PARLAMENT EWROPEW
««« « « 2004 « « 2009 « « «««
4.12.2006
RAPPORT
dwar id-delegazzjoni ad hoc għal Timor tal-Lvant, 28 ta’ Ottubru–4 ta’ Novembru 2006
Rapporteur: Ana Maria Gomes
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-00 MT MT 1. Introduzzjoni
Fil-15 ta’ Ġunju 2006 s-Seduta Plenarja adottat riżoluzzjoni dwar Timor Leste fejn talbet li l- Konferenza tal-Presidenti tiddeċiedi li tibgħat delegazzjoni Parlamentari ad hoc f’Timor tal- Lvant fil-ħarifa ta’ l-2006 biex tevalwa s-sitwazzjoni politika u teżamina l-adegwatezza tal- programmi ta’ għajnuna ta’ l-UE.
Fit-13 ta’ Settembru l-Konferenza tal-Presidenti approvat mingħajr diskussjoni li tintbagħat delegazzjoni ad hoc f’Timor tal-Lvant mit-28 ta’ Ottubru sa l-4 ta’ Novembru 2006, magħmula minn seba’ membri maħtura mill-gruppi politiċi skond is-sistema d'Hondt li għandha tapplika wkoll għall-Membri mhux affiljati.
Id-delegazzjoni kellha tkun magħmula minn 3 Membri ta’ l-EPP, 2 tal-PSE, 1 ta’ l-ALDE u 1 tal-Ħodor.
Wara konsultazzjonijiet u approvazzjonijiet suċċessivi ta’ pożizzjonijiet bejn il-Gruppi, 6 Membri biss riedu jkunu inklużi fid-delegazzjoni: 2 EPP, 3 PSE u 1 GUE.
Fid-19 ta’ Ottubru l-laqgħa kostituttiva tad-delegazzjoni ħatret lis-Sra Britta Thomsen (PSE) bħala ‘Chairperson’.
Iżda, ġimgħa qabel il-Missjoni kellha tibda hija rtirat l-applikazzjoni tagħha, kif għamel wieħed miż-żewġ Membri ta’ l-EPP.
Id-delegazzjoni finalment kienet iffurmata minn 4 Membri, li bejniethom ħatru lis-Sra Ana Gomes (PSE) bħala kap tad-delegazzjoni.
Il-parteċipanti kienu:
- is-Sra Ana Gomes (PSE) - is-Sur Emanuel Jardim Fernandes (PSE) - is-Sur Nirj Deva (EPP) - is-Sur Pedro Guerreiro (GUE).
Il-Missjoni kienet akkumpanjata mis-Sur Jean François Vallin (membru ta’ l-istaff tal-PSE), mis-Sur João Leite u s-Sur Balazs Reiss (membri ta’ l-istaff tad-DEVE) u mis-Sra Alexia Whiting u s-Sur Júlio Monteiro (Interpretaturi).
Il-programm uffiċjali tad-delegazzjoni beda t-Tnejn, 30 ta’ Ottubru fl-10.00am (ara l-anness 1 mal-programm tad-delegazzjoni) u spiċċa fil-11.00pm il-Ġimgħa, 3 ta’ Novembru.
Il-Membri bdew jivvjaġġaw fit-28 ta’ Ottubru u rritornaw sal-5 ta’ Novembru 2006.
Ma seħħ l-ebda inċident matul il-Missjoni kollha. Forza tal-pulizija diskreta kienet qed takkumpanjana dejjem.
Aħna konna akkumpanjati mis-Sur Guglielmo Colombo, membru ta’ l-istaff tal-KE, u mis- Sur Miguel Amado, mibgħut speċjali tal-President Barroso f’Timor, li ġie mitlub biex idum
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-002/27 DT\643079MT.doc MT ġimgħa oħra qabel ma jirritorna fi Brussell biex jibqa’ hemmhekk waqt iż-żjara tagħna.
2. Ġustifikazzjoni għall-Missjoni
Timor tal-Lvant ġie mifni bil-vjolenza mit-tkeċċija f’April 2006 ta’ kważi 600 suldat, li jirrappreżentaw terz tal-forzi armati kollha; fit-28 sad-29 ta’ April 2006, konfrontazzjoni armata bejn il-forzi armati u t-truppi mkeċċija u n-nies ċivili li appoġġjawhom ikkawżaw numru kontroversjali ta’ mwiet.
Bħala konsegwenza ta’ l-inkwiet, l-irvelli u l-vjolenza minn gruppi ta’ persuni, inqatlu ħafna nies, ħafna iktar ġew feruti, u għexiren ta’ eluf ta’ persuni ħarbu mid-Dili f’paniku u qed jibqgħu fuq l-għoljiet tal-madwar jew ġew imċaqalqa taħt il-protezzjoni tal-Knisja, tan-NU, jew ta’ l-ambaxxati.
Skond informazzjoni min-NU, suldati fetħu n-nar fuq uffiċjali tal-pulizija mhux armati fil-25 ta’ Mejju 2006, u qatlu disgħa u ferew 27.
L-instabilità politika f’Timor tal-Lvant baqgħet għaddejja, minkejja r-riżenja tal-Ministru ta’ l-Intern u l-Ministru tad-Difiża u sforzi oħra li saru u miżuri adottati mill-awtoritajiet ta’ Timor tal-Lvant.
Dawk li kienu qed jipprotestaw talbu r-riżenja tal-Prim Ministru Mari Alkatiri, li rriżenja fis- 26 ta’ Ġunju. Ħadlu postu s-Sur Ramos Horta, rebbieħ preċedenti tal-premju Nobel għall- Paċi, fl-10 ta’ Lulju.
Id-deterjorament fil-kriżi drammatika ta’ sigurtà u politika wassal lill-awtoritajiet ta’ Timor tal-Lvant biex fl-24 ta’ Mejju jitolbu truppi barranin biex jgħinu fil-kontroll tal-vjolenza u biex jerġa’ jkun hemm ħarsien tal-liġi u ordni.
Biex jerġa’ jkun hemm stabilità politika u soċjali, saru taħdidiet mill-President u l-Prim Ministru fil-preżenza ta’ osservaturi tan-NU ma’ rappreżentanti tas-suldati mkeċċija u uffiċjali u aġenti tal-pulizija li ħallew l-istrutturi organizzattivi tagħhom.
Il-Kummissarju Għoli tan-NU għar-Refuġjati rrapporta li iktar minn 100 000 persuna spostata telqu min darhom bħala riżultat ta’ l-inkwiet li beda minħabba t-tkeċċija ta’ terz mill-forzi armati u l-qasma fil-forza tal-pulizija, u tkompla bil-vjolenza minn gruppi ta’ persuni. Ħafna kampijiet tar-refuġjati nbnew b’mod strateġiku quddiem il-bini pubbliku ewlieni, il-kwartieri tan-NU u l-ajruport.
Il-missjoni tan-NU għal Timor tal-Lvant (UNOTIL), darba kellha xi 11 000 suldat u staff ċivili, iżda tnaqqset għal 130 membru ta’ l-istaff, pulizija u konsulent militari. Hija kellha tispiċċa fl-20 ta’ Ġunju 2006, wara li kienet ġiet estiża mill-Kunsill tas-Sigurtà tan-NU f’Mejju 2006 għal xahar biss, minkejja l-proposta tas-Segretarju-Ġenerali tan-NU li hija kellha tiġi mtawwla għal sena.
Hekk kif is-sitwazzjoni politika ddeterjorat f’Mejju 2006, Kofi Annan bagħat lura lil Ian
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-003/27 DT\643079MT.doc MT Martin tal-UNTAET biex jevalwa s-sitwazzjoni. Fil-25 ta’ Awwissu l-Kunsill tas-Sigurtà tan- NU, fuq il-bażi tar-rapport tiegħu, ħoloq Missjoni ġdida u estiża (UNMIT), biex jieħdu sehem xi 1600 pulizija internazzjonali u 34 uffiċjal ta’ komunikazzjoni militari għal perjodu ta’ sitt xhur li jkun jista’ jiġġedded. Fit-13 ta’ Settembru uffiċjal tan-NU ħa l-kontroll tal-pulizija nazzjonali.
Truppi ta’ sigurtà barranin spostati fuq it-talba tal-Gvern jibqgħu taħt l-awtorità tal-kmandanti tagħhom stess u mhux kollha lesti jaċċettaw awtorità magħquda.
Il-livell tal-qgħad f’Timor tal-Lvant huwa madwar 80%, b’40% jgħixu fil-faqar u 60% b’età ta’ 18 jew inqas;
Timor għandu l-ogħla rata ta’ twelid (iktar minn sebat itfal għal kull omm), li iktar ma jgħaddi ż-żmien se tiġġenera problema anki iktar gravi jekk mhux se jittieħdu azzjonijiet biex ikun iffaċċjat il-fattur tal-qgħad. Timor din is-sena rċieva għall-ewwel darba flus mill- utilizzazzjoni ta’ l-erjas taż-żejt, iżda għandu ftit kapaċità biex jippromwovi proġetti biex juża l-flus.
Id-diskussjoni fuq fejn jista’ jkun it-terminal għall-gass minn dawk l-erjas taż-żejt, f’Timor jew fl-Awstralja tat-Tramuntana hija kawża bażika importanti għal xi movimenti politiċi li qed iżżid il-kriżi preżenti.
Raġuni bażika oħra tinsab fil-kwistjonijiet mhux solvuti bejn dawk li ġġieldu l-okkupazzjoni Indoneżjana f’Timor u dawk li immigraw u rritornaw biss wara l-indipendenza.
3. Ġabra tal-punti ewlenin ta’ l-informazzjoni li waslet (kummenti fil-korsiv)
3.1. Is-Sur Francisco Guterres Lu-Olo, President tal-Parlament Nazzjonali
- Forzi internazzjonali m’humiex kapaċi jikkontrollaw is-sitwazzjoni. Huma ma jaqbdux lill- aggressuri, iżda biss lil dawk li jirreaġixxu għall-aggressjonijiet.
- Il-pulizija Awstraljana interċettat ukoll f’‘road block’ lill-ġeneral li jikkmanda l-armata ta’ Timor (Matan Ruak) u żammitu għal 45 minuta.
- Il-Parlament adotta riżoluzzjoni (ara l-anness) fis-26 ta’ Ottubru dwar is-Sistema ta’ Sigurtà f’Timor Leste (fejn talab għal awtorità tan-NU fuq il-forzi kollha militari u tal-pulizija stazzjonati f’Timor Leste).
- Jiena naċċetta l-konklużjonijiet tar-rapport tan-NU dwar is-sistema ġudizzjarja, għalkemm ma naqbilx ma’ xi punti speċifiċi, bħall-bżonn li tissaħħaħ dik is-sistema. Jiena wkoll kontra r-reklutaġġ ta’ mħallfin Anglofoni, minħabba li s-sistema tal-liġi tagħna hija bbażata fuq dik Rumana (ara r-riżoluzzjoni mehmuża tal-Parlament tas-26 ta’ Ottubru dwar it-tisħiħ u l- garanzija ta’ l-indipendenza tal-Qorti).
- Żewġ proposti tal-liġi elettorali ġew introdotti mill-Gvern u mill-oppożizzjoni. Aħna qed
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-004/27 DT\643079MT.doc MT nippromwovu l-konċiljazzjoni bejniethom u nittamaw li ngħaddu l-liġi f’Novembru. Waħda mill-punti li teħtieġ konċiljazzjoni hija l-limitu ta’ 5% tal-voti biex partit ikollu r- rappreżentanti tiegħu fil-Parlament, iżda l-partit tiegħi Fretilin jaċċetta li jiddiskuti l- kwistjoni.
- Aħna rridu li l-Parlament Ewropew jiġi josserva l-elezzjonijiet. Żgur li se tintbagħat ittra f’ħin suffiċjenti.
- Aħna se nibagħtu delegazzjoni tal-Parlament għall-JPA ACP/EU li jmiss f’Barbados.
- Aħna nilqgħu bi pjaċir preżenza ta’ l-UE iktar qawwija f’Timor Leste, pereżempju bħala appoġġ għal sistema ta’ banek ta’ kreditu rurali.
- Il-forzi armati tagħna jeħtieġu li jkunu integrati fl-awtorità mmexxija min-NU tal-forzi kollha f’Timor u l-Membri “riċiklabbli” ta’ qabel tal-pulizija u l-armata għandhom jerġgħu jiddaħħlu.
- Hemm bżonn ta’ programmi ta’ taħriġ għall-membri ta’ l-istaff tal-Parlament tagħna. Aħna għandna bżonn iktar membri ta’ l-istaff b’esperjenza ġudizzjarja u tlabna lill-UNDP biex jiffinanzja programm ta’ reklutaġġ (iċ-‘Chairperson’ tal-PE semmiet hawnhekk l-ittra tas-Sur Toornstra dwar il-possibilitajiet ta’ rwol futur tal-PE f’li jipprovdi dak it-taħriġ).
- L-animożità bejn il-Lvant u l-Punent hija artifiċjali.
- Il-Parlament se jkollu rwol importanti xi jwettaq fl-inizjattiva ta’ Djalogu Nazzjonali.
- Il-Parlament se joħloq Kummissjoni biex tistudja r-rapprt tan-NU.
3.2. Is-Sra Ana Pessoa, il-Ministru ta’ l-Amministrazzjoni ta’ l-Istat
- Il-problemi ma spiċċawx. Jeħtieġ li l-forzi jkunu kkoordinati fil-post u l-pulizija attwali huma biss nofs dawk li ġew imwiegħda.
- Il-forzi Awstraljani m’humiex imparzjali. Aħna għandna bżonn ta’ awtorità magħquda.
- Il-programm SIMU-MALU se jipprova jġib sigurtà fil-viċinanzi, billi joħloq għases tal- pulizija lokali u pakkett ta’ rikostruzzjoni għad-djar.
- L-Istat tagħna mhux ikkonsolidat, iżda bl-ebda mod ma kellna Stat fallut. Stat ma jistax jinbena u lanqas ma tista’ tinħoloq kultura demokratika f’erba’ snin.
- Aħna għandna bżonn insaħħu l-Istituzzjonijiet; għandna bżonn inrawmu żvilupp ekonomiku sostenibbli.
- Se jkollna elezzjonijiet f’April jew f’Mejju 2007. Preżenza qawwija ta’ l-UE u tal-Brażil tkun ideali. Aħna se nippruvaw nintroduċu l-vot elettroniku.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-005/27 DT\643079MT.doc MT - Id-djalogu politiku m’għamel l-ebda ħsara lil ħadd.
Aħna se nippruvaw nerġgħu indaħħlu l-“Peticionários”, iżda huma diżerturi. Tim tekniku se jipprova jsolvi l-problema matul l-erba’ xhur li ġejjin.
- Se tiġi diskussa liġi amministrattiva ġdida, sabiex tintroduċi muniċipalitajiet fil-bidu ta’ l- 2008.
- Qed jiġi adottat programm ta’ żvilupp lokali mill-Gvern.
3.3. Is-Sur Arsénio Bano, Ministru tax-Xogħol u l-Inserzjoni mill-Ġdid fil-Komunità
- Aħna qed naħdmu man-NU dwar il-150 000 refuġjat u qed nippruvaw nikkonvinċuhom jirritornaw fid-djar tagħhom (minn ammont inizjali ta’ 70 000 f’Dili għad baqalna 30 000 fil- kampijiet). Biex tkun garantita s-sigurtà tagħhom aħna qed inħejju l-introduzzjoni ta’ għases tal-pulizija fil-viċinanzi kollha.
- Aħna għad m’għandniex liġi dwar id-drittijiet tal-proprjetà. Qegħdin biss nibdew nagħmlu katast tal-proprjetà.
- Taħriġ professjonali qed ikun implimentat u qed tingħata attenzjoni speċjali għall-irwol tan- nisa, il-mikro-kreditu u l-koperattivi.
- Aħna għandna problemi f’li napplikaw il-flus kollha disponibbli. Qed iseħħu investimenti fl- agrikoltura, fis-servizzi u fil-minjieri. Aħna ma naħsbux li l-użu tad-dollaru Amerikan inaqqas l-indipendenza tagħna.
3.4. Is-Sur Kay Xanana Gusmão, il-President tar-Repubblika
Il-prijorità tagħna hija li nġibu lir-refuġjati fil-postijiet ta’ oriġini tagħhom. Jekk ma jirnexxilniex nagħmlu dan qabel l-istaġun tax-xita (nofs Novembru) se nkunu ffaċċjati bi kriżi umanitarja. Jien se nżur personalment il-kampijiet tar-refuġjati fil-bidu ta’ Novembru.
- Iż-żgħażagħ iridu jkunu kkontrollati, organizzati, u jridu jiffirmaw kompromess kontra l- vjolenza.
- Għall-Peticionários aħna nistgħu nużaw il-flus mill-koperazzjoni Ċiniża u nibagħtuhom Macau biex ikun sigurtà hemmekk.
- Il-fiduċja fl-agrikoltura qed tintilef.
- Aħna nafu li filwaqt li l-pagi tagħna huma l-ogħla fl-Ażja, aħna l-ifqar Pajjiż, iżda dan hu minħabba l-preżenza fil-passat ta’ l-organizzazzjonijiet tan-NU u l-pagi mħallsa lill-impjegati tagħhom.
- Aħna se jkollna l-munita tagħna stess, politika fiskali miftuħa għal investiment barrani, liġi
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-006/27 DT\643079MT.doc MT dwar il-proprjetà biex tinħoloq is-sigurtà, iżda kollox għandu ż-żmien tiegħu.
- Jiena disponibbli biex nirrispondi lill-ġustizja jekk iridu jismgħuni dwar fatti u azzjonijiet tal-passat.
- Jiena nappoġġja l-ħolqien ta’ awtorità magħquda għall-forzi kollha f’Timor.
- Il-Knisja qed twettaq ħidma li ma tidhirx.
- Aħna mqarrqin mir-riżultati ta’ l-inizjattiva tal-Club de Madrid.
- Jien m’għandix prova ta’ influwenzi ta’ pajjiżi terzi fil-Pajjiż tiegħi.
- Sa Frar, se tkun implimentata inizjattiva biex tfakkar id-drittijiet demokratiċi lin-nies, sabiex f’Marzu votazzjoni tkun possibbli. Iżda aħna għadna qed nistennew il-liġi elettorali. Aħna nistennew li 20 partit jippreżentaw kandidati.
3.5. Is-Sra Domingas Alves, Segretarjat għall-Kummissjoni ta’ Djalogu Nazzjonali
- Il-ħidma tagħna hija li nippromwovu d-djalogu. Inħolqot Kummissjoni ta’ 21 Membru, b’6 Membri mill-Punent, 6 mil-Lvant u 9 minn NGOs.
- Aħna se naħdmu ma’ 4 rappreżentanti ta’ kull wieħed mit-30 viċinanza ta’ Dili. Qed jitħejja grupp ta’ ħidma magħhom.
- F’livell ogħla, aħna se niltaqgħu fit-8 ta’ Novembru ma’ partiti politiċi, fid-9 ta’ Novembru ma’ organizzazzjonijiet reliġjużi u fl-10 ta’ Novembru ma’ akkademiċi u ma’ gruppi ta’ arti marzjali.
- F’Diċembru se jkun lest programm għal djalogu, segwit f’Jannar minn ieħor dwar l- edukazzjoni ċivika.
3.6. Is-Sur Mari Alkatiri, Segretarju Ġenerali tal-Partit Fretilin
- Jekk jirnexxielna nsolvu l-kriżi fit-tmexxija u n-nuqqas ta’ awtorità ta’ l-Istat, il-problemi jkunu solvuti b’iktar minn 50%.
- Iż-żewġ partijiet (Fretilin u l-President Xanana) iridu jilħqu ftehim. Aħna ppruvajna diversi inizjattivi fi tmiem il-ġimgħa li għaddiet bl-ebda riżultat. Dak li ġara ma jistax jinħeba.
- L-awtorità ma tistax tiġi rkuprata mingħajr kredibilità. Irid jingħata messaġġ ċar ta’ sigurtà lill-popolazzjoni.
- Riżoluzzjoni amministrattiva tal-kriżi qabel il-15 ta’ Novembru hija possibbli, iżda se tħalli sinjali. Jekk ma tkunx solvuta se tinħoloq kriżi umanitarja.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-007/27 DT\643079MT.doc MT - Aħna rridu nkunu nafu kif nittrattaw mal-forzi ta’ difiża u sigurtà. Irid jingħata ħafna kas tar- relazzjoni bejn l-Istat u l-forzi internazzjonali u ta’ kif ikunu nklużi l-forzi tagħna stess.
- Aħna rridu noħolqu programm minimu sabiex l-elezzjonijiet jistgħu jseħħu fl-iskeda prevista mill-Kostituzzjoni. Dan huwa importanti ħafna għall-mod kif in-nies se jħarsu lejn l- elezzjonijiet fil-futur.
- Għalkemm in-Nies tagħna huma 90% kattoliċi, wieħed ma jridx jinsa li 27% vvutaw għall- integrazzjoni fl-Indoneżja. Aħna kellna nintegraw dawk is-27%, li huwa sinjal tal-ġenerożità u tolleranza (“huma jimxu fit-toroq b’mod iktar liberu minni”).
- Aħna ma nistawx niġu kkritikati għall-mod li bih użajna l-fondi tal-KE.
- Il-Pajjiż tagħna ma kellux strutturi, ma kienx hemm Stat. Is-sistema ġudizzjarja tagħna hija dgħajfa ħafna. Ma hemm l-ebda investiment mingħajr ġustizzja. Ħadd ma jista’ joħloq Stat f’erba’ snin, iżda għamilna ħafna progress.
- Aħna rridu nżommu l-koperazzjoni, anki jekk bdejna nirċievu f’Awwissu l-ewwel fondi tagħna mill-utilizzazzjoni ta’ l-erjas taż-żejt.
- In-negozjati ma’ l-Awstralja kienu iebsa u forsi din hija r-raġuni għalfejn qed inpoġġi hawn (u mhux iktar fis-siġġu tal-Gvern).
- Id-dollaru Amerikan intwiret. Iżda minħabba li aħna m’għandna l-ebda produzzjoni interna, minħabba li l-ekonomija hija bbażata fuq l-importazzjoni, ma nistgħux neħilsu minnu. Jekk nagħmlu hekk indaħħlu l-inflazzjoni. U l-esportazzjoni ewlenija tagħna, iż-żejt, hija f’dollari.
- Aħna rridu noħolqu Bank Ċentrali qabel ma niċċaqalqu mid-dollaru (il-ħolqien tal-Bank kien fi stat avvanzat sew meta kelli nħalli l-Gvern).
- Aħna ma nistawx napplikaw f’Timor ir-rakkomandazzjonijiet tal-FMI jew tad-Bank Dinji, sakemm l-objettiv tagħhom ma kienx bidla fil-Gvern.
- Jien kont niltaqa’ mal-President darba f’ġimgħa. Jien iltqajt inqas mal-Parlament, iżda ħafna drabi mal-President tal-Parlament.
- Dawk li joħolqu l-aħbarijiet ilhom hemm minn meta kien hemm l-okkupazzjoni. Huma wettqu rwol ħażin fil-kriżijiet. Huma mħarrġin ħażin.
- L-NGOs huma intrapriżi u l-pubbliku ma jafx x’inhuma.
- Qabel il-kriżi, Marzu kellu jkun iż-żmien ta’ skadenza biex it-Televiżjoni u r-Radju jilħqu l- pajjiż kollu. Jien ma nemminx li dan se jseħħ issa.
- L-eżodu rurali kien kbir ħafna. Il-belt ma tistax tagħtihom l-impjiegi li huma kienu qed ifittxu.
- Mhux il-qgħad li ġġenera l-kriżi. Li kieku kien hekk minflok 3 000 konna naraw 200 000 fit-
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-008/27 DT\643079MT.doc MT toroq.
- Li wieħed jeqred il-forzi armati jew lil Fretilin ifisser li jkun qed jeqred il-kapitali simbolika tal-pajjiż. It-tnejn huma simboli ta’ reżistenza. Il-qerda tagħhom tfisser il-qerda tal-Pajjiż.
- Il-kriżi wriet li l-Forzi Armati huma ddemokratizzati. Huma aġixxew meta msejħa, iżda rritornaw fil-kwartieri tagħhom meta ntalbu jagħmlu hekk. Hemm dixxiplina u hemm awtorità. Il-Partit (Fretilin) m’għandu x’jaqsam xejn mal-Forzi Armati minn Diċembru 1987.
- Rigward il-viżjoni tiegħi għall-futur ngħid li kien ikun aħjar li kieku saqsejtni l-mistoqsija f’Jannar.
- Ilu minn Jannar li l-Midja Awstraljana attakkawni b’invenzjonijiet. Pereżempju l-Awstralja taf li jien qatt ma rċevejt flus miż-żejt bil-moħbi, iżda ħadd ma ta’ kas jgħid hekk. Aħna morna l-qorti f’Washington u rbaħna l-ewwel stadju. Il-missjoni tal-midja kienet qed toħloqilna instabilità.....iżda issa qed jipproteġu dari!!!
- Il-President Xanana jrid jammetti l-izbalji tiegħu.
- Aħna ma jistax ikollna 3 awtoritajiet tal-forzi preżenti f’Timor. Hemm bżonn ta’ awtorità magħquda.
- Il-Peticionários m’għadhomx grupp. Il-Kummissjoni ta’ Djalogu qed tagħmel xogħolha.
- Aħna qegħdin f’nofs żewġ ġganti li kienu fi ftehim għal ħafna żmien. Irridu nwessgħu r- relazzjonijiet tagħna u għalhekk huwa importanti li jkun hemm preżenza iktar qawwija ta’ l- UE biex iġġib ftit ekwilibriju.
- Irid ikollna politika ċara dwar l-enerġija, li tkun tiswa inqas, b’enerġija idro-elettrika, solari u mir-riħ.
- Iżda l-ikbar problema tagħna hija l-bidla fil-mentalità.
3.7. Sessjoni tal-Parlament
(Sessjoni speċjali tal-Parlament ta’ Timor issejħet biex tirċievi d-Delegazzjoni tal-PE. Tkellmu s-Sra Gomes bħala ċ-‘chairperson’ u s-Sur Lu Olo)
Is-Sra Gomes semmiet ir-riżoluzzjoni ta’ Ġunju tal-PE, qalet li kriżijiet jiġru fi proċessi progressivi demokratiċi; li l-elezzjonijiet se jkunu l-fattur kruċjali għal Timor u li l-atturi kollha għandhom jerġgħu lura għad-djalogu.
Is-Sur Olo qal li huma mhux se jabdikaw mill-valuri demokratiċi; li huwa rringrazzja għall- għajnuna ta’ l-UE, iżda li Timor kien ukoll fil-bżonn ta’ solidarjetà diplomatika ta’ l-Ewropa; li l-forzi fil-post għandu jkollhom awtorità magħquda taħt in-NU.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-009/27 DT\643079MT.doc MT 3.8. Laqgħa mal-kelliema
3.8.1 Fretilin
- Il-Gvern u Ministri individwali huma msejħa skond l-Artikolu 101 tal-Kostituzzjoni. Jekk ma jiġux iktar dan jiġri minħabba l-fatt li l-Parlament m’għandux biżżejjed membri ta’ l-istaff kkwalifikati biex jippreparaw il-laqgħat.
- Il-problemi bil-ġustizzja huma marbuta man-nuqqas ta’ mħallfin u l-użu tas-sistema tal-liġi ċivili kontinentali. Iżda aħna rridu nżommu s-sistema.
- Aħna grati għall-appoġġ ta’ l-UE.
3.8.2 Oppożizzjoni (10 Partiti u 1 Indipendenti)
- Il-Gvern qatt ma jiġi l-Parlament ħlief għad-diskussjoni tal-baġit
- Il-Prim Ministru preċedenti qatt ma sema’ lill-oppożizzjoni, li m’għadux il-każ b’Ramos Horta.
- Fretilin (li għandu maġġoranza kwalifikata) ivvota kontra kumitat tan-nisa anki jekk 27% tal-Membri tal-Parlament huma nisa.
- Il-Parlament għandu bżonn ħaddiema, l-iktar ġuristi.
- Ma teżisti l-ebda liġi għad-dikjarazzjoni ta’ l-istat ta’ emerġenza jew assedju.
- Fretilin ivvutaw kontra l-petizzjonijiet kollha ppreżentati biex jiddikjaraw li xi deċiżjoni tmur kontra l-kostituzzjoni.
- Għajnuna urġenti hija meħtieġa biex tkun irrinfurzata s-sistema ġudizzjarja.
3.9. Is-Sra Adaljiza Magno, Viċi Ministru għall-Affarijiet Barranin
- Aħna se nilqgħu bi pjaċir osservaturi barranin waqt l-elezzjonijiet. In-NU tagħti biss għajnuna teknika, ma tmexxix il-proċess (ara l-pożizzjoni Horta iktar ’il quddiem).
- Aħna stedinna lit-truppi Awstraljani u min-New Zealand iżda għall-perjodu tal-kriżi biss.
- L-għajnuna Ċiniża għal Timor hija importanti ħafna.
- In-negozjati dwar id-definizzjoni tal-konfini bejn Timor u l-Indoneżja huma magħluqa f’96% tagħhom.
- Hemm bżonn li nippromwovu t-turiżmu u s-sajd.
- Aħna rratifikajna 7 Konvenzjonijiet dwar id-Drittijiet tal-Bniedem. 3 rapporti qed jistennew l-approvazzjoni mill-Kunsill tal-Ministri biex jintbagħtu Ġinevra.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0010/27 DT\643079MT.doc MT - Aħna qed nistudjaw il-proċess ta’ l-EPA biex nistabbilixxu l-pożizzjoni tagħna fi żmien qasir.
3.10. Is-Sur José Ramos Horta, Prim Ministru
- Il-PE dejjem kien il-forum għal Timor, anki meta n-NU ma kenitx.
- Biex ikunu solvuti l-problemi tal-kampijiet tar-refuġjati, li dan l-aħħar kont qed niddiskuti mal-kapijiet tagħhom, aħna għandna bżonn iktar minn 12-il miljun dollaru. Xi wħud minn dawk fil-kampijiet iridu l-flus; oħrajn iridu materjal biex jerġgħu jibnu d-djar tagħhom qabel ma jħallu l-kampijiet.
- Is-sigurtà ma tistax tiġi garantita meta waslu biss nofs il-forzi tan-NU.
- L-Istati Uniti ta’ l-Amerika, ir-Renju Unit u l-Ġappun jopponu forza għal paċi f’Timor.
- L-awtorità tal-forzi trid tkun politikament mill-President Xanana u militarment mill- kmandant tal-forzi.
- Jiena qatt ma ddubitajt mill-integrità tal-FDTL (Forzi Demokratiċi ta’ Timor Leste) tagħna. Jiena ma naċċettax li huma għandhom jibqgħu fil-kwartieri tagħhom.
- Aħna għandna ħafna investimenti ġejjin, pereżempju mill-Kuwajt, iżda għandna nuqqas ta’ kapaċità biex insarrfu l-baġit.
- L-ewwel Gvern tagħna falla fid-djalogu mal-Parlament.
- Xanana u Matan Ruak ma jitkellmux ma’ xulxin (Huma tkellmu fil-ġurnata qabel ma ltqajna l-aħħar).
- Aħna se nidderieġu l-proċess elettorali, iżda n-NU ma tridx tkun limitata għal għajnuna teknika; n-NU se jkollhom jivverifikaw kull waħda mill-fażijiet elettorali.
- Aħna rridu li l-osservaturi ta’ l-UE jaslu xi ħin qabel l-elezzjonijiet.
- Aħna se nagħtu flus lill-Partijiet kollha li jkunu qed jipparteċipaw fl-elezzjonijiet (1500 firma meħtieġa biex Partit ikun rikonoxxut).
- Il-problema tal-Peticionários se tissolva sa Diċembru permezz tal-ħolqien ta’ koperattivi.
- Iż-żmien għall-munita tagħna stess ma wasalx. Il-vantaġġ tad-dollaru Amerikan huwa l- kwistjoni ta’ l-inflazzjoni. Ċertament hija tgħolli l-prezz ta’ l-affarijiet, iżda l-problema reali hija l-politika ta’ pagi għoljin introdotta min-NU, biex ma jkun hemm l-ebda differenza bejn dawk li jkunu jew ma jkunux qed jaħdmu għalihom.
- Aħna se nintroduċu inċentivi fuq it-taxxa għall-investituri u se nirrevedu t-taxxi fuq il-
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0011/27 DT\643079MT.doc MT konsumatur. Aħna rridu noħolqu assikurazzjoni wkoll għall-investituri.
- Biex ikunu ttrattati kwistjonijiet relatati mal-proprjetà aħna bi ħsiebna noħolqu kummissjoni arbitrali.
- Reinado (il-kap tal-peticionários) mhux protett mill-Awstraljani, iżda fil-fatt il-forzi Awstraljani għamlu żbalji wara xulxin.
- Il-Ministru preċedenti Lobato (akkużat fir-rapport tan-NU) m’għandu l-ebda sigurtà ma’ daru, iżda ma ħarabx. Din hija kwistjoni ġudizzjarja.
- Aħna nistennew li l-foza internazzjonali tibqa’ mill-inqas sa Diċembru. Forsi nkunu nistgħu nikkonvinċuhom joqogħdu sa l-elezzjonijiet.
- Aħna nirringrazzjaw lill-President Barroso li ħa d-deċiżjoni li ssir Ambaxxata ta’ l-UE, b’hekk tiżdied il-preżenza attwali tal-KE.
- Il-pajjiż għandu bżonn kultura ta’ djalogu, irrispettivament jekk tkunx promossa mill-Club de Madrid jew minn oħrajn.
- Aħna qed niftħu Ambaxxata għall-Vatikan.
3.11. Laqgħa ma’ l-Ambaxxaturi tal-Portugal, ta’ l-Istati Uniti ta’ l-Amerika u ta’ l- Irlanda
(Is-Sra Gomes bdiet billi ġabret fil-qosor il-kuntatti li l-missjoni kellha sa dak il-punt)
L-Awstralja
- 3 faċċati tal-kriżi: tmexxija ħażina u mhux il-problema tal-peticionários li hija sempliċement sintomu; kriżi ta’ sigurtà; kriżi politika li tpoġġi l-mistoqsija jekk il-pajjiż hux vijabbli jew le.
- L-FDTL hija logħba politika
- Is-sovranità tqiegħdet fil-periklu meta ssejħet il-komunità internazzjonali
- Il-kwistjoni tal-Lvant kontra l-Punent minn artifiċjali saret reali.
- Aspettattivi mhux f’lokhom li l-elezzjonijiet se jsolvu l-problema. Biss nistgħu nittamaw li jmorru tajjeb, għax il-problemi se jibqgħu wara l-elezzjonijiet.
L-Istati Uniti ta’ l-Amerika
- Ma nistax nara soluzzjoni tal-konflitt li teżisti kriżi fuqu.
- Hemm atmosfera ta’ impunità.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0012/27 DT\643079MT.doc MT - Ma jeżisti l-ebda kontroll effettiv.
- L-aħħar żewġ fatturi jistgħu jitjiebu jekk l-azzjoni tal-Qorti ssir aħjar.
- l-FDTL hija wisq immatura. Huma u l-pulizija kienu żewġ problemi, mhux garanti tas- sigurtà.
- Il-problemi ta’ l-iżvilupp tal-pulizija huma marbuta ma’ aspetti mhux solvuti tan-NU u wkoll minħabba li l-Ministru responsabbli ma kienx jagħti widen għal dak li kien jingħad lilu. In-nies ma jistawx jingħataw uniformi biex wieħed jgħid li għandna pulizija. Din tkun repetizzjoni ta’ l-iżball tal-passat.
- Ukoll is-sistema ġudizzjarja ma tistax tiġi mtejba permezz ta’ membri ta’ l-istaff lokali.
L-Irlanda
- Ma nafux fejn jispiċċa l-għajdut u tibda r-realtà.
Il-Portugall
- Il-kriżi fil-Knisja u l-kriżi fil-Militar kellhom ikunu solvuti mill-forzi tal-pulizija. Meta t- tnejn ħeġġew il-manifestazzjonijiet, id-dgħjufija ta’ l-Istituzzjonijiet ġiet fid-dieher.
- Hemm problemi kbar ħafna ta’ kapaċità fl-Istituzzjonijiet.
- Jiena niddubita l-abilità tal-Parlament li jasal għal ftehim dwar il-liġi elettorali bejn Fretilin u l-oppożizzjoni. U mbagħad ikun hemm il-kwistjoni dwar kif il-messaġġ se jilħaq il- pubbliku.
- Ma jeżisti l-ebda pjan għall-irwol li għandu jitwettaq mill-Forzi Armati ta’ Timor.
(Bl-eċċezzjoni ta’ l-Ambaxxatur Awstraljan, l-Ambaxxaturi l-oħra kollha kienu preżenti għall- pranzu offrut mill-Ambaxxata Portugiża fir-residenza tiegħu fl-aħħar ġurnata tal-Missjoni. Għall-pranzu kien hemm ukoll l-Ambaxxatur Indoneżjan, ir-Rappreżentant Speċjali tas- Segretarju Ġenerali tan-NU, il-Kap tal-Pulizija tan-NU, ir-rappreżentant tal-Club de Madrid f’Dili, u membri anzjani ta’ l-istaff tal-Parlament ta’ Timor)
3.12. Is-Sur António Franco, Maniġer għall-Pajjiż tal-Bank Dinji
- Aħna noperaw permezz ta’ għotjiet, mhux krediti.
- Hemm Fond Fiduċjarju għal Timor bi Programm ta’ Appoġġ għal Konsultazzjoni b’baġit ta’ 10 miljun dollaru.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0013/27 DT\643079MT.doc MT - Aħna ngħinu lill-Gvern biex jagħti prijorità lill-attivitajiet l-iktar importanti. Il-Gvern qed jagħmel pjanijiet ta’ investiment settorjali għal 3 snin u pjanijiet ta’ azzjonijiet annwali.
- Aħna nimmaniġġjaw ukoll program ta’ żvilupp ta’ kapaċità għall-istaff ministerjali.
3.13. Il-Brigadier Taur Matan Ruak, Kap tal-FDTL
I. Aspetti wara l-kriżi huma: 1. Problemi solvuti ħażin jew mhux solvuti 2. Ħafna interessi 3. Personalitajiet konfliġġenti: 3 gruppi kbar - Dawk li ġejjin mill-‘bushes’ - Dawk eżiljati (li ġejjin minn reġimi totalitarji fl-Afrika) - Dawk li dejjem għexu f’Timor iżda li għandhom personalità doppja, li jittrattaw fl- istess ħin mar-Reżistenza u mal-forzi Indoneżjani. 4. Immaniġġjar ħażin
II. Matul il-ġlieda għall-Indipendenza kien hemm żewġ gruppi, wieħed jiġġieled għall- indipendenza u l-ieħor għall-awtonomija jew l-integrazzjoni fl-Indoneżja. Wara negozjati mmexxija min-NU sar referendum u rebħet l-indipendenza. Wara l-indipendenza aħna bdejn nibnu l-Istat u hawnekk iż-żewġ gruppi ġew flimkien, saru ħaġa waħda f’punt partikolari, iżda reġgħu nqasmu filwaqt li ħolqu partiti politiċi żgħar. Fretilin ġie fuqnett mhux biss fil-mandat biex jimmaniġġja l-amministrazzjoni iżda biex jibni l-Istat ukoll.
III. Il-kriżi hija politika kif qalet l-FDTL fid-dokument tagħha. Kummissjoni nħatret taħt ġurament biex teżamina r-responsabilitajiet għall-kriżi. L-objettiv kien li jaqa’ l-Gvern u x- xoljiment tal-Parlament. Aħna nirrikonoxxu li taħt il-Forzi Armati hemm il-periklu li jerġa’ jitfaċċja nazzjonaliżmu ġdid ta’ Timor. Għalina l-ewwel tiġi l-Kostituzzjoni mbagħad il-Kunsens ibbażat fuq djalogu. It-talbiet kollha tagħna huma bbażati fuq il-Kostituzzjoni: Elezzjonijiet kull 5 snin; reviżjoni tal-Kostituzzjoni wara 6 snin. B’hekk għedna lill-politikanti li ma kienx hemm raġunijiet għal għaġla żejda. Matul in-negozjati tagħna ma’ Fretilin (is-Sur José Reis) aħna ppreżentajna 6 għażliet: jinżamm l-istatus quo; jinħolqu 2 pożizzjonijiet ta’ Viċi Ministru, waħda għal Membru ta’ l- Oppożizzjoni, l-oħra għal Membru Indipendenti; tkun ammessa l-bidla tal-President tar- Repubblika; ir-riżenja tal-Prim Ministru, iżda jinżamm il-Gvern u l-Parlament; ir-riżenja tal- Prim Ministru u l-waqgħa tal-Gvern; l-aħħar waħda flimkien max-xoljiment tal-Parlament.
- L-Armata ma temminx f’elezzjonijiet antiċipati. Huwa neċessarju li l-Istat jimponi lil nnifsu, sabiex ma jitlifx il-kontroll tal-Pajjiż.
- Il-kwistjoni mhix li wieħed ikun jaf min għandu r-responsabilitajiet ewlenin; hija biex jiġu salvati d-demokrazija fraġli u l-iżvilupp tal-Pajjiż.
- Jiena kont barra l-pajjiż meta bdiet il-kriżi. Wara li rritornajt, iltqajt ma’ rappreżentanti mill-
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0014/27 DT\643079MT.doc MT Istati Uniti ta’ l-Amerika u l-Awstralja. Il-kmandant tal-flotta tal-Paċifiku ta’ l-Istati Uniti ta’ l-Amerika saqsini jekk kontx naħseb li kien hemm bżonn ta’ intervent barrani. Frejgati Awstraljani kienu fl-ilmijiet tagħna qabel il-11 ta’ Mejju (id-delegazzjoni kienet infurmata li l-Awstralja kienet ukoll irriservat xi alloġġi ġimgħat bil-quddiem). Huwa diffiċli li xi ħadd li ġġieled għal 24 sena fil-‘bushes’ jista’ jaċċetta forzi esterni. Aħna niftakru kemm konna ttrattati ħażin mill-INTERFET lura fl-1989. Ajruplani mhux identifikati ppruvaw jinżlu f’Baucau (it-tieni l-ikbar belt bl-aħjar ajruport), b’hekk kellna nokkupaw l-ajruport u pproponejna li jinxtraw missili ta’ l-ajru.
- Fl-24 ta’ Mejju aħna pproponejna lill-Ministru tad-Difiża Roque Rodrigues li nkunu nistgħu niġu awtorizzati li niftħu l-attakk. Huwa ma awtorizzax dan, b’hekk issa għandna kunflitt ikbar u intervent barrani.
- Ma kontx sorpriż li ġurnata waħda biss wara li ffirmajna l-karti (24 ta’ Mejju) it-truppi ġew skjerati (25 ta’ Mejju). Il-vapuri kienu hawn diġà.
- Il-movimenti kollha ta’ l-armata ta’ Timor huma kkontrollati. Fl-24 ta’ Ottubru jien ġejt imwaqqaf minn nies ċivili armati (bil-‘machetes’) appoġġjati minn truppi Awstraljani. Fil-5 ta’ Ġunju jien kont diġà tlabt għal Kummissjoni biex teżamina l-aġir tal-forzi internazzjonali. Qaluli li kienet persekuzzjoni u ma ssemmiet l-ebda Kummissjoni....iżda ftit żmien wara nħolqot waħda biex teżamina l-allegazzjonijiet ta’ massakri (ma kien hemm l-ebda massakru kif konna għedna). Aħna se nerġgħu nitolbu għal dik il-Kummissjoni.
- Aħna rridu li l-kmand tal-forzi internazzjonali jingħata lin-NU.
- Il-Konslu Awstraljan diġà saqsieni jekk kenitx il-verità li jiena kontra l-Awstralja. Il-poplu Awstraljan diġà wera l-ġenerożità tiegħu magħna, iżda l-Istat għandu l-interessi tiegħu stess. Il-lezzjonijiet m’humiex aċċettati. Aħna nafu li s-sigurtà tagħna tfisser relazzjonijiet tajba ma’ l-Istati ġirien.
- Aħna konna qrib li nkunu Stat fallut.
- Minħabba li t-talba għall-iskjerament ta’ forzi internazzjonali kienet vaga rigward il-mandat, huma immedjatament ippruvaw jibdlu l-forzi militari u tal-pulizija tagħna. Jiena għedt lill- Prim Ministru li aħna se niġġieldu kontra kull tentattiv biex il-forzi tagħna jiżżarmaw. Huma rnexxielhom jieħdu l-armi minn għand il-Pulizija, iżda ma kellhomx il-ħila jiġu jagħmlu l- istess magħna. 80% ta’ dawk li ġġieldu kontra l-okkupazzjoni huma fil-Forzi Armati.
- Timor mhux se jaċċetta li jkun parti mill-‘Australian Evil Arch’. Aħna konvinti li meta l- mandat tal-forzi internazzjonali jispiċċa, il-forzi Awstraljani mhux se jħallu l- Pajjiż...imbagħad naraw x’jiġri.
- Aħna (l-FDTL) nitqiesu bħala l-ħżiena. Iżda l-200 arma jiġġerrew huma tal-Pulizija, gruppi mmexxija minn Reinado jew Railós għadhom fil-pussess ta’ armi, u l-armi li ġejna mitluba nqassmu lill-Veterani kienu kollha rritornati wara jumejn u nofs wara li tlabnihom lura. Jeżisti wkoll għajdut dwar armi illegali, drogi u flus li qed jidħlu fil-Pajjiż. Jiena nistaqsi għalfejn dan qed jiġri issa.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0015/27 DT\643079MT.doc MT - Aħna ġġilidna għall-Pajjiż, mhux għal Gruppi. Din hija r-raġuni għaliex hemm bżonn ta’ elezzjonijiet u l-kostruzzjoni ta’ l-Istat trid tieħu preċedenza fuq diskussjonijiet għas-setgħa. Id-djalogu huwa meħtieġ taħt kundizzjoni waħda: bibien magħluqa rigward il-professjoni tiegħi u l-mexxejja nfushom.
- Il-Peticionários huma pajżana llum. Aħna ma nistawx naċċettawhom lura fl-Armata. Jiena tlabt li tinstabilhom soluzzjoni bil-flus mit-Timor Gap, u l-Prim Ministru aċċetta.
- Jiena m’għandi l-ebda problema li mmur il-Qorti. Li ma nistax naċċetta huwa li l- Peticionários ikunu aċċettati lura fl-Armata (Matan Ruak tagħna l-istorja sħiħa ta’ l-inċident bid-dati jibdew fil-11 ta’ Jannar u jispiċċaw fl-20 ta’ Frar).
- It-trasparenza ma tridx tapplika biss għall-FDTL, iżda wkoll għall-Awstralja u l-inċidenti li huma ħolqu (fil-fatt il-kmandant tal-forzi Awstraljani inbidel waqt iż-żjara tagħna f’Timor bl- argument li d-dehra ta’ l-Awstralja kellha tiġi mtejba).
- Id-dikjarazzjoni tal-President Xanana dwar “loromunos” u “lorosaes” tat-23 ta’ Marzu għarrqet il-kriżi. Huwa kunflitt artifiċjali.
- Id-dar tiegħi ġiet attakkata fl-24 ta’ Mejju mill-forzi tal-Pulizija. Wara li tlabt għal waqfien ta’ l-isparar biex noħroġ lit-tfal barra d-dar, l-isparar beda mill-ġdid.
- Ir-Rapport tan-NU għandu nuqqasijiet u l-akkużi kontrina m’humiex veri. Kif intqal l-armi kollha ta’ l-Armata ġew lura. Aħna għandna servizz ta’ informazzjoni tajjeb; nafu li elementi tal-Pulizija qed iħeġġu lil konsulenti internazzjonali.
- Il-poplu ta’ Timor jiddjaloga biss f’okkażjonijiet festivi. M’hemmx użanzi ta’ djalogu. Il- Parlament ma jagħtix widen għal dak li l-oppożizzjoni għanda xi tgħid. Jiena stess kont imsejjaħ biss 3 darbiet biex immur il-Parlament u dejjem mort meta kont imsejjaħ.
3.14. Is-Sur Finn Reske-Nielsen, Rappreżentant Speċjali tas-Segretarju Ġenerali tan-NU u Rappreżentant Residenzjali tal-UNDP
- Aħna nirringrazzjaw lill-UE għall-għajnuna li nirċievu għall-programmi tagħna, tkunx bħala appoġġ tekniku jew il-flus għal programm ta’ ħidma. Nittamaw li l-appoġġ jibqa’ għall- elezzjonijiet u li jistgħu jintbagħtu osservaturi.
- Il-proċess ta’ tmexxija demokratika ma jistax jitlesta f’4 snin biss. L-istituzzjonijiet huma sottożviluppati, l-iktar il-Parlament u s-Sistema tal-Ġustizzja. Ta’ l-aħħar trid tiddependi għal żmien twil minn nies minn pajjiżi oħra. 2400 każ huma pendenti u wara r-rapport tan-NU wieħed jista’ jistenna li jkun hemm 700 każ ieħor. M’hemmx sistema ta’ verifika lanqas. Jekk nikkunsidraw il-monitoraġġ u l-konsultazzjoni rigward azzjonijiet ta’ żvilupp nsibu biss tużżana nies, wieħed biss għall-Parlament. Huma għandhom bżonn sistema aħjar ta’ kontrolli u bilanċi.
- Huwa mistenni li jinħatar rappreżentant ġdid tas-Segretarju Ġenerali tan-NU din il-ġimgħa.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0016/27 DT\643079MT.doc MT - Aħna se nagħlqu 4 kampijiet tar-refuġjati l-ġimgħa d-dieħla. M’aħniex se nużaw forza, iżda se nwaqqfu l-provvista ta’ l-ikel b’hekk inġiegħluhom imorru xi mkien ieħor.
- 5 minn 13-il għassa tal-pulizija permanenti qed jintużaw. 196 pulizija ta’ Timor qed jaħdmu mill-ġdid u magħhom hemm 920 pulizija internazzjonali (1100 f’Diċembru). Il-Pulizija ta’ Timor qatt ma sparixxiet barra Dili. Aħna nistennew li wara 5 snin il-ħidma kollha tal-pulizija tkun tista’ ssir mill-forzi tal-pulizija ta’ Timor.
- Aħna nammettu li għalkemm konna responsabbli mit-taħriġ tal-forzi tal-pulizija, ma rajniex sinjali tal-kriżi. Għalina l-problema tinsab fir-rivalitajiet bejn il-forzi tal-Pulizija u ta’ l- Armata.
- In-negozjati bejn in-NU u l-Awstralja rigward il-forzi militari m’humiex magħluqa. L- awtorità magħquda qatt ma kienet intenzjonata li ddaħħal il-forzi Awstraljani jew l-armata ta’ Timor. Ninsabu mħassba li l-Armata hija magħluqa fil-kwartieri tagħha u aħna konna xhieda ta’ każijiet ta’ persuni fil-militar b’ilbies ċivili jġorru armi barra l-kwartieri.
- Il-Prim Ministru Horta talab lin-NU biex tmexxi l-elezzjonijiet li ma aċċettajniex. Iżda aħna se jkollna 460 osservatur fuq bażi volontarja u 35 espert elettorali li se jintbagħtu f’diversi servizzi, pereżempju l-Kummissjoni Elettorali jew il-Parlament, għal pariri u monitoraġġ dwar politika.
- Il-Proġett tal-UNDP jiffoka fuq aspetti tekniċi ta’ edukazzjoni ċivika, edukazzjoni għall- votazzjoni u appoġġ għal partiti politiċi.
- Aħna se nitolbu għal kodiċi ta’ kondotta għall-midja li trid tkun iffirmata mill-partiti politiċi kollha.
3.15. Laqgħa mal-Forum ta’ l-NGOs
- Hemm madwar 500 NGOs f’Timor, bi kważi 300 jkunu ta’ Timor.
- Il-Forum ta’ l-NGOs kien jikkonsisti f’4 Gruppi ta’ Ħidma: protezzjoni tat-tfal fil-kampijiet tar-refuġjati; kampanja għall-għaqda nazzjonali; tqassim ta’ għajnuna umanitarja u vjolazzjoni tad-drittijiet tal-bniedem; sigurtà u relazzjonijiet mal-Knisja u l-Kapijiet ta’ Sucos (persuni responsabbli eletti lokalment) u ma’ gruppi taż-Żgħażagħ tal-Viċinanzi.
- Aħna għamilna grupp ta’ ħidma bil-parteċipazzjoni tal-kmandant, il-Prim Ministru u l- Ministru ta’ l-Intern Awstraljani dwar l-irwol tal-forzi bilaterali. Il-konklużjonijiet ingħataw lill-President, lill-Forzi Armati u lin-NU. Tliet konklużjonijiet ewlenin kienu: il-forzi għandhom ikunu taħt awtorità magħquda tan-NU, bħal kif talab il-Parlament; il-Pulizija Nazzjonali għandha tkun ristrutturata u artikolata mal-forzi internazzjonali; l-aġenziji ta’ għajnuna umanitarja jridu jikkoperaw ma’ organizzazzjonijiet lokali u l-Ministeru tax-Xogħol għandu jagħmel monitoraġġ ta’ NGOs nazzjonali.
- Hemm 9 rappreżentanti ta’ l-NGOs fil-Kummissjoni ta’ Djalogu Xanana. Se ssir laqgħa kbira ma’ rappreżentanti mit-13-il Distrett fl-10 ta’ Novembru.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0017/27 DT\643079MT.doc MT - Fil-passat l-NGOs ma kinux rikonoxxuti mill-Gvern. L-irwol tagħna jrid ikun diskuss, iżda diġà qed inħossu xi bidliet fil-mod ta’ kif il-Membri Parlamentari jikkuntattjawna. Aħna ħadna sehem fid-diskussjoni pubblika dwar il-liġi elettorali u niltaqgħu darba fix-xahar mal- Prim Ministru.
- Mill-1999 aħna qed insegwu permezz ta’ l-Alleanza għal Qorti Internazzjonali l-aspettattivi tal-vittmi ta’ l-okkupazzjoni. Fuq dan m’għandna l-ebda appoġġ mill-President jew mill- Gvern.
- Aħna qed ngħixu f’ambjent ta’ impunità. M’hemm l-ebda Paċi u Rikonċiljazzjoni mingħajr Ġustizzja. Aħna nappoġġjaw lill-Knisja dwar dan. Is-sistema ġudizzjarja trid tkun imsaħħa; il- prosekutur pubbliku jrid ikun iktar trasparenti u jgħaġġel iktar. Huwa ma jipproteġix dokumenti jew xhieda.
- Avukati u mħallfin ta’ Timor diġà ffunzjonaw fiż-żmien ta’ l-UNTAET, b’hekk anki jekk huma ma jitkellmux bil-Portugiż jistgħu jintużaw issa.
- Hemm imħallfin internazzjonali b’rabtiet familjari ma’ nies fil-Gvern, b’hekk m’humiex indipendenti.
- Aħna ffinanzjati minn 7 donaturi (Oxfam, Concern, il-Caritas Irlandiża u ta’ New Zealand, Konrad Adenauer Stiftung, IVO Netherland u Netwerk ta’ Avukati ta’ l-Ażja tax-Xlokk).
3.16. Laqgħa mad-Deputat Prosekutur u Maġistrati Internazzjonali
- Aħna qegħdin hawn biex ngħaddu tagħrif speċjalizzat. Xogħolna huwa li nosservaw is- sistema eżistenti, mhux biex nikkritikawha.
- Il-Kodiċi Penali hija dik Indoneżjana, iżda l-Kodiċi tal-Proċess Penali diġà hija ta’ Timor.
- Prosekuturi nazzjonali diġà qed jipparteċipaw fil-kawżi anki jekk il-Portugiż tagħhom mhux mill-aħjar.
- Il-pulizija kriminali se tiġi mill-forzi tan-NU. S’issa l-Awstraljani kienu responsabbli.
- Il-kawża tal-Ministru preċedenti ta’ Lobato se tibda fit-30 ta’ Novembru. Il-Ministeru tal- Ġustizzja mhux il-Prosekuturi Pubbliċi huma responsabbli għall-arrest tiegħu f’daru. Dwar Reinado hemm inkjesta għaddejja, iżda mhux fil-kompetenza tal-Prosekuturi Pubbliċi li jaraw li l-mandat ta’ arrest jitwettaq.
- L-impatt tar-rapport tan-NU kien kważi ineżistenti, b’mod kuntrarju għal dak li r- rappreżentant ta’ qabel tan-NU Asagawa baqa’ jgħid. L-unika ħaġa li ġrat hija li dak li kien ikun taħt sigriet ġudizzjarju issa huwa fl-apert.
- Kulħadd irid iżomm f’moħħu li fil-pajjiż hemm proċessi ġudizzjarji barra minn dawk politiċi. U aħna naħdmu b’nuqqas ta’ setgħat, nuqqas ta’ staff u nuqqas ta’ investigaturi. Dak
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0018/27 DT\643079MT.doc MT li fil-Portugall jieħu erba’ xhur, hawnhekk jieħu 8 snin.
3.17. Laqgħa mal-PD
- Għall-Partido Democrático (PD) il-kawża tal-kriżi huma l-insensittività u l-inkapaċità tal- Gvern. Il-kwistjoni tal-Peticionários hija fin-nofs, setgħat tissolva immedjatament, iżda minħabba l-kmandanti tal-FDTL, li jaħsbu li huma l-veterani, u minħabba l-Ministru tad- Difiża, issa għandna problema kbira.
- Il-bidla tal-Prim Ministru kienet biss bidla fi ħdan l-istess tim. Il-Gvern tilef il-kredibilità kollha għall-poplu. Aħna rridu gvern ta’ tranżizzjoni taħt il-President tar-Repubblika b’mandat li jħejji elezzjonijiet.
- Aħna ma konniex ikkonsultati meta ttieħdet id-deċiżjoni li jinġabu forzi esterni. Is-soċjetà tagħna m’għandha l-ebda liġi u ordni u d-drittijiet tal-proprjetà huma mhedda. Hemm Ministri tal-Gvern li huma parti mill-problema.
- Argumenti sħan bejn il-forzi Portugiżi u Awstraljani ħolqu dewmien għal soluzzjoni tal- problema. Hemm bżonn ta’ awtorità magħquda.
- L-elezzjonijiet għalina huma mod biex nikkonsolidaw l-Istituzzjonijiet, mhux tmiem. Iżda jekk is-sitwazzjoni ma tkunx solvuta sa dak iż-żmien l-aspettattivi se jkunu mxekkla.
- Fil-Parlament kollox huwa deċiż mill-President. Il-laqgħa ta’ l-ispikers hija sempliċi formalità.
- Aħna konxji li l-Ġustizzja dgħajfa tagħna hija parti mill-pakkett ta’ kriżi.
3.18. Laqgħa mal-PSD
- Il-Partido Social Democrático mhux sorpriż bil-kriżi. Aħna bqajna ngħidu li l-maġġoranza ta’ Fretilin kienet inventata.
- Is-simboli tagħna kienu importati, id-dati kommemorattivi tagħna huma dawk ħżiena, il- Kostituzzjoni tagħna għandha partijiet li huma inaċċettabbli, il-Pulizija tagħna hija parzjali u d-diskors ta’ loromuno/lorosae kien bluha.
- Il-Pulizija ħarbet mill-kontroll ta’ Fretilin. Lobato kien diġà pprova jeqred lil Fretilin f’Mozambique.
- Il-Peticionários kienu mitfugħa ’l barra fuq il-bażi ta’ regolament intern mhux skond il-liġi.
- Id-diskors ta’ Xanana dwar loromuno u lorosae u dwar ir-rabta mal-milizzji kien interpretat ħażin.
- Il-Kunsill għad-Difiża biss, mhux il-Kunsill ta’ l-Istat kien imsejjaħ meta ttieħdet id-
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0019/27 DT\643079MT.doc MT deċiżjoni biex jintalbu forzi esterni.
- Il-ftehima dwar iż-żejt ma’ l-Awstralja kienet iffirmata fl-20 ta’ Mejju 2000, l-ewwel jum ta’ l-indipendenza, b’hekk ħadd ma kien ikkonsultat.
- Is-sitwazzjoni tar-refuġjati tista’ tissolva fi 15/20 ġurnata. Huma jafu li l-Gvern jagħtihom dak li jridu, u li m’hemmx bżonn li jaħdmu. Dawk li jibqgħu fil-kampijiet huma kollha marbuta ma’ l-istess Partit (jekk jogħġbok aqra Fretilin).
- Ir-relazzjonijiet bejn Xanana u Alkatiri huma foloz. Il-bdil tal-Gvern kien Coup d'État istituzzjonali. Xanana huwa responsabbli għas-sitwazzjoni, minnu jonqos li jsolviha.
- Is-soluzzjoni tista’ biss tiġi bl-elezzjonijiet, iżda dawn ma jistgħux ikunu kkontrollati mill- Gvern.
- Il-Parlament jiffunzjona ħażin. L-informazzjoni ma tiċċirkolax. Il-perjodu ta’ qabel l-aġenda ta’ kuljum ġie kkanċellat. Il-liġijiet li suppost kellhom ikunu adottati mill-parlament, bħal- Liġi tar-reġjuni, qed jiġu adottati mill-Gvern.
3.19. Laqgħa ma’ Fretilin
- Aħna m’aħniex kontra d-demokrazija. Stajna konna hekk li kieku ridna, minħabba li għandna maġġoranza kwalifikata fil-Parlament.
- Il-Parlament qabel li jitlob għal awtorità magħquda tal-forzi. Aħna fil-Parlament ma kellniex saħħa meta l-forzi ntalbu jidħlu, u aħna wrejna d-dispjaċir tagħna lill-President tal-Parlament.
- Waqt il-laqgħa ta’ dalgħodu tal-Membri tagħna aħna ddeċidejna li nisimgħu lis-Sur Alkatiri malajr kemm jista’ jkun. Dwar Lobato huwa kien protett minn forzi esterni. Aħna ma nafux għalfejn il-protezzjoni spiċċat.
- Aħna se nitolbu għal proċessi urġenti kontra n-nies akkużati fir-rapport tan-NU. Kummissjoni ta’ inkjesta diġà ġiet iffurmata b’4 Membri ta’ Fretilin u 3 Membri ta’ l- oppożizzjoni, b’mandat ta’ ġimgħa biex tipproduċi rapport.
- Ħafna mill-mexxejja tagħna huma fil-kampijiet tar-refuġjati. Dwar il-veterani jrid ikun hemm inizjattivi ġodda, sabiex il-postijiet tagħhom fl-Armata jkunu jistgħu jiġu okkupati minn nies ġodda.
- Reinado telaq mill-ħabs. Żewġ karozzi kienu qed jistennew barra. Hemm qassis li qed jitlob għal benedizzjoni speċjali għalih. Huwa jsejjaħlu n-Nelson Mandela tagħna.
- Loromuno u lorosae huma r-responsabilità ta’ Xanana. Matul ħajti ma kienx hemm konflitti etniċi f’Timor.
- Aħna se ngħaddu riżoluzzjoni fil-Parlament biex ikun projbit il-bejgħ ta’ xorb alkoħoliku fit- toroq.
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0020/27 DT\643079MT.doc MT 3.20. Is-Sur Endre Vigeland, Sezzjoni Parlamentari tal-UNDP
- Il-Parlament huwa l-Istituzzjoni l-iktar dgħajfa. Jekk il-proġett ta’ appoġġ tagħna li jispiċċa f’April 2007 ma jkunx iffinanzjat huma se jkollhom iktar problemi. Fil-preżent il-proġett huwa ffinanzjat min-Norveġja u l-Awstralja.
- L-Università tal-Liġi bdiet il-korsijiet tagħha f’Jannar 2006 biss, b’hekk m’hemmx ġuristi fis-suq. Aħna għandna problemi biex nirreklutawhom minħabba li l-Gvern ma jistax iħallashom iktar milli jħallas lill-Prim Ministru.
4. Żjajjar fil-post u żjajjar oħra
Il-Missjoni żaret l-Isptar iffinanzjat mill-KE mibni f’Maubisse, fit-Tramuntana ta’ Dili. Minħabba d-delegazzjoni tal-KE b’numru mnaqqas ta’ impjegati, il-proġett m’għandux monitoraġġ tajjeb. Ħafna mill-istaff ta’ l-isptar se jkunu Kubani. Huma diġà qed jaħdmu fl- Isptar l-antik.
Il-ġurnata ta’ wara aħna vjaġġajna lejn il-Lvant biex inżuru siti ta’ proġetti ffinanzjati mill-KE f’Baucau. Xi wħud minn dawn kienu żviluppati mill-IOM. Rajna wkoll karpenterija ffinanzjata mill-Knisja ta’ Baucau.
(Stajna naraw kif it-toroq f’Timor huma fattur kontra kummerċ aħjar u iktar mgħaġġel u kontra relazzjonijiet bejn komunitajiet. Stajna nifhmu wkoll li d-deċentralizzazzjoni hija kunċett minsi, kemm f’termini ta’ żvilupp rurali, ippjanar u anki l-użu lokali ta’ rċevuti fiskali magħmula lokalment. Aħna stajna naraw il-faqar estrem ta’ xi komunitajiet, il-qerda totali li għadha tidher kullimkien fil-villaġġi li qsamna, iżda wkoll it-tjubija unika ta’ dawk in-nies kollha, kbar u żgħar fl-età, li kellna ċ-ċans niltaqgħu magħhom. U ma stajniex ma naħsbux fil-potenzjal turistiku enormi li l-pajjiż għandu jekk iseħħ investiment f’toroq aħjar u f’lukandi ġodda.)
Saru żewġ żjarat f’Dili lil Kongregazzjonijiet reliġjużi, is-Sależjani u l-Kanossjani. Aħna żorna kamp tar-refuġjati u rajna x-xogħol importanti u indispensabbli li l-Kongregazzjonijiet qed jagħmlu mal-popolazzjoni, filwaqt li fl-istess ħin jippruvaw iżommu l-attivitajiet ta’ edukazzjoni normali tagħhom.
(Iż-żewġ Kongregazzjonijiet għamluha ċara li l-Knisja u Fretilin għandhom passat ta’ reżistenza komuni u li s-sitwazzjoni preżenti trid tiġi solvuta bil-parteċipazzjoni konġunta tagħhom.)
5. Il-Konferenza Stampa finali tad-Delegazzjoni
Attendew għall-konferenza l-RTP (Televiżjoni ta’ l-Istat Portugiż), l-Agência Lusa (Aġenzija ta’ l-Aħbarijiet Portugiża), Radio Renascença (Radju Kattoliku Portugiż) u l-Kyodo News (Ġappun). L-assenza tal-Midja ta’ Timor kienet imfissra mir-rappreżentant tal-KE bħala
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0021/27 DT\643079MT.doc MT riżultat tal-fatt li l-midja kollha ta’ Timor normalment ma tiġix għal konferenzi stampa.
Ana Gomes, iċ-‘Chairperson’, bdiet tispjega l-objettivi tal-Missjoni, dawn ikunu li tikkuntattja lill-awtoritajiet, speċjalment lill-Parlament Nazzjonali, u biex tara kif il-krizi kienet qed tiżviluppa u kif proġetti ta’ l-UE jkunu jistgħu jagħtu kontribut aħjar għall-objettivi ta’ żvilupp ta’ Timor għall-futur imbiegħed.
Wara hija ppreżentat il-konklużjonijiet ewlenin tal-Missjoni:
- Timor Leste mhux Stat fallut u mhux se nippermettu li jittrasforma f’hekk;
- Timor għaddej minn kriżi li tista’ tingħeleb; varji fatturi kkontribwew għall-kriżi, l-iktar il- fallimenti tal-Gvern li jeħtieġu bini ta’ kapaċità;
- L-ikbar prijorità hija li tissolva l-problema tar-refuġjati; huma jokkupaw postijiet strateġiċi fil-belt; hemm bżonn ta’ persważjoni biex huma jħallu dawk il-postijiet b’mod volontarju, u biex dan iseħħ qabel ma jasal l-istaġun tax-xita; tista’ tiżviluppa kriżi umanitarja jekk ma jħallux il-kampijiet qabel l-istaġun tax-xita;
- Sforz konġunt mill-President, mill-Gvern, mill-Knisja u mill-NGOs huwa meħtieġ fil- kampijiet tar-refuġjati, iżda wkoll biex tkun żgurata s-sigurtà fil-viċinanzi, biex ikun hemm qbil dwar l-irwol tal-forzi tal-pulizija internazzjonali u nazzjonali ġdida u biex jinbnew djar ġodda u jkunu rkuprati dawk li ġew maħruqa;
- Il-membri l-ġodda tal-pulizija nazzjonali, magħżula taħt superviżjoni tan-NU, iridu jkunu mħarrġa u jitqiegħdu fil-viċinanzi ta’ Dili;
- In-nies ta’ Timor iridu jiġu konvinti li l-kriżi hija ta’ oriġini politika, b’hekk trid tiġi solvuta permezz ta’ djalogu politiku;
- Aħna nistiednu lill-mexxejja politiċi biex jibdew jidjalogaw, kif għamlu fil-passat, sabiex ikun hemm sens ta’ sigurtà fost il-popolazzjoni;
- F’dak li jikkonċerna lill-Parlament aħna nħeġġu li prattiki demokratiċi jkunu ankrati u l- kunsens ikun promoss;
- Minħabba li l-Indipendenza Nazzjonali hija fir-riskju, aħna nilqgħu b’sodisfazzjon l-appell għall-għaqda fl-aħħar riżoluzzjonijiet tal-Parlament dwar is-sigurtà u l-awtorità konġunta għall-forzi;
- Aħna nappoġġjaw l-awtorità magħquda taħt in-NU meħtieġa biex tittratta l-problemi kbar ħafna ta’ sigurtà; aħna nilqgħu wkoll il-pożizzjoni tal-mexxejja tal-Partit ta’ l-Oppożizzjoni, kollha favur dan l-appell;
- Il-Parlament irid jidher bħala ċ-ċentru għad-Demokrazija fl-Istat demokratiku; marbut ma’ dan huwa r-rikonoxximent ta’ l-irwol li l-FDTL jista’ jkollhom u kif se jkunu involuti mal- forzi internazzjonali;
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0022/27 DT\643079MT.doc MT - Il-ġustizzja hija wkoll qasam li jrid jiġi mtejjeb, minħabba li hija essenzjali għall-kredibilità ta’ l-Istat;
- Aħna ġejna wkoll biex naraw il-progress u l-impatt ta’ l-azzjoni tal-KE; se nirrakkomandaw iktar azzjonijiet fil-qasam tal-ġustizja u fuq il-bini tal-kapaċità teknika biex il-Parlament jiffunzjona b’mod demokratiku; hemm programmi tal-FED għaddejjin, iżda aħna se nirrakkomandaw li huma jiġu msaħħa u li l-uffiċċju tal-KE f’Dili jogħla għal livell ta’ Ambaxxata u jiżdiedu l-membri ta’ l-istaff;
- Timor hija parti mill-ftehima ta’ Cotonou u għalhekk kellna pjaċir nisimgħu li delegazzjoni tal-Parlament ta’ Timor se tattendi l-Assemblea Parlamentari Konġunta li jmiss li se ssir f’Barbados f’Novembru;
- Aħna nħeġġu li l-liġi elettorali tkun adottata malajr u b’kunsens, minħabba li hija meħtieġa biex ir-reġistru jkun aġġornat. Aħna nistennew li n-NU taċċetta li tiċċertifika l-fażijiet kollha ta’ l-elezzjonijiet. Aħna se nsaqsu lill-KE jekk tkunx tista’ tappoġġja l-elezzjonijiet b’mod finanzjarju u li jkun hemm missjoni ta’ osservazzjoni elettorali ta’ l-UE għal perjodu ta’ żmien fit-tul; il-Parlament żgur se jaċċetta li tintbagħat missjoni ta’ osservazzjoni għal perjodu ta’ żmien qasir għall-elezzjoni parlamentari jekk tintbagħat talba mill-Parlament Nazzjonali.
Fit-tweġibiet għall-mistoqsijiet mill-Istampa, ic-‘Chairperson’ u l-Membri preżenti għamluha ċara li l-Missjoni ma kellhiex l-intenzjoni li tevalwa l-azzjoni ta’ l-Istituzzjonijiet ta’ Timor. Għalkemm diversi minn dawk li tkellimna magħhom irrikonoxxew li saru żbalji, jew fil- Gvern jew fil-Parlament, u li dawk l-iżbalji ġew sfruttati minn partijiet interni u esterni, hemm diversi raġunijiet wara l-kriżi, xi wħud ġejjin mill-gwerra għall-indipendenza fil-passat, oħrajn iktar reċenti marbuta mal-qgħad, ostakli minħabba l-lingwa, u l-kultura tal-gruppi. Kien iċċarat ukoll li kien inaċċettabbli li żbalji jistgħu jservu ta’ skuża għal interventi esterni li ma ntalbux mill-awtoritajiet ta’ Timor. Issa li Timor għandu fondi, li ma kienx il-każ fl-ewwel 3 snin ta’ l-indipendenza, jekk l- azzjonijiet ta’ bini ta’ kapaċità jindirizzaw malajr il-ħtiġijiet tekniċi jkun possibbli li d- deċentralizzazzjoni tkun implimentata sabiex tindirizza l-ħtiġijiet fundamentali tal- popolazzjoni fi kwalunkwe inħawi tal-gżira li tgħix fiha. Hija mill-inqas ħaġa kurjuża u ġġegħilna naħsbu li l-kriżi seħħet meta l-ewwel fondi għal żvilupp veru waslu fil-pajjiż. Sar ukoll appell ta’ l-aħħar rigward l-irwol tal-midja lokali u l-ħtieġa li l-Pajjiż sħiħ ikun jista’ jiġi kopert mir-Radju u t-Televiżjoni. Il-kriżi m’għandhiex tintuża biex tiġġustifika l-proċess kważi lest li t-territorju jkun kopert minn dawk il-midja.
6. Analiżi bir-reqqa tar-riżoluzzjoni tal-Parlament
1. Iħeġġeġ lill-partijiet kollha f’Timor tal-Lvant biex jieqfu mill-vjolenza, biex ikunu involuti fi djalogu komprensiv biex id-differenzi politiċi jkunu solvuti u biex jipparteċipaw fil-proċess demokratiku fi ħdan il-qafas legali u kostituzzjonali, b’hekk jikkontribwixxu biex titreġġa’ lura l-istabilità soċjali u politika;
Id-Delegazzjoni m’għandha l-ebda raġuni biex tikkonkludi li forzi politiċi f’Timor mhux se jibdew u jikkonkludu b’mod pożittiv il-proċess ta’ djalogu meħtieġ biex
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0023/27 DT\643079MT.doc MT tissolva l-kriżi.
2. Jilqa’ b’sodisfazzjoni d-deċiżjoni ta’ l-awtoritajiet ta’ Timor tal-Lvant biex issir inkjesta internazzjonali rigward l-avvenimenti tat-28 u d-29 ta’ April 2006, u tat-23, l-24 u l-25 ta’ Mejju 2006, meta konfrontazzjonijiet armati bejn il-forzi armati ta’ Timor tal-Lvant u suldati mkeċċija qabel u n-nies ċivili li appoġġjawhom irriżultat f’numru kontroversjali ta’ mwiet;
Bdiet Inkjesta tan-NU. L-ewwel azzjonijiet mill-ġudikatura huma mistennija f’Novembru. M’hemm l-ebda raġuni biex wieħed jikkonkludi li r- rakkomandazzjonijiet tan-NU ma jitqisux. Il-Parlament adotta riżoluzzjoni biex jaħtar kummissjoni speċjali biex tanalizza r-rapport tan-NU u tirrakkomanda iktar azzjonijiet.
3. Iħeġġeġ lill-gvern u lill-president ta’ Timor tal-Lvant biex jieħdu l-passi kollha neċessarji biex iwaqqfu l-vjolenza u jreġġgħu lura ambjent sikur u stabbli f’konformità sħiħa mal-kostituzzjoni ta’ Timor tal-Lvant;
Dawk l-azzjonijiet qed jitwettqu bil-kollaborazzjoni ta’ forzi esterni. Il-politikanti kollha ta’ livell għoli se jkunu parti mill-proċess ta’ żarmar tal-kampijiet tar- refuġjati permezz tad-djalogu u l-persważjoni.
4. Jinnota li l-irwol li għandu jkollhom il-komunità internazzjonali, u b’mod partikolari n- NU u l-Kunsill ta’ Sigurtà tagħha, huwa ta’ importanza kruċjali għall-proċess biex l- istat ta’ Timor tal-Lvant u l-indipendenza u s-sovranità tiegħu jkunu kkonsolidati, u biex tissaħħaħ id-demokrazija f’dan in-nazzjoni żagħżugħ;
L-azzjoni tan-NU f’Timor trid mill-inqas tkun twassal sa meta r-riżultati ta’ l- elezzjonijiet ikunu ppubblikati u jkun ġie stabbilit Gvern ġdid. In-NU ma tistax tirrepeti l-iżbalji tal-passat tagħha li titlaq malajr mill-Pajjiż.
5. Jenfasizza li l-proċess ta’ tnaqqis gradwali tal-missjoni tan-NU f’Timor tal-Lvant matul l-aħħar erba’ snin irid jitreġġa’ lura u jitlob għall-iskjerament urġenti ta’ forza tal- pulizija mmexxija min-NU biex tgħin sabiex jerġa’ jkun hemm stabilità, u forza għaż- żamma tal-paċi b’mandat tan-NU, kif mitlub mill-awtoritajiet ta’ Timor tal-Lvant fit-13 ta’ Ġunju 2006;
Rigward il-forza li tinbagħat, aħna nitolbu li l-pajjiżi li jikkontribwixxu għall- forza jqiegħdu l-istaff tagħhom b’mod komplet, sabiex it-truppi kollha maħsuba jkunu fil-post u jkunu qed jikkontribwixxu għal klima ta’ sigurtà ġenerali.
6. Jilqa’ b’sodissfazzjoni l-estensjoni tal-mandat tan-NU skond il-proposti tas-Segretarju Ġenerali u jitlob li l-unitajiet għaż-żamma tal-paċi u l-unitajiet tal-pulizija ċivili jibqgħu f’Timor tal-Lvant sakemm il-forzi armati u l-pulizija tal-pajjiż stess ikunu jistgħu jieħdu kontroll ta’ dawn il-ħidmiet huma nfushom;
Huwa urġenti li l-Pulizija ta’ Timor f’Dili jerġgħu jiddaħħlu, li l-proċess ta’ l- għażla tar-rekluti l-ġodda jitlesta u li l-Pulizija jintbagħtu fil-viċinanzi; barra Dili
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0024/27 DT\643079MT.doc MT l-pulizija qed taħdem.
7. Jirrakkomanda, b’rispett xieraq għall-awtoritajiet sovrani ta’ Timor tal-Lvant u l- ispeċifiċitajiet tal-mandat mogħti lil kull waħda mill-forzi internazzjonali li bħalissa jinsabu fil-pajjiż taħt is-superviżjoni u l-monitoraġġ tan-NU, il-ħolqien ta’ mezzi effiċjenti ta’ komunikazzjoni orizzontali u koperazzjoni bejn il-forzi internazzjonali, sabiex iservu l-aħjar interessi tan-nies ta’ Timor tal-Lvant, it-treġġigħ lura ta’ l-ordni pubbliku u ritorn fil-pront ta’ normalità istituzzjonali sħiħa;
L-armata ta’ Timor (FDTL) trid tkun parti mill-isforz biex tkun implimentata s- sigurtà fil-Pajjiż u taqa’ taħt awtorità konġunta tan-NU għall-forzi kollha f’Timor.
8. Jilqa’ b’sodisfazzjoni d-dħul ta’ Timor tal-Lvant fil-grupp ta’ Stati ta’ l-ACP;
Timor se jkun preżenti fil-JPA ACP/EU f’Barbados b’delegazzjoni mmexxija minn Viċi-President tal-Parlament.
9. Jirrikonoxxi l-ħtieġa ta’ Timor tal-Lvant għal appoġġ politiku, tekniku u finanzjarju fil- bini mill-ġdid ta’ l-infrastruttura u l-istrutturi amministrattivi li huma essenzjali biex terġa’ tibda l-implimentazzjoni tal-pjan ta’ żvilupp tiegħu;
Aħna nikkonfermaw li dan jista’ jkun l-ikbar kwistjoni meta wieħed jikkunsidra l- futur ta’ Timor. Il-bini tal-kapaċità se jkun il-qasam ta’ investiment ewlieni. Huwa l-uniku mod li permezz tiegħu il-Gvern, il-Parlament u s-sistema Ġudizzjarja jistgħu jwettqu l-irwoli rispettivi tagħhom b’mod indipendenti.
10. Jistieden lill-Unjoni Ewropea u lill-komunità internazzjonali biex iżommu u jżidu l- appoġġ tagħhom biex ikunu kkonsolidati d-demokrazija u kultura demokratika f’Timor tal-Lvant, filwaqt li jiffukaw fuq kultura ta’ ħafna partiti u fuq il-bini ta’ l-istituzzjonijiet – partikolarment il-parlament, il-gvern, il-ġudikatura, is-sigurtà, id-difiża u l-forzi li jinfurzaw il-liġi – u biex jgħinu fl-estensjoni urġenti tal-kopertura tal-midja għall-pajjiż kollu, kif ukoll biex isaħħu n-netwerks ta’ l-edukazzjoni u tas-saħħa, b’attenzjoni partikolari għall-bżonnijiet tat-tfal u tan-nisa;
Id-deċiżjoni biex tkun stabbilita ambaxxata ta’ l-UE f’Timor hija kruċjali għall- azzjoni kollha meħtieġa. Il-KE għandha biss membru wieħed ta’ l-istaff li qed jaħdem b’mod regolari f’Timor, filwaqt li jiddependi mill-uffiċċju f’Jakarta. Bil- problemi kollha ta’ komunikazzjonijiet fil-Pajjiż huwa ma jistax jivverifika bi sħiħ jekk l-azzjoni tal-KE tkunx qed tilħaq l-objettivi maħsuba. Għalhekk minbarra li l-uffiċċju se jogħla fil-livell, se jintbagħtu wkoll iktar membri ta’ l-istaff.
11. Jistieden lill-komunità internazzjonali biex iżżid b’mod sostanzjali l-appoġġ għal monitoraġġ effettiv tad-drittijiet tal-bniedem f’Timor tal-Lvant u biex tipprovdi għajnuna għall-iżvilupp ta’ gruppi lokali għad-drittijiet tal-bniedem kif ukoll għal servizzi lokali għal vittmi ta’ abbuż;
Il-Forum ta’ l-NGOs irrikonoxxa xi problemi ta’ drittijiet tal-bniedem f’Timor, iżda mhux f’tali skala li għandhom jittieħdu miżuri speċjali immedjatament; il-
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0025/27 DT\643079MT.doc MT kontribut għal sistema ta’ ġustizzja aħjar f’Timor tista’ tgħin biex jitnaqqsu l- problemi ta’ drittijiet tal-bniedem ivverifikati.
12. Jistieden lill-Kunsill u lill-Kummissjoni biex iħeġġu lill-awtoritajiet ta’ Timor tal-Lvant biex jipprojbixxu u jżarmaw u jiddiżarmaw kwalunkwe grupp paramilitari, grupp armat u persuna ċivili armata, u biex juru t-tħassib ta’ l-Ewropa dwar il-vjolenza tal-pulizija mal-gvern ta’ Timor tal-Lvant fil-lqagħat uffiċjali kollha u fl-ogħla livell;
Il-qgħad jista’ jkun il-kawża ta’ l-inkwiet ċivili, ’l hawn u ’l hinn kellna ħjiel li interessi esterni jistgħu jkunu wara l-inkwiet ċivili, iżda ma tressqet l-ebda prova; rigward iż-żarmar u d-diżarm tal-gruppi paramilitari aħna kkonkludejna li l- ordni għad-diżarm tal-gruppi tinħareġ mill-awtorità internazzjonali tal-forzi; fil- fatt huwa magħruf fejn il-gruppi qegħdin u huma jistgħu jittieħdu taħt kustodja u jitressqu l-Qorti.
13. Jistieden lir-rappreżentanti ta’ l-istat ta’ Timor tal-Lvant biex iżommu l-istandards internazzjonali tad-drittijiet tal-bniedem u biex jiżguraw li t-trattament taċ-ċittadini mill- forzi tal-pulizija u ta’ l-armata jkun konformi man-normi u l-istandards internazzjonali tad-drittijiet tal-bniedem;
L-inċident li seħħ ftit jiem qabel il-wasla tad-delegazzjoni kien minħabba azzjoni mhux f’postha tal-forzi Awstraljani; il-kmandant Awstraljan tal-forzi sadattant ġie mibdul; aħna nittamaw li l-kmandant il-ġdid jista’ jiġi b’ordnijiet li jaċċetta l- awtorità magħquda tat-truppi kollha taħt l-awtorità tan-NU.
14. Jiddeċiedi li jibgħat delegazzjoni Parlamentari ad hoc f’Timor tal-Lvant fil-ħarifa ta’ l- 2006 biex tevalwa s-sitwazzjoni politika u biex teżamina l-adegwatezza tal-programmi ta’ għajnuna ta’ l-UE;
Din id-delegazzjoni tista twettaq kompletament l-objettivi assenjati u jirrakkomanda li l-PE ma jiqafx jagħti attenzjoni regolari lil Timor, l-ewwel billi jaċċetta li jibgħat missjoni ta’ osservazzjoni elettorali fl-ewwel semestru ta’ l-2007.
15. Jagħti istruzzjonijiet lill-President tiegħu biex jgħaddi din ir-riżoluzzjoni lill-Kunsill, lill-Kummissjoni, lill-awtoritajiet ta’ l-istat ta’ Timor tal-Lvant (jiġifieri, il-president, il- parlament u l-gvern), lir-Rappreżentant Għoli għall-Politika Barranija u ta’ Sigurtà Komuni, lir-Rappreżentant Speċjali tas-Segretarju Ġenerali tan-NU, u lill-Kunsill tas- Sigurtà tan-NU.
Id-delegazzjoni titlob lill-President u liċ-‘chairperson’ tal-Kumitat għall-Iżvilupp biex jgħaddu dan ir-rapport lill-entitajiet kollha kkonċernati.
7. Annessi
I. Programm taż-Żjara tad-Delegazzjoni tal-Parlament Ewropew
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0026/27 DT\643079MT.doc MT II. Resolução do Parlamento Nacional sobre o Sistema de Segurança de Timor Leste
III. Resolução do Parlamento Nacional sobre Reforço e Garantia da Independência dos Tribunais
IV. Għajnuna tal-Kummissjoni Ewropea għall-Istabbilizzazzjoni tal-Komunità f’Timor Leste (IOM)
V. Skeda Tentattiva għall-Maubisse Referral Hospital
VI. Aġġornament Umanitarju ta’ Timor Leste
VII. Dokument tal-Proġett UNDP 00014960 - It-Tisħiħ tad-Demokrazija Parlamentari f’Timor Leste
VIII. Kostituzzjoni tar-Repubblika Demokratika ta’ Timor tal-Lvant
IX. Appoġġ tal-Gvern Ġappuniż għar-reazzjoni għall-Emerġenza ta’ l-IOM f’Timor Leste
DT\643079MT.doc PE 382.384v01-0027/27 DT\643079MT.doc MT