Yaşar Kemal'in İstanbul'una Çevreci Bir Yolculuk
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü YAŞAR KEMAL’İN İSTANBUL’UNA ÇEVRECİ BİR YOLCULUK GÜNİL ÖZLEM AYAYDIN Türk Edebiyatı Disiplininde Yüksek Lisans Derecesi Kazanma Yükümlülüklerinin Parçasıdır TÜRK EDEBİYATI BÖLÜMÜ Bilkent Üniversitesi, Ankara Haziran 2003 Bütün hakları saklıdır. Kaynak göstermek koşuluyla alıntı ve gönderme yapılabilir. © Günil Özlem Ayaydın anneme ve babama Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Yrd. Doç. Dr. Süha Oğuzertem Tez Danışmanı Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Prof. Dr. Bülent Bozkurt Tez Jürisi Üyesi Bu tezi okuduğumu, kapsam ve nitelik bakımından Türk Edebiyatında Yüksek Lisans derecesi için yeterli bulduğumu beyan ederim. ………………………………………… Prof. Dr. Mustafa Canpolat Tez Jürisi Üyesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü’nün onayı ………………………………………… Prof. Dr. Kürşat Aydoğan Enstitü Müdürü ÖZET Yaşar Kemal (d. 1923) bir Çukurova romancısı olarak bilinmektedir. Ne var ki, Yaşar Kemal’in insan ve doğa ilişkisine bakışındaki evrensel açıyı bütünüyle kavramada yazarın eleştirmenler tarafından çoğunlukla göz ardı edilen, başta Deniz Küstü (1978) olmak üzere, İstanbul’u konu alan yapıtları çok önemli bir yer tutar. Bu tezde, “çevreci eleştiri” ile birlikte “ekopsikoloji”, “ekofeminizm” ve “Derin Çevrecilik” akımlarının yaklaşımları göz önünde bulundurularak Yaşar Kemal’in Deniz Küstü’de karakterlerle çevreleri arasındaki ilişkiyi nasıl kurduğu derinlemesine irdelenmiştir. Yazarın diğer İstanbul konulu yapıtlarından uzun öyküsü Kuşlar da Gitti (1978), kısa öyküleri “Ağır Akan Su” (1970), “Hırsız” (1987), “Kalemler” (1987) ve “Lodosun Kokusu” (1981), röportaj derlemeleri Allahın Askerleri (1978) ve Bir Bulut Kaynıyor (1974) ile “Anadoludan Gelenler” (1959) ve “Menekşenin Balıkçıları” (1982) adlı makaleleri de Deniz Küstü’yle kurdukları metinlerarası ilişkiler bakımından incelenmiştir. Tezde, Yaşar Kemal’in Deniz Küstü’de karakterlerin kendilerine ve çevrelerine karşı yabancılaşma süreçlerini sergilediği, buna bağlı olarak insanın çevresiyle etkileşiminin karşılıklı olduğunu vurguladığı gösterilmiştir. Deniz Küstü’de kişilerin imgelem güçleri ve duygudaşlık yetileri yoluyla yaşam alanına olumlu işlevler yükleyerek yaşamın sürmesini olanaklı kıldıkları sergilenmiştir. Aynı zamanda, yazarın sözlü gelenekteki kimi teknikleri roman türünün araçlarına göre yeniden yorumladığı ve bunları okuyucuyu da içine alacak biçimde bir tür yadırgatma yöntemi amacıyla kullandığı gözlemlenmiştir. anahtar sözcükler: İstanbul, deniz, çevreci eleştiri, yabancılaşma v ABSTRACT An Ecocritical Journey to Yaşar Kemal’s Istanbul Yaşar Kemal (b. 1923), probably the most eminent novelist of modern Turkish literature, is commonly recognized as the writer of Çukurova. However, in order to thoroughly comprehend his universal perspective revealing the connectedness of humans and nature, it is essential to look at his works on Istanbul, primarily the novel Deniz Küstü (1978 [The Sea-Crossed Fisherman 1985, trans. Thilda Kemal]), which are often overlooked by the critics. This thesis examines in depth how Yaşar Kemal constructs the embeddedness of his characters in their environment in his novel by taking into consideration the theoretical approaches developed by ecocriticism, ecopsychology, ecofeminism, and Deep Ecology. Other works of the writer that are discussed intertexually pertaining with Deniz Küstü are his novella Kuşlar da Gitti (1978 [The Birds Have Also Gone 1987, trans. Thilda Kemal]), his short stories “Ağır Akan Su” (1970 [“Still Waters” 1980, trans. Robert Finn and Thilda Kemal]), “Hırsız” (1987 [The Thief]), “Kalemler” (1987 [The Pens]) and “Lodosun Kokusu” (1981 [“The Scent of the South-west Wind”], the compilation of his interviews Allahın Askerleri (1978 [Soldiers of God]) and Bir Bulut Kaynıyor (1974 [A Cloud is Seething]) and his essays “Anadoludan Gelenler” (1959 [They Come from Anatolia] and “Menekşenin Balıkçıları” (1982 [The Fishermen of Menekşe]). In this thesis, I have tried to demonstrate how Yaşar Kemal deals mainly with the alienation process of his characters from themselves and their environment, and underlines the reciprocity of the relationship between humans and nature. Deniz Küstü propounds the idea that human beings make life possible through their power to imagine and their ability to empathize with others, including non-human forms of life. Thus, Yaşar Kemal utilizes some of the techniques of traditional oral literature, transforming them into defamiliarization devices affecting the readers’ position vis- à-vis the text, namely inviting their participation. keywords: Istanbul, sea, ecocriticism, alienation vi TEŞEKKÜR Bir akademik çalışmanın genellikle kişinin kendi bilgisi, yeteneği, araştırma disiplini ve yaratıcılığının ürünü olduğu düşünülür. Ne var ki, bir tezin psikolojik olarak da sağlıklı bir biçimde kotarılması, tezin üzerinde adı yazılı kişilerden çok arka plândaki görünmez ama çok gerekli destekçiler sayesindedir. Bu nedenle, burada öncelikle, yaşamımın en yoğun dönemlerinden birinde yazdığım bu tez üzerine çalıştığım sürece benden desteğini ve ilgisini esirgemeyen kişilerin adlarını anmak istiyorum. Annem, Güneri Ayaydın’a, insan üstü bir özveriyle bana ve kızıma bakma işini üstlenerek çalışmama zaman ayırmamı sağladığı ve böylece bana anneliğin ne olduğunu bir kez daha gösterdiği için; babam, Cemil Ayaydın’a, kızının başarısı uğruna evde yalnız başına saatler geçirmeye katlandığı ve benden dualarını esirgemediği için; eşim, Kağan Cebe’ye, bir “edebiyat mühendisi” gibi çalışarak benimle birlikte geçirdiği uykusuz geceler ve kilometrelerce uzaktan bile her zaman yanı başımda hissettiğim inancı ve desteği için; öz ailemden ayrı tutmadığım eşimin ailesine, başımın sıkıştığı her an içtenlikle ve özveriyle bana yardımcı oldukları için; henüz 11 aylık minik kızım Ada’ya da bana uykusuz geceler armağan ederek beni tezim üzerinde daha programlı çalışmaya zorladığı için teşekkür ederim. Bir tezin kotarılmasında danışmanın katkıları, tez yazarınınkine eşdeğerdir. Bu nedenle, danışmanım Süha Oğuzertem’e, değerli eleştirileri, titiz okuması, dakikliği, çoğu zaman benden daha dikkatli ve özverili çalışması için teşekkür vii ederim. Beni Yaşar Kemal üzerine çalışmaya yönlendirdiği ve böylece bir hazineyi keşfetmemi sağladığı için yine danışmanım Süha Oğuzertem’e ve bölüm başkanım Talât Sait Halman’a, aynı zamanda, Bilkent’te geçirdiğim üç yıl boyunca bana yeni bir çalışma disiplini ve dünya görüşü kazandırdıkları, yalnız akademik çalışmalarımla değil, yeri geldiğinde özel yaşamımla da ilgilenerek bana akademisyen olmanın çok yönlü bir kişilik gerektirdiğini gösterdikleri için teşekkür ederim. Bilkent Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Dekanı ve İngiliz Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Bülent Bozkurt’a ve Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölüm Başkanı Mustafa Canpolat’a, yoğun çalışmaları arasında tezimi okumaya zaman ayırdıkları ve değerli eleştirilerini esirgemeyerek bu tezin olgunlaşmasına katkıda bulundukları için teşekkür ederim. Benimle aynı çalışma sürecini kendi tezi dolayısıyla paylaşan, bu yüzden benzer evrelerden geçerek tez yazmanın coşkularını ve hüzünlerini benimle paylaşan arkadaşım Evrim Ölçer’e, bana yalnız olmadığımı anımsattığı ve tezim hakkındaki değerli eleştirileri için teşekkür ederim. Son olarak, bu tezin yazılmasında dolaylı ya da dolaysız katkıları olan tüm yakınlarıma ve bana bu seçkin akademik ortamı sağlayan Bilkent ailesine teşekkürü borç bilirim. viii İÇİNDEKİLER sayfa Özet . v Abstract . vi Teşekkür . vii İçindekiler . ix Giriş: Çevreci Eleştirinin Penceresinden Yaşar Kemal’e Bakmak 1 I. Yaşar Kemal’in İstanbul’u . 17 A. Yaşar Kemal’in İstanbul Hikâyeleri . 18 1. Menekşe Balıkçılarının Hikâyeleri . 19 2. Kent Hikâyeleri . 20 B. Deniz Neden Küstü? Romanın Özeti . 22 C. Hikâyeler Arasındaki Benzerlikler . 29 II. Deniz Küstü’de Karakterler ve Doğa . 39 A. Menekşeli Zeynel, Zeynel Çelik’e Karşı . 40 B. Halim Bey Veziroğlu’nun Ağındaki Selim . 44 C. Karakterler Arasındaki Benzerlikler . 54 Ç. Karakterlerin Yazgısı ve Doğa . 59 III. Deniz Küstü’de Karakterler ve Kent . 66 A. İstanbul’un Taşı Toprağı Altın mı? . 67 B. Kadınlar ve Kent . 73 ix C. Çocuklar ve Kent . 79 IV. Yaşar Kemal’de Hikâye Anlatıcısı . 86 A. Deniz Küstü’de Anlatıcı . 87 1. Anlatıcının Birinci Tekil Kişi Konumu . 88 2. Anlatıcının Üçüncü Tekil Kişi Konumu . 93 3. Anlatıcının Yazarla Özdeşleşmesi . 96 B. Deniz Küstü’nün Geleneksel Sözlü Hikâyeyle İlişkisi . 103 C. Romandaki Hikâye Anlatıcısı . 116 Sonuç: Doğaya Minnettarlık Türküsü . 124 Seçilmiş Bibliyografya . 130 Özgeçmiş . 143 x GİRİŞ ÇEVRECİ ELEŞTİRİNİN PENCERESİNDEN YAŞAR KEMAL’E BAKMAK Yaşar Kemal, binlerce sayfayı bulan romanları, onlarca öyküsü ve yarattığı yüzlerce karakterle, şiir, tiyatro, röportaj gibi edebiyatın diğer türlerinde verdiği ürünlerle, senaryo çalışmalarıyla, makaleleri ve araştırmalarıyla, yapıtlarından dünyanın pek çok diline yapılan çevirilerle, 20. yüzyıl Türk edebiyatının belki de en büyük yazarıdır. Yazarın yapıtlarının bu olağanüstü çeşitliliğine karşın, incelemelere en çok konu olmuş, üzerinde en çok araştırma yapılmış ürünleri, anlatı mekânı olarak Çukurova bölgesini seçtiği yapıtlarıdır. Bunda, yazarın dünyaca tanınmış romanı İnce Memed’in de payı vardır kuşkusuz. Oysa, Yaşar Kemal’in romanlarında ve öykülerinde anlatı mekânı,