Senatorowie I Dygnitarze Koronni W Drugiej Polowie XVII Wieku
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Polskie Towarzystwo Historyczne Stefan Ciara Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku Wrocław • Warszawa • Kraków Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1990 Biblioteka Narodowa Warszawa Wydane z pomocą finansową Polskiej Akademii Nauk Okładkę projektował Jakub Kortyka Redaktor: Teresa Wąsowiczowa Redaktor techniczny: Adam Przylibski © Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo. Wroclaw 1990 Printed in Poland ISBN 83-04-03339-9 Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1990. Objętość: ark. wyd. 12,90; ark. druk. 12,75; ark. A,-16,95. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. 4421/89. Wstęp W polskiej historiografii średniowiecza i czasów nowożytnych nabrały ostatnio rozmachu badania nad elitami władzy1. W tym nurcie badawczym mieści się również niniejsza praca — analiza udziału grupy społecznej złożonej ze świeckich senatorów wielkich i dygnitarzy koronnych w sprawowaniu czołowych urzędów państwowych, dzierżeniu królewszczyzn oraz zawieranych koligacji. Została ona zainspirowana przez książkę Teresy Zielińskiej Magnate- ria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej2. Badania objęły grupę ustaloną w podobny sposób, jak to uczyniła T. Zielińska. Zrezygnowaliśmy jednak z określania tej grupy mianem magnaterii, ponieważ fakty zasiadania w senacie i sprawowania dygnitarii, dzierżawienia królewszczyzn i wchodzenia w prestiżowe i zyskowne koligacje to jedynie część przyjętych w nauce najważniejszych kryteriów „magnackoś- ci"3. T. Zielińska nie uwzględniła zwłaszcza tak istotnego kryterium, jak rozmiary dziedzicznej własności ziemskiej. Mogłaby to zrobić jedynie wtedy, gdyby miała do dyspozycji monografie kształtowania się majątków dziedzicz nych 190 rodów, które wydały senatorów i dygnitarzy w czasach saskich. Trudno byłoby, naszym zdaniem, określić jako magnatów osoby, które były jedynymi senatorami w swych rodach (osoby takie stanowiły ok. 18,8% 1 W. Fałkowski, Badania nad elitą władzy w Polsce w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. PH. t. LXXVI, 1985, z.l, s. 131-138; A. Mączak, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie wczesnonowożytnej, Warszawa 1986, zwłaszcza s. 123—181. Z nie opublikowanych prac na ten temat warto wymienić cenną rozprawę doktorską H. Lulewicza, Elita polityczno-społeczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w polowie XVII w., Warszawa 1984 (maszynopis w Bibliotece Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego). 2 Wrocław—Warszawa —Kraków —Gdańsk 1977. Por. recenzje tej książki: S. Achrem- czyka, ZH, t. XLIV, 1979. z. 3; J. Dygdały. RGd., t. XL, 1980, z. 1; J. Klempa, ibidem; E. Opalińskiego, „Mówią Wieki", t. XXI, 1978, z. 4, oraz autora niniejszej pracy, PH, t. LXIX, 1978, z. 3. 3 J. Maciszewski, Szlachta polska i jej państwo. Warszawa 1986, s. 35 — 37; A. Kersten, Warstwa magnacka, kryterium przynależności, [w:] Magnateria polska jako warstwa społeczna, pod red. W. Czaplińskiego i A. Kerstena, Toruń 1974; idem. Les magnats: élite de la société nobiliere. APH, t. XXXVI, 1977; W. Czapliński. J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII w., Warszawa 1976, s. 9; I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku. Warszawa 1979, s. 286 n. 6 przebadanej przez T. Zielińską zbiorowości)4, a przy tym skądinąd wiadomo, że nie posiadały poważniejszego majątku. Autorka Magnaterii... niejednokrotnie odwołuje się do czasów panowania Jana III, poprzedzających badany przez nią okres. Czyni to z oczywistych względów w sposób sondażowy. Nasze opracowanie obejmujące okres 1648 — 1696 może zatem stanowić uzupełnienie badań nad epoką Wettynów. Uzasadniając przyjęty zakres chronologiczny pracy zwróćmy uwagę na wyodrębnianie lat 1648 — 1696 w przyjętych periodyzacjach dziejów dawnej Rzeczypospolitej. W tym właśnie okresie, ściślej po „potopie", wchodzi Polska w okres oligarchii magnackiej5. Przyjęcie stosunkowo długiego, niemal półwie- cznego, okresu dla naszych badań umożliwia stwierdzenie dynamiki obserwo wanego zjawiska. Jak już wcześniej stwierdziliśmy, badaniami została objęta grupa społeczna uformowana analogicznie, jak w rozprawie o magnaterii epoki saskiej. Zadecydował o tym nie tylko wzgląd na porównywalność uzyskanych wyni ków, ale i kryteria merytoryczne (zob. niżej). Również zacieśnienie naszych rozważań wyłącznie do terenu Korony spowodowane zostało takimi czynnika mi merytorycznymi, jak specyfika stosunków litewskich i ograniczenia w bazie źródłowej. Pod względem konstrukcyjnym praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy rozdział obejmuje charakterystykę funkcjonowania królewskiego ius distributivum w zakresie obsadzania krzeseł senatorskich i dygnitarii. Najważ niejszym celem tego rozdziału jest przedstawienie przebiegu karier senatorsko- -dygnitarskich i czynników determinujących te kariery. W końcowej części rozdziału omówiono politykę nominacyjną trzech kolejnych monarchów polskich na podstawie obsady ministeriów. W miarę możliwości starano się tutaj uwzględnić okoliczności polityczne ich obsadzania, protekcję itd., opiera jąc się na literaturze i wydawnictwach źródłowych. Ewentualna kwerenda w źródłach rękopiśmiennych dotycząca tej kwestii z pewnością uściśliłaby prezentowany obraz, umożliwiłaby też zapewne ujawnienie nieznanych zakuli sowych rozgrywek o godności, przekraczałaby jednak ramy naszego opraco wania (tematyka ta zasługuje na odrębne studium). Drugi rozdział poświęcony jest nadaniom panis bene merentium na rzecz senatorów i dygnitarzy koronnych. Zasadnicza część tego rozdziału zawiera zestawienie według województw posesorów najbogatszych królewszczyzn ze wskazaniem sposobu wejścia w posiadanie danych dóbr (nadanie królewskie, cesja itd.). Takie przedstawienie problematyki rozdawniczej pozwala ustalić 4 Zielińska, Magnateria... Autorka sama uściśla pojęcie magnaterii, pisząc na s. 193: „Rozpatrywane środowisko rodów senatorskich o ustalonej w ciągu paru pokoleń pozycji, skupiających w swym kręgu elitę władzy (w sensie sprawowania najwyższych urzędów) oraz majątku, można bez wahania nazwać magnateria". 5 W. Czapliński, Rządy oligarchii w Polsce nowożytnej, [w:] O Polsce siedemnastowiecz nej. Problemy i sprawy, Warszawa 1966. 7 związki pomiędzy karierami urzędniczymi senatorsko-dygnitarskimi a partycy pacją w koronnym „bochnie" chleba dobrze zasłużonych. Trzeci rozdział w pierwszej części poświęcony jest omówieniu znaczenia koligacji w karierach senatorów i dygnitarzy. W drugiej części rozdziału na przykładzie dziejów kilkunastu wybranych rodów awansujących do grupy senatorsko-dygnitarskiej, utrwalających swą do niej przynależność oraz podu padających próbowano ustalić rolę analizowanych poprzednio czynników (zasiadanie w senacie i dygnitarie, królewszczyzny i koligacje) w karierach tych rodów. O ile pozwalała na to dostępna literatura, starano się również brać pod uwagę czwarty czynnik — dziedziczną własność ziemską. Główną podstawę źródłową rozprawy stanowią Sigillata i księgi wpisów Metryki Koronnej przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych (pewne drobne fragmenty również w Archiwum Państwowym w Krakowie — w Archiwum Pinoccich). Nie udało się uzyskać dostępu do jednej z ksiąg Sigillat z 1666 r., przechowywanej do 1945 r. w Ossolineum we Lwowie, która po wojnie pozostała w tamtejszej Bibliotece Akademii Nauk im. Wasyla Stefanyka. Pomocniczo korzystano z archiwaliów podworskich, zwłaszcza z Archiwum Zamoyskich. Duże znaczenie dla opracowywanego tematu, głównie dla badań dotyczących królewszczyzn, mają źródła pochodzenia skarbowego, szczególnie lustracje i inwentarze dóbr królewskich. Ze źródeł drukowanych wymieńmy jeszcze pamiętniki, zwłaszcza Albrychta Stanisława Radziwiłła6 i Kazimierza Sarneckiego7, oraz zbiory korespondencji, w pierw szym rzędzie Krzysztofa Opalińskiego8 i Jana Sobieskiego9. Źródła pamiętni karskie i epistolografia rzuciły niemało światła na kulisy polityki nominacyjnej i rozdawniczej. Spośród opracowań najważniejsze okazały się publikacje z zakresu biogra- fistyki, zarówno biogramy w Polskim słowniku biograficznym, jak i większe biografie (Stefana Czarnieckiego, Hieronima Augustyna i Stanisława Herak- liusza Lubomirskich, Krzysztofa Opalińskiego, Jana Sobieskiego, Jeremiego Wiśniowieckiego, Krzysztofa Żegockiego i in.)10. Pozwoliły one, podobnie jak 6 A. S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, t. III, Warszawa 1980. 7 K.Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje : lat 1691 —1696, oprac. J. Woliński. Wrocław 1958. 8 Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641 — 1653, pod red. R. Pollaka, Wrocław 1957. 9 J. Sobieski, Listy do żony Marii Kazimiery, wyd. Z. A. Helcel, Kraków 1860; idem, Listy do Marysieńki, oprać. L. Kukulski, Warszawa 1970. 10 A. Kersten, Stefan Czarnecki (1599-1665), Warszawa 1963; K. Piwarski, Hieronim Lubomirski, hetman wielki koronny, Kraków 1929; J. A. Gierowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski jako polityk, [w:] Stanisław Herakliusz Lubomirski — pisarz-polityk-mecenas. pod red. W. Roszkowskiej, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź 1982; A. Sajkowski, Krzy sztof Opaliński wojewoda poznański, Poznań 1960; Z. Wójcik, Jan Sobieski, Warszawa 1983; W. Tomkiewicz. Jeremi Wisniowiecki ( 1612—1651 ). Warszawa 1933; W. Sauter, Krzysztof Żegocki, pierwszy partyzant Rzeczypospolitej 1618—1673. Poznań 1981. X wykazy urzędników i starostów11, uzupełnić luki wynikające z braku źródeł (np. brak Sigillat z okresu listopad 1673 —luty 1676 oraz sierpień 1676 —maj 1685). Duże znaczenie miały też