„Etyk A“ Spinozy
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
„ETYK A“ SPINOZY KRYTYCZNIE ROZEBRANA I Z TEGOCZESNYM MATERYALIZMEM ZESTAWIONA PRZEZ A l e x a n d r a R aciborskiego . „ ... nasze wyobrażenia nie zawsze dowodzą, że to cośmy sobie wy obrazili istnieje (Jolin Locke: Essay concerning human understanding, ks. 2. Roz. 17. §. 4.) Z I. Związkowej Drukarni. 1882- / f o r m - http://rcin.org.pl/ifis/ PRZEDMOWA. ,,Do opracowania tego przedmiotu, skłoniło autora jego stanowcze zamiłowanie w nauce Spinozy, której zdaniem jego dotąd żadna nie dorównała.“ Temi słowy, zaczyna przedmowę do swojej pracy Orelli,’) znakomity krytyk i apologeta Spi- nozyzmu. Jakkolwiek nie podzielam w takim stopniu uwielbienia dla tej filozofii, sądzę jednak, że słowa te znajdują swoje usprawiedliwienie w ogromnym i przeważnym, dziś może więcej niż kiedykolwiek czuć się dającym wpływie, jaki wywarł Spino- zyzm na dalszy rozwój filozofii, egzegetyki, po jęć religijnych a nawet zapatrywań prawno politycznych.2) O ile zewnętrzne formy, w które przyodział Spinoza swą filozofią, należą po części do utrzy mujących się podówczas jeszcze tradycyi scho- i ł http://rcin.org.pl/ifis/ — 4 — lastycznych, po części zaś do cechującego wiek XVII duclia dociekań matematycznych, o tyle w zasadniczych myślach swoich, wyprzedził on współczesną sobie epokę pod każdym względem. Pierwsze jednak skutki wywarły jego pisma w kierunku religijnym, pomimo że doniosłość ich pod względem filozoficznym jest bez poró wnania ważniejszą. Objaw ten tłómaczy się ogól- nem, gorączkowem zajęciem, jakie budziły jeszcze po wojnie trzydziestoletniej spory teologiczne. To też początkowo, polemikę przeciw Spino zie prowadziło głównie duchowieństwo, ze sta nowiska dogmatycznego, i najsilniej wpłynął on zrazu na ustalające się podówczas zasady reli gijne i państwowe świata protestanckiego3) a mianowicie Holandyi. Linde4) podaje długi szereg sekciarzy i pism treści religijnej, opierających się na Spinozie. Cały ten ruch umysłowy ustaje z począt kiem XVIII wieku, Spinozyzm idzie na lat kilka dziesiąt w zapomnienie, które jednak trwałem być nie mogło. WracyOt/ żadzao o niekrepowanegoci o rozwojuo du- cha koniec tego samego jeszcze wieku, „musiał się poznać na głęboko sięgającem znaczeniu i uprawnieniu Spinozyzmu w całym rozwoju wie dzy, i oddać należne uznanie temu oryginalnemu pojmowaniu świata41.5) http://rcin.org.pl/ifis/ Lessing, Jacobi, Mendelsohn, Herder, Goe the, pierwsi zaczynają czytać dzieła zapomnianego i zapoznanego filozofa. Pojmują wprawdzie roz maicie obfitą treść jego, ale pojmują go już wi docznie lepiej i oceniają godniej niż współcześni; w umyśle każdego z nich pozostawił głęboki my śliciel ślady swego potężnego ducha. Mógł też powiedzieć Zimmermann: ,,....die Weltanschauun- gen mehrerer unserer gróssten Geister, selbst Goethe’s und Herder’s, so wie der meisten un serer Dichter und yornehmlich Naturforscher, enthalten.... vieles in Spinozische Denkweise ein- schlagend....“ 6). Całe Niemcy rozbrzmiewają spo rem Jacobi’ego i Mendelsohn’a nad Spinozyzmem świeżo zmarłego Lessinga i nad znaczeniem sa- megoże Spinozy. Wkrótce potem „podejmują Schelling i Hegel jego zasadnicze myśli i budują na nich swój system absolutnego idealizmu. Hegel nie może też być dokładnie zrozumianym bez studyów nad Spinozą“.’) I tak tedy „zamiast ulec zapomnieniu, okazało odżycie zasadniczych zapatrywań Spinozy w Schellingu i Heglu, że mo- nizm w metafizyce nie jest jeszcze pokonanym11.8) „ Wprawdzie Schelling wydaje o naszym filo zofie sądy bardzo ostre, mianowicie w swoim drugim okresie, Hegel zaś czuje się być bez po równania wyższym od „ojca nowoczesnej filo http://rcin.org.pl/ifis/ zofii“, każdy jednak bezstronny badacz przyzna, że tak Schellinga system identyczności jak i jego późniejsza filozofia natury, jak też i Hegla Pod- miot-Przedmiotowość, opierają się na Spinozy- zmie“, „....kto nie przysięga ślepo na słowa tych mistrzów, ten zgodzi się niezawodnie ze zdaniem Fichte’go, wyrażonem i udowodnionem w jego „Dodatkach do charakterystyki nowszej filozofii0, że u Spinozy znajduje się w głównym zarysie wszystko to, w czem Schelling i Hegel sądzą że go prześcignęli i na czem się opierając,, spoglądają nań lekceważąco“.9) Tą główną, zasadniczą, przewodnią myślą Spinozyzmu, stanowiącą zarazem najogólniejszą cechę wszystkich prawie szkół filozoficznych wieku XIX. jest monistyczne pojmowanie Wszechświata i wyprowadzanie wszystkich jego objawów, z je dnych, ogólnych i nieodmiennych praw. Po za te obszerne ramy, wychylały się tylko samoistne systemy Kanta, Herbarta i skrajni Spirytualiści _ Mieścili się w nich najzupełniej, wszystkich od cieni epigonowie Schellinga i Hegla, a nawet subjektywizm Fichte’go. Nazywano Spinozyzm teizmem i ateizmem, panteizmem i naturalizmem, idealizmem i realizmem, a wreszcie nawet akos- mizmem, pansubstancyalizmem, a może nawet jeszcze jak inaczej, dla wszystkich jednak pozo stawał on monizmem, (o ile mi wiadomo tyłka http://rcin.org.pl/ifis/ Thomas zrobił zeń coś, co możnaby nazwać po- lisubstancyalizmem10) i jako taki był on wspólną podstawą dla ogromnej większości zapatrywań filozoficznych naszego wieku. Lecz jeżeli w pier wszej jego połowie tylko w najogólniejszych za rysach, we wspólnej podstawie, była przeważna część filozofii spinozystyczną, to w chwili obecnej materyalizm czyli monizrn11) niemiecki i pozyty wizm francuski, liczący także w Anglii wielu zwolenników, zbliżają się nawet w pojedyńczych szczegółach do zdań Spinozy12). Duch i ciało jest dla nich „jedną i tą samą rzeczą" wyklu czają wszelką celowość z dziedziny przyrody, wol ność zaś woli z świata moralnego, przeczą ist nieniu stałych, przedmiotowych, idealnych typów, które duch ludzki odnajduje naszkicowane w przy rodzie i odtwarza dokładniej w sztuce. Prze czą istnieniu stałych, przedmiotowych norm etycznych, których zarysy uwydatniają się, mniej lub więcej dokładnie, w naturze każdego czło wieka, a które w ich czystości, często może ide alnej. a więc niedościgłej, zestawiają moraliści, jako ogólną doniosłość mające, zasady. Przyjęła się nawet w tegoczesnej filozofii przewodnia myśl psychologii Spinozy, o wzajemnem wypie raniu i równoważeniu się wzruszeń (affectus) duszy ludzkiej i to podjęta i rozpowszechniona http://rcin.org.pl/ifis/ — 8 — przez obcą pod innymi względami Spinozyzmowi, szkołę Herbarta. Lecz nie tylko w „nowożytnej filozofii, we wszystkiem wnuczce Spinozy“ 13) uwydatnia się ten ciekawy objaw atawizmu, ale iw innych „nowo żytnych naukach, mianowicie w przyrodniczych, u- zyskały pojęcia Spinozy o prawdziwej istocie rzeczy, przewagę, a może nawet wyłączne panowanie “lł). Śmiało tedy rzec można, że chwila obecna do piero, najzupełniej usprawiedliwia pamiętne słowa Hegla: „Spinoza ist der Hauptpunkt der moder- nen Philosophie: entweder Spinozismus oder keine Philosophie“ 15). Z tem jednak odradzaniem i rozradzaniem się pierwotnego i pełnego życia i siły typu, za rysowującego się potężnie na tle dziejów filo zofii16) nie łączy się bynajmniej rozwój, przeci wnie uwydatnia się stanowczo uwstecznienie, skarłowacenie, w ogóle pewien brak sił żywotnych, mianowicie w najnowszych przedstawicielach monizmu. Pomijają oni z lekceważeniem zdobycze ducha ludzkiego na polu filozofii i usiłują roz wiązać zagadnienia metafizyczne, etyczne i psy chologiczne wyłącznie na podstawie nauk przy rodniczych; to samo tyczy się także po części i pozytywizmu, który w zasadzie różny od ma- teryalizmu, często ku niemu się skłania17). Śmiało zatem rzec można, że cały prawie w obecnej http://rcin.org.pl/ifis/ — 9 — chwili najbardziej rozpowszechniony kierunek filo zoficzny, dlatego właśnie że jest tak mało filo zoficznym, że przyjąwszy ostateczne wyniki Spi- nozyzmu nie przejął się jego duchem tak wysoce filozoficznym, nie zdołał pod żadnym względem dorównać18) swemu protoplaście i to może dla tego właśnie, że nie wziął go sobie nigdy z pełną świadomością, za wzór godny poznania i naśla dowania. Zadaniem tej pracy będzie, oprócz krytycz nego przedstawienia filozofii Spinozy, wykazanie stosunku, w jakim się do niej znajduje ma- teryalizm, ów skrajniejszy odcień obecnej filozofii, wybitniejszy, dalej idący, śmielszy, bardziej do gmatyczny i właśnie temi wszystkiemi cechami, do Spinozyzmu więcej zbliżony. W miarę wzrastania wpływu filozofii Spinozy, mnożyła się też literatura o nim. W samych Niemczech „przybrała ona takie rozmiary, że prawie niepodobna nią zawładnąć"19). Już w r. 1848 powiada Horn: „chcieć podać nowe przed stawienie systemu Spinozy, znaczyłoby tyle co znosić sowy do A te n ................................................. Opracowywano Spinozyzm ze stanowiska przyjaznego, nieprzyjaznego i pośredniczącego tak wielokrotnie i wywołał on tak liczną literaturę jak może żadna filozofia od Aristotelesa do Kan ta"20). Przedstawienie rozwoju tej olbrzymiej http://rcin.org.pl/ifis/ ■■Miyirapy-y * - y.■■ ■ — 10 - literatury nie należy do zakresu mojej pracy. Spróbowałem tylko uzupełnić spis należących do niej dzieł, podany przez Lindego, pomimo ostrze żenia Lehmansa, że wszystkie tego rodzaju próby były niekompletne, nie wątpiąc, że taką i moja będzie. W obec tych okoliczności słusznie powiada Busolt, że każdy piszący o Spinozie zadowolić się musi zapoznaniem z głównymi objawami lite ratury i z ogólnym stanem badań w tym przed miocie21). /vw. i http://rcin.org.pl/ifis/ WSTĘP Idąc za ogólnym i zupełnie usprawiedliwio nym w tej mierze zwyczajem, zanim przystąpię do rozbioru filozofii Spinozy, podam w jak naj krótszych słowach, pogląd na wpływy, które się przyczyniły do rozwoju jego zapatrywań. Obszer niejsze zapuszczanie się