j. Białe a Kłajpedka cz Green Velo ń a Ługiele H

Kłajpeda a j. Czarne n r a z C Polimonie 9. 2. Smolniki Postawele Dzierwany

Stołupianka Kleszczówek 9. Wokół jeziora Jaczno 145,7 10. j. Postawelek j. Purwinek 281,2 148,0 Szesz u p a Torfowiska j. Purwin źródliskowe 149,0

Drzewa i krzewy j. Jaczno parku podworskiego Wokół jeziora j. Przechodnie w Starej Hańczy Jaczno

j. Łuśnin 146,0 j. Kojle 148,3

148,3 j. Perty Green Velo j. Pogorzałek Góra Gaj 163,9 189,3 236,4 146,4 Mierkinie Góra Tabaczyna Sidory Jałowo 202,8 j. Krejwelek Cisówek Jaczne Góra Olejna 227,5 7. 187,8 Góra Zalewki Wokół jeziora 198,2 Jaczno j. Kamenduł 146,9 Suwalski Park Krajobrazowy j. Okrągłe j. Jałowo Góra Lisia od 1976 roku 161,0 j. Hańcza 179,3 granica Suwalskiego Parku Krajobrazowego ówk a J a n Rezerwat c z granica rezerwatu Podlaski Szlak Bociani Jezioro Hańcza j. Boczniel granica użytku ekologicznego Dolny 2. droga asfaltowa 227,6 j. Sumówek drogi inne Przełomka j. Gulbin 147,7 zabudowa Łopuchowo 7.

a trasa rowerowa Hańcza p u z s Góra Leszczynowa Rezerwat e 272 S z j. Sumowo szlak pieszy

Green Velo Głazowisko Podlaski Szlak Bociani Łopuchowskie 153,6 U źródeł Szeszupy j. Udziejek szlak wodny ścieżka poznawcza

j. Snołda Góra Cisowa 256 kościół

Błaskowizna j. Błędne j. Kopane cmentarz 180,7 8. miejsce pamięci

a pomnik przyrody ożywionej i nieożywionej K p Udziejek Górny 179,0 u o z z s informacja turystyczna i k e ó z w S siedziba leśnictwa k a Góra Kąty 237,7 stacja benzynowa

a

k parking j. Wodziłki w ó 175,5 ł Wodziłki i miejsce obsługi rowerzystów (MOR) Green Velo p r u z wypożyczalnia rowerów S G. Maćkowizna j. Jeglówek punkt widokowy, wieża widokowa, wiata 3. 218,8 kąpielisko niestrzeżone

oz turtulski 185,7 185,1 Góra Wielki Otłok pomost, kładka Doliną Czarnej Hańczy 241,3 j. Jeglóweczek Góra Zamkowa agroturystyka 228,1 j. Kluczysko pole namiotowe, camping Rezerwat 186,4 Sidorówka Kruszki Głazowisko park linowy

Bachanowo D

5. przystanek autobusowy o

C

l i

n z

a a j. Szurpiły sklep

r Góra Trzecie Pole Z n a a Targowisko 200,2 w H bar, restauracja, kawiarnia i e a 2. s ń Doliną Czarnej z oz turtulskicz o a Hańczy Green Velo n a

Ważniejsze obiekty:

182,8

1. Turtul – siedziba Suwalskiego Parku Krajobrazowego

U źródeł Szeszupy " G Rezerwat 2. , Łopuchowo, Kłajpeda – cmentarz ewangelicki a Staw ci j. Linówek Góra Opartowo Na Górę Zamkową sk Rutka Góra Potajemnica 3. Wodziłki – molenna staroobrzędowców a Turtulski 250,7 " Szeszupka 250,7 199,4 4. Pawłówka Nowa, – zabytkowy kościół Na Górę Zamkową 5. Góra Zamkowa – grodzisko jaćwieskie Pawłówka Stara Porosty 6. Szurpiły – Izba Pamięci Jaćwieskiej Skały i minerały SPK 1. Green Velo Szurpiły 7. Udziejek, Jaczne – dawny młyn wodny 8. Góra Cisowa – punkt widokowy 6. 9. Smolniki, Kłajpeda – kaplica 10. Stara Hańcza – park podworski Rutka Kazimierówka Pawłówka Nowa Jeleniewo Green Velo

0 skala 1:30 000 1 km

km

4. 4. 1 HISTORIA Góra Zamkowa (228 m n.p.m.) – grodzisko obronne Punkt widokowy „U Pana Tadeusza” w Smolnikach – PROPOZYCJE ZWIEDZANIA i centrum plemienne Jaćwieży położone pośród czte- usytuowany na krawędzi zagłębienia Szeszupy, z pano- • Samochodem – główne atrakcje w jeden dzień: zorganizuj Wraz z wycofaniem się lodowca i ociepleniem klimatu rech szurpilskich jezior (Szurpiły, Jeglówek, Jeglówe- ramą na jeziora kleszczowieckie. Plenery te posłużyły wycieczkę objazdową, poznając największe atrakcje Parku: pojawił się człowiek, którego działalność nie pozostała czek, Kluczysko). Na zalesionym wzniesieniu można jako tło do ekranizacji „Pana Tadeusza” (reż. Andrzej Górę Cisową, Smolniki, Starą Hańczę, Głazowisko Bachano- bez wpływu na obecny krajobraz Parku. Uprawa roli zauważyć ślady wałów obronnych. Wajda) i „Doliny Issy” (reż. Tadeusz Konwicki). wo nad Czarną Hańczą, Turtul, Wodziłki, rezerwat Rutka, i wypas zwierząt spowodowały znaczną redukcję po- czy Górę Zamkową. • Pieszo i rowerem: zwiedzaj Suwalski Park Krajobrazowy wierzchni lasów na rzecz otwartych rolniczych prze- Izba Pamięci Jaćwieskiej im. prof. Łucji i Jerzego Rutka (rezerwat, 49 ha) – rozległe powierzchniowe „ekologicznie”, korzystając ze szlaków pieszych, ścieżek po- strzeni i osad. Bardzo interesująca i ciągle tajemnicza Okulicz-Kozarynów­ w Szurpiłach – mini muzeum głazowisko i interesujące zagłębienie wytopiskowe, znawczych i tras rowerowych. Na stronie Parku znajdziesz jest historia ludu bałtyjskiego zamieszkującego te te- z replikami zabytków archeologicznych odnalezio- którego dno wypełniają wody jeziora Linówek. kilkanaście propozycji wycieczek w terenie. reny w wiekach średnich, tj. Jaćwingów. Pod koniec nych w grodzisku i jego okolicy oraz makietą grodu • Tylko pieszo – poznaj uroki: XIII w. plemię to podbite przez Krzyżaków zmuszone na Górze Zamkowej. Rzeka Szeszupa swój początek bierze na obszarze Su- – ścieżki „Doliną Czarnej Hańczy”, zostało do opuszczenia swojej ziemi. Nielicznymi do- walskiego Parku Krajobrazowego, we wsi Szeszupka, – rezerwatów przyrody na terenie Parku, skąd kieruje się na północny wschód. Po 27 km prze- – niebieskiego szlaku pieszego od jeziora Kopanego do osady wodami obecności Jaćwieży są ślady osad i grodzisk, Jezioro Hańcza (rezerwat,­ 305 ha) – najgłębsze jezio- staroobrzędowców w Wodziłkach oraz wzdłuż wschodniego spośród których najciekawszym i najpiękniej położo- ro w Polsce i na Niżu Środkowoeuropejskim (106 m). kracza granicę z Litwą, po 298 km uchodzi do Niemna brzegu jeziora Hańczy. nym jest Góra Zamkowa w Szurpiłach. Warte uwagi Wody jeziora są czyste, chłodne i dobrze natlenione, już na terytorium obwodu kaliningradzkiego. Nazwa • Z rodziną: są również miejsca związane z późniejszą historią, np. a zarazem ubogie w związki organiczne. Brzegi Hań- „Szeszupa” tłumaczona jest jako „sześć rzek” (litewskie – wybierz się na ścieżkę „Opowieści Turtula” (najmłodsi park podworski w Starej Hańczy, wieś staroobrzę- czy wyścieła gruba warstwa głazów narzutowych. šeši – sześć; upe – rzeka) lub „rzeka tchórza” (šeškas znajdą tu wiele atrakcji), dowców Wodziłki czy stare ewangelickie cmentarze Jezioro od 1963 r. uznane za rezerwat przyrody. – tchórz). Szeszupą przebiega wodny szlak kajakowy – zaplanuj rodzinny wypad do parku linowego „Twierdza mający początek w sąsiedztwie młyna w Udziejku. Jaćwingów” w Udziejku. w Szeszupce i Łopuchowie. • Dla relaksu: – wypocznij nad Hańczą w Błaskowiźnie lub w Starej Hańczy, – wykąp się w ruskiej bani w Wodziłkach. • Dla zainteresowanych historią: odwiedź Izbę Pamięci Jaćwie- skiej w Szurpiłach, Górę Zamkową, Wodziłki i Starą Hańczę. • Dla lubiących wyzwania: zapisz się na spływ kajakowy Szeszupą. • Na mały i wielki głód: posmakuj kuchni regionalnej w Jele- Rezerwat Rutka (TŚ) niewie, Błaskowiźnie, czy Smolnikach oraz spróbuj „szwajcar- skich” serów w Bachanowie. • Miej na uwadze, że: – szlak czarny nad jeziorem Jeglóweczek może być okresowo SUWALSKI PARK podmokły, – szlak zielony (jezioro Jeglówek – Udziejek) oraz szlak nie- bieski (jezioro Kopane – Wodziłki) nie należą do łatwych do KRAJOBRAZOWY Jezioro Szurpiły (TŚ) Jezioro Hańcza (ŁK) Kaplica cmentarna w Smolnikach (TŚ) przejścia.

ATRAKCJE SUWALSKIEGO PARKU Jezioro Jaczno – malowniczy akwen położony w głę- Smolniki – miejscowość założona w drugiej połowie DROGI TURYSTO! KRAJOBRAZ PRZYRODA KRAJOBRAZOWEGO bokiej niecce otoczonej lasami. Wzgórze, gdzie znaj- XVII w. w miejscu osady smolarzy. We wsi znajduje • Suwalski Park Krajobrazowy to głównie tereny prywatne. duje się punkt widokowy na Jaczno (w Smolnikach), się kościół z lat 70. XX w., cmentarz z odrestaurowa- Uszanuj to, nie niszcz upraw ani ogrodzeń dla zwierząt. • W Parku nie obowiązują karty wstępu, ale ze ścieżki „Doliną Suwalski Park Krajobrazowy jest najstarszym parkiem Mozaika siedlisk i warunki klimatyczne sprzyjają róż- Cmentarze ewangelickie w Szeszupce, Łopuchowie wznosi się 125 m ponad wodami jeziora. Jest to naj- ną zabytkową kaplicą cmentarną z przełomu XVIII Czarnej Hańczy” skorzystasz po nabyciu „cegiełki”, a z punktu krajobrazowym w Polsce. Został powołany w 1976 r. norodności świata roślin i zwierząt. Obok siebie wystę- i Kłajpedzie – założone na przełomie XIX i XX w. większa deniwelacja na terenie Polski niżowej. W okre- i XIX w. oraz trzy punkty widokowe z najpiękniejszy- widokowego „U Pana Tadeusza” w Smolnikach po zakupieniu dla zapewnienia ochrony przepięknego fragmentu pują tu zarówno siedliska i gatunki północne (boreal- przez osadników niemieckich. Otoczone murkiem sie letnim woda jeziora przybiera malachitową barwę mi plenerami Suwalskiego Parku Krajobrazowego. biletu wstępu. polodowcowego krajobrazu Północnej Suwalszczyzny. ne), południowe i górskie. W lasach występują rzadkie z kamieni polnych z zachowanymi nielicznymi nagrob- spowodowaną zakwitem glonów z rodzaju Chlorella. • Poruszaj się wyznaczonymi szlakami i drogami publicznymi. Park zachwyca mnóstwem wzniesień i pagórków od- zbiorowiska, tj.: świerczyna borealna na torfie, bór kami. Stanowią świadectwo obecności ewangelików na Stara Hańcza – od XVII w. znajdowała się tu siedziba • Możesz poruszać się samochodem, ale nie wszystkie drogi są dzielonych od siebie głębokimi dolinami rzecznymi łochyniowy czy ols źródliskowy nad jeziorem Jaczno. tych terenach. Kaplica w Kłajpedzie (p.w. Matki Kościoła) – drew- rozległego majątku ziemskiego. Najczęściej wspomina- przejezdne. i licznymi jeziorami, pośród których króluje najgłęb- Z kolei otwarte przestrzenie Parku porastają kwieciste niana kapliczka należąca do parafii p.w. Świętej Anny nym właścicielem dóbr jest książę Tomasz Bogumił Świa- • Możesz wejść z psem na smyczy, z wyłączeniem rezerwatów przyrody. sze polskie jezioro Hańcza. Krajobraz ten jest dziełem łąki, wśród których osobliwością są siedliska roślinno- Dolina zawieszona „Gaciska” – boczna, sucha dolina, w Smolnikach. Wybudowana i wyświęcona w 2017 r., topełk-Mirski, znany przede wszystkim z wystawnego • Biwakuj wyłącznie w miejscach do tego wyznaczonych. ostatniego zlodowacenia, podczas którego topniejące ści ciepłolubnej. Spośród 700 gatunków roślin zielnych której dno znajduje się 10 m wyżej niż dno obecnej do- powstała w miejscu dawnego punktu katechetycznego. życia. Długi księcia doprowadziły do konfiskaty mająt- • Nie rozpalaj ognisk w miejscach niedozwolonych, szczególnie masy lądolodu i polodowcowe wody ukształtowały duża część to gatunki rzadkie i podlegające ochronie, liny Czarnej Hańczy. Łukiem, o długości około 4 km, Obok cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX w. ku, który od połowy XIX w. często zmieniał właścicieli. w pobliżu lasu. morenowe wzniesienia, kemowe stożki i wały ozów. często relikty polodowcowe, np. skrzyp olbrzymi, wie- odbija ona od doliny Czarnej Hańczy w Bachanowie, Dwór w Starej Hańczy w 1946 r. zniszczył pożar. Dziś • Wędkuj po wykupieniu pozwolenia wędkarskiego w Polskim To masa i siła płynących wówczas wód wyżłobiła losił błękitny, lipiennik Loesela, kłoć wiechowata. by wrócić do niej ponownie w Malesowiźnie. Kaplica w Smolnikach – zabytkowa drewniana ka- można tu obejrzeć pozostałości podworskiego parku z za- Związku Wędkarskim Suwałki lub u dzierżawcy akwenu. i pogłębiła rynnę jeziora Hańcza. Jeszcze długo po Szczególnie interesujące zwierzęta zamieszkują głębo- pliczka cmentarna z przełomu XVIII i XIX w. Od bytkową aleją lipową i odpocząć nad jeziorem Hańcza. • W jeziorze Hańcza nurkuj wyłącznie w miejscach do tego wyznaczonych. ustąpieniu lodowca, na terenie dzisiejszego Parku, kie, czyste i dobrze natlenione wody jeziora Hańcza. Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą (rezer- 1911 r. do czasu wybudowania drewnianego kościoła • Przestrzegaj zakazu używania łodzi motorowych na jeziorach w rozległym zagłębieniu rzeki Szeszupy, zalegały bryły Należą do nich typowo rzeczne, rzadkie gatunki ryb: wat, 0,98 ha) – jedno z największych nagromadzeń parafialnego w Smolnikach w 1924 r. celebrowane były oraz organizowania rajdów motorowych i samochodowych. martwego lodu, które po wytopieniu utworzyły ma- głowacz białopłetwy, głowacz pręgopłetwy i strzebla głazów narzutowych w Polsce, których liczbę określa w niej niedzielne nabożeństwa. • Szanuj infrastrukturę turystyczną – pozwól innym skorzystać lownicze kompleksy jezior: kleszczowieckich, szurpil- potokowa, a także relikty polodowcowe: skorupiak się na około dziesięć tysięcy. z ławek, platform i kładek. skich, a także jeziora, przez które przepływa Szeszupa. Pallasiola quadrispinosa i ślimak sadzawczak drobny. Kościół w Jeleniewie (p.w. Najświętszego Serca Pana • Nie niszcz roślin. Mogą wśród nich być gatunki rzadkie Polodowcową pamiątką są również okazałe głazy prze- W rzekach Suwalskiego Parku Krajobrazowego żyją Jezusa) zbudowany w 1878 r. Ołtarz główny oraz kon- i chronione lub ratujące zdrowie Twoje i Twoich bliskich. • Nie niszcz grzybów – są bardzo pożyteczne. transportowane tu z lądolodem aż z Gór Skandynaw- mszywioły wymagające czystych, dobrze natlenionych fesjonały w stylu rokoko pochodzą z rozebranego • Zostaw w spokoju dziko żyjące zwierzęta. Nie zbliżaj się do skich i dna Morza Bałtyckiego, które tworzą rozległe wód oraz nadecznik stawowy – słodkowodna gąbka kościoła w Magdalenowie na Wigrach. W kościele ich nor, lęgowisk i innych schronień. głazowiska. uznana za biologiczny wskaźnik czystości wód. Szuwa- znajdują się zabytkowe obrazy i stacje drogi krzyżowej • Zachowaj ciszę, a być może uda Ci się zaobserwować ciekawe Poza urozmaiconą rzeźbą terenu, północną Suwalsz- ry porastające obrzeża jezior i mokradła zamieszkują z połowy XIX w. Na strychu świątyni mieści się jedna zwierzęta. Jednak nie zbliżaj się do nich i nie próbuj dotykać. czyznę cechuje surowy klimat z krótkim okresem we- licznie ptaki wodno-błotne, m.in.: bąk, perkoz dwu- z dwóch w Polsce kolonii rozrodczych rzadkiego nieto- • Dbaj o czystość rzek i jezior. Pozwól w nich żyć rybom. getacji. Region ten znany jest też z silnych i porywi- czuby, trzcinniczek i brzęczka. Jednak prawdziwym perza nocka łydkowłosego (dla którego powstał obszar • Pozostaw po sobie dobre wspomnienia, a nie śmieci. Kiedy tu stych wiatrów. władcą tych siedlisk jest ssak – bóbr europejski. Natura 2000). Wpisany do rejestru zabytków. wrócisz, będziesz wypoczywał w czystym miejscu. • Tam, gdzie zabraknie toalety, potrzeby fizjologiczne załatwiaj przynamniej 50 metrów od wody i z dala od miejsc, w których Kościół w Pawłówce (p.w. Trójcy Przenajświętszej) są ludzie. – zakupiony i przewieziony w 1923 r. z miejscowości Teo- lin (obecnie Białoruś). Drewniana budowla pierwotnie SUWALSKI PARK KRAJOBRAZOWY służyła jako cerkiew. W 1986 kościół z dzwonnicą i cmen- Głazowisko Bachanowo (TŚ) tarz rzymskokatolicki wpisano do rejestru zabytków. Wodziłki (TŚ) Rok utworzenia – 1976 Powierzchnia – 6 338 ha Głazowisko Łopuchowskie (rezerwat, 16 ha) – ogrom- Młyn wodny w Jacznem – powstał w XIX w. na rze- Turtul – przysiółek położony w dolinie Czarnej Hań- Położenie: makroregion Pojezierze Litewskie, mezoregion Pojezierze Wschodniosuwalskie, województwo podlaskie, ce Jacznówka (dopływie Szeszupy). Pierwsze zapiski ne ilości głazów narzutowych usytuowane na dwóch czy, miejsce, gdzie od XVII w. do lat 60. wieku XX pra- powiat suwalski, gminy: Jeleniewo, Przerośl, Rutka-Tartak, morenowych wyniesieniach, z których roztacza się o jego istnieniu pochodzą z kroniki starostwa wiżań- cował młyn wodny. Nazwa „Turtul” pochodzi prawdo- Wiżajny piękny widok na zagłębienie Szeszupy i Górę Cisową. skiego z 1642 r. Obecnie nieużytkowany. podobnie od nazwiska pierwszego młynarza (turtuolis Użytkowanie: grunty rolne (60%), lasy (24%), wody (10%), – lit. bogacz, człowiek majętny). Obecnie mieści się tu bagna (4%), tereny zabudowane (2%).

Góra Cisowa (256 m n.p.m.) – nazywana również Młyn wodny w Udziejku – odrestaurowany, położony siedziba Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Tekst: Teresa Świerubska, Sylwia Racis, Izabela Okrągła-Derencz „Suwalską Fudżijamą”, uważana jest za symbol nad spiętrzeniem rzeki Szeszupy, wzniesiony w XIX w. Zdjęcia: Łukasz Kowalski (ŁK), Teresa Świerubska (TŚ) Suwalszczyzny i stanowi jeden z najatrakcyjniej- Jest przykładem jednego z najlepiej zachowanych Wodziłki – wieś założona w 1788 r. przez staroobrzę- Projekt graficzny i przygotowanie do druku:Łukasz Kowalski szych punktów widokowych w Suwalskim Parku obiektów wodnych na Suwalszczyźnie. dowców. Grupa ta przybyła na Suwalszczyznę w po- Wydawca: Krajobrazowym. szukiwaniu schronienia przed prześladowaniami reli- Stowarzyszenie Miłośników Oz turtulski – ciąg 13 pagórków położonych na dnie gijnymi w Rosji. Ich potomkowie do dzisiaj mieszkają Suwalskiego Parku Krajobrazowego „Kraina Hańczy” Góra Leszczynowa (272 m n.p.m.) – najwyższe wy- doliny Czarnej Hańczy. Oz to wydłużony wał (lub ciąg w Wodziłkach, gdzie można obejrzeć zabytkową mo- Malesowizna-Turtul 24 niesienie otaczające jezioro Hańcza. Na jego szczycie pagórków) usypany z piasku i żwiru naniesionego lennę (cerkiew) z 1921 r. i bajnię (łaźnię parową). 16-404 Jeleniewo znajduje się wieża widokowa. przez wody płynące w szczelinach lodowca lub pod lo- www.spk.wrotapodlasia.pl dowcem. Na jednym z pagórków ozu turtulskiego znaj- ISBN 978-83-955340-2-7 Jezioro Jeglówek (TŚ) Oz turtulski (TŚ) duje się siedziba Suwalskiego Parku Krajobrazowego.