Michael of Ephesus' Comments on Aristotle's De Memoria
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
NATIONAL AND KAPODISTRIAN UNIVERSITY OF ATHENS NATIONAL TECHNICAL UNIVERSITY OF ATHENS Michael of Ephesus’ comments on Aristotle’s De memoria Graduate Programme in the History and Philosophy of Science and Technology Daphne Argyri Advisor: Katerina Ierodiakonou Athens 2016 ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ονοματεπώνυμο: Δάφνη Αργύρη Μεταπτυχιακό πρόγραμμα: Ιστορία και Φιλοσοφία των Επιστημών και της Τεχνολογίας (ΙΦΕΤ) Α.Μ.: 004/13 Υπεύθυνη καθηγήτρια: Κατερίνα Ιεροδιακόνου Αναγνώστες: Βασίλης Καρασμάνης Παύλος Καλλιγάς i Τα σχόλια του Μιχαήλ Εφέσιου στο Περί μνήμης του Αριστοτέλη Στην πραγματεία του Περί μνήμης και αναμνήσεως ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τη μνήμη ως βασικό στοιχείο της γνωστικής διαδικασίας, πολύ συγγενές με την αντίληψη. Πρόκειται για μια παθητική κατάσταση (ἕξις/πάθος, 449b25), δηλαδή για μια αποθήκη της ψυχής γεμάτη με εικόνες του παρελθόντος, που σε αντίθεση και συνέχεια του Πλάτωνα διακρίνεται εμφατικά από την σαφώς ενεργητική διαδικασία της ανάμνησης. Η ανάμνηση συνίσταται στη δυνατότητα ανάκλησης στο παρόν, εκουσίως ή ακουσίως, των εικόνων του παρελθόντος και ανήκει, σαν συλλογισμός (οἷον συλλογισμός τις, 453a10), στο μέρος της ψυχής που συνδέεται με την λογική ικανότητα του ανθρώπου. Το υπόμνημα του Μιχαήλ Εφέσιου (12ος αι. μ.Χ.) στο παραπάνω έργο του Αριστοτέλη (Σχόλια εἰς τὸ Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως, 1-41) είναι το μόνο υπόμνημα σε αυτό που σώζεται ως τις μέρες μας και αποτελεί πολύ σημαντική πηγή για την ιστορία των δύο αυτών εννοιών. Οι οξυδερκείς παρατηρήσεις και τα σχόλια του Μιχαήλ φαίνεται κατ΄αρχάς πως έχουν επηρεαστεί από τις διάφορες σχολές σκέψης με τις οποίες ήταν εξοικειωμένος, αλλά παράλληλα εκφράζουν ξεκάθαρα και τις προσωπικές του αντιλήψεις πάνω στο θέμα. Συγκεκριμένα, φανερώνεται μια συγκροτημένη θεώρηση της μνήμης και της ανάμνησης καθώς και του τρόπου με τον οποίο σχετίζονται και αλληλεπιδρούν στο πλαίσιο μιας συστηματικής γνωστικής θεωρίας. Οι ιδέες του συνυφαίνονται με την εξήγηση του αριστοτελικού κειμένου και δικαιολογούν τις εκάστοτε ερμηνείες που προκρίνει έναντι άλλων σε διάφορα προβληματικά χωρία. Ειδικότερα, πραγματεύεται την μνήμη ως ενεργητική διαδικασία (ἐνέργεια) που προϋποθέτει κρίση και συνεπώς εμπλοκή και της διάνοιας (προσλογίζηται, 15.15). Σε σχέση με την ανάμνηση, έχει για τον σχολιαστή μεγαλύτερο φιλοσοφικό ενδιαφέρον και της αποδίδει εξηγητική προτεραιότητα, αφού ο μηχανισμός της μνήμης και η λειτουργία της προϋποτίθενται για την κατανόηση της ανάμνησης. Επίσης, αν και κάποια ζώα έχουν μνημονική ικανότητα, η ανθρώπινη μνήμη είναι κατά τον Μιχαήλ πιο εξελιγμένη. Οι άνθρωποι θυμούνται συχνά με ακρίβεια τον χρόνο κατά τον οποίο έμαθαν κάτι, καθώς και πρόσθετες λεπτομέρειες για τον τόπο όπου έλαβε χώρα ή το πρόσωπο από το οποίο το άκουσαν. Από την άλλη, η ανάμνηση παρουσιάζεται ως συγκεκριμένο είδος μνήμης (μνήμη τις, 19.2) που αφορά μόνο iii περιπτώσεις στις οποίες μερική λήθη έχει προηγηθεί. Επιπλέον, ο Μιχαήλ θεωρεί πως πρόκειται πάντα για εκούσια διαδικασία που επιτυγχάνεται και εξασκείται με συγκεκριμένο τρόπο. Είναι, δηλαδή, μια συστηματική αναζήτηση μέσω της σκέψης, με στόχο την αποκατάσταση μιας χαμένης μνήμης, ενώ ακουσίως δεν μπορεί να προκύψει. Αυτές οι θεωρητικές παραδοχές που σκιαγραφούν αδρομερώς τη θεωρία του Μιχαήλ για τη μνήμη και συνακόλουθα για την ανάμνηση, δίνουν συνοχή σε όλο το υπόμνημα της αριστοτελικής πραγματείας, αφού εξηγούν την ερμηνεία πολλών αποσπασμάτων του που χωρίς αυτές θα φαινόταν παράδοξη. Συνεπώς, η έννοια της μνήμης στον Μιχαήλ Εφέσιο εμπλουτίζεται με χαρακτηριστικά που δεν εμφανίζονται στον Αριστοτέλη. Μνήμη και ανάμνηση παρουσιάζουν αυξημένη πολυπλοκότητα, γι’ αυτό και η κατανόησή τους είναι πιο σύνθετη. Συμπεραίνεται, λοιπόν, ότι μέσω του βυζαντινού αυτού σχολιαστή αριστοτελικών έργων πλησιάζουμε ακόμη περισσότερο προς την ευρύτατη και πολυσύνθετη αντίληψη της μνήμης που απασχολεί τη σύγχρονη έρευνα. Ακόμη, αναδεικνύεται στο έργο του η φιλοσοφική πρωτοτυπία, καθώς δεν περιορίζεται σε εξηγητική εργασία ελάσσονος σημασίας, αλλά συμβάλλει καίρια στην ερμηνεία του θέματος που πραγματεύεται. Λέξεις κλειδιά: μνήμη, ανάμνηση, Αριστοτέλης, Μιχαήλ Εφέσιος iv Contents Abstract .......................................................................................................................... 3 Aristotle on memory ...................................................................................................... 5 The concept of memory in the Aristotelian corpus ................................................... 5 The small treatise De memoria et reminiscentia ....................................................... 6 The Byzantine reception of the De memoria ............................................................... 11 Michael of Ephesus .................................................................................................. 11 The various paraphrases .......................................................................................... 14 Michael of Ephesus on memory and recollection ....................................................... 17 Memory .................................................................................................................... 19 a. Memory as an active process ........................................................................... 19 b. Memory as prior to recollection ....................................................................... 24 Recollection .............................................................................................................. 30 a. Recollection as a kind of memory ..................................................................... 30 b. Recollection as a deliberate process ................................................................ 32 Recollection as a process of analysis ........................................................................... 35 The importance of mnemonic techniques ............................................................... 37 The Topica and the Rhetorica in the background .................................................... 40 Concluding Remarks ..................................................................................................... 45 Bibliography ................................................................................................................. 47 1 Abstract In his treatise On memory and recollection Aristotle discusses memory as a part of the cognitive process, very similar to perception; it is a passive state, in the sense that it is the storage of past images in the soul, and is distinguished from the active process of recollection. Michael of Ephesus’ commentary of this Aristotelian work is its only surviving Greek commentary and constitutes an important source for the history of the concept of memory. Michael’s insightful comments and observations seem to have been influenced by various schools of thought with which he was acquainted, but at the same time they clearly present his own views on the subject. These views form a systematic understanding of the concept of memory, according to which he explains the Aristotelian text and adjusts the interpretation. Memory is treated by him as an active process that involves judgement, and thus the reasoning faculty of the soul, too. In comparison to recollection, it is a more philosophically significant concept, since it is exegetically prior to it. Recollection is treated by Michael as a kind of memory, which is always deliberate and only employed when partial memory loss has occurred. This recollecting process is described by Michael as a process of analysis, greatly influenced by Aristotle’s reference to mnemonic teqniques. These theoretical presuppositions that roughly sketch Michael’s conception of memory, and accordingly his account of recollection, provide coherence to his entire commentary of the Aristotelian treatise and support his interpretations of various passages that would otherwise seem arbitrary. Memory in Michael, therefore, is enriched with characteristics that are not to be found in Aristotle; it acquires a higher level of sophistication and, as a result, it turns out to be broader and more elaborate than the simple memory attributed to other animals, and one step more evolved towards the extremely broad and vastly complex contemporary conception. Key words: memory, recollection, Aristotle, Michael of Ephesus 3 Aristotle on memory The concept of memory in the Aristotelian corpus Aristotle’s views on memory are intertwined with many aspects of his philosophy and it is hard for the researcher to present a unified Aristotelian ‘theory’ of memory that will include every relative element traced in his writings and, at the same time, will be coherent and completely free of contradiction. As the recent literature reveals1, modern scholars are still trying to bring forward the Aristotelian views on the subject and disentangle the complication of the relevant accounts found in his various treatises. In particular, the concept of memory is closely related to the discussions in Aristotle’s physiological treatises, namely the De anima and the De sensu, since it belongs to the sensing part of the soul, which is responsible for sense perception and imagination (φαντασία). In those treatises, the necessary background of Aristotle’s psychology is provided. A more detailed and thorough account of memory and related topics is given in the De memoria, which focuses on its ontological aspect, namely on the objects of memory and their ontological status, the physiological processes involved in the formation of memories and its