FJALA Fjala t’urren – zhgënjen T’mallkon – qorton Ajo të shkel – përkëdhel Të zhduk – të shpik Fjala është ujë që freskon Zjarr që shkrumon O, ajo është kamxhik Që stuhitë i ndërsen i mund! Fjala është e thellë sa toka E lartë – sa qielli mbi koka E hidhët – sa mëkati Që në vete ndryn Fjala të zhvesh të ngjesh Të fryn e shfryn – E bukur është kur sjell lulzim në tokë. Abdylazis Islami Fjalë dhe shprehje zhgënjen – dëshpëron mëkat – gjynah, shkelje e rregullave fetare Bisedë rreth vjershës Ç’mendoni ju, për çfarë fjale mendon e flet poeti? Çfarë fuqie ka fjala? Me çka krahason poeti fuqinë e fjalës? Pse thotë poeti “fjala është ujë që freskon”? GJUHA SHQIPE DHE LEXIMI PËR KLASËN VII 7 Abdylazis Islami i lindur në f. Gajre të Tetovës, (1930 - 2005) është njëri prej shkrimtarëve më të njohur bashkëkohorë shqiptarë, i cili krijoi në gjuhën shqipe në R Maqedonisë. Me shkrime letrare filloi të merret herët (më 1954) dhe ka botuar më shumë përmbledhje me poezi dhe prozë. Shkroi për fëmijë dhe për të rritur. Për fëmijë ka botuar këto vepra: “Mëngjesi në fshat”, “Korrieri Artan Arta”, “Kujtime dhe ëndërrime” etj. Abdylazis Islami MËSUESI IM I PARË E kujtoj shumë herë mësuesin tim të parë. E kujtoj dhe mallëngjehem. Ne e donim dhe e respektonim shumë. Ai ishte një burrë me trup mesatar, i hequr në fytyrë. Nuk ish plak, po flokët i qenë zbardhur. Mbante një palë syze me xham të trashë. Ishte i ngadalshëm në të ecur dhe shumë i kujdesshëm në çdo punë. Veç ta shihnit me sa durim e rregull i ndreqte detyrat! Kurrë nuk thërriste, fliste shtruar e të bënte ta dëgjoje me gojë hapur. Vetëm atë mësues kish fshati dhe ai punonte me të pesë klasat. Dhoma e mësimit ishte e vogël e s’na merrte të gjithëve. Dy klasa mblidheshin për mësim pasdite, të tjerët paradite. Kështu atij i duhej të punonte shumë. Ne e shihnim që lodhej. Shpeshherë ulej në karrigë, mbështeste bërrylat në tavolinë e mblidhte vetullat me mundim. Nganjëherë ishte i verdhë në fytyrë e kollitej, po mësimin s’e linte kurrë. Ai jetonte filli vetëm. Në qytet shkonte vetëm në kohën e pushimeve… Ne ishim mësuar aq shumë me të sa që nuk e merrnim dot me mënd që një ditë mund të ndaheshim. Por e solli rasti të ndahemi fare papritur. Ishte vjeshtë. Koha ishte e vrenjtur. Rrallë hapej qielli, vetëm disa çaste. Retë dendësoheshin prapë dhe dukej sikur ishte mbrëmje. Kishim bërë 3 orë mësimi. Orën e fundit kishim këngë. GJUHA SHQIPE DHE LEXIMI PËR KLASËN VII 8 Nuk kishim për të mësuar ndonjë të re. Përsëritëm ato që dinim dhe pastaj më- suesi tha: - Kush di ndonjë tjetër? - Di unë, zoti mësues – u hodh e tha Maqua i Ristos, që kish një zë të bukur e që i mësonte këngët me një të dëgjuar. - Pa hë, ta dëgjojmë njëherë. Maqua u ngrit më këmbë, u koll një herë, e pastaj ia mori: “Bashkohu shok’ me ne në çetë, malit të lartë të shkojm’ përpjet…” - Këtë e dimë dhe ne! – thanë ca të tjerë. Mësuesi nuk foli, po bëri që të fillonim të gjithë dhe vetë mbajti vesh: “…Se atje, o shokë kemi foletë ne shqipo, shqiponjat partizan…” Klasa buçiste. Mësuesi qeshte e vetëm lozte dorën. Kur mbaruam këtë këngë, si e pa se mësuesit iu bë qejfi, u ngrit edhe Tirka: - Edhe unë di një këngë. A ta këndoj? Dhe filloi: “Ato maja rripa-rripa seç gjëmojnë ndizet lufta për liri dhe derdhet gjak…” Veç të ishit atje e të dëgjonit se sa me qejf këndonim! Sidomos për vargun: “Janë trimat partizanë që luftojnë…” ishim gati të shkulnim mushkëritë. Mësuesi ynë nuk ndenji më duke dëgjuar, po erdhi pranë nesh dhe ia mori edhe ai. Atëherë ne s’mbaheshim fare!... Po akoma nuk kishim mbaruar këngën, kur dera e shkollës u shty me forcë dhe brenda hynë me rrëmbim tre burra trupmëdhenj. Të tre ishin të armatosur. Burrat që hynë mbanin rroba shajaku. Njëri prej tyre kish varur në sup një au- tomatik të ri, ndërsa të tjerët mbanin pushkë të gjata: në brez kishin ngjeshur nga një gjerdan plot me fishekë e nga një revole të madhe. Në kapelat pa strehë u dallo- hej që atje tej zhgaba e madhe dykrerëshe. Fytyrat i kishin të vrenjtura e vështrimin të egër. Kur hodhëm sytë nga dritaret, pamë se oborri dhe rrugët po mbusheshin me GJUHA SHQIPE DHE LEXIMI PËR KLASËN VII 9 njerëz të tillë të armatosur. E ndaluam përnjëherësh këngën dhe të trembur, shikuam mësuesin. Ai mbeti një copë herë si i ngrirë, pastaj u tha atyre: - Zotërinj, ju lutem, pse hyni kështu pa trokitur? Unë nuk lejoj… nuk lejoj, jam në mësim. Të tillë mësim bën ti, edepsëz? Kjo këngë që këndoni ju, është për lirinë e komunistëve. Ne nuk e duam një liri të tillë! Ndryshe, pra, qenka liria juaj? Neperkë! Bën sikur nuk kupton… Dhe ma paska atë gjuhë brisk. Lidheni! – urdhëroi burri hijerëndë, i cili, siç na thanë më vonë, ishte komandant për atë zonë. Dy të tjerët ia lidhën mësuesit duart prapa dhe zunë ta shtynin për nga dera. Zotërinj… përse kjo? Dua ta di shkakun… E dimë ne! Të paktën më lini sa të përshëndetem me nxënësit e mi. Nuk e lanë të mbaronte fjalën. Njëri e shtyri me kondak dhe mësuesi desh u rrëzua. Para se të kalonte pragun e derës, ktheu kokën nga ne e tha duke buzëqeshur: Lamtumirë, nxënësit e mi të dashur. Ju mësoni e këndoni këngë të tilla… Ato janë të vërteta! Më kuptoni? Të vërteta! Ai doli i shtyrë. Ne zumë të qanim… Sipas Petraq Zoto Fjalë dhe shprehje arrestim – burgosje krekosje – mburrje, krenim mistreca – emër përbuzës për fëmijët e vegjël dhe të prapambetur Bisedë rreth tekstit Pse e arrestuan mësuesin? Çfarë këngësh u mësonte mësuesi nxënësve të tij? Në çfarë kohe ka ndodhur kjo? Nën sundimin e kujt ishte atëherë populli shqiptar? Në të dalë nga dera ç’u tha mësuesi nxënësve? Po nxënësit ç’bënë? Detyrë Komentoni tekstin bashkë me arsimtarin. GJUHA SHQIPE DHE LEXIMI PËR KLASËN VII 10 MALLI I ATDHEUT Kur vete njeriu i lirë e i vetëm, larg atdheut, viset e reja, ndryshimi i zakoneve, ëmbëlsira e udhëtimit e një mijë gjëra që vihen re ndër popuj të huaj, të gjitha këto ta përgëzojnë zemrën e të bëjnë jo ta harrosh Shqipërinë, po të mos vejë tek ajo aq dendur mendja. Më tutje, si ngopen sytë së pari ndryshime, gazi shuhet pak nga pak. S’di ç’të mungon, s’di ç‘të duhet. Një hije trishtimi ta mbulon fytyrën e, pikë së pari, herë-herë, pastaj më dendur e më në fund shpesh e pothuaj kurdo e kudo, kujtim i prindërve, i miqve dhe i shokëve, kujtim i dheut ku lindëm e u rritëm, ku qan foshnja e ku lozin djemtë, kujtim i atyre maleve, larg të cilave nuk rron dot mirë një shqiptar, kujtim i kombit, që, me gjithë ca të liga që ka, është kombi ynë, e më tepër kujtimi, dëshira e etja e gjuhës sonë ta shtrëngojnë e ta dërrmojnë me të vërtetë zemrën. Ah, malli i Shqipërisë, malli i atdheut të dashur, i shenjti mall e dashuri e shenjtë, kush është ai shqiptar që s’e ka pasur në dhe të huaj! Duhet të jesh jashtë Shqipërisë e të jesh larg, për ta kuptuar se ç’forcë e ç’bukuri të ëmbël ka për veshët kjo fjalë: Shqipëri! Ajo më e zbrazura, ajo fjala më e vogël, na sjell, kur vjen nga Shqipëria, një gaz të parrëfyeshëm, se na sjell një copë të atdheut. Faik Konica Fjalë dhe shprehje ta përgëzojnë zemrën – të gëzojnë shumë shpirtërisht ta dërrmojnë zemrën – të tronditin shumë i parrëfyeshëm – i patregueshëm, i paparashikueshëm ca të liga ka – ka ca gjëra të këqia Bisedë rreth tekstit Çfarë veçorish ka rrëfimi i autorit në këtë prozë të shkurtër artistike? Si e shpjegoni që ka ngjyrat e një krijimi poetik? Si e jep autori mallin dhe dashurinë për atdheun? Ç’figura letrare gjeni në këtë pjesë? Shpjegoni se si i ka ndërtuar autori ato dhe ku qëndron bukuria e tyre. GJUHA SHQIPE DHE LEXIMI PËR KLASËN VII 11 Detyrë Në qoftë se keni njerëz të afërt, që kanë qenë për pak ose shumë kohë larg atdheut, bisedoni me ta dhe sillni në klasë mbresat e përshtypjet që kanë ata për mallin ndaj atdheut. Faik Konica (1875- 1942) është një nga mjeshtrit e fjalës së bukur shqipe dhe “krijues i prozës moderne shqiptare”, siç e ka përcaktuar Fan Noli. Proza e tij artis- tike shquhet jo vetëm nga dashuria për gjuhën shqipe, por edhe nga ndjeshmëria e lartë artistike. Krijimtaria artistike dhe publicistika e F.Konicës tingëllon e fuqishme. Ajo është e qartë, e bukur dhe e natyrshme. Faik Konica shkroi: “Gjuha jonë”, “Helena e Tro- jës”, “Anës liqenit” etj. Faik Konica Vepra më e njohur e Faik Konicës është “Doktor gjilpëra...” GJUHA SHQIPE DHE LEXIMI PËR KLASËN VII 12 ARBNESHËS ZARË Ah, pse fjalët s‘m‘i kupton të nxehta si zjarr, Moj arbnesh‘ e bukur, si zan‘ e malit? Nji gjakut na jemi, shpirtna mitarë, Nji votre atnore nji zemre shkambit. Po ndi se ndër sy të digjet nji flakë, Si dritë e pishtarit heret n‘agime, Çmallen syt e etshëm molisë dhe mpakë N‘valët e detit, moj Arbnesha ime. Oh, fol me at gjuhë t‘ambël dhe të lehtë, Si zogu i beharit kur shfryhet në degë, Rrëfema sot shpirtin të gjanë sa nji det. Se bashkë kemi lindë në nji truell që na përgdhel.