KOLORYT ZIEMI SUWALSKIEJ

THE COLOURS OF SUWAŁKI REGION

POWIAT SUWALSKI Autor tekstów / Author of the text: Hubert Stojanowski Koloryt The Colours Autorzy fotografii / Authors of the photographs: ziemi suwalskiej of Suwałki Region Jarosław Borejszo, Waldemar Brzeziński, Jan Czerniecki, Ewa Magdalena Drucis, Marek Giersa, Adam Januszewicz, Lech Krzysztofiak, Piotr Malczewski, Krzysztof Mierzejewski, Wojciech Misiukiewicz, Wojciech Pająk, Artur Pieryni, Hubert Stojanowski, Stanisław J. Woś, Koloryt ziemi suwalskiej, to historia The history and culture of the lo- zdjęcia ze zbiorów Starostwa Powiatowego w Suwałkach i kultura, którą tworzą ludzie, kręte rzeki cal people, winding rivers, multitude of

Tłumaczenie angielskie / English Translation: i liczne jeziora, lasy i otwarte przestrze- lakes, forests and open vistas contribute to the diversity and colour of the land. Zdzisław Dudek nie. Do tego seria barw, a wszystko to rozrzucone niebanalnie w krajobrazie. All enhanced by a rich palette of colours Korekta / Correction: Brzmienie nazw miejscowych może tak- and scattering of all the elements pictur- Zdzisław Dudek że zachwycać: Samle, Dowcień, Klonek, esquely in the landscape. Its place names Projekt publikacji – skład i druk / Publication layout and print: Ślepiec, Przetaczek, Omółowek, Pierty, sound enchanting, too: Samle, Dowcień, Xpression Drukarnia Studio Graficzne www.xpression.com.pl Iwaniszki, Suchorzec, Sześciwłóki, Wierz- Klonek, Ślepiec, Przetaczek, Omółowek, © Powiat Suwalski & Xpression Marceli Łankiewicz, Suwałki 2015 biszki i Lizdejki. Pierty, Iwaniszki, Suchorzec, Sześciwłóki, ISBN 978-83-926944-6-5 To, że Suwalszczyzna jest wciąż zbyt Wierzbiszki or Lizdejki. mało doceniana przez ludzi z innych te- The fact that Suwalszczyzna [Suwałki renów Polski, jest w jakiś sposób zrozu- region] is still not appreciated enough miałe. Ktoś, kto nie widział tej ziemi, nie by people from other Polish regions is in może się nią przecież zachwycić. a way understandable: someone who has Zwykle bardziej interesują nas miej- never seen this land can hardly praise it. sca odległe, wolimy jechać na wycieczkę We are usually more interested in dis- w góry, nad morze czy za granicę kraju. tant lands, and prefer to go to the high- To, co już znamy, co nam bliskie, wydaje lands, to the sea or abroad. And the thing się mało atrakcyjne. we know or which sounds familiar seems unattractive. „Niestety, zawsze szukamy obrazów da- leko za sobą, przed sobą nigdy koło siebie. “Unfortunately, we always look for Jest urok w obcej stronie, a swoja tak się images far behind or away from us, nev- osłucha, opatrzy, spospolituje, że wreście er near us. There is a charm in a foreign stracimy dla niej uczucie podziwienia, ja- land, while one’s own heard or seen so kieśmy mu winni, a nawet poznajomić się many times becomes so common that z nimi bliżej zaniedbywamy jedynie dlate- we lose all sense of wonder that we owe go, że machinalnie, materialnie znamy je to it, and we neglect getting acquainted aż do znużenia”1 pisał Kraszewski. with it closer only because we automat- ically and physically become weary of Dlatego warto pokazywać wszyst- knowing it.”1 wrote Kraszewski. kim Suwalszczyznę na wszelkie możli- we sposoby, odkrywać ją na nowo. Razić Therefore, there is value in showing okolicznym pięknem, strzelać kolorytem Suwalszczyzna to all with all possible means and let it be rediscovered. To Operacja pn. „Zwiększenie atrakcyjności Powiatu Suwalskiego poprzez organizację miejsc aktywnego wypoczynku” 1 Kraszewski J.I., Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy. Ludowa Spół- 1 Kraszewski J.I., Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy. Ludowa Spół- współfinansowana przez Unię Europejską ze środków finansowych Europejskiego Funduszu Rybackiego zapewniającą inwestycje w zrównoważone rybołówstwo. dzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985 dzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985

3 lokalnym, ogłuszać przestrzenią, fauną strike people with the beauty of its en- Podobne miejsce, choć zupełnie chy- birth (just like his father). As it turned out i florą miejscową. virons, attack with its local atmosphere, ba nieznane, można odnaleźć (nawet na the barrows there were... and closer than Nie trzeba być historykiem, etnogra- stun with its open vistas, local flora and zdjęciach satelitarnych) nad jeziorem he had thought. Just a few dozen yards fem, czy artystą, by dostrzec walory tej fauna. Białym Filipowskim. Charakterystycz- from his home, but they were obvious- części Polski. Na pewno jednak podsta- You don’t need to be a historian, eth- ne wzgórki kamienne mocno wtopiły ly just “heaps of stone” that had always wowa wiedza o regionie pomoże wnik- nographer or artist to perceive the val- się w nasz lokalny krajobraz dosłownie been there. nąć w lokalny koloryt. Wystarczy tylko ues of this part of Poland. Undoubtedly, i w przenośni, o czym może świadczyć Centuries ago the land belonged to słuchać uważnie i patrzeć. a basic knowledge of the region could pewna historia. Miejscowy rolnik, zaję- the Yotvingians whom some historians Historycznie Suwalszczyzna jest spe- help enter the local atmosphere. All you ty swym codziennym trudem, zapyta- classify as one of Prussian tribes. The cyficznym regionem. Warto jednak wspo- need is to look and listen carefully. ny o kurhany, grobowce, stwierdził, że remains of their hill forts can still be mnieć o kilku aspektach, które w jakiś Historically, Suwalszczyzna is a unique w okolicy na pewno ich nie ma. Przynaj- seen today. They built their fortified set- sposób definiują to miejsce. region. It’s worth mentioning a few of its mniej on o nich nic nie wie, a mieszka tu tlements on hills situated among lakes, one of the most sumptuous specimens is Zawsze dominowała tu wszechogar- aspects that define the place. od urodzenia (tak jak i jego ojciec zresz- Góra Zamkowa [Castle Hill] near Szurpiły. niająca przyroda. Człowiek od wieków The all-encompassing nature has al- tą). Okazało się, że kurhany tu były… i to The settlement was also recorded by mozolnie próbował wyryć na tej ziemi ways dominated here. Throughout cen- bliżej niż myślał. Zaledwie kilkadziesiąt Teutonic chronicles. swój ślad. Karczował lasy i starał się wto- turies, man has tried to leave his imprint metrów od jego domu, ale przecież to pić w tło. on the land. Clearing the forests, he tried zwykłe „kamienice”, które były od za- This unusual site is occasionally to blend in the surrounding landscape. a place of work of groups of archaeolo- Jerzy Siemaszko, starszy kustosz Mu- wsze. gists who conduct here excavations try- zeum Okręgowego w Suwałkach, może Jerzy Siemaszko, the senior curator at Przed wiekami królowali tu Jaćwingo- ing to recreate the way of life of the an- opowiedzieć o „kulturze kurhanów the Regional Museum in Suwalki, can tell wie, przez niektórych badaczy zaliczani cient inhabitants of the settlement. zachodniobałtyjskich”. W rezerwacie you about the “West-Baltic Barrow Cul- do plemion pruskich. Do dziś możemy „Cmentarzysko Jaćwingów” w Szwajcarii ture”. The “Yotvingian Graveyard’ in Szwaj­ oglądać pozostałości po ich grodziskach. The beginning of the research of the koło Suwałk znajdziemy wiele grobow- caria, near Suwałki is a burial ground with Na wzniesieniach między jeziorami bu- local Yotvingians dates back to the 1935 ców, skupisk kamieni, usypanych w for- many barrows, piles of stones arranged in dowano ośrodki grodowe, a jedno z naj- publication by Roman Jakimowicz, but it Kurhan grobowy w rezerwacie „Cmentarzysko a circular form under which rest the an- is only professor Jerzy Okulicz-Kozaryn Jaćwingów” w Szwajcarii koło Suwałk mie okręgów, pod którymi spoczywają bardziej okazałych znajduje się na Górze A burial mound in the „Yotvingian Graveyard” reserve, cient inhabitants of the land. who conducted detailed excavations on Szwajcaria near Suwałki pradawni mieszkańcy tych ziem. Zamkowej koło Szurpił. Wzmianki o tym the site trying to shed some light on the A similar site, though practically un- miejscu znajdziemy także w kronikach darkness of the early Middle Ages.2 known to a wider public can be found krzyżackich. (and is visible on satellite pictures) on The results of archaeologist’s efforts, W tym niezwykłym miejscu pracują cza- Lake Białe Filipkowskie. The characteris- also those from later years, are exhibited sem grupy archeologów, którzy na podsta- tic stone mounds have become deeply in the Yotvingian Exhibition in Szurpiły. wie wykopalisk starają się dociec jak wy- embedded in our local landscape, both A visit to the exhibition and direct con- glądało życie dawnych mieszkańców. literally and metaphorically, a proof of it tact with the finds and a model of the can be found in one story: A local farm- Za początek badań o mieszkających tu settlement can be a good start to a trip er busy with his regular toil, when asked Jaćwingach, uznaje się publikację z 1935 around the Castle Hill, along the Yotvin- about barrows or graves affirmed that roku - Romana Jakimowicza, ale to pro- gian trail. there were none in the neighbourhood. fesor Jerzy Okulicz-Kozaryn, w drugiej 2 Engel M., Iwanicki P., Iwanowska G., Sobczak C., Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum At least, he said he didn’t know of any, połowie ubiegłego wieku, poprowadził Archeologicznego w Warszawie. [in:] Grodziska Warmii i Mazur. Stan wie- dzy i perspektywy badawcze. ed. Zbigniew Kobyliński, Prace Instytutu and he had been living here since his na tych terenach szczegółowe badania Archeologii UKSW, Warszawa-Zielona Góra 2013

4 5 próbując rozświetlić mroki wczesnego There are at least a few similar sights Ponoć Jaćwingowie byli walecznym średniowiecza.2 in Suwalszczyzna: Osinki, Malinówka, plemieniem, a w swych łupieżczych wy- Efekt pracy archeologów, także tych Rowele, Przejma Wielka and Mieruniszki. prawach potrafili dotrzeć aż pod Lublin, pracujących w późniejszych latach, eks- But the site in Szurpiły is the most im- co oczywiście musiało wzbudzać wście- ponowany jest w Izbie Jaćwieskiej w Szur- pressive, also for its location. Surround- kłość wśród sąsiadów, którzy mocno pra- piłach. Bezpośredni kontakt z zabytkami ed by three lakes: Szurpiły, Jeglówek and gnęli ukrócić takie rejzy. Tchliczysko and a few lines of ramparts, i obejrzenie makiety samego grodziska Frustracja sąsiadów doprowadziła the stronghold was almost impossible to może być początkiem wycieczki wokół w końcu do upadku plemienia. Jaćwin- capture. Góry Zamkowej – szlakiem Jaćwingów. gowie musieli poddać się ekspansji krzy- They say Yotvingians were a belliger- Tego typu ośrodków grodowych żackiej i zdziesiątkowani na zawsze opu- ent folk and their plundering expeditions było na Suwalszczyźnie co najmniej kil- ścili te tereny. Po tym plemieniu zostały reached as far as Lublin which of course ka: w Osinkach, Malinówce, Rowelach, jednak nie tylko relikty z wykopalisk, wy- met with angry reprisals of their neigh- Przejmie Wielkiej, czy w Mieruniszkach. orane przez miejscowego rolnika, ale tak- bours trying to curtail such raids. Jednak to gród w Szurpiłach był tym naj­ że słowa, nazwy miejscowe, które wciąż The neighbours’ frustrated reaction okazalszym, chociażby z racji położenia. funkcjonują wśród lokalnej społeczności, led finally to the downfall of the tribe. Rekonstrukcja grodu na Górze Zamkowej Otoczony trzema jeziorami: Szurpiłami, a zadziwiają swą formą nowoprzybyłych. aut. M. Sokołowski, fot. H. Stojanowski Yotvingians had to yield to the expan- Jeglówkiem i Tchliczyskiem, kilkoma li- Członek grupy rekonstrukcyjnej „Pera Sudinoi – A model reconstruction of the fortified settlement on Opuszczone grody zarosły puszczą, Cało zimę ona zielona. Ona jegby sion of the Teutonic Knights and deci­ Synowie Jaćwieży” nad rzeką Samlanką Zamkowa Góra [Castle Hill], author: M. Sokołowski, niami wałów był niemal nie do zdobycia. w ogródku rośnie, ale jus jeg wesele się w Wigierskim Parku Narodowym photo: H. Stojanowski mated fled from the land. The relics of w której królowały zwierzęta i dopie- ma, to kazda dziewcyna bierze w don- A member of the „Pera Sudinoi - Synowie Jaćwieży” their habitation are not only the archae- ro po wielu latach nastąpiła ponowna reconstruction group on the Samlanka in the Wigry icke i do mieskania to rute niesie. W le- National Park ological finds or those ploughed out by kolonizacja tych ziem. Przebiegała po- cie to tak normalnie, pudzie do ogrodu the local farmer, but also words, place noć z dwóch kierunków, z Litwy i z Ma- i urwie, bo jona tam jest, a w zimie, to names still used by the local population zowsza. Dowodem jest chociażby to, że jus musi młoda zapas mieć, bo wstyd that amaze visitors to the region with wiele nazw miejscowych ma brzmienie na cało wioskę będzie. their sound. litewskie, a starsi mieszkańcy wiąż cha- 3 The local dialect, just like its material The abandoned settlements were rakterystycznie „mazurzą” . To zjawisko heritage ranks among historical monu- swallowed by forests where only animals językowe najlepiej odda przykład wypo- ments of Suwalszczyzna. reigned, and only after many years the wiedzi Stefanii Stojanowskiej, która opo- land became again an object of coloniza- wiedziała o rucie, roślinie symbolicznej A visible trace of human activities in tion. This advanced from two directions: w tradycyjnych obrzędach. the region is the Camaldolese Monastery Lithuania and Mazovia. It is evidenced in Cało zimę ona zielona. Ona jegby towering over Lake Wigry, the building which became a kind of a symbol for the Lithuanian sound of some local place w ogródku rośnie, ale jus jeg wesele się the whole of Suwalszczyzna. The land names and the characteristic “lisp” of ma, to kazda dziewcyna bierze w donic- 3 around used to be the hunting ground of older inhabitants . This characteristic lin- ke i do mieskania to rute niesie. W le- guistic phenomenon can be clearly heard Polish and Lithuanian rulers. The first re- cie to tak normalnie, pudzie do ogrodu in Stefania Stojanowska’s story about the cord of a king’s sojourn here comes from i urwie, bo jona tam jest, a w zimie, to rue, a herb with a symbolic meaning in Jan Długosz’s chronicles who recorded jus musi młoda zapas mieć, bo wstyd 2 Engel M., Iwanicki P., Iwanowska G., Sobczak C., Grodziska Jaćwieży the local lore: Władysław Jagiełło’s stay on the Wigry w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum na cało wioskę będzie. Archeologicznego w Warszawie. [w:] Grodziska Warmii i Mazur. Stan wie- 3 The dialect pronunciation known as „mazurzenie” shows in the re- Island in 1418. Over time, a hunting dzy i perspektywy badawcze. Pod red. Zbigniewa Kobylińskiego, Prace placement of affricates: sz, cz , ż with corresponding dentals: s, c, z (e.g. 3 Wspominane „mazurzenie”, to wymowa zamiast sz, cz , ż - s, c, z (np. Instytutu Archeologii UKSW, Warszaw-Zielona Góra 2013 desc, skoła). Except when derived from palatalized r. desc, skoła). Jednak nigdy nie mówiło się „bieze”, bo rz się mazurzy. lodge was built.

6 7 Język gwarowy, tak samo jak rzeczy ma- In the late 17th century, King Jan Ka- Ruiny pałacu Ludwika Michała Paca three-field crop rotation terialne, jest zabytkiem Suwalszczyzny. zimierz donated the land to the Cama- w Dowspudzie, są jednym z nielicznych in favour of the sequential Wyraźnym śladem działań człowie- ldolese monks who turned the island zabytków świeckich na tych ziemiach. cropping. 4 ka jest górujący nad tonią Jeziora Wigry into... a peninsula and built the monas- Gdy stoi się przed ocalałym neogotyckim Count Ludwik Michał klasztor kamedułów, który stał się nieja- tery. The monks’ colonizing activities are portykiem, to można sobie wyobrazić jak Pac is remembered in the of great importance for the development ko symbolem Suwalszczyzny. Tu przyby- niegdyś prezentowało się to miejsce, za local history not only as of the land, they contributed to the foun- an innovator in agriculture, wali wcześniej władcy Polski i Litwy na którego wygląd odpowiadał sam Henryk dation of Suwałki and the monastery it- but also for initiation of so- polowania. Pierwszą wzmiankę o poby- Marconi (niezwykle modny w owym cza- self became a permanent mark on the cio-economic reforms. cie króla znajdziemy w kronikach Jana sie architekt włoski). map of Suwalszczyzna. The number of innova- Długosza, który odnotował w 1418 roku, Nieopodal Dowspudy położona jest The ruins of the palace of Ludwik tions would have probably pobyt na wigierskiej wyspie Władysława miejscowość Szkocja, która swą nazwę Michał Pac in Dowspuda are a rare lo- been much greater if not Portyk pałacu Paca w Dowspudzie Jagiełły. Z czasem pobudowano tu dwór zawdzięcza mieszkającym tam… Szko- The portico of Pac’s palace in Dowspuda cal example of a lay historical monu- the Count’s participation myśliwski. ment. Standing in front of the surviving tom korzystającym z gościnności Paca. in the November Uprising Król Jan Kazimierz w drugiej połowie Neo-Gothic portico, you can only im- To właśnie oni przekonali miejscowych which cost him exile and XVII w. przekazał te ziemie kamedułom, agine what the original design by Enrico chłopów do porzucenia trójpolówki na confiscation of his estates. 4 którzy z wyspy zrobili… półwysep i wy- Marconi himself (very fashionable at the rzecz płodozmianu. The local population still continues to tell legends budowali klasztor. Nie bez znaczenia dla time Italian architect) looked like. Hrabia Ludwik Michał Pac wpisał się about the merits of the tych terenów jest właśnie działalność Not far away from Dowspuda lies the na karty historii regionu nie tylko jako man who was “worth his kolonizatorska zakonu, który wszak przy- village of Szkocja whose name comes racjonalizator rolnictwa, ale także jako palace”, e.g. about his nar- czynił się do powstania Suwałk, a klasz- from... the Scottish settlers hosted in the inicjator reform społeczno – gospodar- row escape from the Tsarist tor jest widocznym stemplem postawio- past by Count Pac. It is they who persuad- czych. soldiers through the secret nym na Suwalszczyźnie. ed the local peasants to abandon the Dowspuda, Centrum Obsługi Turysty w zabytkowej kordegardzie Wielkich zmian na tych terenach by- tunnels he built. Tourist Service Centre in the historical Guard House, Dowspuda Klasztor w Wigrach o poranku 4 Ambrosiewicz M., Dobra wigierskie. Published by „Hańcza”, Suwałki łoby zapewne jeszcze więcej, gdyby nie Suwalszczyzna was also an arena of 4 Ambrosiewicz M., Dobra wigierskie. Wyd. „Hańcza”, Suwałki 2009 2009 Wigry Monastery at dawn udział Paca w powstaniu listopadowym, many battles. The land was often crossed co w efekcie doprowadziło do emigracji by armies whose leaders had ambitious hrabiego i konfiskaty jego majątku. Wśród plans. miejscowej ludności wciąż krążą legendy And so, in 1656, the area between o zasługach tego, który był „wart swego Filipów and Mieruniszki became a bat- pałacu”, tak jak i o jego ucieczce przed tlefield during the Swedish wars. The fact carskimi żołnierzami tajnymi tunelami. was recorded in Aleksander Połuński’s now cult book “Wędrówki po guberni Suwalszczyzna była też areną wielu augustowskiej w celu naukowym odbyte” potyczek. Przez te tereny przetaczały się [Wanderings in Augustów Gubernya for armie, których dowódcy mieli często am- Research Accomplished] referred to very bitne plany. often by local historians. Gdzieś między Filipowem a Mieru- An oak still growing between Prze- niszkami, w 1656 roku, odnotowano bród and Żyliny is, according to the local jedną z bitew podczas wojny ze Szweda- lore, the tree under which Napoleon him- mi. O tym fakcie wspominał Aleksander self used to rest while heading towards

8 9 Połujański w kultowej już dzisiaj książce his disastrous Russian campaign. Per- umiejscowiona tam tablica uświadamia „Wędrówki po guberni augustowskiej haps, it’s one of the reasons why Andrzej znaczenie tego miejsca. Pochowano tu w celu naukowym odbyte”, a miejscowi Wajda, himself related to Suwalszczyzna, ponad 560 żołnierzy niemieckich i 1534 historycy wielokrotnie w swych pracach filmed here the passage of the Napole- rosyjskich. wracają do tego wydarzenia. onic army in his screening of the epic Suwalszczyzna była miejscem, gdzie Między Przebrodem i Żylinami rośnie “Pan Tadeusz”. podczas II wojny światowej wielokrotnie jeszcze dąb, pod którym, według miej- Also two world wars have left their ścierały się dwie armie5. Po tych bataliach scowych przekazów odpoczywał sam Na- marks on Suwalszczyzna. The local land- zostały okruchy w ziemi, wciąż wydoby- poleon zmierzający ku swojej klęsce pod scape is dotted with First World War mili­ wane przez pasjonatów historii, częścio- Moskwą. Być może dlatego Andrzej Wajda, tary cemeteries, with the largest one in wo zasypane okopy i zniszczone schro- związany przecież z Suwalszczyzną, wła- Rutka. If you set on one of the biking ny. Wielu starszych mieszkańców może śnie tu filmował przemarsz wojsk napole- trails near Jeleniewo you may notice opowiedzieć historię jak w czasie wojny ońskich do ekranizacji „Pana Tadeusza”. a curious mound build on a circular plan okoliczna ludność zmuszana była do prac Również obie wojny światowe na- composed of four gradually decreasing przy budowaniu umocnień i okopów. piętnowały Suwalszczyznę. W krajobraz terraces. Only after reading the text on Na terenie ziemi suwalskiej odnaj- the information board will you realize Cmentarz z I wojny światowej w Rutce wpisało się wiele cmentarzy pierwszo- dziemy szereg umocnień poniemieckich. The First World War cemetery in Rutka wojennych, w tym jeden z największych that it is the resting place of 560 German Najbardziej rozbudowane położone są na tych terenach, w Rutce. Podczas wę- and 1534 Russian soldiers buried here. w okolicach Przerośli i wzdłuż linii rzeki drówek rowerowych w okolicach Jelenie- Suwalszczyzna was also a place where Rospudy - w Raczkach, Filipowie i w Ba- Plan zdjęciowy ekranizacji „Pana Tadeusza” wa możemy ujrzeć osobliwe wzniesienie kałarzewie, chyba najlepiej zachowanym w reż. Andrzeja Wajdy two armies clashed during the Second (koło Smolnik, w dali jezioro Jaczno) na planie koła, składające się z czterech World War5. The earth preserves relics kompleksie udostępnionym dla zwiedza- A film set from „Pan Tadeusz” directed by Andrzej Wajda (Smolniki, in the background Lake Jaczno) zmniejszających się tarasów. Dopiero of the battles still excavated by fans of jących. history, as well as partly buried trench- Kulturowo Suwalszczyzna była swo- es and destroyed shelters. Many of the istym tyglem, w którym mieszały się re- older inhabitants still remember being ligie i narody. forced to work on the construction of the Na jednym ze spotkań z młodzieżą, fortifications and trenches. suwalski historyk - Andrzej Matusiewicz, Many of the post-German fortifi- przypomniał pewien fakt, fenomen na cations are still visible in the Suwałki skalę chyba nawet światową. W Suwał- land. The most developed were those kach, przy jednej ulicy, płot w płot, znaj- near Przerośl and along the Rospuda - in dują się cmentarze katolików, ewangeli- Raczki, Filipów and Bakałarzewo, the lat- ków, prawosławnych, staroobrzędowców, Schron w Bakałarzewie Shelter in Bakałarzewo ter probably the best preserved complex Żydów i muzułmanów. During one of his meetings with young made available to visitors. Z takimi wyznaniami mieliśmy do people, a historian from Suwałki - An- Culturally, Suwalszczyzna has always czynienia na Suwalszczyźnie. Oczywi- drzej Matusiewicz reminded about one been a melting pot of religions and na- ście huragan historii zrobił swoje, powy- fact that seems phenomenal, perhaps, tions. wracał porządki i zależności, ale po dziś even on a global scale. A Catholic, Prot- 5 Buczyński S., Suwalszczyzna 1939–1944. Oficyna Wydawnicza EPO- 5 Buczyński S., Suwalszczyzna 1939–1944. Oficyna Wydawnicza EPO- KA, Warszawa 1991. KA, Warszawa 1991. estant, Orthodox, Old Believers’, Jewish,

10 11 dzień w naszym krajobrazie spotkamy and Muslim cemeteries are located in W czasie II wojny światowej, Niemcy the death of the wife of Kartsov, an ad- pozostałości po wspominanych przed- Suwałki fence to fence, in one street. - kolejni najeźdźcy, kazali zburzyć miej- ministrator of Pac’s estate in Dowspuda. stawicielach różnych religii i nacji. They show the denominations of the scową cerkiew wybudowaną przez rosyj- The church built by the Russian occu- W sercu Suwalskiego Parku Krajobra- past inhabitants of Suwalszczyzna. Of skich zaborców. Pozostały tylko piwnice, pant was demolished during the Second zowego, w Wodziłkach, zobaczyć można course, the gales of history left its mark w której spoczywało ciało Zofii Karco- World War by another occupant - Ger- molennę staroobrzędowców, odłamu here, too, destroying the social order and wej. Miejscowi zgodnie wspominają, że man one. Only its cellars with the remains of Sophia Kartsova survived. The local prawosławia. Przedstawiciele tego wy- dependencies, but our landscape still jej trumna była przynajmniej w części residents share the conviction that her znania byli zmuszeni opuścić ziemię shows the vestiges of the once existing przeszklona i można było dostrzec nie- here religious and ethnic communities. coffin was at least partly made of glass ojców, ponieważ w XVII nie przyjęli re- mal idealnie zabalsamowane ciało. Ko- under which one could see her ideally A molenna (temple) of Old Believers, lejne zawirowania historii sprawiły, że to form patriarchy moskiewskiego. Część embalmed body. Another twist of fate a splinter group of Orthodox Church, wchodzący do Raczek żołnierze radziec- z nich osiedliła się na Suwalszczyźnie we caused that the Russian soldiers who en- stands in the middle of the Suwalski cy splądrowali groby swoich krajanów. wsiach: Wodziłki, Pogorzelec, czy Buda tered Raczki again plundered the graves Tablica poświęcona Zofii Karcowej Landscape Park, in Wodziłki. The follow- Dziś po cerkwi nie ma śladu, a pęknięta z nieistniejącej cerkwi w Raczkach Ruska. W wyniku przemian kulturowych of their countrymen. Nowadays, there is Sophia Kartsova’s tablet from the demolished ers of this denomination were forced to tablica przeleżała ukryta pod gankiem Orthodox church mniejszość ta niestety zanika, ale nawet no trace of the former Orthodox church, leave their homeland in the 17th cen- dziś, nad brzegiem Czarnej Hańczy, moż- jednego z domów. and the broken tablet survived hidden tury following the reforms of the Patri- na skorzystać z czarnej bani, tradycyj- To znalezisko, a może bardziej kontek- under the porch of a neighbouring house. arch of Moscow. Part of them settled in nej dla starowierców charakterystycznej sty, pokazują jak burzliwa była historia This find, or perhaps, more its com- Suwalszczyzna, in the villages such as: sauny bez komina. Suwalszczyzny. plex contexts, show how stormy the his- Wodziłki, Pogorzelec, and Buda Ruska. Na Suwalszczyźnie mieszkają także tory of Suwalszczyzna used to be. Suwalszczyzna znajdowała się pod As a result of cultural transformation this przedstawiciele mniejszości litewskiej. zaborem rosyjskim, dlatego przybywali ethnic minority is today, unfortunately, Suwalszczyzna is also inhabited by tu urzędnicy i wojskowi zmieniając także disappearing, but you can still take ad- Bliskość granicy i przenikanie kultur a Lithuanian ethnic minority. The proxim- ity of the border and blending of cultures wizualnie miasta i wsie. Szereg budynków vantage of the black banya, the tradi- wpływa oczywiście na wiele aspektów obviously influence many aspects of the garnizonowych i sakralnych z charakte- tional Old Believer’s style sauna without życia. To tu mieszają się nazwy miejsco- local life. Blended are local place names rystycznej cegły powstało właśnie w tym a chimney. we, czy legendy, chociażby o pięknej Je- gli i bogu Żaltisie, wężu zamieszkującym or legends, just like the legend of the czasie. Po odzyskaniu niepodległości i wy- Suwalszczyzna used to belong to the Molenna staroobrzędowców w Wodziłkach beautiful Eglė and god Žaltys, a snake (Suwalski Park Krajobrazowy) jeździe Rosjan, budynki często zmieniały w głębinach jeziora. Historia ta funkcjo- Russian partition and therefore a place living in the depths of a lake. The story is Old Believer’s molenna (temple) in Wodziłki nuje po obu stronach granicy nieznacz- (Suwalski Landscape Park) swoje przeznaczenie. Zmieniła się rezydu- of stay of Russian governmental and popular on both sides of the border, dif- nie się tylko różniąc. Próbę spisania jąca armia, a cerkwie prze- military officers who also changed the fering only in some details. Janusz Kop- miejscowych legend podjął Janusz Kop- istaczały się w kościoły. appearance of local towns and villages. ciał has undertaken the task of collecting ciał w książce „Legendy, podania i baśnie W Raczkach możemy A number of garrison and church built local legends in his “Legendy, podania Suwalszczyzny”. natknąć się na ciekawe in the characteristic brick appeared at i baśnie Suwalszczyzny” [Legends, and the time. After the restitution of the Pol- znalezisko, tablicę ka- W świecie kultury i sztuki zasłynęli fairy tales of Suwalszczyzna]. ish state, many of the buildings often urodzeni w Suwałkach: pisarka Maria Ko- mienną z nieistniejącej Among the famous writers and art- changed their use. Garrisons changed ar- nopnicka, malarz Alfred Wierusz Kowalski, już cerkwi. Wyryto na niej ists born in Suwałki may be mentioned: mies, churches changed denominations. reżyser Andrzej Wajda, twórca bohatera datę śmierci żony Karco- writer Maria Konopnicka, painter Al- kreskówki – Reksia, Lechosław Marszałek, wa, rosyjskiego zarządcy An interesting find was discovered in fred Wierusz Kowalski, film director An- Raczki, a stone tablet from a non-exist- czy Leszek Aleksander Moczulski, autor dóbr Paca z Dowspudy. drzej Wajda, author of Reksio cartoons ent Orthodox church. It bears the date of tekstów znanych piosenek. Lechosław Marszałek, and lyricist and au-

12 13 Krajobrazowo i geograficznie moż- thor of popular songs Leszek Aleksander robić każdy, naukowiec i poeta. Wystar- na się wzruszać pośród drzew przybra- Moczulski. czy tylko stanąć, rozejrzeć się i chłonąć. nych w wiele odcieni wiosny, lata, jesieni One can easily feel moved by the lo- Na terenie powiatu suwalskiego, obej- i zimy. Bez trudu można spotkać tu łosia cal landscape and its geography when mującego swym zasięgiem najpiękniejszą lub łanię, a i pomniejszych gatunków ssa- you find yourself among the trees clad część Suwalszczyzny, można wskazać po- ków i ptaków jest bez liku. Dostojny orzeł in all hues of spring, autumn and winter. nad 100 jezior różnej wielkości i głęboko- szybujący nad tonią Wigier nie jest rzad- You can easily spot here an elk or a hide ści. Jest to liczba naprawdę imponująca. as well as numerous smaller species of kością, a bardziej wytrwali mogą spotkać Znajdziemy tu jeziora rozległe, z licz- mammals and birds. A stately eagle hov- także rybołowa. nymi zatokami i wyspami (jak Wigry), głę- ering over the surface of Lake Wigry is Przedstawiciele fauny i flory dosko- not an uncommon sight, and more per- bokie do granic możliwości (jak Hańcza) nale wpisują się w specyficzny krajobraz sistent observers can also spot an osprey. lub długie i wąskie (jak Bolesty). Charak- ukazując niespotykaną prawie nigdzie terystyczne są też suchary, bezdopływo- Representatives of the local fauna indziej różnorodność. we śródleśne jeziorka, które z góry wy- and flora perfectly fit the unique land- W okolicy wsi Udryn i Szypliszki na- scape showing unprecedented almost glądają jak porozrzucane po lesie oczy ukowcy z Państwowego Instytutu Geo- anywhere else diversity. odbijające w swej toni niebo. logicznego na głębokości 365 metrów Turystycznie Suwalszczyzna jest tak- of Suwalszczyzna. Lityński’s Miłosz’s or Suchar Wądołek w Wigierskim Parku Narodowym The only European location of a phe- Suchar Wądąłek (humic lake) in the Wigry National Wojtyłła’s praises for the land come as Park odkryli wieczną zmarzlinę, jedyne takie nomenon common in Siberia and Alas- że bardzo atrakcyjna. Jednak mimo wielu no surprise, considering any researcher or miejsce w Europie, znane na Syberii czy ka - permafrost - was discovered by re- walorów region jest wciąż niedoceniany. poet can easily find here a subject matter Alasce. To może zatem tłumaczyć nasz searchers from the National Institute of Mamy do czynienia ze swoistą sprzecz- for their work. It’s enough just to stop, look specyficzny mikroklimat i fakt, że tak Geology in the neighbourhood of the nością, bo z jednej strony atutem jest around and absorb. często wspominają o Suwałkach progno- villages of Udryn and Szypliszki at the brak skomasowanej turystyki, a z drugiej zy pogody. depth of 365 meters. This could account strony chciałoby się, żeby jak najwięcej The district of Suwałki, covering with its boundaries the most beautiful part of Zima i zimno na zawsze przylgnę- of the unique microclimate of our land osób doświadczyło obcowania z Suwal- Suwalszczyzna, boasts 100 lakes of dif- ły do tej części Polski. Suwalszczyznę and the fact that Suwałki features so of- szczyzną. ten in the weather broadcasts. fering size and depth. Quite an imposing zresztą ukształtował lodowiec. Ukształ- Suwalszczyznę można poznawać number. tował… czyli stworzył jeziora morenowe, Winter and cold have become em- przede wszystkim aktywnie: pieszo, kon- You can find here broad lakes, with nu- rynnowe i wytopiskowe, dołożył do tego blematic features of this part of Poland. no, na nartach i rowerach. Niezliczone Suwalszczyzna was sculpted by glaciers, merous bays and islands (like Lake Wigry), moreny denne, czołowe i boczne, rynny szlaki, o różnych stopniach trudności, anyway. Sculpted… which means they deep to the limit (like Lake Hańcza) or subglacjalne, ozy, kemy, sandry, doliny także te po Suwalskim Parku Krajobra- created moraines, troughs and kettle long and narrow ones (like Lake Boles- zawieszone i drumliny… Przyniósł (i zo- zowym i Wigierskim Parku Narodowym, lakes, added basal, and terminal mo- ty). Special are also “suchary”, mid-forest stawił) także mnóstwo kamieni gdzieś ze zapewnią niezapomniane wrażenia. raines, subglacial troughs, eskers, kames, humic lakes that viewed from above look Skandynawii, tworząc głazowiska… Nie- sandar, hanging valleys and drumlins... Woda jest wpisana w charakter Su- like eyes of the forest reflecting the sky. zwykle hojny był zatem ten stan skupie- They also brought (and left here) a mul- walszczyzny i pewnie niemal wszyscy Touristically, Suwalszczyzna is an nia, ale znajomość takich terminów, nie titude of stones, creating boulder fields w Polsce tak to sobie kojarzą. Liczne je- attractive destination. In spite of its ad- jest wszystkim potrzebna, by docenić somewhere form Scandinavia... The gla- ziora pozwalają żeglować latem i zimą vantages the region is still not appreci- krajobraz Suwalszczyzny. Dlatego nie cier was very generous, but knowledge of (na jachtach, windsurfingu, kajtach, bo- ated enough by tourists. We deal here dziwi zachwyt nad tym miejscem Lityń- the terminology above is not necessary jerach). Wielką popularnością cieszą się with a certain contradiction: on the one skiego, Miłosza czy Wojtyły, bo ma tu co to appreciate the values of the landscape wciąż Wigry, akwen trudny, ale niezwykle hand its advantage lies in the scarcity of

14 15 urozmaicony i malowniczy. Nad Jeziorem package tourism, on the other you wish Miłośnicy nurkowania mogą odwie- explain local legends like the popular Szelment przez cały rok można jeździć na more people could enjoy the experience dzić Hańczę, najgłębsze jezioro w Polsce legend concerning the Wigry lavaret nartach, zimą na zjazdowych, a latem na of Suwalszczyzna. i jedne z nielicznych, w którym widocz- brought here allegedly from abroad by wodnych, korzystając z profesjonalnego The region is best explored in an ac- ność jest dobra także w okresie letnim. the devil himself6. wyciągu. tive way: during hiking, riding, skiing or Nie dziwi zatem zainteresowanie szkół The enthusiasts of diving may wish Jeziora kojarzą się także z kąpielą, biking tours. Unforgettable impressions nurkowych z całego kraju tym kultowym to visit Lake Hańcza, the deepest lake odpoczynkiem na plażach, nad wodą are guaranteed by the multitude of trails akwenem, a podwodne eskapady należą in Poland and one of the few with good z piaszczystym dnem. Dla amatorów wy- of various levels of difficulty, including do niemal obowiązkowych. water transparency even in summer. It is those crossing the Suwalski Landscape poczynku rodzinnego przeznaczone są Naturalne granice wyznaczają rze- no wonder that most diving schools from Park and Wigry National Park. kąpieliska strzeżone przez ratowników. ki, niejako krwiobieg Suwalszczyzny. To all over Poland are interested in this cult lake and an underwater expedition is al- Ci, którzy wolą mniej uczęszczane miej- Water is the element inscribed in the właśnie wzdłuż rzek osiedlali się pierw- picture of Suwalszczyzna, and probably most a must. sca i dzikie plaże, znajdą swoiste enkla- si mieszkańcy tych ziem. Płynąca wciąż most Poles associate the region with wy nad brzegami porośniętymi lasem. woda dzieli świat na pół, na to co po The natural boundaries of the region this element. Numerous lakes are great Także wędkowanie wśród porannych lewej i na to co po prawej, na to co już are its rivers that form also a kind of sailing grounds in summer and in winter mgieł dostarcza mnóstwo satysfakcji. było i co dopiero będzie. Rzeka jest nie- its blood circulation system. It is along (yachting, windsurfing, kitesurfing and Znawcy tematu mogą korzystać z całej dorzeczna, bo wciąż płynie. Warto się these rivers that the first inhabitants of iceboating). Lake Wigry still enjoys great- the region settled. Its running waters di- gamy odmian tej formy rekreacji, z węd- Czarna Hańcza za Sobolewem est popularity, though a difficult one, it czasem zanurzyć w jej nurcie i popłynąć karstwa muchowego, spinningowego, vide the world into two halves: into the The Czarna Hańcza outside Sobolewo is an extremely varied and picturesque przez całą Suwalszczyznę. spławikowego, czy podlodowego. Rzeki left and right, into the things to come lake. Lake Szelment can be enjoyed Wpisane w herb Powiatu Suwalskie- i jeziora zamieszkują liczne gatunki ryb, and things past. A river seems far-out be- whole year round for skiing: downhill ski- go rzeki, umożliwiają spływanie kajaka- czasem rzadko spotykane gdzie indziej, cause it keeps flowing. It is worth some- ing in winter and water skiing in summer mi. Malownicza Czarna Hańcza, bardziej a ich występowanie tłumaczą miejscowe times to dip into it and follow its current, using a professional ski cable. wymagająca Rospuda, czy wreszcie mało legendy, jak chociażby ta o siei wigier- crossing the whole of Suwalszczyzna. The lakes are obviously associated znana Szeszupa dostarczają wielu wra- skiej, przyniesionej w odmęty Wigier The rivers featuring in the coat of arms Spływ kajakowy na Rospudzie with swimming, relaxation on the beach- żeń wciąż nowym amatorom tego sportu. przez samego diabła6. of Suwałki District can be used for kayak- Kayaking on the Rospuda es and swimming over their sandy bot- Tradycje lotnicze tego regionu kul- ing. The picturesque Czarna Hańcza, the toms. Special beaches with a lifeguard tywuje Suwalska Szkoła Lotnicza, któ- much more demanding Rospuda or the service are available for family holiday- ra oferuje kursy, szkolenia na niemal little known Szeszupa offer new experi- makers. Those who prefer a less fre- wszystkim, co lata (szybowce, paralotnie, ences to enthusiasts of the sport. quented places and wild beaches will samoloty i spadochrony). Z punktu wi- find special enclaves on the banks of for- The Suwałki School of Aviation con- dzenia pilota, teren ten jest nie niezwy- ested lakes. tinues local aviation traditions offering kle atrakcyjny, ponieważ nie ma tu tylu training and courses of flying on practi- Angling amidst morning mists can formalnych ograniczeń lotu, co w bar- cally anything that can fly (gliders, para- also provide a lot of satisfaction. Expert dziej uprzemysłowionych częściach na- gliders, airplanes and parachutes). From anglers can practice a whole gamut of szego kraju. a pilot’s point of view, the area is very their favourite sport: fly-fishing, spin- attractive as there are fewer formal re- ning, float angling or ice fishing. The lo- Suwalszczyzna sprzyja uprawianiu strictions to flying characteristic to more cal rivers and lakes are a habitat to many sportów zimowych. Specyficzny klimat industrialized parts of the country. species of fish, including rare species sprawia, że śnieg utrzymuje się tu dłu- 6 Kopciał J., Legendy, podania i baśnie Suwalszczyzny. Wyd. Hańcza, 6 Kopciał J., Legendy, podania i baśnie Suwalszczyzny. Published by Suwałki 1997 not found any­where else, whose origin żej niż w innych częściach Polski. Dla- Hańcza, Suwałki 1997

16 17 tego w miejscu przedwojennej szkoły Suwalszczyzna is an attractive region wokół Góry Zamkowej i poznać zamierz- szybowcowej, na Górze Jesionowej nad for the fans of winter sports. Its specif- chłą historię tych ziem. Jeziorem Szelment, powstał wspomina- ic climate causes snow to remain here Wyraźnie widoczna jest także zmia- ny już ośrodek do uprawiana sportów zi- longer than in other parts of Poland. It na podejścia do pokazywania walorów mowych z licznymi wyciągami, także dla is also the reason behind the construc- Suwalszczyzny. Wystarczy wspomnieć najmłodszych. tion of the new winter sports centre on Jesionowa Hill, on Lake Szelment. Built o powstałych i modernizowanych muze- Jak się zatem okazuje w pięknym on the site of a former gliding school, it ach (Muzeum Wigier w Starym Folwarku, otoczeniu można nauczyć się latania, offers many ski lifts, including small ones żeglowania, nurkowania, jazdy konnej, Muzeum Okręgowym i Muzeum Marii for children. narciarstwa zjazdowego i biegowego, Konopnickiej w Suwałkach) gdzie szcze- a wszystko u wykwalifikowanych i certy- So, in this beautiful countryside you gólny nacisk położono na atrakcyjność fikowanych instruktorów. can learn to fly, sail, dive, ride horses, ski ekspozycji. Tworzone są nowe ścieżki ro- either downhill or cross-country, and al- Kochający las i jeziora mogą space- werowe i szlaki tematyczne. ways under the supervision of qualified rować po Wigierskim Parku Narodowym, and certified instructors. Z trójstyku granic Polski, Litwy i Rosji lub wybrać się na przejażdżkę kolejką The fans of forest and lakes can take uczyniono atrakcję turystyczną. Dzięki wąskotorową, którą kiedyś zwożono pnie into a tourist attraction. Using modern Muzeum Wigier w Starym Folwarku a walk in Wigry National Park or a trip on technologii możemy pomachać z tego Wigry Museum in Stary Folwark okazałych sosen do miejscowego tar- the Wigry Narrow-Gauge Railway that miejsca do ludzi na drugim końcu świata. technology you can greet from the place taku. Zwolennicy otwartych przestrzeni once used to transport pine logs to the people around the world. wybiorą zapewne Suwalski Park Krajo- Mówić o Suwalszczyźnie nie jest ła- local lumber mill. The fans of open vistas brazowy, uznany przez znany periodyk za two, szczególnie wtedy, kiedy ma się do It is not easy to talk about Suwalszczyz- will certainly choose the Suwalski Land- niej emocjonalny stosunek. Jak opowie- na, especially when you are emotionally jeden z 7. cudów Polski. W tym najstar- scape Park ranked by a popular magazine attached to it. How can you describe its szym parku krajobrazowym w naszym among one of the 7 wonders of Poland. dzieć o zjawiskowości tej ziemi… słowem kraju można podziwiać pozostałości po This oldest landscape park in Poland of- trudno, szczególnie wtedy, gdy nie jest phenomenal appearance ... difficult, un- Nad jez. Jaczno działalności lodowca lub ruszyć na szlak On Lake Jaczno fers sightseeing of the glacial features się poetą. Może zatem pokazać... Foto- less you are a poet. Perhaps, we shall then of the land or a trip along the Castle Hill graficznie. show that ... in pictures. trail with lessons on the ancient history „Opowiedzieć zdjęciami Suwalsz- “A Tale of Suwalszczyzna in Pictures” of the region. czyznę” mogą najlepiej ci, którzy są nią can be best told by those who are them- One can observe a marked change in przesiąknięci, którzy zdeptali ją wzdłuż selves steeped in it, who have crossed it Trójstyk granic w Bolciach the way the values of the land are pre- up and down looking for a definite pic- Border Tripoint at Bolcie sented. This can be noticed in the new i wszerz szukając skończonych obrazów. and modernized museums (Wigry Muse- Ci, którzy tropią nieustannie z ziemi, ture. Those who hunt constantly from the um in Stary Folwark, Regional Museum z powietrza i spod wody przemijalność ground, air and water the transitory na- and Maria Konopnicka Museum in Su- pór roku, zabarwioną lokalnym kolory- ture of seasons coloured with the local wałki) and their emphasis on the attrac- tem. scenery. tiveness of their exhibitions. New biking Warto spojrzeć na Suwalszczyznę It is worth to take a look at Suwalszczyz- trails and theme trails are being devel- oped. oczami jej miłośników… na with the eyes of its enthusiasts... The tripoint of the borders of Poland, Hubert Stojanowski Hubert Stojanowski Lithuania and Russia has been turned

18 19 Wiosna SPRING

Dolina Rospudy to piękne, zielone, cenne przyrodniczo tereny, niezwykle atrakcyjne dla koneserów spotkań z naturą The Rospuda Valley - beautiful, green, and first of all, wild and unspoilt area, a must-see attraction for nature lovers Powrót żurawi zwiastuje wiosnę Przylaszczki Returning cranes announce spring Hepatica nobilis Schrony w Bakałarzewie są częścią umocnień wzdłuż dawnej granicy Polski z Prusami Military shelters in Bakałarzewo, part of the fortifications along the former Polish-Prussian border

Kościół Trójcy Przenajświętszej w Raczkach wzniesiony w latach 1766 - 1823 Most Holy Trinity Church in Raczki from 1766-1823

Portyk neogotyckiego Pałacu Paca w Dowspudzie, wybudowanego w latach 1820-1827 przez Ludwika Michała Paca, generała wojsk polskich i napoleońskich

Kościół w Filipowie pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny The portico of the Pac’s Palace in Dowspuda, built in 1820-1827 by Ludwik Michał Pac, general of the Polish and Napoleonic armies Church of the Assumption of the Blessed Virgin Mary in Filipów Rzekotka drzewna European tree frog

Staw turtulski, Suwalski Park Krajobrazowy Turtul Pond, Suwalski Landscape Park

Rzeka Czarna Hańcza The Czarna Hańcza River Spływ Czarną Hańczą The Czarna Hańcza River Molenna staroobrzędowców w Wodziłkach powstała w 1863 roku Old Believers’ molenna in Wodziłki, erected in 1863

Wodziłki w Suwalskim Parku Krajobrazowym Hańcza, chałupa Klejmonta z ok. 1880 r. Bogate zdobienia w architekturze ludowej Wodziłki, Suwalski Landscape Park Klejmont’s cottage from ca. 1880 Richly ornamented folk architecture Dudek Hoopoe

Dziki Wild boars

Puszcza Augustowska jest największym kompleksem leśnym w naszym kraju Sasanka otwarta Augustów Primeval Forest - the largest forest complex in Poland Pasqueflowers Smolniki, Wilcze Jary Wilcze Jary [ravines], Smolniki

W upalne dni jelenie szukają wytchnienia w wodzie Red deer in the cool of water on a hot summer day

Okolice wsi Wodziłki Obuwik pospolity Environs of Wodziłki Lady’s slipper orchid Zimorodek Kingfisher

Łabędzie Jezioro Kopane Swans Lake Kopane Norka amerykańska American mink

Trzmiel ogrodowy jest jednym z ponad 20 gatunków trzmieli spotykanych na Suwalszczyźnie Panorama z punktu widokowego w Smolnikach Garden bumblebee, one of twenty species of bumblebees found in Suwalszczyzna A view from a vantage point in Smolniki Lato SUMMER

Jezioro Szurpiły z widoczną wyspą Pustelnia Lake Szurpiły, visible island of Pustelnia Rosiczka okrągłolistna jest rośliną owadożerną Round-leaved sundew, a carnivorous plant

Suchar Wielki – Wigierski Park Narodowy Suchar Wielki [humic lake] in the Wigry National Park Rohatyniec nosorożec należy do największych europejskich chrząszczy European rhinoceros beetle, one of the biggest European beetles Rzeka Rospuda w okolicy Raczek River Rospuda near Raczki

Bolesty - jezioro rynnowe, jedne z najdłuższych na szlaku Rospudy Lake Bolesty - a trough lake, one of the longest lakes on the Rospuda’s route

Jezioro Garbaś jest jednym z dziewięciu jezior, które łączy swoim nurtem rzeka Rospuda Lake Garbaś, one of the nine lakes connected by the crossing them Rospuda River Jezioro Okrągłe na szlaku Rospudy Lake Okrągłe on the Rospuda’s route Jezioro Wigry to akwen ceniony przez miłośników żagli Jarmark Wigierski Lake Wigry, highly valued by fans of sailing Wigry Fair Stoplamek Ruthego

Kruszczyk błotny Narrow-leaved marsh orchid Marsh Helleborine (orchid)

Kruszczyk rdzawoczerwony Dolina Rospudy zwana również „Storczykową Doliną” Royal Helleborine (orchid) The Rospuda Valley known also as „The Orchid Valley” Miodokwiat krzyżowy. Jest to jeden z najrzadziej spotykanych gatunków. Musk orchid. One of the rarest species Oczka wodne to częsty element pejzażu Suwalszczyzny Kettle lakes are a common feature of Suwalszczyzna’s landscape Głazowisko Łopuchowo Łopuchowo boulder field

Jeż europejski European hedghog

Góra Zamkowa w Szurpiłach - miejsce dawnego grodu Jaćwingów, którego historię można zgłębić w Izbie Pamięci Jaćwieskiej w Szurpiłach Góra Zamkowa (Castle Hill) in Szurpiły. The site of the former Yotvingian settlment. It’s history is presented in the Szurpiły Yotvingian Exhibition Jaszczurka zwinka Sand lizard Smolniki

Jeziora Kojle i Perty Lakes Kojle and Perty

Najgłębsze jezioro w Polsce – Hańcza, miejsce kultowe dla środowiska nurkujących The deepest lake in Poland - Lake Hańcza. A cult place for fans of diving Nurkowanie w jeziorze Staw Divers in Lake Staw Jezioro Wigry - Cimochowizna Lake Wigry at Cimochowizna

Suwalszczyzna zachwyca nawet w czasie deszczu Miętus Suwalszczyzna preserves its charm even when it rains Burbot Wody Wiatrołuży żłobią najgłębszą na obszarze Wigierskiego Parku Narodowego dolinę rzeczną The Wiatrołuża carving the deepest river valley in the Wigry National Park

Kuna domowa Beech marten

Suwalskie lasy to ekosystemy typowe dla borów nizinnych Wilk jest największym drapieżnikiem Suwalszczyzny The forest ecosystems of Suwalszczyzna are typical lowland coniferous forests Wolf - the biggest predator in the fauna of Suwalszczyzna Góra Cisowa Góra Cisowa (Yew Hill)

Żurawie zwyczajne Common cranes

Bocian biały Ziemia suwalska to teren o charakterze typowo rolniczym White stork The region of Suwałki is typically agricultural in character Dowspuda, Wieża Bociania Stork’s Tower, Dowspuda

Zabytkowa aleja lipowa w Dowspudzie prowadząca do pozostałości pałacu gen. hr. Ludwika M. Paca (I poł. XIX w.) Dożynki Powiatu Suwalskiego w Dowspudzie Historical linden alley leading to Count Pac’s Palace (early 19c) Suwałki District Harvest Festival in Dowspuda JesieńAUTUMN

Jezioro Długie Wigierskie Lake Długie Wigierskie Okolice miejscowości Szeszupka Near the village of Szeszupka Widok z Zamkowej Góry na Górę Cisową A view of from Góra Zamkowa [Castle Hill] on Góra Cisowa [Yew Hill] Okolice miejscowości Udziejek Near the village of Udziejek Zatoka Słupiańska na jez. Wigry Słupiańska Bay, Lake Wigry

Pokamedulski zespół klasztorny w Wigrach to obowiązkowy punkt w planie każdego turysty na Suwalszczyźnie Przystań w Starym Folwarku The Post-Camaldolese Monastery in Wigry is a must for all visitors to Suwalszczyzna Marina in Stary Fowark Rolniczy krajobraz ziemi suwalskiej Agricultural landscape of the region Wszystkożerny borsuk dokłada wszelkich starań aby zgromadzić tłuszcz, dzięki któremu przetrwa najtrudniejszy zimowy czas Omnivorous badger makes every effort to accumulate fat to survive harsh winter time

Rykowisko jeleni jest jednym z najwspanialszych momentów, jaki odbywa się w przyrodzie Deer rutting season offers one of the most wonderful spectacles in nature

Rzeka Szeszupa zaczyna swój bieg w Suwalskim Parku Krajobrazowym The Szeszupa beginning its run in the Suwalski Landscape Park Ruiny kościoła ewangelickiego w Mieruniszkach, teren dawnych Prus Wschodnich Ruins of an Evangelical church in Mieruniszki, formerly East Prussia

Czarna Hańcza w granicach Wigierskiego Parku Narodowego Młody okoń The Czarna Hańcza flowing inside the Wigry National Park A young perch Na obszarze Puszczy Augustowskiej gniazduje 12 gatunków ptaków szponiastych takich jak jastrząb gołębiarz Augustów Forest is the habitat of 12 species of nesting birds of prey such as the northern goshawk

Perkoz dwuczuby zamieszkuje niemal wszystkie jeziora Suwalszczyzny Tamy bobrowe są stałym elementem suwalskiego pejzażu Great crested grebe lives in almost all lakes of Suwalszczyzna Beaver dams are a common feature of the local landscape Zima WINTER

Czarna Hańcza za Sobolewem The Czarna Hańcza outside Sobolewo Niegdyś bobrów w Polsce niemal w ogóle nie było. Obszar Suwalszczyzny, po II wojnie światowej jako pierwszy został skolonizowany przez te zwierzęta The beaver was once almost completely extinct in Poland. The species was the first animal to colonize Suwalszczyzna after the Second World War Nazwa „polski biegun zimna” nie jest dla Suwalszczyzny przypadkowa Suwalszczyzna’s nickname „the Polish Pole of Cold” is not accidental Pozostałości starego młyna w Turtulu Ruins of an old mill in Turtul

Wędrując po Suwalszczyźnie często napotkać można przydrożne kapliczki i krzyże Oz turtulski Touring Suwalszczyzna you often see roadside chapels and crosses Trutul esker Ośrodek narciarski na Górze Jesionowej. Z tej góry w okresie międzywojennym latały szybowce The Skiing Centre on Góra Jasionowa. In the inter-war period the hill was used for gliders Góra Cisowa zwana Suwalską Fudżijamą, jest symbolem Suwalskiego Parku Krajobrazowego Góra Cisowa [Yew Hill] often called „Polish Fujiyama” is a symbol of the Suwalski Landscape Park Uszatka – sowa zamieszkująca doliny rzeczne oraz tereny śródpolne ze starodrzewiem Long-eared owl nesting in river valleys and in old woods located between fields

Słupie, jezioro Wigry Słupie, Lake Wigry

Rzeka Szeszupa Rzeka Czarna Hańcza The Szeszupa River The Czarna Hańcza River Łoś jest największym przedstawicielem jeleniowatych w naszym kraju Elk - the largest species of deer family in Poland

Zima nie zawodzi na Suwalszczyźnie You can always count on winter in Suwalszczyzna Do piękna suwalskiego pejzażu przyczynił się przed kilkunastoma tysiącami lat lodowiec skandynawski. Masy kolejno następujących zlodowaceń rzeźbiły, niszczyły, napierały, formowały Suwalszczyzna owes its beauty to the Scandinavian glacier. Over a dozen thousand years ago, successive massive glaciations carved, destroyed, pressed forward and formed the land

W Hańczy nawet zimą odbywają się nurkowania techniczne Technical diving practice continues on the Czarna Hańcza even in winter

Góry Sudawskie Góry Sudawskie [Sudawskie Hills]

Dzięki wysiłkowi ludzkich rąk, stosy usuniętych z pól głazów zdobią obecnie zagony polne Boulders removed from the fields by the effort of local farmers adorn now ridges of the fields Bojery - żeglarstwo na lodzie Pokamedulski zespół klasztorny w Wigrach Ice-boating - sailing on ice The Post-Camaldolese Monastery complex in Wigry Zespół parkowo-pałacowy w Dowspudzie to jeden z najcenniejszych zabytków architektury świeckiej Suwalszczyzny The park and palace complex in Dowspuda is one of the most valuable monuments of secular architecture of Suwalszczyzna