondeel Ei. from farm to fork

68 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 69 . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | 2007 Invoering| | ILG: | | | | | | 2007 Publicatie| | ‘Ganzenbord’:| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 2007 Deelname| | CLM aan | | | | | | | | | | | | alle sturing naar de regio promotie van wildeganzenvlees Netwerk Platteland

Bestrijding H5n1, China 2008 Wouter van der Weijden en Frits van der Schans in NRC Handelsblad 5 september 2006

70 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 71 . . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 2008 CLM | | begeleidt Cono-| | | | | | 2008 Fusie| | twee Nederlandse| | zuivelbedrijven| | tot | | | | | | 2008 CLM | | gebiedsmakelaar| | in Groot- | | | | 2008 Kredietcrisis| | | | | | 2009 Landbouwminister| | Gerda| | Verburg maakt| | ‘Nota | | | | | | | | | | boeren Caring Dairy één bedrijf van wereldformaat: FrieslandCampina Wilnis Vinkeveen en OostvaardersWold Duurzaam Voedsel – Voedsel en eiwit op de agenda’

natura 2000 Deels had de teruglopende weidevogelstand in Nederland het einde van MinaS In het natuurbeleid kwam vanaf 2000 het Programma te maken met de algemene tendens van schaalvergroting Beheer tot volle wasdom, met ‘afrekenen op resultaat’ en intensivering. Vooral de toegenomen mechanisatie leid- Door de opkoop van een kwart van alle mestproductie- in de praktijk complex. Veel boeren hadden moeite met de als kernbegrip. Er was een tamelijk ingewikkeld systeem de ertoe dat boeren in één keer hun hele areaal konden rechten in de varkenshouderij was er rond 2003 een even- administratieve rompslomp. Voor de melkveehouderij, waar opgebouwd met doelsoorten die aan het eind van een maaien, waardoor veel weidevogelgebieden er begin mei wicht op de mestmarkt ontstaan en kon alle Nederlandse meer of minder sprake is van een gesloten voer-mest- zesjarige contractperiode gehaald moesten zijn. Hoewel uitzagen als een troosteloze steppe van gemaaid grasland. mest in principe op Nederlandse landbouwgrond worden kringloop, was MINAS succesvol. Maar voor alle andere het Programma Beheer een (achteraf te) optimistisch idee Dat was funest voor jonge weidevogels. uitgereden. Dat was een belangrijke voorwaarde voor sectoren, dierlijk en plantaardig, voegde het rijk onder uitstraalde van maakbare natuur, leidde het wel tot de op- Deels ook hadden de tegenvallende resultaten van het een goed functionerend mestbeleid, waarbij de doelen druk van de landbouwlobby steeds nieuwe uitzonderings- komst van een groot aantal Agrarische Natuurverenigingen. agrarische weidevogelbeheer te maken met de specifieke van de Europese Nitraatrichtlijn gehaald konden worden. regels toe. Die maakten MINAS steeds ingewikkelder. Een In lijn met de ideeën van CLM en met de eerste experi- invulling van het Programma Beheer. Boeren werden afge- Gebeurde dat niet, dan kreeg Nederland te maken met leger van 600 ambtenaren moest fraude voorkomen. De menten in Waterland, pasten vooral de natuurverenigingen rekend op het aantal beschermde nesten, maar de over- hoge Europese boetes. boetes bleven laag – wederom onder druk van de sector – in het westen van het land ‘resultaatbeloning’ toe, waarbij leving van de jonge vogels bleek minstens even belangrijk De Europese Nitraatrichtlijn reguleerde de hoeveel- waardoor de verliezen te langzaam daalden. bedrijven werden uitbetaald naar het behaalde (natuur) voor het broedsucces – en daar werd aanvankelijk niet op heid stikstof die op een hectare aangevoerd mocht Voor de Europese Commissie waren deze ontwikke- resultaat, zoals het aantal beschermde weidevogelnesten gestuurd. Bij de herijking van het Programma Beheer – dat worden, de zogenaamde aanvoernorm. Het was een grove lingen de aanleiding om het vertrouwen in de Nederlandse of bijzondere slootkantplanten. Door onderzoek onder in 2010 gewijzigd werd in het Subsidiestelsel Natuur- en methode die geen rekening hield met de hoge productie- invulling van de Nitraatrichtlijn op te zeggen. Uiteindelijk agrarische natuurverenigingen naar ondermeer beleids- Landschapsbeheer (SNL) – werd de aandacht van individu- niveaus en het uitgekiende management op Nederlandse verwisselde Nederland daarom de ‘scalpel van MINAS’ wensen, burgerparticipatie en de effectiviteit van agrarisch ele nestbescherming verschoven naar een intensiever en bedrijven. Invoering zou betekenen dat vooral melkvee- voor de ‘botte bijl van de aanvoernorm’, die in 2006 met natuurbeheer zette CLM de agrarische natuurverenigingen meer vlakdekkend mozaïekbeheer, waarin kuikenbescher- bedrijven in de problemen zouden komen. In plaats een nieuwe Mestwet werd ingevoerd. Met een nieuw in de eerste jaren van het nieuwe millennium beleidsmatig ming een belangrijke rol speelde. Het systeem van resul- daarvan wilde Nederland daarom aan de slag met het stelstel van aanvullende maatregelen kreeg de Nederlandse stevig op de agenda. De aanpak met resultaatbeloning en taatbeloning werd verlaten en er werd weer afgerekend op Mineralen Aangifte Systeem (MINAS), dat qua systematiek melkveehouderij wél een speciale behandeling onder de regionale zelfsturing kon onder boeren op veel enthousi- beheermaatregelen. De natuur bleek minder stuurbaar dan was gebaseerd op de CLM-mineralenbalans. Landbouwers zogenaamde ‘derogatie’: een ruimere aanvoernorm op asme rekenen. gedacht. werden daarin afgerekend op hun mineralenverliezen. grasland. Maar juist doordat de natuurdoelen centraal waren Toch waren er wel degelijk successen. In sommige Waren die te hoog, dan moesten ze een boete betalen. De CLM-mineralenbalans leek met die ontwikkelingen komen te staan – en niet het type beheer – werd het akkerbouwgebieden waren de resultaten van het agrarisch Door de jaarlijkse aanscherping van de verliesnormen, eveneens geheel uit beeld verdwenen, maar melkvee- ook gemakkelijker het natuurbeleid te evalueren, en in de natuurbeheer spectaculair. Met nestbescherming en akker- was het idee, werden de mineralenverliezen steeds kleiner houders kregen de mogelijkheid om de mestproductie loop van het decennium kwam er dan ook steeds meer randenbeheer zorgde de Stichting Grauwe Kiekendief van en werden bodem en grondwater steeds schoner – en op hun bedrijf specifiek vast te stellen, met behulp van de aandacht voor de kosteneffectiviteit van het beleid, onder- Ben Koks met enthousiaste akkerbouwers er bijvoorbeeld inderdaad daalde bijvoorbeeld de hoeveelheid nitraat in handleiding ‘Bedrijfsspecifieke Excretie’ (BEX). En met de meer door onderzoek van de Rekenkamer. Leverde het voor dat de bijna uit ons land verdwenen grauwe kieken- het grondwater gestaag. In 1998 werd MINAS ingevoerd. BEX is de CLM-mineralenbalans feitelijk weer helemaal natuurbeleid wel de beoogde natuurdoelen op? Kon het dief weer terugkeerde in Oost-Groningen. Ze bouwden Hoewel MINAS aanvankelijk veelbelovend leek, bleek het terug. goedkoper? daarbij voort op de eerste CLM-experimenten met In het hele natuurbeleid trad daardoor een verzakelij- natuurgerichte braaklegging uit de jaren negentig. king op, en ook op agrarisch natuurbeheer kwam kritiek, Met de nota ‘Natuur voor mensen, mensen voor natuur’ ondermeer van de Wageningse hoogleraar Frank Berendse. had LNV in 2000 gekozen voor een meer maatschappelijk In de weidevogelgebieden, stelde hij, bleek de weidevogel- ingebed natuurbeleid. De Ecologische Hoofdstructuur stand steeds verder terug te lopen, ondanks de investe- was in de jaren negentig succesvol gebleken, maar had ringen in agrarisch natuurbeheer – wat overigens ook gold ook een hoog ecologisch gehalte, vond LNV, waardoor voor de weidevogelstand in reservaatgebieden. het maatschappelijk draagvlak mogelijk kon afkalven. LNV

72 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 73 . . . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 2010 Advisering| | grote voedings-| | | | | | 2010 Introductie| | Subsidiestelsel| | | | | | | | | | | | 2010 Communicatiecampagne| | | | Duurzaam | | telen | | | | 2010 LNV fuseert| | met EZ | | tot ministerie van| | | | | | | | | | | | | | bedrijven in SAI-Platform Natuur- en Landschapsbeheer (SNL) begint bij jou samen met Henk Angenent Economie, Landbouw en Innovatie (EL&I)

ganzenBord

Al in de jaren tachtig startte CLM een meerjarig veld- aan het ganzenbeleid, maar ook aan het afschaffen van de onderzoek naar de foerageermogelijkheden voor over- ganzenjacht in 1999 en de combinatie van nieuwe natuur winterende ganzen op landbouwgronden. Samen met de met water en riet – de ideale broedlocatie – met hoogpro- Vogelbescherming gaf CLM daar in 1989 een brochure ductieve weidegebieden daar omheen, het ideale foerageer- over uit. Aan het begin van het nieuwe millennium wees gebied. Om van de last weer een lust te maken kwam CLM landbouwminister Veerman 80.000 hectare landbouwgrond in 2007 met het idee om de ganzen die bij verjaging werden aan als foerageergebied voor ganzen, waarvoor boeren geschoten niet te vernietigen – zoals vaak gebeurde, omdat een vergoeding kregen. Het ganzenbeleid was al snel zo er geen vraag naar was – maar te verwerken tot smaakvolle succesvol dat met name de grauwe gans, die sinds de jaren gerechten. Door het project ‘Ganzenbord’, met ondermeer zestig weer in Nederland was gaan broeden, van lust tot last een proeverij, receptenboekje en publiciteit, is het eten van werd. Die spectaculaire toename was niet alleen te danken ganzenvlees inmiddels meer geaccepteerd.

Deze Schoon Water-cartoon riep heftige reacties op bij Brabantse De sterk groeiende ganzenpopulaties zijn een lust voor de boeren: “We worden weer weggezet als vervuilers” natuurbescherming, maar een last voor boeren

74 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 75 . . . .

| | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | 2010 Staatssecretaris| | Bleker| | kondigt forse| | | | | | | | 2011 Commissies| | Alders en| | Van Doorn | | | | | | | | 2011 Komkommers| | eerste| | | | | | | | 2011 Lancering| | GAIA-meetlat| | | | | | | | | | | | | | | |

bezuinigingen aan op natuurbeheer rapporteren over de intensieve veehouderij verdachte van EHEC-besmetting voor biodiversiteit

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

koos daarom in 2000 ondermeer voor de ontwikkeling van bestrijdingsmiddelenindustrie. Hoofddoel van het conve- recreatieve groengebieden rond de stad – waar natuur en nant ‘Duurzame Gewasbescherming’ was 95% reductie van recreatie samen konden gaan – en voor extra mogelijk- de milieubelasting in 2010. heden voor particulier natuurbeheer. Boeren en andere Vooral vanwege de onmisbaarheidsregeling was de grondeigenaren kregen zo de mogelijkheid om op hun eigen milieubeweging ontevreden over het convenant. Ze grond natuur te ontwikkelen. Natuur moest niet meer het besloot niet mee te doen en koos in plaats daarvan SPEERPUNT exclusieve domein van professionals zijn. voor publieksacties. Via de Wet Openbaarheid Bestuur Aanvankelijk leek de steun voor het natuurbeleid (WOB) wist de milieubeweging de residugegevens van doel in plaatS van hoog te blijven – nog nooit waren er zoveel mensen lid de Voedsel- en Warenautoriteit openbaar te maken. Dat van Natuurmonumenten, het Wereld Natuur Fonds en maakte de weg vrij voor de consumentenacties zoals . Greenpeace – maar in de loop van het decennium kalfde www.weetwatjeeet.nl, waarin supermarkten met elkaar Middel het draagvlak voor het natuurbeleid enigszins af, zeker vergeleken werden en consumenten konden zien in welke onder boeren en tuinders. De ‘gemakkelijke’ hectares supermarkt er op een kropje sla de meeste ‘gifresten’ te voor de EHS waren inmiddels aangekocht; nu waren de vinden waren. Zo werd ook bij het gewasbeschermingsbe- lastige hectares aan de beurt. Het animo voor particulier leid de markt belangrijker. Boeren houden niet van knellende regels en onnodi- natuurbeheer viel tegen en tegen de achtergrond van een Handel en retail waren ontstemd. De negatieve publici- ge administratieve rompslomp. Van oudsher probeert liberaliserend landbouwbeleid, wereldwijde voedseltekorten teit deed zich voelen. Om te voorkomen dat consumenten de overheid milieudoelen via generieke middelvoor- én stijgende landbouwprijzen vonden steeds meer boeren helemaal geen groente en fruit meer zouden kopen – er schriften af te dwingen. Dat is namelijk gemakkelijk (en burgers) het onzinnig om hoogproductieve landbouw- zat immers gif op – organiseerde CLM een informeel te beschrijven en te controleren. Maar in de prakrijk grond om te zetten in natuur. En toen duidelijk werd dat overleg, waarin milieubeweging en handel hun gezamenlijke is elk boerenbedrijf anders en blijken de generieke de aanwijzing van de Natura 2000-gebieden vaak grote belang erkenden: dat consumenten voldoende groente regels vaak moeilijk uitvoerbaar of zelfs contrapro- extra beperkingen opleverde voor bedrijfsuitbreiding leek en fruit aten. Afgesproken werd dat de milieubeweging bij ductief. CLM zoekt daarom vaak naar doelvoorschrif- de oude tegenstelling tussen landbouw en natuur weer haar acties het belang van groente- en fruitconsumptie ten, waarin het te behalen einddoel centraal staat, terug van weggeweest. altijd zou benadrukken en dat zij altijd zou melden dat en niet de manier waarop. Met een meetlat kan het Nederlandse groente en fruit het beste waren. Die eerste einddoel in beeld worden gebracht; bedrijven kunnen Weet wat je eet stap maakte de weg vrij naar vervolgafspraken tussen vervolgens zelf de best passende maatregelen nemen Omdat landbouwbedrijfsleven en milieubeweging geen supermarktketens, retailkoepels als DPA en CBL en de om dat doel te bereiken. Ook nu supermarken en overeenstemming konden bereiken over de landbouw- milieubeweging over het stapsgewijs terugdringen van de voedingsbedrijven steeds vaker duurzaamheidsdoelen kundige onmisbaarheid van bepaalde gewasbeschermings- hoeveelheid residu op groente en fruit. stellen, blijft die aanpak van groot belang. Daarom middelen, hakte minister Cees Veerman in 2003 zelf de Voor sommige telers – zoals die van Fresteem – ging werkt CLM ook met voedingsbedrijven aan slimme knoop door. Hij voerde de ‘onmisbaarheidsregeling’ in, dat echter niet snel genoeg. Zij vroegen CLM contact te instrumenten, indicatoren en doelvoorschriften. en kreeg daarmee de telers op zijn hand. Middelen die leggen met de milieubeweging om het concept ‘duurzame qua milieubelasting niet meer toegelaten zouden mogen glastuinbouw’ uit te werken, wat al snel leidde tot een worden, konden met de regeling toch tijdelijk toegelaten gezamenlijk ‘weetwatjeeet’-keurmerk. Sindsdien liggen blijven. Deze aanpak werd onderdeel van een convenant tomaten met dit keurmerk bij C1000 en Hoogvliet in de tussen overheid, landbouwbedrijfsleven, waterwereld en schappen.

76 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 77 . . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 2011 Landbouwcommissaris| | | | Ciolos presenteert| | | | | | 2011 Project| | regionaal duurzaam| | | | | | | | | | | | | | | | voorstellen voor hervorming GLB fruit met Willem&Drees en Sodexo

“goed zichtbaar in de media, altijd met steekhoudende argumenten. het deugt gewoon.”

Mini-intervieW helga van veen

Helga van Veen, manager Beleid, Dier en Maatschappij van de Dierenbescherming en sinds 2006 lid van de Adviesraad van CLM.

“CLM en de Dierenbescherming hebben dezelfde aanpak, CLM als adviseur en bemiddelaar, wij als belangenbehartiger. Als Dierenbescherming maken we niet alleen kritische analyses, maar gaan we ook in de praktijk aan de slag. CLM en Dierenbescherming hebben dezelfde houding, die van kritisch optimisme. Eind vorige eeuw waren we als Dierenbescherming nog sterk gericht op de overheid, dan stuurden we een brief aan de minister en de Kamer. De laatste tien jaar zijn we ons steeds meer gaan richten op marktpartijen. Deels uit nood, omdat de overheid zich terugtrok, maar ook omdat marktpartijen dicht op het probleem en de oplossingen zitten. Die samenwerking met ketenpartijen blijkt te werken. Een belangrijk onderdeel daarin is het Beter Leven kenmerk. Ik zit sinds 2006 in de Adviesraad van CLM. Dat levert altijd leuke en nuttige gesprekken op. Maar ik ken CLM al langer; ik begon in 1983 bij de Dierenbescherming, en zat vanaf 2003 in het bestuur van CLM. In de begintijd had CLM dierenwelzijn niet in beeld. We hebben het rapport Geïntegreerde Landbouw destijds nog bekritiseerd op die omissie. Maar vooral het laatste decennium is dierenwelzijn bij CLM een volwaardig thema geworden – niet altijd in het onderzoek, wél in de afweging. CLM blijft goed zichtbaar in de media. Altijd met steekhoudende argumenten. Het deugt gewoon.”

Wouter van der Weijden in NRC Handelsblad 26 november 2001

78 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2001 - 2011 DUURZAAMHEID ALS MARKETINGSTRATEGIE 79 . | |||| |||| | |||| |||| | |||| 2011|||| | |||| |||| | –|||| 2021|||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| |||| | |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 2012 Lancering| Veldleeuwerik| | | | | | | | in de markt

5. #DETOEKOMST Nieuwe arrangementen voor de voedselproductie van morgen

op 14 oktober 2010 worden bij de formatie van het kabinet-rutte de ministeries van lnv en economische zaken samengevoegd tot het ministerie van economische zaken, landbouw en innovatie. voor politiek den haag is landbouw definitief een gewone sector geworden, die geen apart ministerie verdient – al krijgt het nog wel een eigen staatssecretaris, de cda-politicus henk Bleker. het minderheidskabinet van vvd en cda, dat gedoogsteun krijgt van de pvv, staat in het teken van ingrijpende bezuinigen. door de kredietcrisis van 2008 – en de enorme staatssteun aan wankelende banken – is er een fors overheidstekort ontstaan. de 18 miljard euro die bezuinigd moet worden, doet zich op veel plekken voelen, zoals in de bijstand en de kunst, maar ook natuur en milieu moeten fors inleveren.

Hoewel de schuldencrisis anno 2011 de politieke agenda leiden. Daardoor zullen grote bevolkingsgroepen niet in bepaalt, staan er het komende decennium ook op het staat zijn om structureel in hun voedingsbehoeften te gebied van landbouw, natuur en milieu ingrijpende veran- voorzien, wat in toenemende mate tot maatschappelijke deringen op stapel, die in hun consequenties misschien wel onrust kan leiden. Voedsel en voedselproductie worden in even verstrekkend zijn als die van de kredietcrisis. geopolitiek en strategisch opzicht van steeds groter belang Eén van de belangrijkste uitdagingen is ongetwij- voor zowel landen als multinationals. Voedselzekerheid, feld de wereldvoedselvoorziening – niet in technisch zoals Europa die nu nog kent, is in de nabije toekomst niet opzicht, want in theorie kan er nog veel meer voedsel meer zo vanzelfsprekend. En ook de milieudruk van de geproduceerd worden dan nu het geval is, maar vooral voedselproductie op water, biodiversiteit en klimaat zal in sociaal-economisch opzicht. In de afgelopen tien jaar wereldwijd een enorme uitdaging blijven. hebben de nieuwe contouren van het wereldvoedselvraag- In de voedselverwerking en –vermarkting zet de stuk zich afgetekend en alom wordt verwacht dat de groei schaalvergroting en machtsconcentratie bij multinationals van de wereldbevolking, de toenemende welvaartsvraag door. Die verdere machtsconcentratie biedt kansen en uit nieuwe wereldmachten als China, Brazilië en India, ‘land risico’s. Het grootste risico is dat boeren – en de land- grabbing’, aanwakkerende voedselspeculatie, de groeiende bouwproductie als geheel – steeds afhankelijker worden vraag naar biobrandstoffen en de klimaatverandering tot van een steeds kleinere groep grote multinationals, zowel nog grotere prijsfluctuaties en stijgende voedselprijzen in de toeleverende en verwerkende industrie als in de

CLM-ers Yvonne Gooijer en Peter Leendertse speuren met boeren, wetenschappers en journalisten naar Phytophthora in de lucht

80 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 81 . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | 2012 Youth| | Food Movement| | organiseert | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Mars op de Toekomst

retail. Machtsconcentratie bij toeleverende bedrijven bete- Nog ingrijpender kunnen de gevolgen zijn van het opduiken gigastallen kampen met een negatief imago. Dieren worden in de kent ondermeer een risico op een versmallend rassen- van onbekende virussen en resistente bacteriën – vaak via Hoewel het gronden oppervlaktewater in 2011 veel publieke opinie steeds meer vermenselijkt, waardoor aanbod, waarbij ook steeds vaker (genetisch gemodificeerd onverwachte dier-plant-mensrelaties – die een toenemend schoner is dan rond 1990, toen serieus met het nitraat- en grootschalige dierhouderij bij steeds meer mensen een en herbicideresistent) zaad- of plantmateriaal wordt aan- risico opleveren voor de dieren volksgezondheid, zoals fosfaatbeleid werd gestart, worden de kwaliteitsnormen onaangenaam gevoel teweegbrengt. Dat sentiment wordt geboden in combinatie met bijpassende bestrijdingsmid- eerder al met bijvoorbeeld de vogelgriep en ziekenhuis- van de Europese Nitraatrichtlijn en de Kaderrichtlijn nog eens versterkt door de steeds grotere stallen, die delen. Machtsconcentratie in de verwerkende industrie bacterie MRSA. De vertrouwde monodisciplinaire land- Water op veel plekken nog niet gehaald. Dat kan pro- volgens consumenten op fabrieken lijken maar volgens de betekent dat de prijs en productievoorwaarden steeds bouw-, milieu- en gezondheidswetenschappen volstaan blematisch worden, omdat de veehouderij na 2014 weer veehouders juist nodig zijn voor rendement, beter dieren- eenzijdiger kunnen worden bepaald en dat boeren, indivi- niet meer om op dat soort vragen adequaat antwoord te ruimte krijgt om te groeien. Al vanaf 2010 sorteren welzijn en milieu-innovaties. dueel of gezamenlijk in hele regio’s, tegen elkaar kunnen geven, en daarom moet er veel meer gedacht worden van- melkveehouders daarop voor en rijzen nieuwe stallen als In de melkveehouderij is het maatschappelijk draagvlak worden uitgespeeld. uit relaties en systemen, net zo overigens als op het gebied paddenstoelen uit de grond – de Nederlandse zuivelketen over het algemeen nog hoog. Maar nu er ook in deze sector Tegelijkertijd biedt die ontwikkeling ook kansen voor van biodiversiteit en landbouw. De alarmerende achter- zal met zijn technologische voorsprong nog steeds concur- steeds grotere bedrijven komen – in 2015 zijn bedrijven verduurzaming. Grote spelers bepalen immers steeds meer uitgang van de bijenstand is daar een voorbeeld van. Wat rerend kunnen produceren. met 500 koeien al lang geen uitzondering meer – is er ook de kwaliteitseisen, ook op het gebied van duurzaamheid. is de oorzaak van deze achteruitgang en wat betekent het Deze ontwikkelingen stellen de veehouderij voor drie steeds meer kritiek op de grote stallen. Bovendien zetten De verwachting is dat voedselconcerns duurzaamheid voor de natuurlijke en agrarische ecosystemen? Dergelijke grote opgaven. In de eerste plaats dreigt de mestproductie schaalvergroting en automatisering de weidegang verder en gezondheid steeds dichter bij elkaar brengen, als een vraagstukken betekenen al met al dat er een kanteling weer op te lopen, terwijl er, om de Europese milieudoelen onder druk. Verwacht wordt dat in 2016 nog maar ruim de integrale kwaliteitseis, óók om tegemoet te komen aan nodig is in de kijk op de relaties tussen landbouw, natuur, te halen, juist minder dierlijke mest uitgereden kan wor- helft van alle koeien buiten komt en dat daarbij dan lang niet een groeiend consumentenbewustzijn en om schadelijke milieu en gezondheid. den. Om de problemen op te lossen heeft staatssecretaris altijd sprake is van echte beweiding, terwijl consumenten en voedselaffaires te voorkomen. Daarbij werken ze steeds De Nederlandse landbouw – hoogproductief, intensief Bleker van landbouw in 2011 een overeenkomst met LTO- zuivelbedrijven ‘koeien in de wei’ steeds belangrijker vinden. vaker samen met grote internationale (milieu)organisaties en bij uitstek internationaal georiënteerd – krijgt uiteraard Nederland en de varkenshoudersvakbond NVV gesloten, Zuivelbedrijven zoals FrieslandCampina gebruiken nu al ‘de zoals het Wereld Natuur Fonds. ook met die mondiale uitdagingen te maken. Bovendien waarin (verplichte) mestverwerking centraal staat. Rijk en koe in de wei’ in hun marketing, zelfs ver buiten Europa, in wordt in 2014 het Europese Gemeenschappelijk bedrijfsleven gaan er vanuit dat mestverwerking – anders onder andere Azië. Om het maatschappelijk draagvlak te Bio hazards Landbouwbeleid (GLB) hervormd, wat de weg vrijmaakt dan in de jaren negentig – nu wél van de grond komt. behouden zal de sector dus zelf stappen moeten zetten om Maar wellicht ligt een nog grotere uitdaging op een nog voor verdere schaalvergroting. De plannen behelzen onder- Tevens is er een convenant gesloten met ondermeer de koeien in de wei te houden. tamelijk onontgonnen gebied – juist omdát het zo onont- meer de afschaffing van de melkquota – precies dertig diervoedersector om de input van fosfaat via het veevoer Maar de grootste uitdaging, en tegelijkertijd ook de gonnen is: het gebied van de ‘bio hazards’, de biologische jaar eerder ingevoerd om de overproductie een halt toe sterk te beperken. Een diffuser probleem van een groeiende meest ongrijpbare, is het groeiende risico op nieuwe bedreigingen. In de afgelopen jaren kreeg Nederland te roepen – de verdere afbouw van de Europese pro- Nederlandse veestapel, dat niet met mestverwerking opge- dierziekte-epidemieën. De groei van het aantal dieren, de bijvoorbeeld al te maken met de komst van ‘exoten’ die ductiesubsidies, en een zekere vergroening van het GLB. lost kan worden, is de toenemende uitstoot van broeikas- steeds grotere stallen, de globalisering van het veetrans- het bestaande ecosysteem verstoorden (zoals de van Het wegvallen van het productieplafond in de melkvee- gassen. Ketenafspraken lijken hier het meest voor de hand port en de ruimtelijke concentratie van de veehouderij oorsprong Noord-Amerikaanse grote waternavel, die veel houderij – een jaar later gevolgd door het wegvallen van te liggen, met ondermeer klimaatvriendelijker veevoer, goed in landbouwontwikkelingsgebieden – ooit bedacht om de Nederlandse watergangen verstopt) of die tot gezond- de dierrechten in de intensieve veehouderij – versterkt mestmanagement en mestvergisting. Slagen deze operaties verspreiding van dierziekten te beheersen – maken de vee- heidsrisico’s leidden (zoals de komst van de tijgermug, naar verwachting het vaste ontwikkelingspatroon van de niet, dan dreigt imagoschade en zelfs Europees ingrijpen. houderij daar steeds kwetsbaarder voor. Hoewel dieren- die knokkelkoorts bij mensen kan veroorzaken). Door Nederlandse veehouderij naar steeds minder en steeds De tweede grote uitdaging voor de Nederlandse welzijn, diergezondheid en antibioticagebruik steeds meer klimaatverandering en het steeds intensievere handels- en grotere bedrijven. De grens van 50.000 landbouwbedrijven veehouderij is het maatschappelijk draagvlak. Ondanks be- op de agenda staan, er nu gevaccineerd kan worden en een reizigersverkeer neemt het risico op dergelijke bio-invasies zal rond 2017 worden bereikt, waardoor er dan nog maar hoorlijke stappen vooruit op het gebied van dierenwelzijn, herhaling van de varkenspestepidemie van 1997 onwaar- toe, en niemand kan voorzien hoe en wanneer dergelijke ongeveer een kwart van het aantal boeren over is van ammoniak en stank, en ondanks verschillende pr-initiatie- schijnlijk is – in ieder geval in die omvang – is een nieuwe invasies optreden en wat ze voor de volksgezondheid of 1970, waarschijnlijk een stuk minder dan Sicco Mansholt ven (van skyboxen en open dagen tot pigcams en chicken- dierziekte-epidemie zeker niet uit te sluiten – en misschien het ecosysteem betekenen. ooit voor mogelijk had gehouden… tweets), blijft de intensieve veehouderij naar verwachting is het dit keer zelfs wel de beurt aan paarden.

82 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 83 .

| | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 2013 EU verordening| | voor| | toelating pesticiden| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

vastgelegd in Nationaal Actie Plan

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

Maar het meest zorgwekkend zijn de nieuwe ziekteverwekkers die verband houden met de veehouderij en die met de regelmaat van de klok opduiken, zoals Q-koorts, ESBL en EHEC. Het zijn ziekteverwekkers die ook schadelijk kunnen zijn voor mensen en in het ergste geval een humane epidemie of zelfs een pandemie kunnen veroorzaken. Het gaat daarbij steeds vaker om tot dan toe onbekende en onvermoede verbanden – een cross-over venSter tussen humane griep en vogelgriep of ESBL-producerende darmbacteriën op komkommers – die medici in de strijd op een MogeliJke toekoMSt tegen een kwaadaardige voedselvergiftiging of een on- verklaarbare koortsepidemie altijd op achterstand zetten. Hoewel het antibioticagebruik geleidelijk aan banden de laatste Maatschappelijk dialoog intensieve veehouderij wordt gelegd, is het resultaat van de ontwikkelingen dat de nadruk op hygiëne en het voorkómen van ziektes in de grootschalige vleesindustrie alleen nog maar toeneemt. Zo Na de afschaffing van de dierrechten in 2015 en het terug- daarom een grote consumentencoöperatie op die wil ontstaat er een steeds grotere tweedeling in veehouderij- gekeerde vertrouwen in de economie, wordt in 2016 in tekenen voor een significant hogere afzet van duurzaam methoden, met aan de ene kant een technocratisch, de landbouwontwikkelingsgebieden weer fors gebouwd. geproduceerd vlees. Achtenvijftig voorloperbedrijven pak- industrieel en gesloten veehouderijsysteem en aan de Gigastallen, worden de nieuwe varkens- en pluimveestal- ken de handschoen op, slaan de handen ineen en maken andere kant een grondgebonden, meer natuurlijk en open len genoemd. Ze zijn emissiearm en diervriendelijk, maar samen met drie ngo’s een plan voor de groene sanering veehouderijsysteem dat stoelt op de natuurlijke veerkracht door hun omvang roepen ze opnieuw veel weerstand op van de sector. Amper drie maanden later sluit een groep van dieren en meer verweven is met andere functies. bij omwonenden – wat wordt versterkt als wetenschap- melkveehouders zich bij de initiatieven aan en nog voor pers een alarmerend maar onbegrepen verband consta- het eind van het jaar neemt een verbouwereerde staats- teren tussen het Braziliaanse varkenspestvirus van 2015 secretaris de plannen in ontvangst. ‘Veehouderij-light’, en de kritieke gezondheidstoestand van achttien Deense wordt het genoemd: ‘minder, beter en gezonder’. Het plan slachthuismedewerkers. De Nederlandse staatssecretaris sluit naadloos aan op het groeiende besef dat duurzaam- van voedselveiligheid besluit daarop om net als in 2011 een heid alleen gerealiseerd kan worden bij structurele relaties Maatschappelijke Dialoog te starten voor een duurzame met producenten. Politieke partijen en tal van maatschap- toekomstvisie op de intensieve veehouderij – maar de pelijke organisaties omarmen het plan, deels ingegeven dialoog komt opnieuw nauwelijks van de grond. Er is ook door de – voor het eerst in decennia – afnemende geen vertrouwen dat een nieuwe dialoog dit keer wél tot consumptie van vlees, zuivel en eieren in Nederland. Nog resultaat zal leiden – en het is dat fatalistische gevoel dat voor het eind van 2017 wordt het plan in werking gezet, ongewild iets losmaakt. Er móet iets gebeuren. Een groep ondersteund door regelgeving met prikkels voor zowel verontruste burgers en consumentenorganisaties richt voorloperboeren als achterblijvers.

De tijgermug, symbool van de risicovolle invoer van Niet zo onschuldig: kiemgroenten als belangrijkste bron van Innovatieve varkensstallen, ontwerp van bureau SKETS, invasieve exoten EHEC-besmetting met als titel: Landgoed Henst.

84 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 85

| | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | | |||| |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | | |||| |||| | |

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

SPEERPUNT . agenderen en deBatteren

De landen tuinbouw kan zich alleen duurzaam ontwikke- begin deze eeuw veel partijen bijeenbracht, onder andere len als de sector alert blijft en antwoord heeft op nieuwe in de Weidegang Coalitie. Soms ook duurt het langer ontwikkelingen en uitdagingen. Daarom is het agenderen voordat overheid, markt en sector de nieuw geagendeerde van nieuwe vraagstukken en het aanwakkeren van het vraagstukken oppakken, zoals het belang van klimaat- maatschappelijke en politieke debat een belangrijk CLM- verandering en fijnstof voor de veehouderij, die CLM al speerpunt – door opiniestukken in de krant en columns in de jaren negentig signaleerde. Ook organiseert CLM in landbouwbladen, het organiseren van bijeenkomsten en geregeld debatten over voedselproductie en duurzame debatten, en door het schrijven van brieven aan minister of landbouw, waar verschillende visies en partijen tegenover Tweede Kamer. Onder impuls van Wouter van der Weijden elkaar worden gezet en liefst ook dichter bij elkaar komen. heeft CLM steeds nieuwe vraagstukken op de kaart gezet, Zo vonden in 2009 en 2010 twee series drukbezochte van fijnstof en tijgermug tot dioxine en agrobioterrorisme. debatten plaats onder leiding van Felix Rottenberg in de Soms leidt dat tot een brede en snelle reactie, zoals bij de Rode Hoed in Amsterdam. oproep om de weidegang van koeien te stimuleren, die

Wouter van der Weijden in agd, 27 april 2011

86 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 87 . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | 2014 Hervorming| | GLB, inclusief| | afschaffing| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | van de melkquota

kijken, verbindingen zoeken |||| en vooral met de voeten in de klei blijven staan.”

venSter

Mini-intervieW helen kranStauBer op een MogeliJke toekoMSt

Helen Kranstauber, bestuurslid van de Youth Food Movement, de Nederlandse jongerenvereniging van Jongeren schudden europa wakker Slow Food, werkte in 2009 bij CLM. In de herfst van 2011 presenteert de Europese Landbouw- eerste plaats moet het landbouwbeleid een voedselbeleid “Het debat over ons voedsel heeft zich in de afgelopen commissaris Dacian Ciolos de plannen voor de hervor- worden, gericht op voedselzekerheid en voedselveiligheid. jaren enorm verbreed. Het gaat allang niet meer alleen ming van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid vanaf Dat betekent dat het potentieel voor landbouwproductie over landbouw en milieu. Voedsel is de laatste jaren een 2014: herverdeling van de Europese toeslagen en ook een behouden moet blijven: productieve bodems. Eventuele bepalende factor geworden in veel cultureel- en sociaal- zekere vergroening. Het is een voorspelbaar en teleur- steun moet gekoppeld worden aan duurzaam bodembe- maatschappelijke vraagstukken. Met de Youth Food stellend voorstel dat veel bij het oude laat en dat na wat heer, niet aan productie. Verder moet het voedselbeleid Movement zijn we sinds 2009 actief in Nederland. We getouwtrek op brede steun onder de lidstaten kan reke- voldoende buffers bieden tegen fluctuerende voedselprij- delen kennis, voeren actie en werken samen met jongeren nen. Maar een bonte groep Europese jongerenorganisaties zen en moet het zich richten op voedselveiligheid: dus aan een duurzamer voedselsysteem. Ik begon bij CLM toen vindt – onder aanvoering van de Youth Food Movement geen regels voor rechte komkommers maar wel voor de YFM in Nederland net was opgericht. Ik merkte dat – dat de plannen volkomen voorbijgaan aan de werkelijke gezonde komkommers, zonder resistente bacteriën. De er in die periode ook binnen CLM steeds meer interesse uitdagingen voor de komende decennia. Aansluitend op de tweede pijler is de zorg voor de omgeving. In een liberale- kwam in het thema voedsel. Aan de ene kant als verbin- Occupy-beweging tegen speculaties organiseren jongeren re voedselmarkt zijn natuur en cultuurlandschap het meest dende factor tussen de bestaande werkvelden van CLM, in de zomer van 2012 ‘de mars op de toekomst’, om ‘een kwetsbaar, terwijl de landbouw veruit de grootste grond- aan de andere kant als nieuw te ontdekken domein met nieuwe brug te slaan tussen platteland en stad’. De actie gebruiker blijft. Is het dan niet meer dan logisch dat de eindeloze mogelijkheden. Ik zie een toekomst waarin voed- slaat aan; twitter en facebook zorgen voor een ongekend landbouw vergoed wordt voor een duurzaam beheer van sel de hoofdrol speelt. Een toekomst waarin we voedsel sneeuwbaleffect en in juli dat jaar protesteren bijna landschap en natuur? De derde pijler behelst de omvorming gebruiken als indicator, wegwijzer en smaakmaker bij het 100.000 jongeren in Brussel voor een beter voedselbeleid van het Europees Structuurbeleid en het Plattelandsbeleid vormgeven van ons leven, onze steden en ons land. CLM – want daar gaat het om. Nog geen maand later zitten de tot een fonds voor regionale ontwikkeling, waarmee zowel kan met al zijn kennis en kunde hier een enorme bijdrage Europese jongeren bij landbouwcommissaris Ciolos aan geïnvesteerd kan worden in ‘hardware’ – zoals infrastruc- aan gaan leveren. Door op een nieuwe en creatieve manier tafel om hun ideeën toe te lichten. Het nieuwe beleid tuur – als ‘software’, het menselijk kapitaal. te kijken, verbindingen te zoeken en vooral ook door moet op drie pijlers worden gebouwd, stellen ze. In de met de voeten in de klei te blijven staan. Nuchter maar vooruitstrevend!”

88 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 89 .

| | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | | | | | | | | | 2016 Veldleeuwerik| | krijgt | | met Grutto- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

label navolging in melkveehouderij

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

Bijen Sinds het verbod op DDT, in 1973, is er op het gebied van gewasbescherming in Nederland fikse milieuwinst geboekt, ondermeer door het toelatingsbeleid, het lozingenbesluit en regionale initiatieven als Schoon Water. Kikkers zijn weer terug in de sloot en aan de horizon cirkelen weer buizerds. De voedselveiligheid is toegenomen en onder druk van consumentenacties zijn er veel minder residuen op voedsel venSter te vinden – in tien jaar tijd een afname van zo’n 70%. Toch is er anno 2011 nog veel te doen – en nieuwe op een MogeliJke toekoMSt uitdagingen dienen zich aan. Nog steeds bevatten gronden oppervlaktewater op veel plekken te veel (residuen van) gewasbeschermingsmiddelen. Het is duidelijk dat het ‘veldleeuwerik’ en ‘grutto’ nemen een hoge vlucht generieke gewasbeschermingsbeleid zijn maximale reik- wijdte heeft bereikt en dat er meer maatwerk nodig is om de Europese waterkwaliteitsdoelen te halen, met name op In de zomer van 2012 lanceren twintig voedingsbedrijven spreekt consumenten aan, evenals de herkenbaarheid van regionaal niveau. De ‘Schoon Water’-aanpak waarmee CLM – waaronder Heineken, McCain, Suikerunie en Unilever het label én van de bedrijven zelf. Eén van de voorwaarden al meer dan tien jaar ervaring heeft, is een belangrijk regio- – het nieuwe ‘Veldleeuwerik’-label. Het is geen certificaat, voor deelname is dat de akkerranden natuurlijk beheerd naal instrument geworden om in de aandachtsgebieden met maar een kwaliteitsmerk voor duurzaam geproduceerde worden, zodat de natuur een kans krijgt en fietsers innovatieve maatregelen de waterdoelen te halen. akkerbouwproducten – een initiatief van akkerbouwers die ’s zomers kunnen genieten van bloeiende akkerkruiden. Het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid biedt anders en beter willen produceren. Het beginassortiment Omdat steeds meer akkerbouwers zich aansluiten bij bovendien goede kansen voor zo’n regionale aanpak. Om bevat ondermeer Veldleeuwerik-brood, -bier en -friet. Het Veldleeuwerik verschiet het Nederlandse akkerbouwland- voor EU-ondersteuning in aanmerking te komen moeten is een schot in de roos. De producten zijn herkenbaar en schap langzaam van kleur. De 75.000 kilometer aangelegde agrariërs een deel van hun grond onbeteeld laten. Door gewild, en uit marktonderzoeken blijkt dat het imago van akkerrand heeft bovendien geleid tot een aanmerkelijke dat als permanente akkerrand vorm te geven kan de de betrokken bedrijven fiks verbetert. ‘Veldleeuwerik’ staat toename van het aantal akkervogels, waaronder de grauwe emissie van bestrijdingsmiddelen naar water en natuur voor een stapsgewijze en constante verduurzaming van kiekendief. Europees bedreigde vogels als de grote en fors worden verminderd – en daarmee kan een flinke stap de akkerbouw, met aandacht voor ondermeer natuur en kleine trap worden in het broedseizoen waargenomen in richting de Europese kwaliteitsnormen gezet worden. bodemleven, schoon water en streekeconomie. Een team Flevoland en Oost-Groningen, een voorbode van hun ves- Bovendien kunnen de akkerranden de ‘functionele agro- bedrijfsadviseurs, ondersteund door deskundigen (van tiging in Nederland. Het succes slaat over op de melkvee- biodiversiteit’ versterken – en dat is hard nodig, ook voor ondermeer CLM) en enkele ngo’s zorgen voor innovaties houderij en in 2016 ligt de eerste Gruttokaas in de winkel, de landen tuinbouw zelf. In de afgelopen decennia is het en de stapsgewijze aanscherping en verbreding van de die is geproduceerd in de weidevogelkerngebieden. agrarische landschap door schaalvergroting, mechanisering productievoorwaarden. Juist die constante vernieuwing en intensivering namelijk ‘sterieler’ geworden, waardoor ook de omstandigheden voor ‘alledaagse’ biodiversiteit zijn verslechterd. En juist die biodiversiteit, zoals schim- mels, wormen en insecten, zijn – naar nu steeds duidelijker wordt – ook voor de landbouw zélf van groot belang: voor

De bijenstand gaat wereldwijd achteruit, mogelijk mede door De grauwe kiekendief is het symbool voor succesvol bestrijdingsmiddelengebruik akkervogelbeheer

90 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 91 .

| | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | | | 2017 50.000| | boeren en tuinders| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

in Nederland

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

bestuiving, natuurlijke plaagbestrijding en een gezonde wereldvoedselvraag vruchtbare landbouwgrond om te bodem. De achteruitgang van de bijenstand, die inmiddels zetten in natuur. zorgelijke vormen heeft aangenomen, maakt dat duidelijk. CDA-staatssecretaris van landbouw Henk Bleker Vermoedelijk wordt die achteruitgang mede veroorzaakt heeft dat maatschappelijk sentiment bij zijn aantreden door een relatief nieuwe groep bestrijdingsmiddelen, de in 2010 feilloos gelezen, blokkeerde per direct nieuwe neonicotenoïden – dus ook dat aspect van het gewas- grondaankopen voor natuurontwikkeling en legde de ter- beschermingsbeleid moet de komende tijd meer aandacht reinbeheerders – en met name zijn ‘eigen’ Staatsbosbeheer venSter krijgen. – een forse korting op voor het beheer van al bestaande natuurterreinen. Daarnaast wil Bleker met de nieuwe Wet op een MogeliJke toekoMSt Businesscases Natuur toe naar een zo beperkt mogelijk beschermings- Sinds het Natuurbeleidsplan van 1990 is het natuur-areaal niveau, óók om actiegroepen als Das&Boom de wind uit gegroeid en zijn planten- en diersoorten die in de jaren ‘70 de zeilen te nemen. Als de natuur minder streng be- bijna waren verdwenen deels weer terug in Nederland. Die schermd is, is het voor dergelijke groepen ook minder nieuwe verbindingszones verbinden nieuwe partijen winst geldt overigens vooral voor de ‘echte’ natuurgebieden, aantrekkelijk om naar de rechter te stappen. Dat werkt al is ook daar vaak nog een wereld te winnen. overigens uiteraard niet voor de Europees beschermde Tegelijkertijd is de natuur in veel agrarische gebieden Natura 2000 gebieden. Na de rigoureuze natuurbezuinigingen van het kabinet- betrokken in de planvorming en dragen bij aan het beheer juist achteruit gegaan. Door intensivering en schaal- Voor terreinbeheerders als Natuurmonumenten en Rutte I, is er onder Rutte-II ruimte voor nieuwe in- van hún gebied, waarvan de coöperatieleden ook de vergroting zijn veel landschappelijke en ecologische waar- Staatsbosbeheer betekenen de forse bezuinigingen dat ze vesteringen, al blijft het budget beperkt en blijft de vruchten plukken – ganzenvlees, paddenstoelen, exclusieve den verloren gegaan en is er in veel gebieden – maar niet zich moeten terugtrekken op hun kerntaak, het beheer Ecologische Hoofdstructuur krap begrensd. In het nieuwe tochten. Recreatieondernemers en middenstand sponso- overal – een steriel landschap ontstaan. Milieutechnisch is van ‘diepgroene’ natuur, waar particulieren en boeren niet Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, dat in 2014 in ren de projecten, en steeds vaker weten boeren die op het platteland steeds schoner geworden, maar het is als snel warm voor lopen en waarvoor ze vaak ook te weinig werking is getreden, is de 7%-natuurvoorwaarde flexibel deze manier flinke natuurprestaties leveren, ook onder- het ware te opgeruimd voor dieren en planten. Zodoende expertise hebben. De bezuinigingen betekenen ook dat de ingevuld, zodat de braak te leggen landbouwgrond ook scheidende producten te leveren, zoals Veldleeuwerikgraan is er anno 2011 op veel plekken een steeds scherpere terreinbeheerders (al dan niet met marktpartijen) nieuwe via regionale arrangementen en samenwerkingsverbanden of Gruttomelk. tweedeling tussen natuurrijke natuurgebieden en natuur- arrangementen en ‘businesscases’ moeten ontwikkelen, vormgegeven kan worden. Samen met het ‘strategisch arme landbouwgebieden. om zo hun natuurdoelstellingen te realiseren – bijvoor- stimuleringsbudget natuur en landschap’ van het kabinet Om de natuurdoelen te halen, is er in zowel de natuur- beeld in combinatie met woningbouw en recreatie, of met Rutte-II, opent dat de weg naar het concept ‘nieuwe als de landbouwgebieden eigenlijk een forse tussensprint biomassaproductie en ecosysteemdiensten. Zo kan het verbindingszones-met-verbinding’. Op sleutelplekken slaan nodig. Maar vanwege de krediet- en schuldencrisis heeft OostvaardersWold tussen de Oostvaardersplassen en de agrarische natuurverenigingen en natuurorganisaties de het kabinet-Rutte forse bezuinigingen doorgevoerd, met Veluwe – dat door Bleker werd geschrapt – toch gereali- handen ineen – vaak in de vorm van een gebiedscoöperatie een onevenredig groot bezuinigingsaandeel voor natuur- seerd worden. Ook doen de terreinbeheerders vaker een – om samen slimme verbindingen te realiseren, waarin beheer. De bezuinigingen zijn dan ook niet alléén het beroep op hun achterban. Maar omdat ‘rood-voor-groen’ bij natuur, recreatie en een aantrekkelijk cultuurlandschap met gevolg van de economische crisis; ook het politieke draag- een inzakkende huizenmarkt geen optie meer is en steeds elkaar samen gaan. Nieuwe plattelanders, met vaak een vlak voor natuurontwikkeling en –beheer is teruggelopen. meer burgers de hand op de knip houden, blijft de financiële paar hectare grond, doen graag mee. Bewoners worden Dat heeft mede te maken met de technocratische aanpak armslag van de terreinbeheerders kleiner dan voorheen. van het natuurbeleid, omdat het gericht is op natuurdoelen Ook de natuur in landbouwgebieden – die door schaal- en veel minder op natuurbeleving. Bovendien vinden steeds vergroting en intensivering toch al voortdurend onder meer mensen het onbegrijpelijk om bij een stijgende druk staat – krijgen te maken met de bezuinigingen.

92 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 93 . | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| |||| |||| | | |||| |||| | | | | | | | | 2017 Start | | uitvoering ‘Veehouderij-light’,| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | groene revitalisering intensive veehouderij

Provincies gaan er daarom steeds meer toe over het evenveel vooruitstrevende boeren) – heeft plaatsgemaakt natuur en cultuurlandschap, klimaatadaptatie, en ammoniak om het maatschappelijke debat over de toekomst van de beheer te concentreren in de beste gebieden, waardoor voor een complex en onoverzichtelijk wereldtoneel waar- en mest. Dat is ook logisch, omdat deze zaken dicht tegen landbouw aan te zwengelen. Misschien lijkt dat, tegen de de mindere gebieden financieel buiten de boot vallen. op enerzijds de invloed van mondiale krachten als ‘Brussel’, ruimtelijke ordening aanliggen, traditioneel het terrein van achtergrond van wat er de afgelopen dertig jaar allemaal Tegelijkertijd komen er ook nieuwe kansen voor het multinationals en nieuwe markten steeds groter wordt, de overheid. Ook het sociaal-economische domein van bereikt is, een achterhaalde ambitie. Zijn niet alle debatten agrarisch natuurbeheer. Om voor EU-ondersteuning in terwijl anderzijds het regionale, lokale en individuele aan werkgelegenheid (maar niet de arbeidsvoorwaarden) en al gevoerd? Zijn niet alle bruggen al gebouwd? En zijn er aanmerking te komen moeten agrariërs vanaf 2014 mini- invloed wint – en dat allemaal tegelijk en schijnbaar zonder krimp op het platteland, blijven van en voor de overheid. niet genoeg andere partijen die landbouw en duurzaam- maal 7% van hun bedrijf ‘braak’ leggen. Die braaklegging enige regie, moeiteloos verboden via apps en tweets en Daarnaast wordt de overheid steeds belangrijker als heid met elkaar weten te verbinden? kan op talloze manieren worden ingevuld, bijvoorbeeld internet. De landbouwbelangenbehartiging is versplinterd ‘marktmeester’, om eerlijke concurrentie te bewaken, om Ja, natuurlijk. Maar tegelijkertijd dienen zich nieuwe via agrarisch natuurbeheer, zoals akkerrand- of slootkant- en voorloperbedrijven regelen hun zaakjes tegenwoordig te zorgen voor de buffering van voorraden, of om specula- urgente vragen aan over bio-invasies, functionele agro- beheer of via regionaal maatwerk. zelf met de markt. De sturing is complexer geworden. tie te voorkomen. biodiversiteit, dierenwelzijn en over dieren volksgezond- Tot slot – en in aanvulling daarop – moet de overheid heid. Ook komt steeds nadrukkelijker de betrokkenheid Benchmarking De steeds grotere marktpartijen spelen uiteraard een ook zorgen voor normstelling en handhaving, een nieuwe van consumenten bij de voedselproductie op de agenda. Nu de oprichters van CLM één voor één met pensioen steeds belangrijker rol in de verduurzaming van de invulling van een oude rol. Als het merendeel van de Mensen willen weten hoe duurzaam producten zijn; dat gaan, is er veel ten goede veranderd. Natuur, milieu en landbouw, daartoe overigens steeds weer uitgedaagd bedrijven bovenwettelijke prestaties levert, kan de wet- vraagt om meer transparantie en openheid bij bedrijven, duurzame voedselproductie zijn vanzelfsprekend geworden door consumenten- en milieuorganisaties, en vaak ook in telijke norm omhoog. Tegelijkertijd wordt het ook steeds en duidelijke communicatie. Het zijn vraagstukken die – eerst via het overheidsbeleid en later via de markt. Er zijn samenwerking met die organisaties. Om een wildgroei aan belangrijker om achterblijvers te prikkelen en om over- opnieuw om maatschappelijk debat vragen, opnieuw om concrete en zichtbare resultaten geboekt. Sinds 1970 zijn de keurmerken te voorkomen – waardoor de consument tredingen serieus te bestraffen. Samenwerking met het een onafhankelijke en analytische blik, opnieuw om inzicht milieu- en voedselkwaliteit vaak spectaculair verbeterd, er is door de bomen het bos niet meer kan zien – kiezen bedrijfsleven ligt daarbij voor de hand. in de bedrijfsprestaties, opnieuw om management- aandacht voor natuur en water, en dierenwelzijn staat hoog supermarktketens steeds vaker voor aggregatie, benchmar- Het aantrekkelijke beeld aan de horizon is een conver- instrumenten, opnieuw om technische innovaties en op de agenda. Landbouwers, natuur- en milieu- king en bundeling van consumentenlabels onder een gentie van kwaliteitsnormen, van handhaving en controle opnieuw om bruggen en nieuwe arrangementen – tussen organisaties, overheden, consumenten en marktpartijen ‘koepeletiket’, zoals Puur&Eerlijk van Albert Heijn. Als en van communicatie van bedrijven onderling en tussen stad en platteland, tussen oost en west, tussen jong en oud, staan steeds minder vaak met de rug naar elkaar toe en gevolg daarvan zullen verschillende bestaande (sectorale) bedrijven en overheid. Voedingsbedrijven en supermarkten tussen producent en consument, tussen regio en wereld- weten elkaar steeds beter te vinden. Voor de meeste boeren labels voor consumenten uit beeld verdwijnen – maar vragen dezelfde gegevens aan boeren, en boeren werken markt, en tussen privaat en publiek. en tuinders is duurzaamheid, gewild of ongewild, een van- toplabels als EKO en Fair Trade blijven wel bestaan. met een uniform systeem, met dezelfde data en eenheden. zelfsprekend onderdeel van de bedrijfsvoering geworden. Daarnaast profileren grote voedingsindustrieën hun De boer kan zo afgerekend worden op zijn prestaties, de Tegelijkertijd heeft veertig jaar natuur- en milieubeleid A-merken ook steeds vaker als zelfstandig duurzaamheids- overheid kan gebiedsgericht en landelijk de vorderingen in ook duidelijk gemaakt dat – ondanks vele goede initiatieven label. Ze kunnen zich immers niet permitteren om door de het milieubeleid in beeld brengen en de voedingsmiddelen- – de sector niet in staat is gebleken alle milieu-impacts zelf duurzaamheidsmand te vallen, en werken dan ook hard aan industrie kan de gegevens aggregeren tot hun gewenste te reguleren. Externe sturing blijft dus nodig. De vraag is de verduurzaming van de hele keten, vaak in samenwerking corporate niveau, om ze zo te gebruiken in de communica- alleen: wie moet – of beter gezegd, wie kán – die sturende met of geverifieerd door een bekende maatschappelijke tie over de duurzaamheidsclaims van een bepaald product. rol op zich nemen, en wat kan de rol van een organisatie organisatie. als CLM daarin zijn? Hoewel er veel via consumenten, ngo’s en markt Bruggen blijven bouwen Het oude overzichtelijke speelveld van de jaren tachtig – gerealiseerd kan worden, blijft de overheid een belangrijke CLM is ooit begonnen om de kloof tussen landbouw en met het Groene Front, een centralistisch ministerie van rol op het gebied van duurzaamheid spelen. In de eerste milieu te overbruggen, om met praktische innovatieve LNV, een eenduidig Gemeenschappelijk Landbouwbeleid plaats moet de overheid thema’s bewaken waar bedrijven oplossingen te komen, om vragen op het gebied van en een handvol nationale natuur- en milieuorganisaties (en zich (nog) niet mee bezighouden, zoals het behoud van landbouw en milieu op de politieke agenda te krijgen en

94 DWARS DENKEN, SAMEN DOEN 2011 - 2021 #DETOEKOMST 95 | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| | |||| |

verantWoording en coloFon

Dwars denken, samen doen is verschenen bij het dertigjarig jubileum van CLM en ter gelegenheid van de 65e verjaardag van CLM- oprichter en inspirator Wouter van der Weijden. Dwars denken, samen doen is een kleine geschiedenis van veertig jaar landbouw- en milieuontwikkelingen, in Nederland, verteld vanuit het perspectief van CLM. Het is gebaseerd op CLM-publicaties, algemene historische informatie en het (collectieve) geheugen van het CLM-redactieteam. Voor de beschrijving van met name de eerste tien CLM-jaren is dankbaar gebruik gemaakt van de herinneringen van Paul Terwan en Edo Biewinga. Dwars denken, samen doen is geen wetenschappelijk verantwoorde historische studie, maar een anekdotische schets. Het CLM-redactieteam hoopt dat deze schets de lezer boeit, een interessante kijk op het verleden geeft en een frisse blik biedt richting een duurzame toekomst.

Onder redactie van Beeldverantwoording Peter Leendertse, Adriaan Guldemond, Adamczyk, Monika: 84 (rechtsonder) Hut, Hans: 91 Eric Hees, Gijs Kuneman, Frits van der Communicatiebureau de Lynx: 53, 75 Jong, Zeger de: 24 Schans, Hans Bleumink ANP Photo: 35, 47 Nationaal Archief/Spaarnestad Photo/ Broere, Lex: 33 Anefo/Bert Verhoeff: 8 Tekst Hans Bleumink Classroom Clipart: 84 (linksonder) Nationaal Archief/Anefo/R.C. Croes: 10 CLM: 20, 22, 27, 31, 39, 40, 44, 50, Orlanes, Denmark: 90 Eindredactie 54, 56, 60, 64, 65, 66, Peet, Ronald: cartoon 87 Marjel Neefjes, Collignon, Jos: cartoon 56 SKETS: 85 Communicatiebureau de Lynx 4CB: 80 SMK: 43, 69 Dam, Arend van: cartoon 74 Terwan, Paul: 36 Mini-interviews Draghici, Christian: 14 Vegte, Idelette van der: 38 Eric Hees Geerts, Rob: 63 Vincent yu/associated press: 70 Beeldresearch Helder, Mathijs: 18 www.obio.nl: 16 Nicole Krassenberg en Hoeben, H.: 55 www.zeeuwsevlegel.nl: 43 Communicatiebureau de Lynx http://blog.lib.umn.edu: 12 Zwanniken, Gert Jan: 68

Vormgeving Annemarie Wijmenga en Martine Janzen, iSBn 97 890 5634 255 5 Communicatiebureau de Lynx

Druk Veldhuis Media, Raalte Dit boek is gepresenteerd op het CLM-jubileumsymposium,16 november 2011 in Artis, Amsterdam. Dit symposium is mede mogelijk gemaakt door Bindwerk FrieslandCampina, Heineken, ZLTO, en het ministerie van Infrastructuur & Milieu. Sikkens Grafische Afwerkers, Deventer De samenstellers hebben hun uiterste best gedaan bronnen en rechthebbenden van Uitgave gebruikt beeldmateriaal te achterhalen. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt november 2011 getoond waarvan u (mede)rechthebbende bent en voor het gebruik waarvan u niet Oplage als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel voor het gebruik waarvan u geen 1600 toestemming hebt verleend, kunt u contact opnemen met [email protected].

DWARS DENKEN, SAMEN DOEN

Het massale boerenprotest van 23 maart 1971 in mammoetbedrijven, MINAS, dioxine, gifpiepers, agra- Brussel tegen de dalende landbouwprijzen markeert het rische natuurverenigingen, superheffing, natuurbraak, einde van het tijdperk waarin de landbouw de vanzelf- milieucontracten, meetlatten, agrobioterrorisme, ganzen- sprekende centrale positie had in politiek en beleid voor overlast en koeien in de wei. Er is in die dertig jaar het platteland. Vanaf dan worden natuur en milieu steeds veel veranderd. Het Groene Front is versplinterd, de belangrijker en lopen de spanningen tussen boeren en overheid heeft zich teruggetrokken, milieuorganisaties milieubeschermers steeds verder op. Om de kloof tus- zitten met het bedrijfsleven aan tafel en voor de grote sen beide kampen te overbruggen, richten negen idealis- multinationale voedingsconcerns is duurzaamheid een tische doeners in 1981 het Centrum voor Landbouw en pijler onder de bedrijfsstrategie geworden. – EEN KLEINE SCHETS VAN VIJFTIG JAAR LANDBOUW EN MILIEU (1971-2021) Milieu (CLM) op. Dertig jaar later is er veel bereikt. Het water is schoner geworden, dierenwelzijn staat hoog op Tegelijk laat Dwars denken, samen doen zien dat er nog de agenda en duurzaamheid is voor veel landbouwbe- veel moet gebeuren en dat de uitdagingen voor de drijven vanzelfsprekend geworden. duurzame ontwikkeling van de landbouw de komende tien jaar misschien wel groter zijn dan dertig jaar gele- Dwars denken, samen doen blikt terug op dertig jaar den. Meer dan ooit is het tijd voor een organisatie die CLM. Het is een anekdotische reis door de geschiedenis het maatschappelijk debat aanjaagt, slimme oplossingen van landbouw en milieu - langs Landbouwschap, voorstelt, partijen uitdaagt en bruggen bouwt.

ISBN 97 890 5634 255 5