Register Stichting Pelgrimeren in Groningen Het Grootste Museum

Home , Beerta, Fransum, Kloosterburen, Oostum

A B C D E F G H

Digitale kaart van de Groninger Kerken A B C D E F G Legenda H www.groningerkerken.nl/nl/kaart Digitale kaart van de Groninger Kerken kerkLegenda www.groningerkerken.nl/nl/kaart

1 kerksynagoge 1

1 synagogekerkterrein 1

kerkterreinOp Hoogte Gedacht Westernieland Pieterburen Uithuizen Den Andel OpGrootste Hoogte Museum Gedacht van Nederland Westernieland Usquert Oosternieland Hornhuizen Pieterburen Uithuizen Den Andel Bierum Grootste Museum van Nederland Usquert Spijk Kloosterburen Wierhuizen Breede Oosternieland Hornhuizen Saaxumhuizen Bierum Spijk Wierhuizen Breede Garsthuizen ’t Zandt Losdorp Kloosterburen Stitswerd Vierhuizen Saaxumhuizen Holwierde ’t ZandtGodlinze Eenrum Garsthuizen Losdorp 2 Baflo StitswerdToornwerd 2 Vierhuizen Ulrum Wehe-den Hoorn Tinnalinge Zeerijp Leermens Holwierde Godlinze Krewerd Eenrum Middelstum 2 Ulrum Wehe-den Hoorn Baflo ObergumTinnalinge Toornwerd 2 Niekerk Zeerijp Leermens Uitwierde Middelstum Westeremden Krewerd Zuurdijk Eenum Oosterwijtwerd Marsum Obergum Westerwijtwerd Solwerd Niekerk Uitwierde Onderdendam WesteremdenLoppersum Zuurdijk Eenum Oosterwijtwerd Marsum Westerwijtwerd Wirdum Appingedam Solwerd Garnwerd Onderdendam Loppersum Opwierde Heveskes Appingedam Feerwerd Bedum Wirdum Oldehove Garnwerd Opwierde Heveskes Klein-Wetsinge Feerwerd Bedum Wittewierum Termunten Niehove Oldehove Klein-WetsingeAdorp Meedhuizen Wittewierum Termunten Den Ham Oostum Thesinge Overschild 3 Niehove Fransum 13 Adorp Woltersum Meedhuizen Overschild Den Ham Oostum Zuidwolde Thesinge 3 Visvliet Niezijl Fransum 13 Grijpskerk Woltersum Visvliet Niezijl Zuidwolde Garmerwolde Grijpskerk Garmerwolde Den Horn Leegkerk Groningen Middelbert Den Horn Slochteren Groningen Leegkerk Middelbert Harkstede Nieuw Scheemda Grootegast Slochteren Nieuw Scheemda Harkstede Midwolda Grootegast Engelbert 4 14 Noordbroek Finsterwolde Lettelbert Engelbert Midwolda Nieuw Beerta 4 Tolbert 14 Noordwijk Midwolde Noordbroek FinsterwoldeBeerta Lettelbert Nieuw Beerta Tolbert Noordwijk Niebert Midwolde Scheemda Beerta

Sappemeer Niebert Scheemda Nuis Kropswolde Sappemeer Marum Oudeschans Nuis Kropswolde Marum Oudeschans Kiel-Windeweer

5 Kiel-Windeweer 15

5 15 Oude Pekela

Oude Pekela

RegisterC3 Adorp - Torenweg 4 www.kerkadorp.nl B2 Kloosterburen - Sint Jansstraat 8 - www.kerkkloosterburen.nl C1 Pieterburen - Hoofdstraat 74 - www.kerk-pieterburen.nl Stichting Pelgrimeren in Groningen F2 Appingedam, Molukse kerk - Harkenrothstraat 2 www.moluksekerkappingedam F2 Krewerd - Kerkpad 8 - www.kerkkrewerd.nl C2 Saaxumhuizen - Nienhuisweg 1 - www.kerksaaxumhuizen.nl Al sinds de middeleeuwen lopen pelgrims te voet naar Santiago de Compostella. F2C3 AdorpAppingedam, - Torenweg Synagoge 4 www.kerkadorp.nl - Broerstraat 6 - www.synagogeappingedam.nl E5B2 KloosterburenKropswolde - Woldweg - Sint Jansstraat 115 - www.kerkkropswolde.nl 8 - www.kerkkloosterburen.nl E4C1 PieterburenSappemeer -- NoorderstraatHoofdstraat 74 169 - www.kerk-pieterburen.nl - www.kerksappemeer.nl StichtingEen tocht van zo’n Pelgrimeren 2300 kilo meter. Groningen in Groningenheeft een eigen netwerk van 16 C2F2 Appingedam,Baflo - Kostersgang Molukse 8 - kerkwww.kerkbaflo.nl - Harkenrothstraat 2 www.moluksekerkappingedam C4F2 LeegkerkKrewerd - -Kerkpad Leegeweg 8 - 38 www.kerkkrewerd.nl Groningen - www.kerkleegkerk.nl G4C2 ScheemdaSaaxumhuizen - Torenstraat - Nienhuisweg 2 - www.kerkscheemda.nl 1 - www.kerksaaxumhuizen.nl Alpelgrims sinds de routes middeleeuwen die langs een lopen groot pelgrims aantal tevan voet onze naar Groninger Santiago Kerken de Compostella. loopt. Met D3F2 Appingedam,Bedum - Schultingastraat Synagoge - Broerstraat1 - www.kerkbedum.nl 6 - www.synagogeappingedam.nl E2E5 LeermensKropswolde - Kerkpad - Woldweg 7 - 115www.kerkleermens.nl - www.kerkkropswolde.nl E4 SlochterenSappemeer - - Hoofdweg Noorderstraat 108-110 169 -- www.kerkslochteren.nlwww.kerksappemeer.nl Eendeze tocht eigentijdse van zo’n pelgrimage 2300 kilo meter. kun je Groningen kiezen voor heeft korte een afstanden eigen netwerk die voor van ieder 16 H4C2 BafloBeerta - Kostersgang Hoofdstraat 8 263 - www.kerkbaflo.nl - www.kerkbeerta.nl B4C4 LettelbertLeegkerk - - Leegeweg Hoofdstraat 38 162Groningen - www.kerklettelbert.nl - www.kerkleegkerk.nl F2G4 ScheemdaSolwerd - Solwerderweg - Torenstraat 2 5a - www.kerkscheemda.nlwww.kerksolwerd.nl toegankelijkpelgrims routes is en die in langs elke rondwandelingeen groot aantal is van het onzebezoek Groninger aan een Kerken middeleeuwse loopt. Met D3 Bedum - Schultingastraat 1 - www.kerkbedum.nl E2 Leermens - Kerkpad 7 - www.kerkleermens.nl E4 Slochteren - Hoofdweg 108-110 - www.kerkslochteren.nl F2 Bierum - Kerkstraat 1 - www.kerkbierum.nl E2 Loppersum - Kerkpad 1 - www.kerk-loppersum.nl F2 Spijk - ’t Loug 1 - www.kerkspijk.nl kerkdeze opgenomen.eigentijdse pelgrimage kun je kiezen voor korte afstanden die voor ieder H4 Beerta Hoofdstraat 263 - www.kerkbeerta.nl B4 Lettelbert - Hoofdstraat 162 - www.kerklettelbert.nl F2 Solwerd - Solwerderweg 5a - www.kerksolwerd.nl C2 Breede - Breede 15 - www.kerkbreede.nl E2 Losdorp - Fraeilemaweg 18 - www.kerklosdorp.nl D2 Stitswerd - Stitswerderweg 8 - www.kerkstitswerd.nl www.spig.nltoegankelijk is en in elke rondwandeling is het bezoek aan een middeleeuwse C2F2 BierumDen Andel - Kerkstraat - De Streekweg 1 - www.kerkbierum.nl 91 - www.kerkdenandel.nl E2 MarsumLoppersum - Marsumerweg - Kerkpad 1 - www.kerk-loppersum.nl12 Appingedam - www.kerkmarsum.nl G3F2 TermuntenSpijk - ’t Loug - Petrus 1 - www.kerkspijk.nl Muntinghepad 11 - www.kerk-termunten.nl kerk opgenomen. B3C2 BreedeDen Ham - Breede - Dominee 15 - Koppiuswegwww.kerkbreede.nl 42 - www.kerkdenham.nl A5E2 LosdorpMarum - -Noorderringweg Fraeilemaweg 18 41 - www.kerklosdorp.nlwww.kerkmarum.nl D3D2 ThesingeStitswerd -- KapelstraatStitswerderweg 2 - www.kerkthesinge.nl 8 - www.kerkstitswerd.nl www.spig.nl C4C2 Den HornAndel - -Dorpsstraat De Streekweg 7 - 91www.kerkdenhorn.nl - www.kerkdenandel.nl F3E2 MarsumMeedhuizen - Marsumerweg - Hoofdstraat 12 6 Appingedam - www.kerkmeedhuzien.nl - www.kerkmarsum.nl D3G3 TermuntenThesinge, Gereformeerde - Petrus Muntinghepad kerk - Kerkstraat 11 - www.kerk-termunten.nl 7 - www.gereformeerdekerkthesinge.nl Het Grootste Museum van Nederland C2B3 EenrumDen Ham - Kerkpad- Dominee 1 -Koppiusweg www.kerkeenrum.nl 42 - www.kerkdenham.nl D4A5 MiddelbertMarum - Noorderringweg - Middelberterweg 41 - www.kerkmarum.nl 13 - www.kerkmiddelbert.nl C2D3 TinallingeThesinge - - Kapelstraat Kerkpad 6 - 2 www.kerktinallinge.nl - www.kerkthesinge.nl De mooiste kerken van Nederland, samen één museum. Museum Catharijne- E2C4 EenumDen Horn - Kerkpad - Dorpsstraat 14 - www.kerkeenum.nl 7 - www.kerkdenhorn.nl D2F3 MeedhuizenMiddelstum - ConcordiapleinHoofdstraat 6 - 1www.kerkmeedhuzien.nl - www.kerkmiddelstum.nl B4D3 TolbertThesinge, - Hoofdstraat Gereformeerde 48 - www.kerktolbert.nlkerk - Kerkstraat 7 - www.gereformeerdekerkthesinge.nl Hetconvent, Grootste veertien kerken Museum en twee synagogen van staan Nederland aan de basis van dit bijzondere D4C2 EngelbertEenrum - Kerkpad - Engelberterweg 1 - www.kerkeenrum.nl 39 - www.kerkengelbert.nl G4D4 MiddelbertMidwolda - -Hoofdweg Middelberterweg 168 - www.kerkmidwolda.nl 13 - www.kerkmiddelbert.nl D2C2 TinallingeToornwerd - - Kerkpad Toornwerderweg 6 - www.kerktinallinge.nl 3 - www.torentoornwerd.nl project.De mooiste De verborgenkerken van topkunst Nederland, van samen Nederland één museum.wordt zo toegankelijkMuseum Catharijne gemaakt- C3E2 EenumFeerwerd - Kerkpad - Valgeweg 14 - 3www.kerkeenum.nl - www.kerkfeerwerd.nl B4D2 MidwoldeMiddelstum - Hoofdstraat - Concordiaplein 134 - 1www.kerkmidwolde.nl - www.kerkmiddelstum.nl D1B4 TolbertUithuizen - Hoofdstraat - Hoofdstraat 48 Oost - www.kerktolbert.nl 2 - www.kerkuithuizen.nl voorconvent, degenen veertien die gewoonlijkkerken en twee niet insynagogen een kerk komen.staan aan Met de deelname basis van van dit bijzonderede H4D4 EngelbertFinsterwolde - Engelberterweg - C.G. Wiegersweg 39 - 1www.kerkengelbert.nl - www.kerkfinsterwolde.nl B4G4 NiebertMidwolda - Molenweg - Hoofdweg 90 168 - www.kerkniebert.nl - www.kerkmidwolda.nl F2D2 UitwierdeToornwerd - -Bakkerspad Toornwerderweg 5 Delfzijl 3 - www.torentoornwerd.nlwww.kerkuitwierde.nl dorpskerkenproject. De verborgen in Midwolde, topkunst Middelstum, van Nederland Krewerd wordt en Pieterburen zo toegankelijk is Gro gemaakt ningen 17 C2C3 FeerwerdFransum - -Fransumerweg Valgeweg 3 - www.kerkfeerwerd.nl 4 - www.kerkfransum.nl B3B4 MidwoldeNiehove - -Kerkstraat Hoofdstraat 1 - 134www.kerkniehove.nl - www.kerkmidwolde.nl B2D1 UlrumUithuizen - H. -de Hoofdstraat Cockstraat Oost 5 - www.kerkulrum.nl 2 - www.kerkuithuizen.nl goedvoor degenen vertegenwoordigd die gewoonlijk in het niet Grootste in een Museumkerk komen. van NederlandMet deelname. van de D3H4 GarmerwoldeFinsterwolde -- C.G.Dorpsweg Wiegersweg 69 - www.kerkgarmerwolde.nl 1 - www.kerkfinsterwolde.nl B2B4 NiebertNiekerk -(De Molenweg Marne) -90 Kerkstraat - www.kerkniebert.nl 3 - www.kerkniekerk.nl D1F2 UsquertUitwierde - Kerkstraat- Bakkerspad 9 - 5www.kerkusquert.nl Delfzijl - www.kerkuitwierde.nl www.grootstemuseum.nldorpskerken in Midwolde, Middelstum, Krewerd en Pieterburen is Gro ningen 17 C3C2 GarnwerdFransum - -Fransumerweg Burgemeester 4 Brouwersstraat - www.kerkfransum.nl 1 - www.kerkgarnwerd.nl H4B3 NieuwNiehove Beerta - Kerkstraat - Hoofdweg 1 - www.kerkniehove.nl 18 - www.kerknieuwbeerta.nl A2B2 UlrumVierhuizen - H. de - Hoofdstraat Cockstraat 526 - www.kerkulrum.nlwww.kerk-vierhuizen.nl goed vertegenwoordigd in het Grootste Museum van Nederland. E2D3 GarsthuizenGarmerwolde - Smydingheweg- Dorpsweg 69 - 6 www.kerkgarmerwolde.nl - www.kerkgarsthuizen.nl F4B2 NiekerkNieuw Scheemda (De Marne) - Hamrikkerweg - Kerkstraat 3 -27 www.kerkniekerk.nl - www.kerknieuwscheemda.nl A3D1 UsquertVisvliet -- HeirwegKerkstraat 16 9- www.kerkvisvliet.nlwww.kerkusquert.nl www.grootstemuseum.nl E2C3 GodlinzeGarnwerd - -Hoofdweg Burgemeester 36 - www.kerkgodlinze.nlBrouwersstraat 1 - www.kerkgarnwerd.nl B3H4 NieuwNiezijl Beerta- Hoofdstraat - Hoofdweg 54 - www.kerkniezijl.nl 18 - www.kerknieuwbeerta.nl B2A2 Wehe-denVierhuizen Hoorn- Hoofdstraat - Kerkstraat 26 - www.kerk-vierhuizen.nl21 - www.kerkwehe.nl Op Hoogte Gedacht B3E2 GarsthuizenGrijpskerk - Kerkplein- Smydingheweg 11 - www.kerkgrijpskerk.nl 6 - www.kerkgarsthuizen.nl F4 NoordbroekNieuw Scheemda - Noordersingel - Hamrikkerweg 1 - www.kerk-noordbroek.nl 27 - www.kerknieuwscheemda.nl E2A3 WesteremdenVisvliet - Heirweg - Abt 16 Emopad - www.kerkvisvliet.nl 1 - www.kerkwesteremen.nl Op Hoogte Gedacht is een project rond beeldende kunst op kerkhoven. Het project B3E2 GodlinzeGrijpskerk, - Hoofdweg Doopsgezinde 36 - www.kerkgodlinze.nl kerk - Herestraat 18 - www.doopsgezindekerkgrijpskerk.nl A4B3 NoordwijkNiezijl - Hoofdstraat - Westerweg 54 -2 www.kerkniezijl.nl - www.kerk-noordwijk.nl E2B2 Westeremden,Wehe-den Hoorn Boaz - Kerkstraat Kerk - Kosterijweg 21 - www.kerkwehe.nl 16 - www.kerkboazwesteremden.nl Opstartte Hoogte in 2004, met alsGedacht doel historische Groninger kerkhoven op een bijzondere D4B3 Groningen,Grijpskerk - DerKerkplein Aa-kerk 11 - -Akerkhof www.kerkgrijpskerk.nl 2 - www.deraakerkgroningen.nl B5F4 NuisNoordbroek - Nieuweweg - Noordersingel 29 - www.kerknuis.nl 1 - www.kerk-noordbroek.nl C1E2 WesternielandWesteremden - - Abt Schaapweg Emopad 12 -- www.kerkwesteremen.nlwww.kerkwesternieland.nl manierOp Hoogte onder Gedacht de aandacht is een projectte brengen. rond Er beeldende werden zeven kunst kunstwerken op kerkhoven. gerealiseerd Het project D4B3 Groningen,Grijpskerk, DoopsgezindeRemonstrantse kerk kerk - -Herestraat Coehoornsingel 18 - www.doopsgezindekerkgrijpskerk.nl 14 - C2A4 NoordwijkObergum - -Kerkpad Westerweg 10 - 2www.kerkobergum.nl - www.kerk-noordwijk.nl D2E2 Westeremden,Westerwijtwerd Boaz - Pastoriepad Kerk - Kosterijweg 5 - www.kerkwesterwijtwerd.nl 16 - www.kerkboazwesteremden.nl opstartte zes SOGK-kerkhoven.in 2004, met als doel Zeven historische werken op Groninger zes heel bijzonderekerkhoven plekkenop een bijzondere die een D4 Groningen,www.remonstrantsekerkgroningen.nl Der Aa-kerk - Akerkhof 2 - www.deraakerkgroningen.nl B3B5 NuisOldehove - Nieuweweg - Kerkpad 29 2 - -www.kerknuis.nl www.kerkoldehove.nl B2C1 WesternielandWierhuizen - nabij - Schaapweg Wierhuisterweg 2 - www.kerkwesternieland.nl 24 - www.kerkhofwierhuizen.nl bezoekjemanier onder meer de dan aandacht waard zijn.te brengen. Via de website Er werden leest zeven u alles kunstwerken over de kunstwerken gerealiseerd D4 Groningen, SynagogeRemonstrantse - Folkingestraat kerk - Coehoornsingel 60 - www.synagogegroningen.nl 14 - D2C2 ObergumOnderdendam - Kerkpad - Bedumerweg 10 - www.kerkobergum.nl 34 - www.kerkonderdendam.nl E2D2 WirdumWesterwijtwerd - Kerkeweg - Pastoriepad 24 - www.kerkwirdum.nl 5 - www.kerkwesterwijtwerd.nl enop dezes kunstenaars. SOGK-kerkhoven. Zeven werken op zes heel bijzondere plekken die een A4 www.remonstrantsekerkgroningen.nlGrootegast - Rondweg 21 - www.kerkgrootegast.nl E1B3 OosternielandOldehove - Kerkpad - Oosternielandsterweg 2 - www.kerkoldehove.nl 12 - www.kerkoosternieland.nl E3B2 WierhuizenWittewierum - nabij- Kerkhorn Wierhuisterweg 4 - www.kerkwittewierum.nl 24 - www.kerkhofwierhuizen.nl www.ophoogtegedacht.nlbezoekje meer dan waard zijn. Via de website leest u alles over de kunstwerken E4D4 Groningen,Harkstede - SynagogeHoofdweg - 63 Folkingestraat - www.kerkharkstede.nl 60 - www.synagogegroningen.nl E2D2 OosterwijtwerdOnderdendam - -Bedumerweg Dorpsstraat 2934 - www.kerkoosterwijtwerd.nlwww.kerkonderdendam.nl E3E2 WirdumWoltersum - Kerkeweg - Kerkpad 24 4 -- www.kerkwirdum.nlwww.kerkwoltersum.nl en de kunstenaars. 8 F2A4 GrootegastHeveskes - Heveskes- Rondweg 204 21 -Farmsum www.kerkgrootegast.nl - www.kerkheveskes.nl C3E1 OostumOosternieland - Oostumerweg - Oosternielandsterweg 15 - www.kerkoostum.nl 12 - www.kerkoosternieland.nl E2E3 ’tWittewierum Zandt - Hoofdstraat - Kerkhorn 43 4 - -www.kerktzandt.nl www.kerkwittewierum.nl www.ophoogtegedacht.nl F2E4 HarkstedeHolwierde - KerkpadHoofdweg 1 -63 www.kerkholwierde.nl - www.kerkharkstede.nl F3E2 OosterwijtwerdOpwierde - Opwierderweg - Dorpsstraat 152 29 Appingedam - www.kerkoosterwijtwerd.nl - www.kerkopwierde.nl E2E3 ZeerijpWoltersum - Borgweg - Kerkpad 11 - 4 www.kerkzeerijp.nl - www.kerkwoltersum.nl Kerk Open 8 B2F2 HornhuizenHeveskes - Heveskes - Breweelsterweg 204 Farmsum 1 - www.kerkhornhuizen.nl - www.kerkheveskes.nl G5C3 OostumOude Pekela - Oostumerweg - Hendrik Westerstraat 15 - www.kerkoostum.nl 114 - www.kerkoudepekela.nl D3E2 ’tZuidwolde Zandt - Hoofdstraat - Boterdiep 43Westzijde - www.kerktzandt.nl 43 - www.kerkzuidwolde.nl Veel van onze kerken hebben de deuren ‘los’ voor bezoekers. U bent van harte E5F2 Kiel-WindeweerHolwierde - Kerkpad - Pieter 1 - www.kerkholwierde.nlVenemakade 93 - www.kerkkielwindeweer.nl H4F3 OpwierdeOudeschans - Opwierderweg - Voorstraat 33 152 - www.kerkoudeschans.nl Appingedam - www.kerkopwierde.nl B2E2 ZeerijpZuurdijk - -Borgweg Hoofdweg 11 43- www.kerkzeerijp.nl - www.kerkzuurdijk.nl Kerkwelkom en Open we hopen dat dit voorbeeld in de toekomst veel navolging krijgt! C3B2 HornhuizenKlein Wetsinge - Breweelsterweg - Valgeweg 12 -1 www.kerkleinwesinge.nlwww.kerkhornhuizen.nl E3G5 OverschildOude Pekela - Graauwedijk- Hendrik Westerstraat 61 - www.kerkoverschild.nl 114 - www.kerkoudepekela.nl D3 Zuidwolde - Boterdiep Westzijde 43 - www.kerkzuidwolde.nl KerkVeel vanopen, onze kom kerken binnen! hebben de deuren ‘los’ voor bezoekers. U bent van harte E5 Kiel-Windeweer - Pieter Venemakade 93 - www.kerkkielwindeweer.nl H4 Oudeschans - Voorstraat 33 - www.kerkoudeschans.nl B2 Zuurdijk - Hoofdweg 43 - www.kerkzuurdijk.nl welkom en we hopen dat dit voorbeeld in de toekomst veel navolging krijgt! C3 Klein Wetsinge - Valgeweg 12 - www.kerkleinwesinge.nl E3 Overschild - Graauwedijk 61 - www.kerkoverschild.nl Kerk open, kom binnen!G H

G H Agenda Groninger Kerken - groningerkerken.nl/agenda Op pad langs blikvangers In dit onderdeel van onze website vind je een overzicht van de activiteiten die in de SOGK-kerken worden georganiseerd. in het Groninger landschap Orgels Groninger Kerken - www.groningerkerken.nl/nl/kennisbank/orgels Nergens in Europa vind je zoveel historische orgels bij elkaar als in de pro vincie Groningen. En het mooie is, ze worden nog regelmatig bespeeld. Dat is belangrijk, want door ze te gebruiken blijven deze waardevolle instrumenten, die vaak meer dan 300 jaar oud zijn, voor het nageslacht behouden.

Mediatheek Groninger Kerken - www.groningerkerken.nl/nl/kennisbank/ kerken De mediatheek is toegankelijk voor een breed publiek: voor donateurs van de stichting, voor leerlingen of studenten die informatie zoeken voor werkstuk, spreekbeurt of scriptie, voor mensen die monumenten een warm hart toe dragen. Kortom, voor een ieder die geïnteresseerd is in de collectie van de Stichting Oude Groninger Kerken. Uitlening is niet mogelijk, wel is het mogelijk kopieën of prints te maken.

De kerk als podium - www.dekerkalspodium.nl Op zoek naar een bijzondere locatie voor een feest of ander evenement? De Groninger Kerken bieden ongekende mogelijkheden. Een aantal Groninger kerken wordt nog steeds gebruikt als gebedshuis; andere hebben een nieuwe functie gekregen. Een deel kan voor eenmalige of terugkerende evenementen gehuurd worden. Uiteraard moet het evenement wel passen in de kerk en de omgeving. Informeer bij de Stichting Oude Groninger Kerken naar de mogelijkheden. Wij helpen u bij het vinden van een passende accommodatie. Kerkenkaart

Kerkenroutes en meer - groningerkerken.nl/nl/activiteiten/sogk/overig/ Via de website groningerkerken.nl vind je een overzicht van routes en rondlei- van Groningen dingen.

Verhalen van de Groninger Kerken - www.groningerkerken.nl/nl/kennisbank/

verhalen-groninger-kerken STICHTING OUDE KERKENGRONINGER De geschiedenis van de Groninger kerken bestaat niet alleen uit jaartallen, bouwstijlen en orgels. Elke kerk vertelt zijn eigen verhaal, over stenen duivels, hostiewonderen, onthoofde heilige of beenderen die in de kerkmuur werden gemetseld. Dit zijn niet alleen spannende verhalen, maar ze laten ook zien hoe rijk de historie is van het Groningerland. En ze plaatsen de kerk in de loop van de geschiedenis.

Kennisbank - www.groningerkerken.nl/kennisbank In onze kennisbank komen een aantal onderwerpen aan bod zoals een inven- tarisatie van de grafzerken, bij onze kerken betrokken personen en heiligen, vaktaal en nog meer.

SOGK Vrijwilligersorganisatie De Stichting Oude Groninger Kerken heeft op dit moment 93 kerken, twee synagogen, 57 kerkhoven/begraafplaatsen en negen (vrijstaande) torens in haar bezit, en er komen nog steeds nieuwe bij. Het behoud en beheer hiervan brengt veel werk met zich mee. De stichting is daarom heel blij dat ze, al vanaf het begin van haar bestaan, een beroep kan doen op veel zeer enthousiaste vrijwilligers. Deze zijn voor de stichting onontbeerlijk om haar doelstelling te verwezenlijken. tweede druk januari 2020 Adorp C3

De kerk is in de eerste helft van de 13e eeuw gebouwd. Word ook donateur De bijbehorende vrijstaande toren is in 1794 afgebroken en vervangen door een dakruiter met luidklok op de nok De Stichting Oude Groninger Kerken zet zich nu al vijftig jaar in van de kerk. De rondboogvensters dateren van 1667, voor de restauratie, het beheer en hergebruik van monumentale toen een nieuwe oostmuur en westelijke ingang werden gemaakt. Uit diezelfde tijd stamt het meubilair: preek- kerken en hun orgels en kerkhoven in Groningen. Inmiddels gaat stoel, doophek en banken. Het orgel, waarvan het pijpwerk laat-17e-eeuws is, werd in 1898 door Marten Eert het om meer dan 90 kerken, 2 synagogen, torens en begraaf- man geplaatst. In de vloer van het schip en koor liggen plaatsen. Een flinke klus, die veel investering vraagt in tijd, toe- verschillende grafzerken. wijding en geld. Ooit gaven de kerken betekenis aan de levens van gelovigen, schippers en reizigers. Nu is hun rol veranderd, maar nog altijd groot. Uniek cultureel erfgoed, dat met een F2 Appingedam, Molukse kerk nieuwe invulling nog steeds veel betekenis heeft voor een grote groep mensen. Ook voor u? In Appingedam werd in 1959/1960 de eerste speciaal voor Molukkers ingerichte woonwijk in Nederland gerealiseerd. Gelijktijdig werd vlak bij deze nieuwe woonwijk Voor een bedrag van ¤ 17,50 per jaar bent u al donateur. U ont- een nieuw kerkgebouw gebouwd: een semi-permanent vangt het tijdschrift Groninger Kerken het eerste jaar gratis. en daardoor zeer eenvoudig gebouw, ontworpen door architect J. Martini. Het gebouw heeft nog het meeste Daarna kunt u voor ¤ 15,- per jaar extra dit blad blijven ontvangen. weg van een barak, zij het met dakruitertje. In het inte rieur is de draagconstructie het meest opvallende ele- Het donateurschap levert u een aantal interessante voordelen op ment: in het zicht gelaten houten spanten. Door omstan- zoals 20% korting (op onze eigen uitgaven) in de (web)winkel, u digheden is dit gebouw, in tegenstelling tot veel andere Molukse kerken, nooit opgeknapt, gemoderniseerd, ver- kunt deelnemen aan excursies en andere leuke evenementen die anderd of afgebroken. Het staat er nog bijna bij zoals de stichting organiseert. het in 1960 is gebouwd. Een uniek gebouw. Daarom kreeg de kerk in 2014 de Rijksmonumentenstatus.

Appingedam, Synagoge F2

De kleine rechthoekige synagoge is uiterst eenvoudig. Sleuteladressen De fronton boven de entree, met daarin een tekst van Onze kerken staan regelmatig open en daarom hebben we besloten om vanaf Ezechiël in het Hebreeuws, is eigenlijk het enige opval- nu geen sleuteladressen meer te vermelden op deze kaart. Dit betekent lende aan dit met een schilddak gedekte gebouw. natuurlijk niet dat we u niet meer op weg helpen wanneer u contact zoekt met Momenteel is de synagoge nog in gebruik als kerk door de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt (GKV). In de nabije de beheerders van een van onze kerken. Daarom hebben we ervoor gezorgd dat toekomst wil de SOGK de synagoge gebruiken om de alle SOGK-kerken en ook de beide synagogen over een eigen website beschik- historie van de Joodse gemeente van Appingedam (de ken met daarop de contactgegevens van de desbetreffende kerk/synagoge en oudste van Groningen) te laten herleven en er ook expo- ook een sleuteladres. Komt u er nu toch niet uit, neem dan contact met ons op sities, concerten, en dergelijke te organiseren. In het ou- via [email protected] of 050 - 312 35 69. We helpen u graag verder. de schooltje dat aan het gebouw vastzit wil de stichting erfgoedlogies realiseren. Bereikbaarheid Groninger Kerken Bij de contactgegevens onder het kopje Bereikbaarheid vindt u een autoroute- planner. En ook aan de fietsers is gedacht met de fietsrouteplanner. C2 Baflo

De kerk, vroeger gewijd aan Laurentius, heeft waar- Alle Groninger Kerken schijnlijk een voorganger gehad, gesticht door Liudger. Voor een totaaloverzicht van onze Groninger Kerken kijkt u op Van de huidige kerk dateert het oudste, tufstenen, deel www.groningerkerken.nl/nl/kennisbank/kerken uit de twaalfde eeuw. Het nieuwere, oostelijke deel is dertiende eeuws en bestaat uit baksteen. Het inte rieur is overdekt door een donkergeschilderde balkenzoldering maar is toch erg licht dankzij alle spitsboog- en rondboogvensters. De vrijstaande, robuuste toren is omstreeks 1300 gebouwd, en in 1500 verhoogd. Op de begane grond bevindt zich een cachot. In de toren hangt een luidklok die in 1502 door Geert van Wou is gegoten, in de dakruiter op de toren hangt een zogenaamd ‘zoep’mbrij’ klokje. Bedum D3 Den Andel C2

Het interieur van het door Egbert Reitsma in 1937-’38 ge- De kerk van Den Andel werd aan het begin van de 13e bouwde kerkgebouw is grotendeels oorspronkelijk. De eeuw gebouwd, maar heeft in de loop der jaren veel ver- kerkzaal heeft een in hout uitgevoerd paraboolvormig anderingen ondergaan. Een poortje uit 1710 markeert de kruisgewelf: dit creëert in de open ruimte een gevoel ingang. Naast de kerk staat een losstaande toren, die van geborgenheid. De grote ramen maken de ruimte hel- vermoedelijk rond dezelfde tijd als de kerk is gebouwd. der en transparant. In de westelijke zijbeuk bevindt zich In de toren hangt een klok uit 1653. De kerk is een een houten kansel in Amsterdamse School-stijl. Aan vertegenwoordiger van de overgang van de romaanse weerszijden van de kansel staan kerkenraadsbanken en bouwstijl naar de romangotiek. Opvallend zijn de op het balkon erboven is een orgel geplaatst. De kerk- 13e-eeuwse gewelfschilderingen van riddergevechten banken ook Amsterdamse School, zijn in waaiervorm en imitatie-siermetselwerk. De preekstoel dateert uit opgesteld. De zijbeuken, de westelijke uitgezonderd, 1792. Het orgel is gebouwd door de gebroeders Van hebben allemaal schitterende gekleurde glas-in-lood ra- Oeckelen. men, eveneens van de hand van Egbert Reitsma.

H4 Beerta B3 Den Ham

Beerta is een langgerekt dorp. Op een ruim kerkhof ligt De tegenwoordige kerk is in 1729 gebouwd: zij verving de kerk met op enige afstand de vrijstaande toren. De een uit groot formaat baksteen opgetrokken, middel- kerk is een éénbeukig laatgotisch gebouw dat dateert eeuwse kapel of kerk; een deel van de stenen is in 1729 uit 1506. Het is een imposant groot en hoog kerkge- opnieuw gebruikt. De dakruiter is na een brand in 1912 bouw. De gevels bevatten waterlijsten van natuursteen. herbouwd. De kerk bezit een gave inrichting met preek- Het dak is overwegend gedekt met zwartgeglazuurde stoel en banken uit de vroege 19e eeuw en vier familie- Hollandse pannen. De stenen gewelven werden in 1783 banken uit de 18e en 19e eeuw. In de vloer van de kerk vervangen door het huidige houten tongewelf. Als ge- liggen vijfentwintig grafzerken; de oudste dateert van volg van de restauratie van 1961 is het interieur ingrij- 1573. Het orgel, een geschenk van Menno Willemsen, pend veranderd. De preekstoel is in 1625 gemaakt door overleden in 1898, is door Jan Doornbos geplaatst; het Johan Berentz in fraaie renaissancestijl. Het orgel da- bevat nog enig ouder pijpwerk. teert uit 1862 en is gebouwd door Petrus van Oeckelen.

Bierum F2 Den Horn C4

Een opvallende kerk met enorme steunbeer die de toren Het zaalkerkje heeft een eclectische façade met de na- overeind moet houden. Het romaanse karakter van de druk op neoklassieke elementen. In een ingemetselde 13e eeuwse zaalkerk is goed zichtbaar aan de buiten- gevelsteen staat het jaartal 1862. De gevel wordt be- kant. Hier zie je rondboogvensters voorzien van kraal- kroond door een vierkante dakruiter met een ingesnoer- profilering, daarboven rondboogfriezen. Binnen is de de spits. Het interieur bevindt zich grotendeels in origi- stijl vooral laat-romaans met de typerende koepelgewel- nele staat. Het symmetrische geheel was voor de res- ven. Het interieur is rijk aan schilderingen: behalve bak- tauratie overdekt door een houten tongewelf, maar is nu steenimitatie ook afbeeldingen van heiligen, de zege- overdekt door een gewelf van gipsplaten. Centraal staat vierende Christus met symbolen van de vier evangelis- de preekstoel met vijfkantige kuip en borstwering van ten en de kroning van Maria en Maria met Christuskind. gesneden paneelwerk. Het gebouw is in 2011 overgedra- Bewoners van de nabijgelegen borg Luinga hebben de gen aan de SOGK en heeft nu een multifunctionele be- herenbank in het koor en twee indrukwekkende rouw- stemming. De stichting vrienden van de kerk van Den borden en Schnitger-orgel nagelaten. Verder nog twee Horn organiseert hier diverse activiteiten, waaronder piscina’s en een 13e eeuwse sacramentsnis. exposities en muzikale evenementen.

C2 Breede C2 Eenrum

De kerk is aan het eind van de 13e eeuw gebouwd. In De oorspronkelijke kerk van Eenrum was een tufstenen 1849 is zij uitwendig gepleisterd; ook het interieur is zaalkerkje, gebouwd in de 11e of 12e eeuw. In het mid- toen opnieuw vormgegeven. In de rond 1700 gebouwde den van de 13e eeuw werd een grotere kerk gebouwd in dakruiter op de nok van de kerk hangt een in 1615 door baksteen, met gebruikmaking van veel hergebruikt tuf- Hans Falck van Nuremberg gegoten klok. steen van de vorige kerk. De toren werd gebouwd tussen Het gaaf bewaard gebleven 17e-eeuws meubilair staat in 1646 en 1652. Binnen in de kerk valt de doopvont van een 19e-eeuwse opstelling, met een bank voor de fami- basaltsteen op, die uit de 11e eeuw stamt. Het kerk lie Sickinge uit 1653 en een preekstoel uit 1853. Het or- meubilair dateert uit het begin van de 19e eeuw en heeft gel werd in 1849 door Petrus van Oeckelen van huisor- fraai snijwerk van vader en zoon Walles. In het koorge- gel (in zijn bezit) tot kerkorgel verbouwd. welf bleef een restant imitatie siermetselwerk bewaard. Het orgel werd in 1817 voltooid door N.A. Lohman & Zoon uit Groningen. Eenum E2 Fransum C3

De kerk is in de 12e eeuw gebouwd, de toren in 1701. Het De kerk werd in de 13e eeuw gebouwd, maar alleen de interieur bevat een aantal interessante stukken, waar- schipmuren dateren nog uit die periode. Bij een restau- onder de preekstoel uit 1654. ratie in 1948-50 kregen de vensters van het schip hun De grote trots van de kerk is het orgel, in 1704 door Arp huidige vorm, die als eigentijdse fantasie kan worden Schnitger gebouwd. Het front bevat prachtig snijwerk en opgevat. Op de grens van schip en koor is aan de zuid- op de balustrade zijn de wapens van de schenkers te zijde een laag venster te zien, dat vermoedelijk een laag zien: de bewoners van de borg te Eenum, de familie zijaltaar verlichtte. Nu staat op die plek een 16e-eeuwse Alberda. bakstenen preekstoel, de enige stenen kansel die in de In de noordwand is een grote gedenksteen voor Reindt provincie bewaard is gebleven. Het kleine venstertje Alberda geplaatst, die in 1724 overleed. in de noordwand was vermoedelijk bedoeld om van buitenaf naar het hoofdaltaar te kijken.

D4 Engelbert D3 Garmerwolde

Het éénbeukige, langgerekte kerkgebouw dateert uit de Het kerkgebouw dateert uit het derde kwart van de 13e 13e eeuw. Hiervan zijn slechts beperkte restanten zoals eeuw en is een vroeg voorbeeld van romanogotische het muurwerk aanwezig. In 1779 kreeg het gebouw zijn bouwkunst. Het is een hoog gebouw waarvan de gevels huidige vorm. In 1904 is het kerkgebouw grondig ‘ver- zijn versierd met nissen, metselverbanden en baksteen- nieuwd’; het huidige plafond is het resultaat van deze decoraties. Het gebouw dat er nu staat is het restant van verbouw. Tenslotte is de kerk in 1950 respectievelijk een kruiskerk: in 1859 werd het schip afgebroken. Het 1972 in zelfwerkzaamheid gemoderniseerd. De 17e- interieur is geheel overwelfd en bijzonder rijk gedeco- eeuwse preekstoel is toen verhuisd naar Baflo. De reerd met muur- en gewelfschilderingen, daterend uit de gevels zijn gepleisterd. Ter plekke van het driezijdige bouwtijd. Een herebank dateert uit het einde van de 17e koor zijn steunberen aanwezig. De kerk is aan de west- eeuw, de barokke preekstoel uit 1740. Het orgel is in zijde bekroond met een dakruiter, waarin een luidklok 1849-1851 gebouwd door Petrus van Oeckelen. De los- uit 1949 van de firma Van Bergen te Heiligerlee. Het staande toren dateert uit het midden van de 13e eeuw. orgel werd in 1938 gebouwd door de firma Flentrop te Zaandam.

Feerwerd C3 Garnwerd C3

De aan Sint-Jacobus gewijde kerk is in de eerste helft Deze kerk uit de 13e eeuw bezit nog één oorspronkelijk van de 13e eeuw gebouwd. De oostgevel is van latere laag gotisch spitsboogvenster in de zuidmuur, waarvan datum. In de loop der eeuwen heeft de kerk haar gewel- in het bovenste gedeelte nog oud glas-in-lood bewaard ven verloren. Enkele malen zijn nieuwe vensters aange- is gebleven. De tegenwoordige toren werd gebouwd in bracht: de tegenwoordige vensters dateren samen met 1751, om zijn in 1738 ingestorte voorganger te vervan- de uitwendige bepleistering uit de 19e eeuw. De toren is gen. In het interieur van de kerk is ondere andere een in 1859 gebouwd. Aan de westzijde staat een loos orgel 18e-eeuwse avondmaalstafel te vinden, die mogelijk van front. In de vloer van het koor liggen verschillende graf- de borg te Aduard afkomstig is. Het orgel is in 1809 door zerken uit de 15e tot en met de 17e eeuw, de oudste uit Lambertus van Dam gebouwd. Onder de toren bevindt 1493. Onder het koor bevindt zich de grafkelder voor de zich een romaans sarcofaagdeksel dat met zonnerad familie Aldringa. motieven gesierd is.

H4 Finsterwolde E2 Garsthuizen

Ooit was er een triforium, een ‘galerij’ hoog in de kerk, In 1283 was er al sprake van het kerspel Grashusen. De die voor de vensters langs liep, en was het een indruk- middeleeuwse kerk stamt waarschijnlijk ook uit die tijd. wekkende laatromaanse kruiskerk. Hiervan is alleen In 1871 werden deze monumentale kerk en de toren af- nog het sterk gewijzigde schip uit circa 1275 over. Na gebroken, en werd in plaats daarvan voor het bedrag een grote brand in 1586 is het kruis afgebroken, de kerk van 7000 gulden een nieuwe kerk gebouwd. Het bleek ruim 5 meter verlaagd en is het koor toegevoegd. Het vrij een slecht gebouwde kerk die continu onderhoud ver- eenvoudige interieur bevat grotendeels vroeg negen- eiste. Rond de oude kerk werd al begraven, en ondanks tiende eeuws meubilair waaronder banken, herenban- dat in 1927 een nieuw kerkhof in gebruik werd genomen, ken, en een fraai gesneden preekstoel. Ook het orgel werden op het oude kerkhof nog steeds mensen begra- van H.H. Freytag is uit die periode. ven. In 2012 werden twee oude grafstenen gevonden, de oudste dateert uit 1639 en uit 1745. Met de SOGK werd afgesproken dat het huidige kerkgebouw ontmanteld wordt en dat hier een nieuwe “landmark” zal herrijzen. Godlinze E2 Groningen, Remonstrantse kerk D4

De aan Sint-Pancratius gewijde tufstenen kerk is al in de De Remonstrantse kerk werd in 1883 gebouwd in de 12e eeuw gebouwd. In latere eeuwen is zij in baksteen ‘eclectische stijl’. Architect H. Raamaker koos, volgens verhoogd en verlengd. de mode van zijn tijd, vrijelijk uit allerlei stijlperioden – De 13e-eeuwse koepelgewelven dragen prachtige schil- classicistisch, neo-gotisch en romaans. Het resultaat is deringen. In het koor staat een half-vrijstaand sacra- een typisch 19e eeuwse creatie. mentshuis uit de 15e eeuw. Sinds de bouw werd het interieur viermaal drastisch De kerk bezit gaaf bewaard meubilair, voor een deel uit aangepast. De Japanse architect Moriko Kira, die de de 17e eeuw, met een preekstoel en doophek uit 1794. laatste restauratie in 2005 voor haar rekening nam, ont- Het orgel is in 1704 door Arp Schnitger gebouwd. Van de wierp een strakke en lichte kerkzaal. Langs de galerijen vele grafzerken in schip en koor is de zerk voor de pries- kwamen kantoren en om binnen zo veel mogelijk ruimte ter Werner Alberti uit 1541 de oudste. te scheppen, plaatste ze het trappenhuis buiten de kerk in een glazen cilinder. De Remonstrantse kerk is het kantoor van de Stichting Oude Groninger Kerken.

B3 Grijpskerk D4 Groningen, Synagoge

Middenin het dorp Grijpskerk, op een omheind kerkhof, Een bijzonder gebouw in neo-moorse stijl, met de plat- staat de hervormde kerk van Grijpskerk. Een geheel be- tegrond van een christelijke basiliek en gedecoreerd pleisterd, relatief laag gebouw met een ranke dakruiter met joodse symbolen. Vooral het interieur laat het en rondom grote rondboogvensters. Het interieur is karakter van dit gebouw zien. Het heldere en lichte overdekt met een licht gestuukt tongewelf. Van het oor- ontwerp is deels ontleend aan de synagoge van Semper spronkelijke meubilair is alleen de preekstoel nog ze- in Dresden. Hoefijzerbogen zijn bepalend voor de vorm. ventiende-eeuws. Het beschilderde orgel is in 1832 ge- Opvallend is de decoratie met plantaardige motieven. schonken door Aaltje Thomas Wiersema, wier naam dui- Deze zien we terug in het grote ronde glas-in-lood ven- delijk zichtbaar is op het orgelfront. Petrus van ster met zijn ‘Boom des Levens’ symboliek. Een klein Oeckelen heeft het orgel later nog onder handen geno- deel van de synagoge wordt gebruikt als gebedsruimte, men en er zijn signatuur aan gegeven: rijtuigzwart met de rest van het gebouw heeft een culturele bestemming goud geschilderd. gekregen. Naast diensten vinden er tentoonstellingen, concerten en lezingen plaats, vaak met een joods of re- gionaal tintje.

Grijpskerk, Doopsgezinde kerk B3 Grootegast A4

Zoals een steen in de voorgevel aangeeft, is de Doops Dit in oorsprong zeventiende-eeuwse zaalkerkje valt op gezinde vermaning in 1892 ‘herbouwd’, dat wil zeggen door de witte bepleistering, en de voorzijde die gesierd dat zij toen in de plaats kwam van een vermaning in wordt met twee grote ronde vensters boven de ingang, Pieterzijl. Een deel van de inventaris uit Pieterzijl werd een klein rond venster in de topgevel, en daarboven een in de nieuwe vermaning geplaatst: een preekstoel uit forse dakruiter. De bepleistering is aangebracht in 1829 het begin van de 19e eeuw, de avondmaalstafel van toen de kerk volledig werd verbouwd. Het door tien gro- 1839 en twee kroonluchters uit 1791. De gedenksteen te rondboogvensters lichte interieur is in 2005 vrijwel die aan de bouw in Pieterzijl in 1815 herinnert, verhuisde geheel vernieuwd, alleen het tongewelf en de onderlig- mee en prijkt nu in Grijpskerk in de voorgevel. Het orgel gende kroonlijst zijn nog authentiek. De preekstoel uit is in 1908 door P. van Dam gebouwd. 1706 is afkomstig uit de in 1903 afgebroken kerk van Oud-Appelscha. Naast de preekstoel staat de gescheur- de luidklok uit 1611 die in 1983 vervangen is.

D4 Groningen, Der Aa-kerk E4 Harkstede

Begonnen als kapel in de 12e eeuw, groeide de Der Aa- In 1700 kwam in Harkstede een kerkgebouw gereed dat kerk in de loop der eeuwen uit tot de tweede hoofdkerk opviel door zijn sterk historiserende karakter en boven- van de stad Groningen. De bouwgeschiedenis van de dien door de enorme, overwelfde grafkelders onder de kerk is er een met vele uitbreidingen en wijzigingen. In gehele kerkvloer. De oprichters Henric Piccardt en Anna de 17e eeuw werd de toren door de bliksem getroffen en Elisabeth Rengers kozen voor een welhaast middel- groten-deels verwoest. Stadsbouwmeester Allert Meijer eeuwse uitstraling in een postreformatorische tijd. Maar ontwierp en bouwde de nieuwe toren, die nu nog steeds vooral kozen ze voor een blijvende herinnering aan zich- het stadsbeeld bepaalt. zelf. Voor deze kerk wordt nagedacht over herbestem- Het orgel, gebouwd door Arp Schitger in 1702, is wereld- ming tot museumkerk. Kern van dit herbestemmings- beroemd: de kas is ontworpen door Allert Meijer, Jan de plan is dat de kerk zelf het museum is; het is dus niet de Rijk leverde de beelden en ornamenten. bedoeling dat de kerk fungeert als een gebouw waarin een museum wordt gehuisvest. Heveskes F2 Klein Wetsinge C2

De oorspronkelijk 13e-eeuwse kerk werd gebouwd tegen De kerk van Klein Wetsinge is een rechthoekige zaalkerk een uit 1200 stammende toren. Na een brand en gedeel- naar ontwerp van de architect P.M. Kruizinga. De kerk is telijke afbraak, werd de kerk omstreeks 1600 herbouwd: in 1840 gebouwd ter vervanging van de middeleeuwse iets versmald aan de zuidzijde en sterk ingekort aan de kerken van Wetsinge en Sauwerd. Het kerkgebouw is oostzijde. Het restant van de toren werd aan de west gebouwd in een sobere neoclassicistische stijl, opge- zijde gedicht en verhoogd, en in de 18e eeuw nog eens metseld in rode baksteen. Op de voorgevel staat een da- beklampt. De restauratie uit 1948-52 heeft in belangrij- kruiter met een in 1609 voor de kerk van Sauwerd gego- ke mate het huidige voorkomen van de kerk bepaald. ten luidklok. Het interieur wordt afgedekt met een houten tongewelf. De preekstoel is vermoedelijk afkomstig uit de oude kerk van Wetsinge. Het orgel is in 1914 door orgelbouwer J. Doornbos geplaatst ter vervanging van een kabinet orgel dat toen naar het plaatselijke café werd verplaatst.

F2 Holwierde B2 Kloosterburen

De van oorsprong 11e eeuwse kerk is een voorbeeld uit Alleen de zware zadeldaktoren uit 1685 is eigendom van de geschiedenis van kerkelijke bouwkunst in Groningen. de Stichting Oude Groninger Kerken. In de toren hangt Oorspronkelijk romaans gebouwd, in de 13e eeuw ingrij- een in 1501 door Geert van Wou gegoten klok, waar- pend verbouwd naar laat-romaans en weer een eeuw la- schijnlijk afkomstig uit de toren van de Der Aa-kerk te ter is een gotisch dwarsschip en veelhoekig gesloten Groningen. Kloosterburen is sinds eeuwen een rooms koor toegevoegd. Ook het interieur heeft een aantal katholieke enclave in het verder overwegend calvinisti- aanpassingen gehad. Zo zijn de oorspronkelijke ge sche Groningen. In 1175 werd het Praemonstratenzer welven in het schip vervangen door een houten balken- klooster ‘Oldenklooster’ gesticht. De kloosterlingen leg- zoldering, en ligt de viering een aantal treden hoger dan den nadruk op eenvoud, soberheid, isolement en hard de rest van de kerk omdat hier vroeger het hoofdaltaar werken. Na de reductie van 1594 werd het klooster gro- stond. Het bewaard gebleven 16e eeuwse doksaal en tendeels verwoest, alleen de kloosterkerk bleef tot 1811 12e eeuwse sarcofaagdeksel zijn heel bijzonder. Op dit in gebruik. deksel staan twee personen in liefdevolle houding af gebeeld.

Hornhuizen B2 Krewerd F2

De kerk is in 1850 op oude grondslag herbouwd. Het De kerk is in 1280 gebouwd en sindsdien gaaf bewaard zware benedendeel van de in 1815 ingestorte middel- gebleven. De toren is in de 14e eeuw toegevoegd. De eeuwse toren bleef bewaard. In de vloer van de kerk lig- twee oostelijke gewelven zijn met 13e-eeuwse sier gen nog verscheidene grafzerken, de oudste uit 1498. metselwerkpatronen beschil derd. Ook de avondmaalstafel en de met de wapens Meckema Kort na 1300 is een zware stenen koorafsluiting gemet- van Aylva/Van Camstra gesierde herenbank, beide uit seld. Op deze bakstenen doxaal staat sinds 1531 een de 18e eeuw, komen uit de vroegere kerk. Het orgel is in orgel. Het is daarmee een van de oudste orgels in Neder 1833 in de vroegere kerk geplaatst: het is van oorsprong land. een uit Delft afkomstig huisorgel; omstreeks de eeuw- De kerk heeft een sobere inrichting; preekstoel, doop- wisseling is het onderwerk verwijderd. Achter het orgel hek en een herenbank voor de familie Ripperda stam- zijn op de westmuur van de vroegere kerk gordijnen ge- men uit de 17e eeuw. schilderd.

E5 Kiel-Windeweer E5 Kropswolde

Blijkens een gedenksteen is de kerk tezamen met de De kerk uit 1773 staat op de plaats waar omstreeks 1350 aangebouwde pastorie in 1755 door de stad Groningen een kerk is afgebroken. De kerk is een zaalkerk met een gesticht. Al in 1763 volgde een aanzienlijke uitbreiding driezijdig gesloten koor. De toren heeft vier geledingen, naar het oosten. een ballustrade en een ingesnoerde naaldspits. Hij De preekstoel is in 1756 door Jan Bitter gemaakt; ook wordt geleed door lisenen die aan de onderzijde uit- het overige, nog gaaf gebleven meubilair dateert uit zwenken. De toren werd in 1888 toegevoegd. Kerk en 1756 respectievelijk 1763. Een loos orgelfront uit 1906 toren zijn in 1986 gerestaureerd. Toen is ook de preek- domineert het oostelijk deel van de kerkruimte. In de stoel met vroeg 19e-eeuws klankbord afkomstig uit de dakruiter hangt een van elders afkomstige klok zonder kerk van Weiwerd aangebracht. opschrift, die waarschijnlijk in de 14e eeuw is gegoten. Op de windvaan staat het wapen van Groningen. Leegkerk C4 Losdorp E2

De kerk werd in de 13e eeuw gebouwd, in de 16e eeuw De kerk is een eenvoudige zaalkerk met een rechtgeslo- deels verwoest. Na de herbouw resteerden alleen nog ten koor. In de muur van het koor zijn verschillende de noorden westmuur van de oorspronkelijke kerk. De maten baksteen, waaronder hergebruikte klooster zuidmuur en het koor met hun grote spitsboogvensters moppen te herkennen. In 1775 is de kerk verbouwd zijn uit de gotische tijd. Twee nissen in het koor herin waarbij de grote rondboogvensters werden geplaatst. neren aan de rooms-katholieke periode van de kerk: de Boven de ingang van de toren herinnert een grote ge- piscina aan de zuidzijde en de sacramentsnis aan de denksteen aan deze verbouwing. Binnen is het licht en noordzijde. Deze zijn, evenals de muren van het koor, ruimtelijk dankzij het witgeschilderde houten tongewelf met behulp van sjablonen gedecoreerd. Bij de restaura- en brede rondboogvensters. Het meubilair is eenvoudig tie van 1970-1973 is veel van het meubilair verdwenen. maar geheel oorspronkelijk: banken, kansel, doophek Interessant is het wel bewaard gebleven tiengeboden- en avondmaalstafel zijn van 1775. Het orgel is iets bord uit 1653. jonger: N.A. Lohman heeft deze in 1830 gemaakt. De toren is als losstaande toren in 1662 gebouwd, maar later met de kerk verbonden.

E2 Leermens E2 Marsum

De bouwgeschiedenis van een der oudste kerken in De aan Sint-Mauritius gewijde kerk is in de tweede helft het noorden van het land is zichtbaar in de zijmuren van van de 12e eeuw gebouwd. De bakstenen kerk, die uit tufsteen, het dwarsschip van kloostermoppen in combi- warmrode kloostermoppen is opgetrokken, is een vroeg natie met hergebruikte tufsteen, en het 13e-eeuwse bak- voorbeeld van romaanse baksteenbouw. Op het dak van stenen koor. Het interieur heeft een houten zoldering in het halfronde koor liggen nog de oude, middeleeuwse het schip en dwarsschip, terwijl het koor afgedekt is dakpannen. Deze holle en bolle pannen staan ook wel met een koepelgewelf voorzien van beschilderde bak- bekend als ‘monniken’ en ‘nonnen’. De gelijktijdig met steenpatronen. In het interieur zijn muurschilderingen de kerk gebouwde toren heeft op de verdieping een uit de vijftiende eeuw, waaronder die van de heilige kapel of loge met uitzicht op de kerkruimte. Ursula. De 17e-eeuwse preekstoel is het enig overgebleven oude meubelstuk. De rest ging verloren bij een brand in 1957. Wel zijn er nog resten te zien van een 14e-eeuws stenen doksaal. Onder het koor bevindt zich een 16e-eeuwse grafkelder.

Lettelbert B4 Marum A5

De kerk is in het begin van de dertiende eeuw gebouwd. Het oostelijk deel van de kerk, met inbegrip van de uit- In het begin van de 16e eeuw is de koorsluiting met ge- wendige vijfzijdige en inwendig halfrond gesloten absis, bruik van afbraaksteen vernieuwd. De westgevel is is in het derde kwart van de 12e eeuw gebouwd. Het 19e-eeuws. De dakruiter is getooid met een klimmende westelijk deel van de kerk en de toren zijn in het eerste leeuw die herinnert aan de collatoren van de kerk, de kwart van de 13e eeuw toegevoegd. Aanvankelijk had de heren van Nienoord. Lange tijd was dit de familie toren een gemetselde spits; in 1770 is deze verlaagd. Von Inn und Kniphausen. Het eenvoudige, gave interieur Bij een in 1964 uitgevoerd herstel zijn de banken helaas met een bankenopstelling in 19e-eeuwse trant en een opgeruimd; de herenbank met snijwerk van Jan de Rijk loos orgelfront herbergt een preekstoel uit het derde uit het begin van de 18e eeuw en de in 1826 door D. kwart van de 17e eeuw. De zuidwand heeft drie grote Duursma gemaakte preekstoel zijn gespaard. Het orgel spitsboogvensters met eenvoudige traceringen. Om met een gedeeltelijk uit 1658 stammende kas is in 1939 de preekstoel een plaats te geven is het oostelijke koor uit de kerk van Ginniken naar Marum verhuisd. venster dichtgezet.

E2 Loppersum F3 Meedhuizen

Een imposante kruiskerk met vijfzijdig koor en daarmee Op het hoogste punt van een verder afgegraven wierde een opmerkelijk bouwwerk voor een relatief klein dorp staat sinds de dertiende eeuw deze bescheiden zaal- als Loppersum. Het zal te maken hebben gehad met het kerk. In de loop van de eeuwen is er flink verbouwd, gegeven dat de kerk tot aan de Reformatie decanaats- vooral in de 18e eeuw is er ingrijpend verbouwd, maar er kerk is geweest. Binnenin de kerk vragen de vele gewelf- zijn nog altijd oorspronkelijke muurresten blijven staan. schilderingen de aandacht: de gewelven van het koor en Ooit bezat de kerk topgevels en gewelven, en hadden de Mariakapel zijn versierd met kleurige fresco’s die mannen en vrouwen hun eigen ingang in noord-, respec- rond het jaar 1500 zijn aangebracht. In het koor zijn af- tievelijk zuidmuur. Nu is de kerk toegankelijk via de beeldingen van kerkheiligen en verhalen uit het Nieuwe toreningang, heeft de kerk een recht gesloten koor en Testament, in de Mariakapel zijn acht scènes afgebeeld is het interieur gedekt door een blauwgroene balken uit het leven van Maria. plafond dat met de roodgekleurde banken voor een kleurrijke uitstraling zorgt. Opvallende elementen in het interieur zijn verder de preekstoel, kroonluchters, en de zerk voor dominee Ringels (1741). Middelbert D4 Niebert B4

Ooit oogde de aan Sint-Martinus gewijde kerk van De kerk is in het laatste kwart van de 14e eeuw ge- Middelbert, die uit de 13e eeuw stamt, als een een bouwd; de dakruiter dateert van 1773. De kerk herbergt beukig romano-gotisch gebouw met een halfronde koor- waardevol meubilair, waarvan de opstelling enkele ma- sluiting. Door allerlei wijzigingen, vooral in de 18e eeuw, len is veranderd. De herenbank met het wapen-Ybema is het uiterlijk danig veranderd. De westgevel is in 1731 en de gewone banken in het schip dateren evenals de en later in 1905 vernieuwd, getuige de gedenksteen. De preekstoel uit 1743. Herenbank en kansel zijn beide kleurstelling van het interieur gaat terug op de situatie door Caspar Struiwig van snijwerk voorzien. De grote rond 1850. Het orgel is in 1822 door Johann Willem tafel, die nu als avondmaalstafel dient, stond ca. 1920 Timpe gebouwd. in het Iwema-steenhuis. Het orgel is in 1913 door Bakker & Timmenga vervaardigd. In de vloer van de kerk liggen veel oude grafstenen, voornamelijk van leden van de geslachten Iwema en Ybema, de oudste uit 1600.

D2 Middelstum B3 Niehove

De 15e-eeuwse, aan Hippolytus gewijde bakstenen Deze in de 13e eeuw gebouwde kerk is opvallend lang. kruiskerk is met haar driezijdig gesloten koor en hoge Het koor is in de 15e eeuw van afbraaksteen herbouwd. spitsboogvensters een van de mooiste voorbeelden van Toen zijn ook de vensters in de zuidgevel vergroot; in de laatgotische bouwstijl. Het interieur wordt overdekt noordgevel zijn de oorspronkelijke vensters nog te zien. door kruisribgewelven en heeft muur- en gewelfschilde- De inrichting is voor het grootste deel rond 1800 tot ringen uit de 16e eeuw. Uitgebeeld zijn onder andere de stand gekomen. Delen van de preekstoel en het doop- zondeval, het pinksterfeest, het Laatste Oordeel, en hek zijn nog 17e-eeuws, de twee familiebanken stam- Christus als Salvator Mundi. Andere bezienswaardig men uit de 19e eeuw. Het orgel is in 1816 vernieuwd door heden zijn een epitaaf voor Egbert Onsta (†1476), de Joachim Wenchin. In de vloer liggen 37 grafzerken, preekstoel uit 1733, en de herenbanken met wapens van waarvan de oudste uit 1557. de families van Ewsum en Clant. Onder het koor bevindt zich de grafkelder van de bewoners van de borg Ewsum. Het orgel is in 1863 door Petrus van Oeckelen gebouwd en geschilderd in zwart, bronsgroen en goud.

Midwolda G4 Niekerk (De Marne) B2

Ooit was Midwolda hoofdplaats van het Wold-Oldambt Op een van de Groninger wierden ligt het wit bepleister- met een imposante romaanse kerk van 62 meter met de 13e-eeuwse zaalkerkje van Niekerk. De 120 cm dikke vier torens. Vanwege wateroverlast van de Dollard werd noorden oostmuur stammen grotendeels uit de mid- het dorp verplaatst. De oude kerk kwam buiten het dorp deleeuwen. Tijdens een grote verbouwing in 1628-1629 te staan en werd in 1738 afgebroken. In het centrum van zijn het huidige dak, een eikenhouten sporenkap, en de het dorp werd een nieuwe kerk gebouwd; een behoorlijk dakruiter aangebracht. Op de spits staat een windvaan brede rechthoekige zaalkerk, in eerste instantie gedekt met de leeuw van het geslacht Lewe, de toenmalige door twee zadeldaken, later samengevoegd tot één. Vier collatoren van het kerspel. In de kerk verwijst meer naar kleine houten torenspitsen op de hoeken van het dak de Lewe’s: een wapen op de herenbank van de familie herinneren aan de oude kerk met de vier torens. Bij het Von Inn- en Kniphausen. Het orgel is in 1883 gemaakt interieur met blauw geschilderde tongewelf valt het door Fa. Petrus van Oeckelen en Zn. Hinsz-orgel uit 1772 op: een van de grootste van Noord- Nederland. Blikvangers zijn ook de origineel 18e eeuwse kansel, kerkbanken en herenbanken.

B4 Midwolde H4 Nieuw Beerta

De 12e-eeuwse kerk van Midwolde dankt haar inrichting De kerk en het kerkhof van Nieuw Beerta liggen aan de vrijwel geheel aan de adellijke bewoners van de borg doorgaande weg. De kerk is, ter vervanging van haar Nienoord. voorganger gebouwd in 1856. Het is een betrekkelijk rijk Vooral Anna van Ewsum spaarde kosten noch moeite om gedecoreerde zaalkerk met driezijdige koorsluiting. Het de kerk te verfraaien. In haar opdracht maakte in 1665 schip bestaat uit vijf traveeën, aan de buitenzijde ge de beroemde Rombout Verhulst het indrukwekkende leed door lisenen. De buitenzijde is opgetrokken in marmeren grafmonument voor haar jonggestorven echt schoon metselwerk. De voorgevel heeft een halsvor genoot Carel Hieronymus van In- en Kniphuisen. Aan mige beëindiging, waarop een fraai vormgegeven dak de wanden hangen tien rouwborden voor de families ruiter. De kap is een eenvoudige sporenkap gedekt met Van Ewsum en Van In- en Kniphuisen. Zij hadden ook zwartgeglazuurde Friese golfpannen. Het interieur een eigen grafkelder onder het koor. wordt afgedekt met een gestuukt tongewelf. Op de galerij staat een door W. Hardorff gebouwd orgel dat in 1857 werd geplaatst. Nieuw Scheemda F4 Nuis B5

De kerk is in 1661 gebouwd: daarvan getuigt de gedenk- Het gebouw is een recht gesloten zaalkerk. De kerk steen boven de toegang. De westgevel dateert van 1906. dateert wellicht uit het midden van de 13e eeuw. Dit is Het gave meubliair, met inbegrip van de preekstoel herkenbaar aan de romanogotische stijl. De dakruiter en de avondmaalstafel, behoort tot de oorspronkelijke is in 1873 gebouwd, ter vervanging van een zadeldak inrichting van de kerk. Het orgel is in 1698 door Arp ruitertje. In 1906 is tegen de westgevel een gemetseld Schnitger gebouwd; de blintvleugels zijn door Jan de tochtportaal aangebracht, naar ontwerp van de Maru Rijk gesneden. In de dakruiter hangt een in 1661 door mer architect T. Glastra. De herebanken zijn 18e eeuws, François Hemony gegoten klok. De vloer van het ooste- de kerkbanken dateren uit het eind van de 19e eeuw. lijk gedeelte der kerk telt 23 fraaie grafzerken. Opvallende interieurstukken zijn de twaalf ruitvormige rouwborden die in laatste instantie afkomstig zijn van de Coendersborg. Aan de westzijde staat een orgel dat in 1953 door J. van der Bliek is geplaatst, met gebruikmaking van 17e eeuws pijpwerk.

B3 Niezijl C2 Obergum

Het éénbeukige kerkgebouw dateert uit 1661 en is een De kerk is in de eerste helft van de 13e eeuw gebouwd goed voorbeeld van protestantse kerkbouw. De gevels en in de 15e eeuw naar het oosten verlengd. De 14e- zijn geleed door pilasters. De kerk is aan de westzijde eeuwse toren stond oorspronkelijk vrij, maar is later met bekroond met een dakruiter. Het interieur is gevuld vol- de kerk verbonden. In de noordoostelijke gevel is van gens een traditioneel inrichtingsplan, dat opvallende baksteen een roedemaat gemetseld. gelijkenis toont met de inrichting van de kerk in Adorp. Van het meubilair zijn de preekstoel uit 1780 en de Het orgel dateert in oorsprong uit het midden van de 17e avondmaalstafel uit 1790 overgebleven. In het koor eeuw. Aan het einde van de 18e eeuw is het verbouwd staat een kabinetorgel van H.H. Hess uit 1775. om tenslotte in 1870 door E. Leichel in de Hervormde kerk te Eerbeek geplaatst te worden. In 1920 wordt het orgel door orgelbouwer Marten Eertman in de kerk van Niezijl geplaatst.

Noordbroek F4 Oldehove B3

De naam Noordbroek is afkomstig van Nortdabrock en De kerk van Oldehove werd oorspronkelijk gebouwd brock of broek betekent moerassig land. De imposante in het begin van de dertiende eeuw. In 1664 werd de kruiskerk is gebouwd in de vroege 14e eeuw, een over- kerk grondig verbouwd, met gebruikmaking van restan- wegend laatromaanse bouwstijl die goed herkenbaar is ten van het kloostercomplex Aduard. Zodoende zijn door de indeling en bewerking van de muren; een bene- Aduarder kloosterstenen in de muren van de kerk te den en bovenzone met veel siermetselwerk in de boven- rechtgekomen. Boven de deur van de toren, tevens toe- zone. Maar ook al met een gotische uitstraling door de gang tot de kerk, zit een gevelsteen die verwijst naar hoge muren en bijpassende hoge spitsboogvensters. In 1664. De noordelijke muur heeft nog de oorspronkelijke het interieur vallen de koepelgewelven op, de vele muur smalle rondboogramen. De toren heeft de bijnaam en gewelfschilderingen en twee overblijfselen uit de Zustertoren. Basis daarvoor is een legende over drie katholieke tijd: een sacramentsnis in het koor en een nonnen die tijdens stormweer gered werden door vis- piscina. Sowieso is het interieur zeer rijk te noemen sers uit het Ruigezand aan de Lauwerszeekust bij met een koorhek, een rijkbewerkte preekstoel en een Oldehove. De torenklok is gegoten in 1734. Schnitgerorgel.

A4 Noordwijk D2 Onderdendam

De bouwtijd van het huidige kerkgebouw zou ligt in In 1932 krijgt architect Albert Wiersema uit Bedum de de 15e eeuw. In 1868 is het gehele exterieur van de kerk opdracht een nieuwe kerk te bouwen voor de gerefor- gepleisterd in blokverband. Het dak is gedekt met meerde gemeente. Het gebouw waar vanaf 1914 gekerkt zwartgeglazuurde pannen en wordt bekroond door een wordt, is te klein geworden voor de snel groeiende ge- sierlijke dakruiter. Hierin hangt een in 1712 gegoten luid- meente. klok. Het interieur bevat vrijwel nog de volledige inrich- Wiersema ontwerpt een zaalkerk waarin de invloed ting, inclusief het bankenplan. De preekstoel, tegen de van de Amsterdamse school-stijl duidelijk zichtbaar is. oostwand, dateert uit het eerste kwart van de 17e eeuw Het waaiervormige bankenplan met houten banken is en is in Hollandse renaissancestijl gebouwd. De kerk daar een goed voorbeeld van, evenals het met hout be- ruimte wordt afgedekt door een gestuukt tooggewelf. timmerde paraboolgewelf, het podium met daarop de Het orgel dateert uit 1871 en is gebouwd door de firma kansel, en de glas-in-loodramen. Het interieur verkeert Van Oeckelen. grotendeels in originele staat. Bijzonder is ook de hoge toren met mijtervormige bekroning. Oosternieland E1 Oude Pekela G5

De aan Sint-Nicolaas gewijde kerk is in het midden van Met de ontginning van de veenkoloniën rond 1600, werd de dertiende eeuw gebouwd. De westgevel is in 1843 Oude Pekela gesticht. Tussen 1683 en 1685, kwam er vernieuwd. De koepelgewelven zijn bewaard gebleven; een eenvoudige zaalkerk, gefinancierd door de stad ze zijn in de dertiende en vervolgens in de 15e eeuw met Groningen, tevens eigenaar van de kerk. Op het oudste geometrische motieven beschilderd. Een dakruiter ver- zegel van Oude Pekela staat dan ook een vrouw (stad vangt sinds 1823 de afgebroken vrijstaande toren. Groningen) met een meisje (Oude Pekela) aan haar hand De kerk bezit gaaf 18e-eeuws meubilair in 19e-eeuwse afgebeeld en het bijschrift: ‘Groningen zorgt ervoor’. De opstelling met een preekstoel uit 1773. Het kabinetorgel kerk is sinds de bouw aanzienlijk veranderd: in de 18e is in 1805 door Albertus van Gruisen en Zn. gebouwd; eeuw fors uitgebreid, in de 19e eeuw werd de dakruiter het bevindt zich sinds 1907 in Oosternieland. vervangen door de huidige, sierlijke toren. Binnenin werd de oorspronkelijke houten zoldering in de 19e eeuw vervangen door een witgepleisterd plafond. Het meubilair is deels 17e-eeuws, deels 18e-eeuws.

E2 Oosterwijtwerd H5 Oudeschans

De aan Onze Lieve Vrouwe gewijde kerk is in de tweede De kerk voor het garnizoen van de vesting Oudeschans helft van de 12e eeuw gebouwd. Een dakruiter vervangt werd gebouwd in 1626. Bijzonder is dat in 1772 een pas- een in 1665 omgevallen vrijstaande toren of klokkestoel. torie aan de kerk werd gehecht. Om het huis van kelder- Hij wordt bekroond door een windwijzer met het wapen- ruimte te voorzien, verhoogde men een gedeelte van de Ripperda. De kerk heeft een gaaf interieur met een kerk. preekstoel uit 1666. In het koor hangen drie rouwborden Een grappig element is het schijn-orgeltje dat boven de voor leden van de familie Ripperda en een zandstenen preekstoel te zien is. Het is een zogenaamde ‘trompe epitaaf voor Gijsbert Herman Ripperda uit 1695. In 1741 l’oeuil’, een bedriegertje: er wordt een heus orgel in bouwde Christian Müller een huisorgel dat in 1845 door laat-18e-eeuwse stijl gesuggereerd. Een gedenkbord Herman Eberhard Freijtag in de kerk werd geplaatst en aan de noordwand roemt in verzen de (financiële) hulp in 1895 door Jan Doornbos van een nieuwe kas is voor- van Willem I voor herstelwerkzaamheden in 1826. zien. Onder het koor bevindt zich de grafkelder voor de familie Ripperda.

Oostum C3 Overschild E3

Het prachtig gelegen kerkje van Oostum stamt uit de 13e De kerk is een rechthoekige zaalkerk met vier traveeën, eeuw. De dwarsgeplaatste toren is waarschijnlijk 14e- gedeeld door licenen. Dit karakteristieke Hervormde eeuws en gebouwd op de fundamenten van de afgebro- kerkgebouw dateert uit 1880. In 1926 is tegen de achter- ken westelijke travee. Het dak van de kerk is gedeeltelijk zijde van de kerk een consistorie gebouwd. Het kerk nog met de oorspronkelijke holle en bolle pannen (de gebouw is opgetrokken in sobere Waterstaatsstijl. De ‘nonnen’ en ‘monniken’) gedekt. entree bestaat uit een dubbele paneeldeur, halfrond bo- De preekstoel dateert uit het eind van de 17e eeuw, de venlicht en gestuukte omlijsting. De kap is gedekt met herenbank voor de familie Lewe van Aduard is in het zwarte geglazuurde Friese golfpannen. Op de voorgevel begin van de 18e eeuw gemaakt. staat een dakruiter met daarop een vergulde haan. Het interieur wordt afgedekt met een gestuukt tongewelf. De inrichting bevindt zich geheel in de staat van de bouwtijd. Een mooi loos orgelfront staat op de galerij, aan- sluitend een balustrade.

F3 Opwierde C1 Pieterburen

Het kerkgebouw dateert uit het midden van de 13e eeuw De aan Sint-Petrus gewijde kerk is in de 15e eeuw geen is een voorbeeld van de overgang van romaanse naar bouwd, de toren (met twee klokken) is van 1805. De romanogotische bouwkunst. Het is een redelijk hoog windwijzer toont het Alberda-wapen. De kerk bezit een gebouw waarvan de gevels zijn versierd met nissen, belangrijk interieur. Uniek is het schitterende houtsnij- metselverbanden en baksteendecoraties. In 1838 werd werk in de 19e-eeuwse triomfboog tussen schip en koor, de helft van de westelijke travee en de gewelven ge- gemaakt door beeldsnijder Anthonie Walles. In het koor sloopt. Na de sloop krijgt de kerk een vlak balken staat een prachtige 18e-eeuwse herenbank, bestemd plafond. In 1964-1968 is het gebouw ingrijpend geres- voor de familie Alberda van Dijksterhuis, vervaardigd taureerd. Een sacramentsnis in de noordgevel, een clas- door Allert Meijer en Jan de Rijk. In het koor hangen ook sicistische preekstoel en een loos orgelfront zijn sinds- vijf rouwborden voor bewoners van de borg Dijksterhuis. dien de sierende elementen in het interieur. In het catechisatiegebouw van Domies kerk en Toen vind je nu de theeschenkerij. Saaxumhuizen C2 Solwerd F2

De kerk is in de dertiende eeuw gebouwd. In 1846 is zij De kerk is in 1783 gebouwd. Naast de kerk staat een uitwendig gepleisterd. De toren is in 1858 gebouwd. houten klokkenstoel. De kerk bezit een gaaf interieur uit De kerk bezit een gaaf interieur met preekstoel en de bouwtijd. Het orgel is in het laatste kwart van de 19e banken uit 1829. Het snijwerk is in 1830 door Anthonie eeuw gemaakt en in 1942 in de kerk van Solwerd ge- Wallis vervaardigd. Aan de noordzijde staat de bank plaatst. Al in de Middeleeuwen stond in Solwerd op voor de familie Alberda van Dijksterhuis; de voorstelling nagenoeg dezelfde plek een kerkgebouw. Na de vervan het Laatste Avondmaal op deze bank is in 1996 door woesting van deze parochiekerk in 1536 werd de kapel Tico Top gesneden. Het orgel is in 1851 door Petrus van steeds vaker gebruikt. In 1669 lag er een voorstel om de Oeckelen gebouwd. kapel af te breken en een nieuwe kerk te bouwen, meer dan een eeuw later werd dit plan ten uitvoer gebracht. Op 29 juni 1783 werd de huidige kerk van Solwerd in gebruik genomen.

E4 Sappemeer F2 Spijk

De Koepelkerk van Sappemeer werd in 1657 gebouwd. De huidige Andreaskerk werd in 1676 gebouwd nadat Door de bloei van de handel in turf was er behoefte aan enige jaren eerder de oorspronkelijke kerk grotendeels een calvinistische kerk. De Koepelkerk is een achtkantig door brand werd verwoest; alleen de muren bleven be- gebouw met een koperen koepeldak. Het Van Oeckelen houden. Bij de herbouw kreeg het tot dan toe recht ge- orgel is gebouwd in 1875. Het oorspronkelijke pijpwerk sloten koor een driezijdige sluiting. In 1902 werd een to- is nog vrijwel helemaal compleet. ren naar voorbeeld van die van Uithuizermeeden ge- De kerk is in erfpacht gegeven aan het Museaal Centrum bouwd als vervanging van een dakruiter uit 1711. De to- Sappemeer. ren werd ingebouwd, jammer genoeg ten koste van de 13e eeuwse westgevel. In 1969-1970 is de kerk gerestaureerd waarbij de oude balkenzoldering van 1676 terug- kwam, inclusief originele blauwgroene kleur. Bij de restauratie kwamen elementen uit de oorspronkelijke bouwperiode terug: de piscina, plaats van het altaar en het fundament van een doopvont bij de huidige ingang.

Scheemda G4 Stitswerd D2

Het kerkgebouw dateert uit 1515. Het is een rechthoekig De aan Sint-Georgius gewijde kerk is in het midden van schip met driezijdige koorsluiting, nog vrijwel geheel de dertiende eeuw gebouwd. De westen zuidmuur zijn opgetrokken uit kloostermoppen. Een mooi interieur, in de 15e eeuw vernieuwd. De oorspronkelijke overwel- dat is overwelfd met een houten, gekleurd tongewelf. ving is toen niet door een nieuwe vervangen. De dakrui- Binnen wordt de lengte van het gebouw benadrukt door ter verving in 1656 een vrijstaande stenen toren; in de de vele langsbanken. Met uitzondering van het doophek dakruiter hangt een in 1439 aan H.Georgius gewijde is de volledige meubilering nog aanwezig. De fraaie klok. Het wapen-Lewe fungeert als windwijzer. Het preekstoel is gemaakt in 1634, in 1792 verplaatst en 17e-eeuwse meubilair is later op ongebruikelijke wijze enigszins gewijzigd. De kerkbanken dateren uit de 18e opgesteld, met de preekstoel uit het tweede kwart van en vroege 19e eeuw. Het middeleeuwse orgel werd in de 17e eeuw in het westen. In de vloer van de kerk lig- 1874 vervangen door een instrument dat door Roelf gen, deels zichtbaar, deels onder de houten vloer ver- Meijer uit Veendam is gebouwd. Het oude orgel hangt in borgen, verscheidene grafzerken, de oudste uit 1639. het Rijksmuseum te Amsterdam.

E4 Slochteren G3 Termunten

De vrijstaande toren is, naast de fundering van zwerf- Oorspronkelijk stond op deze wierde een veel grotere keien, het enig overgebleven deel van de laat-romaanse kruiskerk uit de 12e eeuw die vermoedelijk bij een be- kruiskerk. Behalve de sloop van koor en schip, werden langrijk cisterciënzer klooster hoorde. Van deze tufste- de muren van de kerk iets verlaagd, zichtbaar aan de af- nen voorganger resten slechts koor- en vieringtravee. gekapte bovennissen. Bij de laatste verbouwing werden Omdat de dwarspanden en schiptraveeën zijn afgebro- ook grote rondboogvensters aangebracht. Binnenin de ken, maakt de huidige kerk een wat gedrongen indruk. kerk zijn de gewelven vervangen door een houten zolde- Toch nog steeds een indrukwekkende kerk met een rijke ring. Het interieur bevat de uit de kerk van Harkstede af- verscheidenheid aan vensters. Opvallende details in het komstige rouwborden van Henric Piccardt en zijn vrouw interieur zijn de typisch laat-romaanse koepelgewelven Anna Rengers, een grafzerk uit 1613 van Zeino Henrick met acht ribben, de opmerkelijk hoog (1.40 m) geplaats- Rengers, en een herenbank uit 1783. Ook is er een neo- te piscina in het koor, en het uit de kerk van Heveskes klassieke preekstoel uit 1783 en een Van Oeckelen-orgel afkomstige 13e eeuwse doopvont. De toren werd pas na dat in 1885 in gebruik werd genomen. de Tweede Wereldoorlog gebouwd als vervanging van de dakruiter. Thesinge D3 Toornwerd D2

De indrukwekkende kloosterkerk van het rond 1250 ge- Tot 1818 stond op het kerkhof in Toornwerd een kapel bouwde klooster Germania was gewijd aan Sint-Felicitas met klokkenstoel. De kapel werd gesloopt nadat deze en haar zeven zonen. Na de afbraak van de kruiskerk in al eerder door brand was verwoest. Eind 19e eeuw werd 1786 bleef alleen het koor bewaard: de huidige kerk van op de plek van de afgebroken kapel een klokkentoren Thesinge. gebouwd. Het ontwerp is van architect E. de Jonge. De Dat het een prachtig romano-gotisch gebouw was, is klok uit 1622 die eerder in de kapel hing, hangt nu in vooral binnen te zien aan de halfronde koorsluiting met de toren en wordt op bepaalde uren van de dag en bij haar rijzige, halfrond uitgeschulpte nissen, waarin zich begrafenissen geluid. De toren heeft drie bouwlagen en de vensters bevinden. Het orgel is in 1873 door Roelf kenmerkt zich door de eclectische bouwstijl: een combi- Meijer gebouwd. natie van verschillende neostijlen zoals neoclassicisme, neogotiek en neoromaans. Opvallend is de royale trap- partij op het kerkhof.

D3 Thesinge, Gereformeerde kerk D1 Uithuizen

Kerk en pastorie zijn in 1876 als een eenheid gebouwd; Het zijn waarschijnlijk de drie Aylbada broers geweest symmetrisch met neoclassicistische kenmerken. Het die begin 13e eeuw opdracht hebben gegeven voor de ensemble is van cultuurhistorisch en architectonisch bouw van de kerk. Lange tijd is het onduidelijk geweest belang en sinds 2001 zijn kerk en pastorie rijksmonu- wie de schutspatroon van de kerk was: St. Dionysius of menten ‘vanwege de gaafheid van hun tijd typische ar- de apostel Jacobus de Meerdere. De kerk wordt dan ook chitectuur en de visuele en functionele samenhang’. vaak Jacobi-kerk genoemd. Vermeldingen in de oudste Sinds de bouw hebben nauwelijks wijzigingen plaats geschriften wijzen echter op een patrocinium van gevonden. Opvallende elementen in het verder een Dionysius. In 2010 zijn kerk, toren en omringende kerk- voudige kerkinterieur zijn de diepzwarte preekstoel in hof officieel overgedragen aan de Stichting Oude hoogglans, de twee zwart geschilderde psalmborden Groninger Kerken. In samenwerking met de gerefor- met aan de bovenzijde het silhouet van een gezicht met meerde gemeente wordt eens in de twee weken een geopende mond, de twee kerkenraadsbanken met huif kerkdienst gehouden. Daarnaast is er ruimte voor con- en fronton, en de gietijzeren kroonluchters met acan certen, exposities en andere evenementen. thusmotieven.

Tinallinge C2 Uitwierde F2

Deze kerk werd gebouwd in de 13e eeuw op de wierde De toren is in het begin van de 13e eeuw gebouwd en Ingaldingen. Het is een rechtgesloten zaalkerk die diver- omstreeks 1275 verhoogd. In 1840 is hij vanwege bouw- se malen werd verbouwd. Het torentje met de achtkanti- valligheid met eenderde verlaagd. De toren herbergt ge spits staat op een groen geschilderde houten onder- twee klokken: een uit de dertiende of 14e eeuw en een bouw. Bij de laatste restauratie werden fragmenten van van Johannes Bremensis uit 1516; de laatstgenoemde wandschilderingen gevonden, waaronder een Christus klok is afkomstig van de afgebroken kerk van Midwolda. kop, het restant van een getekende kruisiging die waar- Op de toren staat een windwijzer in de vorm van een schijnlijk uit de 15e eeuw stamt. Er staan banken uit de man op een paard: naar verluidt de verbeelding van 18e eeuw, een koorhek uit 1549 en een met bladgoud Jan Cornelis Bos, aan wien blijkens een in 1844 aan versierde preekstoel uit 1660. Het eenklaviersorgel gebrachte gedenksteen de toren in 1840 zijn behoud werd in 1917 geplaatst door J. Doornbosch. Grappig de- verschuldigd is geweest. Een andere, van de afgebroken tail is de tekst aan de orgelbalustrade waarop de middeleeuwse kerk afkomstige steen memoreert Uneko landbouwprijzen uit de 16e eeuw worden vermeld. Ripperda, 1566.

B4 Tolbert B2 Ulrum

Het koor van de kerk dateert van rond 1200, het schip en De 13e-eeuwse kerk is een voorbeeld van de vroegste de toren zijn iets jonger. Omstreeks 1600 werd de toren fase van de laatromaanse bouwstijl. De toren is als ver- iets verhoogd en voorzien van een zadeldak. In de toren dedigingstoren gebouwd. Onder het koor is een grafkel- hangt een klok van Jurjen Balthasar uit 1660. De oude der, aangelegd door collator Evert Lewe in 1629. Verder windwijzer wordt in het koor bewaard. te zien in de kerk: de Asingabank uit ongeveer 1660, Het meubilair van de kerk is, op de 17e-eeuwse avond- twee 18e eeuwse offerblokken, de preekstoel uit 1745 maalstafel na, vooral 19e-eeuws. Petrus van Oeckelen naar ontwerp van Jan Bitter met snijwerk van Casper bouwde in 1867 het orgel. Struiwig, en een eenvoudige avondmaaltafel uit de Op de vloer van de kerk liggen gele Friese klinkers, die 17e eeuw. De grote luidklok van deze kerk is aan de onder de banken in een patroon van grafvakken zijn ge- H. Catharina gewijd, ook was er eens een afbeelding van legd. deze heilige op een schildering in het koor. Maar vrijwel alle muur- en gewelfschilderingen zijn tijdens een ingrij- pende restauratie in 1916/1917 verloren gegaan. Usquert D1 Westeremden E2

De aan Sint-Petrus en -Paulus gewijde kerk is omstreeks De kerk van Westeremden ligt op het hoogste punt van 1100 in tufsteen gebouwd. In 1231 is zij verbrand. de wierde en kon zich vroeger meten met de kerken van Daarna is ze in baksteen verhoogd en naar het westen Loppersum en Stedum. Gebouwd in de 13e eeuw door verlengd. In 1863 is ze gepleisterd; daarbij zijn neogoti- het klooster van Wittewierum en gewijd aan Sint- sche versieringen aangebracht. Een ten noordwesten Andreas, raakte het gebouw in de loop der tijd zowel vrijstaande toren is in 1868 afgebroken; in 1869 is hij zijn dwarsarmen als zijn toren kwijt. door een neogotische westtoren vervangen. De kerk Van de buitenzijde is de oostgevel het mooist: hier zien herbergt een preekstoel met het wapen-Alberda en we een rijk gedetailleerde romano-gotische gevel met twee herenbanken die in 1755 door Jan Dieters Brugma nissen die gevarieerd siermetselwerk bevatten. De zijn gemaakt. Het orgel is in 1852 door Petrus van Oec 17e-eeuwse inrichting van de kerk is goed bewaard ge- kelen gebouwd. Op de oostwand van het koor zien we bleven. Het orgel is in 1874 door Petrus van Oeckelen muurschilderingen met een voorstelling van het Laatste gebouwd. Oordeel en afbeeldingen van de heiligen Bartholomeus en Christophorus.

A2 Vierhuizen E2 Westeremden, Boaz Kerk

De bouwtijd van het oorspronkelijke tufstenen kerkge- Zowel de oude gereformeerde kerk uit 1898, als ook de bouw zou terug kunnen gaan tot 1200. In 1640 werd het vervanger ontlenen hun naam aan zuilen bij de ingang kerkgebouw grondig verbouwd. Twee eeuwen later werd van de tempel van Salomo: Jachin en Boaz. Architect de vrijstaande toren afgebroken en in 1844 werd een Albert Wiersema uit Bedum ontwierp in 1934 deze sobe- nieuwe toren in de kerk gebouwd. De klok werd gegoten re zaalkerk in een variant van de Amsterdamse School. in 1630. Het huidige kerkgebouw is een recht gesloten Ook het goed bewaard gebleven interieur laat de zaalkerk, waarvan de kerkruimte bestaat uit drie tra- Amsterdamse School invloed zien met consequent door- veen afgedekt met een houten tongewelf. Het banken- gevoerde, eenvoudige geometrische versieringen. In plan is nog compleet aanwezig, inclusief ambtsdrager- 2016 zijn de oorspronkelijke kleuren teruggebracht. Aan banken. Het orgel dateert uit 1892 en is gebouwd door de buitenkant: bruinrood, groen, okergeel en zwart. Petrus van Oeckelen Het kerkhof bevat enkele bijzonde- Binnenin de kerk: bruinrood, turquooise, donkerbruin, re zerken waarvan de oudste dateert uit 1669. zachtgeel en zwart. Ook zijn de vloer- en traplopers terug. Het orgel staat op een vooruitspringende betonnen verdieping en is afkomstig uit het oude kerkgebouw.

Visvliet A3 Westernieland C1

Op de gedenksteen in de westgevel is te lezen dat de De kerk van Westernieland is in de 13e eeuw gebouwd. aan Sint-Gangulfus gewijde kerk in 1427 is gebouwd. In De toren dateert van een eeuw later. In 1831 kreeg het de 19e eeuw is de kerk uitwendig gepleisterd. Eén van gebouw een gele pleisterlaag. De zoldering binnen in de de twee windvanen van de kerk heeft de vorm van een kerk heeft helderblauw geverfde balken. De kansel 1693 gedateerde vis (de ander van een schip). dateert uit het midden van de 17e eeuw en draagt het In de kerk zijn een preekstoel en doophek uit 1714 te be- wapen van de collator Schotto Tamminga van Bellinge wonderen, gesierd met snijwerk van Jan de Rijk. In de weer. Op de linkerbank op het koor staat het wapen van zuidwand van het koor is een steen gemetseld waarop de bewoners van de edele heerd Zijlbrugge. Het orgel ondermeer de hoge roggeprijs in 1557 is vermeld. Het werd in 1893 gebouwd door P. van Oeckelen. Op het orgel is in 1869 door Petrus van Oeckelen gebouwd. kerkhof staan gerestaureerde grafstenen, onder andere van robbenjagers.

B2 Wehe-den Hoorn D2 Westerwijtwerd

De kerk is in het tweede kwart van de 13e eeuw ge- De kerk en de oorspronkelijk vrijstaande toren zijn in de bouwd. Blijkens een gedenksteen in de oorspronkelijke 13e eeuw gebouwd. In de 16e eeuw werd de toren ver- westmuur werd in 1653 een toegang in het westen ge- hoogd en met de kerk verbonden. In het interieur zijn maakt. De kerk is in 1880 uitwendig gepleisterd. De to- verschillende muurschilderingen te bewonderen. Op de ren is in 1656 gebouwd. Er zijn enige onderdelen van het noordwand verbeeldt een waarschijnlijk 14e-eeuwse 18e-eeuwse meubilair voorzien van snijwerk van Casper schildering van twee kampvechters de strijd tussen Struiwig. Ook het wapen-Tjarda van Starkenborgh bo- Goed en Kwaad. ven de noorddeur, oorspronkelijk wellicht een opzetstuk De 17e-eeuwse banken zijn in de 19e eeuw opnieuw op- op een herenbank, is door Struiwig gesneden. Onder gesteld. Het loze orgelfront met 18e-eeuwse onderdelen het koor bevindt zich de grafkelder voor de familie dateert van 1902. In het koor en onder de orgelbank lig- Tjarda van Starkenborgh. In 1985 beschilderden Wout gen vijftien grafzerken. Muller en Matthijs Röling het gewelf. Wierhuizen B2 ’t Zandt E2

Tijdens de Kerstvloed van 1717 raakte in Wierhuizen de De Mariakerk is een mooi voorbeeld van laatromaanse kerk zo zwaar beschadigd dat deze moest worden afge- bouw. Het oudste deel stamt uit de tweede helft van de broken. Op de plek waar eens de kerk stond, bevindt 13e eeuw. Het hoge, gotische koor uit de 15e eeuw. De zich alleen nog de begraafplaats, het hek en lijkhuisje. hoge ramen zijn in dezelfde tijd aangepast. Zowel exte- Het geheel is erkend als zelfstandig rijksmonument. In rieur als interieur zijn bijzonder met boven- en beneden- 2009 is in het kader van het project ‘Op Hoogte zones, siernissen en spaarvelden. Het interieur wordt Gedacht’, een kunstwerk van Meschac Gaba geplaatst. overdekt met koepelgewelven. In het koor zijn een pisci- De vorm van het kunstwerk Irréel, een skelet van een na en sacramentsnis te zien. Bijzonder fraai zijn de 13e- kerk maar dan op kamerformaat, is ontleend aan een en 16e eeuwse muurschilderingen met Bijbelse figuren katholieke kerk in de geboortestad van Gaba: Cotonou, en taferelen. Naast de Mariakerk staat de eveneens 13e en laat zien hoe in het westen de kerken worden ge eeuwse vrijstaande zadeldaktoren met een spitse dak confronteerd met leegloop. Zijn beeld weerspiegelt die ruiter uit de 17e eeuw. De luidklokken in de toren zijn uit leegte, maar het zegt tegelijk dat dit ook een nieuw 1501 (Geert van Wou) en 1693 (G. Schimmel). begin is.

E2 Wirdum E2 Zeerijp

De kerk is in het begin van de 13e eeuw gebouwd. Het Waarschijnlijk stond in de 12e eeuw al een tufstenen westelijk deel van de zuidmuur is al vrij snel daarna kerkje of kapel op de plaats van de huidige, 14e-eeuwse herbouwd. De omstreeks 1200 gebouwde westtoren is kruiskerk. Het is een imposant gebouw met karakteris- in 1878 afgebroken. In de noordgevel bevindt zich een tieke kenmerken van de overgang van romaanse bouw- knielnis. In het interieur zijn de preekstoel uit circa 1650 stijl naar gotiek: hoge gewelven, spitsbogige vensters, en een herenbank uit 1644 bewaard gebeven. De avond- maar ook ronde ramen, siermetselwerk en rondstaven maalstafel is 17e eeuws. In het koor liggen verschillende rondom de vensters. Uniek is het interieur, alle wanden grafzerken, de oudste van 1551, onder andere voor leden zijn van baksteenimitatie voorzien, een dieprode kleur van de families Froma en Van Halsema. Tegen de zuid- met witte voegen. Ook de spitsbogige gewelfvelden zijn wand van het koor is een zandstenen grafdeksel uit de voorzien van deze baksteenimitatie, zij het in andere 13e eeuw opgesteld. Het orgel is in 1879 door de firma tinten en patronen. Orgel, preekstoel, piscina’s en rouw- Van Oeckelen gebouwd. borden maken het bijzondere interieur compleet.

Wittewierum E3 Zuidwolde D3

De kerk van Wittewierum is gebouwd in 1863, op de De oorsprong van de kerk is zeer oud: niet lang na 1050 grondslagen van de vervallen kerk van het beroemde werd deze van tufsteen gebouwd. Na gedeeltelijke af- 13e-eeuwse klooster Bloemhof. In het interieur zijn veel braak werd de kerk in de 16e eeuw in baksteen hersteld elementen uit de voormalige Bloemhof-kerk terug te vin- en verhoogd. Vanwege de aanleg van de weg langs het den. Zoals de twee rouwborden voor Lammert Schotto Boterdiep is het koor in 1854 afgebroken. Rengers en zijn echtgenote, en de zerkenvloer met der- Het interieur bevat 17e-eeuwse elementen (preekstoel tien grafzerken in het koorgedeelte, waarvan de oudste en avondmaalstafel), maar is verder grotendeels stamt uit 1558. 19e-eeuws. Tussen toren en kerk is een deur uit 1643 bewaard gebleven. Het orgel, in 1817 gebouwd door N.A. Lohman, is door Jan Doornbos in 1895 op de ver grote orgelgalerij opnieuw opgebouwd.

E3 Woltersum B2 Zuurdijk

Tot 1765 stond in Woltersum een grote middeleeuwse De kerk van Zuurdijk is in de 13e eeuw gebouwd. De kerk. In dat jaar is het schip van de kerk afgebroken: toren, met een zeemeerman als windwijzer, dateert van een kleiner westelijk kerkgedeelte kwam er voor in de 1798. De kerk heeft een opmerkelijke restauratie onder- plaats. In 1837-1838 volgde de afbraak van het rond gaan. Alle muren zijn ontdaan van het pleisterwerk uit gesloten koor als de vrijstaande toren. Het meubilair 1879, waardoor alle bouwsporen en daarmee dus de dateert uit 1838. De panelen van de preekstoel dragen hele geschiedenis van de kerk voor de bezoeker in zicht voorreformatorische schilderingen van de lijdensge- zijn gekomen. Zo is bij het verwijderen van het pleister- schiedenis; bij een schoonmaakbeurt zijn ze ernstig be- werk de piscina aan de zuidzijde van de oostmuur te- schadigd. Het orgel is in 1894 door de zonen van Petrus voorschijn gekomen. Dat is een nis in de muur waardoor van Oeckelen gebouwd; het bevindt zich nog in originele men vroeger het wijwater liet weglopen. staat. In de noordwand van de toren is een uit de voor malige pastorie afkomstige steen met het jaartal 1558 en het wapen-Rengers ingemetseld.