Anno 13 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia, Numero 1 Belgio, Canada, Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Aprile 2015 Stati Uniti e Svizera Gli Albanesi e l’Albania Le città ciclopiche del Lazio Un importante studio del geografo I mitici Pelasgi, parenti degli Etruschi, antenati dei Baschi Ferdinando Milone pubblicato nel 1942 o forse degli Albanesi da FRANCO TAGLIARINI I discendenti illirico–albanesi l professor Ferdinando Milone ( Napoli 1896 – Roma 1987 ), ppare naturale porsi alcune do- Iillustre geografo, docente nelle Università di Napoli e Roma, Amande: Esistono ancora i discen- Socio Nazionale dell’Accademia dei Lincei, autore di numerosi denti diretti dei Pelasgi? In tal caso, libri ancor oggi di capitale importanza per gli studi di geografia dove possiamo trovarli? Il francese Zacharie Mayani ha trovato connessio- economica, pubblicò nel numero del marzo 1942 della rivista del ni tra le lingue etrusca e pelasgica e la Touring Club Italiano “Le Vie d’Italia” un importante saggio dal moderna lingua albanese. La maggior titolo: “Gli Albanesi e l’Albania”. Ritengo utile riportare una sin- parte degli studiosi ritiene gli argomenti tesi dell’articolo, che certamente non è facilmente reperibile nelle di Mayani estremamente fragili. Tutta- biblioteche italiane né, ritengo, in quelle albanesi. via, l’ipotesi d’una discendenza degli L’autore afferma, all’inizio del saggio: Albanesi dai Pelasgi non ha solamente «Nella Balcania, groviglio di paesi e di genti, non sempre le forme un’origine nazionalista e non è neppure fisiche permettono distinzione netta tra l’una e l’altra regione,né d’epoca recente, anzi è molto antica ed le singole nazionalità risultano così spiccate da consentire una è stata sostenuta da diversi autori (Fala- divisione tra loro. Territori di transizione da una regione all’altra, schi, Catapano, Marchiano, D’Angely, abitati da popolazioni miste pei lunghi secoli di storia comune, Kolias, Pilika). dovranno necessariamente, più di una volta, essere assegnati a (segue a pagina 7) questo o a quello Stato politico. Con un po’ di buona volontà, molta rettitudine e studio obiettivo dei fatti, sarà possibile, però, anche in questa intricata grande regione fisica ed umana, venire ad una La grande epopea degli Illiri sistemazione equa e duratura». Quindi Ferdinando Milone passa a considerare il nuovo Stato Di TIBERIO OCCHINERO albanese. «Innanzi tutto – si chiede – esiste una nazionalità Dioràma Storico Albanese albanese? ». ll’inizio del II millennio a.C. scese Un Albanese autentico, il Ministro Ernest Koliqi – (Scutari, 20 Carta etnografica della Turchia in Europa. Il tratteggio orizzontale mostra Adal Nord nella penisola balcanica la maggio 1903 – Roma, 15 gennaio 1975) – scrittore e poeta al- che gli Albanesi si spingevano anche a NE e a Sud fino al golfo di Arta prima ondata dei Paleoindoeuropei cui fecero seguito altre ondate, fra le quali banese, nonché Ministro della Pubblica Istruzione in Albania dal o del monte, del nord o del sud, dell’acquitrino o dell’altopiano: 1939 al 1942 – nello sguardo d’insieme che apre la bella guida probabilmente quella dei Dori e certa- «Chi sei?» udrai sempre risponderti con fierezza orgogliosa: «Jam mente quella degli Illiri. Questi ultimi, dell’Albania edita dalla Consociazione Turistica Italiana nel 1940 Shqipëtar», sono albanese”. Ha ragione il Koliqi, afferma Milo- distaccatisi da un comune ceppo etnico – fa due importanti affermazioni: “le diverse vicissitudini storiche, ne: più ci fermiamo in Albania, più la studiamo ed impariamo a ario o indoeuropeo, si stabilirono sul attraverso le quali è passata la razza albanese, le hanno dato una conoscere questa terra così interessante e questo popolo così buono territorio albanese all’inizio dell’età del fisionomia particolare, varia e curiosa, che la fanno apparire un vero e leale, e più terra e popolo ci appaiono diversi da regione a regio- bronzo per diventare agricoltori e alle- mosaico di religioni, di usi e di costumi disparatissimi”. E più oltre ne, da gente a gente, da fis a fis. vatori in epoche successive. Riguardo ai nota: ”Se domandi alla gente del contado o della città, della piana (segue a pagina 3) risultati delle ricerche linguistiche e an- tropologiche, alle quali bisogna aggiun- asce di porfirite rinvenute nell’acropoli di gere anche le scoperte archeologiche Foiniki lo provano. Non mancano, anche degli ultimi decenni, continuano a offri- se scarse, testimonianze dell’età del ferro. EPITAFI I GLLAVENICËS re sempre più concrete prove della di- Le suppellettili trovate nella necropoli di scendenza illira degli odierni Albanesi. Komani insieme all’indice cefalico degli Fin dalle età più remote era abitata la scheletri dissepolti da quei tumuli sono zona litoranea dell’Albania. Oggetti liti- una sicura prova che la stessa Stirpe abita objekti më i shquar i mesjetës shqiptare tuttora il suolo albanese. ci ritrovati nell’Albania settentrionale e (segue a pagina 8) Nga MELSI LABI Drejtor i Muzeut Historik Kombëtar

pitafi i Gllavenicës daton në vitin 1373 Papa Clemente XI-Albani e gli Edhe është zbuluar në qilarin e një shtëpie të rrënuar në afërsi të Ballshit. Në momentin që u gjet, epitafi ishte i palosur dhe i dëmtuar albori del nazionalismo albanese nga brejtësit. Epitafi i përkiste kishës së Di Prof. Dr. ANGJELIN SHTJEFNI, Dott. in processo NIKOLLË LOKA Gllavenicës (Ballshit të sotëm). Emërtimin l nazionalismo quantunque sia unico “Epitafi i Gllavenicës” e ka bërë studiuesi Ial mondo moderno, alcuni elementi Theofan Popa, duke u bazuar në titullin suoi s’incontrano presto lungo lo svi- kishtar që kishte peshkopi Kalist, i Gllavenicës luppo storico. Le prime tracce del na- dhe i Beratit. Për të arritur në këtë përfundim, zionalismo s’incontrano presso gli ebrei Popa është mbështetur në një gojëdhënë che si consideravano un popolo eletto, vendase, sipas së cilës: «Epitafi i Gllavenicës superiore, con una storia distinta dagli dhe lipsanet e Gorazhdit dhe të Angjellarit, altri popoli. Gli Antichi Greci altretan- të cilët kishin qenë episkopët e Gllavenicës to si sentivano superiori verso gli altri gjatë viteve të pushtimit bullgar, janë sjellë popoli perché ritenevano loro stessi più në kishën «Fjetja e Shën Mërisë» në kalanë abili nel governare. Questi sentimenti e Beratit nga kisha “Fjetja e Hyjlindëses” që kërkuan ndihmën e udhëheqësit të asaj kohe Epitafi është qëndisur në një pëlhurë në di superiorità intelettuale dettero iden- gjendej në Ballsh. Veç tyre ka pasur edhe z. Ramiz Alia, duke shfrytëzuar vizitën e tij në formë katërkëndëshe, e cila ka një kornizë tificazioni più universali sotto l’Impero objekte të tjera kishtare si libra liturgjikë dhe Berat. Epitafin e kishin mbështjellë rrulo dhe me gjerësi rreth 14,5 cm. Korniza është e Romano. Il fenomeno della nascita del- pergamenë». Fillimisht murgjit e manastirit i e kishin futur në një sënduk. Ramiz Alia duke qëndisur me fije argjendi të lara me ar dhe le nazioni per causa delle circostanze shpunë ato në manastirin e Shën Gjergjit në parë kushtet e këqija ku ruhej epitafi urdhëroi është e stolisur me 250 kryqe të vendosur create, in Occidente è stato fatto prima fshatin Mbreshtan të Beratit. Pas islamizimit që ta sillnin në Tiranë. dy e nga dy në vijë paralele. Sipërfaqja ku che in Oriente, mentre nei paesi balca- të fshatit në kohën e pushtimit osman reliket Në vitin 1981, Epitafi i Gllavenicës është është Krishti i shtrirë ka përmasat 148x41 nici ancora più tardi. In Occidente che e shenjta u prunë në kishën «Fjetja e Shën ekspozuar në stendat e Muzeut Historik cm. Fusha e ndërmjetme është e zbukuruar si sviluppò più presto, le prime nazio- Mërisë» në kalanë e Beratit. Kombëtar në Tiranë. Epitafi i Gllavenicës me rreth 194 lule të rrumbullakta të ni naquero proprio nel passaggio tra la Në vitin 1980, kur u përurua Muzeu i gjendet në pavijonin e mesjetës, në katin e qëndisura me fije argjendi të lara me ar mbi fine del sistema feudale e la nascita ceto Artit Mesjetar në qytetin e Korçës, qytetarëve dytë të muzeut. Ai është vendosur në një mëndafsh. Lulet janë në ngjyrë blu, të kuqe borghese come strato e classe sociale. nazionale presso gli albanesi ebbe un per- beratas, duke ditur se dispononin mjaft vitrinë prej xhami, në mesin e sallës. Gjatësia dhe të gjelbër. Madhësia e luleve është rreth Intanto la formazione della nazione al- objekte me vlerë u lindi idea që të krijonin e epitafit është 212 cm, aq sa gjatësia e një 4x4 cm, ndërsa madhësia e gjetheve është corso più lungo per via dell’occupazione banese e lo sviluppo della coscienza ottomana. një muze mesjetar në qytetin e tyre. Për këtë varri të zakonshëm, ndërsa gjerësia 114 cm. 4,5x3,7cm. (Vijon në faqen 2) (segue a pagina 11)

cmyk Mitologia Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 2 Gjurmë ilire edhe në Pamir “Atlantida” të reja pellazgo ilire po dalin mbi sipërfaqe “Atlantida’ te reja pellazgo ilire po dalin mbi siper- faqe. Nje filozof kish thene: ‘Nese kujtesa shtypet me force nga jashte, rikthimi i kesaj kujtese nodh herdo kurdo vecse me rrembyeshem’. Mbase edhe e njejta gje po ndodh edhe me shqiptaret; qyteterimi i mah- nitshem i tyre poellazgo ilir, i cili ose u pervetesua nga te tjeret ose u tjetersua dhe u fsheh ne menyre qe shqiptaret mos te kishin mundesine te merreshin me historine e tyre. Por, e kaluara pellazgo ilire po rikthehet ne kete mijevjecar me hove te rrembyesh- me. Zbulohen burushet ose hundezaket ne Hunze te Pakistanit (pasardhes te komandanteve ilir te Lekes se Madh). Zbulohen kalashet ne Nuristan midis Af- ganistanit dhe Pakistanit, edhe keta pasardhes te ush- tarave te Lekes, madje epirotas ose thene me shqip, came te vertete. Per t’ua hequr skepsat, mjafton qe te shihni nje valle te tyre qe quhet vallja ‘Tsiam’. Kjo valle nga kalashet behet ne perkujtim te nje atedheu te lashte te lene me mijera kilometra larg dhe te nje rikthimi te mundshem ne kete atdhe. Atedheu i en- re (shih per kete te Shqiperia c’ka qene e Sami Fra- kene thene: sa pamje derruar i kalasheve eshte pikerisht ‘Tsiami’ pra lumi sherit ku thote se pellazget erdhen nga mes’i Azise’). e mire. Ne videon qe Tiam i Camerise, prej se cilit sic thote edhe Cabej doli Zbulimi i Hunzes dhe gjuhes burush, lugines Kalash, solla, une pata bere ko- eponimi Cam ose Cameri. Ekspedita e Lekes ne Azi- pashtuneve dhe Pamirit tregon qartesisht se pellaz- mente me postuesin e ne qendrore ka lene edhe gjurme te tjera. Nje gjurme get nuk jane nje popull indoeuropian, por ata jane asaj videoje. Ai ishte nje e tille me siguri eshte edhe Pamiri. Pamiri eshte nje nje popull qe djepin e vet te lindjes e ka ne Ballkan, i ri nga Pamiri (mosha krahine e gjere malore dhe rrafshnalte ne Taxhjiki- gjegjesisht ne Shqiperi. Prej kesaj strehe te pathyesh- e tij ishte diku 19-20 stan ne veri te Afganistanit dhe Pakistanit. Makroto- me, pellazgo iliret kane pushtuar boten, pra ata i jane vjec) dhe studionte me ponimi ‘Pamir’ del sheshazi se eshte me rrenje ilire. drejtuar Azise per ta perhapur qyteterimin e tyre. Ne burs diku ne Pekin ne Pra, kur formacionet e lodhura ushtarake te Lekes se Kinen jugperendimore eshte nje krahine e madhe e mos u gabofsha. Ai tha Madh po ngjiteshin malesive te Baktrianes dhe So- quajtur Junan (Yunnan) qe sipas nje profesori te huaj se ne pamirianet jemi gdianes kishin pare me ne fund nje lugine te gjere. rrjedh prej fisit te joneve. Jonet ishin nje nga fiset krenar per stergjyshin Nje pamje te mire. pra, fjala ‘Pamir’ eshte shqipe: pa pellazge qe me vone u greqizuan (por vete emri ‘jone’ tone Leken e Madh. mire = pame mire, ose ’shoh mire’. tregon se ata jane race e perbashket me pellazget). Une pyesja per shume Nga nje kerkim po nxierren te dhena edhe me mar- Nga provat e sjellura me lart, sidomos nga fotografite, gjera, dhe nder te tjera- rafrymese. Ne webin zyrtar te pamirianeve, pranohet vertetohet plotesisht se emri Pamir/Pomir ka nje ana- sh e pyeta edhe si e quanin ata Pamirin. Ai me tha se se ushtaraket e Lekes se Madh e kane sunduar kete logji te perkite me shqipen: pamirianet e quajne Pamirin me emrin POMIR. Edhe pyeta si e thone Nenes ne pamiriance. Ai me tha: rajon. Pra, ketu vjen ne fjale mundesia se grupe te Pamir = Pamje + Mirë ~Pamje e mirë; shoh ky makrotoponimi i dyte ka perqasje dhe etimologji NAN. S’ka nevoje te behen komente. Por kur e pyeta caktuara etnike te Pamirit mund te kene prejardhjen mirë. Kjo sepse teksa ushtaret iliromaqedonas te ne gjuhen shqipe sepse: POMIR = alb. PO + Mirë me tutje, si thone vellaut, motres, numrat prej 1 deri prej ushtarve te Lekes. Shihet qartazi, se pamirianet Lekes se Madh po capiteshin maleve te rrepta te So- ~ (menyra habitore) ~ english(so nice!). ne dhjete, ndryshonin teresisht. dhe nga kjo perfun- ( e kam fjalen per keta pamirianet ilire, nese i perm- gdianes (Veriu i Afganistanit te sotshem) ishin sterlo- Une kam pasur fatin e mire qe te flas me ate pami- dova se pamirianet e kane ruajtur racen dhe deri diku bahemi ketij supozimi dhe jo pamirianet e tjere per dhur se tepermi nga ato vargmale thuajse pa mbarim. rianin edhe e kam pyetur per shume gjera dhe une kujtimin per stergjysherit e tyre ilir, mirepo gjuha e shkak se Pamiri ngerthen shume etnitete te ndrysh- Kur eshte shfaqur pllaja-lugina e asaj qe sot quhet si kureshtar qe jam, e pyeta edhe per gjuhen e tij. Ai tyre ishte humbur gati krejtesisht, dhe kjo eshte e me) jane race e bardhe. Madje, edhe veglat e tyre Pamir, ushtaret e Lekes duhet te jene gezuar pady- tha se BABAIT i thonte: TAT (veretjeje: kjo eshte e nenkuptueshme sepse Pamiri gjendet aty ku puthiten muzikore sikur perngjasojne me ato te shqiptareve. shim teksa e kane kundruar nga majat e Hindokushit ngjashme me ate si e quajne te atin/babain arbereshet kulturat dhe qyteterimet nga me te ndryshmet (arabe, Ne dyert e shtepive skalitkan dy brire te perdredhur pllajen e asaj qe quhet Pamir. Prandaj, ata duhet te ne Itali/ zoti tat shih poezine O e bukura More). E kineze, mongole, taxhike, iraniane e cmos tjeter). cjapi, simbol me te cilin identifikohej Leka i Madh. Nje gazetar shkencor i huaj kish bere nje studim Epitafi është i qëndisur me fije argjendi të lara me ar, në marramendes ku shpaloste fakte interesante. Ne Kinen mëndafsh të butë. Perendimore ku eshte provinca e Ksijangut ku jeton EPITAFI I GLLAVENICËS Pjesa e dytë të mbishkrimit fillon me një varg poetik, që populli ujgur (kjo krahine kerkon vetevendosje deri ne mbaron me një pasthirmë: Ti që zotëron jetën, ah! Si (je) shkeputje prej Kines) eshte gjetur nje mumje qe daton trup i vdekur pa frymë. Sipas mendimit tonë vargu mund prej disa mijevjecaresh. Kjo mumie e hedh perfundimi- objekti më i shquar i mesjetës shqiptare të jetë pjesë e shkëputur nga shërbesa e të Premtes së sht si te pasakte se Kina perendimore eshte populluar Zezë. Nga mbishkrimi del qartë se peshkopi Kalist e ka (Vijon nga faqja 1) vdekur e lejoi Josifin që ta merrte. Pasi u largua prej porositur epitafin në kohën e zotërimit të Balshajve. Në prej te verdheve mongole. Kjo mumie eshte e races Sipas Frederik Stamatit epitafi është qëndisur në një Pilatit ai bleu të gjitha gjërat që nevojiteshin për varrim. se bardhe. Kjo tregon se raca e bardhe ka populluar vitin 1373 në krye të principatës së Balshajve qëndronte pëlhurë të mëndafshtë. Mbi të janë realizuar qëndismat Josifi paraqitet duke mbajtur në dorë pëlhurën me të Balsha II. Në frazën e fundit të mbishkrimit është shkruar kete pjese te Kines prej motesh qe smbahen mend. dhe shkrimet. Pëlhura është një endje sarzh me nuanca cilën mbështolli Krishtin. Hapësira tjetër e epitafit është e Dora e Gjergj Arianitit dhe arqëndisësit (hrisoglavari), të Aristidhi Kola flet se dardanet kane qene kolonizatoret kafe dhe violë. Mëndafshi i përdorur është i cilësisë mbushur me figurina engjëllore (përmasat 22x14,7) dhe cilën gabimisht e kanë marrë për Kristo Gllavari. Ai që ka me te fuqishem ilir. Gjurme te tyre hasen edhe sot ne së lartë dhe i pangjyrosur. Filli metalik, me anën e së me lule prej ari dhe mëndafshi blu, të kuq e të gjelbër. qëndisur epitafin nuk e ka shkruar emrin në të, por quhet Tibet. Madje, ne rrjedhen e lumit Hind eshte nje vend cilit është qëndisur epitafi është prej argjendi të larë Mbi kokën e Krishtit është shkruar në greqishten thjesht «arqëndisësi». Duke u nisur nga kjo e dhënë mund qe quhet Dardanistan, ku jeton nje popull i bardhe me ar. Nga ngjyrat me të cilat është qëndisur Epitafi i bizantine që do të thotë “Epitafi i Jisu Krishtit”. të mendojmë se ka qenë ndonjë murg, i cili nga përulësia xehetar, ngjashem sic kane qene dardanet e lashte, Gllavenicës, shquhet ngjyra e kuqe, e cila përdorej vetëm Mbishkrimi ka përmasat 12x3,3 cm. Mbishkrimi i epitafit nuk e ka shkruar emrin në veprën e tij. Sipas Theofan në tekstilet e çmuara. Kjo ngjyrë krijohej nga një insekt i është qëndisur në dy shtylla, pranë kokës dhe këmbëve të Popës qëndisjen e epitafit e ka realizuar dora e murgut xehteraet me te njohur te lashtesise. quajtur kermes, që gjindej në Shqipëri. Krishtit. Kolona ku është shkruar mbishkrimi ka përmasat Mate Aref thote se shumica e popujve ne Azine Savia dhe Gjergj Arianitit. Figura qendrore e epitafit është Krishti i shtrirë në 87x6 cm. Madhësia e gërmave është 3 cm. Disa gërma Prej vitit 1974 me restaurimin e Epitafit të Gllavenicës qendrore dhe pjese te Kines kane qene te emerurar çarçaf. Krishti ka përmasat 126x23 cm. Aureola e Krishtit janë zhdukur. Mbishkrimi i epitafit është deshifruar nga është marrë Prof. as. dr. Frederik Stamati. Sipërfaqja e prej pellazgeve te cilet i kane pushtuar keto vende. ka diametër 24,5 cm. Mbi dorën dhe këmbën e djathtë A. Papadopulus-Kerameus dhe nga Theofan Popa. epitafit ka qenë e mbuluar me njolla të zeza, të bardha Per shembull: ne Kinen perendimore eshte nje popull dallohen shenjat e gozhdëve, që e mbërthyen në kryq. U plotësua (qëndis) ky aeras (epitaf) i gjithnderuar dhe dhe rozë. Këto qenë shkaktuar nga pikimi i qirinjve, sepse qe e quan veten ujgur. Nga shqipja: ‘uje + gur’ cka Nga brinja duken rrëketë e gjakut. Tek kryet e Krishtit i hyjshëm i së mbishenjtës Hyjlindëses së patundur, me shërbesa e epitafit shoqërohet me qirinj të ndezur. Qirinjtë i pershtatet konfiguracionit gjeografik te Ksinjangut. qëndron Shën Mëria, e cila është e qëndisur brenda shpenzimin dhe mundimin e peshkopit të gjithhirshëm, qenë prej dylli ose parafine. Gjithashtu tymi i shkaktuar Nje popullsi nepaleze sot e kesaj dite e quajne ve- një rrethi me diametër 13,5 cm. Dorën e djathtë e ka Kalistit të Gllavenicës dhe Beratit, në muajin mars 22, viti nga diegia e qirinjve e ka zbehur shkëlqimin e mëndafshit ten ‘gurka’ pa pasur kurrfare kuptimi ne gjuhen e mbështetur në mjekër dhe është duke vajtuar birin e saj 6881(=1373). dhe të fillit metalik, me të cilin janë shkruar mbishkri- të vdekur. Tek këmbët e Krishtit paraqitet Joan Teologu. “Ti që zotëron jetën, ah! Si (je) trup i vdekur pa frymë. tyre. Une mendoj se ‘gurka’ rrjedh nga fjala shqipe met. Në pjesën e pasme të tij, epitafi është dëmtuar nga Dorën e djathtë e ka mbështetur në mjekër dhe është Në kohën e zotërimit të zotërinjve të shumëlartë të Serbisë, prekja me duar e besimtarëve. Kjo ka shkaktuar zhdukjen ‘gur’ pra popull qe jeton ne gur, sepse edhe Leka i duke vajtuar mësuesin e tij. Joan Teologu paraqitet në Rumanisë dhe gjithë Albanit dhe vëllezërve Gjergjit dhe e qëndismës vende-vende. Në një vend, gjithashtu epitafi Madh sic thote Arriani arriti ne nje vend te quajtur moshë të re. Balshës. Dora e Gjergj Arianitit dhe arqendisësit. është dëmtuar nga brejtësit, gjatë kohës që ka qëndruar Gur. Emri i vargmaleve Himalaje eshte thjeshte pel- Epitafi është qëndisur në pëlhurë në formë Fjala epitaf vjen nga greqishtja bizantine dhe do të thotë në qilar. Pjesa e poshtme e epitafit është në gjendje të lago shqiptar i perberre nga fjalet: ‘Maje malesh’, pra katërkëndëshe, e cila ka një kornizë me gjerësi rreth 14 «përmbi-varr» ose siç mund të thuhet ndryshe «mbulesë- mirë. Ajo ka ngjyrë të kuqe të vrarë. Procesi i restaurimit malet te njepasnjeshme te thepisura. Ne Pakistanin cm. Korniza është e stolisur me kryqe të vendosura dy e varri». Po të analizojmë pjesën e parë të mbishkrimit të epitafit zgjati rreth katër muaj. Në vitin 1974 Epitafi veriperendimor jane nje sere vargmalesh qe quhen nga dy në vijë paralele. Nëpër qoshet e epitafit gjenden mësojmë se ktitor i epitafit është Kalisti, peshkopi i i Gllavenicës është ekspozuar në Pti-Pale të Parisit, ku Hindokush. Cabej thote se pyetesori ‘Kush’ eshte katër ungjillorët. Në brendësi janë katër serafimë, Gllavenicës dhe Beratit. Gllavenica ka qenë qendra më e bizantologu Andrea Grabar e ka cilësuar atë si të tretin ekskluzivisht i gjuhes shqipe. Pra, ekspedita e lekes që mbajnë nga dy eksapterë në duar. Në to shkruhet rëndësishme e epokës paleokristiane në Shqipëri. Peshkopi në llojin e vet në Evropë. Në verën e vitit 1981, Epitafi i “i shenjtë”, “i shenjtë”. Brenda kornizës është kryqi i Gllavenicës e kishte rezidencën në kishën «Fjetja e se Madh ne kerkim te gjetjes se Lindjes, kur kishin Gllavenicës u përgatit për tu ekspozuar në Muzeun Histo- emblematik i peshkopit të Gllavenicës, Kalistit që është Hyjlindëses» që gjendej në Ballsh. Kur Gllavenica e humbi rik Kombëtar, prandaj iu nënshtrua një ndërhyrje konser- hipur ne ato male kane shtruar pyetjen: ‘ku eshte lin- ktitori i epitafit. Kryqi qëndron mbi maketin e një kishe. rëndësinë si qendër peshkopale rezidenca e peshkopatës u vuese, e cila sigurisht që ishte më e plotë se e para. Pasi u dja, pra hindokush. Mbi kryq gjendet një kurorë e gjelbër. Në hapsirën e zhvendos në Berat. Në shekullin XV, Berati u shndërrua pastrua nga bloza që kishtë zënë gjatë shekujve, epitafi u Ceshtja e mbreterive pellazge ne Azi te cilat jetuan kryqit është shkruar në greqishten bizantine IC XC që do në Mitropoli, duke u bërë një nga qendrat e rëndësishme la dhe u zhvesh nga arnat që kishte në pjesën e përparme per tre shekuj mbas vdekjes se Lekes eshte shume të thotë Isu Krishti. Kryqi është qëndisur me fije argjendi kishtare të Shqipërisë së Jugut. të tij. Në vijim u vendos mbi një pllakë prej kompesatoje interesante. Dosido, ato mu per shkak se kane qene të lara me ar. Korniza e krahëve të kryqit është qëndisur Pjesa e parë e mbishkrimit na bën me dije se epitafi dhe u mbulua me peksigllas të presuar. Fillimisht u ven- te vecuara jane ruajtur prej pushtimeve te njepasnje- me fill të kuq. Në anën e djathtë të kryqit paraqitet një i kushtohej së mbishenjtës Hyjlindëses së patundur, që dos në pozicionin vertikal, ndërsa vite më vonë, Epitafi i shme. Pikerisht, keto mbreteri te panjohura iliro – lambadhë e kuqe. Kryqi gjendet brenda një aureole të do të thotë se ka qenë kisha «Fjetja e Hyjlindëses». Në Gllavenicës u vendos i shtrirë në ekspozitorin ku gjendet edhe sot. pellazge duhen te jene baza e kerkimeve shkencore qëndisur me fije argjendi të lara me ar. Fusha dhe aureola këtë rast kemi të bëjmë me dy kisha, që kanë të njënjtin janë të stolisura me motive floreale ngjyrë blu, të kuqe emër dhe që ndodhen në të njënjtën dioqezë kishtare. Sipas prof. as. dr. Frederik Stamatit Epitafi i Gllaven- te cilat do ta pasurojne dhe tregojne madheshtine e dhe të verdhë. Kisha «Fjetja e Hyjlindëses» në Gllavenicë si edhe kisha icës ka nevojë për ndërhyrje restauruese, e cila nuk mund qyteterimit pellazg. Shume dashamir te gjuhes e hi- Në pjesën e sipërme të epitafit gjenden profeti «Fjetja e Hyjlindëses» në Berat. Në shekullin XIV më të realizohet nëpër laboratorët që gjenden aktualisht në storise shqiptare shpeshhere kane bere nje gabim, Moisi (përmasat 23x22,5 cm), profeti Isaia (përmasat shumë mundësi ka që kisha të ketë qenë në Berat, sepse Shqipëri. Stamati thekson se duhet të ekzistojë një auto- sepse nuk kane pasur informacion sa e si duhet. Kur 23,2x16,6cm) dhe Josifi nga Arimathea (përmasat në atë kohë qendra kishtare e Gllavenicës ishte shuar. ritet i specializuar për konservimin e objekteve muzealë, kane pare gjurme pellazge ne Azine qendrore, ata 24,5x13,5 cm). Ky i fundit mori vendimin të shkonte Fjala gllavenicë në sllavisht do të thotë kokë. Epitafi është i cili është Laboratori Qendror i Konservimit. Një insti- kane menduar se pellazgo iliret vine nga Azia qendro- tek Pilati, për t’i kërkuar trupin Krishtit për ta varrosur. qëndisur në vitin 6881 nga krijimi i botës, datë e cila sipas tucion i tillë i mungon Shqipërisë, prandaj është domos- Pilati, pasi u sigurua prej kryeqindëshit që Krishti kishte kalendarit bizantin korrespodon më 22 mars të vitit 1373. doshmëri e kohës. pagina 3 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Cultura (Continua dal pagine 1) E continua: «Ma se consideriamo la struttura fisica della Balcania e teniamo presente quale intricato Gli Albanesi e l’Albania groviglio di terreni geologici e forme del suolo, di climi e di popoli offra questa grande penisola, ci verrà fatto di scorgere una regione fisica albanese abbastanza distinta dalle altre vicine, anche se spezzettata in diverse unità minori, relativamente facili ad includersi o ad escludersi. E, assai di più, ci sarà dato di osservare come esista, senza alcun dubbio, una nazionalità albanese, che va onestamente riconosciuta e rispettata. La frammentazione della regione fisica avrebbe potu- to portare alla formazione di altrettanti regionalismi. Camminano questi poveri bambini per ore e ore, lentamente, Ed è mirabile, nonostante la dominazione turca, che cantando in coro o ascoltando i racconti della mamma (Foto non si sia spento ogni sentimento nazionale in questo Milone) popolo di pastori e di boscaioli, il quale – nei lunghi secoli del dominio straniero – non ebbe una sua storia che non fosse fatta di audaci ribellioni e di cruente re- pressioni. La fiamma del sentimento nazionale è rima- sta viva in questo popolo tanto che, nel 1878, dopo il Congresso di Berlino, si costituiva la Lega Centrale per la difesa della nazionalità schipetara, che chiedeva l’autonomia dello Stato albanese, con capitale Okri- da, contro lo smembramento del territorio albanese a favore della Serbia, del Montenegro e della Grecia». Milone ricorda nel suo articolo che l’Italia anche nei secoli passati riconobbe la nazionalità albanese, offrendo aiuto a Skanderbeg nella sua lotta veramen- te epica e accogliendo i profughi albanesi nelle nostre terre, dove hanno liberamente vissuto conservando la propria religione, la propria lingua e i propri costu- “Carta etnografica della penisola balcanica” di Kettler – Berli- mi, legati alla patria adottiva non meno che a quella Dalla carta etnografica delle nazioni slave (Secondo F. Mir- no 1919. Questa carta conferma l’esistenza di una maggioran- di origine. L’indipendenza dell’Albania chiedevano kovitch, Mosca 1867). Questo documento attribuisce agli Al- za albanese fin oltre Prishtina e di una zona mista di Albanesi le sinistre italiane e nel 1904 si costituiva a Roma banesi l’intero territorio fino al golfo di Patrasso. e Bulgari fin quasi a Nish. un Comitato Italo-albanese per preparare l’avvenire le l’influsso delle altre lingue balcaniche. forse meno, viveva entro i confini del Regno d’Alba- Nei boschi di olivi di Valona (Foto Milone) dell’Albania come nazione. Poco dopo si costituiva Così conclude Milone: «La lingua albanese, nia; l’altra metà costituiva minoranze non trascurabili un Consiglio Albanese d’Italia per coordinare l’a- pur così arricchita e modificata, conserva la degli Stati confinanti: la Jugoslavia e la Grecia. Le zione degli albanesi italiani e collegarla a quella a sua forza e costituisce oggi il più saldo vincolo statistiche ufficiali jugoslave facevano ascendere a gresso. A mezzodì di Prizren e Vranja, la commistione quella delle altre associazioni sparse per il mondo e nazionale». 442.000 il numero degli Albanesi inglobati entro i si ha con i Bulgari, i quali occupano alcuni tratti del- a quelle degli Albanesi d’Albania. Infine, nel 1911, Né il popolo albanese appare diviso dalla diversa confini del Regno jugoslavo: secondo le fonti ufficiali le valli dei maggiori fiumi. La regione montuosa alla quando già gli Albanesi erano in rivolta, si forma a religione. Soggetto alle influenze di Roma e di Bi- jugoslave, la minoranza albanese nello Stato sareb- destra dell’alto Vardar è abitata da Albanesi, che, Roma un Comitato parlamentare per l’Albania, che sanzio, dominato per oltre quattro secoli dall’invaso- be stata pari ad una metà almeno della popolazione invece, più a sud, formano solo modeste isole nei pres- raccoglie oltre 60 deputati di ogni colore politico; si re mussulmano, questo popolo appare distinto nella del Regno d’Albania. In realtà, gli Albanesi erano si di Kruscevo, Monastir e Florina, città, quest’ultima organizza una legione per far causa comune con i fra- pratica di tre grandi culti: il cattolico, l’ortodosso e almeno il doppio della cifra denunciata, e cioè assai che si trovava entro il vecchio confine greco. Entro i telli dell’opposta sponda e si costituisce a Torino un l’islamico. Ma la triplicità delle religioni non vale a più di tre quarti della popolazione rimasta nel Regno vecchi confini della Grecia gli Albanesi formano una Comitato di soccorso per raccogliere vesti e denaro a dividere la sua unità. La forte maggioranza maomet- d’Albania. grossa oasi a SE di Florina. Il numero degli Albanesi favore degli insorti. Fu l’Italia a proclamare, insieme tana convive, in semplicità di vita e piena tolleranza, «Nel 1919 – scrive Milone – fu pubblicata una inglobati entro i vecchi confini della Grecia era assai con l’Austria, la santità dei diritti degli Albanesi, nel- con ortodossi e cattolici. San Paolo e i missionari carta etnografica della penisola balcanica. Nel Mon- probabile che dovesse essere di qualche centinaio di la Conferenza degli Ambasciatori tenutasi a Londra latini vi importarono il Cristianesimo, che riuscirono tenegro, la regione tra Antivari e il vecchio confine è migliaia di individui». l’anno successivo, riuscendo a far trionfare, finalmen- specialmente ad introdurre nelle regioni centro-set- abitata da popolazione albanese pressoché compatta, Milone afferma di essersi attenuto, nelle indica- te, la loro giusta causa; e l’Italia per prima si dolse se tentrionali dell’Albania. Nelle regioni centro-meri- la quale cingeva il lago di Scutari, occupava tutta la zioni delle aree abitate da Albanesi fuori dei confini al nuovo Stato non furono, invece, riconosciute regio- dionali l’introdussero, invece, i Bizantini, che vi ave- regione tra il Cem e la media e bassa Moraca, dove (1940) del Regno d’Albania alle affermazioni di uno ni che fisicamente ed etnicamente avrebbero dovuto vano più frequenti contatti. Allorché si determinò i pastori della tribù dei Klementi conducevano le pe- studioso tedesco (Kettler), con il quale concordano ad esso venire assegnate. lo scisma religioso del secolo XIII, queste regioni core a svernare. Da Albanesi in massa compatta sono diversi altri autori ( il Lejan, lo studioso russo Mir- Nel 1915, Sonnino proclamava alla Camera: «La vi aderirono, convertendosi all’ortodossia, mentre il abitati gli alti bacini del Lim, dell’Ibar e del Drini kovitch, lo slavo Bradaska, H. Kiepert e Carlo Sax), presenza della nostra bandiera sull’opposta sponda settentrione si mantenne legato alla Chiesa di Roma. Bianco, dove gli Albanesi si spingono sino ai monti tutti studiosi della seconda metà dell’800. Alla luce adriatica gioverà pure a riaffermare la tradizionale Nel secolo XV, con la conquista turca, si diffuse in di Krusceviza ed ai Mokra, giungendo sino ai vecchi di queste autorevoli fonti Ferdinando Milone esami- politica dell’Italia nei riguardi dell’Albania, la tutta l’Albania la religione di Maometto. E’ eviden- confini fra Montenegro e Serbia. All’Albania – se- na le rivendicazioni albanesi alla Conferenza della quale rappresenta, ora come in passato, un interesse te che, a voler individuare quale sia realmente la condo il Kettler – avrebbero dovuto essere riconosciuti Pace. Fondamentale per le rivendicazioni albanesi di prim’ordine per noi, in quanto la sua sorte è nazione albanese, l’elemento più significativo di quasi tutto il lago di Scutari e la regione di Hoti, fu il memoriale di Turkhan Pascià, che chiedeva intimamente legata all’assetto dell’Adriatico. Ha distinzione è quello linguistico. Del resto la fedeltà tutte le Alpi nord-albanesi e i distretti di Gjakova ed importanza grandissima per l’Italia il mantenimento la restituzione all’Albania dei territori incorporati alla propria lingua, per un popolo che fu per tanti Ipek con la fertile Methohija, sino ai monti di Kru- nel Montenegro e di quelli incorporati nella Serbia dell’indipendenza del popolo albanese, la cui spiccata anni soggetto al dominio straniero, è indubbiamen- sceviza. Nella Serbia, al di là del suo antico confine e antica nazionalità fu invano, per scopi interessati, e nella Grecia, in conseguenza della Conferenza di te il miglior documento del suo carattere nazionale. con il Montenegro, gli Albanesi formano una gros- Londra del 1913. discussa e negata». Non sarà quindi difficile – una volta riconosciuta la sa isola, che si stende e si ramifica intorno a Novi Il grande studioso passa ora a un diverso argomen- In sostanza si rivendicava la frontiera etnografica nazione albanese dall’elemento linguistico – delimi- Pazar. Nell’alto bacino dell’Ibar, sino ai Kopaonik dell’Albania, la quale, dice testualmente il memo- to: «Chi sono gli albanesi?» tare i confini che dovrebbe avere lo Stato albanese. meridionali ed ai Goljak, sono in gran prevalenza gli Tralasciando, egli scrive, le varie ipotesi degli an- riale, «parte dalla baia di Spitza, si dirige verso il Malauguratamente non riesce – afferma l’Autore – Albanesi, che solo al di là di questi monti si mescola- Nord-Est includendo i clans di Tousi, Hoti, Gronda, tropologi sulla precisa origine del popolo albanese, è neppur facile affermare da quanti individui si parli no con Serbi e Bulgari. Isole parecchio vaste di Serbi certo notevole che, pure attraverso tante vicissitudini, Triepchi, la città di Podgoriza, e, seguendo la frontiera ancora l’albanese nella regione balcanica. Il gover- interrompono, invece, la continuità della popolazione montenegrina del 1912, racchiude il distretto di Ipek, si sia conservato un fondo etnico comune facilmente no ottomano si accontentava di semplici stime a ca- albanese: subito ad oriente di Ipek, a mezzodì di Pri- riconoscibile. la parte orientale del distretto di Mitrovitza, i distretti rattere fiscale e distingueva i sudditi per religione e stina e a nord di Prizren. Ma anche in tali distretti la di Prichitina, Guilan, Ferizovitch, Katchanik, una «Ciò che agli occhi nostri – scrive Milone riportan- non per lingua. popolazione albanese è in grandissima maggioranza do quanto affermato circa ottanta anni prima da Do- parte del distretto di Uskub, i distretti di Kalkandelen, Una pubblicazione ufficiale del Governo inglese, e tutto quanto il Kosovano è indubbiamente abitato di Gostivar, di Kertchovo, di Dibra, per raggiungere la menico Comparetti ( Roma 1855- Firenze 1927 – tra edita nel 1922, faceva oscillare il numero degli Al- da Albanesi, che nella coltivazione dei terreni pia- i massimi filologi del suo tempo, professore di lettera- montagna detta Mal’i Thate, tra i laghi di Okhrida banesi tra uno e mezzo e due milioni di individui. neggianti di questa regione dimostrano la loro grande e di Prespa. A partire da questo punto, la frontiera tura greca nelle Università di Pisa, Firenze e Roma) di Ma, della popolazione albanese, soltanto una metà, e capacità di lavoro e le loro notevoli possibilità di pro- più di ogni altra cosa qualifica il popolo albanese è la segue il tracciato del 1913 fino alla cresta del Monte lingua che essi parlano. Questa è che, conservandosi Gramos e continua verso il sud per terminare presso mirabilmente, ad onta delle cause forti e molteplici che il golfo di Preveda. Tutti i territori situati all’Ovest si opponevano alla sua esistenza, ha impedito che quel di questa frontiera costituiscono l’Albania etnica e popolo si perdesse, come di molti avvenne, andando a storica». «Nei limiti dei territori menzionati – con- confondersi nel seno di altri popoli prevalenti su di lui. tinua il memoriale di Turkhan Pascià, vivono circa E’ l’albanese un altro esempio della lingua considera- due milioni e mezzo di Albanesi, di cui quasi un mi- ta come potente elemento conservatore di nazionalità, lione nei confini assegnati all’Albania dalla Confe- anche allora quando le nazioni, politicamente consi- renza di Londra del 1913 e un milione e mezzo nelle derate, abbiano perduto la loro nazionalità e la loro regioni cedute dalla stessa Conferenza al Montene- indipendenza». gro, alla Serbia, alla Grecia». I linguisti non sono tutti d’accordo circa l’origine Dopo questo excursus storico riporto la con- e l’autonomia della lingua albanese. Secondo i più clusione del professor Milone: «Certo è che il deriverebbe dall’antico illirico; secondo altri sarebbe popolo albanese ha ormai diritto a veder continuazione del trace e non dell’illirico. Certo è una costituita e definitivamente riconosciuta la sua lingua che ha subito forti influssi esterni e tra questi individualità etnica e nazionale». il maggiore è stato quello derivatole dal latino. Né Nota: Le carte etniche e geografiche, le fotografie mancano parole derivate dal greco antico, ma assai originali del prof. Ferdinando Milone che illustrano più frequenti sono quelle derivate dal medio greco, l’articolo, le didascalie delle carte geografiche e del- limitate però al dialetto tosco. Notevole pure è l’in- le fotografie sono tratte dal testo originale e riportate fluenza slava e quella turca, mentre non è trascurabi- Vanno, malgrado il sole ardente, chiuse nel loro velo nero, gli umili cavalli sono ancora il più usato mezzo di trasporto (Foto Milone) integralmente. Storia Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 4 “Zëri i Çamërisë” me Çamëri të cunguar Nga RASIM BEBO

i mund të injorosh veten tënde, si mund të cun- gosh Çamërinë, në një copë Çamëri perëndim- Sore, vetëm përgjatë bregut të detit Jon, në një rrip toke nga Preveza në Konispol?… Si mund t’i vësh kufirin dhe emrin Çamëria, një sipërfaqje rreth 10% -15% dhe t’i lësh Greqisë të gjithë Çamërinë-Epir, me Janinën, Voshtinën, Dodonën, Konicën, Artën, Pilipjadhen, Mecovën, Grebenenë, Kosturin, Follo- rinën etj. Ne e mirëpresim dhe gëzohemi për gazetën e Çamërisë, por zotërinjtë që e drejtojnë këtë gazetë, duhet të jenë shqiptarë patriotë dhe jo të kthehen kundra kombit shqiptar në favor të grekut. A mundet valle të ndash një pjesë të Maqedonisë dhe ta qua- sh sllave, ose një pjesë të Kosovës nga vetë shqip- tarët?… Jo, kjo nuk duhet të ndodhë kurrë. Në ga- zetë shkruhet mirë duke e cilësuar Çamërinë / Epir, ose Epiri – Çamëri, domethënë se Çamëria është një me gjithë Epirin. Në “ZËRI I ÇAMËRISË”, The voi- ce of Çamëria – Gazeta që afron dhe bashkon shqip- tarët, doli me Nr. 1 – New York – në dhjetor 2014, në faqen e parë është portreti i vajzës çame, “Çamja e Bukur” nga Kolec Traboini, ndërsa në fund të fa- qes së gazetës, gazetaria, Z. Dorina Arapi, shpalos shtëpinë e Faik Konicës dhe në krahë të saj, nxjerr një hartë të zvogëluar të Çamërisë – Epir. Këta janë disa publikues, që padashur i kthejnë thikën kombit edhe në trojet tona që vazhdojnë të mbeten të pu- tin e Janinës. Sikurse shihet në hartën e Çamërisë, shtuara. Për herë të parë janë botuar dy harta të tilla vilajeti ndahet në 4 sanxhaqe, i Janinës,Thesprotisë, në gazetën “Illyria” të datës 14 shtator 2009 me Prevezës dhe i Artës, ka 19 kaza, 10 nahije dhe 1579 një artikull të Naun Priftit, “Shpërngulja e popullsisë fshatra.” çame dhe historia e një batalioni të harruar”, f. 36. Dijetari Ekhart e quan Janinën “Kryeqyteti i fise- Ç A M Ë R I A: armën e dinakërisë së saj, si e quan Faik Konica, si Më vonë më datën 1 mars 2010, po te kjo gazetë, ve Çame”. “… Kur dola përballë limaneve të Artës, (Kjo hartë është botuar para vitit 1912, kur kanë qenë “kurvë e përkryer”, ktheu konferencën e Londrës në botohet artikulli nga Almoz Dojaka “Çështja Çame shtrihet toka e Pirros, e Skënderbeut, dhe e Ali Pa- të 4 vilajetet, prandaj nuk janë në të nënprefektura e Fol- pushtim të tokave shqiptare, e cila u krye edhe me përmes standardeve të BE-së”, f. 19. A nuk është kjo shë Tepelenës. “… Nga pikëpamja topografike, Epiri lorinës dhe e Kosturit, se ishin në vilajetin e Manastirit). tradhtinë e vet krerëve shqiptarë. Kaloi një shekull një politike deshqiptarizuese që Çamërinë – Epir e që quhet Çamëri dhe Shqipëria Jugore, me qendër Ku qëndron Greqia? Shiko hartën e marrë nga enciklope- nga ky copëtim i Shqipërisë, dhe Greqisë i është ha- quan Greqi. A i falet Naun Priftit dhe Almoz Dojakës, Janinën, formojnë një tërësi të pandashme të pjesës dia Amerikane. Volumi I 13, f. 377, botimi 1828, kor- pur oreksi i madh, nga joshja që i bën qeveria shqip- të cungojnë Çamërinë?… Unë, në prill të vitit 2010, tjetër të vendit tonë. Mëso Z. Naun Prifti, ti Almos rigjimi 1971, tregon shtetin grek që fitoi pavarësinë më tare, nëpërmjet komisarit grek në Tiranë Janullatos. shkrova artikullin “Çamëria e Cunguar” për shkak të Dojaka dhe të tjerë filogrekë që mendojnë si ju, që 1826, në saje të shqiptareve, ku kufiri i Greqisë veriore Dhe së fundi: “Vetëm nacionalizmi e shpëton kom- tronditjes, nga këta dy zotërinjtë të helenizuar prej i ktheni thikën vetes tuaj, se Gjeneral Ernesto Telini kalon: në jug të gjirit Prevezës, ose të Çamërisë – Epir, bin shqiptar”, thotë Avdi Baleta. Zotërinj që merreni Janullatosit. u vra për Çamërinë, të cilën synonte ta fuste Brenda në jug të Thesalisë dhe në veri të Eubesë. Kjo ka qenë me botimin e gazetës “Zëri i Çamërisë”, mos lëshoni Sami Frashëri në “ fjalorin e përgjithshëm të hi- kufirit shqiptar. Ndërsa ju e copëtoni, sepse vazhdoni Greqia nga viti 1826 deri në nitin 1913. tableta helmi të sheqerosura, për ti bërë qejfin grekut. storisë dhe gjeografisë” (Kamus ul – Alam), në vitin ende me kohën e Enver Hoxhës që urrente çamët Greqia, putanë e dy kurvarëve të mëdhenj të Lin- Ju, si drejtues të shtypit, duhet të ndjeni përgjegjësinë 1889, thotë: “Krahina e Çamërisë bën pjesë në vilaje- dhe Çamërinë. djes dhe të Perëndimit, sipas Robert Kapllan, me ndaj atdheut. E vërteta e ndarjes fetare nga arbër në shqiptarë dhe shkaqet që ndanë shqiptarët në shumë shtete!? Për të zbardhur historinë e ndërlikuar të sh- Perandoria turke, ndihma evropianë e vogël qiptarëve, e ashtuquajtur Kutia e Pandorës – Arsyet se përse turqit shkatërruan totalisht është hapur tashmë për të mos u mbyllur më principatat arbërore, trojet, kështjellat, dhe dëbuan njerëzit ishin: pengesa e ashpër dhe e armatosur me derisa të zbulohet e vërteta. Që nga pushtimi armë, që i bënë shqiptarët kundër përhapjes së isla- i Shqipërisë nga perandoria turke më 1478 mit, mos pranimi i vasalitetit për një kohë të gjatë, dhe deri rreth viteve 1660-1703, përveç nxitja perëndimore pushtimit ushtarak dhe politik, filloi të ra- – Arsyet se përse turqit morën shumë shqiptarë vijëzohen disa shtresa të reja në popullatën të atëhershëm dhe i vunë në poste ekzekutive dhe ushtarake, ishte se raca arbërore dhe epirote një e atëhershme, shtresa popullate që flisnin racë e lashtë, e bukur, trime, dhe e zgjuar, përbënte shqip ose shqipfolës, sepse ishin kolonë të në fakt edhe strategjinë turke: pushto dhe lufto me ardhur nga viset e perandorisë turke, por komandantë dhe ushtarë jeniçerë (jo turq, por pen- myslimanë, vendas të konvertuar në islamë gje të konvertuar), me pozita ushtarako-politike dhe pas tyre – Argumenti se përse popullata shqiptare nuk u u konvertuan në masë dhe bujkrobërit, por asimilua tërësisht me gjithë presionin e dhunën ishte: survivanca e popullatës nëpërmjet emigrimit (për të mbetën dhe vendas shumica me fe ortodok- mos u dorëzuar dhe u konvertuar - ikën të pasurit se, qoftë në veri të trojeve shqiptare qoftë në e të mesmit), +nëpërmjet konvertimit në islam (për trojet e mesme, e qoftë në jug. favore dhe pushtet, e kështu edhe një survivancë me efekte negative), +nëpërmjet ruajtjes së fesë duke kërkuar mbështetje tek Kishat Ortodokse që kishin Nga PIRO PRIFTI t`i zbutet e t`i spastrohet zemra”. Shumëkush që Historia e është e dhimbshme dhe nëse duhet zbu- lejen e Turqisë, por që shkaktoi humbjen e gjuhës, kërkojnë me patos e mllef kthimin e të kaluarës të luar e vërteta ajo nuk duhet të na kushtëzojë për ose tek Kisha Katolike e cila gjithashtu pati të njëjtin ështu, nën presionin turk, i cili zbatoi stra- “Jasha Padishah”, e kërkojnë bashkimin e trojeve të ardhmen e popullatës shqiptare dhe të trojeve efekt tek popullata që kërkoi strehim e mbështetje. tegjinë e posaçme anti-arbëresho-epirote, në shqiptare sikur ajo të ishte thjesht një copë krista- shqiptare, por thjesht për të gjetur zgjidhjen më të – Strategjia turke e islamizimit për trojet dhe po- Kfund të shekullit XVII- fillim shekullit XVIII, li e thyer që mund të ngjitet lehtësisht. Asnjëherë mirë të mundshme në këtë realitet të ri ballkanik pullatën shqiptare që nuk emigroi mund të paraqitet ndodhi dhe ndarja tragjike shpirtërore e fetare e po- nuk mund të ndodhë ky fenomen nëpërmjet ngritjes dhe Evropian, sigurisht nëpërmjet integrimit. Me tre nëpërmjet gjashtë taktikave: vrasje për ata që nuk pullsisë që fliste shqip me të gjitha pasojat që ndihen artificiale të nacionalizmit, apo nëpërmjet sheriatit rreshta (që në fakt kërkojnë qindra faqe shpjegime), kthehen, pengje për ata që janë të lëkundur, taksa të e dhe sot për shkak të dyzimit fetar dhe tradicio- qe të kujton Kahrarnamenë e Lidhjes së Prizrenit e problemet kryesore në trojet shqiptare dhe popul- rënda për komunitetin jo-islam, prishje e kështjell- nal. Pra, problem i bashkimit të trojeve shqiptare cila çoi përfundimisht në ndarjen e trojeve shqiptare latën shqiptare të cilat kanë shkaktuar ndarjen jo ave, largim i banorëve dhe ndërtim i fshatrave e dhe në përgjithësi i popullit shqiptar nuk është aq ndërmjet fqinjëve. Nuk duhet harruar që në këtë vetëm të trojeve shqiptare, por një ndikim edhe të qyteteve në vende pa mbrojtje, dhe prurje popullate i lehtë, por në radhë të parë kërkon disa paraku- ndarje të trojeve, pas 1878 morën pjesë dhe shqip- popullatës shqiptare qoftë ajo myslimane ashtu dhe tjetër për të populluar fushat e kodrinat e trojeve sh- shte dhe zbardhje e së vërtetës sado e rëndë apo tarët jomyslimanë, pra të krishterët që kishin gjetur ajo e krishterë, qëndron kështu: qiptare të braktisura, kryesisht nga Anadolli, Persia, e lehtë të duket. Ky fakt mund të shpjegohet edhe strehë dhe mbështetje tek kishat përkatëse sllave, – Pushtimi turk dëmtoi formimin e një shteti Abkazia, dhënia e shpërblimeve dhe posteve ushta- me frazën e Faik Konicës që tregonte: “Kur nisa siç ishin shqiptarët ortodoksë të trojeve shqiptare të shqiptar të mirëfilltë i cili nëse historia do të ishte rako-administrative për të konvertuarit. luftën për çlirimin e Shqipërisë njëzet e pesë vjet veriut ose shkiet, dhe shqiptarët ortodoksë të trojeve ndryshe nuk do të quhej Shqipëri, por Arbëri dhe – Hakmarrja turke - osmanlie - ra shumë rëndë më parë, kujtoja si shumë i ri që isha se problem të jugut ose arvanitasit. Arsyeja? Arsyeja sipas tyre Epir, sepse në radhë të parë dëmtoi binomin Fe+ mbi shqiptarët dhe trojet e tyre pikërisht për tu ish vetëm një problem kombësie, d.m.th. se po të qëndronte se Arbëria dhe Epiri tashmë nuk mund Atdhe= Shtet, duke dëmtuar fenë. Disa mund të hakmarrë ndaj shqiptarëve kokëforte të krishterë arrinte të zgjohej plotësisht ndjenja e kombësisë në të bëhen shtet më vehte, sepse janë të pushtuar nga thonë se... po para pushtimit turk gjasat ishin për sepse vete sulltan Mehmeti II ( ai që pushtoi Kon- zemër të shqiptarëve, themelimi i një Shqipërie të turqit dhe se shqiptarët e fesë islame nuk janë shqip- të formuar një shtet Arbëror të fortë që do të domi- standinopojën më 1453) tha për shqiptarët (Ar- lirë, ish një punë e mbaruar posa të vinte rasti. Kur tarë! Këtu kanë ndikuar dhe kishat përkatëse, koha nonte në Ballkan. bër-epirotët e atëhershëm ): “Nuk do lë gur mbi mu poq mendja më tepër, që pesëmbëdhjetë vjet e gjatë nën pushtim, mundësia e artë e fituar pas – Arsyet se përse sundimi turk pati pasoja më gur në Arbëri”. Dhe ashtu bëri, shkatërroi të gjitha e tëhu, kuptova se problem i Shqipërisë më tepër humbjes së Turqisë më 1878 nga rusët. të rënda në trojet shqiptare se sa në trojet e tje- kalatë. Madje dhe varrin e Gjergj Kastriotit-Skënd- se kombëtar ish një problem moral. Në fjalë të tje- Po përse ndodhi kjo ndarje kaq e fortë ndërm- ra ballkanike janë: kokëfortësia e krerëve shqipta- erbeu e prishi, e dëmtoi, duke ja marrë edhe ra ky popull që të shpëtojë, ka nevojë më parë se jet shqiptarëve e të dy feve kryesore, sepse të dy re (arbërorë dhe epirotë) për të mos u nënshtruar; kockat “për hajmali”. çdo gjë tjetër, t`i stërvitet e t`i lartësohet karakteri, komunitetet ishin të sunduara nga turqit osmanlinj? Resurse njerëzore dhe ekonomike me të pakta se (vazhdon ne numrin e ardhshem) pagina 5 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Linguistica Gjuha shqipe është shkruar para se të shkruhej Bibla Nga FATBARDHA DEMI

Dhjetë urdhëresat e marra nga “ goja”e Zotit, Mojsiu i ka shkruar në gjuhën pellazgo-shqipe.

ë ditën e parë të muajit të tretë që nga largimi nga Egjypti, izraelitët e lodhur dhe plot dyshi- Nme për fjalët e Moisut dhe fatin e tyre, mbritën në këmbë të malit Sinai. Sipas urdhërit të Zotit, mbas tre ditë “pastrimi”, Moisiu i vetëm, ju ngjit malit Sinai ku qëndroi dyzet ditë dhe netë, për të marrë nga goja e të Plotfuqishmi dhjetë Urdhëresat ( Es17,8-13) , dy prej të cilave të shkruara “me gishtin e tij” mbi dy rasa guri që njihen me emrin TORAH. (11) Vendosja jo e rastësishme e ngjarjes, mbi një mal me emrin e Perëndisë hënore Sin të panteonit sumer, babilonez e Naturës; Hënën e Re, një barkë shpëtimi; por edhe (shqipetarët) e veriut nga ata të jugut, të cilët vijnë më I - dhe të asirëve, dëshmon jo vetëm besimin hënor të një kupë që përdoret për ritet fetare. Herodoti e të shkurtër. Edhe sot popullsia e Shqipërisë Veriore pellazgëve në këto vënde, por dhe origjinën pellazgë, përmënd emrin “Arka-ia”, si emër të krahinës së dhe ajo historike (Dardania), emërtohet Gegë ,fjalë personifi- Peloonezit, vend ku banonin « pellazgë aigia-lees ». e rrjedhur nga Gigë (gjigandë). Pra ,shpjegimi që i (הרות të mitit kristian. Torah (në hebraisht kon vetë figurën e Zotit dhe përmban 613 urdhëresa. (18) Kjo krahine me vone u emertua Man-i, që ka bëhet fjalës „nefilim“ të çon tek mitet pallazge. Sipas studiuesve është një fjalë e vjetër hebraike që qenë emri i lashtë në gjuhën shqipe i Hënës (Mana) Që në Bibël kemi një histori pellazge, vërtetohet tregon “mësimin” dhe shpesh përkthehet si “ligje”.( (F.Demi “Besimi henor deshmi e autoktonise se Kombit edhe me fakte gjuhësore. Teksti i vjetër, sipas stu- a- Alfabeti i hershëm Aramaik (shk 10 – 9 Stephen M. Wylen, Settings of Silver : An Introduction Arber”). diuesve është shkruar në gjuhën aramaika dhe jo pK) ku gërma “Z” është e njejtë me alfabetin to Judaism, Paulist Press, 2001, p. 16) Siç vihet Faktet dëshmuan se emërtimi i librit të ligjeve (To- hebraike. Shkruesit hebrej duke mos e ditur kupti- fenikas dhe greqishtes arkaike (pellazge) siç shi- re, për këtë fjalë nuk kemi një përkthim gjuhësor. rah) është i gjuhës shqipe, por brenda saj ka fjalë që min e fjalës e kanë lënë në origjinal. Në gjuhën e het në pasqyrën II poshtë. Sipas P.Zheit, Gjuhët e para kanë qenë simbolike dhe përdoren edhe sot nga shqipetarët. Historia e shenjte sotme shqipe kjo fjalë shqiptohet qartësisht nga ana b- Alfabëti Impërial Aramaik ( shk 5 pK) simboli është gjuha më të cilën E (Qëndra, Zoti) sh- e popullit hebraik, kapitulli i Gjenezës hapet me kri- gjuhësore dhe ka kuptimin e „fillimit të një dukurie c- Alfabeti hebraik. Kjo shenjë shënohet edhe si prehet. Bazuar mbi të njejtin parim, apo veprimi dmth zanafillën e ...“, “I” e vogël (29) albanologu Xhuzepe Katapano (Thot që në Bibël është emërtuar „Gjene- Në gjuhën shqipe emri i Krijuesit fillon me gërmën Parlava Albanese, Bardi Editore, za“. Tek fjala „nëfilim“ me gërma Z (Zoti) sikurse edhe emri i Kryeperndisë së Olimpit Roma 1984) sqaron se : “ TORA ka hebraike, ndodhet edhe një shenjë e “Zeus”, rrënja e të cilit shpjegohet vetëm në gjuhën të bëjë me çdo çast të jetës, me krejt vogël (si apostrof, fig.1, lart) mbas shqipe « zë, zëri » dmth ai që lëshon zërin si bubul- ekzistencën njerëzore (…) rrjedh nga gërmës së parë dhe quhet „yod“ dhe limë. Në pasqyrën II, shihet se gërma “Z” e alfabe- tingulli TR (tërë) , ku e para (t-shën në alfabëtin hebraik ka vlerën nume- tit aramaik është e njejtë më atë të fenikasve dhe e im) tregon cakun dhe e dyta lëvizjen rike 10(numri perfekt, që përfaqëson alfabetit pellazg, të cilin gjuhëtarët e shekullit 19 e (r-rrota, rrethi -shën im) (…) Zotin). Sipas Rabbi Aqiva (shk.1), një emërtuan gabimisht greqishtja e lashtë. Ngaqë Zotit nuk mund t’i jepet një prej themeluesve të hebraizmit tradi- II – emër, që të shprehte thelbin e tij, rea- cional (shk. 1-6 pas Kr) , HaShem litetin përmbajtësor, Thoti e emërton : (një nga emrat e Zotit në Bibël) iu dha TËRË : i tëri, i ploti, absoluti (...) Pra fëmijve të Izraelit jo vetëm dhuratën e TORA-HA është Arbërisht, përmb- shenjtë Torah (ligjet) por në të, shtoi ledh gjithë urtësinë, tërë dijen e dre- edhe një dëshmi të veçantë të dashu- Gërma “Z”, më vonë grafikisht u shndrua në “ I ” jtësisë ! Ky shpjegim është shkencor dhe i bazuar mbi jimin e botës: „ Në fillim Zoti (Elohim) krijoi qiellin risë ndaj tyre me anën e shenjës së yod-it, me të cilin që tek hebrejtë lexohet « Yod » dhe paraqitet si apo- faktet gjuhësore, por janë trashëguar edhe fakte grafi- dhe tokën...“ (Gen. 1:1).“Fjalën në fillim“ e tregon ishte krijuar Bota. Pra germa “yod“ dëshmon vetë strof ose “i” e vogël. Në pasqyrën III (nga e djathta ke. Mund të themi se, para përdorimit (ose krahas) të shigjeta në (fig.1,poshtë) shkruar me alfabetin he- Krijuesin. Çdo germe, në alfabetin hebraik, i përgjig- në të majtë), tregohet se gërma « Yod » apo “Iota” tek fjalës, njeriu“ka folur“nëpërmjet gjesteve dhe vizati- braik, por shqiptimi është në gjuhën shqipe. jet një pjesë e trupit të njeriut apo kafshës dhe gërma grekët dhe “I” e etruskëve dhe romakëve, e kanë ori- mit. Psikologu i njohur Karl Jang (Carl Gustav Jung Janë dhënë shpjegime të ndryshme për këtë fjalë: « yod » përfaqëson dorën (dorën e Zotit, siç paraqitet gjinën nga hieroglifi egjiptian që pasqyron dorën. (31) ,1875 -1961) pohon se njeriu përdor fjalën, për të sh- Në Fjalorin e orientalistit amerikan M. Jastrou ( Mor- në muret e Pirmidave dhe në artin mesjetar të kristi- III - prehur kuptimin e mendimit që do të trëgojë. Gjuha ris Jastrow, Jr. (1861 – 1921) (fig.1,lart) kjo fjalë anizmit) dhe shqiptohet « Yod » ose « Youd» Gërma e tij është plot me simbole, por për të dhënë thelbin do të thotë “gjigand“. Ata u quajtën“n‘fillim“ sep- “yod“ u bë emërtimi i Zotit : “Got“ dhe “Gott“ në e mendimit, ai shpesh përdor vizatimin. Emërtimi në se ata shkaktuan shkatërimin (përmbytjen) e botës; gjuhët gjermanike të Europës Veriore. gjuhën shqipe Torah / Tërësi, i Zotit është shprehur është emër demoni. Besoj së autori është nisur për Gjuhëtarët pohojnë së alfabeti hebraik e ka orig- gjatë mijëra viteve, me të njejtin gjest-simbolik: du- këtë shpjegim nga mitet mbi fiset e para që jetuan në jinën nga alfabeti aramaik (araméen) dhe e kanë për- art e hapura që tregojnë gjithësinë (gjithë horizontin, Tokë duke e lidhur me temën e Gjenezës. Ka shumë dorur hebrejtë dhe diaspora judeo-arabe, judeo-gjer- nga lindja në perëndim, nga Alfa deri tek Omega). mundësi që M.Jastrou të jetë bazuar edhe tek Fja- mane dhe gjuhë të tjëra semitike. Vëtë alfabeti Ky simbol, nga mitologët kristian iu përshtat mitit të lori Teosofik i esoteristes më të shquar të shekullit aramaik, e ka bazën nga alfabeti i fenikasve që është sakrificës së Krishtit, për t’i dhënë popullit idenë e të 19, H.P.Blavatskit ku shënohet : „Nëfilim“ (ebr.) – përhapur në Lindjen e Aferme në mijëvjeçarin e dytë dërguarit të Zotit. Gjigandët, Titanët, Të rënët (Ëngjëjt – N.d.T.) Me pK. Ky alphabet u adoptua për të shkruar shumë Nuk mund të lë pa përmëndur edhe një fakt tjetër, sa duket edhe H.Balvatski është mbështetur tek gjuhë të tjera si hebraishten, nabetiane, siriane, pal- Perëndia Thot, krijuesi i alfabetit të lashtë emërtimin e vendit ku ruhen ligjet e urdhëruara nga përkthyesit grek të Biblës hebraike, të cilët fjalën miriane,mongole etj. mendohet edhe të turqishten e egjiptian, si gërma fonetike morri tingullin e Zoti (Torah): “ARCA e Aleancës”. Në gjuhën hebre- „nëphilim“ (në gjuhën origjinale hebreje ph=f) e vjetër, i përdorur deri në shk 8 pK. Fenikasit, apo parë te emrit të figurës që vizatohej, dhe emri je lexohet (‚ārōn ha-bĕrīth), ku na bie në sy emri i kanë përkthyer- gjigand. Sipas Enciklopedise Trecca- “Popujt e detit”- siç dëshmon Dr. Arif Mati (Aref i dorës fillon me gërmën D vetëm në gjuhën vëllait të Moisiut Aaron, që besoj se shpjegon mitin ni (Enciclopedia Italiana -1933), Titanët „të lindurit Mathieu) - përbëheshin nga fise të ndryshme, në shu- shqipe. Dora (mano) sipas gnosticizmit do të thotë e bërjes së arkës sipas udhëzimit të Zotit dhe jo kupti- nga toka“ ishin brezi më i lashtë i pellazgëve ku bënte micën e tyre, të të njejtit trung etnik që quhet ‘pella- Zoti i Dritës. Hiroglifi-figurë i dorës, me kalimin e min gjuhësor. Origjina e fjalës shqip “arka” (arca) pjesë edhe Kroni, babai i Zeusit. Zeusi përfaqson- zg, proto-ilir, frigjian apo thrako-ilir”. Në Testamentin kohës (grafika nr.III, lart) ka pësuar ndryshime, por i e ka nga emri “bark” (në kuptimin e mbajtesit te...), te brezin e ri të Titanëve që u hyjnizuan si perëndi e Vjetër ata emërtohen si pasardhës të drejtpërdrejtë pandryshuar mbeti fakti se në mite, këto gërma kanë tek njeriu i femijës. Por siç dihet, në gjuhët natyrale në Olimp. Gjigandët dhe Titanët janë pellazge dhe i të Noe, krijuesit të racës së re njerëzore. Në pasqyrën emërtuar gjithëmonë Zotin. Pra jo vetëm fjala “nëf- (gjuhët e njeriut primitiv) siç është shqipja, fjala ka përkasin dy degëve të të njejtës famile etnike (gegë I (poshtë) tregohet së si ka ndryshuar shenja e Kriju- illim” është shqip, por edhe gërma “yod” e alfabetit edhe kuptim simbolik, të cilin na e shpjegon Fjalori dhe toskë), gjë që shpjegohet qart nga ana gjuhëso- esit, nga alfabeti i hershëm aramaik deri tek shenja hebre (simbol i Zotit) e ka origjinën nga gjuha shqipe/ Teosofik i H.Blavatskit(Helena Petrovna von Hahn, re e emrit: „titan“ dmth „tanët“. Emërtimi „gjigand“ « yod » e alfabetit hebraik : arbërishte e Thotit pellazg. 1831-1891): Arka (Argha- kald.) - nënkupton mitrën shpreh vetëm dallimin fizik, që dallon pellazgo-ilirët (Pjese nga shkrimi “Bibla Historia e njeriut me Plis”) Sofi Gkiknuri dhe shtepia jetimore ne qytetin e Sarandes migrantia Sofi Gkiknuri me origjine nga Kudhesi i Bregut banue- bisesmenet ne qytetin e bukur bregdetar te Sarandes. Ketyre femijeve Ese qe prej 20 vjetesh ne Athine ka shume kohe qe ndihmon vul- duhet tu gjendemi prane duke dhene vetem nje kontribut te vogel. lnetarisht shtepine e jetimores ne qytetin e Sarandes. Kur e pyesim Le tu japim atyre sa me shume qe ata mos do te ndjehen si te aban- zonjen Sofi per kete veprim njerezor ajo me qetesi dhe thjeshtesi te donuar nga shoqeria jone ku ata bejne pjese fizikisht e moralisht, pergjigjet: Jam rritur ne nje familje te thjeshte e me ndjenja patriotike por te ndjehen si pjese e saj ashtu si gjithe femijet tane me te gjitha te cilet i kane dhene jo vetem clirimit te Atdheut, por edhe ndertimit te drejtat. Na takon neve qe t’ju kthejme vogelusheve ngrohtesine e te tij. Familja ime vazhdon te tregoi Sofia ne çdo kohe ka ndihmuar munguar, dashurine humbur e t’ju krijojme nje klime te begatshme familjet ne nevoje. Une qysh e vogel jam rritur me kete edukate si vete ata dhe natyra e bukur e Sarandes. Pikerisht per kete arsye dhe fryme humane. Ndersa tani ne mergim mu dha mundesia qe te parashtrova tek miqt e mi te shumte ne diaspore iden brilante per shpreh kete ndjenje, me ato pak te ardhura qe familja ime fiton me krijimin e nje libri me poezi tip Antologjie. Te gjithe poetet u treguan sakrifica mundohem te ndihmoje shtepine e jetimores ne Sarande. te gatshem dhe me inkurajuan shume per ta perfunduar kete projekt Ne çdo muaj me mjete te ndryshme transporti gjithmon me llogarine - ide me vlera te larta njerezore. Tashme libri eshte ne perfundim. Ju time dergoje si: ushqime, veshje, lodra, mjete mesimore, libra dhe them e emocionuar se se shpejti kjo Antologji me poet nga diaspora pako me dhurata te ndryshme. Keta femije jetime tashme jane si si: nga Greqia, Italia, Gjermania, SHBA, Kanada, Franca… del ne te femijet e mi, per ta ndjeje jo vetem dhemshuri, por nje dashuri te gjitha librarit dhe eshte mire te gjithe ta blejne ky eshte nje kontribut pakufishme dhe nje detyrim moral per t’ju gjendur prane ne çfardo paksa i vogel, por teper i rendesishem dhe qe shkon drejtperdrejte lloje kohe e momenti. Kur jam e lodhur nga puna e rende ne mergim ne ndihme te jetimores se qytetit te Sarandes. Ju garantojme se te dhe per te larguar stresin e krijuar marre ne telefon shtepine e jeti- gjitha leket e mbledhura deri ne qindarken e fundit do te kalojne ne mores. Telofonata eshte e gjate sepse pyes per te gjithe per hallet dhe llogarin bankare te kesaj Jetimore. Me keto akte njerezore ne ndertoj- ndihmat qe u duhen dhe pas telefonates ndjeje nje relaks dhimbjet me te ardhmen e tyre qe te jete sa me e begate, por dhe shteti duhet te nga lodhja me larghen e syte me lumturohen nga gezimi. Ata, kane jete ne lartesine e duhur. Keshtu e mbylli biseden e saj gruaja fisnike shume nevoje jo vetem per mua, por per te gjithe ne dhe sidomos per nga Kudhesi i Vlores Sofi Gkiknuri. Antichità Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 6

Nga Mrsc Besim DERVISHI

hume historiane dhe studiues kane shkruar per Dodonen Pellazgjike. Sipas Herodotit, Dodona Pellazgjike SZeusi nga Teba e Egjiptit hodhi ne ajer dy pellumba te zinj. Njeri qendroi ne Libi dhe tjetri ne Dodone. Ne Dodone pellumbi qendroi ne nje Zbulohet një artifakt misterioz në Malin e Tomorit lis dhe aty filloi te fliste ne gjuhen njerezore. Duke komunikuar me njerzit qe banonin ne Dodone ai me simbolet e Dodonës, Diellin dhe Lisin. i njoftoi ata se pikerishte aty duhet te ngrihej nje vende i shenjte per Zeusin Pellazgjik. Banoret e kuptuan se ky ishte nje mesazh hyjnor dhe nder- tuan tempullin e Dodones. Por ndersa per Tempul- lin Amon ne Libi studiuesit bien ne nje mendje per vendendodhjen e tij. Per vendndodhjen e tempullit te Dodones jane te ndare. Shumica jane te men- dimit se ky tempull ndodhet afer fshatit Dramesi ne Janine ku dhe jane zbuluar disa rrenoja perfshi dhe nje amfiteater nga studiuesi pasanik nga Arta, Konstandin Karapano me 1887. Por ka dhe disa studiues te tjere qe mendojne se Orakulli Dodones ose Dodona dimerkeqe dhe e ftohte (psikri Dodona ose dhisqimenos Dodona) e pershkruar nga Ho- meri ndodhet ne malin e Tomorrit afer Beratit ne Shqiperi, keta jane me te pakte ne numer. Ka dhe nje variant te trete ku shume studiues flasin per me kuroren e thurur te lisit ne koke dhe dy disqet disa Dodona. Po te lexohen mire te dhenat qe japin e diellit ne dore, te jete vete imazhi i Dodones se Homeri, Straboni, Herodoti, Pindari dhe te tjere Tomorrit(Diona). Mundet qe imazhi i gruas ne ar- autore, shihet qarte se Dodona Pellazgjike eshte tifakt te jete shembelltyra e njeres nga grate ose ne Tomorin e Shqiperise. Kete e tregojne rrenojat priftereshat e Dodones (Peljus). e shumta me mure ciklopik qe ndodhen ne Tomorr Qe sipas Herodotit erdhen nga Teba e Egjiptit si ne krahinen e Suloves, ne fshatrat Tomorr, Fu- rku Berat. Artifakti eshte material bronzi i gjate dhena meritojne hulumtime me te zgjeruara. Sipas dhe ishin tre, emrat e te cilave ishin me e ma- she- Peshtan, Selan, Vlushe, Leshnje, Tomorrice 13 centimetra, ne te verehet busti i nje gruaje e pershkrimit qe i ben artifaktit te Selanit studiuesi dhja “Promeniena”, e mesmja “Nicandra” dhe etj. Pikerisht keto rrenoja jane bere objekt studimi cila ne koke mban kuroren e lisit te thurur ndersa Gjergj Zogaj i cili e ka pare nga afer midis te tje- e vogla “Timarete”. Studiuesi Perikli Ikonomi nga disa studiues te huaj. Rrenojat pellazgjike ne ne trup ka dy disqe ne forem dielli. Dr. Ermal H. rave ai thote se:” Ai perbehet prej materiali Bronz permend dhe nje gojedhene e cila egziton ne zo- fshatin Tomorr jane permendur dhe nga studiuesi Baze ne nje punim te tij ku flitet per “ Te dhena dhe ndoshta eshte i vjeter mbi 3000 vjete, eshte nen e Tomorrit per plakat e Dodonit, ja si thote britanik Arthur Bernard Cook ne librin e tij me Arkeologjike per prehistorin ne Qarkun e Beratit” i derdhur ne bronz me sa duket ne punishtet e ai; Peljet ose plakat qe permenden ne faltoren e titull “ Zeus: A Study in Ancient Religion” Vellimi ne faqen 74 (te cilat i rikonfirmon dhe mesuesi i vendit ku eshte gjetur dhe e vulos perfundimisht tempullit te Dodones, i permend dhe popullsia II, pjesa III, Botuar me1940 ne Londer, ku pikeri- Historise ne vitet ‘80 zoti Demir Ago , i cili eshte se eshte Dodonase, sepse mbi koke ka kuroren me e rrethit te Tomorrit te Shqiperise. Per ato tri sht ne faqen 1171 duke pershkruar disa ekspedita personi qe kreu germimet e para ne vitin 1984) gjethen e lisit te thurur”. Por ky artifakt ka dhe dy plaka qe grarija i respektojne ne fund te Mar- te disa studiuesve britanik ne malin e Tomorrit mi- thote se: “Vendbanimi prehistorik ne fshatin Selan “antena”qe i ka te vendosura mbi koke. Ndersa ne sit dhe te parat dite te Prillit (30, 31 Mars dhe dis te cileve dhe Hugh Hunt nga Dublini ne 1929 ndodhet ne lugun e kuotes me te larte te kreshtes dy anet e duarve jane dy disqe ne te cilat eshte i 1 Prill e ne vazhdim) te cdo moti. Pra ne keto por dhe te nje studiuesi me emrin Mr. Mathews shkembore te njohur me toponimin “Shkembi i Se- dukshem shume qarte simboli pellazgjik i “Diellit”. tri dite te cdo moti kur bie shi dhe bene ftohte i cili midis te tjerave thote se “ Ne se shkoni sot lanit” ne verilindje te fshatit me te njejtin emer. Ne fund tek bishti ka nje shenje misterioze ne for- thuhet se tre plakat u treguan te egra, kur koha ne Malin e Tomorrit eventualisht do te gjeni nje Germimin e pare ne vitin 1984 e kreu mesuesi i me “X”. Fytyra e gruas ka tipare te rregullta por shkonte mire keto tre dite thuhet se plakat u tre- fshat qe vetquhet Tomorr, siper te cilit jane disa Historise Demir Ago. Kurse ne vitin 1987 u nder- vihet re se buzet jane pak te trasha. Per cudi ky guan te urta dhe te buta. Keto tre dite te plakave rrenoja te vjetra te pastudiuara por qe banoret i moren germime sistematike nen drejtimin e arkeo- artifakt ka ngjashmeri te madhe me luftetarin Shar- grarija nuk punojne si per shenje nderimi. Nje quajne qyteti Dodona”. Kjo e dhene eshte ne per- logut Luftim Ylli, gjate te ciles u hapen 4 kuadrata dan te permendur nga studiuesi italian Leonardo lidhje me emrin Pelje dhe Plake do te kete dhe puthje te plote me te dhenen e studiuesit Perikli me permasa 4 x 4. Gjate germimeve te fundit u Melis ne librin e tij “Shardanet”. Ky fise bente vendi i quajtur “Cuka e Peljes” i cili gjendet ne Ikonomi ne studimin e tij per Tomorrin ku ai midis zbuluan mbeturina dyshemeje te shtruar me balte pjese tek “Popujt e Detit” disa fise misterioze ku majen veriore te Tomorrit (shih P. Ikonomin). te tjerave thote se: Qyteza vende ne faqe te To- me te pjekur dhe pjeserisht me rrasa guri. Midis benin pjese dhe Peleshet, te perhapura ne mesdhe Megjithate duhet te presim berjen e analizave te morrit nga Perendimi eshte nje vend teper i forte gjetjeve u gjeten vegla pune te punuar prej stralli, ne mijevjecarin e trete. Gjurme te tyre jane gjetur artifaktit te Selanit nga institucionet prestigjoze dhe shembellen si keshtjelle prej natyre me gure guri dhe kocke, veglat e strallit si maja shigjetash, ne Sardenje, Troy, Qipro, Krete, Egjipt gjate kohes arkeologjike per te percaktuar moshen e tij si te medhenj si arka. Ky vend gjendet mbi katundin sharra, kruese dhe shpuese kane retush te himet se faraonit Ramsie III bile thuhet deri ne Palestine. dhe certifikimin e artifaktit i cili eshte nje hap Tomorr poshte vendit (Maja e Matit) e cila quhet dhe jane pregatitur nga stralli i cilsise se mire. Shume autore theksojne se fjala Pellazge mundet shume i rendesishem. Zbulimi i ketij artifakti do “Cuka e Peljes” dhe “Stradomi” (Saturni Domi). Midis veglave te gurit dallohen spata dhe cekic te vije nga fjala Pelleng ose Pellgu, pra njerezit qe te beje shume buje ne qarqet akademike dhe Kjo fare keshtjelle natyrore ndoshta eshte vendi i me brime qe i perkasin nje tradite me te hershme. rrinin pranen Pellgut te mesdheut (shih Neremin do te jete nje “shuplake” per kundershtaret e forte qe permend Straboni, duke thene se Dodona kurse veglat prej kocke ishin shpuese, fendyer. le- Vlora Falaski). Gje qe ben te mundur te besojme Dodones se Tomorrit. Por njekohesisht gjetja e eshte vend i forte. Emri “Qyteza” duhet studiuar muese. Bashke me to u gjeten dhe pese spata bron- se Popujt e Detit ishin fiset Pellazge qe shtriheshin tij eshte nje indicie per fillimin e hulumtimeve sepse permendja e emrit “Qyteza” mundet te tre- zi te tipit dalte qe datohen ne periudhen e bronzit rreth e rrotull Mesdheut. Por gjetja e artifaktit ne te metejshme nga shteti shqiptare ne kete zone. goje qe aty afer ndodhet Dodona” ( shih Perikli te vone. Po keshtu u zbuluan dhe ene qeramike. nje zone te thelle si Tomorri na bene te dyshojme Rilindasit tane si Konstandin Kristoforidhi, Jani Ikonomin ). Ja si kujton tani zoti Demir Ago:” Gjate kohes qe per depertimin e Popujve te Detit ne nje zone kaq Vreto, Naim dhe Sami Frashri, Pashko Vasa, Nje tjeter studiues i huaj i cili ka studiuar rre- un kam bere zbulime ne varrezat qe kam rastisur te thelle. Sipas studiuesit Perikli Ikonomi ne kohrat Hil Mosi, Cajupi, Ernest Koliqi, Perikli Ikono- nojat ne Tomorr ka qene ish- Konsulli grek ne si ne Selan edhe ne Dobrushe ka patur objekte qe- te vjetra deti ishte afer Lushnjes se sotme. Prova te mi kane shkruar nje jete te tere se guri i pare Berat ne 1910 Emanuelis Rikakis. Rikakis ka ramike. Monedha e vetme eshte gjetur ne nje varr tjera jane dhe gjetja e cengelve apo spirancave te i themelit pellazgjike, pra Dodona Pellazgjike shkruar nje broshure me titull “ Histori Arkeolo- te prishur nga erozioni. Ndersa ne varrezat e tjera anijeve ne zonat afer Tomorrit si ne fshatin Tomor- ndodhet ne Tomorrin e Shqiperise. Ne perfun- gji dhe Gojdhena per Beratin” botuar ne Athine jane gjetur objekte qeramike. Ndersa copa qera- re( Qyteza), Fushe- Peshtan (Kalaja), Vodez(La- dim te ketij shkrimi dua te citojte autorit Edwin me 1910, ku midis te tjerave ne faqen 5, 6 dhe mike ( qypa te medhenj) ne arat e punuara ne zo- pardha), Drobonik dhe te tjera vende (shih Perikli Jasque i cili ne faqen 398 te librit “The Alba- 7 duke permendur Hesiodin si dhe Homerin por nen Dobrush Mal kane qene me shumice. Format Ikonomin). Keto te dhena na bejne te besojme se nians: An Ethnic History from Prehistoric Times dhe duke studiuar vendet arkeologjike ne terren e enve te kujtojne kulturen e Bronzit te Maliqit”. ne kohe shume te lashta keto zona ishin nen mbre- to the Present” thote se: “Edhe pas pavarsise se mendonte se ne kete zone ndodhen lumi Apsus(O- Vjetersia e ketij fshati permendet dhe nga Arkivat terine e ujit. Ngjashmeria e artifaktit te Selanit me Shqiperise, qe u munduan te sigurojne, patriotet sumi), ne njeren ane te te cilit ndodhej fisi i lashte Osmane te vitit 1431 cituar nga blogu “Vendlindja luftetarin Shardane eshte ne keto pika: Artifakti i shqiptare ishin te bindur se zgjidhja e vetme per Elimiota(Mallakaster) i cili kufizohej me Beratin qe ime Skrapari” i cili thote se: “Selani permendet me Selanit ka dy disqe diellore njelloj si ai Sharda- (mos) percarjen ne dy grupe ndermjet mysliman- atehere sipas tij quhej Orestiadha( emer qe sipas emrin Seljan. ne. Disqet e diellit jane te vendosura ne trup dhe ve dhe te krishterve ishte zvendesimi i fese me Ikonomit e mori nga Oresti djali I Agamenonit i Ne rregjistra nuk egzistonte, kishte qene germa- ngjajne me gjinjte e grave ku dallohen dhe majat e SHQIPTARIZMEN. cili pasi vrau nenen e tij u fsheh ne rrethinat e dhe (rrenoja te vjetra), por me mbrapa qe rilule- gjinjve. Artifakti Shardane ka dy antena po keshtu Keshtu qe Andon Zako, i cili perdori emrin Tomorrit). Po ne krahun verior te Tomorrit sipas zuar. Kishte 18 shtepi, 2 vejusha dhe 1470 akce dhe artifakti i Selanit. Por edhe ndryshimi eshte Cajupi ne librin e tije “Memedheu”(Motherland), Rikakis ndodhej fisi i lashte I Sellve (Selloi) pra ne si te ardhura vjetore ( shih blogun Vendlindja ime shume i madh. Ne artifaktin e Selanit verehet gati perfshiu ne te poemen “MALI I TOMORRIT”. zonen e Suloves se sotme ku ndodhen disa qytete Skrapari artikulli “ Skrapari i viteve 1431. Ja in- qarte se kemi te bejme me bustin e nje gruaje Ne majen e te cilit ishte nje vend i shenjte, ku me mure ciklopik. Rikakis shpjegon se sot fisi le- formacionet e rralla te pas pushtimit Osmane) Disa ndryshe nga artifakti Shardane i cili simbolizon nje shqiptaret e lashte shkonin te konsultoheshin me gjendar i Sellve quhet me emrin “Sulovaret” dhe autore si Poliby apo Livy na japin disa te dhena luftetare. Disqet Diellore jane te ndara, kurse ne ORAKULLIN (E DODONES shenimi im) rreth se ketu afer ka qene vendendodhja e tempullit te interesante se ne zonen e Dasaretve ne luginen e ate Shardane te bashkuara dhe formojne numerin te ardhmes se tyre”. Literatura “Historija e To- Dodones( shih E. Rikakis). Te gjitha keto studime lumit Apsus (Osumi). Jane te shtrira nje sere qyte- “Tete”. Vijat ku simbolizohen rrezet e diellit jane morrit. Dodona Pellazgjike dhe Tomor’i Zotit jane ne perputhje me studimin e rilindasit te fundit tesh si Ilion, Antipatrea, Chrysondio, Phoebatis, me te thella dhe me te rralla tek artifakti i Selanit, te Pelazgjevet”- (Perikli Ikonomi) Vlore 1936 Perikli Ikonomi botuar me 1936 i cili me fakte dhe Gerronium, Codrium, Bargullum, Creonium apo ndersa tek atifakti Shardane me te holla dhe me “Histori Arkeologji dhe Gojdhena per Beratin” argumenta vendoste Dodonen ne malin e Tomorrit Bantia. (shih “A geographical and historical de- te dendura. Syte e artifaktit shardane jane me te - Emanuelis Rikakis, Athine 1910 “The History afer Beratit. Sipas Plutarkut te cituar nga Ikonomi; scription of ancient ,V.1, autori John Anthony fq. vegjel, kurse te artifakti i Selanit kane forme te rre- of Rome, Volume 4” Autori Titius Livius”(59 fiset qe banonin rreth Dodones ishin Sellet (Sulo- 75). Midis te tjerave ata permendin se; “Pas re- gullt. Por ndryshimi qe i ve vulen perfundimtare B.C- A.D. 17) London 1921 “A geographical va), Enianet (qyteti Eni ne Tomorr) Perrevejte dhe nies se nje qyteti tjeter te parendesishem ne duart eshte se ne koken e gruas te artifakti i Selanit eshte and historical description of ancient” ,V.1, auto- Athamanet, te cilet u debuan nga Lapathet stergjy- e romakve i cili quhej ILION. Gjenerali Romak i e dukshme shume paster “Kurora e Lisit” e thurur. ri John Anthony “Historia”- Herodoti The Alba- sherit e Lapve te sotem( kujto Lumin Lapardhice terhoqi forcat e tij dhe i ribashkoi me ushtrine e Nje fakt interesant eshte se sipas L. Melis popujt e nians: An Ethnic History from Prehistoric Times qe buron afer Tomorrit dhe fshatin Lapardha qe madhe apo kryesore ne lumen Apsus” (Osumin). detit adhuronin bustin e nje femre e cila mbante to the Present” Edwin Jasque, USA 1994 “Te ndodhet prane tij). Ne terren jane dhe shume to- Gjate sqarimit te qyteteve te permendura ne Iliri ne dore dy disqe diellore dhe quhej nga ata “Nena dhena Arkeologjike per prehistorin ne Qarkun e ponime te tjera si Cuka e Peljes, Saturni, Qafa e kryesisht ne krahinen e Dasaretve autori J.A. per- e Mesdheut” ose “Mema e Madhe”. Por nderkohe Beratit”- Dr. Ermal Baze “Shardana: I popoli del Dodonit, Lumi Dodona e te tjera. mende se qyteti Ilio (pra qyteti i diellit) sot quhet dihet se simboli i “Diellit” dhe i “Lisit” kane qene mare” - Leonardo Melis, Rome 2002 “Ja arkivat Por ditet e fundit gjithe ketyre fakteve i eshte me emrin modern Selio qe i perafron shume emrit simbole pellazge dhe ne vecanti simboli i Dodones e rralle Osmane per vitin 1431 ne Skrapare” - shtuar dhe nje prove arkeologjike e re. Nga nje Selan, fshati afer te cilit ndodhet vendi ku u zbulua Pellazgjike. Vete kurora e lisit ne koke e thurur por Blogu “Vendlindja ime Skrapari” “Nga Berati ne banore i zones eshte gjetur ne menyre te raste- artifakti i gruas me dy disqe ne dore ne formen e dhe simboli i diellit i ve vulen perfundimtare se ky Tomorr dhe Kthime”- Eqerem bej Vlora, Sarajev sishme nje artifakt mbi fshatin Bogove tek vendi i dielli dhe kuroren e lisit ne koke te thurur. artifakt eshte nje simbol Dodonas. Nga kqyerja e tij 1911 “Pellazgët,Ilirët,Etruskët dhe Shqiptarët quajtur “Shkembi i Dobrushes apo i Selanit” midis Ngjashmeria e emrit si dhe figura e diellit na mundet te kemi te bejme me nje artifakt i cili eshte -qytetë rime të lashta mesdhetare”- Nermin Vlora fshatrave Dobrushe dhe Selan ne jug te Malit te bejne te mendojme qe ndoshta ketu ka qene qyteti perdorur per zbukurimin e tempujve(ndoshta ate Falaschi , Prishtine 1998. Ndihmuan me te dhe- Tomorrit, zone te cilen e perfshin Skrapari, Qa- Ilion i pershkruar nga Poliby dhe Livy, por keto te te Dodones). Mundet qe imazhi i gruas ne artifakt na Gj. Zogaj, D. Ago, E.Canaj, A. Hysko. pagina 7 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Storia dea Vend, patria, luogo per eccellenza), Piceni (Pi = bere, Keni = avete, luogo con acqua abbondan- te). Il nome Pelasgi si può riferire alla parola alba- Le città ciclopiche del Lazio nese Pellg (mare profondo, “pelago”). In albanese (Continua dal pagine 1) Pellazget significa “coloro che navigano nei mari profondi” Il geografo franco–danese Conrad Malte–Brun Un’iscrizione illirica datata tra il sec. III ed il II (1755–1826) ipotizzò connessioni tra la lingua alba- a.C., custodita attualmente nel museo archeologico di nese e quella pre–omerica. Egli fu il primo a proporre Durazzo, in Albania, è stata letta: “Sopporta il tuo che gli Albanesi potessero essere i moderni discen- dolore e piangi se ti denti dei Pelasgi. Johann Georg von Hahn (1811– aiuta, però affidalo 1869) diede per sicura tale discendenza e collegò alla terra calda, alla gli Illiri con i Pelasgi. Lo studioso francese Edouard Grazia Celeste e al Schneider, specialista della lingua etrusca, tradusse Supremo Bene”. iscrizioni etrusche tramite l’albanese e si convinse che Il linguaggio dell’i- i Pelasgi fossero gli antenati degli Albanesi. August scrizione è talmente Schleicher (1821–1868) era indeciso se la lingua al- simile all’albanese banese fosse più vicina al latino o al greco; infine la odierno, che sem- catalogò come ramo della lingua pelasgica. bra difficile pensare La studiosa albanese Nermin Vlora Falaschi ha che risalga a più di tradotto diverse iscrizioni etrusche e pelasgiche duemila anni fa. (come la Stele di Lemnos), usando la moderna In generale, le iscri- lingua albanese. Ciò mostrerebbe gli Albanesi (di- zioni più antiche si scendenti degli Illiri) come gli odierni discendenti Conrad Malte–Brun August Schleicher Nermin Vlora Falaschi. leggono da destra a dei Pelasgi, una delle più antiche stirpi d’Europa. (1755–1826). (1821–1868). sinistra e continuano Ecco ad esempio alcune traduzioni della signora talvolta da sinistra verso destra, in forma bustrofedi- Falaschi. In Italia esiste la località dei Toschi (la ca, spesso senza interruzione tra una parola e l’altra. Toscana), così come i Toschi abitano nella “Toske- decorazioni floreali. Nermin Vlora Falaschi tradusse anche Popoli del Mare perché erano abili e liberi navi- Questo documento di Durazzo è stato inciso da si- ria”, nell’Albania meridionale. Diveersi autori so- quella scritta usando la lingua albanese: “La nave è gatori, chiamarono Iliria (Illyria per i Romani) la loro nistra verso destra, ciò che dimostra la sua origine stengono che la parola Tosk (Tok) sia sinonimo di per noi fierezza, coraggio e libertà”. Le fonti storiche patria: Liri (Lir = libero), ossia: “il Paese del popolo più recente. Nel Museo Archeologico d’Atene c’è una Dhe, tanto che oggi in albanese, per dire “terra”, riferiscono che i Greci appresero dai Pelasgi non solo libero”, dal Mediterraneo sino al Danubio. Nel Lazio stele molto antica, proveniente dall’isola di Lemnos, si usa indifferentemente sia la parola Dhe, sia Tok. la lavorazione dei metalli e la costruzione delle mura, esistono il monte Liri, il fiume Liri e Fontana Liri. con un’iscrizione bustrofedica, in alfabeto pelasgico, In Toscana si trova l’antichissima città di Cortona, ma anche il loro modo di scrivere e fecero proprie le Diversi nomi etnici hanno un significato preciso nella di contenuto funerario. Le coincidenze rilevate dalla che si ritiene fondata dai Pelasgi. In albanese, Cor loro divinità, come per esempio De–mitra (Dhe = ter- lingua albanese: E–truria (E = di, Truria = Cervello, Falaschi sono impressionanti, ma gli argomenti a so- = raccolti, tona = nostri, cioè “i nostri raccolti”. Nel ra, Mitra = utero, cioè la Dea Madre Terra), nonché paese di gente con cervello), Messapi (Mes = am- stegno della sua tesi sono basati esclusivamente su suo museo archeologico si trova un’iscrizione parti- Afrodite, Afer–dita (Afer = vicino, Dita = Giorno, biente, centro, Hapi = aperto, paese di gente aper- assonanze linguistiche. Appare quindi impossibile ac- colarmente bella e interessante, su un sarcofago con più tardi chiamata Venus dai Romani). I Pelasgi, detti ta), Dauni (separati), Veneti (nome derivante dalla certarsi della validità scientifica delle sue teorie. CERJA Emërtimi PELLAZG Nga MATEU AREF Nga GEZIM LLOJDIA ërmimet e fundit arkeologjike, të kryera në Shqipëri, provuan vërtetësinë hi- mokthina, pjesë Qendrore e Gstorike të Pellazgo-Ilirëve me zbulimin e tumulëve, të objekteve të ndryshme, Labërisë, në të majtë të lumit Shu- ndër të cilat armë të quajtura mikene (shpata, mburoja...), qeramika të ndryshme, Sshicë, një ultësirë me rreth 500 m figurina ose fibula, të cilat datojnë nga Bronzi i Lashtë dhe bronzi i Mesëm, madje mbi nivelin e detit, përbërës i Krahinës së fshatra buzë liqeneve, kasolle dhe objekte të ndryshme që datojnë nga epoka ne- Mesaplikut, flet për një histori dhe popul- olitike. Aty janë zbuluar shpella që datojnë nga paleolitiku, ndër të cilat shpella e lsi autoktone. Që nga prehistoria dëshm- Gajtanit dhe Xarës (100’000 – 30’000 para Krishtit) dhe ajo e Kaprinas në Kroaci ohet se Smokthina ka qenë e banuar prej (160’000 para Krishtit). Të gjitha këto zbulime, të realizuara në Shqipëri dhe në fiseve pellazgë-ilirë-epirotë të Kaonisë. rajonet në kufi, provojnë se kjo zonë ballkano-danubiane nuk ishte as e izoluar Sjellim si dëshmi epokën Homerike, me dhe as shkretinë në kohën e shkëlqimit të qytetërimit egjeo-kretas dhe pastaj, atij hyjnitë e kulteve të shpellave e majave të të mbiquajtur miken. Shqipëria dhe rajonet në kufi të saj paraqesin një rast unik maleve, si: Tartari, në mitologjinë e vjetër në Europë : një dhe vetëm një popull, i cili jeton në tokat e tij stërgjyshërore, të personifikon “Korjer hyjnishë”, Këndrev- paktën qysh nga Neoliti, rreth 7’000 vjet para Erës sonë. Vijimësia arkeologjike, icë-Kandar-Kad Kurora e malit, Bozhiku- antropologjike, kulturore dhe etno-gjuhësore është aty më se e dallueshme. Bozhur-Bozho-Lot. etj. Po mbi të gjitha Ja shpjegimit që kam dhënë për emrin «Pellazg», d.m.th. ai i «njerëzve të shpel- mbeten gjetjet e shumta gjuhësore, që lave», Shpellagji, shpellashgët apo Shpellarët, “njerëzit e shpellave”. Në librin tim të parë unë kam rreshtuar një numër emërtimesh të dala deri më sot, si nga autorët vijnë nga lashtësia. Të gjitha këto dëshm- grekë të antikitetit ose edhe nga autorë të tjerë më të vonë. Secili ka hedhur idenë e ojnë se kjo trevë, si gjithë Labëria ka qenë tij, duke u përpjekur ta provojë zgjidhjen vetëm «nga ana fonetike» pa konsideruar e banuar nga fise ilire të Kaonisë, kur këtu që sipas kronikanëve të kohës, kaloi lumin buzë lumit apo Përroit të Smokthinës. Në elementin historik, legjendar, struktural dhe ngjarjet periferike të kohërave të para: zotë ishin Amantët, Mesapët etj. Sjellim Shushicë në vendin e quajtur Vau I Palit. një sipërfaqe pothuaj 80 m katrore. Ky pjellarg, fjalë e përbërë që përfshin shqipen «pjell» dhe greqishten «argos», që do për kujtesë: Vendbanimin e fortifikuar të Nënvizojmë se në pjesën e parë të shek. mozaik u shkatërrua gjatë punimeve bu- të thotë i bardhë (“ata që pjellin të bardhë” !), pelagos (në greqisht do të thotë në kalasë Qytezë të Cerjes,..., të cilët në li- II para erës Iliria ra nën sundimin e egër jqësore. Mozaiku i dytë u zbulua në vitin det të hapur!), pelargos (pelikanët, zogj shtegtarë, sipas Strabonit!), palai apo palas dhje me dhjetëra qendra të tjera të Lumit të pushtimit romak. Ata kryen kundër 1979, në qendër të fshatit Mesaplik, në gai (i lindur nga toka), pelagonët (pleqtë, sipas Hesikiusit), etj. etj. Interpretimi të Vlorës bëjnë të tërën e një zone tepër fiseve ilire të Shqipërisë së Jugut barba- vendin e quajtur “Kisha e Murre”, është im nuk ka asgjë «subjektive», përkundrazi ai bazohet në tekstet e lashtë (Homeri, të populluar qysh nga lashtësia e hersh- rizma ç›njerëzore, dogjën dhe shkatërruan një bazilikë, e një province të largët të pe- Hesiodi dhe legjendat mitologjike të cilat zbulojnë rresht pas rreshti historinë e me.Të parët, që vijnë prej fiseve ilire, qytete dhe qendra vendbanimi, përfshirë randorisë bizantine...objekt kulti i tipit të vërtetë parahelene). shtrihen që nga Cerja, përgjatë Ultësirës dhe kalanë e Cerjes. Kjo periudhë, af- sheshtë. Mozaiku i përket kultit paleokris- Për të thënë të vërtetën, Pellazgët formoheshin nga një mori fisesh (Frigjianët, së Lumit të Smokthinës, rrëzë kodrave në ërsisht viti 167 para erës sonë karakter- tian dhe është disi i veçantë për nga kom- Trojanët, Thrakët, Ilirët, Lelegët, Ligurët, Tirrenët, Karianët, Kuretët, etj.). Ky ka Mesaplik e deri në Gërmadha. E vërteton izohej nga një rënie e thellë ekonomike e pozimi. Një e katërta e tij që u gjend në qenë një emër “stërgjyshëror” apo më mirë një «mbiemër»: të gjitha këto fise njih- si fakt të pamohueshëm se së bashku me morale.Duhet përmendur gjithashtu se në gjendje të mirë, me përmasat 138 x 11, nin jo vetëm historinë e stërgjyshërve të tyre por edhe zanafillën e etnisë së tyre. 15 objektet e kultit e dhjetëra gjetje, si: vendin e quajtur “Gërmadha”, buzë lumit u vlerësua si pasuri kulturore kombëtare, Ata rridhnin nga njerëzit e shpellave : «Shpellagjit, Shpellagët, Shpellarët». Pra Mozaikët e Mesaplikut e të Kaçorrit, topo- nuk janë këta «njerëzit e shpellave», por “stërgjyshërit” e tyre, për të cilët ata ishin të Smokthinës, përfund fshatrave Matogjin vendosur në Muzeun Kombëtar. Ky mo- nimet e shumta flasin shkoqur se vendba- krejt natyrshëm «pasardhësit». Përse? Ja shpjegimi im i saktë. Homeri e cilësonte nimi i hershëm i Smokthinjotëve ka qenë e Bashaj, ndodhet një vend me emërtim zaik i përket shek. VI-IX të erës sonë. Zeusin «pellazg» dhe Pellazgët i cilësonte «hyjnorë» (sepse rrjedhshin nga Zeusi) pikërisht kjo trevë. Si qendër e rëndësish- “Pazari i Goricës”, ku gjenden shen- Dhe sipas studiuesit Dh. Budina ishte një si dhe gjuhën e tyre «hyjnore». Si rrjedhojë që Pellazgët rridhnin nga Zeusi. Por me e vendbanimit të hershëm ilir, është jat e një qytetërimi të lashtë, si p.sh.gur gërshetim i traditave greko-romake me ato Zeusi, na thotë legjenda, ka lindur dhe ka jetuar në vogëlinë e tij në një «shpellë» Kalaja Qytezë e Cerjes. E vendosur në mermeri,1 m i lartë, të punuar për kolo- ilire. Ka në qendër motive etnografike- apo «guvë» në Kretë (mali Ida). Gjatë fëmijërisë së tij, ku nëna e tij, Rea, e largoi majën e një kodre piramidale me bazë na, si dhe tulla me përmasa 60 x 80 cm, figura e labit në profil me flokë të gjatë, për ta shpëtuar nga xhindosja e Kronosit, bashkëshorti i saj, i cili i kishte ngrënë të katërkëndëshe. Edhe sot dallohen muret furra të vjetra për pjekje tullash, poçeri të lëshuara prapa deri në qafë, në kokë gjithë fëmijët e tjerë të tij ! Për Zeusin u përkujdesën Kuretët, të cilët falë zhurmës rrethues me blloqe gëlqeror, ndërtuar në etj. Vetë emri “Gërmadha” që është një një kapele në trajtë shumë sferike. Sipas së armëve të tyre, të cilat ata i kryqëzonin «me krahët drejt qiellit» (ashtu si në val- shek. III para erës sonë. fjalë shqipe, si dhe emrat toponim:Hunda Dh. Budina, paraqitja e kësaj figure duhet len luftarake të Shqiptarëve të veriut dhe të Kosovarëve të sotëm dhe të epirotëve Gurët e shumtë të dimensioneve 70 e Shënmillit, Dede, Gjini, Brahimi, Sheshi lidhur me figurën që personifikon “erën të kohës të Piros/Burri !) mbulonin të qarat e Zeusit të vogël. Zeusin e ushqeu dhia x 100 cm janë të skalitur me mjeshtëri. i Qishës, Varrezat e Kaurëve etj, flasin për e veriut”, gjë që shpjegohet dhe me be- «Amaltea». Pra, kemi të gjithë elementët që provojnë se Zeusi, i rritur në një shpel- Brenda saj gjatë kohërave janë gjetur ob- gjurmë të lashtësisë. simin popullor se të këqijat dhe të mirat lë, ishte si rrjedhojë një «njeri i shpellave», për të cilin u përkujdesën Kuretët (“Ku jekte enësh metalike, si: thika të periudhës Ajo që ka rëndësi është se emrat e Ka- vijnë nga një forcë natyrore, e veshur me u rritë” kuptohet mjaft mirë në gjuhën shqipe, pra aty “ku u rrit” Zeusi ; kjo fjalë së bronzit, fibula, kapëse, figura njerëzish lasë së Cerjes, Maricës dhe Guri i Prerë atributet e njeriut.Pushtimet e shumta së i dha emrin edhe «Kretës, Këretës», ku Zeusi ishte i adhuruar) dhe se ishte dhia etj. Në anën jugore të kalasë, në një lartësi i Mesaplikut dhe në vende të tjera si të të huajve i kanë rrënuar këto kultura. Mb- « Amaltea» (në shqip «e mjelta» d.m.th. ajo që «i jep qumështin») ajo që e ushqej. 300 m, komunikohet me Urën e Bogda- Urës së Bogdanit ekzistojnë gurë të mëd- eturinat nëntokësore të tyre të çojnë në Përveç kësaj një tjetër element ka provuar lashtësinë dhe të ekzistuarit më parë në kohë të Pellazgëve (njerëz të shpellave) : ai i zakoneve të ushqimit të tyre. nit, mbeturinat e së cilës ndodhen rrëzë henj mbi 1 ton dhe të gdhendur në formë mendimin se në këto treva jeta ka vazh- Historianët e parahistorisë dhe paleontologët, midis dijetarëve të tjerë, pohojnë Kodrës së Cerjes, Buzë lumit Shushicë që katrore e rombi. Këto janë të njëjtat me duar në rrjedhën e saj. Dëshmi e kësaj muret e kalave të tjera, si: të Sopotit, hershmërie dhe vazhdimësie është lagjja se njerëzit e parë të Botës së lashtë, sidomos në Europë (pa përmendur emër të shërbente për të lidhur Amantien me Ka- përveçëm), ushqeheshin me «lendë lisi» (e pasur në “amidon”). Mirëpo ne e dimë, Butrintit, Himarës dhe Kaonisë. Ato dësh- “Parikë” dhe qyteza e Boderit.Lidhur oninë. Po aty ndodhen edhe mbeturinat e nga autorët antikë, se në kohë shumë të lashta Pellazgët ishin «ngrënës të lendeve një kishe që sot flitet Kisha e Cerjes. Cerja mojnë se u ngritën nga një popullsi autok- me periudhën që analizojmë Parika dhe të lisit» ! Përveç kësaj, nëse «lisi» është bërë i «shenjtë» te Pellazgët, kjo ka ndodhur ka qenë një vendbanim me një kulturë tone me kultura të zhvilluara ndërtimore. qyteza e Boderit, kjo e dyta njihet si një sepse Pellazgët e vonshëm nuk e kishin harruar se lendet e tij i kishin ushqyer të qytetare. Kalaja dhe vet ura ka ekzistuar Eshtë i rëndësishëm fakti i gjetjeve arke- kala e rrënuar që ndodhet në bregun e parët e tyre; reminishencë e përjetshme nga brezi në brez, prandaj “lisi” u bë i deri në pushtimin romak dhe siguronte ologjike. Nivel të lartë të zhvillimit qytetar majtë të lumit të Smokthinës. Aty shfaqen shenjtë në Dodonë. Nga ana tjetër «mitologjia» (e cila nuk ka qenë një mit por lidhjen dhe mbrojtjen e rrugës së Aman- e kulturor për këtë zonë dëshmojnë mo- mbeturinat e një fortifikimi mesjetar që rrëfenja të hershme stërgjyshërorë, disi të romancuara, të zbukuruara apo të ide- tia-Horë dhe Kaninë-Olympia-Cerje-Horë. zaikët e gjetur: Mozaiku i parë u zbulua në është vazhdimi i jetës ilire-arbëreshe dhe alizuara me kalimin e kohës), pohon se Pelasgosi (eponimi i Pellazgëve) ka qenë U shkatërruan nga ekspedita e legjioneve vitin 1964, tek vendi i quajtur Kisha e Ka- që shërben ndofta në mbrojtje të parisë së «njeriu i parë», i lindur nga Toka (d.m.th “autokton”) dhe se ai lindi në Arkadi. Ky romake të rekomanduara nga Pal Emili, corrit, pranë burimit me të njëjtin emër, familjes së fundit të Parikajve. tregues na zbulon me përafërsi disa elemente kronologjikë. (Vijon në faqen 8) Antichità Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 8 (Continua dal pagine 1) Di un territorio chiamato Ylliria parlano anche al- cuni scrittori antichi sia greci che romani. Essi indi- cano con la denominazione di Epirus Nova la zona La grande epopea degli Illiri meridionale (tribù appartenenti: Agrei, Anfilocchi, Apodoti, Atamani, Atintani, Caoni, Cassopei, Etici, Gli albanesi, secondo il parere degli storici più accreditati, sono da considerare i diretti discendenti degli Illiri e, quindi, Molossi, Oresti, Tintei e Tesproti) e con l’altra di Yl- liria Magna la zona centro-settentrionale (tribù appar- autoctoni nelle sedi che tuttora occupano. Omaggio per l’imminente Centenario dell’Indipendenza Nazionale Shqipëtare tenenti: Ardiei, Chelidoni, Enchelei, Labeati, Partini, Pirusti e Taulanti). Di tutte le diciannove Stirpi illi- nelle loro basi. tra Roma e l’Etolia, in quanto Roma vi faceva ricono- re menzionate, solo tre (Ardiei, Enchelei e Molossi) Teuta allora entrò, obtorto collo, in trattative con scere il diritto di Scerdilaida e di Pleurato di aderirvi hanno lasciato notevolissime tracce delle loro vicende i Romani sino a concludere la pace l’anno seguente posteriormente. Nel 205, ormai unico titolare del po- storiche giunte sino a noi moderni. Inoltre, a causa (228). Un suo contemporaneo e nemico irriducibile, il tere regio da tre anni, rappresentò il suo popolo nella dell’eccessivo individualismo comune a tutte quante Console Lucio Cornelio Scipione, conquistatore della pace di Fenice tra Roma e Macedonia: vi ottenne la loro, furono riluttanti, per un tempo lunghissimo, a Corsica e della Sardegna (nonché trisnonno materno restituzione di gran parte di quanto Filippo V aveva creare organismi statali unitari. Vivevano, pertanto, in del celeberrimo tribuno Tiberio Gracco) ebbe ad af- occupato negli anni precedenti in Ylliria. regime tribale. Nei momenti di pericolo avveniva che fermare durante un memorabile intervento oratorio al Nel 199 fu di nuovo accanto a Roma nella guerra le genti di identica origine illira si federassero e com- Senato romano: «Quiriti, al fine di pacificare il mare contro Filippo V. La sconfitta di quest’ultimo consen- battessero fianco a fianco, ma poco dopo ciascuna tri- Adriatico e controllarne tutti i traffici commerciali, tì al Regno di Pleurato di espandersi tangibilmente bù tornava alla vita autonoma e isolata di prima senza urge annientare subito quei barbari di Illiri guidati ai danni della Macedonia (con il territorio di Lichi- conservare nessun vincolo con quelle consanguinee. dalla scaltra e perfida Teuta, oppure ……. farne dei do e con la regione della Partinia) sino a diventare Agli albori del VI secolo a.C., dopo essere stati per nostri alleati! Vi scongiuro, o Padri Coscritti, di non uno dei Potentati balcanici più importanti dell’epo- quasi mille anni prigionieri dei loro stessi egoismi e prendere minimamente in considerazione la secon- ca. Ritroviamo nel 189 Pleurato, ancora una volta, rivalità, finalmente gli Illiri decisero di dare vita a da ipotesi!». L’illustre esponente della gens Cornelia con i Romani contro gli Etoli: e sappiamo pure che un’unica grande federazione, da cui doveva presto affidava, così, alla memoria dei posteri l’elogio più il suo aiuto non fu solo terrestre, ma anche navale. sortire uno Stato (dall’assetto monarchico) capace di sincero e lusinghiero della Grande Teuta! Morì prima dell’anno 180 lasciando due figli Platòr sviluppare i commerci e, persino, di battere mone- SHËRDHILÀJDHI DINÀKU (Scerdilaida l’A- e Genzio, il secondo dei quali, come vedremo, die- ta propria. Alla guida del nuovissimo Regno Illiro si stuto – Dal 228 al 208 a.C.) / Fratellastro di Agrone. de alla sua politica un indirizzo del tutto diverso da cimentarono dapprima gli Enchelei (l’esponente di spargere ai quattro venti che Scerdilàida (questo era Apparve sulla scena per la prima volta nel 230, capo quello paterno. Pleurato fu, inoltre, uno dei primi ti- maggior spicco fu Bardhylli) per circa duecento anni; il nome dell’ignaro congiunto) stava per capeggiare di settecento Illiri inviati da Teuta contro la città di pici vassalli-alleati semibarbari che Roma seppe, per subito dopo toccò agli Ardiei raccogliere l’eredità re- le stirpi ostili con il recondito intento di scalzare dal Foiniki (Fenice). Alla scomparsa della cognata riuscì tradizione costante della sua strategia politica, creare gale (metà del III secolo a.C.). trono il legittimo sovrano! Quest’ultimo, infuriatosi ad assurgere al Trono ardieo. Dopo un’audace azione ai suoi confini. Alcuni dei Consoli romani più presti- Desideriamo, a questo punto, soffermarci breve- e pieno di bile, ruppe gli indugi e affrontò energi- bellica contro la Messenia nel 220, divenne alleato giosi, come Marco Livio Salinatore e Publio Cornelio mente sui personaggi che incarnarono l’autorità per camente la situazione imponendo definitivamente il degli Etoli contro Filippo V di Macedonia, poi di Fi- Scipione l’Africano, non mancarono di esprimere la l’intero periodo della Seconda Dinastia Illira (dal 250 suo dominio sulle tribù favorevoli al presunto “gol- lippo V (dal 219 al 218) contro gli Etoli. Fu ammesso loro stima nei confronti del grande dinasta illiro in al 167 a.C.). Senza ombra di dubbio, quella degli Ar- pista” Scerdilaida. Lo Stato di Agrone comprendeva nella Simmachia Corinzia e cooperò attivamente sul considerazione della sua assoluta fedeltà alla ormai diei è da considerarsi la parentesi monarchica che ha la Dalmazia centrale, l’Erzegovina meridionale e il mare, con i suoi lembi, alle successive imprese ai consolidata potenza di Roma! lasciato impronte eccezionali e di maggior spessore territorio dell’odierna Albania fino al fiume Vojussa. danni sempre degli Etoli. Nella primavera del 217, XHËJÈNCI (Genzio – Dal 181 al 167 a.C.) / Pri- politico-militare permeando di sé la storia balcanica. La capitale era Shkodër (Scutari) centro della tribù però, preventivamente accordatosi con i Romani (ri- mogenito di Pleurato. Il suo Regno fu dapprima tur- Gli albanesi, difatti, reputano il Regno degli Ardiei dei Labeati. cordiamoci che siamo in piena Seconda Guerra Pu- bato dalla rivolta dei Dalmati e di altri sudditi; quan- come la prima vera compagine statale dai contenuti TÈUTËJA MÀDHE (Teuta la Grande – Dal 231 nica!), ruppe con Filippo V e invase la Dassaretide, do scoppiò la guerra tra i Romani e Perseo, nuovo giuridico-legislativi che la comunità illira avesse mai al 228 a.C.) / Moglie di Agrone. Alla morte del Re, ma venne presto ricacciato dal sovrano macedone, il Re di Macedonia, la sua condotta fu alquanto incerta. avuto fino ad allora! Cinque furono i sovrani di que- di cui, come abbiamo visto, era stata validissima col- quale nel 216 si spinse per mare contro Apollonia. Infine parteggiò per il successore di Filippo V e di- sta straordinaria stirpe. Eccoli. (Accanto al nome in laboratrice e consigliera, prevaricò e sbalordì tutti i Avvertiti da Scerdilaida, i Romani intervennero e Fi- chiarò nel 168 guerra a Roma. Il pretore Lucio Anicio lingua albanese indichiamo, tra parentesi, la versione più grandi dignitari del Regno afferrando le redini lippo V si ritirò. Per cinque anni (dal 217 al 212) Gallo sbarcò in Ylliria, sconfisse l’esercito di Genzio italiana dello stesso e la durata del Governo Reale). dello Stato illiro e accentrando tutto il potere nelle sue il successore di Teuta fu l’unico e sincero alleato di (15.000 uomini) raccolto ad Alessio, e fece prigionie- GRËNI (Agrone – Dal 250 al 231 a.C.) / Figlio mani. Teuta (gli albanesi pronunciano con orgoglio il Roma nello scacchiere balcanico. Nell’anno 208 co- ro lo stesso re. Quest’ultimo, privato del Trono, venne di Pleuràto il Vecchio. Avendo sposato una donna suo nome!) fu una donna affascinante, intelligente, lui che alcuni studiosi hanno definito il “Richelieu internato prima a Spoleto e poi a Gubbio, dopo aver bellissima e intrigante (Teuta) ne subì a tal punto il diplomatica, vigorosa e, soprattutto, decisa a conti- illiro” ebbe la temerarietà di progettare addirittura sfilato (in catene) per le vie di Roma con i figli (Byri e fascino da permetterle di diventare il vero “deus ex nuare la politica espansionistica del consorte. Armò, l’invasione del Regno di Macedonia! Fu il suo ultimis- Limpëja) e la consorte Regina Etëlèvja dietro il carro machina” della politica interna ed estera del Regno. in breve tempo, una flotta agguerritissima. Le sue simo atto politico-militare. trionfale del Console Paolo Emilio, vincitore a Pidna Agrone, a onor del vero, ebbe fortuna con la sua navi (i famosi lembi) corsare non davano tregua alle PLEURÀTI i MIRË (Pleurato il Buono - Dal 208 nel 167. La dinastia degli Ardiei (avremo modo di “ninfa Egeria”, perché quasi tutti i consigli elargiti- colonie greche dell’Adriatico. Nella guerra di conqui- al 181 a.C.) / Figlio di Scerdilaida. Seguì pedissequa- trattare, in un nostro prossimo contributo, di un suo gli si rivelarono azzeccati in pieno. Un esempio? Il sta la vedova di Agrone si imbattè, un bel giorno, in mente la politica di stretta collaborazione con Roma, mitico esponente nonché testimone e protagonista di Re, angustiato per via di alcune tribù ancora refrat- avversari nuovi, potenti e risoluti: i Romani. Nel 229 ai danni della Macedonia, scelta da suo padre nell’ul- una vicenda storica che ha dell’incredibile!) cessò tarie all’unità politica e amministrativa, era indeciso la Regina illira prese Corcira (Corfù). Roma, chiama- tima fase del suo Governo. Condivise quindi, nelle così di esistere, e il suo Stato fu diviso in tre piccoli se affrontare subito quei sudditi ribelli o aspettare ta in soccorso dalla città di Apollonia (l’odierna Fier), debite proporzioni, le fortune ascendenti di Roma distretti. L’antica e gloriosa Ylliria (la parola lirì = tempi migliori. Teuta, che mal digeriva la presen- sua alleata, spedì una flotta di duecento navi, con la nella penisola balcanica. Comparve la prima volta nel libertà deriva, appunto, dal suo diminutivo) divenne za a Corte di un fratellastro del marito, fece allora quale liberò Corcira e poi costrinse gli Illiri a ritirarsi 212 associato al padre come correggente nel trattato una semplice provincia romana! Emërtimi PELLAZG (Vijon nga faqja 7) gjuhën e tyre. Nëse Pellazgët kanë ngrënë lëndë lisi, kjo sigurisht që Së fundmi po shënoj se Armenët (popull që rrjedh nga ka ndodhur shumë më përpara zbulimit nga ana e tyre «Frigjianët», një tjetër popull pellazg), kanë ruajtur një të bujqësisë, të ujitjes dhe të kulturës së drithërave dhe prapashtesë shquese «azg, azk», të cilin ata e përdorin mbi të gjitha grurit, i cili si ushqim kryesor zëvendësoi për të emërtuar shtetasin e një kombi. Edhe një herë lëndët e lisit. Kjo periudhë ravijëzohet para Neolitikut, tjetër dhe me argumente të ndryshme mbërrijmë në të d.m.th. rreth mijëvjeçarit VII para erës sonë! Në kohërat njëjtin përfundim: «Sh…pell...azg» e transformuar nga e para ato kanë banuar nëpër shpella (banim dhe strehë grekët në “Pelasg…os”. natyrore e njerëzve të parë apo humanoidëve apo sikur i Emërtimi GRAIKOS…GREK kam quajtur “Homo Pelasgus”), ata merreshin me gjueti, Sipas disa autorëve, “Sellët”, priftërinj dhe interpre- peshkim dhe hanin lende lisi. Duke filluar nga kjo peri- tues të Zeusit pellazg të Dodonës, kishin fqinjë një fis udhë e më tej ka qenë fillimi i «qytetërimit» pellazg të pellazg i quajtur “Graikoi, Graikos” (Graeci, Graeki, vërtetë. Kjo është e qartë si drita e diellit ! Graii, Graiai) pra “adhurues te kultit të gruas plakë”; ka Ja pra një demonstrim «koherent» dhe një provë e të ngjarë “perëndesha-Tokë” e Dodonës, e cila shfaqet qartë e lashtësisë së Pellazgëve, e zanafillës pellazge të në një formë të trefishtë: Greët që banonin në luginën e Zeusit, e zanafillës së emërtimit «njeri i shpellave», e Aeropos. Këto “Greë” (pra “Gra, Gratë” shqip) të lin- ngatërresës, e cila vazhdon ende dhe që i nxirrte Hele- je të ndikimit të kultit matriarkal, Helenët e braktisën adhurimit që ata kishin për lisin si dhe për prejardhjen dura (sipas legjendës) nga Forcis dhe Keto si dhe motra nët se vinin nga “veriu” (hipotezë krejt e panjohur nga këtë kult dhe morën përfundimisht kultin e tyre “patri- e gjuhës shqipe nga gjuha e Zeusit. Porfiri (biograf i Pi- të Gorgonëve, ishin tre (Pefredo, Enio dhe Dino). Por autorët e lashtë, paraardhës të Aristotelit) i Greqisë dhe arkal” (sistem semito-egjiptian), që u përhap pastaj në tagorës) pohonte se Pitagora e quante Zeusin «Zā, Zani» Helenët më vonë do ta zëvendësojnë kultin matriarkal që historianët doktrinues të shekullit XIX dhe të fillimit tërë Evropën. Por këta “Graikoi/Graikos” ishin Pellazg (dialekti gegë), çka do të thoshte «zë, zëri» në dialektin të “Greëve” me atë të “Helles” patriarkal. Shumë gjëra të shekullit XX (doktrina naziste), kanë shkuar edhe më të vërtetë dhe mbi të gjitha në lidhje të ngushtë me disa toskë. Është e dijshme që matematikani i madh Pitago- pellazge kanë qenë të zëvendësuara (dhe të përziera) tej, duke mburrur zanafillën nordike të Dorianëve, “racë popuj të Italisë, të trungut pellazg (mesapët, Iapigët, ra ishte Pelasg-Tirrenë/Etrusk nga ishulli Samos. Në të ashtu nga Helenët. e bardhë, e kulluar, e disiplinuar, luftarake dhe e virtyt- Daunët, etj). E vërteta është se Romakët e përhapën (në vërtetë në Dodonë (kryeqyteti fetar i Pellazgëve), është Aristoteli ((384/322 para erës sonë), në librin e tij shme!” Ndërkohë që këta nordikë ishin thjesht “Ilirët”, shekullin e tretë para erës sonë), pa ndonjë qëllim hile- «zani/zëri» i Zeusit që priftërinjtë interpretonin “zanë/ “Meteorologji”, (I, f.14), i vendos ata në rajonet e si- jo Helenët, të cilët kishin qysh nga kohë të kahershme, qar, emrin Graikoi (Graeci, Graeki, Graiki, Graikos) në zërin” e tij nëpërmjet fëshfëritjes së gjetheve të «lisit të përme të Pindit, “në rrethinat e Dodonës dhe të Ake- që banonin në këtë Veri të famshëm të Greqisë (jo të tërësinë e Helenëve, të cilët, përkundrazi, nuk e quajtën shenjtë». Përveç kësaj, është fjala shqipe «Dru», e cila i los”. Sipas atij, ky rajon kishte pasur një përmbytje të Evropës veriore sikur e mendojnë disa)! kurrë veten Graikoi por Helenë ! Romakët e përdorën ka dhënë emrin «Druidëve» keltë dhe grekëve fjalët «dri- tmerrshme, atë të “Deukalionit” (si “Noeu” i Biblës). Ka shumë të ngjarë që “Graikoi apo Graikos” të rrjed- përfundimisht këtë etnonimi të çuditshme për Helenët. as» dhe «driades». Ky emër “dru, drui” u është dhënë Por asnjë nga hulumtimet moderne, si ato arkeologjike hë nga emri i këtyre “Greë apo Graia”. Emri pellazgo- Kjo është një nga paradokset e shumta të Greqisë antike! “Druidëve” të “Keltëve”, popull, thotë legjenda, vëlla dhe ato gjeologjike nuk kanë bërë të mundur të vërtet- shqiptar grua do të jetë krijuar nga fjala “(n)garkoj” që E gjithë kjo ngatërresë është rezultat i kësaj fqinjësie të i “Ilirëve” dhe “Galëve/Galatëve”. Së fundmi, shtoj se ohet kjo legjendë dhe teza e Aristotelit: aty nuk është do të thotë “le shtatzane” dhe “(n)garkua” = ngel shtat- detyruar, të dyfishtë, si dhe për shkak të luftërave të një nga tri emblemat e Zeusit ka qenë Shqiponja, një gjetur asnjë gjurmë përmbytjeje të madhe apo të vogël. zanë. Kuptimi tjetër vetëkuptohet që është “ngarkoj”. pafundme (për marrje pushteti) midis njërës pjesë të Pel- tjetër simbol që shqiptarët e kanë ruajtur gjithmonë, i Aristoteli mendonte se “Hellada më e lashtë ishte pe- Duhet shënuar që dialekti gegë i Shqipërisë veriore, ai lazgëve vendas dhe pushtuesve të parë Akenë, Danaenë cili është përhapur shumë me vonë në vendet e tjera të ri-dodoniane”. Por Straboni, i lindur në vitin 58 para që është më i afërt me pellazgjishten e lashtë, nuk e për- (Egjiptianë) dhe Kadmenë (Fenikas), çka shkaktoi hap Evropës e gjetkë! Krishtit (III shekuj e ndajnë nga Aristoteli!), a nuk dor bashkëngjitjen apo dyfishimin e bashkëtingëlloreve pas hapi shuarjen apo shpërndarjen e Pellazgëve, për- Ja pra shpjegimi i emrit Pellazg dhe gjithë këto shën- pohonte se Epiri ishte “me zanafillë pellazge”? Nga ana të ndryshme, krejt ndryshe nga dialekti toskë, i vendo- para kësaj pakice pushtuesish të rinj. Kjo ngatërresë ka ime rrjedhin nga studimet e mia dyzetvjeçare. tjetër, Aristoteli nuk gabohet ndërsa pohon se Helenët sur nën regjimin komunist (duke besuar se po bënin ngjarë në kombe të tjerë : Emri Angli rrjedh nga “an- Me në fund duhet shënuar se Egjiptianët i quanin Pel- ishin fqinjët të Sellëve (Selloi), priftërinjtë e famshëm të unifikimin e dy dialekteve si gjuhë letrare dhe zyrtare glët” - popull gjerman; Egjipt, emër i krijuar nga Grekët, lazgët «Peleset, Peleshet» dhe Hebrejtë i emërtonin ata “Zeusit pellazg”. Ky emër, Selloi, a u shndërrua në Hel- e Shqipërisë në 1972!) : “garkoï” (gegërisht garkoj) në por Egjiptianët e quajnë vendin e tyre “Misr”; Gjermania «Peleshtim». Me këtë emrin e fundit Hebrejtë emërton- loi (S=H)? Megjithatë është e pakundërshtueshme që vend të “ngarkoï” (toskërisht ngarkoj), apo “diq” (geg.) (emër që përdorën të huajt), quhet nga populli “Deutsch- in «Filistinët», popull pellazg i mirëfilltë. Fqinjët e Fili- kulti i “Greëve” (shqip: Grave!) u zëvendësua nga ai i në vend të “vdiq” (tosk.), apo “maroï” (geg. maroj) në land” (Dojçlan); Shqipëria nga të huajt quhet Albania, stinëve (Pellazg), Hebrenjtë u kanë huazuar disa fjalë në “Hellës”. Ka të ngjarë që Aristoteli të jetë në zanafillë të vend të “mbaroï” (tosk.), etj. Vetëm pas kësaj shkëputje- Albanie, Alvania , etj, etj. pagina 9 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Cultura Shkodrania aktore e parë e Turqisë Nga KOLEC TRABOINI që kanë punuar thuajse në role që i afroheshin njëra tjetrës por gjithnjë me një individualitet të fortë. Po ë kohën kur zhvillohej lufta në Kosovë, në kishin edhe një fat të përngjashëm në fatkeqësitë e Nshtëpinë time në Boston, ndiqja gjithçka që tragjeditë familjare. Por të dyja punonin në fushën botohej në shtypin amerikan për shqiptarët. Duke e humorit dhe tërë jetën ishin në mes të këtyre dy lexuar një gazetë të vogël që dilte për artistët në Hol- ndjesive, tragjedisë që përjetuan në jetë e nevojës livud, ndesha në intervistën e Eliza Dushkut, e lindur për të qënë të qeshura para publikut apo dhe ekra- kjo në Boston në vitin 1980, që atëherë ishte vetëm nit. Askush nuk e mendonte çfarë fshihej pas të 19 vjeçare dhe krejt e panjohur në Shqipëri. Ajo i ki- qeshurave të këtyre dy grave aq të admiruara nga shte thënë gazetares amerikane se jam e trishtuar për spektatorët e teatrit dhe filmit. Adile Nashiti ishte vuajtjet e shqiptarëve të Kosovës edhe me shkakun bijë e një aktori të njohur në Turqi, Ozkan Nashi se prejardhja ime është prej atij vendi. Pasi kërkova dhe në të njëjtën kohë edhe vëllai i saj ishte i lidhur nëpër numura telefonash e shtëpitë e shqiptarëve në me teatrin. Në një foto familjare të Adile Nashit diçi- Boston rashë në gjurmët e babait të saj Filip Dushkut tura përshkruese thotë se është mjedisi i shtëpisë së me origjinë nga Korça, madje krejt saktë me shtëpi saj, në mur janë varur fotot e djalit të vet 15 vjeçar të gjyshërve në rrugën Fan Noli. Përgatita një shkrim Ahmet, i vdekur, fotografia e nënës dhe e babait. të cilin dërgova në revistën “Klan” me titull “Eliza Duken tre foto, Por në një nga kornizat gjënden jo shqiptare e Hollivudit”. Me këtë botim publiku sh- një por dy foto. Në njërën foto duket një burrë me qiptar mësoi për herë të parë për aktoren me origjine veshje qytetare e me fes të zi që është quajtur aso shqiptare. Tashmë ky fakt është i njohur, i vjetër, ai kohe tanuz, ndërsa foto tjetër më e madhe njeriu shkrim mbase është harruar krejt , por gjithsësi ës- është veshur me rroba karakteristike popullore krejt htë një prej kujtimeve të mia të bukura në gazetari si shqiptarët e fillimit të shekullit 20, çfarë të çon në sepse lidhet edhe me profesionin tim si kineast. Krejt dilemën është apo jo me origjinë shqiptare, madje rastësisht, 15 vjet më pas zbulimit të Eliza Dushkut, krejt ngjashëm si në veshjet e zonës Krujës dhe rashë në gjurmët e një aktorje tjetër, e cila ndryshe Shqipërisë Lindore. Në asnjë rast nuk i kemi parë prej Eliza Filip Dushkut, kjo aktore e panjohur kishte turqit të jenë veshur ta zëmë si krutanët, dibranët, lindur në Shkodër. Tani le të shohim kush është kjo apo malësoret e Veriut dhe të Kosovës. Karakteris- aktore me emër të madh në Turqi por që nuk njihet tikë është edhe qeleshja e bardhë, plisi siç i thonë as në Shqipëri dhe mjerisht është harruar krejt edhe në Kosovë. Vetë fotografia, ku ndodhen edhe i biri në vendlindjen e saj në Shkodër. i Adiles është një dëshmi, por ne nuk kemi librin e jetëshkrimit të saj që të mund të gjejmë ndonjë NJË SHKODRANE ME EMRIN shënim në kujtimet e saj për origjinën e babait e HABIBE MOLLA... gjyshërve të saj. Edhe varri familjar i aktores Adile Në familjen shkodrane të një ushtaraku më 16 kor- Nashi është në Uskudar, Scutari , pra në Shkodrën e rik të vitit 1906 lindi një vajzë të cilës, sipas kartelës Bosforit që gjasat janë të ketë qënë një qytet ku shko- së Sinematekes turke, i vunë emrin Habibe Molla, një nin e banonin me shumicë shqiptarë. Gjithësesi këto mbiemer mjaft i njohur edhe sot e kësaj dite në qyte- dy aktore, njëra lindur në Shkodër Halide Piskin, tje- tin e Shkodrës. Ishte një fëmijë i bukur, i shkathët e tra që mban në shtëpi si shënjë identiteti një foto të lojcak që u bë gëzimi jo vetëm i shtëpisë, i prindërve një personi me veshje shqiptare, Adile Nashi( koha i te vet por edhe i komshinjve. Një vogëlushe që sillte për prejardhjen e tij Ilire, krijoj kryeqytetin e peran- shte, roli që i dhanë ishte ai i një halle, e cila kishte si solli në skenë në një kohë të përafërt, madje shpesh kudo gëzim dhe e donin të gjithë. Po ai gëzim fëm- dorisë Bizantine me emrin e tij, Krisopolit i humbi karakteristikë të folurën hundore të forte, tip të cilin herë edhe në filma të përbashkët, u bënë aktoret më inor i shkodranes së vogël do të ndërpritej me një rëndësia e mëparshme dhe u bë periferi megjëthese ajo e realizoi shumë bukur dhe që do ta vazhdonte të dashura në Turqi dhe janë krenaria e kinemato- tragjedi që për moshën që kishte nuk e kuptonte se mbeti i rëndësishëm gjatë gjithë periudhës bizantine, për vite të tëra si personazh në situata të panumërta grafise turke e pjesë e historisë së saj. gjithçka do të kthehej në rrjedhën e jetës së saj, për sepse të gjitha rrugët tregtare në Azi fillonin atje, dhe dhe në gjini të ndryshme si në teatër por edhe në të ikur përgjithmonë larg vendlindjes. Në vitin 1909 të gjitha njësitë e ushtrisë bizantine që drejtoheshin emisionet e radios. Mirëpo në vitin 1925 ndodhi që KONTRIBUT I MADH DHE NJOHJE E vritet babai i saj. Nuk kemi arritur ti mësojmë emrin për në Azi mblidheshin pikërisht atje. Në shekullin grupi i teatrit lëvizës nuk mundi të vazhdonte veprim- VOGËL E VLERAVE QË KA NXJERRË e babait por mbiemri i tij është Molla. Nuk dimë në e 12-të, qyteti ndryshoi emrin e tij në Skoutarion – taritë. Meqë ishte e para aktore e skenës e moren pa KOMBI SHQIPTAR PËR POPUJT E TJERË... çfarë rrethanash por të dhënat thonë se ishtë vrarë Scutari, emër që kishte edhe pallati i perandorit aty shume hezitim në Teatrin e Stambollit. Në vitin 1933 në krye të detyrës dhe konsiderohej nga shteti osman pranë. Në 1338 udhëheqësi osman Orhan Gazi mori ajo u bë shumë e njohur me rolet e veta në filma Është për të ardhur keq që nuk ka veprimtari si dëshmor. Halideja do jetonte edhe mjaft kohë në Skutarin, duke i dhënë mundësi osmanëve të kenë dhe një aktore e kërkuar. Madje në kronikat e kohës kulturore të ndërsjellta mes të dikastereve të kulturës, Shkodër derisa gjyshi i saj vëndosi të lërë Shkodrën e një bazë fare pranë Konstandinopojës. Sa i përket shkruhej se spektatorët u dyndeshin në të gjitha ki- shoqatave artistike që do të ndikonin në krijimin e të shkonte në Stamboll me ndihmen e një koloneli të emërtimin besohet se emri Scutari, siç e kishte edhe nematë e vendit për të parë lojën brilante të Halide një klime të tillë që të mësohej më mirë kontributi ushtrisë me emrin Salih. Nëna e vogëlushës duhet të Shkodra, do të thotë “lëkurë të papërpunuara”. Është Piskin. Kalon një periudhë të vështirë dhe detyrohet shqiptar në kulturën e popullit turk, por edhe në ketë mbetur në Shkodër por në të dhënat biografike i njohur fakti se edhe Shkodra e Shqipërisë ka qënë të punojë në radio gjithnjë me tipin humoresk që ki- të gjithë popujve e tjerë ballkanikë. Kujtojmë se nuk thuhet se si ndodhi që vajza u shkëput nga nëna një qënder ku mblidheshin lëkurë të kafshëve të pyllit shte krijuar, me skeçe e humore të cilat i përgatiste shqiptari Abedin Dino është një figurë e madhe e e saj. Habibes së vogël i mungonin shumë gjëra në dhe tregtoheshin në Venedik e gjetkë përmes anije- vetë. Ajo konsiderohej gjithashtu edhe si një krijuese artit, piktor, kineast, poet, të cilit i kanë kushtuar Stamboll, së pari i mungonin prindërit, i mungonin ve tregtare që kalonin në Bunën e lundrueshme aso shumë e mirë e materialeve letrare të skenës. Në vitin edhe monumente në Turqi, siç vëllait i tij Ali Dino fëmijët me të cilët loste e gëzohej. Kjo nuk po ndodhte kohe. Të tjerët të cilët e shkuan në atë zonë e kanë 1944 pasi që kishte punuar në kompani të ndryshme , konsiderohet karikaturisti i parë më i kompletuar në Stamboll e fëmijëria e saj sikur kishte humbur. Në quajtur atë edhe Eksüdar ose Escutaire. Në kohën teatrore u kthye sërish në teatrin e Qytetit të Stambol- në Greqi dhe ka qënë deputet në parlamentin grek Stamboll kishte më shumë njerëz nëpër rrugë, por kur shkoi aty Habibe Molla, kjo periferi e Stambollit lit duke u bërë një nga aktoret kryesore. Ajo ka një si dhe themelues i shoqatës së parë të karikaturistëve nuk kishte të njohur, nuk gëzonte ato përkëdheli që ishte pjesa më karakteristike, me rrugica të shtrëmbra repertor të gjërë si aktore por edhe si shkrimtare fil- greke. Apo se Eleni Bukura piktorja e parë femër ua bëjnë jetën më të bukur dhe i rrisin fëmijët. Asaj e shtëpitë e vogla prej druri, me dyqane të shum- mi si në “Kivircik PASA” (1941),/ “Duvaksiz Gelin” në Greqi është një arvanitase, Niko Egonopulos, një i kishin ndrruar edhe emrin, nuk njihej më me emrin ta artizanale. Po këtu ishte dhe vendi i varrezave të (1942) dhe “Dügün gecesi “(1933). Ne Filmografine piktor i madh me dimensione panevropiane është Habibe por me emrin e ri Halide. Pa shkuar gjatë mëdha e të moçme të Stambollit, duke përfshirë ato per Halide Piskin mund te rradhisim edhe : “Ka- arvanitas, pra me gjak shqiptar. A doni tju rithem se shkodranës së vogël që rrinte e vetmuar në një qytet myslimane por edhe hebraike dhe të krishtera. Në fes Arkasında” (1930), “Fermanlı Deli Hazretleri” dritën e Rilindjes Evropiane e ka përhapur në Rusi të madh i vdes edhe gjyshi për ta lënë krejt të vetëm. këtë qytet aq te ngjashëm me Shkodrën e vëndlindjes (1930), “Kafatası” (1932), “Yanlışlıklar Komedyası” një shqiptar nga Arta, nxënës e dishepull i Girolamo Tashmë ajo nuk kishte më ku të shkonte dhe nuke sepse rrethohej dhe ky me ujra, madje në vitin 1910 (1938), “Anna Karenina” (1939) , “Lüküs Hayat” Savonarola, rilindësit të madh italian që ka një dinte të ardhmen e saj. Ju sigurua një pension jetese qarkullonte një kartolinë në Stamboll por edhe në Sh- 1950, “Yelpaze” (1955), “Kızımın Başına Gelenler” monument në Firence? Po le të kalojmë në të sotmen, për babain e vrarë. I japin bursë për shkollë dhe rri- qipëri në të cilën qenë bashkuar pamjet e këtyre dy (1958) , “Bir Kilo Namus” (1959). Filmi i saj i fundit se njëri nga aktorët më të mëdhej të filmit në Turqi tet në konviktet e shkollës. qyteteve me emrin Scutari të cilët dhe në imazh aq i Halide Piskin ishte “Çfarë ka ndodhur me vajzën Halit Ergenc, që interpreton sulltan Sulejmanin, ështe shumë ishin të përafërt. Në Scutarin e Bosforit Habi- time”, për të cilin ka shkruar edhe skenarin. Ishte me prejardhje shqiptare, çfarë e deklaron me krenari NGA SHKODRA E SHQIPËRISË be Molla, do të pësonte një tjetër tragjedi. Kur ishte një aktore e madhe, e talentuar, e kompletuar si ar- në media: “Më duhet të them që të parët e mi nga NË SHKODRËN E BOSFORIT... mësuese shkolle kishte rënë në dashuri dhe u mar- tiste por edhe autore e shume shkrimeve e skenarëve, ana e mamasë sime në periudhën osmane kanë ardhur Pasi diplomohet në shkollën e mesme ajo u emërua tua me një tregtar pambuku. Dhe ishte fare e re në skeçeve, artistja e parë e varieteteve në Turqi, e kon- në Turqi, ... mund të them me plot gojën që edhe në mësuse shkolle në Uskudar . Ja vlen të ndalemi në moshë. Po muajt e martesës i kaluan shumë shpejt. sideruar një talent i madh, i jashtëzakonshëm dhe i damarët e mi ka gjak shqiptari. Unë dua të përshëndes këtë rajon të Stambollit në ngushticën e Bosforit sepse Fati tragjik sikur e ndiqte hap pas hapi në jetën e saj papërsëritshëm. Edhe pse pa arsimimin e duhur pro- gjithë Shqipërinë. Shpresoj që sa më shpejt të gjëj emri i këtij rajoni me një popullsi afro një milion ba- plot dhimbje e humbje. Ashtu siç i kishte ndodhur fesional për skenë, arriti të bëhet aktorja e parë dhe mundësinë të vizitoj tokën shqiptare dhe të njihem me norë ka të njëjtin emertim historik siç e ka edhe Shko- vrasja e babait kur ishte 3 vjeç, vetëm tetë muaj pas më e njohura në Turqi. Dhe për më tej edhe pse e ju”.Besoj që është e mjaftueshme të themi se atë që dra, Scutari. Ky emërtim i këtij rajoni është bërë herët martesës së saj dhe kur ndjehej më e lumtur se kurrë kish ndjekur fati i keq në jetë, në skenë ajo ngjallte nuk e bën politika në krijimin e një Ballkani Europian sepse ai është një qytet i lashtë, shumë kohë para i vdes burri. Tashmë ajo e shihte të ardhmen më të aq shumë humor, aq shumë dritë e besim tek njerëzit për nga dimensionet e kulturës, mirëkuptimit e paqës se të themelohej Kostandinopojë . Scutari u theme- zezë se kurrë. të cilët e donin shumë. Siç mbeti e vetmuar në fëmini e bëjnë më së miri arti dhe kultura të cilat krijojnë ura lua aty nga shekulli i 7-të para Krishtit, fillimisht me në Shkodër ashtu i shkoi jeta, gjithsësi një jetë e vrul- miqësie në mes të gjithë popujve dhe duke i tejkaluar emrin “Qyteti i Artë”. Ky emërtim ka disa të dhëna, AKTORJA E PARË E TURQISË... lëshme artistike, pasiononte, me një individualitet të kundërshtitë, moskuptimet, atavizmat e mentalitetet por një historian i lashtë grek shkruan se ky qytet e Në vitin 1923 ishte krijuar nga Sadi Fikret një grup spikatur, kurrë pa u shkëputur nga skena e teatrit apo e të shkuarës. Për Ministrinë tonë të Kulturës dhe mori emrin Krisopolis/Qytet i Artë sepse perandoria teatror i lëvizshëm që aso kohe ishin aq shumë të ekrani i filmit. U nda nga jeta për shkak të dëmtimin programet e saj do të kisha një sugjerim, që vërtetë perse kishte atje një thesar të madh të fshehur ose preferuar. Nuk vinte spektatori në teatër por shkonte të veshkave në moshen 53 vjeçare, me 1 nëntor 1959 ne dëshërojmë të shkojmë në Europë, kemi pasion sepse ky qytet lidhej me Agamemnonin dhe të bi- teatri shetitës fshat në fshat e qytet në qytet. Shumica në qytetin e Stambollit. Filmat e saj në Turqi edhe sot për kulturën perëndimore, flasim e përkushtohemi rin Krises. Por sipas një shkrimtar tjetër i shekullit e shfaqjeve ishin skeçe e vodevile, kryesisht skena e kësaj dite shihen dhe admirohen, aq shumë ka lënë gjërë e gjatë për atë frankofone, japim edhe fonde të 18-të qyteti e ka marrë emrin i Artë për shkak të humori. E rekomanduar nga një i afërt, drejtuesi i gjurmë në kinematografinë turke artistja e madhe që përkthimesh për këtë tendencë mbi bazë shijesh përsosmërisë së portit të saj. Qyteti është përdorur trupës së teatrit shetitës e pranon për një turne në lindi në qytetin e Shkodrës, Halide Piskin. personale, por duhet të jemi open mind, e të mos si një port dhe kantier detar dhe kishte një pozicion Izmir. Shfaqjet teatrore në atë kohë nuk kishin aktore bëjmë sikur nuk e dimë që në kulturë e art nuk ka i rëndësishëm dhe është bërë arenë e luftërave mes femra. Ishim meshkujt që losnin rolet e femrave. Kjo ADILE NASHIT, NJË AKTORE E MADHE, prioritete gjeografika e as busulla të ngrira që tregojnë grekëve dhe persëve. Në vitin 324, në këtë qytet u ka ndodhur edhe në Shqipëri deri vonë. Habibe Mol- MOS VALLË ME ORIGJINË SHQIPTARE... veç një drejtim, në art e kulturë nuk ka as Jug e as zhvillua beteja më e rëndësishme dhe përfundimtare la, tashme me emrin Halide Piskin, kishte një natyrë Në kohë pak të mëvonëshme kishte dalë edhe një Veri dhe as Lindje e as Perëndim. Gjithesesi, se pari mes Konstantinit I, perandor i Perëndimit, dhe Lici- pak e zymtë. Ishte pikërisht jeta e saj pa dashurinë aktore tjetër e suksesshme e teatrit dhe filmit, Adile e mbi gjithçka stimulohet arti e kultura kombëtare nius, perandorit romak të Lindjes, në të cilën Kon- prindërore dhe me fatkeqësi në jetë që e bënin të Nashit, e cila ka lindur me 17 qershor 1930 ne Stam- bashkërenduar kjo me afirmimin e kontributit stantin e mundi Licinius. Kur Konstandini i njohur ishte hijerëndë. Dhe krejt ndryshe prej moshës që ki- boll dhe vdekur me 11 dhjetor 1987. Jane dy aktore shqiptar në popujt e tjerë. Attualità Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 10 KA HUMBUR INTERESI Edicioni i gjashtë i bienales PER JETEN Nga MAGDA RAMOHITAJ ndërkombëtare Stemperando “Ç’pret nga nje botë ku i mashtruari ndihet Më keq se i mashtruari” Nga ANDREA LLUKANI, Tiranë Dritero Agolli ë 8 prill 2015, në ambientet e Mu- etojmë në një botë konsumi, ku Mzeut Historik Kombëtar në Tiranë, Jpjesa dërrmuese, s’mendon gjë u çel edicioni i gjashtë i Bienales Ndërk- tjetër veçse para, për qëllime luksi, ombëtare të pikturave në letër, Stem- argëtime, madje njerëzit janë në garë perando. Ceremoninë e hapi drejtori kush më shumë të arrijë majat e kën- i Muzeut Historik Kombëtar Z. Melsi aqësisë dhe pastaj Pushtetin. Ky ës- Labi, i cili pasi falënderoi të pranishmit htë modeli që shqiptarët në shumicë shprehu kënaqësinë nga bashkëpunimi preferojnë dhe e imitojnë me pasion, që pati me Institutin Kombëtar Italian shumë shpejt. Dhe thjeshtë: “Atë që të Artit Bashkëkohor. Në fjalën e tij Z. ke në zemër mos e vër në kokë” e Labi tha: “Që në fillim e mirëpritëm kam dëgjuar rëndom në njerëzit që më këtë eveniment të artit bashkëkohor rrethojnë... Kemi mbritur në një pikë, ndërkombëtar, duke vlerësuar faktin që ku asnjëri nuk mund ta njoh tërësisht ishim pjesë e tij. Gjithashtu jemi krenarë tjetrin. Njerëzit tani janë bërë aktorë, e për aftësinë e admirueshme të artistëve luajnë lojën dyshe: njëri i blen opinio- shqiptarë, të cilët me veprat e tyre të nin tjetrit për “mikun e tij” dhe ai duke spikatura konkurojnë me artistët me shfrytëzuar sinnqeritetin e tjetrit, arrin famë ndërkombëtare”. Organizatorët e të futet në lëkurën e “mikut” duke u Bienales, Presidentit i Institutit Kom- sjellë e shprehur pikpamje të njëjta me bëtar Italian të Artit Bashkëkohor, Z. të, aq të vërteta duken sa miku, i sin- Anselmo Villata dhe piktori shqiptar Al- ombëtare të pikturave në letër, Stempe- domethënie të madhe të lidhjeve historike shenjtorë, shkrimtarë, lëvrues të artit dhe qertë, mendon se në këtë botë, paska fred Milot Mirashi, krahas 30 artistëve rando, e cila e hapi siparin në ambientet mes Italisë dhe Shqipërisë. Mbi letër, të muzikës etj. Një nga pinjollët, që kanë edhe njerëz që janë vërtetë të tillë. me famë ndërkombëtare si Alberto e Bibliotekës Universitare Kombëtare monakët me preardhje shqiptare të dalë nga kjo derë e ndritur e mesjetës Ky është hapi i dytë: Njeriu i sinqer- Blasi, Alberto Brusa, Paolo Conti, Cao të Torinos, në vijim në Muzeun Historik abacisë mijëravjeçare të Shën Nilit ne shqiptare ka qenë Giacomo Durazzo, të thonë se është budalla, por në fakt Yang, Graham Guerra, Carlo Mazzetti, Kombëtar të Tiranës dhe do të finalizohet Grottaferrata, kanë kopjuar me dorë i përmenduri si “konti i muzikës”, që ai është trim, sepse e shpreh pa frikë Sophia Michaeledes, Claudio Sacchi, An- në Muzeun e Villa Doria Pamphili, Villa tekstet, që kanë pasur një peshë të zotëronte fondin e plotë të dorëshkrimeve oinionin e tij, dhe nuk trembet për kon- dreas Tomblin, Georges Braque etj., kanë Vecchia të Romës. rëndësishme në formimin e identitetit të kompozitorit Antonio Vivaldi. Në vitin sekuencat, sepse ky njeri udhëhiqet nga përzgjedhur edhe 18 piktorë të talentuar Në vijim përshëndeti Ministria e perëndimor. Pikërisht mbi letër arkitekti 1930 këtë fond të çmuar ia bleu Biblioteka parimet. Njeriu i sinqertë është specie e shqiptarë si: Helidon Haliti, Ardian Isu- Kulturës Znj. Mirala Kumbaro, e cila Gherardo Bosio projektoi e koordinoi atë, Kombëtare Universitare e Torinos. veçantë në këtë botë, ai nuk ka qëllim- fi, Pjetër Koleci, Beskida Kraja, Gjon Jon ndër të tjera tha: “Si Ministre e Kulturës që më pas do të bëhej shpirti monumental Organizimi i edicionit të gjashtë të in, qi nga nga ku nis mendimi dhe puna Kraja, Vladimir Llakaj, Fatos Lubonja, jam ndier veçanërisht e nderuar, që në i Tiranës”. Bienales Ndërkombëtare të pikturave në e tij ,paratë e luksi, por krijimi i një të Ormira Lulani, Alban Met-Hasani, Alkan edicionin e gjashtë të “Stemperandos”, E veçanta e edicionit të gjashtë të letër, Stemperando shpreh edhe njëherë mire publike, duke e përodrur paranë Nallbani, Andi Nallbani, Admir Përvathi, Shqipërisë i është dhënë roli i mysafirit Bienales Ndërkombëtare të pikturave bashkëpunimin e ndërsjelltë ndërmjet për të realizuar qëlimin. Njeriu i sin- Parlind Prelashi, Agron Rushiti, Alberto të nderit, prandaj dua të falënderoj në letër, Stemperando është ekspozimi i Shqipërisë dhe Italisë, për promovimin qertë nuk është i lumtur në një shoqëri Saka, Helidon Xhixha, Armand Xhomo organizatorët. Filli i kuq i ekspozitës pemës gjenealogjike të familjes Durrazo, e kulturës dhe artit bashkëkohor, për kaosi, sepse synimi i tij është kontribu- dhe Albien Alushaj. Këta piktorë të talen- është letra. Kjo lëndë kaq e thjeshtë aq e cila përputhet me misionin e Muzeut interesat e përbashkëta dhe mbështetjen ti,për ta bërë shoqërinë një vend më të tuar, me punën e tyre krijuese kanë arri- sa e çmuar ka përfaqësuar me kalimin e Historik Kombëtar. Familja Durrazo e piktorëve të talentuar. Bienalja mirë për të gjithë. Shumica e njeërzve tur të realizojnë një sërë veprash arti të kohërave një emërues të përbashkët të është vendosur në Republikën Detare të Stemperando do të qëndrojë e hapur në tallen me këtë njeri, e mashtrojnë, duke spikatura, duke nderuar kombin shqiptar marrëdhënies artistike mes dy brigjeve Gjenovës në vitin 1389. Pinjollët e kësaj ambientet e Muzeut Historik Kombëtar e deziluzionuar, për ta kthyer në të pa- në edicionin e gjashtë të Bienales Ndërk- të Adriatikut, duke shënuar çaste me familjeje kanë qenë dogjë, senatorë, prej datës 8 prill deri më 10 maj 2015. shpresë. Sot jetomjë në një shoqëri që, si dikur Diogjeni ecte në mes të ditës, me llampën ndezur në mes të ditës për të kërkuër një njeri. I Mashtruari ndihet Artistët shqiptarë në SH.B.A. të bashkuar në i turpëruar, jo pse rezulton jo i shkathët dhe me pak mend në lidhje ma çiftin mashtrues, por se e ndien se nuk ka më “Koncertin e Lamtumirës” të këngëtares Anita Bitri dinjitet, pa të cilin num mund të kon- Ja si e kujton kengetari Frederik Ndoci ate dite te trishte 35 vjeç iu u drejtua turmës dhe pyeti: ceptojë dot marrëdhëniet shoqërore. - “Kush është Frederiku”? Sot është e zakonshme, që një njeri qe lendoje me qindra mijra zemra shqiptare ne te gjitha - “Unë”, i thashë, më ndiq më tha. Ashtu bëra, pas disa sekondash u ndodha përballë përfaqësues institucioni të mashtrojë, trevat e saj dhe ne mbare diasporen. trupave pa jetë të mbulura me copë të zezë. Ngurova për një çast por e mblodha veten. një njeri me vlera madje për një kohë Pasi hapi copën e zezë që mbulonte trupat, ma bëri me shenjë që të afrohesha dhe më të gjatë, ndërsa mashtruesi ndiet i Nga FREDERIK NDOCI pyeti nëqoftëse mund ti identifikoja kufomat. O Zot çfarë të shikoje!!? Mu rrotullua bota turpqruar, pse e tërheqin zvarrë dhe dhe më ra tensioni, nuk e di sa mbeta ashtu i ngrirë dhe pa lëvizur, por një dorë që më ndërkohë ai shprofilizohet , në investi- Po udhëtoja në Brooklyn me familjen e një rrihte shpatullat më përmendi. Ishte përsëri djaloshi. min që ka bërë. Po kujt i duhet sot in- shoku nga Detroidi, kur dikush më thërret në –“Foton më tha, se media po pret, hapa zarfin ku kisha foton dhe ia dhashë. Ta kthej vestimi? Në një shoqëri ku mbizotëron telefon, me numrin 100000000 i çuditur nga në moment më tha. Megjithë dhimbjen e madhe që ndjeja morra kurajo dhe e pyeta. antivlera, mashtruesit janë të lumtur, ky numër iu pergjigja: “Hello”? Zëri më py- - “Çfarë do të bëhet me trupat”? Më tha se ato do ti nënshtrohen disa hetimeve përderisa kanë gjithë sendet e luksit eti nëse isha Frederik Ndoci? -”Po” i thashë. specifike për të gjetur shkakun e vdekjes dhe më pas do i dërgojnë në morg, derisa një në përdorim dhe kanë lirinë, të cilën e - Jam zyra e FBI-së më tha, u trondita të them njeri i afërm ti kërkojë. blejnë me para. Ndërsa një mashtrues të drejtën për një moment, por si aktor e pyeta: – “Çdo ditë në morg për një trup pa jetë është 35 $ + taks, d.m.th rreth 120 $ në me pak ndërgjegje i shtrirë në vaskën - “Me çfarë mund t`ju ndihmoj? Më pyeti drejt ditë dhe pas 100 ditësh, nëse askush nuk i kërkon atëhere morgu ia shet trupat insi- e tij , mendon: -Po pse e mashtrova përdrejt, - “A njifni mirë ANITA BITRIN? tuteve mjeksore për studime organesh etj... Trupi dhe shpirti mu drodh dhe që në atë mikun tim?-Po ja për këtë vaskën, për – “Nuk po ju kuptoj,” ju përgjigja i habitur moment mora vendim që trupat e tyre të mos shkonin kurrë në jetë të jetëve për studime kostumin e shtrenjtë, për makinën nga kjo pyetje. Por meqë ishte i FB-ait ju përg- laboratori. Dola jashtë dhe iu drejtova artistëve që ishin aty. luksoze, për tu ndier i vlerëzuar kudo jigja se e e njohë. – “Të shikosh trupat e tyre nuk është asgjë para asaj që do ju them se çfarë do të që shkoj, në kafe, restaurant se si ka- - “E njihni mirë”? më pyet zëri në telefon. ndodhi me trupat e tyre pajetë nëqoftë se ne nuk bëjmë diçka”. Të gjithë po më vësh- marierët vrapojnë t’i hapin dyert e t’i Nuk po kuptoja këto pyetje, por i thashë se tronin me sy të hutuar dhe pa asnjë shenjë jete. - “Unë jam gati të bëj një koncert lam- shërbejnë si të ishte zoti në tokë. Për është artiste e madhe dhe njëkohësisht grua e tumire”, vazhdova duke i vështruar një nga një ato fytyra të tkurrura dhe të tendosura kaq pak, mund të mashtrosh? Ka edhe nderuar, dhe se kemi shoqëri familjare dhe në nga dhimbja dhe nga lotët. për më pak, mjafton të pengosh njeri- shumë koncerte të komunitetit këndojmë së bashku”. - “Të bëjmë një koncert lamtumire me të gjithë artistat dhe komunitetin, si “fond un e sinqertë të realizojë ëndrat e tij... -”A mund të na ndihmoni me një foto të sajën? më pyeti përsëri zëri në telefon. raise” që të grumbullohen dollarë për të çuar trupat në shqipëri, pra të bashkohemi të Kur ky i fundit ndihet i prekur e i – “Sigurisht” i thashë, përsëri i habitur nga kjo kërkesë. tërë dhe të thërrasim komunitetin për të na ndihmuar në këtë tragjedi kaq të madhe”. turpëruar, nuk mund të rri pa pyetur -“Por a mund ta di nëse më lejohet, arsyeja përse e kërkoni foton”? Vazhdova: -“Qëndrën e zërit, orkestrën dhe Frederik Ndocin e keni falas. Kush do të pse? - “Po” më tha ftohtë personi në telefon. Sot është gjetur e vdekur së bashku me nënë jetë pro meje për koncertin në mënyrë vullnetare të më thotë”. Nuk arrita të mbarroj Dhe mashtruesi i lumtur përgjigjet: dhe bijën e saj”. fjalën se të gjithë me një zë mu përgjigjën se ishin të gatshëm të kontribonin me aq sa Mos u mërzit janë ëndra, ëndra, ënd- –“Noooooow”. I hutuar, i tmerruar, i shastisur, i shkujdesur Frenova. Zëri prapë më mundeshin. Dikush doli vullnetar për të lajmëruar të gjithë artistat e komunitetit për ra...unë kam respekt për ty, të puth pyeti këtë koncert lamtumire për mbledhjen e të hollave që hyjnesha e këngës shqiptare dhe fortë!!! I Mashtruari do të vazhdojë –“Je duke i dhënë makinës”? familja të varroseshin me nderime dhe respekte siç e meritonin.....Dëgjoj një zë nga të mashtrohet, përsa kohë do të ketë –“Po”, i thashë, turma dhe pashë Kozetë dhe Qemal Zylo i cili tha: pranë një mashtrues, dhe sa kohë ai -“Ok I’m sorry”- më tha. I thashë se kur mund ta sjell foton dhe ku? Ai më tha tek – “Ne ofrojmë sallën e kishës sonë që ka kapacitet prej 1000 vetash”….. Dhe që nga vetë do të jetë i sinqertë...PROBLEMI shtëpia e saj në Staten Island. ai moment filloi organizimi nga të gjithë artistat dhe artdashësitë të New Yorkut dhe nga ËSHTË : SI TË NDRYSHOJMË RA- –“Patjetër, më ke aty për 30 minuta”, i thashë. Nxitova si i ngrirë me sytë e shumë shtete të tjera të Amerikës për koncertin e lamtumirës. Ishin të shumtë ata që PORTIN, DUKE E VENDOSUR MA- përlotur si unë dhe familja që ishte në atë moment në makinën time... Kur ar- ishin aty atë ditë kur u morrë vendimi për “Koncertin e Lamtumirës”, por në kujtesën SHTRUESIN NË PRANGA DHE JO rita tek rrugica e Anitës, një turmë e madhe njerëzish, kureshtarë, të afërm, time ka mbetur puna e palodhur dhe organizimi i Kozeta dhe Qemal Zylos, Merita dhe VETËM, POR DUKE KRIJUAR NJË artistë dhe shumë të tjerë që nuk i njifja. Gjithë qëndronin si të ngrirë dhe Raif Hysenit, Edi Xhanit etj… të cilët kanë qënë prezent që në momentin e parë që kemi MJEDIS MBYTËS PËR TA. kur më panë mu vërsulën për të ndarë hidhërimin që po na bluante shpirtin. vendosur për koncertin e lamtumirës dhe ishte puna e tyre dhe shumë e shumë artistave Përndryshe interesi per jetën do Aty ishin të gjithë shqiptarë dhe amerikanë që jetonin në Staten Island. Thirra në tele- të tjerë të komunitetit që ky koncert “Nuk ka Bijë për të qarë nënat dhe nuk ka nëna bjerë, paralelisht me humbjen e besi- fon personin me numër 100000000 dhe menjëherë mu përgjegj dhe më pyeti se ku për të qarë bijët”, titull që shpirti im i ndrydhur nga pesha e madhe e dhimbjes krijoi, mit... ndodhesha. Jam përballë shtëpisë së saj i thashë. Pas disa sekondash një djalosh rreth doli aq madhështor dhe gjigand, ashtu siç ishte dhe arti dhe muzika që Anita Bitri krijoi. pagina 11 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Storia Papa Clemente XI-Albani e gli Papë Klementi XI-Albani dhe albori del nazionalismo albanese fillesat e nacionalizmit shqiptar Nga Prof. Dr. ANGJELIN SHTJEFNI, Doktorant NIKOLLË LOKA (Continua dal pagine 1) Vincenzo Zmajeviç con queste parole: “Desi- Ciònonostante, la nazionalità albanese si for- dero che lei compia una visita pastorale nelle pullsia, i cili, duke iu përshtatur zhvillimeve mò nei primi secoli del Medioevo e continuò terre di Arbënia. Che tu vada li e veda da të ndryshme, shpreh vetëdije të qartë për fino al secolo XIX. Nei documenti dei secoli vicino le arcivescovadi, i vescovadi e le par- territorin ku banon, gjuhën që përdor besi- XVI-XVIII, gli insorti sostengono che sono rocchie. Dopo aver eseguito questo lavoro, min e vet fetar. Pra, fillimi i lëvizjes nacio- albanesi e che sono di una nazionalità a se voglio da lei un rapporto dettagliato sulla si- nale të një populli fillon atëherë kur shpallet stante. tuazione delle chiese di Arbënia e dei cre- se ai komb ekziston dhe individë apo grupe Il nazionalismo è un lungo processo stori- denti e, ultimamente vorrei sapere, si fa an- individësh të atij kombi marrin përsipër ta co e ai suoi inizi si manifesta in modo parzia- cora uso da quelle popolazioni della loro provojnë një realitet të tillë. Si përpjekja e le e immaturo. La sua fase di immaturità si lingua, la parlata arbnesh?” Arcivescovo in- parë identifikuese ndër ne përmendet thënia chiama protonazionalismo. Con protonazio- traprese il viaggio pastorale in tutte le zone e fisnikut Mark Gjini, që në vitin 1595, kur nalismo intendiamo la nuova situazione so- che c’erano dentro la sua giurisdizione e ri- ishte shprehur: “Kombi em shqiptar”. “Jam ciale che si crea con la successione delle sponde al Papa con queste parole: “Ho per- përfaqësues i kombit t’em shqiptar”. Në vi- delle antiche categorie sociali con i nuovi corso il paese tutt’intorno, dappertutto vidi jim të kësaj mendësie që qarkullonte në principi di organizzazione sociale e la messa sofferenze tremende o Santo Padre. Le città rrethet intelektuale europiane për etninë dhe in evidenza degli indicatori tradizionali della fiorenti erano messe sotto tributo, vidi castel- për kombin, Gjon Françesk Albani dha një kontribut të rëndësishëm. Papa Klementi XI formazione delle comunità come: la lingua, li rovinati, il nostro potere compromesso, e u angazhua për zgjimin kombëtar, si reagim l’etnia e la fede religiosa. E’ proprio questo chiese insozzate. Vidi vecchia gente che sof- intelektual ndaj problemit të të identitetit protonazionalismo che tiene la popolazione, friva, sacerdoti che piangevano, pastori tra- kombëtar dhe vetëshprehjes kulturore me la quale, adattandosi ai nuovi sviluppi espri- vagliati, la peste che imperversava. Il mio anë të kombësisë. Për të realizuar këtë me una chiara coscienza per il territorio cuore, unito alla miseria del mio popolo, projekt të vetin, Klementi XI u angazhua në dove dimora, la lingua che usa, la sua fede sembrava di infrangersi”. La chiusura della grumbullimin e dokumenteve për historinë religiosa. Dunque, l’inizio del movimento na- lettera di Zmajevich era tale: “Le mie con- kishtare të territoreve ilire. Ai kërkonte t’i zionale di un popolo comincia allorquando statazioni sarebbero inutili, se non si do- tregonte botës për vijimësinë dhe autoktoninë viene proclamato che quella nazione esiste vrebbero avviare le mosse immediate per e shqiptarëve në Ballkan dhe lidhjet e tyre të ed individui oppure gruppi di individui di recare aiuto al popolo di Arbnia che è, allo natyrëshme me qytetërimin europian. quella nazione si fanno carico di provare una stesso tempo anche il suo popolo o Santo Meqenëse shumica e dokumenteve për shq- tale realtà. Come primo tentativo d’identifi- Padre”. Lo stesso Arcivescovo Zmajevich iptarët gjendeshin në Venedik, Ati i Shenjtë cazione tra noi viene menzionata la frase del nella lettera diretta al Santo Padre, parla thirri jezuitin Filip Riceputt-in nga ky qytet nobile Mark Gjini, dal anno 1595: “La mia chiaro per il risorgimento degli albanesi: dhe e ngarkoi me detyrën e krijimit të histo- nazione albanese”. “Sono rappresentante “Sotto la Tua ombra o beato padre, gioisce risë kishtare të ilirëve. Me këtë rast i dha della mia nazione albanese”. In prosegui- la terra arbnesh e dopo il cambiamento del ndihmën financiare për të përballuar mento di questa mentalità pel etnicità e la tempo si sta riprendendosi dopo essere sta- shpenzimet e duhura për atë punë. Veprën e nazionalità che circolava negli ambienti inte- to avvolto dalla nebbia; adesso sotto il Papa Riceputt-it e vazhdoi me sukses Farlati. Gju- ha kombëtare ishte themeli i zgjimit kom- lettuali europei, Diversamente dalle altre arbënesh, che in latino significa bianco – bëtar, i shoqëruar ky dhe me përpjekjet për guide spirituali del cattolicesimo, i quali data esce alla luce e di buon cuore si affretta a kishën kombëtare. I vetmi rast përjashtues la loro natura si manifestano come universa- raggiungere di nuovo la gloria del passato”. ishin shqiptarët, të cilët, të ndarë në tri be- listi, Clemente XI espresse publicamente i Il Convegno di Arbni diventò il punto di sime të ndryshme, e mbështetën fort nacio- suoi sentimenti nazionali e, dal alto ufficio partenza di un movimento ininterrotto di nalizmin e tyre në gjuhën e përbashkët shq- che tenne, si impegno nel servizio della cau- “albanizzazione” di funzioni e quadri eccle- ipe. Për të organizuar më mirë punën e klerit sa nazionale albanese, quando la nostra pa- siastici, ed anche forza d’appoggio del ri- katolik në Shqipëri dhe për zhvillimin e ar- tria pativa sottomessa. Giovanni Francesco sveglio nazionale degli albanesi. Il Conve- simit në gjuhën amtare, u mbajt Kuvendi i Albani dette un contributo fondamentale per gno cercò di prevenire l’apocalisse della Arbnit, që ishte një veprimtari tepër e rëndë- lo sviluppo del nazionalismo albanese, impe- rovina e dello sfacelo culturale degli alba- sishme, që e shihte Shqipërinë me status gnandosi per il risveglio nazionale degli alba- nesi, per far rivivere la condizione pertinen- riconosce anche Papa Giovanni Paolo II, egjithëse nacionalizmi është unik në tjetër, në antagonizëm me pushtimin dhe me nesi, come reazione intelettuale verso il pro- te all’epoca di Scanderbeg nei tempi prima ma non si chiamò “Papa Polacco”. Come botën moderne, disa elemente të tij kulturën e pushtuesit. Duket se shqiptarët ne blema dell’identità nazionale e della conquista. Papa Clemente XI vedeva manifestazione d’amore e di rispetto per la Mndeshen që herët gjatë zhvillimit his- Kuvendin e Arbnit krijuan një Shqipëri l’autoaffermazione culturale tramite la nazio- nella lingua albanese la caratteristica so- sua etnia c’è anche l’ultima volontà: “Mi torik. Gjurmët e para të nacionalizmit tako- shpirtërore parashteterore, të pavarur, sikur nalità. Per realizzare questo suo progetto, stanziale d’identità, perciò si addoperò mol- seppellirete molto semplicemente, ma sulla hen te hebrenjtë që e konsideronin veten te mos ekzistonte fare pushtimi osman. Kle- Clemente XI si accinse alla raccolta dei do- tissimo per l’istituzionalizzazione dell’istru- mia lapide si scriva che Papa Albani di- popull i zgjedhur, superior, një popull me menti XI ishte nismëtar dhe ideolog i këtij histori të dallueshme prej popujve të tjerë. cumenti per la storia ecclesiastica dei territo- zione albanese, coinvolgendo i chierici che scende da sangue albanese”. Papa Paolo Kuvendi. Para se të mbahej Kuvendi i Arb- Grekët e Vjetër gjithashtu ndiheshin superior ri illirici. Lui cercava di dimostrare al mondo si fecero precursori del Risorgimento Nazio- VI, il 17 gennaio 1968, in occasione della nit, Ati i Shenjtë i ishte drejtuar Kryeipesh- commemorazione del cinquecentenario del- ndaj popujve të tjerë se e shihnin veten më të këvit shqiptar të Tivarit,Vincens Zmajeviç la continuità e [autoktoninë] degli albanesi nale. Nel 1716 incarica Padre Maria De aftë në qeverisje. Këto ndjesi të superioritetit la morte del nostro Eroe Nazionale Giorgio me këto fjalë: „Dëshiroj të përmbushësh një nei Balcani e i loro legami naturali con la ci- Lecce di compilare la prima grammatica intelektual dhanë identifikime më universale Castriota -Scanderbeg, disse tra l’altro: vizitë pastorale në trojet e Arbnisë. Të sh- viltà europea. Nella storia albanese, come della lingua albanese. Nella prefazione del nën Perandorinë Romake. Në ndryshim nga kosh atje dhe të shikosh nga afër kryeipesh- “Tra loro, che salirono alla cattedra di San anche in altri campi di studi albanologici il suo libro, De Lecce si rivolge al Santo Padre udhëheqësit e tjerë shpirtërorë të katoli- këvitë, ipeshkvitë dhe famullitë. Pasi ta keni nome del Papa Clemente XI – Albani, viene in albanese con le parole: “Albanese diletto, Pietro, con piacere ricordiamo ora il nostro cizmit, që për natyrën e tyre shfaqen si uni- bërë këtë punë, dua nga ju një raport të citato come Papa di sangue albanese, come questa grammatica lo scrissi non per lei sire predecessore Clemente XI-Albani, il quale versalistë, Klementi XI shprehu publikisht hollësishëm për gjendjen e kishave të Arb- Papa di origine albanese, come Papa che che sa meglio e con più chiarezza di me, ma si vantava della la sua antica provenienza ndjesitë e tij kombëtare dhe, nga detyra e nisë dhe të besimtarëve dhe, më në fund dua convocato Il Convegno del Arbën nel 1703, per quelli fratini che vengono da lontano a albanese.” Il biografo dei Papi, L.B. Von lartë që kreu, u angazhua në shërbim të të di, a e përdor ai popull gjuhën e vet, të e per di più altri meriti per la causa albane- servire”. Al Convegno di Arbni per la prima Pastor, tenendo in alta considerazione l’o- çështjes kombëtare shqiptare, kur atdheu folmen arbneshe?“. Kryeipeshkëvi ndërmori se. Papa Clemente XI – Albani lo sapeva volta venne usato il termine “Patria” nel pera di Clemente XI, li ha dedicato ampio ynë po lëngonte nën osmanët. Në historinë udhëtimin baritor në të gjitha zonat që ishin molto bene “che ogni albero si riconosce e si senso “Terra nazionale” e lo stesso per il spazio nel libro sulla storia dei Papi, ciò shqiptare, si dhe ne fusha te tjera studimore brenda juridiksionit të tij dhe i përgjigjet distingue dai suoi frutti,” perciò ogni albane- termine “albanese [shqiptar]” nel senso et- vuol dire che Papa Clemente XI- Albani si albanologjike emri i Papa Klementit XI- Al- Papës me këto fjalë: „Ju solla dheut rreth e se, in particolare nei paesi stranieri, dovreb- nico, nel espressione “la lingua degli alba- considera “grande”, con contributi nella bani, përmendet si një Papë me “gjak shqip- rreth, gjithmbarë pashë vuajtje shumë o At i be distinguersi nella sua albanità dal suo nesi [shqiptarëve]”. Con la pubblicazione Chiesa Cattolica e nella vita politica euro- tar, “si një Papë me origjinë shqiptare, si Shenjtë. Qytetet e lulëzuara ishin vënë nën operato in vantaggio della causa nazionale e degli atti in lingua albanese, il Convegno pea. Il suo corpo santificato si trova al lato Papa që ka thirrur Kuvendin e Arbnit me haraç, pashë kala të rrënuara, forcën tonë të della vita degli albanesi. Clemente XI è l’ini- aveva preannunciato il Risorgimento Nazio- destro della Basilica di San Pietro in Vatica- 1703, si dhe plot merita të tjera për çështjen prishur, e kisha të përlyera. Pashë pleq të shqiptare. Papa Klementi XI - Albani e dinte ziatore del edizione delle opere complete nale Albanese, in un certo modo molto pri- no. I suoi ritratti e busti sono numerosi, sia vuajtur, meshtarë duke qarë, barinj të trava- fort mirë “se çdo pemë njihet dhe dallohet sulla storia della chiesa illiro-albanese, che ma di Naum Veqilharxhi e Naim Frashëri. a Roma, così come a Urbino e altri luoghi. jur, murtajën që bënte kërdine. Zemra ime,e Papa Albani usò li nome albanese, accanto nga frutet e saj,” prandaj çdo shqiptar, veça- bashkuar me mjerimin e popullit tim, donte in un certo senso era anche la storia delle Non fù forse la lingua albanese e l’istruzio- nërisht ne shtetet e huaja, duhet të dallohet al suo nome, quando il termine “albanese” të më ndahej copa“. Mbyllja e letres së Zma- nostre terre. Siccòme la gran parte dei docu- ne in albanese un grande motto dei nostri në shqiptarizmin e tij, nga veprat që ai kry- appena era nato; si preoccupo per la lingua jeviç-it ishte e tillë : „Konstatimet e mia do të menti sugli albanesi si trovavano a Venezia, ideologhi del Risorgimento? Non parla hen në dobi të çështjes kombëtare dhe të ishin të pavlera, sikur të mos ndërmerreshin albanese nel periodo più oscuro della sto- il Santo Padre chiamò il gesuita Filippo Rice- splendidamente il Convegno di Arbni per jetës së shqiptarëve. Fenomeni i lindjes së hapa të menjëhershëm për t‘i ardhur në putt da questa città e li dette l’incarico della l’albanese e le scuole albanesi a questo ria; diede assistenza allo sviluppo della kombeve për shkak të rrethanave të krijuara, ndihmë popullit të Arbnise që është, në të costruzione della storia ecclesiastica degli il- punto? Il biografo francese di Clemente XI- scuola albanese fin dai suoi primordi; fù un në Perëndim është bërë më herët se në njëjtën kohë dhe populli juaj o At i Shenjtë“. liri. A questo proposito li apprestò contributi Albani, M. Reoule ha sottolineato la cura grande sostenitore della formazione dei sa- Lindje, ndërsa në vendet e Ballkanit akoma Vetë Kryeipeshkëvi Zmajeviç në letrën dre- in denaro per sostenere le spendite neccesa- che dimostrava Papa Clemente XI per la cerdoti cattolici, come la sola intellighenzia më vonë. Në Perëndimin që u zhvillua më jtuar Atit të Shenjtë, flet qartë për rilindjen e rie per quel lavoro. L’opera di Riceputt fu causa nazionale albanese con queste paro- di spirito albanese a quel periodo. Perciò, shpejt, kombet e para lindën aty në kapërcy- shqiptarëve:”Nën hije Tande, o i Lumtun continuata con successo da Farlati. La lingua le: “Giovanni Francesco Albani, il quale in Papa Clemente XI-Albani riconosciamo ellin midis shkatërrimit të marrëdhenieve Atë, po gëzon dheu Arbënesh e mbas ndër- nazionale era la base dello risveglio naziona- era di origine albanese, ebbe in particolare il fondatore dell’inizio del nazionalismo e feudale dhe lindjes së borgjezisë si shtresë rimit të motit ngrihet, sikur të kishte kenë i le, associata anche con i sforzi per la chiesa attenzione la sorte della Chiesa nel paese del Risorgimento Nazionale tra gli albanesi. dhe klasë shoqërore. Ndërsa formimi i kom- mbuluem me njegull, tashti nën papën arbë- nazionale. Ma nella situazione che vedeva gli dei suoi antenati. Di sua iniziativa si convo- Secondo una nota tradizione, città e paesi bit shqiptar dhe zhvillimi i vetëdijes kom- nesh, që latinisht don me thanë i bardhë – e albanesi divisi in tre religioni diverse, loro co l’Assemblea dei Vescovi cattolici dei diversi vengono identificati con il nome di bëtare te shqiptarët pati një rrugë më të gjatë del në dritë, e me zemër të mirë shpejton me sostenerono fortemente il nazionalismo basa- Balcani. Questa era una grande vittoria per una personalità di appartenenza. Anche për shkak të pushtimit osman. Sidoqoftë, mërrijtë përsëri në lumni të shkueme”. Ku- to in una lingua comune albanese. Per me- la cultura e la nazionalità albanese, poiché Laç, una città nuova, sorta sulle fondamenta kombësia shqiptare u formua në shekujt e vendi i Arbnit u bë pikënisja e një lëvizje të hershëm të Mesjetës dhe vazhdoi deri në glio organizzare il lavoro del clero cattolico furono i chierici, che per primi incomincia- dell’antica Sebastia ha bisogno di antichità, pandërpreme të “shqiptarizimit” të funksio- shekullin XIX. Në dokumentet e shekujve in Albania e per lo sviluppo del istruzione in rono a scrivere in lingua albanese ed a cre- identità e tradizione. Sono d’opinione c’è neve dhe kuadrove kishtarë, dhe fuqi una legame naturale tra questa città e Cle- XVI-XVIII, kryengritësit theksojnë se janë mbështetëse e zgjimit kombëtar të shqiptarë- lingua materna, si tenne il Convegno di Ar- are i primi monumenti della letteratura al- shqiptarë, janë një kombësi më vete. Nacio- mente XI, che proviene dal cognome e più ve. Kuvendi kerkoi ta parandalonte apoka- bën, il un’azione molto importante, il quale banese.” Tra le principali decisioni del nalizmi është një proces i gjatë historik dhe generalmente dall’origine, cosicché sta nel lipsin e rrënimit dhe shkatërrimit kulturor të vedeva l’Albania con uno status differente, Assemblea erano: di continuare l’attività në fillimet e tij shfaqet në mënyrë të shqiptarëve, për të ringjallur situatën skën- merito dei cittadini di Laç, degli intelettuali in antagonismo con l’occupazione e la cultu- delle scuole in lingua albanese; di coltivare pjesëshme dhe të papjekur. Faza e tij e derbejane të para pushtimit. Papa Klementi ra dei dominatori. Sembra che gli albanesi al la lingua albanese e le buone tradizioni lo- della città e lo stesso Comune che questa cit- papjekurisë quhet protonacionalizëm. Me XI e shihte gjuhën shqipe si tipar thelbësor Convegno di Arbën crearono un Albania spi- cali; di pubblicare libri in lingua albanese. tà abbia un monumento del figlio illustre di protonacionalizëm nënkuptojmë situatën e re identiteti, prandaj punoi shumë për instituci- rituale prestatale, indipendente, come se Clemente XI-Albani è l’unico Papa Roma- questo paese. L’erezione del monumento in sociale që krijohet me zëvendësimin e kate- onalizimin e arsimit shqip, duke angazhuar l’occupazione ottomana non ci fosse per no che ha portato un cognome, il quale lo una piazza che fosse denominata secondo gorive të vjetra shoqërore me parime të reja klerikët që u bënë pararendës të Rilindjes niente. Clemente XI era l’iniziatore e l’ideo- identificava con la nazione. Albani portò il Lui comporterebbe valori patriottici, storici, organizimi shoqëror dhe daljen në pah të Kombëtare. Në vitin 1916 ngarkon At Maria logo di questo Convegno. Prima che il Con- nome: “Clemens Undecimo Albani Urbi- ed anche turistici e indicherebbe Laç ai visi- treguesve tradicionalë të formimit të bashkë- de Leece për të hartuar gramatikën e parë të vegno fosse convocato, il Santo Padre si era nas”, che in albanese vuol dire: L’Albanese tatori quale paese natìo di Papa Clemente sisë si gjuha, etnia dhe besimi fetar. Është gjuhës shqipe. Në parathënien e librit të tij, XI. pikërisht ky protonacionalizëm që mbart po- rivolto al Arcivescovo albanese di Tivari, Clemente XI da Urbino. Come patriotico si (Vijon në faqen 14) Poesia Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 12 Për LASGUSHIN Birit nga HASAN ALIAJ

TAKIMI ME DY Bir deri sa une te eci, POETE TE RINJ te gjykoje, nga GJERGJI GUSHO te arsyetoje, e mire kuptoje uk i di me emër se cilët ishin këta dy po- ti do te jesh etë të rinj në atë kohë, por kjo nuk ka gjithmon per mua i vogel. Nrëndësi për tregimin tonë. Lasgushi u Me vone kur plogeshtia takua rastësisht me këta dy poetë, dy shokë, që te me mbeshtjelle kishin ardhur në Pogradec për të kaluar lejën krijuese. Ishte muaji shtator dhe koha vazhdonte ne krahet e saj të ishte me diell dhe ngrohtë, por jo vapë si më e rrenjet e flokeve parë. Të dy poetët e ftuan Lasgushin të pinin nga te me jene zbardhur një kafe dhe u ulën në një tavolinë në verandën me gjithe zemer e barit të Turizmit të Vjetër, si i thoshin atij lokali do te pranoje në atë kohë. Në bisedë e sipër, njëri nga poetët qe ti je rritur. e pyeti Lasgushin se, sipas mendimit të tij, cili Dhe, une patjeter ishte poeti më i mirë para çlirimit në vendin tonë. - Unë, - përgjigjet shkurt Lasgushi, – sepse unë qe ne duart e tua kam shkruar “Vallja e yjeve” dhe “ Ylli i zem- do te jem i sigurt rës”. Kjo përgjigje nuk u pëlqeu të dy poetëve. e gjeti në kryq. si dikur ti bir. - Po tani, në kohën tonë, cilin poet vlerësoni si Më falë Kosovë! (PENDIM !) Lavdinë unë ia fal ne duart e mia. më të mirin? – pyeti poeti i dytë. një zogu në mal, - Unë jam më i miri, – përgjigjet prapë shkurt nga HAXHI. MORINA. GJINI që këndon paprerë, Një vjeshtë më ka mbetur... Lasgushi. në zheg e acar. - E pse mendoni se jeni më i miri? – vazhdoi ta Lavdinë unë ua lë pyesë i dyti. Më falë Kosovë që nga ti kam ikë nga FETI ZENELI të pështyra në gjoksin tënd të përgjakur këtu ku kam lerë, - Po ja, kam shkruar poemën “Mbi ta”, kam ta shihni, ta prekni e në shpinë të kam ngulur një thikë! Të gjitha vjeshtat e arta më janë larguar, shkruar baladën për Reshit Çollakun e Muhar- si një send pa vlerë. rem Çollakun e ndonjë vjershë tjetër. Poetët që Harrova, se në gjiun tënd jam rritë! Që kur shkriva për unazë një vjeshtë të shkuar. nuk e prisnin një përgjigje të tillë, mbetën të pa- e më e keqja është moj Nënë Stolin, ku prisja mbëmjeve vjeshtat e arta, kënaqur dhe nuk e ngacmuan më në këtë temë se në qafë mora gruan e fëmijtë! A do të dimë të qeshim?... Po kalbet nga nuskat e ditëve të marta. dhe heshtën. Por Lasgushi që e kuptoi heshtjen Më falë Kosovë, se viktimë kam rënë, pre Kam mbetur me një hënë; me një puthje kam mbetur, e tyre vazhdoi: duke kërkuar një jetë më të mirë nga VASO PAPAJ Gjithë puthjet dhe hënat e tjera janë tretur. - Siç duket nuk ju erdhi mirë që u përgjigja ashtu Kosovë, më falë, që vend tjetër kërkova Ka mbetur vetëm një muzg që përndizet për mua, e ju duk si mungesë modestie nga ana ime. Po ja më falni vëllëzër, që deshët të më ndaloni Vërtet, Prej vetmisë i dolën thinja fjalës: Të dua! t’ju them unë. Çdo njeriu që shkruan mund t’i për të gjetur një jetë të re A do të dimë të qeshim një ditë? Mbi hereket e krahëve kam vetëm një pjergull, duket vetja se është më i miri nga gjithë të tjerët...... E harruar kam, se jam yt bir A do të dimë të qeshim, vallë? Mëngjezet e vjeshtës kanë humbur nëpër mjegull. Njëri prej jush, për shembull, si e keni emrin ju? më falë, moj Nënë, që fjalën s’ta dëgjova Kur t’i nxjerrim nga dheu dëshmitë: Një vjeshtë më ka mbetur, shumë dimra e ndjekin, – pyet Lasgushi – pra, ju nxirrni një libër me ju lutem mua fajtorit, faljen të ma pranoni! Mijëra kafka me vrima në ballë? Me rrufetë nga pas, që më shumë do ta pjekin… vjersha. Ky shoku juaj, si shok që ju ka, pas një Mallkuar qoftë ai, që më tradhëtoi Vërtet, jave boton në gazetën “Drita” një artikull që i Ai, që nga ti Nënë më largoi! A do të dimë të qeshim një ditë? Do të vdes... ngre lart poezitë tuaja, duke thënë fjalët më të Pë ju të tjerët, kam një sygjerim E lotët t’i mbajmë veç për mall… mira për ju. Kur ju e lexoni artikullin me fjalët e këtu është vendi juaj, ky është vendi im Do të dimë mos t’i shohin fëmijtë: nga XHEVAHIR SPAHIU mira për ju, dyshimi se mund të jeni vërtet më i mos ikni vëllëzër e motra, Brinjët-shoshë, ngatërruar me zall? miri, ju kthehet në bindje e besoni se jeni vërtet vendin tuaj mos e lëshoni Vërtet, më i miri. Pak më vonë, shoku juaj Y.. boton dhe Do te vdes, asnjë hap nga dera juaj kurrë mos u largoni! I dëgjoni? Rënkojnë thellësitë. ai një libër me vjersha dhe ju, si shok që e keni do te vdes i mbytur ne borxhe, MË FAL KOSOVË! Më thoni, do t’meken një ditë vallë?... e si borxh që ia ke, shkruani dhe ju një artikull, s’eshte asgje mbytja ne lum a ne dhomat e gazit... Thuamë, dheu im, në ç’shekull, në ç’vit? ku e lëvdoni për poezitë e bukura që ka shkruar. I kam borxhe nenes qe s’ia ngrita varrin, Më thuaj: shpirtin tënd si ta ngjall? Edhe këtij shoku i bëhet qejfi për fjalët e mira Pse i kam sytë të blertë i kam borxhe lisit qe s’ia hodha pjergullen, Vërtet, që shkruani dhe, ashtu si ju, beson se pikërisht i kam borxhe dashurise qe ia vodha te dielen, A do të dimë të qeshim një ditë? ai është poeti më i mirë i kohës në vendin tonë. nga PIRRO LOLI i kam borxhe krimit qe s’i vura emer. Do t’arrijmë mos ta kemi këtë hall?... Kështu ndodh shpesh. Se cili është në të vërtetë Do te vdes, Do t’më duhej t’i vija të gjitha fuqitë, poeti më i mirë i kohës atë nuk e di as unë, nuk I kam njohur pemët që në djep do te vdes i mbytur ne borxhe. Vetëm shpirtin t’a mbaja të gjallë. mund ta dini as ju. Atë e di vetëm Koha. Vetëm Nëna më merrte me vete në ara I kam borxhe fjales qe s’e pashe ne enderr Koha me kalimin e saj nxjerr në dritë se cili ka Dhe djepin tim e linte në ledh. i kam borxhe korbit qe s’ia zbardha pendet, qenë vërtet poeti më i mirë. Hë për hë, askush Rrija tërë ditën në hije, kurorë e gjelbët i kam borxhe vitit ‘13 qe s’ia mbylla plaget nuk e di këtë. Mbi djep si stoli. Pemët ulnin degët mbi mua i kam borxhe ardhemrise qe ia lashe tek pragu GJ. G.Pogradec, 1982. Me gjethet e tyre më bënin stoli. terin e nje kohe te larget. ... Do te vdes, O mik i vogël , më thanë gjethet do te vdes i mbytur ne borxhe. Vazhdimisht tradhtohet njeriu Jemi miqësuar me ty. U kam borxh te gjalleve, Merre të blertën e gjethes u kam borxh te vdekurve; Mensile di attualità e cultura italo-albanese nga VISAR ZHITI Përgjithmonë mbaje në gji. gurin e varrit e shes Anno 13 = Numero 1 = Aprile 2015 te laj borxhet. Vazhdimisht tradhtohet njeriu, nuk e kam fjalën për ditën e tij që befas I kujt ishte ky atdhe!? Direttore editoriale: Hasan Aliaj bëhet mbrëmje, Sede operativa presso: Hasan Aliaj Po nesër as për mbrëmjen e flokëve të tij nga SOKRAT HABILAJ via Filippo Coridoni 23, 00046 që zbardhet e bëhet ditë e heshtur pleqërie. Grottaferrata (Roma) Tel. +39/3335912236 Nga ZEF MULAJ Tradhtohet njeriu Thanë se Atdheun e kemi bashkë, [email protected] Se kam fjalën që dhe varri i tij vdes dhe emri Dhe na treguan një lum, a një pllajë. [email protected] Një “dhuratë” sot mora Shndërrohet në barë të kalbur harrese. Një imazh reje, që tundej si erashkë, [email protected] Kur postën hapa. Por njeriu tradhtohet vazhdimisht nga njeriu. Dhe një pirg dhè që pretë në skaj. Hanno collaborato: Giovanni Armillotta, Maria Teresa Koha po ikën Dhe kur gjysma ha gjysmën Pastaj i morën për vete, një nga një, Carnevalli Pisani, Stefan Kume, Saimir Lojla, Por çfarë po len mrapa. S’bëhet më e tëra, Të gjitha ato që kishim bashkë në letër. Moikom Zeqo, Dorian Koçi, Gezim Llojdia, Andrea Shikoni këto foto Më tha një plak që u plak burgjeve. Kur panë se për ne, nuk mbeti asgjë, Llukani Ish një kullë atje Thanë:-Ikni! Thyeni qafën diku tjetër! Traduttrice: Edi Xhyheri Në majë të maleve. Dhe ikëm larg nga Atdheu i rrëmbyer, Direttore responsabile: Massimo Marciano Janë dy kohë Trishtimi Se veç një pirg dheu kemi pronë atje. Proprietario ed editore: Università Popolare dei Castelli Dje …Sot…!!! Ndoshta kur të jemi nën të, sy shqyer, Romani Po nesër??? nga DRITERO AGOLLI Do pyesim:-I kujt pra, ishte ky Atdhe!? Direzione, redazione e amministrazione: Në vendim tim nuk nderohen poetët via Cavour n. 21, 00044 Kroni i vorrit të fratit Po iki me trishtim i zhgenjyer nga miqte nga Sulejman Mato Frascati (Roma). Tel. 0689012752, fax 0662276721, e E mbylla dhe deren qe rrinte e hapur Jo, në vendin tim -mail [email protected] Per lajkataret, per rrenacaket e smirezinjte ... Kroni, në ëndrrën e një nate lavdi nuk kërkoj, Registrazione del Tribunale civile di Velletri n. 11/2003 Qe shtireshin engjej te dashur. Më zgjoi. Lakuriq kam ardhur,... del 25/6/2003 Ku vete s’e di, vec s’dua te kthehem Në ballë më shkruajti lakuriq do shkoj. Përkujdesja grafike: Serishme ne rrenat e jetes Për mua lavdia Me ngjyrat e malit, Bujar Karoshi (M&B - Botime dhe Studio Grafike) Diku ne nje skaj te larget do prehem është një nul, një hiç, E putha gurrën e ftohtë Tel. 00355 4 22 33 283 / 00355 69 20 68 603 me qafen e futur ne jaken gri te xhaketes. lavdinë Jezusi Me buzen e thatë.

cmyk pagina 13 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Cultura Një qytet dhe shumë kisha me emrin Shën Albani Nga Arben LLALLA

ër herë të parë emrin ALBAN na e tregon gjeografi Pi lashtë Klaud Ptolemeu, por faktet e fundit tregojnë se këtë emër e shohim përsëri jo në Iliri ose Arbëri, por shumë larg, në Britaninë e Madhe diku rreth viteve 300. (Ka shumë mendime që ngjarja të ketë ndodhur midis vi- teve 251-257, gjatë sundimit të Britanisë nga Decius ose Valeria, por ka një gojëdhënë se mundet edhe në vitin 209, kur Britania ishte nën pushtimin e perandorit Sep- timus). Fjalë është për Shenjtorin me emrin Alban (Shën Shqiptari), që u martirizua sepse ishte i krishterë dhe kjo nuk është gënjeshtër, as mashtrim, por një ngjarje e vërtetë historike që ka ndodhur në fillim të përhapjes së krishterimit, për martirin e parë të saj. Sot shumë ki- sha, manastire, organizata fetare e shkolla mbajnë emrin Shën Albani ose Albans. Emërtimi i këtyre lidhet me një ngjarje të ndodhur në Anglinë qendrore, dhe pikërisht në qytetin e quajtur dikur Verlamion, sot Saint Albans. (Qyteti Verlamion ishte themeluar nga një britanik me emrin Iton Age, pas pushtim romak të Britanisë në vitin 43, ky qytet u quajt Verulamium dhe u zgjerua shumë). Nuk dihet saktë për familjen e shenjtorit Alban, por dihet se ai jetonte në shtëpi dhe jo kasolle skllave, pra i përkis- te një familje ushtarake romake sepse në disa raste figura Poeti që shëroi njerëzit me lirikat e tij na tregohet me veshje ushtarake romake. Ndoshta ndonjë familje romake e vendosur në këtë qytet duhet ta ketë pasur prejardhjen nga Albania (Shqi- e tij dhe u sëmur vetë prej tyre përia) dhe ka ruajtur emrin e vendit amë, por këto mbeten vetëm hipoteza. E rëndësishme është se kemi një shenjtor Nga Mark SIMONI – Esse rrin sa në kryqin e vet mes qiellit dhe tokës, aq dhe një qytet me emrin ALBAN. Zanafilla e daljes në dhe në vorrezën e vogël atje në qosh të Shkodrës, pah të emrit SHËN ALBAN fillon në fillim të viteve 200 ndrymë prej sëmundjesh dhe hallesh, i ftohur ku ka shkuar të pushojë pak. Në dërrasën e ose 300. Një ditë në shtëpinë e Albanit i cili ishte qyte- prej dimrave që shkuan e prej atyre që do të gjoksit të tij duket se është shkruar thënia e tar romak troket një prift i quajtur Amphibalus të cilin e vinin, i vrarë prej keqkuptimesh dhe harre- Jezu Krishtit “Drejt lavdisë dhe drejt vdekjes ndiqnin ushtarët romak sepse predikonte krishterimin, ai I e fsheh priftin për disa kohë në shtëpinë e tij. Gjatë qënd- ses, rënë në shtratin e lëngatës (në një dhomë shkohet vetëm”. Dhe bash në bahqen e vogël të rimit prifti kryente lutjet fetare, Albani duke parë përkus- të vetmuar të Tiranës), liriku i madh Frederik shtëpisë së rreshpjave, (atje ku Fredi pati kaluar htimin e klerikut ndaj Zotit i lutet priftit për ta pagëzuar Rreshpja shkëputej shpesh “këso bote”, sa shu- fëmijërinë e tij), diku në qosh, ka qenë deri vonë, në të krishterë pasi ishte pagan. Ndjekësit e priftit mës- mëkush i pavemendshëm nuk e dinte nëse poeti një shëgë e vjetër garravaqe, që e pati mbjellë ojnë se ai fshihej në shtëpinë e Albanit dhe shkojnë për ishte gjallë apo pati vdekur. Dhe të nesërmen dikur me dorën e tij bash vetë poeti Hilë Mosi. ta arrestuar. Para se të vinin romakët për kontroll, Albani e çdo dite që e takoja, më dukej se ai vërtetë Në atë kohë një nga poetët më influentë në për të mbrojtur priftin vesh rrobat e tij duke ofruar veten nisej drejt vdekjes, i veshur me kapotën e rëndë letërsinë shqipe ka qenë Carduci, dhe njëri nga në duart e ushtarëve me rrezikun e dënimit me vdekje. të dramës së tij. Fantazist i jashtëzakonshëm, më të vemendëshmit ndaj letërsisë së tij, (që e Ushtarët romak e arrestojnë Albanin në vend të priftit të Rreshpja më dukej se dhe vdekjen e kishte si solli disa herë në shqip), qe pikërisht Hilë Mosi. vërtetë dhe e dërgojnë para gjyqit. u gjet një ekzekutues i dytë i cili pasi i preu kokën Al- një rreng. Madje dhe sot e kësaj dite mendoj Kjo mardhënie ka pasur mbase njëmijë arsye, Gjatë gjykimit gjykatësi vërteton se i arrestuari nuk banit, vrau edhe ekzekutuesin i cili kishte refuzuar ur- kështu, megjithëse trupi i tij është shtrirë atje por pa dyshim ajo më e dallueshmja ka qenë ishte prifti që kërkonin, por një njeri tjetër i cili ishte dhrin e gjykatësit. Pasi kreu këto dy vrasje ekzekutuesit nën dhe’ të Shkodrës, me një kryq të vogël tek se, ashtu si dhe Carducit, edhe Hilë Mosit u paraqitur si prift. Gjykatësi e pyet Albanin se përse ka i dolën sytë nga vendi. Pas disa ditësh u kap prifti që koka. Ai zbriste sa e sa herë në vdekje me po atë patën vdekur djemtë e tyre të vetëm.Të dy pra zgjedhur të fshehë një rebel? Për këtë shkak mund të kishte strehuar Shën Albani, i cili po ashtu u ekzekutua. lehtësi që ka çdokush për të zbritur shkallët për kishin të njëtin stof dhimbjeje, të njëjtin fat të dënohet me vdekje dhe nga cila familje vinte? – shenjtori Pas pak kohe gjykatësi dëgjoi për mrekullitë që ki- në tavernën e nëndheshme të mëhallës së vet. zi. Aq shpesh perkthehej poeti italian nga Mosi, ju përgjigj - Kjo çështje ju shqetëson juve!? Po ju them shin ndodhur nga lutjet e Shën Albanit dhe urdhëroi Drama e tij tragjike, demonët dhe turbullimet sa erdhi një ditë që edhe poezitë për vdekjen e se jam i krishterë. menjëherë ndërprerjen e përndjekjeve të njerëzve që e gjithëfarë lloji, talenti torturues dhe dijet fëmijëve e dhimbja u përzien aq shumë bashkë Atëherë gjykatësi këmbëngul për emrin e familjes që i besonin në Krisht dhe të respektohej figura e tij. trandëse, eremitia dhe plot gjëra të tjera ia sa ishte e pamundur të dalloje se cila qe e përkiste. Albani i thotë se prindërit e thërrisnin ALBAN Varri i Shën Albanit u kthye në vend të shenjtë ku tendosën së tepërmi jetën lirikut, bash ashtu siç italianit dhe se cila qe e shqiptarit. Në të njëzet dhe i besojnë të vetmit Zot që ekziston, krijuesit të vërtetë shumë njerëz të sëmurë pasi faleshin gjenin shërim të tërhiqet një tel kitarre kur akordohet. (A nuk qe e dy variantet e veprës së Hilë Mosit të krijohet që ka krijuar çdo gjë. plotë. Atje ku dyshohet se u pre koka e Shën Albanin Gjykatësi pasi dëgjojë këto fjalë dhe kuptoi se çdo tor- është ndërtuar Katedralja e St. Albans dhe brenda saj Rreshpja instrument i poezisë?). një anomali rreth poezisë “Shega e kopshtit”, turë ishte e kotë që Albani të tërhiqej nga besimi krishterë Tragjik në fat dhe lirik në shpirt, i pasur dhe i se e kujt është poezia. E rëndësishme qe se gjendet varri me disa pjesë nga trupi i tij. e dënoi me prerjen e kokës. Kur mësoi Albani se ishte Ndërsa në faqet e kodrës u ndërtua pas shumë vitesh varfër njëkohësisht, virtual i qiellit të shtatë dhe dhimbja dhe halli i vendosi të dy në të njëjtin dënuar me vdekje, u gëzua dhe falënderoi Zotin sepse u qyteti ST. ALBANS ABBEY, vetëm disa kilometra në ve- trup shëndetlig i shtratit të ftohtë të një dhome regjistër shkrimi, në të njëjtën instancë, në të ngeli besnik bindjeve të tij krishtere. Duke shkuar drejtë riperëndim të Londrës. Sot ka me dhjetëra kisha katolike të humbur, i vetmuar dhe i braktisur nga të njëjtën mardhënie me vdekjen. vendit të ekzekutimit Albani pa njerëzit e shumtë që ishin dhe ortodokse që mbajnë emrin Shën Alban në të tërë gjithë sa dhe mik i të gjithëve njëkohësisht, i “… Se ai që ty t’plehnojti, mbledhur mbi urën që kalonte një lum dhe u afrua buzë botën, figura e këtij martiri të parë të krishterimit në Bri- burgosur prej kujtimeve e brengave të veta dhe Që aq fort t’gjallojti, lumit, ngriti sytë nga qielli dhe iu drejtua Zotit të plotfu- taninë e madhe respektohet. Dita kushtuar aktit të flijimit nga keqkuptimet e të tjerëve, mitik e mistik, Moj shegë, qishëm që uji të zmbrapset duke lënë shtratin të thatë për të tij është 22 qershori, kjo datë fetare festohet në shumë sa pagan po aq dhe apostull. Të gjitha rrinin Sot kalbet n’dhetë. …” të kaluar në anën tjetër. Kjo dëshirë e Albanit u plotësua vende perëndimori si Britani, Gjermani, Holandë, Dani- brenda trupit të tij të imët, secila në vendin e E njëjtë qe drama, dhimbja dhe malli po nga Perëndia. Të pranishmit u habitën nga kjo mrekulli markë, etj. Nuk besoj se është rastësi që një martir i kri- vet, ashtu siç rrinë elementët kimik në tabelën ashtu. Ndoshta bisk i asaj shege poetike qe vepra bashkë me ta edhe ekzekutuesi i cili e flaku shpatën tej shterimit në shek. I-II ka emër Shqiptari, pa pasur lidhje e Mendelejevit. Rreshpja mund të funksiononte e Frederik Rreshpjes, poetit që shëroi njerëzit dhe nxitoi për te Shën Albani. Ai u lut që në vend të gjaku dhe gjuhe me Shqipërinë. Për fat të keq historia e vetëm kështu dhe në asnjë mënyrë tjetër, i me lirikat e tij dhe u sëmur vetë prej tyre. njeriut të shenjtë, ti prehej atij koka si martir. Atëherë Shën Albanit nuk njihet nga historiografia shqiptare. tejshkuar nga kundërshtitë, që vetëm një frymë e lartë mund t’i vendoste në atë ekuilibër të çuditshëm. Sikur për një minute një prej këtyre gjërave të Rreshpjes të mos qe, gjithë sistemi apo universi i tij do të shkoklohej brenda një çasti të vetëm dhe në mënyrë të tmerrshme, duke e tërhequr Lirikun në humnerën dhe terrin e harresës. E kush i ka shkruar më bukur se ai lirikë vdekjes? Fredi pati shumë lirikë brenda trupit të tij, aq shumë sa dhe u sëmur prej saj. Shëndetlig nga lirikat, ndoshta i vetmi mbi shpinë të kësaj toke. (Lirikat që shëronin çdo kënd, plagosen vetë Rreshpjen)!!! Dhe Liriku zbriste herë pas here në vdekje, si një kauboj, pa iu tutur syri dhe si bir i aventurës, për t’i bërë karshillek çdo lloj Hadi dhe Cerberi. “Nuk pata fat të vdisja vitin që shkoi, e ky vit po më duket i gjatë”, më tha një herë, duke u skutëluar akoma më tepër në çoshen e odës së vogël. Dhe akoma edhe sot, që nga atje, (në vorrezat e Rrmajit), ky apostull, (nga më të rëndësishmit e vargut shqip, që vazhdon të ketë po të njëjtën vuajtje mitike sikur dhe për së gjalli), kundron botën, nga skuta e tij e vorrit. Diku ai thotë: “… Qante mbi mua nëna ime, Shën Mëria ime, Ave nëna ime. …” Ky lirik i madh, i gozhduar prej ngjarjesh dhe i rrethuar prej korrenteve të ftohta të mosdashjes,

cmyk Storia Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 14 La colonizzazione dell’immagine: l’Albania “latina” nell’Italia del primo Novecento di OLIMPIA GARGANO pubblicazioni speciali. Le Poste Italiane gli consa- crarono una serie di francobolli, uno dei quali rap- “Da queste acque fuggì Cleopatra nella trireme presentava l’arrivo di Enea a Butrinto: in didascalia, bianca a vele di porpora, appena la fortuna fu incerta; l’illustrazione recava i versi dell’Eneide in cui Eleno, questa battaglia Virgilio vide nello scudo che Venere re dell’Epiro, predice all’eroe troiano l’arrivo in Au- donò ad Enea. ‘Guarda il golfo d’Ambracia dove una sonia, vale a dire in Italia. volta fu perduto un mondo per amor d’una donna, Il paragrafo che nella Gazzetta Ufficiale annunciava amabile, tenera cosa!’ esclama il giovane Aroldo per l’emissione del francobollo lo descriveva con queste bocca di Byron”. parole: “nel valore da centesimi 15 la vignetta rappre- In questi toni estatici, l’inviato del Corriere della senta l’episodio di Eleno, fondatore di Butroto, che Sera Ugo Ojetti salutava il profilarsi delle coste al- saluta Enea il quale, dopo essersi fermato per qualche banesi al suo arrivo a Prevesa il 1° luglio del 1901. tempo presso di lui, riparte, avendo saldato indisso- Francobollo commemorativo del bimillenario virgiliano, Imbarcatosi a Brindisi per raccogliere notizie su un raffigurante il re Eleno ed Enea sulle rive di Butrinto. lubili legami tra le due sponde dell’Adriatico” (15). paese che stava occupando sempre più spazio nella Queste ultime parole hanno colpito la nostra attenzione politica italiana in Adriatico, Ojetti scrisse dei bellis- senza il diaframma della riflessione. È un uomo duro, perché, invece di limitarsi a descrivere le caratteristi- simi reportage, con cui apriamo questa panoramica di roccia, scarsamente differenziato dalla flora e dalla che tecniche della nuova emissione filatelica, esprimo- dell’immagine italiana dell’Albania nei primi decenni fauna che lo circonda. Poverissimo e gran signore, ha no un’opinione, cosa piuttosto insolita nello stile gene- del XX secolo. Nelle righe che abbiamo appena let- una sua linea elegante, una sua dignità anche fisica, ralmente freddo e conciso di un bollettino ufficiale. In to compaiono le due coordinate maggiori della sua per nulla compromessa dalla povertà dei suoi abiti effetti, questa curiosa descrizione in prolessi, dove si rappresentazione, vale a dire il versante “virgiliano”, e dalla frugalità della sua vita. È, per tradizione, un anticipano di duemila anni quelli che nelle intenzioni in cui la vista del golfo di Ambracia evoca scene del- pastore, è per istinto e per natura, un taciturno” (12). del regime avrebbero dovuto essere gli “indissolubili la battaglia di Azio tra Ottaviano e Marco Antonio, Questa descrizione trova eco grafica nella coperti- legami” tra le due rive dell’Adriatico, nel francobollo e quello “byroniano”, ricalcato sui versi del poeta na del libro: il montanaro che campeggia sullo sfondo fa il paio con la postura leggermente forzata di Eleno inglese che proprio in Albania aveva dato inizio al delle Alpi Albanesi indossa il qeleshe, il tipico copri- che, ritto di fronte a Enea, tende il braccio destro nel poema che lo rese famoso a poco più di vent’anni. capo di panno bianco, i pantaloni di lana bianca fi- tipico saluto romano. Ma il vero colpo di genio si ebbe La visione dell’Albania di Ugo Ojetti è intessuta di lettati di nero, e uno xhurdì (giubbetto) rosso sopra alla fine di quello stesso anno, quando, dopo i suc- citazioni riguardanti i luoghi visitati; è un gioco d’in- L’immagine di copertina di “Albania una e mille”, Torino, un panciotto nero trapuntato in oro. Probabilmente cessi ottenuti dalla Missione Archeologica Italiana, la tersezioni testuali che, sul piano della rappresentazio- Paravia, 1939 i colori erano invertiti rispetto alla realtà (secondo propaganda fascista organizzò uno straordinario evento ne, creano l’effetto di un “paese in antologia”, dove quanto narra la tradizione, lo xhurdì era nero, in se- turistico – culturale (che a dire il vero non dispiace- le immagini letterarie hanno il sopravvento sul mondo nudi, mi si affollano attorno. Ne distinguo le faccie a gno di lutto per la morte di Scanderbeg), ma poco rebbe vedere realizzato anche ai giorni nostri), vale a reale, o per meglio dire creano uno spazio intermedio seconda che si voltano verso la luce dello spiraglio. importava: nell’insieme, con l’immancabile pistola dire una “Crociera virgiliana”: il 15 settembre 1930, dove si gioca il divario tra la realtà — necessariamen- Chi è calvo e senza ciglia, chi è cieco, chi ha sul- dall’impugnatura intarsiata nella cintola, il fucile a il piroscafo Aquileja partì da Brindisi in direzione delle te limitata, e quindi insoddisfacente - e un passato la faccia gonfia escoriazioni sanguinose. Taluno più canna lunga in spalla e il fyell (flauto) nell’altra mano, coste albanesi. Al loro arrivo a Butrinto, i passeggeri mitico, se non mitizzato. audace tende tra le guardie che mi circondano una il malissoro di questa copertina dispiegava la panoplia ebbero come guida lo stesso Ugolini, che li condusse Prima ancora di sbarcare, lo scrittore ritrova nella mano per domandare un parà d’elemosina”. Ojetti dei simboli necessari a identificare un albanese da sui luoghi toccati dal viaggio di Enea; in tal modo, il sua memoria le pagine che descrivevano quelle ter- incarna la figura del giornalista che, secondo Daniel figurina Liebig, di quelle che facevano la gioia dei racconto virgiliano fu reinterpretato alla luce dell’“i- re: il piccolo villaggio di Parga gli suggerisce i versi Pageaux, è un’evoluzione nella metamorfosi dello collezionisti per le loro rappresentazioni vivaci e fan- talianità e delle ambizioni geopolitiche fasciste” (16). di Berchet, mentre lo spettacolo dell’isola di Leucade scrittore-viaggiatore dei secoli precedenti; composti tasiose di mondi da fiaba. Se queste erano in grandi La costruzione dell’immagine seppe servirsi anche alle luci dell’alba gli richiama alla mente la fine tragica nello stile elegante e costellato di dettagli preziosi che linee le raffigurazioni letterarie, sul piano artistico dei nuovi mezzi di comunicazione, come i manifesti della poetessa greca: “[a] destra, cinto da una sciarpa era il suo tratto distintivo, i suoi articoli rispecchiano si attinse a piene mani nel patrimonio archeologico pubblicitari. Nella figura seguente, la locandina di una di nubi candide, il monte di Leuca color di cielo e di in bella veste narrativa la prospettiva in cui l’Italia di che cominciava a emergere in quegli anni. Gli scavi compagnia di navigazione getta un ponte virtuale fra rosa evoca Saffo e la passione disperata e il funebre quegli anni inquadrava il paese di fronte. condotti tra il 1928 e il 1935 da Luigi Maria Ugo- l’Italia e l’Albania, una specie di via Egnatia transa- salto”. Se è vero che, come dice Myriam Boucharenc La sua antologia albanese si può collocare nella lini riportarono alla luce le rovine di Butrinto, che driatica che, mescolando allegramente duemila anni nel suo saggio sui reportage narrativi, la visione è la scia di quella “letteratura coloniale” che aveva co- divenne uno dei “luoghi della memoria” dell’Albania di storia, mette insieme l’antica Illyria e relativa nave “virtù cardinale” di tale genere letterario, è una virtù minciato a fiorire alla fine del XIX secolo, di pari fascista. Proprio come Heinrich Schliemann, che era liburna, la moderna Albania, e quelli che avrebbero che Ojetti domina con particolare efficacia in questi passo con la conquista di territori dell’Africa orien- riuscito a localizzare i resti di Troia e di Micene sulla dovuto essere i vantaggi della tecnologia italiana, evi- scritti in cui dispiega una ricca gamma di dispositivi re- tale ancora sconosciuti alla maggior parte degli ita- base dei versi omerici, Ugolini riuscì a identificare denziata da tracciati stradali e corridoi aerei. Il 9 mag- torici legati all’area della visualizzazione, che a nostro liani. Oltre a romanzi e racconti, questa produzione Butrinto partendo da indizi tratti dall’Eneide di Vir- gio 1940, il re d’Italia inaugurava a Napoli la “Mostra avviso possono essere utilmente identificati come stru- comprendeva saggi storico-geografici e profili antro- gilio. Per una di quelle curiose coincidenze di cui è Triennale delle Terre Italiane d’Oltremare”, destinata menti d’indagine della rappresentazione imagologica. pologici, composti da ufficiali militari in missione disseminata la storia, anche il calendario diede una a esibire arte, cultura e artigianato delle nuove colo- Tuttavia, poiché i suoi reportage non avevano soltanto ricognitiva e tecnici incaricati di raccogliere le infor- bella mano agli intenti del regime: nel 1930, proprio nie italiane. All’Albania furono dedicati uno specifico scopo descrittivo ma dovevano anche essere funzionali mazioni necessarie a identificare nuove possibilità di mentre le relazioni fra l’Italia e l’Albania diventava- padiglione, e belle pubblicazioni che celebravano i re- ai progetti politici in corso, ecco che nel visitare Valona investimenti economici e commerciali. Quando nel no sempre più intense, cadeva il bimillenario della centi ritrovamenti archeologici. Dopo appena un mese (l’antica Aulona) scrive che i suoi resti avrebbero do- 1939 Vittorio Emanuele III aggiunse il titolo di re nascita di Virgilio, il poeta che nell’ottica fascista era dall’apertura, le attività furono sospese a causa della vuto attirare l’attenzione degli archeologi italiani, come d’Albania a quello d’imperatore d’Etiopia, ne nac- salutato come il corifeo della Roma imperiale, sulle guerra; l’esposizione riaprì le porte soltanto nel 1948, in effetti avvenne una ventina d’anni più tardi con le que un organismo geopolitico inusitato, che riuniva cui memorie il regime mussoliniano aveva costruito il col nome di “Mostra d’Oltremare e del Lavoro Italia- ricerche condotte da Luigi Maria Ugolini. In quanto nello stesso regno un paese africano e uno balcanico. proprio mito fondatore. no nel Mondo”. Ma questa, ormai, era tutta un’altra giornalista, Ugo Ojetti individua problemi sociali che Nel suo consueto spirito mordace, Ismail Kadaré lo L’evento fu celebrato con mostre, conferenze e storia. erano sfuggiti ad altri scrittori; in quanto narratore, ce definì un “apparentamento grottesco”, in cui per la li presenta con effetti scenografici, come nella scena prima volta nella loro storia gli albanesi si ritrovarono seguente, un vero bozzetto dantesco con uomini in a condividere uno Stato con dei neri. Il cammino che carne e ossa al posto delle anime infernali. Ci preme portò l’Albania nell’orbita italiana presenta elementi Papë Klementi XI-Albani dhe rilevare che, stando alle nostre conoscenze attuali, nel di particolare interesse ai fini dell’analisi del proces- campo della letteratura di viaggio in Albania questo so di costruzione, o meglio “ri-costruzione” della sua fillesat e nacionalizmit shqiptar è finora l’unico riferimento ai detenuti del carcere di immagine a partire da elementi già esistenti, e tuttavia (Vijon nga faqja 11) Janina, lo scenario mitico delle gesta del pascià Ali di assemblati in maniera diversa per creare l’effetto de- gjaku shqiptar”. Papa Pali VI, me 17 Janar 1968, me Tepelena, vissuto un secolo prima. siderato, vale a dire la rappresentazione di un paese De Leece i drejtohet Atit të Shenjtë në shqip me fjalët: rastin e përkujtimit te 500 vjetorit te vdekjes se Heroit “Esco adesso dal carcere infernale che è nei sot- saldamente inserito nel quadro della tradizione cultu- “Arbënuer i dashtun, këtë gramatikën e shkrova jo për tonë Kombëtar Gjergj Kastrioti -Skënderbeut, ndër të zotërinë tënde që di më mirë dhe më kthjellët se unë, tjera ka thënë : “Ndër ata, që hypën në katedrën e Shën terranei della fortezza alzata da Alì pascià sulla roccia rale mediterranea, più in particolare latina, e quindi por për ata fratinët që vijnë prej së largu me shërby”. Në viva, in cima alla collinetta che domina il lago e la “italiana”. Infatti, per plasmarne l’immagine in modo Pjetrit, me kënaqësi po e kujtojmë paraardhësin tonë kuvendin e Arbnit përdoret për herë të parë termi “Atd- Klementin XI-Albani, i cili mburrej për rrjedhën e tij città di Jànina. […] Quattro o cinquecento uomini, che diventasse più familiare agli occhi dei nostri con- he” në kuptimin “Dhe kombëtar”. Edhe termi ”shqipt- të moçme shqiptare.” Duke vlerësuar lart veprën e Kl- d’ogni costume, d’ogni regione e d’ogni religione nazionali, era necessario “addomesticarne” quegli ar” përdoret për herë të parë në shprehjen “gjuha e ementit XI, biografi i Papëve, L.B. Von Pastor i ka lënë dell’Epiro sono ammucchiati là dentro in profondi aspetti percepiti come tipicamente orientali (in altre shqiptarëve” në kuptimin etnik. Me botimin e akteve të atij një hapësirë të madhe në librin e tij për historinë e cameroni a vôlta, rischiarati solo da piccole feritoie parole, musulmani) che sarebbero stati sentiti come tij në gjuhën shqipe, Kuvendi kishte paralajmëruar Ril- Papëve, çka do të thotë se Papa Klementi XI- Albani altissime a doppie inferriate, velate da ragnateli e da estranei dall’opinione pubblica italiana: in definitiva, indjen Kombëtare Shqiptare, në njëfarë mënyre shumë konsiderohet “i madh”, me kontribute në Kishën Kato- ciuffi di parietarie. L’umidità goccia dalle pareti luci- prima ancora di occupare militarmente il paese, “le përpara sesa Naum Veqilharxhi dhe Naim Frashëri. A like dhe në jetën politike evropiane. Trupi i tij i shen- de sulla rupe che fa da pavimento. Il lezzo dei rifiuti e autorità fasciste pensarono a trasformare l’aspetto del nuk qe një moto e madhe e rilindësve tanë gjuha shqipe jtëruar gjendet në anën e djathtë, në pjesën lart të Ba- dhe arsimimi në shqip? A nuk flet shkëlqyeshëm në këtë zilikës së Shën Pjetrit në Vatikan. Portretet dhe bustet del sudore di quella folla di dannati mi soffoca appe- paese, ‘normalizzandone’ l’immagine”. pikë për shqipen dhe shkollat shqipe Kuvendi i Arbnit? na entro nelle tenebre sdrucciole del primo corridoio, Prova ne sia che, quando nel 1939 Indro Mon- e tij janë të shumta, si në Romë, ashtu edhe në Urbino Biografi francez i Klementit XI- Albani, M. Reoule e ka e vende të tjera. Papë Albani e përdori emrin shqiptar, fra due soldati, preceduto dai miei cavàs. Avanzando tanelli visitò Tirana, fu compiaciuto nel notare che theksuar kujdesin që tregonte Papë Klementi XI për krahas emrit të tij, kur ai sapo kishte lindur; u kujdes a tentoni in quell’antro, sento talvolta sotto i piedi il il riassetto urbanistico (eseguito da architetti italiani) çështjen kombëtare shqiptare me këto fjalë: „Gjon Fran- për gjuhën shqipe në periudhën më të errët të historisë; corpo di qualcuno che dorme per terra ravvolto nei stava trasformando il centro cittadino, razionalizzan- cesk Albani, që kishte prejardhje shqiptare, u kujdes ndihmoi në zhvillimin e shkollës shqipe që në ftillesat e cenci del talagàn e s’alza bestemmiando, respinto dai done il profilo. “E tutti questi uomini sono al lavoro, posaçërisht për fatin e Kishës në vendin e paraardhësve saj; qe mbështetës i madh i formimit të klerikëve kato- soldati”. circolano, trafficano, parlano, sbaraccano la città — të tij. Me nismën e tij u mblodh Kuvendi i Ipeshkvinjeve likë, si inteligjencia e vetme me frymë shqiptare në atë Nella descrizione che segue, si ha l’impressione il cui orientalismo è in completa liquidazione — per katolike të Ballkanit. Kjo ishte një fitore e madhe për periudhë. Prandaj, Papë Klementin XI-Albani e shohim di vedere i dannati delle incisioni di Gustave Doré, farla più bella. Messasi sulla via di diventare una ca- kulturën dhe kombësinë shqiptare, mbasi qenë klerikët si themeluesin e fillimit të nacionalizmit dhe të Rilindjes të parët, që filluan të shkruanin në gjuhën shqipe dhe të Kombëtare ndër shqiptarët. Sipas një tradite të njohur, che in quegli anni aveva conosciuto una popolarità pitale occidentale, deve ancora impegnarsi a fondo krijonin përmendoret e para të letërsisë shqipe.“ Ndër internazionale e che faceva certamente parte dell’im- per riuscirci”. Ma per Montanelli, inviato speciale qytete dhe fshatra të ndryshëm shpesh identifikohen me vendimet kryesore të Kuvendit ishin: Të vazhdojë emrin e një personaliteti të tyre. Edhe Laçi, një qytet i ri, maginario di Ojetti. “Di qua e di là fra le sbarre unte negli anni in cui suo padre Sestilio era a Tirana come veprimtaria e shkollave në gjuhën shqipe; të kultivohet i ngritur mbi themelet e Sebastes së lashtë ka nevojë për dei cancelli di legno d’ogni stanzone, nella penombra collaboratore di quella che fu la prima guida turisti- gjuha shqipe dhe traditat e mira vendore; të botohen lib- vjetërsi, identitet dhe traditë. Mendoj se ka një lidhje të sepolcrale si pigiano grappoli di teste umane pallide, ca dell’Albania di età contemporanea, il prototipo ra në gjuhën shqipe. natyrëshme midis këtij qyteti dhe Klementit XI, që vjen sudate, gialle e gonfie per l’umidità, tese a guardare. dell’albanese ideale si trovava nella Malësia (si legga: Klementi XI-Albani është i vetmi Papë Roman që ka nga mbiemri dhe në përgjithësi nga prejardhja, prandaj Entro nel sotterraneo più vasto. Sopra poche tavole, “Malsìa”), le “Grandi Montagne” fra Scutari e il Mon- mbajtur një mbiemër, i cili e identifikonte me kombin. është në nderin e qytetarëve të Laçit, intelektualëve të sdraiati sulle loro coperte rosse, sono tre o quattro tenegro, il cuore dell’Alta Albania resa famosa dall’o- Albani thirrej atëherë: “Clementes Undecimo Albani qytetit dhe vetë Bashkisë që në këtë qytet të ketë një arrestati politici, perché questa bolgia è anche un car- monimo libro (12) della londinese Edith Durham. “ Il Urbinas”, që në shqip do të thotë: Shqiptari Klemeneti monument të birit të shquar të këtij vendi. Vendosja e XI nga Urbino. Si atdhetar njihet edhe Papë Gjona Pali monumentit në një shesh që do të mbante emrin e Tij cere giudiziario, dove si può rimanere innocenti per montanaro del nord è un uomo fisicamente bello, bel- II, por nuk u quajt “Papa Polak”. Shprehje e dashurisë dieci o vent’anni in attesa del giudizio. S’alzano sopra lo senza leziosaggini: alto, asciutto, inciso nei tratti vi- ka vlera atdhetare, historike, por edhe turistike dhe do dhe respektit që kishte për etninë e vet është dhe ama- ta identifikonte më qartë Laçin si vendlindje të Papës un gomito, mi fissano corrugando le ciglia per tutto il vaci, mascolino in tutte le sue espressioni, immediato; neti: “Më varrosni në mënyrë shumë të thjeshtë, por të Klementi XI. tempo che resto là dentro. Ma gli altri, scalzi e semi- istinto e azione scattano quasi contemporaneamente shkruhet mbi pllakën time që Papë Albani rrjedh nga pagina 15 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Historigrafi a DDURAZZO,URAZZO, GGiacomoiacomo di CARLO BITOSSI

DURAZZO (Grimaldi Durazzo), Giacomo. - Nacque a Genova, probabilmente nel 1503, da Giovanni e Mar- gherita Monsa. Apparteneva ad una famiglia “popolare” di lontana origine albanese (il capostipite Giorgio “de Du- ratio” sarebbe giunto a Genova sul finire del Trecento), già abbastanza importante da essere compresa tra quelle che nel 1528 costituirono il corpo della nobiltà genovese. Poiché, tuttavia, secondo le leggi di riforma di quell’anno (che intendevano promuovere un artificiale accorpamento del ceto dirigente in un numero limitato di “alberghi”, cioè consorzi gentilizi) occorrevano sei case aperte in cit- tà, perché una famiglia potesse costituire “albergo” col proprio cognome, i poco numerosi Durazzo confluirono nell’”albergo” Grimaldi: nei documenti, com’era uso, il D. si trova perciò citato come Giacomo Grimaldi Duraz- zo (o Durazzo Grimaldi). Le risorse della casata, fondate sull’arte della seta e sul commercio di questa, erano molto cospicue; già il padre Giovanni fu figura di rilievo in città, ricoprendo diverse cariche pubbliche; testimonia il suo peso economico (del resto confermato dal testamento: nel 1545 possedeva sei case, una volta da seta e una bottega) la statua che il Banco di S. Giorgio gli fece erigere nel palazzo delle Compere. Nel corso del ‘500 lo stesso D. e i fratelli (Pietro, Antonio, Bernardo, Nicolò, Vincenzo) accrebbero ancora le fortune familiari inserendosi con successo nella diaspora mercantile genovese: Pietro mori nel 1545ad Anversa, dove tre anni dopo si trovava il fra- tello Vincenzo; Nicolò si trasferi (e si ammogliò con una Contarini) aVenezia. Non sembra che il D., probabilmente il primogenito della famiglia, abbia svolto attività fuori di Genova. In patria percorse il cursus honorumricoprendo incarichi onorifici e responsabilità politiche. Nel 1533 fu incluso tra i quattro nobili che andarono a Portovenere ad Shqipëri, Gjiri i Limionit: një omaggiare, in rappresentanza della Repubblica, Clemente VII in viaggio per mare diretto a Marsiglia a incontrare nga masakrat e gjermanëve Francesco I. Nel 1538 assolse un compito analogo, an- dando a Piacenza ad incontrare Paolo III che si recava a Nizza. kundër italianëve Tra il 1556 e i primi anni ‘70 fu ripetutamente senatore; nel 1573 di passaggio a Genova (dove il duca suscitava apprensione tra gli Nga YLLI POLOVINA si trovava tra i supremi sindicatori. In quello stesso anno coronò la stessi nobili “vecchi”, filospagnoli); nel novembre successivo ricevet- te don Giovanni d’Austria, che trovò una situazione ormai incande- sua carriera ascendendo al dogato, primo degli otto del suo cognome, asi Italia si shtet fashist kapitulloi në 8 shtator 1943, ushtria e in circostanze assai difficili. Da alcuni anni il contrasto tra la nobiltà scente: secondo un agente del duca di Savoia “li populi andavano in caccia di Spagnoli come fanno li cacciatori alle lepri” (Savelli; le due Psaj e mbetur edhe në Shqipëri, bëri përpjekje për t’u rikthyer “nuova” (gli antichi “popolari”) e quella “vecchia” andava acutizzan- në atdheun e vet, por shumë nuk e patën këtë fat. Një pjesë u dosi. I “nuovi”, più numerosi, si ritenevano penalizzati dal “garibetto”, occasioni cerimoniali vennero rappresentate negli affreschi della villa Durazzo presso S. Bartolomeo degli Armeni, poi trasferiti nell’atrio kapën nga gjermanët dhe u internuan nëpër kampe përqendrimi, come era chiamata la riforma alle leggi del 1528 introdotta nel 1547, disa qindra të tjerë u rreshtuan në radhët e njësive partizane. Jo dopo la congiura dei Fieschi, per attribuire maggior peso nel governo di palazzo Tursi, sede del Comune di Genova). Il corso degli eventi era però del tutto fuori del controllo del governo. Per il carnevale del pak, sidomos oficerë, u masakruan prej armatës hitleriane. Një nga alle casate più influenti, cioè alla nobilta “vecchia”. I “nuovi” volevano këto mizori do të tregojmë më poshtë, në nderim dhe kujtim të tyre. perciò che il “garibetto” fosse soppresso; e si appoggiavano all’élite del 1575 i nobili “nuovi” organizzarono un torneo che servi a proporre pubblicamente, in maniera simbolica, gli obiettivi della fazione. Il Pikërisht për këtë arsye zgjodhëm edhe gazetën “Rrënjët”, këtë popolo grasso, che chiedeva l’ascrizione alla nobiltà, e al malcontento media ambasadore të shkëlqyer të miqësisë mes Shqipërisë dhe artigiano e plebeo per i gravami fiscali introdotti per sostenere la guer- 15 marzo, dopo alcuni giorni di agitazione, con le botteghe chiuse e le strade percorse dalle squadre armate degli opposti schieramenti, Italisë. Fjala është për divizionin “Perugia”, i vendosur në kampin ra di Corsica. Dalla fine degli anni ‘60 il contrasto tra “vecchi” e “nuo- ushtarak të Gërhotit pranë Gjirokastrës. Ai komandohej prej i “nuovi” e il loro alleati del popolo grasso e delle corporazioni ar- vi” esplose apertamente anche nelle aule consiliari e in occasione dei gjeneralit Ernesto Kiminelo (Ernesto Chiminello). Në 15 shtator tigiane (in prima linea i numerosi e potenti tessitori) ottennero dal rinnovi delle cariche pubbliche. Una di queste occasioni fu proprio l’e- shumë herët ai nisi lëvizjen për të shkuar drejt bregdetit, ku edhe governo l’accoglimento delle loro richieste: abolizione del “garibet- lezione dogale del 1573, quando al doge uscente “vecchio”, Gianotto parashikohej të vinin, për imbarkim, anijet e dërguara posaçërisht. Lomellini, doveva subentrare un “nuovo” (“secunduni consuetudinem to”, nuove ascrizioni, aumento del salario ai tessitori, abolizione della Tek “Historia e Shqipërisë”, vëllimi i tretë, botim akademik i vitit electionis dal 1528 in qua costumata, se ben non legge scrittac cosi gabella sul vino, che colpiva soprattutto il popolo minuto. I “vecchi” 1984, gjendet edhe ky fragment: “...Kolona e ushtarëve italianë Marco Gentile, p. 3). Una parte del gruppo dirigente “nuovo” sperava cercarono invano di staccare il popolo grasso e la plebe dai “nuovi”; marshonte më 17 shtator gjatë rrugës Gjirokastër-Sarandë, kur di far eleggere un candidato combattivo e apertamente favorevole agli poi, sempre invano, cercarono di far registrare da un notaio il loro partizanët e goditën atë në Qafën e Muzinës, jo për ta asgjësuar, interessi della fazione. I “vecchi” miravano all’obiettivo esattamente dissenso per provvedimenti presi sotto costrizione; alla spicciolata por për ta detyruar të dorëzohej. Mirëpo edhe këtu komanda opposto, cioè all’elezione di un esponente “nuovo” moderato. cominciarono a lasciare la città e a prepararne la riconquista militare italiane kundërshtoi me këmbëngulje dorëzimin e armëve. Ajo u Il D. era in realtà il candidato dei “vecchi” (M. Gentile, p. 5, ne con l’aiuto di Gian Andrea Doria, nominato capo militare della fazio- shtrëngua të pranonte pasi kishte mbërritur në Delvinë, kur forcat espose le ragioni: “per essere stato in governo quattro anni dolcissima, ne, e del re di Spagna. In città rimasero i nobili “nuovi” (ma anche e divizionit ndodheshin të rrethuara prej partizanëve nga çdo anë. et ottima persona et siando de Supremi sempre amoroso alla patria un centinaio di “vecchi”) e nel governo sedettero i senatori della sola Veçse për dorëzimin e armëve ajo kërkoi një kusht, që komanda et alla quiete, oltre l’essere ricchissimo, il quale non vorrà né mai ha parte” nuova”, mentre un apposito ufficio di Guerra (costituito ai e forcave nacionalçlirimtare e pranoi: dorëzimi i armëve të bëhej voluto alteratione”). I “nuovi” misero avanti inizialmente le candida- primi di luglio e denominato tale a metà settembre) diventava il punto në Sarandë”. Me këtë rast autorët e librit zyrtar të historisë bëjnë ture di David Vaccà e Francesco Tagliacarne (due uomini di legge, di riferimento dell’ala radicale della fazione. Poiché la pacificazione në fundfaqe një shënim, në të cilin shpjegojnë se forcat italiane të il primo dei quali più tardi doge a sua volta), e soprattutto quelle di interna di Genova importava tanto alla Spagna quanto al pontefice e Sarandës qenë dorëzuar disa ditë më parë dhe se qytetin e kishin Giacomo Senestraro, cognato di uno dei capi della fazione “nuova”, all’imperatore, Gregorio XIII inviò in città (dove giunse il 16 aprile) në dorë partizanët. Një pjesë e tyre ndërkohë u kishin hipur anijeve l’ex segretario della Repubblica Matteo Senarega, e di Tommaso Car- il cardinale Giovanni Morone, col compito di fare da mediatore tra të ardhura nga përtej bregu, kurse të tjerët vendosën të qëndronin bone, di li a poco esponente dell’ala radicale dei “nuovi”. Le votazioni le fazioni. Nella prima metà d’agosto giunse in città un secondo me- në qytet dhe, së bashku me partizanët, ta mbronin Sarandën prej andarono per le lunghe, tanto che il Senato intervenne ad imporre che diatore, a nome del re di Spagna, il duca di Gandia. Ma i “vecchi” sulmit të pritshëm gjerman. Vijon teksti i historisë zyrtare: “Në i quattro prescelti per il ballottaggio venissero senz’altro proposti al fuorusciti dichiararono ufficialmente di non riconoscere più l’autorità Sarandë mbërritën më 22 shtator vetëm dy anije italiane dhe morën Maggior Consiglio per l’elezione. Tre dei cinque supremi sindicatori, la del governo, considerandolo illegittimo. In settembre cominciarono me vete jo më shumë se 400-500 vetë. Dy ditë më pas dy anijet magistratura preposta al controllo di conformità dei provvedimenti dei ufficialmente le ostilità, che durarono circa un mese, l’ultimo del u kthyen për të ngarkuar ushtarë e oficerë të tjerë të divizionit. Collegi e dei Consigli alle leggi del 1528, tentarono invano di opporsi. mandato dogale del Durazzo. Il 12 ottobre le fazioni concordarono Mirëpo këtë radhë s’u doli mbarë. Nuk qenë larguar as njëmijë Il D. fu pertanto eletto con una sorta di colpo di mano il 16 ott. 1573, una tregua; il 17 il D. usci di carica, mentre veniva rapidamente elet- metra nga bregu i detit kur anijet, të ngarkuara jashtë çdo mase “con grandissima sodisfattione di quelli che vogliono quiete e bene alla to a suo successore un altro nobile “nuovo”, Prospero Fattinanti Cen- me njerëz, u sulmuan nga një skuadrilje aeroplanësh gjermanë. città et alla Republica”, cioè i nobili “vecchi” (Gentile, p. II ma cfr. turione, anch’egli moderato e favorevole all’accordo con i fuorusciti. Në fillim anijet u shtrembëruan në njërën anë dhe ecën ashtu të anche Spinola, p. 301). Con eguale soddisfazione la notizia fu ricevuta Il D., divenuto procuratore perpetuo (com’era diritto degli ex dogi), plagosura një copë rrugë, pastaj u zhytën në fund të detit. Një in Spagna, dove il D. venne definito “cristiano, pacifico, rico y de muy partecipò assai poco alla vita politica cittadina: fu delegato insieme con shumicë ushtarësh dhe oficerësh u përpoqën të shpëtonin me not buena intención”. un altro perpetuo, Luca Spinola, a seguire un processo, e incaricato di duke u orvatur të ktheheshin në breg, por të paktë qenë ata që ia Il dogato del D. trascorse all’insegna dei preparativi delle due fa- rivedere le scritture del marchese Alfonso Del Carretto riguardanti la dolën në fund kësaj orvatjeje. zioni per la guerra civile; né sembra che l’azione del doge, tra l’altro città di Ventimiglia. Fece testamento il 14 dic. 1577; mori nel 1579, Tashmë kishin humbur çdo shpresë për t’u ngarkuar në anije già anziano, fosse tenuta in gran conto. Genova era al centro dell’at- entro il 7 settembre, data alla quale la moglie risulta già vedova. Venne në Sarandë, sidomos me pushtimin e ishullit të Korfuzit nga trupat tenzione delle maggiori potenze europee (Spagna, Francia, Papato), sepolto nella cappella dell’Assunta della chiesa di S. Ambrogio. Dal naziste në 24 shtator. Komanda e divizionit mori një urdhër nga Italia që t’i lëvizte forcat drejt Porto-Palermos (midis Borshit dhe che seguivano gli sviluppi dei contrasti di fazione. Appena eletto il D. matrimonio (piuttosto tardivo, a giudicare dai dati anagrafici certi dei Himarës), për të hipur aty në anije. Komanda e Zonës I Operative al dogato, giunse a Genova un ambasciatore straordinario spagnolo, suoi figli) con Maria Maggiolo di Vincenzo nacquero i maschi Giovanni, e këshilloi komandën italiane të hiqte dorë nga çdo shpresë për Juan de Idiaquez (più tardi ambasciatore residente del re Cattolico Pietro (doge nel 1619-21) e Agostino, che acquistò il feudo di Gabia- t’u riatdhesuar, në qoftë se donte që trupat e saj të mos mbyteshin presso la Repubblica). Le fazioni si equilibravano nel Senato attraver- no, rispettivamente sposati con una Giustiniani (sorella di Alessandro, doge nel 1611-13), una Saluzzo e una Brignole Sale (sorella di Giovan të gjitha në det. Mirëpo kjo nuk dëgjoi. Atëherë i vuri një kusht: so elezioni attentamente bilanciate (ad ogni rinnovo semestrale di un përpara se forcat të fillonin lëvizjen drejt Porto-Palermos, të quarto del Senato venivano eletti un “vecchio” e un “nuovo”). Ma di Francesco, doge nel 1635-37), e le femmine Lucrezia, Maddalena, Battina e Laura: la prima e la terza sposate a dei Balbi, la seconda a dorëzonin armët...Zuri komanda e divizionit të përdridhej duke fatto alla fine del 1573 la conduzione effettiva della politica cittadina paraqitur lloj-lloj arsyesh, se si të mos i lëshonte armët, por s’ia si trasferi nelle due deputazioni che prima i “vecchi” e poi i “nuovi” un De Franchi (poi doge). Il reticolo di parentele della progenie del D. rendeva evidente l’influenza raggiunta dalla casata, al centro del arriti dot qëllimit. Tërë trupat, ç’qenë në Sarandë, afro 10 mijë costituirono, che davano direttive ai colleghi di fazione nel Senato, e ushtarë e oficerë, i hodhën armët përtokë dhe vetëm pas kësaj nisën che erano impegnate a discutere le possibili modifiche istituzionali. gruppo di famiglie “nuove” che campeggiava largamente nella politica genovese insieme con le più antiche e celebri casate. marshimin drejt Porto Palermos. Nel febbraio 1574 il D. accolse il duca d’Alba e il cardinale Pacheco (vazhdon ne numrin e ardhshem) Figure nobili Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 16 Vangjel Zhapa, shqiptari që ndërtoi perlat e Athinës Nga ILIR KONTINI sponsorizuar botimin e dy abetareve të gjuhës shqipe të hartuar nga pararendësi i Rilindjes sonë Kombëtare, jë filantrop me famë në Ballkan e më gjerë, është Naum Veqilharxhi, në Bukuresht. Po kështu, ky ba- edhe laboviti Vangjel Zhapa. Kontributi i tij në mirës, financonte botimin e gazetës shqip “Pellazgu”, Nndërtimin e disa prej veprave më të bukura të që dilte në Lamia, të Greqisë, në vitin 1859-1861. Në Athinës, të cilat tashmë kanë hyrë në fondin kulturor vitin 1860, Zhapa ndërtoi në Labovë të Madhe shkol- të këtij vendi, është i pallogaritshëm. Statuja e shqipta- lën, në të cilën në vitin 1921 u zhvillua kursi normal pe- rit është vendosur përpara pallatit Olimpik në Athinë, dagogjik, nga i cili u përgatitën 94 mësues për shkollat që mban emrin e tij. Pasuria e Zhapës administrohet fillore të Shqipërisë së jugut. Ky bamirës vuri në dispo- tashmë nga komisioni i testamenteve në Greqi dhe zicion të shtetit rumun shuma të konsiderueshme parash shpërndahet edhe sipas parashikimeve të tij, lënë të për botimin e fjalorit të gjuhës letrare rumune. Ushtria shkruara pak para se të vdiste. rumune përfitoi prej tij 50 mijë napolona flori për ta Vangjel Zhapa, i cili u detyrua të emigrojë që në pajisur atë me një bateri topash me vijaska, prodhimi moshën 13- vjeçare, në Janinë, ka luftuar përkrahë më i fundit i asaj kohe. Pallati “Zappion”, i ndërtuar luftëtarëve grekë në luftën kundër Turqisë për pavarësi. me fondet e Vangjel Zhapës, është një tjetër dhuratë e Ai aderoi në ushtrinë greke edhe pas fitores së pavarës- tij për Ballkanin. Projekti i tij iu besua arkitektit francez, isë në vitin 1821, por i zhgënjyer nga disa qëndrime të Bulanzhe, ndërsa zbatimi inxhinierit danez, Theofil Van personaliteteve ushtarakë, ai u detyrua të largohet përg- Hasen. Punimet për ndërtimin e tij zgjatën 14 vjet dhe jithmonë nga atje. Nga ky moment e deri në fund të jetës shiritin e përurimit e preu kushëriri i tij, Kostandin Zha- së tij, jetoi në Rumani, që e konsideronte atdhe të dytë. pa, i ardhur nga Rumania, më 20 tetor të vitit 1888. Rastësia e bëri të pasur, pasi Mbreti i Rumanisë, Maruz, Me të drejtë, athiniotët e quajnë këtë ndërtesë “stoli flo- i fali tokën sepse Vangjeli i shëroi vajzën e sëmurë për riri” të qytetit të tyre. Ky pallat ka 15 salla ekspozitash, vite me radhë. Bamirësi i shekullit të nëntëmbëdhjetë që zënë një sipërfaqe rreth 2500 metër katrorë. Këtë qëndron krah personaliteteve më të mëdha të Greqisë. ndërtesë e rrethon një mjedis i shkëlqyer i mbushur me Fondacioni me emrin e Vangjel Zhapës, që e ka zana- statuja mermeri të skalitura nga skalitësit më të mirë të fillën në shekullin e 19-të dhe ka emër në të gjithë kon- zgjodhi Rumaninë, për favoret që siguronte ky shtet për dhe. Megjithëse ky jetonte atëherë në Rumani, zgjodhi kohës. Kjo është një vepër mahnitëse që impresionon tinentin evropian dhe më gjerë duhet të veprojë edhe arsye të sistemit të butë bujqësor. Zhapa me njohuritë e Greqinë për të ndërmarrë një nismë të tillë, pasi kjo miliona vizitorë nga e gjithë bota. Për ndërtimin e kësaj në vendin tonë për arsyen e thjeshtë se Vangjeli ishte tij mjekësore, që kishte fituar në kampet ushtarake nga ishte dikur qendra e Lojërave të Lashta Olimpike dhe vepre u shpenzuan plot 28 milionë franga ari. Ndërsa shqiptar. Ai lindi në fshatin Labovë e Madhe, të Gji- bashkëfshatari i tij, Petro Panajoti, bëhet i njohur në se ajo kishte fituar më herët pavarësinë. Në vitin 1856, për të mbuluar shpenzimet e organizimit të ekspozitave rokastrës. Me emrin e tij janë krenuar gjithmonë figura atdheun e “adoptuar”, siç e quante ai Rumaninë. krerët e qeverisë greke morën një letër nga njeriu që olimpike për çdo 4 vjet, për dhënie çmimesh dhe për të shquara si Sami Frashëri, Mit’hat Frashëri e të tjerë mbështeste moralisht dhe materialisht Lojërat Olimpike. kurorën e artë që do t’i jepet fituesit dhe shpërblim- sa herë që diskutohej rreth bamirësisë dhe këta e kishin SI E SHPËTOI SHQIPTARI VAJZËN E Letra u kishte shkuar autoriteteve të Athinës nga konsul- in e menjëhershëm për gëzimin e tij dhe të krenarisë për krenari të thoshin se ishin bashkëkombas të tij. MBRETIT lata greke e Bukureshtit. Vangjel Zhapa, merr përsipër kombëtare, është përdorur gjithë renta vjetore e tra- Në Bukuresht, mbreti Maruzi e kishte vajzën shumë përpara mbretit ringjalljen e Lojërave Olimpike, zhvil- shëgimisë së patundshme të Vangjel Zhapës, e përbërë VANGJEL ZHAPA, JA BIOGRAFIA E të sëmurë, aq sa mjekët vendosën që për ta shpëtuar t’i limin e tyre ashtu siç ishin zhvilluar në të vërtetë. Më kryesisht nga pronat në Rumani, me një shumë prej BAMIRËSIT prisnin këmbën. Ky vendim i mjekëve u kundërshtua fund të letrës, Zhapa kërkonte që edicioni i parë i këtyre 12000 napolona flori në vit. Shteti grek, në shenjë nde- Rreth figurës së Vangjel Zhapës ekziston material nga Maruzi. Kështu, mbreti rumun kërkoi që t’i jepte lojërave të zhvillohej në Athinë, në vitin 1859. Në vitin rimi e respekti, përjetësoi figurat e kushërinjve Zhapa dokumentar i shumtë, që shtrihet në rrjedhën midis dy kurajo të bijës, duke e vizituar edhe një herë te mjekët 1856, u botua në shtypin e Greqisë artikulli i madh: me ndërtimin e monumenteve të tyre prej mermeri, të shekujve dhe në hapësirën që e kalon zonën e Ballka- popullorë. Kështu, si të parë zgjodhi Vangjel Zhapën, i Vangjel Zhapa, njeriu që merr përsipër të paguajë të vendosur në të dy anët e hyrjes qendrore të këtij pallati. nit. Vangjel Zhapa lindi në vitin 23 gusht të vitit 1800, cili, pasi e vizitoi, e mori përsipër shërimin e saj. Brenda gjitha shpenzimet për rilindjen e olimpizmit…. Në vi- Përveç këtij pallati, Vangjel Zhapa dhe bamirës të tjerë në fshatin Labovë e Madhe, të Gjirokastrës. Vasil dhe gjashtë muajsh, pas një mjekimi intensiv, vajza e mbretit tin 1858, Vangjel Zhapa, në një peticion që i dërgoi shqiptarë si Apostol Arsaqi, Georges dhe Simon Sina, Sotira Zhapa, do t’i gëzoheshin fëmijës së tyre pa masë, u ngrit në këmbë e shëruar plotësisht. Si shpërblim, sh- mbretit Othon i tregonte atij se i falte qeverisë greke nga Përmeti, Jani Banga, nga Korça dhe Jani Dhima, pa e ditur se ai më vonë do të bënte epokë. Prindërit u qiptari mori në pronësi një mulli me ujë, të cilin e kishte 400 aksionet që kishte në shoqërinë e Lundrimit të Ru- nga Himara, krahas dhjetëra bamirësve të tjerë epiriotë, kujdesën shumë gjatë fëmijërisë që Vangjeli të ushqehej marrë me qira së bashku me sipërfaqen e tokës rreth tij. manisë, për themelimin në Athinë të Institutit Olimpik, midis të cilëve i madhi mecovit Georges Averof, der- me dashurinë për vendlindjen. Nga e ëma, Vangjeli që do të organizonte periodikisht konkurrime sportive, dhën nga thesari i tyre shuma të konsiderueshme për mori përkushtimin për bujqësinë, marrja me të cilën më FATI E BËRI TË PASUR duke nisur nga viti 1859. Më vonë, veç këtyre, Zhapa i ndërtimin e veprave publike si Universiteti i Athinës, pas do ta pasuronte. Në moshën 13-vjeçare, Vangjeli u Historia e pasurimit të një njeriu shpesh herë shn- shtoi ofertës së tij edhe 3000 napolona flori. Dhurata e Biblioteka Kombëtare, Akademia Politeknike, Teatri, largua nga vendlindja, të cilën nuk do ta harronte kurrë. dërrohet në legjendë. Vangjel Zhapa as që nuk e kishte Vangjel Zhapës u bë shkak që të dalë në vitin 1856 një Konservatori, shkolla “Arsaqi”, muzeume etj. France- Ai u vendos fillimisht në Janinë. Ambienti kulturor për menduar që në tokën e marrë si shpërblim nga puna dekret i veçantë mbretëror, me anë të të cilit pranohej zin Gaston De Shaps e kanë tërhequr shumë këto vepra, disa vjet në këtë qytet influencoi edhe në formimin e për shërimin e vajzës së mbretit rumun, Maruz, do të kjo dhuratë dhe ngarkoi një komision për organizimin dhe nuk është i vetmi i huaj me të cilin ndodh kështu. personalitetit të tij. Për disa vjet, Vangjel Zhapa ishte bëhej i pasur. Një shoqëri që kërkonte naftë në rajo- e olimpikëve dhe inkurajimin e industrisë kombëtare. Natyrshëm lind pyetja: Kush i ka ndërtuar këto vepra? ushtar në garnizonin e Ali Pashë Tepelenës, nga ku më nin rumun kishte konstatuar se në tokën që kishte në Vangjel Zhapa për të krijuar kushte që manifestimet që Kush i ka paguar arkitektët, sipërmarrësit, punëtorët vonë u shkëput dhe u bashkua me kryengritësit suljotë. pronësi Vangjeli kishte rezerva të mëdha nafte dhe hyri shoqëronin konkurrimet sportive të zhvilloheshin nor- për ndërtimin e tyre? Studiuesi grek Aleksandër Far- Zhapa vazhdoi luftën antiturke edhe pas vdekjes së Mar- në bisedime me të për ta blerë. Oferta e shitjes së tokës malisht, ideoi ndërtimin e një ndërtese komplekse në maqi, duke përmendur numrin e madh të bamirësve të ko Boçarit nën komandën e Zervës, dhe udhëheqësve u kundërshtua nga Vangjel Zhapa, që vendos të ishte qendër të Athinës. Katër vjet pas vdekjes së Zhapës Epirit, midis të tjerash, shkruan: “Asnjë copë e tokës të tjerë të kryengritjes antiturke. Ai është nderuar me aksioner në atë sipërmarrje të fuqishme. Të ardhurat që (1865), grekët dhanë leje për ndërtimin në qendër të grekë nuk lindi kaq bamirës sa Epiri”. medaljen e argjendtë, “për kontribut në luftën për pa- siguroheshin nga nafta filluan ta pasuronin me shpejtësi kryeqytetit të tyre stabilimentin që e pagëzuan me emrin Nga ana tjetër, emri i Vangjel Zhapës, sipas deputetit varësi të Greqisë”, gjë që konfirmohet edhe nga ministri shqiptarin, që po kërkohej gjithandej si një nga pajtim- “ZAPPION”, për nder të Vangjelit që dha kontribut grek, Sotiropullos, u shkrua bashkë me emrat e burrave i Jashtëm i Greqisë, L. Deligeorges, në një shkresë që tarët më të kërkuar ndër gjithë pronarët e tokave. Van- mjaft të çmuar në rilindjen e Lojërave Olimpike. më të mëdhenj bamirës të Greqisë, në sallën e parla- mban për datë 31 dhjetorin e vitit 1890. Pjesëmarrja gjeli bleu sipërfaqe të mëdha tokash në Fundem dhe mentit grek. e Vangjel Zhapës në kryengritjen antiturke të Greqisë Budest. Më pas, bleu edhe pronat e katër pronarëve të DHURATA PËR BALLKANIN E SHQIPËRINË Kur një përmbytje në Rumani shkatërroi mullinj me ra në sy të turqve, të cilët i arrestuan nënën, Sotirën, mëdhenj si Lluika, Kasiora dhe çiflikun Broshten. Në Shqiptari emigrant, Vangjel Zhapa, kishte synime për ujë, por pa prekur ato të Vangjel e Konstandin Zhapës, tashmë në moshë të thyer dhe i plaçkitën pasurinë vitin 1934, Vangjeli kishte kërkuar që edhe kushëriri edukimin e vajzave me virtytet e moralit të shoqërisë këta nuk menduan për asnjë çast për fitime, por ndih- atërore. Kompleksi i kësaj figure, vështirësitë gjuhës- i tij, Kostandini, të shkonte në Rumani. Me ndihmën e moderne, pasi mesjeta i kishte lënë të ndrydhura. Zha- muan më gjithë shpirt fatkeqët, të përmbyturit, shumica ore, vendet e shumtë ku mund të ketë informacione këtij të fundit, Vangjeli bleu sipërfaqe të tërë tokash buj- pa bënë projektet për çeljen e shkollave femërore në e të cilëve ishin vendas rumunë. Vangjel Zhapa, në çif- bibliografike, kanë bërë që shumë studiues të braktisin, qësore. Në vitin 1860, Zhapa kishte rreth 66 çifliqe me Kostandinopojë, Adrianopojë e Labovë të Madhe, sipas ligjet e Vllahisë, hartoi edhe një program për rilindjen të mos e çojnë deri në fund, apo të studiojnë aspekte të ardhura vjetore 1500 napolona flori secili. Më vonë, modelit të shkollave më të mira të shtetit helen. Nuk e Labovës, të vendlindjes së vet. Sipas këtij programi, u të veçanta të personalitetit të tij. Rumania, ku Vangjel pasurisë së tij i shtohen edhe fabrika e alkoolit, dhe një mungon edhe ndihma për Shqipërnë e varfër. Zhapa do ndërtua shkolla me dy nivele sipas modelit bashkëkohor Zhapa, kaloi pjesën më të madhe të jetës së tij, është mulli me 12 gurë, që, për nga kapaciteti i bluarjes, ishte të përkujdesej nëpërmjet testamentit të tij për shkollat e së bashku me konviktin, që do të strehonte nxënësit e vendi që e ka vendosur më mirë në fokusin e studimit i vetmi në Rumani. Rezidenca e shqiptarit ishte çifliku Leklit, Kakozit, Karjanit, Nivanit, Përmetit, Dhrovjanit, largët. Vangjel Zhapa me shpirtin e tij dhurues, rrezatoi këtë figurë interesante. Ky personalitet u përkujtua me Broshten. Ndërtesa ishte disa katëshe dhe rrethohej nga Delvinës, Filatit e Qeparoit. Në testament parashikohej ndihmë edhe për të varfërit në vendlindje e më gjerë. nderim të veçantë në maj të vitit 1971, kur u bë inaugu- një mur rreth 2 metër i lartë, pajisur me kulla vrojti- që për çdo vit fondi në ndihmë të këtyre shkollave të 50 familje të varfëra labovite u trajtuan me 250 na- rimi i Muzeut të Sportit të Rumanisë. Në Labovë të Ma- mi. Brenda mureve gjendej edhe një livadh i bukur me kapte shifrën e 1200 frangave ari në vit. Shqiptari i lar- polonë flori ndihmë vjetore, shumë vajza të varfëra të dhe, që është vendlindja e Vangjel Zhapës, ende janë pemë frutore, lule të zgjedhura që e bënin ambientin guar vetëm 13 vjeç nga vendlindja e tij, Shqipëria, ka vendlindjes janë martuar me fondet e Zhapës. shtëpitë trekatëshe që u ngjajnë kështjellave historike. rreth e rrotull më të këndshëm. Rezidenca ruhej nga Megjithëse kanë kaluan 150 vjet nga koha e ndërtimit të gardë shqiptarësh me rreth 100 vetë, veshur me ko- tyre dhe dhjetëra vjet nga Lufta e Dytë Botërore, kur u stume kombëtare, fustanella dhe këmisha të bardha LETËR SHTËPISË SË LIRISË SHQIPTARO-AMERIKANE dogjën, këto shtëpi janë ende të parrëzuara, dëshmi kjo mëngëgjera, që i vishnin në ditë festash bashkëpatriotët e artit madhështor të ndërtimit të tyre. Këto shtëpi ishin e vet të Rrëzës, Tepelenë. Rezidenca kishte formën e PRANONI NJË FALËNDERIM TË TRISHTË TIMIN pronë e Vasil dhe Kristo Zhapës, dy vëllezërve labovitë, një “fortese dake”, e vendosur në një fushë të hapur Nga VISAR ZHITI përkatësisht babai dhe xhaxhai i Vangjelit, i cili emigroi dhe shihej nga larg. Vendqëndrimi i Vangjel Zhapës, Falenderimet e mia dhe mirënjohjen time më të thellë SHTËPISË SË në fillim në Janinë të Greqisë dhe më vonë në Rumani. ndodhej 60 kilometër në veri të Bukureshtit, kryeqytetit LIRISË SHQIPTARO-AMERIKANE në Washington, anëtarëve të saj të Rumanisë. Në ndërtesën e vet, shqiptari kishte një bi- që nga më i largëti dhe më i panjohuri e deri tek miqtë e bashkëv- VENDOSJA NË RUMANI bliotekë shumë të pasur me libra, që ishin në përputhje uajtësit, të gjithëve ju, për mbështetjen e dhënë, kurajon, të gjithëve Pas përfundimit të luftës antiturke dhe rimëkëmbjes me formimin e tij iluminist. Vend të rëndësishëm në ju që m’u gjendët pranë dhembjes time më të rëndë e të gjithjetshme së Greqisë, Vangjel Zhapa u tërhoq në jetën private, bibliotekë zinin autorët e mëdhenj të letërsisë greko-lati- për mua, në tragjedinë time familjare, që deshët të qëndroj ende dhe duke hequr dorë nga nderet dhe titujt ushtarakë si dhe ne, që mendohet që t’i ketë blërë në Paris, në kohën që pretacionet e tjera që ndau shteti grek. Në vitin 1831, shkoi për të studiuar. deshët të më shikonit dhe atje ku më propozoi shteti, ambasador në pas 18 vjetësh, vizitoi për disa ditë vendlindjen, La- Vatikan, si të thuash në një si mundësi më tepër për të folur dhe me bovën, dhe të afërmit e tij. Në fund të vizitës, mbasi VANGJELI RINGJALLI LOJËRAT OLIMPIKE Zotin tani, që më braktisi, por Zoti siç thotë Naimi ynë, është dhe bren- mori bekimin e nënës, me karvanet e kohës u largua Lojërat Olimpike janë veprimtaria më e vjetër në da në krahëruar në formën e besimit... Shtëpia e Lirisë më ka dhënë për në Verias (afër Selanikut) të Maqedonisë greke, e sportin botëror. Zanafilla e tyre është që te grekët e la- shumë, më ka thirrur në gjirin e saj dhe librat e mi, burgologjitë, i ka cila ishte akoma nën sundimin turk, me mendimin që shtë dhe janë zhvilluar deri në vitin 392 të erës së re, vit përuruar në metropolin botëror, në New York. Ju bëtë që unë të besoj atje të merrej me tregti e bujqësi. Koha vërtetoi se ishte kur këto lojëra u shkatërruan nga një perandor romak. se kam shpjeguar shumëçka, që vujatjen e kam kthyer në vlerë njerëzore, pavarsisht nga pengesat që nuk e padurueshme bashkëjetesa me turqit e egërsuar, që i Pas shuarjes së këtyre lojërave u deshën të kalonin edhe më ndahen as tani, që i sjell e kaluara, që i prodhon e tashmja... Por nuk po zgjatem, tani unë jam i tjetër shikonin me dyshim e urrejtje. Shkaku i vërtetë i largi- 15 shkekuj që të rilindte përballja sportive. Në biblio- jete prej nate, i braktisur prej jetës time të dikurshme, dritës së saj, ndjehem pa qiell, mu përmbys mbi mit të tij nga Greqia ishte konflikti që krijoi me disa per- tekën e Akademisë Olimpike Ndërkombëtare ekzistojnë krye, dhe nga toka e atdheut kam veç pak vend, një varr që më thërret... më ka mbetur dhe dëshira për sonalitete të larta të atij vendi. Vangjel Zhapa, para se dokumente dhe fakte që vërtetojnë se një nga figurat e të gjithë ju për një jetë më të mirë, ndjesë nëse kam harruar nga ato që duhet të thosha, ndjehesh jashtë të largohej nga Greqia, mendoi për dy vende, ku mund shquara që kontribuan për ringjalljen e Lojërave Olim- botës, jashtë vetes, hije që përvijohet nga drita juaj... të emigronte: Egjipt ose Rumani. Pas një lufte motivesh, pike ishte Vangjel Zhapa, filantropi nga Labova e Ma- Mbarësi kudo, në familje dhe punë, i dikurshmë Visar Zhiti pagina 17 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Cultura “E KUQJA E FATES” Nga MONIKA STEFA qytetet në botë që ofrojnë seks hapur kanë lagje të tëra që këtë e dëshmojnë nëpërmjet dritave të kuqe, eksi shet. Kjo është e vërteta më e vjetër që vjen që ndjeshmëria për buzë të bukura rritet me ngjyrën e Snga koha kur lindi marrëdhënia ndërvepruese mes kuqe të buzëkuqit nga kutia e tualetit. Por e kuqja, dy njerëzve që filluan të shkëmbenin mallin e parë që sipas U.Ecco, natyrisht dëshmohet të jetë dhe ngjyra kishin. Dhe ekspertët e artit të së bukurës shkojnë më e dhunës, e zemërimit dhe e komunizmit, ku secila tej, e kuqja si ngjyrë gjithmonë shet. Pavarësisht se të prej këtyre përcaktimeve padyshim ka treguar se nxit tjerë shtojnë se shitjet e pikturës nuk varen vetëm nga presionin e gjakut. Shpeshherë ajo është përcaktuar e kuqja, por dhe e verdha, bluja dhe viola, e kuqja gji- dhe si ngjyra e xhelatëve të mesjetës. Por e kuqja e thsesi mbetet një nga ato ngjyra dominante, çmimi i së Fates, pa dyshim është një e kuqe që flet në emër të cilës në çdo epokë ta grish dyshimin për ta rimenduar historisë së të bukurës, venustas, që d.m.th. “bukuri mallin ta kesh. Pak javë më parë në Puglia të Italisë, në fizike” vjen nga “venis” domethënë gjak, ndërsa for- Putignano më saktë, një ekspozitë “Tra Fate e Fate” u mosus “i bukur” vjen nga formo – nxehtësia, që vë çel me autor Fate Velajn, këshilltarin për diplomacinë në lëvizje gjakun. Kur aktori Bekim Fehmiu kulturore të Kryeministrit Edi Rama. Në pikturën e Caravaggios ku Giudita ia pret kokën Ekspozita mbante piktura nga cikli “E kuqja në Olofernos, e kuqja të ngjall frikë nga përgjakja e vizitonte shpellën në dhomën e gjumit”, fotografi nga cikli “Përqark iden- kokës, por njëkohësisht shfaqet dhe sensuale. Një titetit”, ese e përsiatje të ndryshme lidhur me per- perde e kuqe aty në një anë tregon se vrasja po ndo- Himarë ku u ndesh ceptimet e autorit nga udhëtimet nëpër vende të dh në një dhomë gjumi ku Oloferni u përball me një ndryshme europiane, syrit të vëmendshëm të të cilit rezultat krejtësisht të ndryshëm nga takimi i tij i dehur Odiseu me Ciklopin nuk i ka shpëtuar aspak një botë njerëzore që lëviz prej seksi me një grua të re. Sapo ajo ia preu fytin, gjithaq para syve tanë, por që shpesh nën vorbullën një tufë currilash gjaku në ngjyrë të kuqe si ajo e ë fund të gushtit të vitit 2006, gjatë një vizite e së përditshmes, nga ngjyrat e jetës i marrim asaj jetës, u derdhën me tërbim jashtë. Por e kuqja e Ca- në Vlorë dhe më pas në Himarë, aktori me N vetëm bardhezinë. Hesiodi tregon se në dasmën e ravaggios nuk ishte e kuqja e shëmtuar e një vrasjeje, famë botërore, Bekim Fehmiu, vizitoi edhe shpel- Miku ynë i madh Kadmit me Harmoninë në qytetin e Tebës muzat por një e kuqe tjetër, një e kuqe mes dashurisë për lën ku, sipas mitologjisë, është ndeshur Odiseu kënduan për nder të çiftit të ri këto vargje, të cilat jetën dhe seksin pazgjidhshmërisht të lidhura bashkë. me Ciklopin. Shpella që ndodhet pranë lagjes së dhe i paharuar fill pas tyre, nisën t’i këndonin edhe të pranishmit: Për shkak se seksi është kuptimi kryesor i së kuqes Spilesë në qytetin e Himarës, njihet nga vendasit “Kush është i bukur është i dashur, kush nuk është në art, Maria Magdalena, prostituta që u bë më pas dhe më gjerë me të njëjtin emër: “Shpella e Spi- i bukur nuk është i dashur”. Këto vargje proverbiale një nxënëse e Krishtit, është portretizuar në mantel ARISTIDH KOLA lesë”. Historiani vlonjat, prof.dr.Bardhosh Gaçe, që janë përmendur dendur edhe nga poetët e mëv- apo veshje të kuqe, ndaj për këtë, ajo do të vazhdojë që e priti dhe shoqëroi aktorin e njohur në atë - një libër i ri i Kolec Traboinit onshëm janë në njëfarë mënyre shprehje e kuptimit të përndezë ndjesitë njerëzore e të mistifikojë veten vizitë të paharruar, tregon për ATSH-në detaje të përgjithshëm që kanë grekët e vjetër mbi bukurinë përmes së kuqes së saj. Ndaj dhe në pikturën e tij rreth saj. “Fehmiu e kishte patur ëndërr të vizi- Më rastin 15 vjetorit te vdekjes së arvanitasit së pari dhe ndjeshmërinë ndaj saj, së dyti. Kjo është “Noli me tangere” e vitit 1514, si dëshmohet në Un- tonte shpellën ku, sipas mitologjisë, ishte ndeshur te madh Aristidh Kola. ndjesia që të kalon në mendje sapo shfleton librin e gjillin e Gjonit, Titiani i jep Maria Magdalenës flokët Odiseu me Ciklopin, në atë skenë që është fiksuar Aristidh Kola ishte nje mendje e ndritur qe e Fate Velaj “Mes Fates dhe Fates”. e saj të kuqe, për të theksuar përskuqjen e ndezëse tek filmi “Uliksi”, ku protagonisti i tij, interpretohej tejkalonte kohen e tij. Kultura, tradita, gjuha, Realiteti shqiptar është një mjedis i helmët dhe të dëshirave. nga Fehmiu. Teksa shkonim tek vendi ku ndodhet i pandjeshëm ndaj së bukurës, ndaj ngjyra të tilla Është një fakt i bukur historik që artistët modernë prejardhja, historia ishin gjithçka në jetën e shpella, Fehmiu kujtonte momentet kur interpre- që të vijnë para syve kur shfleton vepra të tilla janë në fillim të shekullit të 20 përqafuan ndjeshmërinë tij. Ai e shihte Shqipërinë me sytë e shpresës. tonte rolin e tij të famshëm. Mjediset e kësaj shpel- befasuese në gjithçka që ai ndërmerr dhe refuzon e së kuqes nën frymëzimin e epokës së paganizmit le nxitën tek ai kujtime të një kohe të largët që li- njëherësh. Jeta e lidhur ngushtësisht me njëri–tjetrin, gazmor shumëdritësh. Vepra me titullin “The Dance” ….Edhe pas 15 vjetëve të vdekjes së Aristidh dheshin me filmin. Kjo shpellë, sipas tij, duhej të si në një komunitet kushërinjsh, e bën atë akoma dhe i Henry Matisse në vitet 1909–1910 prodhuar në Kolës, ende vegjeton një zili për keq, tek ata që ishte skena e vërtetë ku duhej të luhej ai moment i më të varfër, ku secili ka kohë të merret me tjetrin dy versione, ka një variant, ku kërcimtarët shfaqen kanë veshur papuçet akademike të Obllomovit. përballjes me Ciklopin”, tregon Gaçe, ato çaste të dhe inatin që e ngre natën si kështjellë ndaj tij. Ndaj me një rozë të lehtë të trupit në momentin e tyre Lënia jashtë vëmendjes, thuajse në harrim e kës- paharruara që shoqëroi aktorin e njohur shqiptar këto vepra të tilla në Tiranë dhe kudo në hapësirën të kërcimit dhe po ky variant ruhet në Muzeun e aj figure, duke mjaftuar me emërtimin “Aristidh me famë botërore, Bekim Fehmiu. Sipas Gaçes, në shqiptare mbeten si dritëzat e qirinjve në qelën e një Artit Modern të Nju Jorkut. Por kurrë ky prodhim Kola” një rrugicë të vogël në periferi të Tiranës, mjediset e shpellës ata qëndruan rreth 30 minuta, murgu mesjetar. Liria dhe hapësira që ndihet në këto i parë, nuk është vizituar nga aq shumë vizitorë sa diku fshehur pas pallatit të Brigadave a fshatin ndërkohë që aktori shprehu keqardhjen që atëhere, piktura, fotografi dhe perceptime të autorit janë plot varianti tjetër i dytë, ku e kuqja pagane ndez trupat Sauk, është vërtetë shprehje e qëndrimit tonë cinik diku në hyrje të saj, ishte ndërtuar një lokal. “Ky dritë e mendime, madje me një ndriçim të veçantë e kërcimtarëve në tablonë që ruhet në Muzeun e ndaj kulturës arbërore, e mendësisë sonë të vetizo- është një monument i rëndësishëm që duhet të dhe të përftuar nga pranëvënia e ngjyrave të pastra si famshëm të Hermitazhit në Shën Petersburg. Dhe limit, për të mos thënë frikës se mos bash për këtë ruhet dhe të promovohet, sepse sjell momente të e kuqja, e kaltra, ngjyra e artë, ajo e argjendtë, e bar- ende ndoshta me shumë gjasë përdorimi i ngjyrës mbeten prishaqejf diplomatët e fqinjëve. Vështirë njohura të historisë së mitologjisë”, kujton Gaçe dha shpeshherë po aq sa dhe e gjelbra. Ndër zbuku- më sensuale në artin modern, të së kuqes pra, duket është ta pranojmë të vërteten, por pa e pranuar thënien e Bekim Fehmiut, në atë vizitë në Shpel- rimet në tërësi që shihet në veprën e tij, themelore se vazhdon të jetë në trendin e ri të artit botëror. atë nuk ka as dhe një shans të vetëm të gjejmë lën e Spilesë, ku mendohet të jetë zhvilluar ske- është se ato mbështeten te drita e ngjyra: mermeri E kuqja e Fates nuk është aspak e ndryshme. Në një udhë të drejtë në këtë mishmash kombëtar, ku na e përballjes së Odiseut me Ciklopin. Historiani është i bukur për bardhësinë, metalet për pasqyrimin librin dhe ekspozitat e çelura me veprat e tij, Velaj flitet veç për politikë, ku prodhohen veç konflikte vlonjat thotë se, Fehmiu, që vinte për herë të parë e dritës. Sipas Fates, edhe vetë ajri është i bukur për duket se ëndërron një botë femërore në mënyrë e kultura konsiderohet si një handikap shoqëror i në Vlorë, kishte mbetur i mahnitur nga gjithçka që shkak të shkëlqimit të tij kur ka diell. Gurët e vyer të pavetëdijshme, ku dhe krijuesi është i po kësaj bezdisshëm. pa. Ai, sipas Gaçes, kishte treguar se, për të inter- janë të bukur për shkak të ngjyrave të tyre. gjinie, duke i besuar një perceptimi, nxehur nga Aristidh Kola ishte nje mendje e ndritur qe e pretuar “Uliksin”, kishte lexuar shumë nga historia Sytë janë të bukur kur ata janë të ndritshëm, ako- një e kuqe pagane, dhe një parajse mishtore. Kur tejkalonte kohen e tij. Kultura, tradita, gjuha, e mitologjisë greke. “Kishte lexuar mjaft libra të au- ma dhe më të bukur kur ata janë të kaltër. Te vepra shfleton librin e Velajt, fotografitë, esetë dhe pikturat prejardhja, historia ishin gjithçka në jetën e tij. Ai torëve grekë dhe kishte adhurim për mitologjinë. e Fate Velajt ky kuptim i ngjyrës së gjallë, është kur- bollshëm të ngopur me këtë të kuqe të pasur në Tate e shihte Shqipërinë me sytë e shpresës. Ai kishte Madje, shprehu keqardhjen që ai origjinalitet i doherë i pranishëm. Por ajo që ndal feksjen e shqisa- Modern, arrin t’u kthehesh mistereve pagane me udhëtuar katër herë në Shqipëri e një herë në krijimtarisë së dikurshme të mitologjisë, trajtohej ve është pa asnjë dyshim për këdo, e kuqja, e kuqja gjithë trishtimin e tyre ekzistencial, por që mbetet Kosovë, por edhe në Kalabri e Siçili, gjithnjë me ndryshe nga autorët aktualë. Përmes leximeve të e gjakut njerëzor si një ngjyrë që në mesjetë, përcak- tepër sexy, ndaj e them me bindje se do të vazhdoja dëshirën e zjarrtë për ta thyer atë barrierë që na shumta, Fehmiu kishte hyrë në brendësi të rolit tohet si ngjyra e seksit, e guximit dhe e fisnikërisë. padyshim të paguaja çdo gjë për këtë lloj të kuqeje që kishin vënë në mes nesh, në mes të njerëzve të një dhe siç tregonte, e përjetonte atë me të gjithë Kjo është e vërtetë si në jetë ashtu dhe në art. Fu- i nevojitet Shqipërisë në çdo bark të harkuar të saj. gjuhe dhe një gjaku. Ndaj është krejt e kuptueshme forcën e shpirtit. Prandaj dhe donte të kishte një stanet e kuq janë konsideruar përgjithësisht sexy, çiltërsia me të cilën e priti dyndjen e emigrantëve kujtim nga vendi real historik, ku ishte zhvilluar shqiptarë në Greqi me mendimin, se kjo do të ishte skena e Odiseut me Ciklopin. Bëmë fotografi dhe një rast ideal për të krijuar lidhjet e mungura në ai e mori atë me vete si një gjë të shtrenjtë. Madje, mes të krahëve të shqiponjës. kur vizituam edhe plazhe dhe vende të tjera përg- Ai u afroi shqiptareve emigrantë një miqësi pa jatë bregdetit të Himarës, si në Jalë, Fehmiu tha asnjë rezervë e pa asnjë kusht. Ai nuk përdori për se, këto janë vende të mrekullueshme ku mund të ta asnjë herë fjalën emigrant. I quante me gjuhën luhen mjaft filma. Ja tek janë vendet ku “Holly- e tij të bukur shqipo-arvanite “djemt”. Kush e di voodi” mund të zgjedhë për filmat e vet”, tregon ç’bëjnë djemt. Kush e di ku janë djemt. I thërris- historiani vlonjat. Ai shprehet se, Fehmiu kishte te ashtu siç thërriste të birin e vet Panajotin. Me lexuar edhe mjaft për historinë e pellazgëve dhe të të njëjtën dashuri. Ishte një miqësi e dashuri që ilirëve dhe ishte mjaft i orientuar në këtë drejtim. buronte prej gjakut të përbashkët që na rridhte në “Ishte i ndjeshëm për rolin e Skënderbeut, duke damarë e gufonte në zemrat tona arbërore. E më së u shprehur se, aktori rus që e kishte interpretuar shumti nuk ishim ne që e kërkonim atë, sepse edhe atë, kishte forcën, por jo plastikën e nevojshme druheshim, por ishte ai që interesohej se çfarë ndo- për rolin e Skënderbeut, tek filmi me të njëjtin dhte me emigrantët shqiptarë në Greqi. Që kur e emër”, vijon tregimin e vet Gaçe. Ai kujton se, në takuam për herë të parë, ashtu do ta ruajmë në atë periudhë, aktori i njohur erdhi nga Italia, ku kujtesë, të gjallë e plot energji, të përzemërt, me ishte angazhuar me disa bashkëpunime për filma fytyrë plot dritë e të qeshur, gjithmonë i mirë e serialë, ndërkohë që, kishte shprehur dëshirën bujar. Kush tjetër si ai! për të bashkëpunuar me aktorët shqiptarë, por në E kjo ndodhte se ai kishte nje vizion te madh e një moment të mëvonshëm. “Fehmiu në ato ditë nuk i shihte shqiptarët e Shqipërisë së vitit 1913 si do të festonte edhe 70 vjetorin e lindjes dhe ki- njerëz të përtej sinoreve, por vëllezer gjaku, sepse shte sjellë me vete një shishe verë “Peja”, të cilën e dinte se kufijt ishin krijuar nga të tjerët e jo nga e konsumuam së bashku”, sjell në kujtesë Gaçe. shqiptarët, se pengesat i sjellin qeveritë e politika, Sipas tij, Shpella e Spilesë është monument i kul- por jo popujt. turës natyrore dhe ajo duhet të vlerësohet si e tillë. Aristidh Kola ishte si një diell që lind, kalon në “Aq më tepër që, tashmë kemi edhe një element zenit dhe perëndon, e gjatë gjithë udhës në qiell tjetër, atë të vizitës në të, të Bekim Fehmiut, i cili ndriçon për njerëzit. Kështu ndriçoi gjatë tërë do të mbetet në memorien e shqiptarëve dhe më jetës së tij miku ynë i madh e i paharruar që sot gjerë, mes të tjerash edhe për rolin e Uliksit në e kujtojmë me nostalgji. Veç perëndimi ishte tejet filmin me të njëjtin emër”, thotë historiani Bar- tragjik për diellin metaforik me emrin Aristidh dhosh Gaçe. Kola.... Letteratura Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 18 Kabashi i Moravës së Epërme Nga ZENUN REXHEPI HIL MOSI VALLJA E KAÇAKËVE Ah, Shqipni, mos thuj “mbarova!’ Në një mjedis të gjetur në pikën e natës, ku çdo gjë PJESE NGA MONOGRAFIA Se djemt’ tu edhe janë gjallë! rrethohet nga heshtja, vjen çeta e kaçakëve..Gjithësecili N’kam asht çue e rrebt’ Kosova është në përgjim. Diçka presin…Surla dhe tupani, me abashi hyn në radhën e fshatrave më të mëdha E ban luftën ballë për ballë. goditje ritmike (herë me thupër, herë me maçungë), e Ktë Komunës së Vitisë. Në mileniumin e tretë hyri Po, Kosova! Atje pikspari! nxjerrin në pah edhe më qartë atmosferën dramatike me 350 shtëpi dhe me rreth 3000 banorë. Krisi topi me duhi të këtij çasti. Fillimisht, duket prijsi, me pushkë në dorë Monumenti i zbuluar “Dea Dardanica” (Perëndes- Atje gjaku i shqiptarit dhe syrin pishë, të ngulitur diku andej nga pritet armiku. ha dardane) dhe gjetjet e tjera në fshatin Smirë, që i Ra në tokë me mbi përsri! Kalon në qendrim vëzhgimi duke vënë dorën mbi sytë. takojnë shek. II të erës sonë, dy tre kilometra në veri- “..Fshati ende nuk i kishte shëruar plagët që ia Ndërkaq, dy burra ulen me njërin gju në tokë, prijsi perëndi9m të Kabashit, dëshmojnë se në Moravën e kishte shkaktuar Shefqet Turgut Pasha (më 1910)… hypën sipër tyre dhe, duke i mbështetur fort të dyja Epërme banonin qysh në lashtësi. Ishte thyer një okupator, por erdhi tjetri edhe më i këmbët, hedh shikimin diku. Rreth tij bashkëluftëtarët Në kohërat e sulmeve barbare (romake, sllave, tur- egër e më mizor..Fshati u dogj e u plackit. Të gjitha formojnë një rreth…dhe ata lëvizin një copë herë, sa ke), shqiptarët, pra edhe kabashasit, nga zhdukja i gjërat e vlefshme u grabitën. Arin e grave, pajën e djathtas, majtas në përgjim. Heshtje…Duket se rreziku shpëtonte mali, bjeshka. Prandaj, ato për ta janë dhe nuseve dhe të vajzave, bylmetin, fasulen, dimërishtet kalon. Pastaj kaçakët na japin imazhin e një skene tjetër Së pari në Kosovë erdhi brigada çetniko-komuniste mbesin simbol i jetës dhe i shpëtimit, ashtu si thotë e rezervuara, i morën. Dyert e oborreve, hambarët, romantike nga jeta e tyre, “ndejën rreth zjarrit”. Duket nga Maqedonia, pjesë e Armatës II bullgare, brigada Miftar Spahija me rastin e vdekjes se Ernest Koliqit: qerret..janë vërejtur deri vonë në shtëpitë e plaçkit- se bën ftohtë nga që i fusin gishtat nëpër flokë; edhe pse nga Serbia dhe Mali i Zi. Atyre u vijnë në ndihmë “Veç ju o male e bjeshkë të dashtuna ju qofsha tru, ësve…Plaçkitësit i morën me vete të gjitha, duke lënë të uritur, të lodhur, nuk flenë. Veshi dhe syri kap çdo dy brigada partizane të Enver Hoxhës..Nga drejtimi i qi na e pshtut nji rryp të hollë toke në rranxë t’A- pas vetëm vajin e nënave për fëmijët, vajin e nuseve zhurmë, çdo lëvizje. Dora u rri gati te pushka, edhe pse Gjilanit dhe Vitisë vjen brigada II e Kosmetit e UNÇ dfriatikut”. për burrat, vajin e fëmijëve për prindërit dhe mal- dy-tre kaçakë bëjnë roje…” (me komandant Jovica Papadiqin, ferizajas). (Kur kabashasit u vendosën në fillim në Viti ven- lkimin e plakave, drejtuar vrasësve..Fshati mbet në Leo Frojndlih Sipas një statistike të organeve të pushtetit, gja- dasit nuk u jepnin çika për nuse). Mulla Ibrahimi i duart e grave dhe të fëmijëve. Shumica e nënave fëm- “Kushdo që kalon pa vënë re një holokaust (gjeno- të vitit 1945 u eliminuan 1416 të arratisur, prej të xhamisë në Gërmovë ia jep një vajzë familjes Jashari. ijët i rritën duke qendruar në gjini, për t’u kthyer pas cid), nuk duhet të çuditet aspak, në qoftë se dikush, cilëve 292 u vranë, 148 u zunë, ndërsa 195 u dorëz- Kur kthehet bija s’pari, hoxha e pyet vajzën: disa vjetësh, ku rifilluan jetën aty ku dikur ishte fsha- mbase edhe ai vetë, do të bjerë viktimë e një ho- uan. Njësitet e UNÇ vranë 9 dezertorë, 57 i zunë, “Çfarë ishin gjinsh ishin- bijo?” ti…Me mund të madh arritën t’i shërojnë plagët dhe lokausti tjetër…Egërsisht dhe në mënyrën më antihu- kurse 847 u dorëzuan. Në Greqi ikën 196, kurse Ajo i përgjigjet: t’u dalin zot trojeve të shkretetuara..Ata (që shpëtuan mane që ka shfaqur ndonjëherë çizmja e pushtuesit, në Shqipëri 25 veta.. Organizata ilegale e NDSH “Nuk ishin gjin t’kqi, po ren nuk kishin. Nuk kishin gjallë në rrethana të ndryshme të rastit) nuk i kishin (serbët) bënë barbarizma që nuk kanë të përshkruar, ishte masive pas vitit 1945 në trojet shqiptare jashtë as fun’ buke, as tërvesë, as saxh.as çerep, as t’pi…! harruar porositë e Bajram Currit, Isa Boletinit, Idriz me dhjeta-mijëra burra të paarmatosur të therrur, gra shtetit amë. Ajo gjatë viteve 1945- 1947 në radhët e Fisi është burimi i nji gjaku. Vllaznia asht të damit Seferit…të cilët në vitin 1910..qendruan dy net në të përdhunuara, pleq e fëmijë të mbytur, me qindra veta kishte më tepër se 30 mijë anëtarë, atëhere kur njij fisi. Vllaznia mund të ndahet (shumohet). Fiset Kabash, për të mobilizuar popullin për luftë kundër fshatra të djegur e të rrafshuar me tokë. Megjitha- PKJ në Kosovë kishte rreth 8800 vetë, prej të cilëve kryesore, tuj fillue nga Shqipnia e Veriut, janë: turqve..Me atë rast, në oborrin e xhamisë së fshatit të Evropa edhe sot vazhdon të heshtë…Mosdenon- rreth 6000 shqiptarë.. Vetëm në Ferizaj kishte katër Kelmend, Kastrat, Hot, Grudë, Shkrel, Gash, Kra- banorëve të tubuar iu kishin thënë: :Këto troje janë cimi energjik i holokaustit kundër cilitdo popull, do burgje…..Ata që thirreshin natën gjoja për t’u mar- sniqe, Bytyq, Berishë, Thaq, Kabash, Morinë… tonat. T’i ruajmë e t’i mbrojmë si sytë e ballit.” të thotë vetëm bashkëfajësi me krimin dhe asgjë më rë në pyetje, nuk ktheheshin ma. Klithmat, bërtimat, Përsa i përket Shoshëve, Shalës e Mirditës…janë Për t’i “disiplinuar” shqiptarët e Kosovës pushteti shumë…Heshtja e Evropës për holokaustin shqiptar, gjëmët e të munduarve, të të therrurve, jehonin gjatë Morinas. okupues serb konsideronte se “…për një kohë të gjatë në fakt përbënte një shtytje (nxitje) për masakra të në veshët dhe zemrat e atyre që pritnin, shpresonin. Bajraqet janë 24. Pesë (5) të Mirditës, shtatë (7) duhet të vazhdojë sundimi me ligje të jashtëzakons- reja, tani me përmasa dhe më të frikshme.” Po të pakët, shumë të pakët ishin ata që shpëtonin.. të Pukës, pesë (5) të Malsis së Madhe, shtatë (7) të hme…”Me pushkë e me top” duhet të mësohet ky KAPELA E XHANDARIT NË SHKOP Në bazë të të dhënave arkivore dhe të shënimeve Malsis së Gjakovës…Nderim të posaçëm në vendet popull “i egër” për të jetuar në një shtet modern…” Për qëllime provokimi, xhandarët serbë e venin një nga terreni, gjatë muajve nëntor- dhjetor 1944 dhe e Kosovës ka fisi i Thaqit. Ky fis ka pasë kurdoherë “Në se aprovohen masat e propozuara, jemi të kapelë (kasketë) të tyre në një shkop që e ngulnin në muajt e parë të vitit 1945, në territorin e gjerë të “Pleqni”, a si i thomi tash gjyqin.” Në këto anë ndo- mendimit se do të mund të spastrojmë çështjen sh- pranë rrugës. Vetë skajoheshin në ndonjë hije dhe Gjilanit janë vrarë e masakruar afër 8000 shqiptarë. dhën ngjarje të rëndësishme të karakterit kombëtar, qiptare duke mënjanuar kështu, njiherë e përgjit- përcillnin reagimin e kalimtarëve shqiptare. Ata që Ishte koha kur Partia (Komuniste) dhe pushteti si tubimi i mijëra shqiptarëve në Kuvendin e Ferizajt hmonë, mundësinë e krijimit të Shqipnisë etnike, në kalonin pa e përshëndetur kapelën, i ndalnin dhe i kontrollonte çdo gjë. Si thuhet në një vend: “Duhet më 1908, Beteja e Kaçanikut e vitit 1910, luftimet viset që ne i kemi shënuar si sferë të interesit për t’iu rrahnin pse nuk e kishin nderuar “pushtetin serb”, të dihej se kush çka mendon, madje edhe kur flen. në Moravën e Epërme, në Karadak e në Grykë të afruar detit. Në të kundërtën, nuk do të mundemi kurse ata që e bënin këtë, i rrahnin pse kishin përs- Janë përcjellë fshatra, fjalët, mendimet, madje edhe Konçulit gjatë vitit 1910 dhe, së fundi, vendkoncen- të shuajmë çfarëdo kryengritje shqiptare dhe idenë e hëndetur kapelën pa njeri etj. gjestet; mandej a zverdhej apo skuqej njeriu kur fli- trimi i mijëra kryengritësve para kryengritjes në vitin përmëndur të Shqipnisë etnike…sepse një ditë kjo do Depërtimi i njësive partizane në Anamoravë kishte ste, apo sa ishte duke dëgjuar bashkëbiseduesin, etj.” 1910 dhe para hyrjes në Shkup, më 1912. të bëhet e rrezikshme për neve dhe për idenë tonë…” këtë rrjedhë: (vazhdon ne numrin e ardhshem) Letërsia nuk është monopol i askujt Lekë Matrëngas do duhet jo vetëm të pranohet, por liotekat, me burimet njerëzore që do t’i shërbejnë kësaj bit, një pasqyrë gjithkohore dhe gjithhapësinore. të lexohet si e tillë, si letërsi, sepse është lehtësisht qendre? Pra, letërsia shqiptare është një univers që pret e verifikueshme se aty ku ka vargje, ku ka prozë, - Kjo qendër do të funksionojë duke e parë letërsi- të zbulohet, pret të zbulohet si identifikim, e cila ka shenja të shprehjes së krijimtarisë letrare. Nuk në shqipe në tërësi, që nga zanafilla deri tek letërsia nuk ka ndodhur realisht. Ka ndodhur ndryshimi, po flasim për nivelin. bashkëkohore. Pra kjo qendër do t’i referohet edhe por nuk është i barabartë me ndryshimi ekonomik Çështja e nivelit është çështje tjetër, çështja letrësisë bashkëkohore dhe letërsia bashkëkohore apo ekonomik sepse në letërsi nuk ndodh që të e receptimit është çështje tjetër. Ne nuk duhet do të merret në fokus. Si do të konceptohet letër- përmbyset kështu. Tani vijmë te një problem që të mohojmë gjurmët e ngurtësuara të fillimeve sia bashkëkohore. Bashkohore do të quhet letërsia mua më shqetëson, që institucionet shteterore, që të krijimtarisë letrare në letërsinë e Bogdanit, e zhvilluar që nga ‘44 e këtej, por ka edhe krijimtari marrin atributet e tyre dhe ia kalojnë zhvillimit të Matrëngës dhe Buzukut deri më tani. Domethënë aktuale që mund të quhet letërsia bashkëkohore, letërsisë shqiptare. Për shembull çfarë kanë ndod- emri i qendrës lidhet ngushtësisht së paku me pra letërsia bashkëkohore do të jetë në fokus të qen- hur. Aktualisht në Ministrinë e Kulturës, në të njohjen time që kam për lëvrimet letrare të njërit drës Pjetër Budi. Kjo qendër është alternativë e asaj gjitha pohimet dhe deklarimet e tyre quajnë vlerë prej autorëve të asaj periudhe, Pjetër Budit dhe në çfarë ka marrë përsipër; studimet letrare të këtij mo- të jashtëzakonshme përkthimin. Kultura kombëtare një kuptim të atmosferës krijues të të gjithë autorëve nenti. Nuk është thjesht kundër zyrtaritetit. Ç’është nuk është përkthimi, është libri shqip, madje duke të periudhës kur ai shkroi. Pra unë mendoj se ka eletërsia zytare? Janë thjesht ato hijedrita që i janë harruar kështu edhe mësmin e Konicës, mbi për- ardhur mometi që duhet marrë seriozisht dhe duhet nënshtruar zyrtaritetetit, duke referuar se letër- puthjen e veprave ëndërrore me ato të përkthyera. Interviste me Z.Behar Gjoka trajtuar seriozisht ekzistenca e letërsisë shqiptare, sia shqipe fillon me De Radën e Naim Frashërin,. Çfarë ka ndodhur që institucioni që ka detyrë të sepse bota nuk bënë lexim fetar dhe antifetar. Bota Janë po ata shqyrtues që i kanë dhënë tagrin vetes mbrojë librin shqip, ka marrë përsipër që të zëve- Zoti Gjoka, ju njiheni si një nga studiuesit që keni bënë lexim të teksteve dhe nëse kjo ndodh me të quhen përfaqësues të letërsisë shqipe, që i japin doësojë detyrën e përkujdesjes ndaj librit shqip me bërë mjaft studime për Budin, e për të tjerë autorë studiuesit tanë për letërsinë e periudhës së Budit, edhe tagrin letrësisë shqipe. Sa mirë që Shekspiri një libër të përkthimit se aktualisht ministri është parakë të letërsisë shqipe. Pse e ndjetë të nevojshme të e Buzukut, do të kuptojmë se ajo periudhë është nuk e dinte këtë, sepse shkroi në kohën që nuk ishin përkthyes, duke përshtatur institucioni simbas themeloni një qendër të studimeve me emrin “Pjetër vatra që çuditërisht na ka lidhur me perëndimin, këta akademikët tanë, që më kujton Harold Bloom, profesionit të saj. Edhe përkthimi ka rëndësi, por Budi”, e cila u promovua javën që shkoi në Tiranë? është vatra që na ka lidhur me shkrimin shqipes, kur shprehet: “Sidoqoftë, një mission i tillë zor se çfarë ndodh këtu, që ministria devijon në shërbim - Qendra e Studimeve letrare “Pjetër Budi” u është vatra që ka mundësuar ekzistencën e gjuhës ia ka nevojën trumbetave potermadhe të sekteve të përkthimit detyrën e institucionit. Në sistemin ku themelua pas një pritshmërie dhe shprese se men- shqipe që ne shkruajmë dhe flasim sot. Dhe akademike”, që lehtësisht bëjnë një zhvendosje të jemi askush nuk mund të jetë administratori apo taliteti i studimeve letrare shqiptare do të fillonte duhet trajtuar në vlerat, në merita në shenjëzimet tekstit letrar dhe studimor, pra ku teksti letrar, duke t’i vëjë vulën zhvillimit të letërsisë, t’i vërë vulën të ndryshonte diçka nga ai koncepti akademik që që mbart si epokë, e cila për mua nuk është larg sikur merr jetë dhe funsksion vetëm nëse merr vizën vlerave dhe kështu me radhë. Po ashtu mendoj se letërsia shqipe e mirëfilltë “nis me De Radën dhe situatës përlindëse të Rilindjes Europiane, pra e tyre. Dhe kjo në fakt të kujton modelin e realizmit është një problem tjetër. Naim Frashërin”. Nuk besoj të ketë doktor profe- larg situatës të hapësirave që krijoi Reformacioni socialist kur letërsia shqipe udhëhiqej nga kritika Në botë ka një praktikë që studimi dhe kri- sor ose akademik, që të mos formulojë këtë gjë, Luterian dhe Kundërreformacioni të Vatikanit. Pra letrare e realizmit socialist. Tani jemi në një situatë jimi nuk janë larg, për shembull Umberto Eko ndonëse ka edhe diferenca në mes tyre. Kjo dukuri është është një periudhë që meriton të përmendet të që duket sikur institucionet shtetërore të shpallura është studiues, por edhe krijues, ndërsa jemi të ka ardhur nga fakti se Shqipëri për më shumë se bëhet monument, etj, por jo të hipotekohet si vlerë si shkencore, kanë marrë përsipër që të udhëheqin një fazë të tillë të nivelit të studimit sa që ka një 50 vjet letërsia e Budit dhe autorëve Frang Bardhi, letrare e mirëqenie, por si vlerë letrare që ka vulën letërsinë, kur letërsia është një realatet specifik. besim akademik (të tipit më të akulltë të mund- Matrënga e të tjerë konsiderohej si një letërsi fe- e kohës, që ka shpirtin rilindës të botës arbënore, të Nëse ne letërsinë nuk e quajmë si një realitet shëm) se ne i dimë të gjitha, ne mund t’i dimë të tare, studiohej si vlerë gjuhësore dhe historike dhe botës sanë, siç e thotë Buzuku, pra për herë të parë specifik, do të ndajmë shumë çmime, do të mbajmë gjitha, letërsia është specifike dhe trajtimi i saj nuk konsiderohej si letërsi e mirëfilltë, ku duket se të asaj bote kulturalisht, siç e thotë Buzuku ne jemi shumë kumtesa dhe do të hartojmë pambarimisht është specific, pra në shtratin dhe natyrën e vetë. paska një letërsi të pamirfilltë. Nga ana tjetër në përmendur dhe jemi identifikuar si trima luftëtar parathënie, por nuk do të jemi në një marrëdhënie Qendra do të bëjë çfarë është e mundur që pas sh- Prishtinë ka një situatë tjetër të një leximi filobiblik me shpatë etj, etj. Këtu fillon identifikimi i botës reale me letërsinë. embjes së mureve të betonta, që patën ngritur të dhe ky s’eshte gjë tjetër veçse vlerësim tematik. arbënore që të vendoset një marrëdhënie reale se- Letërsia shqipe, nuk është vetëm ajo që shkruhet tjerët, tashmë muret prej xhami që ia kemi ngritur Nëse akademikët thonë që “letërsia shqipe fillon rioze me këtë urë komunikimi të botës shqiptare me sot për sot në Prishtinë, apo në Tetovë, apo në vetvetes të shemben dhe të ndërtohe ura komuniki- me De Radën dhe Naim Frashërin”, kjo do të thotë botën perëndimore, me botën e qytetëruar. Ky është Tiranë, është letërsia e njohur dhe e panjohur, mi, jo si klane dhe institucion zyrtare, por si bashkë- se alternativat e shprehjes së ekzistencës së letër- koncepti. Koncepti tashmë është plotësht i qartë. është letërsia e sirtarit, është një letërsi që enden punim real i krijueseve, poetëve, prozatorëv, studi- sisë shqiptare do vazhdojnë të jenë në fushëbetejë. nuk e dimë. Letersia shqipe nuk është monopol i uesve, për të debatuar probelmatikat e letërsisë së Në këtë lloj marrëdhënie unë do të thosha që letër- Pasi u krijua qendra Pjetër Budi, si e keni menduar askujt, as i mësimdhënësev e as i ministrive, madje sotme, jo vetëm në rrafsh didaktik dhe mësimor, por sia e Buzukut e Pjetër Budit, Frang Bardhit dhe që kjo qendër të funksionojë me statuset e veta, me bib- as i akademikëve, është vlera shpirtërore e kom- të hapësirës universal që rrok dhe shqipton letërsia. pagina 19 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Storia Një interpretim historik i tre hartave të vjetra Nga GENC HOTI brigjet e Ilirisë quhet “Mare D’Albania”, Dardania ndodhet buzë Danubit në rrjedhën e poshtme të tij eto harta gjenden ne librin e P. Fulvio shumë afër Pontus Euxinus (Detit të Zi). Banoret qe Cordignano S.I.: “L’ Albania”, vell. 1, Rome kane si besim fetar kultet pagane (kultin e gjarperit) KMCMXXIII-XI. Tre hartat (jashte numurit të janë zotërit e Ballkanit Qëndror e Perëndimorë kur faqes) kane nje tendence paragjykuese analitike: nga në Jugun e tij janë fise të tjera të cilat autori i librit njera ane kane nje përmbajtje të tille sa revizionon i diferencon nga ilirët pa e shpjeguar psenë. Ne fakt të gjithë shtritshmërinë e ilirëve sipas pikëpamjes lidhja e banoreve te “kultit te gjarprit” me emrin Ilir që ka shkenca e sotme shqiptare duke treguar eshte arbitrare dhe nuk shpjegohet se kush ja u vuri evolucionin shoqeror të tyre, por nga ana tjeter ato emrin. Por diferenca kohore midis emrit Ilir dhe fshehin historine reale te gadishullit, atehere kur besimeve pagane nen pamjen e “kultit te gjarprit” vendasit autoktone (dmth une pranoj poligjenezen si tregon se kemi pikerisht arbitraritetin analitik. parim te lindjes se Njeriut ne Toke) u relatuan me Pozitiviteti i kesaj harte eshte ekzistenca e emrit te ardhurit pellazge. Kjo argumentohet me faktin se Albania e vitin 1640. banoret vendas nuk kane emer, kur prane tyre, ne Harta e dytë emërtohet “Graecia Sophiani” ku veri, gjendet emri Dardan. Problemi i ardhjes, ose tani Dardania ka zbritur në Kosovën e sotme dhe jo, te pellazgeve eshte nje problem nderevropian në vëndin e mëpërparshëm të saj janë vendosur pasi ekziston ndikimi i tyre mbi shume popuj te Dakët (nje dege tjeter pellazge, qe argumenton se Europes duke filluar nga basket, etrusket, latinet, pellazget nuk ishin race e bardhe), deti që lag Ilirinë galet, iliret dhe, se fundmi, mbi helenet. Fakti qe kjo quhet Adriatik dhe deti që ndan Greqinë nga Azia e “Kultura e Komanit”, harte (gjithmone ne qofte se eshte e sakte) permban Vogël Aegaeum Pelagus. Sipas kësaj harte banoret popullate pa emer dhe popullate me emrin Dardan me besim fetar pagan jane transformuar ne ilirë (pa aty ku u farketua eshte e mjaftueshme per te ndare vendasit autoktone na e treguar sa e kush e ka bere kete), te cilet, nga nga pellazget e ardhur dhe krijimin e heterogjenitetit ana e tyre, janë tkurrur nga dyndjet dake, dalmate me se miri kultura e social racor ne gadishull. që gjithsesi nuk konsiderohen ilirë. Por ne kete Deri me sot eshte pranuar termi indoeuropiane harte mbetet per te shpjeguar se ku shkuan banoret shqiptarit mesjetar i lidhur me dyndjen populluese te kontinentit. autoktone te Peloponezit me ardhjen e pellazgeve Parimi poligjentik i lindjes se Njeriut ne Toke e dhe ku shkuan vete pellazget. Termi Greqi ka nga ETNOR CANAJ permbys kete menyre perfytyrimi dhe sipas kesaj brenda te gjithe rremujen qe ekziston ne historine harte na krijohet mundesia te veme shenjen e e gadishullit edhe pse njihen vetem dy popullata: “Kultura e Komanit”, aty ku u farketua barazimit midis indoevropianeve dhe pellazgeve. banoret autoktone, te njohur me emrin Ilir dhe te me se miri kultura e shqiptarit mesjetar, Autori kur flet per keto probleme ne liber nuk e ardhurit te njohur here me emrin indoeuropiane, hallka e lidhjes sone me te shkuaren! prek metodiken e perdorur ne kete rast, aq me here pellazge, por te transformuar nga dardan, ne teper nuk e cek fare parimin e lindjes se Njeriut ne dake, ne dalmate dhe ne popullata me emra sipas Arkeologia shqiptare Etleva Nallbani jep Toke. Per te zgjidhur kete problem se pari eshte e hartes se trete. nje lajm sensacional ne nje intervisten e saj ne nevojshem te percaktohet ekuacioni klasik i levizjes Harta e tretë emërtohet Macedonia, Epiro, nje kanal televiziv shqiptar; “Ne Koman jane se grupnjerezve, dmth parimi i levizjes mekanike te Livadia, Albania e Ianna ku çfaqen bullgarët, identifikuar trembedhjete kisha...”. Sigurisht tyre. Se dyti, duhet zgjidhur parimi natyror i kalimit romunët, krahina Dalmate dhe Dukagjini ku ilirët qe ne kete pike duhet te ndalemi me gjere dhe te krijesave bilogjike ne krijesa shoqerore. Se treti janë zhdukur nga historia. Dmth në këto harta jepen ti meshojme me gjithe forcen tone. Pra, kemi te duhet zgjidhur problemi i formimit te emrave ne transformimet politike në Ballkanin e asaj kohe. Unë bejme jo me nje, dy apo tre qendra kishtare, por shoqerine njerezore, pasi keto harta e paraqesin i konsideroj këto tre harta, në qoftë se janë të sakta, me dhjetra. Arkeologia pohon qe jane te pakten te maskuar kete problem pa e zgjidhur ne asnje si themelin analitik të përmbysjes së konkluzioneve trembedhjete kisha te identifikuara dhe profesori permase. Se katerti duhet zgjidhur teorikisht cfare të albanologjisë komuniste dhe mënyrën se ku janë i ekipit francez,teje i entuziazmuar thote” qender ndodh kur relatohen dy grupe njerezish pa asnje formuar ilirët, si janë transformuar dhe tjetërsuar teje e populluar”. Mendoj se nje fakt i tille do lidhje te meparshme. Por kryesorja ne kete metodike brënda llojit të tyre. Akoma nuk eshte percaktuar terhiqte vemendjen jo vetem te arkeologeve, por analitike eshte percaktimi e ekuacionit te zhvillimit rruga e banoreve autoktone sipas emertimeve edhe historianeve. Trembedhjete kisha ne nje te Shoqerise Njerezore nga lindja deri ne momentin banore me kulte pagane – ilir. Akoma nuk eshte hapesire te tille eshte nje rast i veçante dhe me teje qe njihet besimi Fetar. Kjo eshte pika me e erret percakuar rruga e banoreve qe formojne krahinat: interes jo vetem per Ballkanin, por edhe Europen ne Historine e Njerezimit, zgjidhja e se ciles con ne Macedonia, Epiro, Livadia, Albania e Ianna. Prej per periudhat ne fjale. Ketu do nderthurej me se perfundime kret te tjera, te reja dhe permbysese per këtij fakti rezulton kërkesa e metodikës së re mbi miri puna e arkeologut me ate te historianit pasi te. Ne qofte se do te shikojme perfitimin politik per shpjegimin e atij proçesi ku shkenca e historisë nuk e do vertetohej me se miri ndarja dhe organizimi momentin eshte tjeter gje, por ne qofte se duam te ka thënë akoma fjalën e saj për defekt të lëvruesve të politik-territorial ne ato qe njihen si “Themata” perfitojme nga historia e kaluar e Njerezimit duhet saj jo vetëm këtu në Shqipëri. ne Perandorine Bizantine (ku ne benim pjese), nje metodike e re analitike (per kete shih Raportin organizim ky qe perkon pikerisht me shek. VII Kohor-Hapsinor; pasi pretendoj se ky raport e zgjidh Shenim: Ky artikull eshte permbledhja e nje m.Kr., nen Perandorin Herakli. Ky sistem i cili problemin e gjenezes historike te shqiptareve). Emri emisioni televiziv “Përtej”, material i përgatitur njihet rendome me termin “ prònoia” (ku ne i hartës së parë (fig. 1) është ILLIRICUM dhe nga gazetari Andi Bica ne emisionin Orkidea te TV shqip kemi pikerisht fjalen “prone”) nis pikerisht datohet e vitit 1640, ku do të veçoja: deti që lag albanianscreen me dt. 24.02.2012 nen Herakliun dhe konsolidohet me teper kur ne fronin Perandorak ngjitet Aleks Komneni i Pare (shek. XI). Pra, ne rastin tone, kemi te bejme me feudale te vegjel te cilet kishin pronat e veta dhe Trashëgimia kulturore dhe dimensioni i munguar ne nje pike te caktuar zhvilluan ate qe njihet si sistem “klanor” (diçka tipike shqiptare) neper Nga SEJMEN GJOKOLI konsiderohet edhe si një dimension i rëndësishëm i bëjmë vlerat tona materiale apo shpirtërore qofshin, lagjet e tyre dhe pikerisht çdo lagje kishte edhe kohezionit social të shoqërisë dhe i zhvillimit kulturor të klasifikuara “monumente të trashëgimisë kulturore” kishen e vet (feudalet e vegjel imitonin sistemin ëse kombi ynë shënjon për disa vlera dhe e ekonomik të saj. Është fjala për rolin që duhet të apo “ kryevepra të njerëzimit”, prona të qytetarëve e perandorak ku Perandori kishte pushtetin kohor pasuri dalluese mes kombeve të tjera duhet marrë kjo fushë, e sidomos shumë prej objekteve të vizitorëve të ndryshëm e, më kryesorja, kur këto pasuri dhe kleri ate shpirteror). Por, eshte interesant Ntë pranojmë se në këtë realitet trashëgimia trashëgimisë kulturore të klasifikuara apo që mbajnë do t’i orientojmë drejt zhvillimeve të dukshme social- numri i madh i ketyre kishave, pasi, ne se çdo fis kulturore ka vendin e vet të padiskutueshëm. Rrallë statusin “Monument kulture” në zhvillimet sociale ekonomike të territoreve e banorëve të tyre. (klan) i cili kishte kishen e vet, pra, nje udheheqes vende e kanë me kaq tepri këtë pasuri publike, në dhe ekonomike të banorëve e zonave apo territoreve Duhet ta themi hapur, se shumë prej këtyre shpirteror (kleri) dhe udheheqes klanor (princi raport me popullsinë dhe territorin, edhe pse jo e ku shtrihen këto pasuri materiale e shpirtërore. Kam monumente deri sot, thuajse, konsiderohen apo feudali) sa mund te kete qene numri i gjitha është zbuluar e vendosur në fondin e shtetit. krijuar bindjen se ndërkohë që në shumë fusha të vetëm “pronë” e arkeologëve dhe specialistëve individeve per çdo lagje?.Te pakten 50-100 Historia e lindjes dhe zhvillimit të një kombi, rruga jetës me kohë janë bërë e po bëhen përpjekje për të fushave kërkimore e shkencore, ndërkohë që individe? Ne se mesatarisht do marrim nr. 70 dhe e bërë prej tij në shekuj nuk mund të konceptohet t’iu përshtatur ekonomisë së tregut, në fushën e duhet të kthehen tërësisht në funksion të publikut ta shumezojme me 13, rezultati eshte me teper se pa vlerat që mbart trashëgimia kulturore, si ajo trashëgimisë kulturore duket se vazhdohet me të e vizitorëve, vendas apo të huaj, për të mësuar e 900 individe. Pra, teje e populluar si zone. Rritje shpirtërore ashtu edhe ajo materiale. 29 shtatori njëjtën qasje si në kohën e sistemit ekonomik të parë me sy historinë dhe lashtësinë tonë si vend e demografike do te thote prosperitet ekonomik, do daton si dita e trashëgimisë kulturore dhe sa herë centralizuar. Ndërkohë, harrojmë se ai sistem, qoftë si popull, por edhe të kenë një impakt pozitiv në te thote periudhe e nje mireqenje si dhe zhvillimi vjen kjo ditë, sidomos ata që merren drejtpërdrejt edhe për interesa të propagandës, kur vinte puna zhvillimet rajonale. Në fakt, duhet të pranojmë se ekonomik te kohes. Prej artefakteve te gjetura ne me të apo edhe të tjerë të interesuar, kthejnë kokën te pasuria shpirtërore apo materiale, e derdhte Shqipëria e ka një model: Parkun Kombëtar të Koman, zhvillohet nje kulture vendase qe njihet e shtojnë përqendrimin. Flitet ca më shumë se në “qesen”. Ndonëse në inventarin e institucioneve Butrintit. Aksesi i krijuar në këtë Park Arkeologjik si “Kultura e Komanit”, pra, zejtari e zhvilluar (si ditë të zakonshme, por edhe zhvillohen aty–këtu disa rajonale që menaxhojnë këto pasuri gjenden listat e për publikun, por edhe infrastruktura e realizuar, qeramika apo edhe punimi i metaleve). Tregetia veprimtari, në më të shumtën e herëve simbolike, si tyre e për shumë ndër to edhe database me të dhënat është një shembull, por dhe një përvojë se si duhet duhet te kete patur gjithashtu nje rendesi te veçante për ta vendosur këtë fushë në qendër të opinionit gjeohistorike ato vazhdojnë të trajtohen si stoli apo të veprohet për zbulimin, ruajtjen dhe menaxhimin dhe banoret nuk mendoj se kishin problem per publik. Pastaj, ndonjë ekspozitë apo aktivitet pompoz sikur janë zbuluar e ruajtur për t’u vendosur në e monumenteve të trashëgimisë kulturore. Por këtë te shitur apo shkembyer mallrat e tyre, pikerisht në një nga objektet e listës së inventarit dhe më tej “muze” apo për të mbajtur disa njerëz në punë. konstatim nuk mund ta përgjithësojmë edhe për sepse levizja e mallrave behej nepermjet ujit, uj qe ca lajme të emetuara në ekranet e televizioneve. Përvoja gati njëzetvjeçare që kam pasur rastin të mjaft objekte të tjera, madje nuk mund ta themi as ne kete zone nuk mungon edhe sot. Do te thote se Kështu ka ndodhur dje, thuajse kështu edhe sot, fitoj si rezultat i menaxhimit të disa prej vlerave të për objekte me vlera të jashtëzakonshme si qytete kjo qender eshte e nje rendesie te veçante pasi do ndonëse për të qenë korrekt, në këtë faqe viti është qenësishme të trashëgimisë kulturore shpirtërore më antike, parqe arkeologjike, kala me emër etj. Kam sillte informacione te vyeshme, ne se arkeologet folur ca më shumë rreth kësaj fushe e duket se ka një kanë krijuar mundësinë të njoh dhe të krijoj një lidhje të krijuar përshtypjen se monumenteve të kulturës, në dhe me gjere, ne bashkepunim me historianet, këndvështrim më optimist. pazgjidhshme edhe me vlera të trashëgimisë kulturore Qarkun e Vlorës bie fjala, do t’u kthehet shkëlqimi i etnologet etj., do u lejohet te benin punen e tyre! Kur them është folur, edhe është vepruar me disa të fushës materiale. Kam parë me sy e kam dëgjuar munguar vetëm atëherë kur të mendohet e punohet Vlera e Komanit qendron ne nentoken e tij pasi ka iniciativa apo aktivitete të munguara më parë e ku nga afër se si në Europën që presim të integrohemi, që këto objekte të vihen në funksion të gjallërimit real ruajtur dhe ruan ate hallke te rendesishme qe lidh disa prej objekteve të trashëgimisë kulturore duket se në mjaft shtete e qytete të saj, trajtohen, ruhen e të zonave ku shtrihen dhe, banorët për rreth në radhë shqiptaret e sotem me te shkuaren e stergjysherve kanë dalë mbi “ujë” sidomos në disa qytete, të cilat promovohen vlerat e trashëgimisë kulturore materiale të parë, të bëhen përfitues të këtij zhvillimi. Aksesimi te tyre. Mos te shkaterrojme kete sit arkeologjik, edhe më parë kanë pasur përvojë pozitive. si kala, parqe arkeologjike, shpella, monumente kulti, përmes rrugëve dhe infrastrukturës së domosdoshme, pasi me i rendesishem se disa shtylla te tensionit Por, në këtë shkrim, për një tjetër gjë duam të banesa karakteristike etj. Kam parë e kam vizituar deri sot të munguar apo të cunguar keqas, duhet te larte qe kerkojne ti ngrejne aty! Ajo qe njihet si flasim. mjaft monumente kulture që “mbrohen nga shteti” në patjetër të shikohet si pjesë e domosdoshmërisë së “Kultura e Komanit”, eshte kultura e stergjysherve Krahas vlerave dhe misionit tanimë të njohur Itali, Poloni, Kroaci, Spanjë, Lituani, Moldavi, Turqi këtij zhvillimi. tane mesjetar. Nuk shoh personalisht arsye tu duket se ka ardhur koha që trashëgimia kulturore të etj., dhe gjithmonë kam menduar: po ne kur do t’i (vijon numrin e ardhshëm) veme persiper shtylla te tensionit te larte! Attualità Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 20 “Arsimin tonë të lartë e shkatërruan Theksi i vendit ku ke lindur jeton në shprehje, akademikët jo politikanët” zemër e në të folur nga Shpresa GJERGJI (FUNDO) Intervistoi BEN ANDONI jeriu nuk do të kishte qenë në gjendje të Intervistë e “JAVA” me Nzhvillohej dhe të luante rolin e vet historik, pedagogun e universitetit të po të mos ishte i pajisur me aftësinë e të Birmingham-it, Gëzim Alpion. folurit. Të folurit është një nga krijimet më të të jashtëzakonshme të zhvillimit njerëzor. Të folurit Si e shikon ai reformën e është krijuar nga jeta dhe, pasi e ka krijuar, Arsimit të Lartë dhe si mund jeta vazhdon ta ushqejë papushim në dukuritë të bëhej vërtetë, sipas modelit e shumta psiklogjike, sociologjike etj. Të gjitha njohuritë tona për botën kalojnë nëpër të folur anglo-sakson. Fondet për dhe nuk janë gjë pa të. kërkimet shkencore dhe si Çdo folës i një gjuhe të caktuar krijon situatat duhet të menaxhohen ato, apo e tij ligjërimore në mjedise që i diktojnë tipare e veçori të dallueshme nga një mjedis tjetër, me çfarë e pengon një reformë të tipare e veçori të tjera. Lidhja ndërmjet njeriut, mirëfilli arsimore... shoqërisë dhe mjedisit ku ata jetojnë, është shumë e fortë. Grupi i subjekteve folës që zotërojnë së Gëzim Alpion është nga të pakët studiues shqiptar, bashku mjete të përbashkëta fjalësore dhe rregulla që ndërrimi i regjimit e gjeti në botën perëndimore. të njëjta komunikimi, përbëjnë një të folme a, më Sot, pedagog në Birmingham dhe rezident në Brita- shumë, një grup të folmesh, ose, një dialekt. ninë e Madhe mbetet një zë vazhdimisht autoritar sa Do te doja qe te vihesha perballe disa shembujve i përket problemeve të ndryshme. Por, fusha, ku stu- të partive. Politika në momente të caktuara ka rre- per te kuptur nderthujen midis tyre duke i pare dimet e tij kanë ngjallur më shumë interes ka qenë pa zikuar pavarësinë e institucioneve arsimore edhe nga kendveshtrime te ndryshme.Dihet qe dialekti asnjë mëdyshje, ajo që lidhet me Nënë Terezën, ku ai në perëndim. Kështu, për shembull, Max We- na ndjek pas, gjithkund e degjojme, nga njerez mbahet si një nga njohësit më të mirë të saj dhe një ber, një nga themeluesit e sociologjisë moderne, te grupmoshave te ndryshme, madje edhe ne nga zërat më përkrahës të saj në botën perëndimore u angazhua personalisht para një shekulli për të institucione, ne vendet ku punojme . Ndeshemi me dhe lindore. Ashtu si shprehet dhe vetë, në këto mo- mbajtur universitetet gjermane jashtë influencave te perdite.Ne fakt duhet te persosim standardin, ta mente, është duke u marrë me ‘errësirën shpirtërore të politike. Tani për tani, fatkeqësisht, intelektualët perdorim e ta zbatojme ate mire, ta flasim bukur Nënë Terezës në kontekstin post-modernist’. në Shqipëri nuk kanë as vizionin, as guximin të gjuhen shqipe dhe paster dhe keshtu tua mesojme përballen me liderët amatorë që e shikojnë poli- edhe femijeve ne shkolla.Por c’ndodh? -Shpesh Mendoni se modeli anglo-sakson është i tikën si vokacion të përjetshëm. Asnjë kryemini- perballemi me te folmen dialektore madje edhe lehtë për t’u ndjekur për Reformën e Arsimit stër gjatë amullisë së tranzicionit të stërgjatur nuk mes kolegesh. të Lartë në Shqipëri? ka pasur predispozicionin të inicioj një dialog kon- Ne se tezja ime thote “ne darket”une buzeqesh, “Reforma e Arsimit të Lartë është e domosdosh- struktiv me intelektualë të mirëfilltë, si në Shqipëri ajo eshte nga Berati,por nga ana tjeter nese me për të mos lejuar degradimin e mëtejshëm që, ashtu edhe në diasporë, të cilët janë të gatshëm nxenesit e mi ne shkolle shprehen “kamte”, për mendimin tim, përbën një krim, pasojat e të cilit të kontribuojnë për zhvillimin e vendit pa u bërë “jamte”, “gurje”, “jotja” etj. une i korrigjoj sepse Shqipëria do t’i vuajë për një kohë të gjatë. Duke marioneta politike. eshte domosdoshmeri qe ne shkolla te flitet dhe te parë sesa poshtë ka rënë Arsimi i Lartë, me gjithë Nga sa jam informuar, duket se reforma aktuale shruhet drejte gjuha standarde shqipe. Por c’mund reformën e trumbetuar me të madhe nga qeveria e Arsimit të Lartë është kompromentuar që në fil- te besh kur ne Bashkine e Vlores degjon perdite suar se një numër i konsiderueshëm universitetesh dhe shtypi që ajo ka nën kontroll, çështja nuk mund lim pasi qeveria ka lejuar institucione dhe individë shprehje te tilla: “qepu larte”, “varu poshte”- dhe nuk duhet të shtrohet nëse do të jetë e lehtë që të reja po afirmohen edhe për vëmendjen që i ku- me reputacion të diskutueshëm të influencojnë atë respektivisht per ngjitu larte, zbrit poshte e Shqipëria të ndjek modelin anglo-sakson pasi përg- shtojnë aktiviteteve kërkimore-shkencore, gjë që ka në mënyrë të tërthortë dhe në disa raste edhe të tjera.Madje edhe ne televizjon degjojme perdite jigja është e qartë, e shkurtë dhe e zymtë: JO. ndikuar pozitivisht edhe në shtimin e resurseve fi- drejtpërdrejtë. Kjo influencë, me sa duket, përfshin fjale dhe shprehje te dialekteve te ndryshme dhe Do të ishte tjetër gjë po qe se shteti shqiptar do nanciare. Ajo që shumica e universiteteve britanike edhe një element financiar. Po që se kjo është e nje te folme jo korrekte. Kuptohet lehte se individi të funksiononte normalisht si një institucion ligjor kanë të përbashkët që para tre vitesh është se 80 vërtetë, atëherë shtrohet pyetja se deri në ç’shkallë e ka te veshtire te zhvishet nga dialekti kur duhet transparent, për të cilin do të komentoj më gjerë përqind e fondeve i sigurojnë nga tarifat e studen- te perdore dhe zbatoje standardin ne situata dhe e më poshtë. Nuk duhet të gënjejmë veten se fakti tëve dhe 20 përqind nga burime të tjera, që përfs- drejtuesit e politikës shqiptare – si në qeveri dhe në opozitë – janë vetë përgjegjës për gjendjen mje- mjedise te ndryshme te caktuara.Dialekti nuk që një agjenci britanike akreditimi është përfshirë hijnë ‘grants nga Research Council’, institucione si eshte i ndaluar, ai eshte pasuri, por nuk eshte në Reformën Arsimore do të thotë se gjërat do Akademia Britanike, si dhe nga Research Exercise, rane në të cilën është katandisur Arsimi i Lartë. Nuk e kuptoj se si ka mundësi që intelektualet në etike ta perdoresh ate ne gjuhen e shtetit dhe te të ndryshojnë për mirë si me magji. Eksperiencën që organizohet çdo 5 vjet. Pavarësisht nëse këto zyrave, ne botime shkencore, gazeta, revista e aq pozitive botërore – modeli anglo-sakson është mo- fonde akordohen nga shteti, institucione shkencore Shqipëri nuk e ngrenë zërin për të protestuar për masakrimin e Arsimit të Lartë? Zërat që dëgjohen me keq ne shkolla e univrsitete. deli që njoh më mirë dhe që unë preferoj, por nuk apo individë bamirës, ata nuk shoqërohen me asnjë Bashkësia gjuhësore përkufizohet duke rrallë janë ose të mekët ose nuk kanë kredibilitet, duhet shikuar si i vetmi nga i cili duhet të mësojmë kusht. Pra, akorduesit nuk kanë asnjë influencë, iu referuar gjuhës dhe thuhet se ajo është e pasi në mënyrë direkte apo indirekte kanë gisht në – si në Arsimin e Lartë ashtu edhe atë pasuniver- përsa i përket programeve akademike apo axhen- parashkruar dhe e kufizuar nga përdorimi i së katrahurën që po përjeton Arsimi i Lartë. Arsimi u sitar do të jenë në gjendje ta sjellin në Shqipëri dës kërkimore-shkencore të universiteteve që përf- njëjtës gjuhë, që do të thotë se duhet të ekzistojë kryesisht intelektualët shqiptarë në diasporë, të itojnë nga këto fonde, të cilat akordohen në bazë shkatërrua jo nga politikanët por nga akademikët që ndjenja e përkatëisë në një bashkësi të njëjtë. Çdo cilët kanë eksperiencë në mësimdhënie, funksione të meritës dhe administrohen me përgjegjësi dhe nuk patën kurajo t’u thonë ‘ndal’ politikanëve, që individ ka në repertorin e tij dialektin dhe, në administrative dhe, mbi të gjitha, që janë autorë transparencë. shikuan tek arsimi një burim tjetër pasurimi për ta qoftë se është vetëm kjo, pavarësia komunikative studimesh të publikuar nga shtëpi botuese akade- Është pikërisht kjo pavarësi intelektuale, që përbën dhe sejmenët e tyre.” e folësit është e kufizuar, sepse kështu ai është mike dhe revista shkencore me reputacion ndërk- themelin e shëndoshë të universiteteve britanike, vetëm zëri i një bote kulture të kufizuar. Mund ta ombëtar”. pavarësi që është e pakompromentueshme. E rënd- Dhe, gjendja e arsimit pasuniversitar... refuzosh gjuhën e njësuar me vetëdije, por mund ësishme është që fondet, si nga tarifat e studentëve “Gjendja e arsimit pasuniversitar është po aq edhe të mos jesh në gjendje ta flasësh, sepse nuk Ka mungesë të përgjithshme fondesh në ashtu edhe nga burimet e tjera, përdoren me efika- e zymtë. Numri i madh i doktoraturave që ‘pro- e ke mësuar mire, sepse të mungon “veshi” për arsim. A nuk e penalizojnë këto kërkimin sitet për t’u shërbyer sa më mirë tre grupe njerëzish dhohen’ në disa universitete shqiptare është një gjuhë apo, sepse e konsideron të folmen lokale si shkencor me këtë ligj? të cilët, së bashku, mundësojnë funksionimin nor- realitet donkishotesk. Unë kam mbi 10 vjet në thelbsore për identitetin tënd, ose ... Askush nuk “Mungesa e fondeve sigurisht që është problem mal të çdo universiteti: studentët, administratën, Universitetin e Birmingham-it dhe gjatë gjithë kësaj e humbet në këtë mënyrë identitetin e vet, theksin për Arsimin e Lartë në Shqipëri por kjo nuk ës- dhe stafin akademik. Në Shqipëri ka neglizhime kohe kam udhëhequr një numër të kufizuar temash e vendit ku ka lindu, veçse kufizon komunikimin. htë çështje e pazgjidhshme. Problemi kryesor ës- dhe abuzime në mënyrën se si trajtohen studentët, pasuniversitare. Kjo pasi kriteret e pranimit që ka Lëvizjet e dendura të popullsisë na kanë htë se kush financon në Arsimin e Lartë dhe për punonjësit e administratës dhe pedagogët. Kohët e universiteti dhe une personalisht janë të tilla që nuk ndeshur shpesh me skrapalinj, korçarë, përmetarë, çfarë qëllimesh. Kjo është një ndër arsyet kryesore fundit, për shembull, kam mësuar se në Universi- lejojnë akordimin e një vendi në programin tonë të elbasanllinj etj. Ata e kanë ruajtur të folmen e tyre, përse tani për tani aplikimi i modelit anglo-sakson tetin e Tiranës ka pasur disa shkarkime, pezullime doktoraturës pa plotësuar të gjitha kushtet. edhe për shkak se nuk kishin nevojë ta zëvendësonin, është më shumë një ëndërr sesa një mundësi rea- dhe emërime, të cilave u vjen era bajraktarizëm, Nuk e kuptoj se përse doktorantët në Shqipëri pasi komunikimi me vendasit, vlonjatët, erdhi i le. Në Shqipëri termi modeli ‘anglo-sakson’ është inkuizicion intelektual dhe nepotizëm. Këto vepri- lejojnë të drejtohen nga akademikë ‘anonimë’, të lirshëm. Përdorimi i dialektit prej të ardhurve është lakuar nga qeveria dhe mediat më shumë në një me janë të dënueshme dhe të trishtueshme sepse cilët nuk kanë rekord kualifikimesh dhe botimesh i tillë që nuk bën të pamundur komunikimin, madje, trajtë disi parokiale duke lënë pas-dore paradig- po ndodhin në kohën, kur reforma në Arsimin në Perëndim. Ashtu si me ‘Korleonët’ e politikës ndonjëherë, ky përdorues “dinjitoz” ndjehet jo vetëm mën e tij të nuancuar. Në Mbretërinë e Bashkuar e Lartë akoma është në proces. Po që se proçka shqiptare, edhe disa ‘kapo’ të universiteteve sh- i pranuar, por edhe i “adhuruar” nga ambjenti pritës. universitetet u përkasin disa kategorive, por unë të tilla akoma janë ‘normë’ në Universitetin e Ti- qiptare shndërohen në njerëz anonimë sapo lenë E folmja e tyre shfaq dukshëm identitetin lokalist do të veçoj vetëm dy: ‘Grupin Russell’ dhe ‘Uni- ranës, imagjino se ç’bëhet në universitete të tjera, Rinasin. Çdo përpjekje për të reformuar Arsimin ose, e thënë ndryshe, identitetin e rrënjësimit, që versitetet e Reja’. Në grupin e parë përfshihen 24 veçanërisht ato private. Për aq kohë sa universitetet e Lartë është e destinuar të dështojë në qoftë lidhet me vendlindjen në kuptimin e ngushtë. Njeriu institucione me reputacion ndërkombëtar të kon- nuk përmbushin detyrimet ndaj të tre këtyre kate- se këto reforma anashkalojnë hallkat e tjera të mund të jetë i lidhur aq shumë me këtë territor, soliduar si rezultat i kontributit të tyre në fusha gorive njerëzish, Arsimi i Lartë nuk mund të funk- arsimit duke filluar nga ai parashkollor, dhe për sa të vlerësojë çdo element që e konsideron tipik të caktuara të dijes dhe përkushtimit që tregojnë sionoj normalisht.” aq kohë sa emërimet e mësuesve dhe drejtorëve dhe diferencues. Fakti që njeriu ka nevojë për kryesisht ndaj veprimtarisë kërkimore-shkencore. bëhen kryesisht në bazë të përkatësive dhe kufij, edhe territorialë, nuk mendojmë se e bën të Ky grup universitetesh, që është ekuivalenti brita- Mungesa e institucioneve të pavarura, a orientimeve politike. Faik Konica është shprehur ngurtë, arogant dhe të paditur atë. Përkundrazi, nik i grupit elitar prej 8 universitetesh amerikane, nuk e bën vallë të thyeshme këtë reformë? se në fillimet e shtetit shqiptar, monarkia ishte kjo nevojë shfaq vullnetin e përkatësisë, i cili nuk që njihen si Ivy League, ka kërkesa më të larta “Në Shqipëri kemi një hall akoma më të madh ndoshta forma qeverisëse më e përshtatshme për duhet nënkuptuar si mospërkatësi e individit në pranimi për studentët përsa i përket rezultateve se Arsimi i Lartë dhe ai pasuniversitar. Pa u zgji- shqiptaret. Sot politika shqiptare ka ‘mbretër’ të identifikime të tjera, si p.sh. krahinor, kombëtar, në provimet AS (Advanced Subsidiary) and A(Ad- dhur ky hall, nuk mund të zgjidhet drejt asnjë rinj, të cilët ndonjëherë bëjnë zhurmë gjoja për ndërkombëtar, njerëzor (tokësor). Subjekti folës, vanced) Level. çështje tjetër. Ky hall për të cilin akoma nuk po reformimin e Arsimit të Lartë dhe atij pasuniver- me një kulturë të mjaftueshme gjuhësore, duhet Në grupin e dytë përfshihen kryesisht ato insti- gjejmë zgjidhje, është ‘shteti partiak’, që nuk ka sitar sipas këtij apo atij modeli Perëndimor kur, të jetë në gjendje të përzgjedhë varietetin më të tucione arsimore, siç është rasti i një numri ish-po- asgjë të përbashkët me shtetin ligjor në Perëndim. me sa duket, nuk janë të interesuar në krijimin përshtatshëm për situatën në të cilën flet, dhe atë më liteknikumesh, të cilëve iu akordua statusi i uni- Ne nuk mund të marrim eksperiencën e mirë në e një inteligjence që një ditë do t’u këlthasë me të respektueshmin për tjetrin që ka përballë, duke versitetit pas 1992. Në këto universitete vëmendja Perëndim në asnjë fushë, veçanërisht në arsim, po zemërim të ligjshëm zolaesk këtyre satrapëve të mos iu larguar aspak “kush flet, me kë, kur, ku dhe kryesore është në mësimdhënie. Është për të thek- qe se nuk çlirojmë shtetin nga kthetrat e pronarëve pandreqshëm: ‘J’accuse!’ për çfarë?”.

pagina 21 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Storia Shën Pali, «ungjillori» i Ilirisë

Nga LUAN RAMA kishte hapur, gati ishte verbuar nga drita e madhe. në Filipes fjala mori dhenë dhe banorët eqytetit Ky ishte çasti kur dhe ai u konvertua në kristianizëm. e akuzuan se «po i largonte banorët nga zotërit e eta e Shën Palit është një nga jetët më interesantet Në Aktet IX, Luka e përshkruan vazhdimin e këtij Romës». Madje ata donin ta vrisnin, por guvernato- Je njerëzve të shenjtë, pasi ky njeri i cilësuar «i çm- episodi: «Ç’duhet të bëj o Zot? - e kishte pyetur ai ri vetëm e futi në burg. Pas pak kohësh, një tërmet enduri pas Zotit» dhe dikur persekutor i tij, ky njeri Jezunë. - Ngrihu dhe shko në Damask dhe atje do të ta i çau muret e burgut, dhe gardiani filloi të qante i i linçuar për vdekje dhe i burgosur disa herë, ishte them se ç’duhet të bësh!»... Dhe kështu Pali vazhdoi tmerruar për fatin e tij, por Pali iu shfaq përpara dhe nga bohemët më të mëdhenj që njeh historia e vjetër rrugën në këmbë gjer në Damask. Ai ishte i trondi- arriti ta konvertojë në kristian. Kur emori vesh se Pali e “Mare Nostrum” dhe ai që shkroi tekstet e para të tur. Tre ditë e netë kishte mbetur pa ngrënë. Dhe nuk kishte përfituar të ikte, guvernatori e fali dhe Pali fesë kristiane. (Teksti i parë zyrtar i njohur nga Kisha kur mbërriti atje, ai filloi të predikonte se «premtimi u kthye sërrish në shtëpinë e tregtares dhe pak ditë ishte një Epître (Letër) që Pali u shkruante kristianëve i Zotit ndaj Abrahamit ishte përmbushur te Jezuja që më vonë iku drejt Amthipolis dhe Apollonia-s, ku siç të Selanikut në vitin 50.) Ky shkronjës e dijetar, përs- ishte Mesia i Historisë, Bir i Zotit». Ai filloi të pre- shkruante ai, «nuk kishte sinagoga, por veçse kaloi an- hkoi me këmbë mijra e mijra kilometra për të përhapur dikonte në turmat e popullit dhe në sinagoga. Kur e dej». Shpesh emërtimi i Apollonisë si vënd ku kaloi dritën e një ungjilli, e një «lajmi të ri». Shën Pali është dëgjuan, hebrenjtë u habitën nga fjalët e hebreut dhe Pali, është ngatërruar me Apolloninë e Shqipërisë, gjithashtu një nga figurat kristiane më të njohura ndër pastaj të revoltuar iu drejtuan mbretit të Damaskut, por në fakt në këtë udhëtim, bëhet fjalë për një shqiptarët, meqë ai ishte ndër të parët kristianë që solli Aretas, që ai ta ndëshkonte. Dhe mbreti, i shtyrë nga Apolloni tjetër, buzë një liqeni të Maqedonisë, pasi lajmin e misionit të Jezu Krishtit në brigjet e Ilirisë. turmat e revoltuara, donte ta kapte, por një natë më në atë periudhë, për nder të Apollonit, disa qyteza Kjo dëshmohet jo vetëm pse shumë kulte të hershme parë, Pali kishte ikur jo nga portat e qytetit, por nga kishin marrë emrin e Apollonisë. Pas këtij udhëtimi kristiane mbanin dhe mbajnë ende emrin e Shën Pa- dritarja e një shtëpie që ishte rrëzë mureve rrethuese. në këmbë, Pali ndaloi në Selanik,ku kishte sinagoga lit, (madje dhe fshatra të tëra, të cilat në këtë mënyrë Siç tregohet dhe në disa afreskë e mozaikë të vjetër, dhe ku jetonte elita e asaj zone. Aty ishte rezidenca e nderonin kujtimin e tij nëpër shekuj), por edhe pse një thonë që atë e kishin futur në një shportë të madhe prokonsullit romak, Beroia. Gjatë tre «shabateve» (e nga misionet më të mëdha dhe kryesori në jetën e këtij dhe e kishin zbritur fshehurazi nga mure te lartë. Kjo shtuna hebraike që është pushim), ai dhe miku i tij apostulli ishte përhapja e kristianizmit në Maqedoni, ndodhi në vitin 40… Silas, veçse predikonin dhe shumë nga gratë e larta Greqi dhe në Iliri që në dekadat e para të erës sonë. Objektivi i parë i Palit ishte tashmë Jeruzalemi, ku të qytetit, greke dhe hebre u konvertuan në kristiane. Mungesa e sinagogave hebraike në vitet 50, në brigjet sapo shkoi, ai u takua me të parin e apostujve, Pjetrin. Pali predikonte në sinagoga dhe «agora», në pazare e Ilirisë (hebrenjtë u vendosën pak më vonë në Iliri, Aty ai gjeti dhe mikun e tij Barnabé, i cili do ta njohë apo qëndrën ku mblidheshin njerëzit në shesh. Por në brigjet e jugut), e bënë më të vështirë ndalesën e me Jakun, peshkopin e Jeruzalemit. Në Jeruzalem, ai përsëri hebrenjtë u revoltuan kundër tij dhe prijësit snikut të tij, Titi, Pali i shkruan: «Eja sa më shpejt Palit në Iliri, pasi ai përgjithësisht predikonte në si- qëndroi dy javë, ku nga Pjetri dëgjoi historitë e jetës e qytetit e përndoqën atë. Kështu, ai u detyrua të tek unë në Nikopojë, sepse vendosa që ta kaloj dimrin nagogat dhe vëndet e populluara helenike ku jetonin së Jezusë, Ringjalljen e tij. Ai shkoi të lutej nëTemp- largohet për në Korint, ku kishte një komunitet të atje»… Nikopoja ishte në atë kohë qëndër e Epirit dhe hebrenj dhe jo aq ndër paganët (malet shqiptare ull, por hebrenjtë sa e panë e përndoqën si një rene- fuqishëm hebrenjsh, por dhe mijra prostituta, të cilat dhe për të shkuar atje, duhej kaluar nga Via Egnatia, ishin ende pagane dhe jo helenike, në këtë kohë). Por gat. Kështu ai u detyrua të arratisej drejt Cesare-se mblidheshin rreth tempullit të Afërditës. «Tashmë të hyhej në Shqipërinë e jugut, ku zbritej poshtë udhëtimet e tij në Romë e anasjelltas, duke përdorur dhe pastaj në vëndlindjen e tij në Tarse. Kur Barna- në Iliri flitej se Pali do të shkonte atje», shkruan në Apollonisë, drejt Bothrotum dhe dhjetra kilometra gjithnjë itinerarin e Via Egnatia-s, që ishte rruga e za- be-ja shkoi në Antioche, e cila atëherë ishte qëndra biografinë e saj për Palin, studjuesja Marie-Françoise më poshtë ishte Nikopoja. Në vitin 1576, duke iu konshme e udhëtarëve që shkonin nga Lindja në Romë e tretë e kristianëve pas Romës dhe e Aleksandrisë, Baslez. Në atë kohë Korinti ishte një qytet-port i referuarfamiljes së Dukagjinit, Lavardini shkruan se e anasjelltas, sollën kontaktin e Palit me Ilirinë, edhe me tu njoftuar, Pali shkoi të bashkohej me të. Ishte fuqishëm dhe me lëvizje të madhe. Ishte kryeqytet «në brendësi të kësaj krahine shihen monumente prej pse në letrat e tij apostolike nuk flitet me emër për këto pikërisht në Antioche, në këtë qytet kozmopolit që ki- i rajonit të Achaie, e cila ishte provincë romake dhe mermeri, ku lexohen akoma emra perandorësh roma- vënde. Në fakt duhet ditur se shumë letra apostolike shte shumë hebrenjtë helenizuar, ku për herë të parë me guvernator romak. Por edhe këtu, hebrenjtë u kë, etj, e midis tyre ka dhe disa dëshmi që tregojnë se të këtij autori të parë të Kristianizmit, nuk kanë arritur u përdor fjala “kristian”. Misioni i vërtetë i Palit për revoltuan kundër tij dhe Pali, pasi themeloi kishën e apostulli Shën Pal i predikoi këtij populli Ligjin e Birit deri në ditët tona, meqë ai ishte një nga martirët e përhapjen e Krishtërimit filloi me Barnabe-në, kur ata parë, u detyrua të largohej drejt Athinës, ku e priste të Perëndisë».Po cilat ishin tekstualisht këto dëshmi? kishës kristiane që u përndoq më shumë: disa herë ndërmorën udhëtimin në fillim drejt Qipros e pastaj një sprovë e vështirë. Biografët thonë se ai shkoi dhe Lavardini nuk na e thotë… Emri e Palit (ndryshe nga i linçuar nga turmat dhe i rrahur në sheshet publike; drejt Salaminës së Greqisë, duke ndaluar kudo ku në Delf, Epir dhe Achaie, ku ishte një prokonsull apostuj të tjerë), u ngulit në kujtesën arbërore, pasi disa herë i burgosur, gjersa më së fundi do të vritej nga kishte sinagoga. Aty ku ishin “qingjat e humbur të romak dhe ku qëndroi të banonte te një prift i quajtur pikërisht ai kishte vendosur një lidhje konkrete me romakët. E megjithatë, ky njeri nuk e humbi asnjëherë Izraelit”, ata predikonin për shpëtimtarin Jezu. Kur Titius Justus dhe romaku Aquila. Por sidoqoftë, kudo këtë territor. Historiani grek Menalogu, përmënd besimin në misionin e Jezusë. u kthye në Antioche, Pali ishte bërë tashmë një per- që shkonte, Pali themelonte kishëzat kristiane, si në martirizimin e Shën Astit, peshkopit të Durrësit, në Por së pari, cili ishte në fakt ky apostull, të cilin sonazh i njohur. Siç shkruhej në tekstet e vjetra, «Që Filipes, Selanik apo Korint, siç tregohet më vonë kohën e përndjekjeve të perandorit Trajan (98-117) gjatë shekujve kristianët e cilësuan «të Parin pas të të dy ata, Pali dhe Barnabé-ja kërkuan ta nxirrnin kri- dhe në letrat e tij dërguar filipasve, selanikasve, kundër kristianëve. Ai shkruan dhe për martirët Flo- Vetmit», d.m.th. pas Zotit Jezu Krisht dhe që do të stianizmin nga vëndet e fshehta, pra jo vetëm në lagjet korintasve, etj…Deri në atë kohë predikohej me fjalë, riani dhe Laurini nga Ulpiana (pranë Prishtinës së hynte në tregimet e hershme biblike edhe të banorëve periferike,por ta vinin atë në qëndër të qytetit». Midis por Pali mendoi që të vepronte dhe me të shkruar, sotme), të vrarë gjatë sundimit të Adrianit(117-138). të Ilirisë? Cili ishte ky shkronjësi parë i historisë së turmave dhe në sinagoga ai mbante fjalime dhe të çka shënoi fillimin e teksteve të para të kristianizmit. Por kristianizmi depërtoi gradualisht në Shqipëri dhe Kristianizmit, duke paraprirë katër ungjillorët e mëd- shumtë ishin ata që konvertoheshin në kristianë. Ai mendoi të përdorte formën e letrave të hapura fillimthi në Apolloni e Durrës, në këto dy qëndra të henj, Markun, Mateun, Lukën dhe Gjonin? Sipas An- Pali tashmë e kishte ndërruar dhe emrin e tij dhe (Epitres),dërguar kishave të ndryshme, letra të cilat u mëdha tregtare e komunikimi në Adriatik. Në Index dré-Marie Gerard, në librin e tij Dictionnaire de la nga Saul quhej Paulus. Por një ditë, hebrenjtë që shndërruan në “Letra apostolike”. Por atmosfera në discipulorum, Epiphanios shkruante për „Marcos, ku- Bible, ai e vendos lindjen e Shën Palit në vitet 5-15 kishin filluar ta urrenin, e kapën dhe e linçuan për qytet ishte e rëndë. Prokonsulli e akuzoi se “i bënte shëriri i Barnaba-s, që është bërë peshkop i Apollonisë të erës sonë, ndërkohë që biografë të tjerë nuk arri- vdekje,aq sa ata e lanë pothuaj të vdekur. Por lumtu- njerëzit të kishin frikë nga Zoti”. Megjithatë prokon- dhe që për të cilin flet Pali“. Ky ishte nga dokumen- jnë ta fiksojnë me saktësi datëlindjen e tij. Studjuesja risht Pali ende jetonte. Në Antioche erdhi dhe Pjetri, sulli Gallion ishte i njohur për tolerancën e tij. tet më të hershme të Kristianizmit në Shqipëri, pasi franceze Marie-Françoise Baslez, në biografinë e saj por ndryshe nga Pali kurajoz, ai nuk foli me atë gjuhë Udhëtimii tretë i Palit njihet si udhëtimi drejt Efe- bëhej fjalë për vëndet e kultit të kohës së Shën Palit, mbi të e ka përcaktuar këtë në vitin 10 të erës sonë. para hebrenjve dhe kur Pali e dëgjoi të predikojë, u zit, përmes Ballkanit. Pasqëndrimit në Athinë dhe një i cili, siç shkruante shenjti në letrat e tij (Epîtres de Shën Pali rridhte nga një tribu e vjetër hebrenjsh, zemërua me të. Kjo ishte dhe grindja e parë e tij me rikthimi të shpejtë në Korint, ai kishte marrë rrugën Saint Paul), do të bënte udhëtimin drejt Ilirisë. Më ajo e Benjamin-ëve. Ai lindi në Tarse të Cilicie-s (në Pjetrin. Për këtë qëndrim të Pjetrit, do të mblidhej drejt Cesare-se dhe Jeruzalemit dhe që andej, pa hum- pas, në „Concilia Oecumenica“, Concilium universa- Turqinë e sotme), në një familje farisejsh. Atëherë dhe një koncil në Jeruzalem, ku erdhën gjithë pri- bur kohë ai i ishte drejtuar përsëri Efezit, ku kishte le Ephesenum, të vitit 431 shkruhej se „për praninë e Tarse ishte një qytet i helenizuar dhe flitej greqisht, ftërinjtë e lartë, të cilët kur dëgjuan Palin dhe Pjetrin, një komunitet hebrenjsh. Vallë a kaloi ai nga Shqi- tij në Koncilin e Shenjtë ka firmosur Felix, peshkopi i i cili kishte një universitet dhe një teatër shumë të më në fund i dhanë të drejtë Palit. Pas këtij qëndrimi përia ilirike që ishte në kufi? Sigurisht, zona e maleve qyteteve të Apollonisë dhe Bylis. (Në këtë koncil ishte njohur. Kur u lind, ai u quajt Saul, (emri Paul - Pau- në Jeruzalem, Pali do të marrë udhën drejt brigjeve ballkanike ishte një zonë e vështirë për tu kaluar dhe dhe peshkopi Eusebe, po i Apollonisë.) Në vitin 458, lus - Pal do t’i vihej kur ai do të bëhej romak, meqë të Mesdheut,përmes Sirisë dhe Cilicie-s. Në Lystres, popullsitë ishin ende pagane,ndryshe nga qytetet bre- ishte peshkopi Philocaris që përfaqësonte në koncilin familja e tij ishte një familje tashmë romane e vendo- ai u njoh më një prift të quajtur Timothé, që kishte gdetare apo ato të ndërtuara përgjatë Via Egnatia. Pali e Chalcédoine-s peshkopatën e Bylis. Në fakt, që në sur në pllaja te Anatolisë). Padyshim që ai ka qënë i një nënë hebre dhe një baba grek. Më vonë, ai do të kishte qënë më parë në Galate dhe aty kishte krijuar koncilin e Nikesë (viti 325), «kanë marrë pjesë dy pe- pranishëm kur në këtë qytet u martirizua vazhduesi i ishte një nga nxënësit e tij më besnikë. Pikërisht atje kishën kristiane. Misionii tij ishte të shikonte se si funk- shkopë dardanë: Beni, peshkopi i Stobit dhe Dakusi, veprës së Jezusë, Etienne, i cili më pas do të shpallej ai dëgjoi zërin e një maqedonasi që e thërriste. Siç siononte kjo kishë. Në Efez ai gjeti një hebre të ditur, të mitropoliti i Shkupit, atëherë kryeqytet i Dardanisë. shenjt. Që i ri, Pali punoi në tezgjah, meqë ky qytet shkruan ai, në ëndërr kishte dëgjuar zëra që i thonin: quajtur Apollos, i cili i ishte kushtuar kishës kristiane. Ndërsa në koncilin e Sardikës (Sofies) në vitin 343, kishte traditë në prodhimin e pëlhurave me leshin e «Foli popullit… ti ke besnikë në Korint… shko pastaj në Pasi e nisi atë për në Korint, Pali filloi nga fjalimet dhe -shton ai, - janë gjashtë emra peshkopësh të këtyre dhive. Familja e tij merrej me tregëtinë e tekstilit, çka Romë. Mos ki frikë. Unë jam me ty!»… predikimet ndërqytetarët e Efezit. Ai ishte bërë tashmë zonave që kanë hedhur firmat.» Profesori amerikan i shpjegon dhe vendosjen e tyre në Romë. Sipas një Kjo gjë e bindi se ai kishte vendosur një lidhje di- mjaft i dëgjuar. Të gjithë shkonin të dëgjonin fjalët e tij dorëshkrimeve biblike Bart D. Ehrman, duke iu re- burimi historik, në vitin 55, ai kishte një vëlla që je- rekte me Krishtin dhe ashtu, si dhe apostuj te tjerë, për Jezunë. Të varfërit dhe të sëmurët zgjasnin duart feruar figurës së Palit në historinë e fillimeve të kri- tonte në Romë, i cili quhej Rufus, por që në fakt emrii këtë thirrje ai e mori si një detyrë të vetë Jezusë. ta preknin si të ishte i shenjtë. Por ndërkohë ai men- stianizmit, vë në pah një element të veçantë të kësaj tij hebre ishte Ruben. Me të jetonte dhe nëna e tij. Atëherë Pali vendosi të mos shkojë në Efez, siç kishte donte gjithnjë për Maqedoninë dhe Greqinë. Për të figure: nocionin e tij të fesë kristiane si një fe e një Më pas, sipas traditës së familjeve hebre të diasporës, parashikuar, por përmes Via Egnatia-s të nisej për drejtuar kishat që ngrinte ngado ku shkonte, ai vazhdoi shoqërie që nuk sundohej nga meshkujt. Ndoshta kjo Pali shkoi të studjonte në Jeruzalem. në Maqedoni, Greqi e Iliri. Ky udhëtim e çoi fillimthi tu shkruajë letra ithtarëve. Ishin letra pasionante, me ishte një meritë apo një notë moderne dhe emanci- në portin e Neapolis, (Kavalla e sotme, vendlindja e një art poetik, me pathos e frymëzim, siç është dhe një puese që ai i dha fesë kristiane. Shpesh në letrat e tij PERSEKUTORI I KRISTIANËVE Mehmet Ali Pashës), ku zbarkoi dhe pastaj, përmes nga letrat e para të tij, ku në Letra drejtuar romakëve, apostolike janë emrat dhe figurat e grave. Ai flet gjatë Kur ishte i ri, Pali nuk i donte kristianët, pasi për «Via Egnatia» vazhdoi drejt Filipes, një koloni e ai shkruan: «Jam Pali, skllavi i Jezu Krishtit, i thirrur për ato, siç flet në Letra dërguar romakëve. Madje ai hebrenjtë, Jezuja ishte një «tradhëtar» i fesë së tyre dikurshme romake dhe një ngaqytetet e krijuara nga dhe i dërguar si një mesazher i vetmuar i Lajmit të Zotit, emëron Febën të drejtojë një kishë, çka do ishte e pa dhe kristianët shiheshin vëngër nga hebrenjtë. Madje babai i Aleksandrit të Madh, duke marrë kështu dhe të premtuar tashmë prej Profetëve në shkrimet e shenjta. imagjinueshme shekuj më vonë;përshëndet Prishilën kur shkruan, Palie thotë hapur: «Shumë herë i kam emrine tij. Meqë atje nuk kishte sinagogë, hebrenjtë Ajo ka të bëjë me birin e tij, nga prejardhja e Davidit, që shtëpinë e saj e ka kthyer në kishë; përshëndet përndjekur kristianët dhe i kam futur ata në burgje. mblidheshin buzë një përroi përtë bërë ritet e tyre i caktuar si biri i Zotit dhe i Frymës së Shenjtë… Unë Marien që punon me romakët dhe që i shërben Je- Si i çmendur i detyroja të blasfemonin dhe i ndiqja jashtë mureve të qytetit. Në letrat e tij, Pali tregon për kam besimin se as vdekja dhe as jeta, as ëngjëjt dhe as zusë; përmënd Trifonën, Trifozën Persidën; shkruan deri në qytetet e huaja.” Në atë kohë, shumë kri- qëndrimin e tij në Filipes, qytetin e ngritur nga Filipi komandantët e tyre, as forcat kozmike lart në qiell dhe për Junian dhe nënën Rufus. Madje Junian ai e quan stianë të persekutuar në Jude, Galile apo në qytetet i Maqedonisë dhe njohjen me një tregëtare të quajtur as forcat poshtë, asnjë krijesë e botës, nuk do të mundë të “më e madhja e apostujve”. Tek Letra filipianëve ai rrotull Detit Mesdhe, kishin ikur në qytetin bregde- Lydie. Shën Luka, që ishte bashkëudhëtar me të, në na ndajë nga dashuria për Zotin, dashuria që është tek përmënd Evodia-n dhe Sintika-n, ndërsa në Letrën tar të Antioche-s si dhe në Damask të Sirisë, meqë Aktet, XVI, e përshkruan këtë skenë të mbërritjes së Jezu Krishti, Zoti ynë…» drejtuar korinthasve, ai përmëndvlerat e tyre të lar- atjendjeheshin më të mbrojtur. Madje Siria i ishte tyre në Filipes. «Ditën e shabatit ne kapërcyem portën Pra në muajt e parë të vitit 65, Pali, pasi kaloi ta morale, por dhe vuajtjet e tyre të mëdha, në një shkëputur tashmë pushtetitromak. Por rrugës për në hyrëse përgjatë një lumi, ku në breg ishin grumbulluar Korintin, ku kishte krijuar kishën kristiane të qytetit, kohëkur kristianët e parë përndiqeshin veçanërisht Damask, Palit i kishte ndodhur mrekullia. Siç shkrua- gra. Ne u ulëm dhe u folëm grave. Njëra nga to quhej ai iu drejtua Illirisë përmes Durrësit apo Apollonisë, nga romakët. «Ne jemi të çmendur për hir të Krishtit, nai në Letër galatasve (Epitre aux Galates), rrugës, Lydie, një tregtare nga Thyatre. Zoti ia kishte hapur pasi nga Roma, udhëtarët për të kaluar në bregun - shkruan ai në Letër korinthasve, - por ju të tjerët qënd- atij i ishte shfaqur Jezuja me dymbëdhjetë apostujt. zemrën të dëgjonte fjalët e Palit. Kur ajo dhe shtëpia tjetër të Adriatikut, për të marrë Via Egnatia kalonin roni të paqtë te ai. Ne jemi të dobëtit dhe ju të fortët. Papritmas ai kishte dëgjuar njëzë: - “Saul, Saul, përse e saj u pagëzuan, ajo na ftoi me këto fjalë: «Meqë ju nga këto dy porte mjaft të rëndësishme dhe vënde Ju të famshëm dhe ne të shkurorëzuar. Deri tani ne më persekuton?”Dhe ai i ishte përgjigjur: “Kush je ti mendoni se unë besoj te Zoti, ejani rrini në shtëpinë të njohur nga të gjithë romakët. Në Durrës, gjer në njohim urinë, etjen dhe goditjet, jemi të xhveshur dhe Zotëri?” - “Unë jam Jezuja. Ndërsa ti je ai që më per- time. Dhe ajo na shtyu të pranonim.» afërsi të Apollonisë ishte zhvilluar dhe beteja e fam- pa strehë, por ne punojmë fort me duart tona. Edhe pse sekuton!» Ai kishte mbyllur sytë një çast dhe kur i Meqë Pali shpëtoi nga «demonët» një shërbyese, shme e Pompeit me Cezarin. Në letrën dërguar be- na shajnë, ne pagëzojmë. (vijon numrin e ardhshëm) Cultura Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 22 L’albanese che portò il Novecento letterario italiano tra i Balcani di GIULIA BOFFA sempre i temi fondamentali della cultura popolare e Ernesto Koliqi a 40 anni dalla morte dell’anima religiosa. Temi, dunque, che hanno carat- l 15 gennaio di quarant’anni fa moriva Ernesto terizzato tutto il suo percorso di scrittore, di studioso IKoliqi. Il legame tra la cultura italiana e la cul- e di uomo. Quell’anima popolare che è la vera anima tura albanese ha avuto sempre un protagonista che di una spiritualità pregna di riferimenti religiosi. A ha sancito un rapporto di straordinaria valenza tra conclusione di un suo scritto dedicato a “Le nuove l’Occidente, i Balcani e l’Oriente: Ernesto koliqi. correnti della letteratura albanese” cesella: “L’anima Morto a Roma il 15 gennaio del 1975, era nato a popolare si nutre ancora della poesia conservata viva Scutari il 20 maggio del 1903. È stato un studioso, nella memoria collettiva del Fishta e di Naim Frash- uno scrittore, un saggista che ha dedicato la sua via eri, di quella poesia che s’impernia sui temi immorta- alla ricerca del mondo albanese e italo albanese. Il li: Dio, santità del focolare, vita sul solco delle tipiche suo impegno per diffondere la cultura e la lettera- usanze schipetare, al ritmo delle quali è bello vivere tura, in modo particolare, ha avuto una costante che e per cui vale la pena di morire” (op. cit., pag 230). è rintracciabile in quasi tutti i suoi scritti. La pro- Il richiamo alle origini, all’identità, all’appartenenza fonda meditazione sui valori spirituali lo hanno grazie a dei modelli che sono culturali ma marcata- portato a confrontarsi con gli scrittori e con la let- mente, come già si è detto, spirituali resta fondamen- teratura attraverso parametri di comparazione al tale. Un richiamo che è chiaramente inossidabile. Ma cui centro non sono mai mancati i sentimenti. l’uomo Koliqi era un uomo della tradizione, un uomo La letteratura stessa è, per Koliqi, il risultato della conservazione, un uomo rimasto fedele ai prin- di una conoscenza di sentimenti la cui tensione cipi della fede. L’anima albanese non è mai stata un culturale non può che derivare da una visione vissuto soltanto culturale o soltanto letterario e storico chiaramente spirituale della vita. I motivi legati ma dentro il valore della difesa di una tradizione i al sentimento dell’appartenenza provengono da segni della religiosità sono stati dei baluardi. Uomo una dimensione che ha come punto cruciale il che ha rivestito, tra l’altro, anche delle prestigiose rapporto tra storia umana e storia cultura di un cariche politiche e istituzionali. Ma la sua formazione popolo. La letteratura è il percorso di una eredità. umanistica lo ha sempre distaccato dalla burocrazia Koliqi non ha mai smesso di confrontarsi sia con gli e dagli apparati. scrittori e i poeti di Albania sia con quelli arbereshe. Ha pubblicato testi sulla letteratura albanese, ha Ha sempre indicato quegli interpreti che hanno seg- fondato riviste (si pensi a “La scintilla” del 1940), ha nato un tracciato di spiritualità. Il suo rapporto con riorità una remota saggezza materiata in millenarie one. L’ispirazione poetica è all’origine di tutta la sua scritto poesie, novelle (“Le ombre delle montagne” l’opera di Girolamo De Rada, d’altronde, è una tes- esperienze. Terra di monaci, filosofi e poeti, di pas- molteplice attività di linguista, di “grammatologo”, di nel 1928 e “Mercante di bandiere” nel 1935), ha timonianza emblematica. Ha scritto su questo poeta tori ed eroici fuorilegge che sempre preferivano la studioso di estetica e di ordinamenti statali, di politico tradotto autori come Dante, Petrarca, Ariosto, Tasso, ma scrivendo della sua opera e della sua vita non ha libertà dei boschi a una vita menomata nella sua dig- e di propagatore dell’idea risorgimentale albanese”. Parini, Foscolo, Monti, Manzoni. Il mondo popolare fatto altro che indirizzare quella sua consapevolezza nità da crude costrizioni tirraniche, nobilissima terra Ma Koliqi va oltre perché è un convinto assertore di è stato sempre punto di riferimento dei suoi studi ma verso un testimone di una eredità che ha assommato abitata gente rude e silenziosa che cela nelle pieghe un De Rada che va oltre i confini della stessa cultura anche i suoi testi creativi vanno in questa direzione la spiritualità albanese con la spiritualità arbereshe. dell’anima singolari qualità umane, le quali lampeg- arbereshe. E’, in altri termini, un poeta che va oltre (si pensi a “Le orme delle stagioni” nel 1933). Un Una chiave di lettura che ha permesso di penetrare giano di viva improvvisa bellezza a chi vi si accosti il senso del nazionale che non può essere circoscritto autore che è riuscito ad imporsi con straordinaria realtà complesse e quella storia degli uomini e dei con cuore amico a somiglianza dei segreti recessi pi- ad un ambito rigorosamente culturale. Infatti coglie vitalità ed ha innovato la ricerca sulla letteratura al- territori il cui filo tra le comunità italo albanesi e la eni di prode fiorite e fresche acque, inseriti fra le con acume questo aspetto: “Il suo messaggio poetico banese e arbereshe. su questo non ci sono dubbi. cultura albanese è abbastanza consolidato. In una vi- quinte delle sue aspre rupi montane” (ora in “Saggi non rimane circoscritto agli interessi nazionali, sia Giuseppe Schirò junior nel 1959 scriveva: “In Er- sione poetica la storia si lascia catturare e offre legami di letteratura albanese”, Olschki Editore, 1972, pag. pure nobili e generosi, della stirpe albanese, ma li nest Koliqi è possibile ravvisare in linee più decise inportanti. 76). Un paesaggio, si nota benissimo, fatto non solo supera raggiungendo la sfera universale della grande un nuovo stadio della letteratura albanese. (…) Nella In una sua conferenza letta il 20 settembre del di luoghi ma dentro i luoghi c’è l’anima. L’anima di arte nella quale si trasfigura la sua profonda umanità sua poesia, come nella sua prosa, s’avverte dunque il 1964 a Cosenza annotava riferendosi agli albanesi un popolo ma anche l’anima di una geografia in cui il grondante di sofferto dolore e lievitata da uno schi- respiro delle Alpi Albanesi e una elegante modernità in Calabria: “Anche al viandante esperto di con- sentimento della spiritualità si avverte. Koliqi proprio etto anelito di elevazione spirituale”. Un’analisi che occidentale, l’ampia eco degli aedi e dei suoi monti trade e genti le più diverse del mondo, raramente attraverso gli studi su De Rada ha dato una dimost- giunge ad una sottolineatura significativa proprio nel e la melodia delle forme colte. E son questi i motivi avviene d’incontrare come in terra di Calabria, ricca razione di come l’approccio letterario deve stabilirsi campo dell’indagine spirituale: “Il de Rada superò per cui la posizione spirituale ed artistica del Koliqi è di sconosciute meraviglie, costumi così suggestivi attraverso i testi. Lo studio dei testi ci introduce in con l’ardore della fede e la luce della poesia osta- destinata ad esercitare sensibili influenze sia sui de- per armoniosa fusione di tinte. Si riflettono in essi una visione prettamente critica. Ovvero di valutazione coli che parevano ed erano insormontabili” (da una siderosi radicali innovazioni sia sui retrivi di forme i colori ora vividi ora sfumati del mare e del medi- critica. Una valutazione non basata su elementi storici conferenza svoltasi a Palermo il 28 novembre 1964, nuove e di nuova poesia” (in “Storia della letteratura terranei e l’incanto delle primavere rigermoglianti su ma creativi. Infatti quel gioco (prima citato) di fan- e ora nel testo citato sopra, pag. 115). Attenti studi albanese”, Nuova Accademia, Milano, 1959, pag. piane e alture che coprono resti di antiche cività e tasie calato dentro una geografia ben definita Koliqi Koliqi ha condotto sul rapporto tra Islam e Cristian- 244). Schirò junior aveva visto bene. Dunque, Koliqi di cui la risonanza musicale del nome conserva te- lo adotta anche negli studi sugli autori. Una prosa esimo nella letteratura albanese, sulle influenze ori- un innovatore. Ma non ha mai tralasciato di leggere naci sapori classici. I solenni orizzonti che ci dànno d’arte, la sua, che ha una indelebile forza interiore. entali sulla letteratura, sui fenomeni linguistici, sui la letteratura albanese e italo albanese in un contesto il senso dell’infinito, perdendosi oltre i grandiosi Riferendosi a De Rada ne coglie in alcune battute il poeti e sugli scrittori albanesi e arbereshe, sul legame la cui dimensione culturale è legata alla spiritualità scenari dei monti, sembrano immersi in un’ aura di senso vero di una definizione poetica: “I poliedrici tra poeti italiani e poeti albanesi, sulla figura di Skan- di un popolo. Una spiritualità che si regge attraverso primordiale solitudine dove spazio e tempo assistono aspetti della eccezionale personalità di Girolamo De derbeg, sulle traduzioni. Un capitolo imponente resta la difesa della tradizione. Innovatore nella tradizione. immobili all’avvicendarsi di condizioni umane, le Rada si sintetizzano nel suo genuino talento di poeta, la lettura su Gabriele D’Annunzio e la letteratura de- Una tradizione in un intreccio che porta sempre ad quali mantengono pressoché intatta nella loro inte- che ad essi infonde vigorosa efficacia di irradiazi- gli albanesi. Al centro di questa sua ricerca ci sono un dialogare tra civiltà.

një etni në një tjetër, pa përjashtuar plotësisht edhe ngjasimet. Kanuni ynë dhe e drejta romake E njëjta gjë ka ndodhur me ato studiues që e kanë trajtuar eposin tonë të kreshnikëve si të huajtur nga Nga ANTON CEFA “Një popull i vogël mbron veten duke mbrojtur kulturën e vet” -- Nermin Vlora Falaschi sllavët. Kështu sllavisti Alois Schmaus, që tiparet etnopsikologjike të popullit tonë i ka konsideruar të tudiues që kanë bërë objekt studimi të drejtën leksjon të vetin” 2), ai nuk e miraton atë plotësisht, desín e fisit të vet, sádoqi në kundershtim me ligjësín futura artificialisht nga rapsodët tanë në eposin “e Szakonore të popullit tonë dhe e kanë krahasuar bile parashtron rezervat e veta ndaj këtij ndikimi dhe qi tashmâ kishte hî në botën romake, o së paku nji huazuar” nga eposi sllav, është detyruar të pohojë atë më të drejtën romake e bizantine, kanë arritur në flet për mundësinë e ndikimit të kanunit tonë në të zakon, qyshë-kúr të zhdukun nga bota romake, por të me sinqeritetin e një studiuesi të ndershëm se “ . . . përfundimin që e drejta jonë, megjithëse ka ruajtur drejtat zakonore të popujve tjerë. Shkakun e ngjasi- ruejtun në botën ilire.” bazat historike dhe psikologjike të këtij fakti të çud- veçoritë tipike të vetat, është ndikuar nga e drejta ro- meve, (paralelizmave siç i quan), Valentini e sheh më Që analogjitë mes dy të drejtave, përveçse prej itshëm të huazimit, në të shumtën e herës mbeten make dhe ajo bizantine. së tepërmi tek kushtet e njëjta shoqërore të përftimit ndikimit, mund të kenë ndodhur edhe nga rrethanat e enigmatike”.3). Në mënyrë të veçantë i është kushtuar këtij pro- të tyre sesa tek ndikimet e huaja. Duke folur për ngja- njëjta shoqërore–ekonomike, në të cilat mund të jenë “Enigmatike” për Schmaus-in, por për ne jo, sepse blemi Koliqi në studimin e tij: “E Drejta e Kanunit simet dhe ndikimet reciproke mes kanunit tonë dhe gjetur dy grupe etnike, nga një mënyrë jetese analo- populli duke krijuar një vepër artistike a edhe një tonë dhe e Drejta Romake”, ku ka trajtuar me hol- së drejtës zakonore të longobardëve, ai ka shkruar: ge, nga shkallë të përafërta të zhvillimeve kulturore, ligj frymëzohet nga bota e tij shpirtërore, konkretisht lësi ndikimet e së drejtës romake mbi të drejtën tonë “Vertè këto paralelizma mund të jénë shkaktue vetëm e ka vënë në dukje edhe Koliqi: “Dihet se, kúr na bje nga etniciteti etiko-moral i tij, nga ajo strukturë etike zakonore: “Kuptimi i naltë moral e qytetár, shpirti prej prirjevet të përbashkta natyrore të shoqnís njer- në sy nji analogji mes Kanunit të Malevet shqiptare që e dallon atë nga popujt e tjerë; ai mishëron tek heroik qi e frymëzon këtë ligjë gojdhânore (Kanunin zore, të cillat zhvillohen njinji kúr të jénë të njajtat e së drejtës së njij populli qi u përpoq me to, do të artet dhe ligjet psikologjinë, idealet, ndjenjat, virtytet, e Lekë Dukagjinit, A. Ç.), e vetmja qi u ruejt gjer sot konditat e rrethanat, pá mujtë m’u pohue se ká varuní dyshojmë gjithmonë mos âsht nji analogji e përftueme aspiratat, individualitetin e tij etnik, dhe nuk huazon n’Europë, na kujton vetvetiu vjetërsín klasike, e sido- (ndikime, A. Ç.) të shoqishojme; porse kjo vëré sado ndër dy qarket pávarsisht pse ndër të dyja e lypte një botë shpirtërore të huaj. mos ata “antiqui mores” (zakonet e lashta, në kupti- e urtë n’abstrakt, nuk mund të na drejtojë gjithsej gjendja e punvet, pse ndër të dyja ishte kultura në Duke e parë problemin e ndikimit në rrafshin min e së drejtës zakonore, A. Ç.) romakë e ato ligjë në konkret, kúr gjejmë jo vetëm institucjone paralele nji shkallë, ndër të dyja mënyra e të jetuemit ishte psikologjik, çka është objekti i studimit tonë, ky qi prej sish u lindën, e na fton me studjue, ç’ndikime por edhè terminologji të përbashktë në dy popuj qi i e njillojshme.” Gjithsesi ai ka shprehur bindjen, si e është, për mendimin tim, një ndër argumentet e mund të jénë mes tyne.” 1). përkasin grupeve ethnike e gjuhësore të ndryshme. . thamë më lart, se në ngjashmëritë mes dy të drejtave, rëndësishme që struktura etiko-morale e kanunësisë Ngjashmëri të theksuara të kanunit tek e drejta ro- . Mujka prá m’u thânë se paska ndërvaruní; e mund është e drejta romake që ka ndikuar kanunin tonë. zakonore të popullit tonë dhe, si rrjedhim, edhe make, Koliqi gjen në krejt konstruktin e tij: në virtytet të shofim tash cilla ndër dy shoqní i ká marrë uhá Por, me gjithë bindjen e tij për këtë, atë e trazon normat ligjore të frymëzuara prej saj, pa mohuar karakteristike të etikës kanunore si nderit, besës, bur- prej tjetrës ato institucjone të përbashkta?”. Për ta vazhdimisht ngjashmëria pasikologjike mes tyre. “Por ndikimet reciproke, në qenësinë e tyre kanë ruajtur rnisë, ndores, ndjenjës së lirisë personale, etj. , pra ilustruar këtë, ai ka sjellë si shembull një institucion mbetë gjithnji studim i interesantshëm jo vetëm aj i origjinalitetin e tyre shqiptar. tek konceptimi i moralit mbi bazën e të cilit ngrihet që longobardët e kanë marrë prej kanunit tonë. Va- varunivet mes njeni tjetrit, por edhe aj i gjasimevet Shkencëtari japonez Kazuhiko Yamamoto, duke ndërtesa e drejtësisë individuale e shoqërore, në lentini, gjithashtu, shpreh mendimin që perandorët psikologjike; mund ndoshta, për do rrjedhime shpir- studiuar kanunin tonë, veprat homerike dhe tragjeditë institucione të ndryshme si konsulli në Republikën romakë me origjinë ilire kanë ndikuar mbi të drejtën tnore, gjasimet janë mâ t’interesantshme e të randsi- e Eskilit e të Sofokliut, ka ardhur në përfundimin që Romake-bajraktari tek kanuni, pater familjas – babai romake: “Perandorë romakë fisi ilir kanë mujtë me shme se vetë varunít.”, shkruan Koliqi. për shkak të mungesës së autoritetit shtetëror, në një ose i zoti i shtëpisë, patres-pleqt, conscripti-vegjelija, shfaqë në ligjë të veta prirje të veçanta të mendesís Ato janë “ma t’interesantshme e të randsishme” shoqëri krijohet një sistem vlerash që është në gjendje ftuesi-kasneci, tribunët e vegjelisë-stërpleqt, recupe- juridike të popullit të vet”, dhe bie si shembull rastin pikërisht për faktin që ato “gjasime” janë karakteri- të ushtrojë dhe të mbajë gjallë sensin e drejtësisë; ration-parota, etj. kur një person para se t’ia shesë tokën tjetërkujt,“d- stikë e veçantë e një etnije, janë veçori të një shpirti pra, një strukturë etike dhe një e drejtë zakonore të Një studiues tjetër madhor i kanunit tonë, Valenti- uhet të pëvesë fis e komshí”, detyrim qi nuk e gjêjmë etnik, që mund të përftohen nga kushte shoqërore e ndërtuara mbi të, që realizon vetëqeverisjen e asaj ni, edhe pse për çështje të ndikimit të kanunit prej së në kurrnji ligjë romake të njoftun. Ky ligj i së drejtës rrethana jetësore e historike të ngjashme; por vështirë shoqërie.“Shoqëria homerike, shkruan ai, ka të drejtës romake ia lë fjalën Koliqit: “Për shka ká mujtë sonë, supozon ai, do të jetë vënë prej ndonjë peran- të merren hua. Esenca e psikës etnike, vetëdija dhe njëjtën strukturë etike me atë të Kanunit. me hîm në tê prej së drejte romake flet Koliqi n’atë dori romak me origjinë ilire, “i cili ndoq me tê men- nënvetëdija që e shprehin atë, janë të ndryshme nga (Vijon numrin e ardhshëm) pagina 23 Anno 13 n.1 Aprile 2015 Storia Mbi zhvillimin teknik të zonës Nikaj-Mërtur Nga Dr.Ing.MARK PALNIKAJ një shumllojshmëri të lëndëve drusore dhe dy lumenj që përshkojnë zonën. Relievi është shum i thyer, toka isa miq të mi, mu lutën të shkruaj diçka për e përshtatëshme për bujqësi është e pakët dhe përveç Dzhvillimin teknik të zonës Nikaj Mërtur. Në fillim bukurive natyrore dhe kullotave në bjeshkë, natyra unë kundërshtova me arsyetimin se kjo zone është i ka dhuruar pak burime jetese popullsisë në zonën një zonë e thellë, në thellësi të alpeve shqiptare, tonë. Prandaj, nisur nga sa shtjelluam më sipër, e rrethuar me male të larta dhe qafa malesh, ku orientimi i zhvillimit në këtë vend është orientuar në zhvillimi teknik pothuajse nuk ka ekzistuar. Por prodhimin për kushte të mbijetesës së ndërtimeve, miqtë e mi insistuen që unë të shkruaj, duke e parë industris ushqimore, veglave të punës dhe veshjeve. në këndvështrimin tim, si inxhinjer i vjetër, por edhe Në ndërtimtari zona jonë ka traditë dhe ka trashëguar në pikpamje historike, zhvillimin e zonës, aq sa ka mjeshtra të punimit me gur dhe me dru, të dyja këto evoluar nga fillimi prej rreth katërqind vjetësh që jemi materiale në sasi të bollshme në zonën tonë. Mjeshtrit PEISAZHE TË GDHENDURA vendosur aty e deri më sot. Mbas debatit miqësor që tanë kanë njohur shum mire teknikën e prodhimit patëm, ata ja arritën qëllimit për të më bindur që unë të gëlqeres dhe stazhionimin e sajë. Nga mjeshtrat NË SHKËMBINJ LASHTËSIE të shkruaj diçka për këtë problem. Prandaj edhe po vendas janë bërë ndërtime dinjitoze dyqind dhe ju paraqes mendimet e mija të radhitura më poshtë. treqind vjet më parë. Janë ndërtuar shtëpi banimi me dy dhe tre kate qysh në fillimet e banimit në këtë Nga PËLLUMB GORICA kohërat kur ujërat mbulonin edhe këto lartësi?! Por, fakti që, materiali i hekurit është përdorur kohë më ÇFAR KUPTOJMË ME ZHVILLIM zone. Këtë gjë na e dëshmojnë rrënojat e shtëpive të ë të manjtë të rrjedhës së poshtme të lumit vonë e hedh poshtë këtë hipotëzë. Një tjetër mendim TEKNIK TË NJË VENDI vjetra që për nga fortësia dhe cilësia e ndërtimit nuk NDevoll, aty ku peisazhi i valëzuar i kodrave fillon është se këto hekura të ngulura janë përdorur dikur Zakonisht kur bëhet vlerësimi për zhvillimin teknik mbeten prapa vendeve më të zhvilluara të asaj kohe. ngjitjen e tij shkallë- shkallë, sikur duan të mbërrijnë pas ndërtimit të kalasë nga banorët e vendbanimit të të një vendi, merren në konsideratë një numër i Nga mungesa e lëndëve plasëse, rrugët nuk ka qënë malet, shfaqet krahina e Sulovës. Ajo është një nga poshtëm, për të ndihmuar luftëtarët e saj në tërheqjen madh gjërash si infrastruktura, prodhimi shoqëror, e mundur të ndërtohen shum të mira, megjithatë, krahinat qëndrore e cila shtrihet në kufirin ndarës të e ushqimeve dhe armatimeve me anë të litarëve. Për mjetet e prodhimit, mendimi tekniko shkencor, janë gjetur metoda për ndërtimin e rrugëve kryesore Shqipërisë së Mesme dhe asaj Jugore, nën këmbët një dukuri të tillë fjalën e fundit e kanë studiuesit e tradita e zejtarisë, ndërtimet dhe arkitektura etj. që lidhnin midis tyre fshatrat e krahinës dhe zonat e shtatores Tomorr, malit të perëndive. Vetë emri historisë dhe të arkeologjisë. Me infrastrukturë zakonisht kuptohen rrugët, urat, për rreth si Dukagjini dhe Krasniqja. Në vitin 1967 i Sulovës, për ata që e kanë vizituar, zgjon pamje Në kodrat shkëmbore natyra ka formuar edhe ndërtesat, ujësjellësat etj. Me prodhim shoqëror është hapur me lëndë plasëse rruga për në Curraj të mrekullueshme të peisazheve shkëmbore dhe të shpella të vogla. Legjendat dhe disa histori të vjetra kuptohet prodhimi i mallrave për shitje dhe për të Epër nga Rrasa e Currajve. Ka qënë e mundur të historisë së saj shekullore, e nuk mund t’i rezistojë vërtiten rreth tyre. Me interes është shpella që gjendet përdorim vetiak, sa është ky prodhim dhe me çfar ndërtohen me material vendi, nga druri i gështenjës kënaqësisë tunduese, e cila shtohet, kur vështron afër kalasë së Qafës, aty ku fillon lartësia shkëmbore. mjete prodhimi kryhet. Mjete prodhimi kuptohen që dhe i pishës, ura që i kan qëndruar kohës me qindra larminë e kontrasteve, florën dhe faunën e pasur. Kjo shpellë është e thellë dhe midis thepisjeve të nga mjetet e thjeshta të punës deri tek uzinat dhe vjet. Mbi lumin Drin, nuk ka qënë e mundur të Kodrat dhe kreshtat shkëmbore me ashpërsinë e shkëmbinjëve majtas-djathtas e shoqërojnë të tjera fabrikat së bashku me teknologjinë, automatizimin, ndërtohet një urë lidhëse me zonat e Pukës që i kemi tyre, që shndritin në diell bardhësinë gëlqerore, të thelluara, në të cilat mund të rrinë disa njerëz elektrifikimin, kimizimin etj. Me mendim patur komshi dhe kemi patur lidhje miqësore dhe nuancat e kafta të tokave e të gjelbrën e pyjeve, të në këmbë. Në kohë të lashta ka qenë e banueshme, teknikoshkencor kuptohet që nga eksperienca e mardhënie të vazhdueshme. Rrjeti i kanalizimieve krijojnë përshtypjen e një vargmali të vogël. Banorët sepse brenda saj vihen re shenja të ndryshme jete. trashëguar brez pas brezi deri tek ngritja e shkollave për vaditje ka filluar rreth dyqind vjet më pare, dhe historikisht i kanë quajtur këto lartësi shkëmbore: Ajo ka shërbyer si strehë për barinjtë në ditë shirash dhe institutive kërkimore shkencore. Me traditë ndoshta edhe më tepër, në fshatrat Curraj i Poshtëm, Goricat. Ato ngrihen në lindje, si një ballkon me e të ftohti, si dhe nga kaçakët në periudhat e kaluara kuptojmë trashëgiminë e profesioneve nga njëri brez Curraj i Epërm dhe në disa fshatra të tjera. Nga bukuri të rallë natyrore dhe nuk i kalojnë të 800 historike. Një histori gojore tregon se ajo ka lidhje tek tjetri për prodhimin e veglave të punës, veshjeve, mungesa e dinamitit, kanalet ujitëse në shum raste m, por që sundojnë tej e tej gjithë luginën e lumit me kalanë e Qafës. Më në lindje të Mollasit gjendet ushqimeve, ndërtimeve etj. Ndërtimet në çdo janë ndërtuar duke përdorur lëndë drusore për të Devoll, me vështrim në konturet e maleve: Tomorrit, një shpellë tjetër. Hyrja e saj është e vogël, sa të shoqëri që nga parahistoria deri sot janë një element kapërcyer vende ku ishin prej guri të fortë. Në vitin Shpiragut, Valamares, Bukanikut, Krrabës, krahinat duhet të përkulësh trupin për tu futur brenda, përcaktues, i rëndësishëm, për çdo vend dhe për çdo 1974-1975 është hapur kanali i hidrocentralit nga e Dumresë, Vërçës, Shpatit, Myzeqesë, qytetet ndërsa më pas, ajo zgjerohet me përmasa të tilla, aq epokë. Mund të përmendim kështjellat, objektet e Rrasa e Currajve deri tek Ura e Mërturit. Për këtë e Elbasanit, Cërrikut, dhe Belshit. Në botimin sa strehohen disa njerëz e kafshë. Tek hyn brenda ke kultit si kisha dhe xhamia, urat dhe kanalet etj. Nisur është dashur të hapen edhe dy tunele me përmasa “Enciklopedia Elbasani’’, faqe 526, lexojmë: përshtypjen se futesh në një dimension tjetër. Këtu nga ky këndvështrim më rezulton se edhe zona jonë jo të mëdha. Ndërtimi i shtëpijave të banimit ka “Kodrat fillojnë nga ura e lumit Devoll: Kodra e janë gjetur skelete, fosile kafshësh. Historitë gojore megjithëse me një zhvillim teknik të prapambetur dhe traditën e sajë në Nikaj Mërtur. Përveç shtëpive tip Floqit 306 m, për të vazhduar në lindje me të Banjës tregojnë se në këtë shpellë strehoheshin kaçakë, që të vonuar, e ka historikun e sajë të zhvillimit. kulle me dy dhe tre kate, janë ndërtuar edhe shtëpi 308 m. Kodra e Krorsit 394 m, Bregu i Gjatë 535 në kohën e sundimit turk e më vonë, të cilët kishin tip çardaku me trungje druri, tip kasollesh me gardh m në Qyrkanin e Sipërm, kodra e Kalasë 694 m, qëllime idealiste, kurse disa të tjerë kishin dalë CILI ËSHTË ZHVILLIMI TEKNIK dhe të mbuluara me dushk. Një tip i veçantë banese Qafa e Madhe 511 m, Gorica e Çalës 736 m. Goricë për qëllime të ulëta. Meqenëse aty fshihej dikur, I NIKAJ MERTURIT ka qënë pojata e cila përfaqësonte një ndërtim në një e Topojanit ose Gorica e Çobanit, 811 m si maja si kaçak, një pjestar i familjes Hoxholli, ajo mori Zakonisht kërkesat për punë dhe mbijetesë rrëzë kodre ose stomi, me tre anë të mbështetura në më e lartë. Kodrat shkëmbore kanë disa shkëputje emrin Shpella e Hoxhollit. Por banorët tregojnë se, përcaktojnë kushtet e zhvillimit teknik dhe orientimin tokë dhe vetëm ana ballore e ndërtuar me gardh, me forma dhe përmasa, të cilat shoqërohen prej kur një ushtar dezertoi nga shërbimi ushtarak dhe e këtij zhvillimi. Në vendet bregdetare zhvillohet kurse mbulesa ka qënë me një strukture prej druri qafave dhe grykave, herë të ngushta, herë të gjëra. u fsheh në fundvitet ’70 të shekullit të kaluar, ajo u lundrimi, peshkimi etj. Në zonat mineral mbajtëse të mbuluar me dhe, zakonisht argjilë, me trashësi Sytë përplasen në masivet e larta shkëmbore, të quajt shpella e Bushit. Në Goricë të Çalës gjendet po zhvillohet industria nxjerrëse dhe përpunues e që varionte deri në 30 centimetra. Ky lloj ndërtimi cilat shmangen nga njëra -tjetra prej përrenjve, ashtu një shpellë si pus, me hyrje të gjerë e më pas metaleve. Në vendet me kushte të mira natyrore krijonte mundësi që të përdorej si stallë për bagëtinë qafave, faqeve, brigjeve, në një përzierje tërheqëse vjen duke u ngushtuar. Banorët e kanë indentifikuar zhvillohet bujqësia dhe nëndegët e sajë. Zona e dhe ishte e ngrohtë për dimër dhe e mbrojtur nga valzimesh, diku të zhuritura nga dielli e të rrëpirta nga atë me emrin Shmitër e që mbart mbi vete një histori Nikaj Merturit është një zone e varfër në burime kafshët grabitqare dhe nga hajdutët. gërryerjet, e diku me një blerim të shkurreve tipike të dhimbëshme. Në Dragot të shfaqet një rrasë natyrore. Të vetmet burime natyrore janë malet me (vazhdim ne numrin e ardhshem) mesdhetare, të brazduara nga rrjedhjet e ujërave. Një shkëmbore dhe në të një guvë e thellë, me labirinte ashpërsi shkëmbore që të thotë se nuk është e lehtë mjaft të frikshme, ndaj rrëfenjat e shumta e bëjnë të të shkelësh. Në gdhendjen e kësaj natyre ka luajtur mistershme hyrjen. Vendasit i thonë: Guri i Bletës. rol me rëndësi ndërtimi gjeologjik. Shkëmbinjtë Dikur motit në thellësi të saj gumëzhinin bletë. A thua ende ruajnë gjurmët e epokave të largëta gjeologjike se aty ishte fole e madhe bletësh siç flitej, ndaj dhe krijuar nga strukturat e rrudhosura të tokës, këtij guri shkëmbor i mbeti emri. Për të janë thurur sedimentarë të moshës së oligocenit, të formuar lloj-lloj tregimesh të cilat kanë marrë trajtën e një rreth 40 milion vjet më parë. Studiuesi gjeolog legjende. Ekziston një mendim, por duhet vërtetuar nga Sulova, Selim Marishta jep këtë shpjegim për se është shumë e thellë e me dalje diku. Sipas historive ndërtimin e tyre: “Kur deti rreth 26 milion vjet më gojore nëpër shkëmbinj janë gjetur edhe guacka të parë në epokën miocenike u tërhoq nga Shqipëria futura në sipërfaqe e në masën e gurëve. dhe kur toka u shfaq mbi ujë, shkëmbinjtë që Reshjet shekullore kanë formuar në kraharorin janë të moshës së oligocenit u gurtësuan’’. Gjatë e kodrave rrëke përrenjësh të shumtë. Në pamjen e një periudhe të gjatë kanë ndodhur edhe dukuri parë ata janë të thatë, por në ditë reshjesh të mëdha gjeologjike nga veprimi i lëvizjeve tektonike. Me dalin nga shtrati e përbëjnë rrezik serioz për tokat, syrin e një kureshtari dhe adhuruesi të natyrës i shtëpitë dhe banorët. Rjedha e ujrave priret drejt vështron me nge peizazhet gjeomorfologjike tipike perëndimit, duke u derdhur në lumin e Devollit, nëpër flishore me stade të ndryshme degradimi në shpatet grykat e ngushta dhe në disa vende me një rënie të e pjerrëta në formën e greminave të thella. Ujërat, menjëhershme, dredha-dredha e pragje të shumtë. Një si rezultat i veprimtarisë gërryerse kanë vepruar nga përrenjtë më të njohur në Sulovë është Shica. Nga në mijëravjeçarë mbi shkëmbinjtë, duke krijuar derdhja e shumë rrëkeve të vogla, herë të vrullshme e forma të ndryshme, aq sa në ndonjë rast, të krijohet herë të qeta, ky përrua, mbledh shumë ujëra të tjera përshtypja se janë vepër e njeriut. E veçanta e burimesh të jep përshtypjen e një lumi të rrëmbyeshëm relievit e ka ndihmuar popullsinë të fshihet në dhe në kohë shirash fryhet e egërsohet, duke rrëmbyer kohërat e errëta të historisë, të ruaj bagëtinë, gurë, dhera, shkurre që gjen përpara, në një luginë plaçkën në nevojë, armët, të plagosurit, kaçakët, të ngushtë e krijuar nga lëvizje tektonike miliona vjet luftëtarët kundër pushtuesëve. Peisazhi i sotme e më parë. Vërshimet inatçore të ujrave në kohëra kodrave shkëmbore të Sulovës të ngjall trishtim. Ai kanë gërryer shkëmbinjtë, duke krijuar monumente po pëson ndryshime të bioatmosferës në përgjithësi, natyrore interesante. Gropa e Kaut është një çudi e e përshpejtuar nga shkatrrimi i pyjeve dhe natyrës, një vepër arti mahnitëse e latuar në daltën e veprimtaria e bizneseve të përpunimin e gurit. Çdo vit kohës. Nuk e di të kem parë gjë më të bukur në Sulovë aty zhduken masa shkëmbore, të një njësie të moçme se kjo gropë uji, ndërsa zgjat kokën për të shikuar më dhe kthehen në një shketëtirë vrasëse për natyrën. gjatë në fundin e ujrave kristal të shtatit të lashtë, uji Mes lartësive që të ofron relievi shkëmbor, pranë gurgullues nxiton e ikën me rrëmbim. Nga lartësitë kalasë së Qafës, gjenden të ngulura në shkëmb shkëmbore gurgullon një ndër burimet më të mëdha disa shufra hekuri. Njerëzit edhe sot pyesin: Kush të Sulovës, Çurku i cila ka qënë përherë bujar me i ka vendosur? Kur janë vendosur? Përse janë njerëzit, tokat, kafshët. Sot rrjedh i ftohtë në shtëpitë vendosur?... Hamendjet janë të çuditshme. Thuhet, e banorëve të Mollasit. mos vallë, kanë shërbyer për ankorimin e anijeve në (vazhdon ne numrin e ardhshem) Attualità Anno 13 n.1 Aprile 2015 pagina 24

Nga AGIM JAZAJ

pinionin e qytetarëve vlonjat, bijëve e bi- jave të tyre, soj e sorrollopit, brenda dhe Ojashtë vendit me sy e vesh të mprehur në Atdheun e tyre, ku u ka bërë koka dëng, e shohin dhe e ndjejnë dhimbjen deri në palcë, në klithma e ulërimë: çilimijtë dhe të moshuarit, të sotmen e kërcënuar dhe të nesërmen e pa sigurtë nga politika e rrënim-rrëmbimit- dhe e kriminalizi- mit! Gjithë moshat, me dhe të pa drejtë vote, e shprehin hapur, qoftë në rrethet familjare, mi- qësore e shoqërore, në faqet e rrjeteve sociale, më e shpejtë dhe më e përhapura deri dhe në mediat pamore, shkoqur dhe hapur, dje dhe sot, te “Sheshi i Flamurit”, pa i’u dridhur qerpiku, me zë dhe figurë, me doza dhimbjeje, për pasi- gurinë dhe pafytyrësinë e politikës- rrënuse për gati një çerek shekulli, pasigurinë e të nesërmes për vete, fëmijtë, niprit dhe mbesat, po dhe për vet politikërrënuesit… Qytetaria vlonjate synon, kërkon dhe merition: -Një kryebashkiak të ketë lindur, të jetë rritur në Vlorën e Flamurit dhe të Pavarësisë! -Një kryebashkiak të jetë së pari qytetar dhe më pastaj të bëhet zyrtar! -Një kryebashkiak nisur nga më të thjeshtat: -Të ketë lexuar, të jetë frymëzuar nga vepra e jeta e Ismail Qemalit. Një kandidat, kandidate, model për -Të dijë varrin e themeluesit të shtetit shqiptar, te “Sheshi i Flamurit”, ku prehen eshtrat e tij, të ketë qenë vizitor në “Muzeun e Pavarësisë”. -Një të zgjedhur që të ketë shkelur me këmbë kryetar bashkie në Vlorën e Pavarësisë? ndoshta në gjithë gjeografinë e Vlorës që nga: Kuçi, Vërmiku, Sevasteri, Selenica, Novosela, Sazani, -Një Kryebashkiak i shoqëruar CV e tij nga -Një kryebashkiak zakonor dhe tradicional! Këto kolona janë shëmbur nga politikë-rrumpalla Dukati, Qeparoi, etj. shoqatat intelelktuale, jashtë politike dhe atdhetare: -Një i zgjedhur të ecë më këmbë, në gjithë rrugët e një çerek shekulli…Politika, kjo stallë e rënd- -Një kryebashkiak, i dhimbsur e solidar, të dijë të Ahmet Demaj, Mustafa Dedenika, Arsim Canaj, etj e rrugicat e Vlorës, ditën dhe natën! ëndotur, për gati një çerek shekulli, i ka shka- këndoj labçe, solo, po dhe me çifteli! -Një kryebashkiak, të ketë qënë dhe emigrant! Ti -Të flas dhe të takohet si qytetar mes qytetarëve, ktuar këtij vendi dhe popullit gjëma e bëma të -Të ngjajë një fije dhe të ketë lakmi në Ali Asl- jap “OK” emigracioni, ndoshta më i madhi Shqip- ndan rrugëve dhe jo të kakaris nga maja e mikrofi- pa ndodhura kurrë: Mbi 9000 viktima të vrarë, lanin, të mbaj mbi tavolinën e punës veprat e tij të tar! nëve, si e ‘Ëma e Zeqos nga maja e thanës!’ jetë të humbur nga zullumet e politikës, ligjet an- shkruara dhe shkuara me klithmat e sotme: “Koha -Një kryebashkiak të mos ketë futur as këmbët në -Një i zgjedhur drejt për drejt nga qytetarët, i tikombëtare, konflikteve të ngritura mes njeri-tje- e Maskarenjve” dhe “Hanko Halla”! stallat e ndotura të politikës! munguar deri më tani, ku tu flasë bashkëqytetarve trit, për pronën etj, etj. -Një kryetar bashkie të ketë dëgjuar, apo njohur -Një kryebashkiak të mos thotë ato që nuk mund hapur, dhe jo me shkelje të syrit! -Po brenda këtyre stallave a mund të gjesh ndonjë dhe të ketë pak “prush”, frymëzim nga Kriso Pa- t’i bëjë! -Tu prish atyre “muret e trurit”, të ngritura deri rasat të pa ndotur?! pajani, Sihat Tozaj, Nedin Hoxha, Axhem Gjoni, -Një kryebashkiak që tu thotë bashkëqytetarëve më tani nga politikë-shthurja, dhe më pastaj pa kos- Është e pa mundur, të gjeshë delen e pastër në etj. të tij: Të vërteta të hidhura e jo gënjeshtra të ëmb- to t’i detyrojë ata të shembin vetë dhe muret e gurit, stallën e pistë! -Të dijë dhe të frymëzohet nga bëmat dhe aktet ëla! që kanë rrethuar e dhunuar qytetin dhe qytetarët, Administrata e ngritur në sistem, edhe në e kohëve të hershme të: Kanan Mazes, Osman Ha- -Një Zot të votës qytetare, të ngrejë një admini- në çdo hap të Vlorës! qytetin e Vlorës me prurje dhe prirje rurale, ma- xhiut, Jaho Gjolikut, Halim Xhelos, Sado Koshenës, stratë me fytyrën e qytetarëve vlonjatë, dhe jo të -Një krybashkiak t’i bjerë tutje e tëhu qytetit me dje e zbritur nga jashtë Vlorës, duke fyer qyte- Nuri Luçit, Qeriba Derrit, Zonja Çurres, Mumin Se- farefisnisë e militantëve të derisotëm! këmbë dhe të tu flas njerëzve me zemër në dorë, si tarinë vlonjate, për “defiçencë kapacitetesh”, ka lamit, Zaho Kokës… -Një kryetar bashkie:Të ndërtojë politika sipas biri i tyre! sjellë koston e rëndë dhe për Vlorën! Dhe jo -Një kryebashkiak midis tradicionales dhe bash- opinionit të qytetarëve! - Të ndihet i vlerësuar dhe i respektuar edhe kur pa shkak, nga kjo polikë-bërje! Sepse: Qytetaria këkohores! -Të fusë në zyrat e shtetit zyrtar dhe jo rrogëtar! të mos jetë i zgjedhur! vlonjate është vështirë për tu keqpërdorur dhe -Një kryebashkiak të ndihet dhe të sillet si qytetar -Një kryebashkiak që ka si të zgjedhur njeriun që -Një kryetar bashkie bashkëpunues dhe edukues lehtëpërdorur për punë të liga, të zullum,-poli- mes qytetareve të vet! qëndron në fund të vatrës, për të shërbyer dhe jo i qytetarëve, për të ndryshuar mendësinë e ngritur tikë-pushtetit! -Një kandidat ku mund të marë viston prej në qosh për të rrëmbyer! deri më tani në sistem: -A është e lehtë për të gjetur një kandidat, kan- Skënder Kamberit, Nestor Jonuzit, Alberd Vër- -Një Zot Konaku të dijë dhe të kullandris taksat -“Prona i takon atij që e Zapton, e Pushton dhe didate, model për kryetar bashkie në Vlorën e Pa- risë, Rakip Shabanit, Arben Meksit, Bradhosh Ga- dhe tatimet e qytetarve! e Legalizon”! Po- prona ka tri kolona të hershme, varësisë? çes, Ngë kryetarët e shoqatave Atdhetare, Anest -Një i zgjedhur që nuk përdor ironinë, po humo- tradicionale, ngritur mbi qytetërimet dhe tradi- Jo, nuk është e lehtë! Bezhani, Birçe Haskos, Luan Muametit… rin! tat e lashta nga: Trashgiminia, Blerja e Dhurimi. Po, nuk është e pa mundur! Kur flitet për histori e indentitetin kombëtar të gjithë të rendim si bleta exues, dashamir s e bashkepun tore nga se e kemi realizuar duke u perqendruar me te- t gjitha trevat shqiptare dhe diaspora m per tek historia e kultura, te cilat na kane mesuar Lpyesin: Ne çfare pike shitje ndodhet gazeta dhe edukuar qe nje kopshtar i mire eshte i zoti “Rrenjet”?. “Fatmiresisht” gazeta “Rrenjet” nuk kur di te grumbulloje rreth vehtes njerez bujare ndodhet ne asnje pike, se ajo nuk shitet, por jepet e patriote te devotshem, qe me dijet e mençur- falas. Qe me botimin e numrit te pare, maj te vitit ine e tyre dine t’i ujisin rrenjet e kombit, te cilat 2002, kemi vendosur qe kulturen e historine t’ua kane nevoje te ujiten shpesh me durim e pasion. percjellim falas bashkekombasve tane. Mundesi- Kete formule kemi ndjekur prej shume kohesh ne ne e pare ne e kemi gjetur midis nesh, tek shume periodikun tone, qe tashme eshte kthyer ne nje e shume bashkepunetore qe kontribuojne me de- tryeze te rrumbullaket. Tek ne shkruajne jo ve- shire e perkushtim. Jo vetem kaq, por ata e kane tem arkeologe, historiane, gjuhetare, etnografe, per nder qe shkruajne ne gazeten tone. Mundesia shkrimtare e poete, por edhe nje numer i madh e dyte eshte se ne çdo cep te globit, ku ndodhen njerezish pa as me te voglin dallim politik e fetar. shqiptare, si ne Australi, Kanada, SHBA, France, Te gjithe se bashku ne kemi krijuar nje identi- Gjermani, Turqi, Greqi, Itali, Belgjik, Spanje…, e tet, nje liber te hapur ne sherbim te kultures dhe kemi realizuar daljen e ekzemplarit tone jo vetem historise se lashte te kombit tone. Shkak i ketij në saj te bordit te gazetes, por edhe prej ndihmës mesazhi u be kjo foto e ketij pensionisti, i cili pret te burrit te mençur Beratas Ylli Polovina, te me padurim daljen e gazetes “Rrenjet”. Per kete z.Bujar Karoshi, i cili kujdeset për faqosjen dhe falenderojme fotografin e talentuar per çfare na shtypshkrimin, por dhe te qindra e qindra mi- ka dhuruar. Pensionisti ka shume te drejte, sepse sionareve visionar si: Andrea Llukani, Leonard shpesh here per motive teknike ne s’kemi dale Asllani, Luan Rama, Keda Kaceli, Agron Lluka, ne kohe, por jemi te bindur qe ne saj te ndihmes Saimir Lojla, Gezim Llojdia, Naum Prifti, Dalan dhe te sensibilizimit ne mase te gjere te njerzeve Luzaj, Dorian Koçi, Stefan Kume, Moikom Zeqo, te mire, qe kane mundesi financimi, t’ia arrijme Eva Brinja, Edmond Aliaj, Murat Geçaj, Sitki qellimit qe gazeta “Rrenjet” te dale rregullisht. Cerekja, Anastas Shuka, Fatbardha Demi, Visar Ne shqiptaret kemi cilesi te mira e te keqia, por Zhiti, Faruk Myrtaj, Dardan Leka, Arben Malaj, kemi nje te veçante: Kur flitet per histori e inden- Fotaq Andrea, Kujtim Morina, Sedat Guraziu, Et- titetin kombetar te gjithe te rendim si bleta per te nor Canaj, Elton Varfi, Fatjon Pajo, Vasil Qesari, Selman Meziu, Ilirjan Gjika, Agim Jazaj, Alek- e virtualisht. Shpesh here na behet pyetja: Por si dhene nektarin e vete. Ja per kete nektar kemi Robert Goro, Laurant Bica, Agim Bacelli, Elida sandër Papa, Selim Memishi e te tjere, te cilet keni mundur te rezistoni, duke mos u lidhur me nevoje. Ju faleminderit. Buçpapaj, Rexhep Doçi, Fotaq Andrea, Mathieu jo vetem kane bashkepunuar me redaksine tone, politiken?. Duke u nisur nga realiteti ekzistues kjo Aref, Spiro Butka, Lek Pervizi, Besim Dervishi, por njekohesisht e kane shperndare ate fizikisht eshte nje pyetje me vend, por ju them me bindje Me respekt, Hasan Aliaj Rome, Itali.

cmyk