C:\Documents and Settings\Eslu\Pulpit\Zlecenie 11.5-15.12\Grudusk\Grudusk 14.11.18.Vp

$C:\Documents and Settings\Eslu\Pulpit\Zlecenie 11.5-15.12\Grudusk\Grudusk 14.11.18.Vp$

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

ALEKSANDER FRANKIEWICZ, MIROSŁAW KRAWCZYK

Główny koordynator Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski — W. MORAWSKI Koordynator regionu Pomorza wschodniego, Warmii i Mazur — W. MORAWSKI

OBJAŚNIENIAOBJAŚNIENIA DODO SZCZEGÓŁOWEJ SZCZEGÓŁOWEJ MAPY GEOLOGICZNEJGEOLOGICZNEJ POLSKIPOLSKI

1 : 50 000

Arkusz Grudusk (329) (z 3 tab. i 4 tabl.)

Niniejszy materiał został sfinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Za jego zgodność odpowiada wyłącznie Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy

WARSZAWA 2017 Autorzy: Aleksander FRANKIEWICZ, Mirosław KRAWCZYK Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Dominika STARZAK, Joanna SIEWIOREK

ISBN 978-83-7863-761-5

PIG-PIB, Warszawa 2017

ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa tel. (+48) 22 45 92 000 [email protected]

Przygotowanie wersji cyfrowej: Anna MAJEWSKA, Sebastian GURAJ SPIS TREŒCI

I. Wstêp...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu...... 8

III. Budowa geologiczna ...... 13

A. Stratygrafia...... 13

1. Neogen ...... 14

a. Miocen + pliocen ...... 14

2. Czwartorzêd ...... 15

a. Plejstocen ...... 15

Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 16

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 16

Zlodowacenie Sanu 2 ...... 19

Interglacja³ wielki ...... 21

Zlodowacenie Liwca ...... 21

Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 21

Zlodowacenie Odry ...... 22

Stadia³ dolny ...... 22

Stadia³ górny ...... 23

Interglacja³ lubawski ...... 25

Zlodowacenie Warty ...... 27

Stadia³ dolny ...... 27

Interstadia³ ...... 28

Stadia³ œrodkowy + górny ...... 29

Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 37

Zlodowacenie Wis³y ...... 37

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 37 c. Holocen ...... 38

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 39

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 41

IV. Podsumowanie ...... 47

Literatura ...... 48

SPIS TABLIC

Tablica I — Zestawienie profili otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Tablica II — Szkic geomorfologiczny w skali 1:100 000

Tablica III — Przekrój geologiczny C–D

Tablica IV — Szkic geologiczny odkryty w skali 1:100 000 I. WSTÊP

Obszar arkusza Grudusk Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000 (SMGP) o powierzchni oko³o 311 km2 jest po³o¿ony miêdzy nastêpuj¹cymi wspó³rzêdnymi geograficznymi: 20°30'–20°45' d³ugoœci geograficznej wschodniej i 53°00'–53°10' szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Wed³ug podzia³u fizycznogeograficznego Polski na regiony (Kondracki, 2009), znajduje siê on w makro- regionie Nizina Pó³nocnomazowiecka, w obrêbie dwóch mezoregionów: Wzniesienia M³awskie i Wysoczyzna Ciechanowska. Administracyjnie teren arkusza le¿y w województwie mazowieckim i obejmuje fragmenty trzech powiatów – m³awskiego (gminy: Wieczfnia Koœcielna, Dzierzgowo, Szyd³owo i Stupsk), ciechanowskiego (gmina Grudusk) i przasnyskiego (gminy Krzynow³oga Ma³a i Czernice Borowe). Pod wzglêdem gospodarczym obszar arkusza ma charakter rolniczy. Jedyne zak³ady prze- mys³owe znajduj¹ siê w miejscowoœci Krzywonoœ. Przez teren arkusza przebiegaj¹ dwie drogi woje- wódzkie nr: 544 (M³awa–Ostro³êka) i 616 (Ciechanów–Szczytno). Arkusz Grudusk SMGP zrealizowano na podstawie projektu prac geologicznych, opracowanego przez Kotarbiñskiego i innych (2001), zatwierdzonego przez Ministra Œrodowiska decyzj¹ nr DG/kok/AO/3489-NY-37/2003 z dnia 31.12.2003 r. Prace nad realizacj¹ projektu rozpoczêto we wrzeœniu 2006 r., a ukoñczono w sierpniu 2009 r. Obejmowa³y one wykonanie: – kartowania geologicznego przez A. Frankiewicza i M. Krawczyka; – 115 sond mechanicznych o ³¹cznym metra¿u 1370,0 m i 973 sond rêcznych o ³¹cznym metra¿u 2441,8 m oraz oczyszczenie œcian 20 ods³oniêæ; – badañ litologiczno-petrograficznych 96 próbek glin zwa³owych (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009); – 169 sondowañ geoelektrycznych SGE w dwóch ci¹gach pokrywaj¹cych siê z liniami przekrojów geologicznych A–B (ci¹g o d³ug. 22,2 km) i C–D (ci¹g o d³ug. 25,6 km) (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008);

5 – czterech otworów badawczych dla SMGP (kartograficznych) o ³¹cznym metra¿u 682,0 m: 8 – Szumsk PIG G4, 12 – Krzywonoœ PIG G1, 36 – Grudusk PIG G2 i 46 – Zbero¿ PIG G3 (tabl. I). Na mapie geologicznej zaznaczono 47 wybranych punktów dokumentacyjnych (tab. 1), które w wiêkszoœci zosta³y wykorzystane przy konstruowaniu przekrojów geologicznych. Poza materia³ami dokumentacyjnymi i zdjêciowymi z prac w³asnych, do opracowania arkusza wykorzystano archiwalne profile otworów wiertniczych oraz dokumentacje surowcowe, geofizyczne i hydrogeologiczne uzyskane z: Narodowego Archiwum Geologicznego PIG-PIB w Warszawie, Delegatury Mazowieckiego Urzêdu Wojewódzkiego w Ciechanowie, Starostw Powiatowych w M³awie, Ciechanowie i Przasnyszu oraz z Centralnego Banku Danych Hydrogeologicznych PIG-PIB w Warszawie. Z opracowañ kartograficznych wykorzystano: – s¹siednie arkusze SMGP: Przasnysz (Ba³uk, 1982, 1984), M³awa (Brzeziñski, Krawczyk, 2006a, b), Janowo (Uniejewska, 2001; Uniejewska, Skocki, 2002) i Ciechanów (We³niak, 2007a, b); – arkusz M³awa Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 (Ba³uk, 1978a, b, 1979); – arkusze Olsztyn i Warszawa Przegl¹dowej Mapy Geologicznej Polski 1:300 000 (Zwierz, 1948, 1953; Ró¿ycki, Zwierz, 1952; Rühle, 1953); – mapy i opracowania z dziedziny: geomorfologii (Galon, 1972; Marks, 1991; Morawski, 2000), stratygrafii (Michalska, 1961a, b, 1967; Baraniecka, 1974; Stuchlik, 1975; Ba³uk, 1983; Ba³uk, Mamakowa, 1991) i budowy pod³o¿a czwartorzêdu (Ciuk, 1966a, b, c; Baraniecka, 1969; Marks, 1980; Dadlez, 1998); – mapy geofizyczne (Zientara, 1988; Graniczny i in., 1995; Królikowski, Petecki, 1995); – arkusz Grudusk Mapy Hydrogeologicznej Polski 1:50 000 (Kubiczek, 1998); – arkusz Grudusk Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski 1:50 000 (To³kanowicz, ¯ukowski, 2004). Omawiany obszar nie posiada³ szczegó³owego opracowania kartograficzno-geologicznego. Arkusz M³awa Mapy Geologicznej Polski 1:200 000 wraz z Objaœnieniami (Ba³uk, 1978a, b, 1979), jest jedynie przegl¹dowy, wykonany na podstawie materia³ów archiwalnych. Brakuje tak¿e prac dotycz¹cych rozpoznania stratygraficznego osadów czwartorzêdowych, jak równie¿ publikacji na temat ukszta³towania powierzchni pod³o¿a podczwartorzêdowego i jego wieku. Bliskie regionalnie opracowania Michalskiej (1961a, b, 1967) dotycz¹ przede wszystkim terenów po³o¿onych na po³udnie i wschód od omawianego obszaru. Ju¿ na pocz¹tku XX wieku ukaza³y siê pierwsze prace poruszaj¹ce zagadnienia geologiczne i geomorfologiczne okolic Gruduska. Szczególne zainteresowanie budzi³o pasmo okaza³ych wzgórz czo³owomorenowych ci¹gn¹cych siê na znacznym obszarze wzd³u¿ kierunku W–E. Zwrócili na nie

6 Tabela 1 Wykaz wybranych punktów dokumentacyjnych

Numer punktu Rodzaj Lokalizacja Rzêdna G³êbokoœæ Uwagi na mapie w notatniku punktu* (miejscowoœæ) (m n.p.m.) (m) geologicznej terenowym 1 55 sm Dzierzgowo 152,5 20,0 Przekrój geologiczny C–D** 2 112 sm Dzierzgowo 150,0 18,0 3 111 sm Dêbsk 154,0 14,0 Przekrój geologiczny A–B 4 110 sm Dêbsk 162,0 16,0 5 M 718 sr Dêbsk 141,5 2,0 Kreda jeziorna 6 5 sm Zawady 195,0 10,0 7 536 sr Sodowo 168,5 3,0 Przekrój geologiczny C–D 8 10 sm Sodowo 166,0 4,5 9 9 sm Sodowo 164,0 14,0 10 106 sm Dêbsk 170,0 12,0 11 105 sm Krzywonoœ 155,0 20,0 Przekrój geologiczny A–B 12 104 sm Krzywonoœ 156,0 20,0 13 27 sm Wiksin 160,0 10,0 14 114 sm ¯arnowo 162,0 18,0 Przekrój geologiczny C–D 15 20 sm Zawady 167,0 10,0 16 23 sm R¹bie¿ Gruduski 160,0 8,0 Osady wodnomorenowe 17 22 sm Zawady 162,0 8,0 18 103 sm Nosarzewo Nowe 155,0 20,0 19 102 sm Kluszewo 142,5 20,0 Przekrój geologiczny A–B 20 101 sm Sokólnik 142,0 20,0 21 99 sm Brzozowo 152,5 20,0 22 113 sm Wiksin 144,0 16,0 Przekrój geologiczny C–D 23 100 sm Wiksin 152,5 18,0 24 24 sm R¹bie¿ Gruduski 156,5 16,0 25 25 sm R¹bie¿ Gruduski 157,5 8,0 26 26 sm Ko³aki 154,0 10,0 Przekrój geologiczny A–B 27 116 sm Kosmowo 160,0 16,0 28 91 sm Kosmowo 153,0 20,0 29 90 sm Paw³owo Porêba 146,5 20,0 30 827 sr Pieg³owo Nowe 150,0 4,0 Piaski lodowcowe na 31 812 sr Olszewo Borzymy 132,5 3,0 wodnolodowcowych 32 805 sr Korzybie 132,0 3,0 33 822 sr Pieg³owo 138,0 3,0 Torfy na osadach wytopiskowych 34 88 sm Grudusk 142,5 20,0 35 51 sm Czubaki 150,0 10,0 Przekrój geologiczny C–D 36 49 sm Czubaki 145,0 10,0 37 45 sm Pszczó³ki Szerszenie 174,0 14,0 38 89 sm Nowe Czernice 135,0 20,0 Przekrój geologiczny A–B 39 776 sr ¯mijewo Kuce 128,0 3,0 Piaski zag³êbieñ przep³ywowych 40 792 sr Grzymki Marcisze 129,0 3,0 Piaski i ¿wiry rzeczne 41 762 sr Mierzanowo 132,0 3,0 Piaski zag³êbieñ przep³ywowych 42 31 sm Przywilcz 159,0 12,0 Osady wodnomorenowe 43 34 sm Pszczó³ki 181,5 14,0 Przekrój geologiczny C–D 44 36 sm Przywilcz 190,0 12,0 Osady wodnomorenowe 45 38 sm Zembrzus Wielki 181,0 12,0 46 39 sm Zembrzus Wielki 170,0 12,0 Przekrój geologiczny C–D 47 40 sm Chrostowo 161,0 14,0

* sm – sonda mechaniczna, sr – sonda rêczna ** tablica III

7 uwagê Behr i Tietze (1912), a nastêpnie opisali Wo³³osowicz (1924) i Lencewicz (1927), a póŸniej Michalska (1961a, b, 1967) i Galon (1972). Pogl¹dy na temat przynale¿noœci wiekowej moren czo³owych m³awskich s¹ bardzo rozbie¿ne. Wo³³osowicz (1924) uwa¿a³, ¿e zosta³y one utworzone przez l¹dolód zlodowacenia Wis³y. £¹czy³ on moreny czo³owe okolic M³awy i Gruduska oraz okolic Górzna z morenami Pojezierza Dobrzyñskiego, przypisuj¹c im tym samym wiek ostatniego zlodowacenia. Podobn¹ interpretacjê przedstawi³ Szafer (1952). Lencewicz (1927) i Michalska (1961a, b, 1967) wi¹zali powstanie moren czo³owych m³awskich ze zlodowaceniami œrodkowopolskimi.

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Wiêksz¹ czêœæ obszaru arkusza Grudusk zajmuje wysoczyzna polodowcowa, na zachodzie przykryta równinami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. RzeŸba terenu arkusza ma generalnie charakter równinny. Najwy¿ej wzniesiony punkt stanowi, zlokalizowany w okolicy Rzêgnowa, szczyt rozleg³ej formy kemowej – góra Czubak (210,7 m n.p.m.). Najni¿ej po³o¿ony punkt znajduje siê natomiast w dolinie rzeki £ydyni (124,1 m n.p.m.), w po³udniowo-zachodnim naro¿u obszaru arkusza. Na terenie arkusza Grudusk wydzielono trzy g³ówne jednostki geomorfologiczne o odmiennej genezie: wysoczyznê morenow¹ p³ask¹ oraz równiny wodnolodowcowe i zastoiskowe (tabl. II). Formy lodowcowe. Wysoczyzna morenowa p³aska, utworzona w czasie stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, wystêpuje na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza. Powierzchnia wysoczyzny wznosi siê stopniowo od 130,0 m n.p.m. na zachodzie do 165,0 m n.p.m. na wschodzie. Jej czêœæ zachodni¹ urozmaicaj¹ pagórki kemowe oraz wzgórza moren czo³owych. Ten fragment wysoczyzny jest rozciêty dolinami £ydyni i Orzyca oraz p³ytkimi dolinkami mniejszych cieków. Od zachodu graniczy z rozleg³ymi równinami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Wschodnia czêœæ wysoczyzny charakteryzuje siê wiêkszymi deniwelacjami (do 10 m w okolicach Rzêgnowa i Paw³owa). Jej najwy¿ej po³o¿ony fragment (170,0–190,0 m n.p.m.) – miêdzy Pszczó³kami, Przywilczem, Stryjewem Ma³ym i Czernicami Borowymi w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza – wznosi siê 40,0–50,0 m nad pozosta³¹ czêœci¹ wysoczyzny i jest oddzielony od niej od zachodu d³ugimi stromymi stokami. Jego powierzchnia stopniowo obni¿a siê w kierunku wschodnim do wysokoœci 145,0 m n.p.m. Najwiêksze deniwelacje stwierdzono na po³udniowym wschodzie terenu arkusza, w rejonie Przywilcza i Pszczó³ek, gdzie d³ugim stokom towarzysz¹ dolinki erozyjne, oraz w okolicach Paw³owa Koœcielnego, gdzie powierzchnia wysoczyzny jest rozciêta g³êbok¹ dolin¹ rzeki Wêgierki. W czêœci œrodkowej (rejon Grudusk–Rzêgnowo) i pó³nocno-wschodniej (okolice Cichowa) terenu badañ wystêpuj¹ liczne zag³êbienia bezodp³ywowe i równiny jeziorne.

8 Przy zachodniej granicy obszaru arkusza w morfologii zaznaczaj¹ siê ci¹gi moren czo³o- wych akumulacyjnych.Najwy¿sza z nich znajduje siê na pó³nocny zachód od Krzywonosi, tworz¹c ci¹g wzgórz o d³ugoœci 3,5 km (w granicach terenu arkusza) wzd³u¿ kierunku SW–NE i wyso- koœci do 191,6 m n.p.m. Na po³udnie od tego ci¹gu wystêpuj¹ dwa niewielkie wzgórza o wysokoœci 155,0–168,0 m n.p.m., natomiast w rejonie Garlino Nowe–Nosarzewo Nowe s¹ widoczne dwa krótkie ci¹gi wzgórz o kierunku N–S i wysokoœci 150,0–162,0 m n.p.m. Stanowi¹ one prawdopodobnie zdenu- dowane czêœci odnogi g³ównego ci¹gu morenowego. Wzgórza te s¹ najdalej wysuniêtym na wschód fragmentem du¿ej moreny czo³owej (Brzeziñski, Krawczyk, 2006a, b). Maj¹ one swoj¹ kontynuacjê na pó³nocy na obszarze arkusza Janowo (Uniejewska, 2001; Uniejewska, Skocki, 2002), gdzie przyj- muj¹ kierunek W–E. Zag³êbienia wytopiskowe wystêpuj¹ w postaci du¿ych niecek w pó³nocnej i zachodniej czêœci terenu arkusza, w rejonie Grzybowa, Krer, Krzywonosi i Tyszek-Bregend. Ich powierzchnia zalega na wysokoœci 132,0–137,0 m n.p.m. (rejon Tyszek-Bregend) i 139,0–145,0 m n.p.m. na pozosta³ych obszarach. S¹ one widoczne w rzeŸbie terenu jako rozleg³e, p³askie zag³êbienia, po³o¿one 6,0–9,0 m poni¿ej otaczaj¹cego je terenu. Najwiêksza z nich znajduje siê w rejonie Grzybowa i zajmuje powierzchniê ponad 3 km2. Formy utworzone w strefie martwego lodu. Moreny martwego lodu wystêpuj¹ jedynie w okolicy Chmielenia Wielkiego (pó³nocno-wschodnie naro¿e obszaru arkusza). Tworz¹ one pagórek o stromych stokach i wysokoœci wzglêdnej ponad 5 m, po³o¿ony w obrêbie wysoczyzny morenowej. Formy wodnolodowcowe. Równiny wodnolodowcowe znajduj¹ siê w pó³nocnej, zachodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. W pó³nocno-wschodniej czêœci omawianego terenu s¹ po³o¿one na wysokoœci 155,0–172,0 m n.p.m. Ich powierzchniê urozmaicaj¹ dolinki rzeczne, równiny jeziorne oraz wydmy o wysokoœci wzglêdnej do 5 m. W czêœci pó³nocno-zachodniej terenu arkusza p³aty osadów wodnolodowcowych towarzysz¹ rozleg³ym równinom torfowym, po³o¿onym na wysokoœci 142,0–144,0 m n.p.m. Równiny wodnolodowcowe granicz¹ od wschodu z po³o¿on¹ wy¿ej wysoczyzn¹ morenow¹. W zachodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci terenu arkusza (od Garlina-Zalesia do ¯mijewa) omawiane formy dokumentuj¹ wyraŸnie œlad przep³ywu wód lodowcowych od cofaj¹cego siê l¹dolodu. Najliczniej p³aty osadów wodnolodowcowych wystêpuj¹ na zachód od doliny rzeki £ydyni, tworz¹c niejednokrotnie rozleg³e równiny, których powierzchnia obni¿a siê w kierunku po³udniowym od 144,0 m n.p.m. (okolice Garlina-Zalesia) do 126,0 m n.p.m. (okolice ¯mijewa). Od strony zachodniej granicz¹ one z wysoczyzn¹ morenow¹ i wzgórzami moreny czo³owej, a od wschodu – z dolin¹ rzeki £ydyni i dolinkami jej dop³ywów. Poza dolinkami rzecznymi ich powierzchnia jest urozmaicona

9 przez równiny zastoiskowe, zag³êbienia mis koñcowych i zag³êbienia bezodp³ywowe, które nadbudowuj¹ pagórki kemowe. Równiny zastoiskowe wystêpuj¹ powszechnie na ca³ym obszarze arkusza. Najwiêksze powierzchnie (3–6 km2) zajmuj¹ w jego czêœci zachodniej i po³udniowo-zachodniej, gdzie towarzysz¹ wysoczyznie morenowej, równinom wodnolodowcowym i pagórkom kemowym. Powierzchnia za- stoisk znajduje siê na podobnej wysokoœci co powierzchnie równin wodnolodowcowych i wysoczyzny morenowej (128,0–142,0 m n.p.m.). Jest ona niemal p³aska, miejscami z morenami martwego lodu lub drobnymi dolinkami rzecznymi. W pó³nocno-wschodniej czêœci terenu badañ (rejon Kamienia) du¿e (2,5 km2) zastoisko znajduje siê na wysoczyŸnie morenowej, w bezpoœrednim s¹siedztwie wysokiej formy szczelinowej. Stanowi ono prawdopodobnie pozosta³oœæ po du¿ej bryle lodu, czego dowodem jest zlokalizowane w centrum formy ma³e jeziorko i równina jeziorna. Dno równiny obni¿a siê w kierunku pó³nocnym od 158,0 do 150,0 m n.p.m., gdzie graniczy z dolinkami odwadniaj¹cymi teren zastoiska. Znacznie mniejsze równiny (0,5–1,5 km2) s¹ zlokalizowane w czêœci œrodkowej i wschodniej obszaru arkusza, w rejonie Grudusk–Rzêgnowo. Wystêpuj¹ one na wysoczyznie morenowej, czêsto miêdzy wzgórzami kemowymi na wysokoœci 140,0–163,0 m n.p.m. Ozy i formy akumulacji szczelinowej naobszarze arkusza znajduj¹ siê w jego czêœci pó³nocnej – pomiêdzy Kosi³ami a Wol¹ Dêbsk¹, œrodkowej – miêdzy Zawadami i Gruduskiem, po³udniowej – w rejonie Klar i wschodniej – w okolicach Zbero¿a. Tworz¹ one szereg pagórków o przebiegu równole¿nikowym lub po³udnikowym. W rejonie Kosi³y–Wola Dêbska jest to piêæ ¿wirowo- -piaszczystych pagórków o d³ugoœci 300, 350, 500, 700 i 1000 m. Ich d³u¿sze osie s¹ zorientowane wzd³u¿ kierunku W–E, a wysokoœci wzglêdne nie przekraczaj¹ 6 m. Pomiêdzy Zawadami a Grudu- skiem s¹ zlokalizowane cztery wzgórza o d³ugoœci 500, 850, 1000 i 1200 m. Ich d³u¿sze osie maj¹ kierunek NE–SW i S–W, a wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do 10 m. W okolicach Zbero¿a forma szczelinowa o wysokoœci wzglêdnej 5–15 m, rozci¹ga siê wzd³u¿ kierunku N–S, na d³ugoœci 1100 m. Przy po³udniowej granicy obszaru arkusza, w rejonie Klar, znajduje siê oz o d³ugoœci 2,5 km (na terenie arkusza), szerokoœci 150–500 m i wysokoœci do 15 m. D³u¿sza oœ ozu ma kierunek N–S i jest równoleg³a do krawêdzi wysoczyzny. W literaturze jest on zaliczany do tzw. „ozów leœniewskich”, w wiêkszej liczbie wystêpuj¹cych na obszarze s¹siedniego arkusza Ciechanów (We³niak, 2007a, b). Kemy wystêpuj¹ doœæ powszechnie na terenie arkusza Grudusk. W jego czêœci pó³nocno- -zachodniej (okolice Wasi³ów) kilka pagórków, o powierzchni 0,2–1,3 km2, wznosi siê 6–12 m nad otaczaj¹ce je równiny wodnolodowcowe i torfowe. W czêœci pó³nocno-wschodniej omawianego obszaru (rejon Miêdzylesia) w obrêbie równin wodnolodowcowych i wysoczyzny morenowej, znajduje siê kilka pagórków kemowych o powierzchni 0,2–1,5 km2 i wysokoœci wzglêdnej 3–7 m.

10 Towarzysz¹ im liczne, niewielkie dolinki i równiny jeziorne. W czêœci zachodniej terenu arkusza (od Garlina do Korzybia) licznie wystêpuj¹ pagórki kemowe o powierzchni 0,1–2,5 km2. Wznosz¹ siê one na wysokoœæ 2–10 m nad powierzchniê równin wodnolodowcowych i zastoiskowych oraz wysoczyzny morenowej. Rozleg³e formy kemowe s¹ zlokalizowane w obrêbie wysoczyzny w czêœci po³udniowej i œrodkowej obszaru arkusza. Pagórki o powierzchni 0,8–6,0 km2 i wysokoœci wzglêdnej dochodz¹cej do 12 m s¹ po³o¿one w s¹siedztwie krawêdzi wysoczyzny (rejon Strzelni i Gruduska) lub równin zastoiskowych (rejon Paw³owa i Rzêgnowa). Najwiêksze tego typu formy stanowi¹ dwa wysokie i rozleg³e wzgórza w okolicy Rzêgnowa. Wzgórze morenowe zlokalizowane miêdzy Kitkami a Rzêgnowem ma d³ugoœæ 5 km, szerokoœæ 250–600 m i wysokoœæ wzglêdn¹ ponad 40 m (210,7 m n.p.m.). Forma ta ma kszta³t lekko wygiêtego wa³u o kierunku NW–SE. Wzgórza miêdzy Kosi³ami a Rzêgnowem maj¹ d³ugoœæ 3 km, szerokoœæ 300–500 m, wysokoœæ wzglêdn¹ ponad 30 m i rozci¹gaj¹ siê wzd³u¿ kierunku SW–NE. Ze wzglêdu na swoje kszta³ty, ju¿ w latach 20. XX wieku zwróci³y one uwagê geologów i geografów, którzy w strefie ich przebiegu dopatrywali siê nawet zasiêgu odrêbnego zlodowacenia (Lencewicz, 1927). Uwa¿ane one by³y za wzgórza moren czo³owych i okreœlane w literaturze jako „morena rzêgnowska” (Michal- ska, 1961b). Zarówno morfologia (symetryczna budowa), budowa wewnêtrzna tych form, jak i brak zwi¹zku z udokumentowanymi ci¹gami moren czo³owych, przecz¹ przyjêtym wczeœniej za³o¿eniom co do ich genezy. W rejonie Rzêgnowa jest jeszcze zlokalizowanych kilka mniejszych wzgórz kemowych o powierzchni 0,3–3 km2 i wysokoœci wzglêdnej 6–15 m. Tarasy kemowe znajduj¹ siê w po³udniowej czêœci obszaru arkusza (w okolicach Gruduska, Strzelni, £ysakowa i Humêcina), miêdzy brzegiem wysoczyzny morenowej a równinami wodnolodowcowymi. Dominuj¹ tarasy kemowe o powierzchni ponad 12 km2 w postaci rozleg³ych pó³ek, przyklejonych do krawêdzi wysoczyzny na ró¿nych wysokoœciach. Powierzchnia tarasów w tym rejonie zalega na wysokoœci 135,0–160,0 m n.p.m. Najwy¿sze po³o¿enie odnotowano we wschodniej czêœci formy przy krawêdzi wysoczyzny, a najni¿sze – przy zachodniej, na granicy z równinami sandrowymi. Po- wierzchnia tarasów jest poprzecinana d³ugimi dolinkami erozyjnymi. W okolicach Zawad i Rzêgnowa omawiane formy wystêpuj¹ w postaci rozleg³ych tarasów, otaczaj¹cych wzgórza kemowe od pó³nocy i po³udnia. W rejonie Humêcina jako forma pozytywna zaznacza siê plateau kemowe opowierzchni oko³o 2 km2 (w granicach obszaru arkusza) i rozci¹g³oœci W–E. Jest to niewielki, pó³nocny fragment du¿o wiêkszej formy udokumentowanej na terenie s¹siedniego arkusza Ciechanów (We³niak, 2007a, b). Plateau wznosi siê od 138,0 m n.p.m. w czêœci zachodniej terenu badañ do 160,0 m n.p.m. w jego czêœci wschodniej, a jego wysokoœæ wzglêdna wynosi 5–15 m.

11 Zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie zlokalizowano przede wszystkim w pó³nocnej i zachodniej czeœæ obszaru arkusza. Zag³êbienia te maj¹ ró¿ne kszta³ty i powierzchnie (0,2–1,0 km2). Wystêpuj¹ na równinach wodnolodowcowych i zastoiskowych, sporadycznie na wysoczyznie morenowej. Obecnie s¹ to zag³êbienia bezodp³ywowe wype³nione osadami deluwialnymi, torfami, namu³ami i gytiami, a tak¿e osadami wytopiskowymi. Formy rzeczne. Dna dolin rzecznych Orzyca i Tamki wystêpuj¹ w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, £ydynii i Giedniówki w jego czêœci zachodniej, a Wêgierki w jego czêœci wschodniej. Dolina Orzyca rozcina równiny wodnolodowcowe na g³êbokoœæ 6 m. Jej dno jest po³o¿one na wysokoœci 138,0–140,0 m n.p.m. i obni¿a siê ku pó³nocy. Najwiêksz¹ p³ask¹ powierzchni¹ w pó³nocnej czêœci terenu arkusza jest dno doliny Tamki w rejonie Rudy. Stanowi ono rozleg³e (ponad 5 km2) zag³êbienie, po³o¿one 6–8 m poni¿ej otaczaj¹cego terenu (139,0–144,0 m n.p.m.). Doliny £ydyni i jej dop³ywu Giedniówki przecinaj¹ wysoczyznê i równiny wodnolodowcowe z pó³nocy na po³udnie, a dolina Wêgierki – z zachodu na wschód. Wysokoœæ po³o¿enia dna doliny £ydyni wynosi od 124,0 m n.p.m. przy po³udniowej granicy obszaru arkusza do 144,0 m n.p.m w jego czêœci pó³nocnej. Dolina Giedniówki w obrêbie terenu badañ obni¿a siê od wysokoœci 127,5 do 124,0 m n.p.m., natomiast Wêgierki – od 142,0 do 132,0 m n.p.m. Dolinki w ogólnoœci, nierozdzielone wystêpuj¹ powszechnie na obszarze arkusza, przede wszystkim w zboczach wiêkszych dolin rzecznych i wysoczyzn. S¹ one p³ytkie (g³êb. do 4 m), maj¹ d³ugoœæ do 8 km i szerokoœæ do 200 m. Wype³niaj¹ je osady rzeczne lub deluwialne. Dna dolin czêsto s¹ suche lub p³yn¹ nimi niewielkie cieki. Formy eoliczne. Wydmy znajduj¹ siê jedynie w rejonie Miêdzylesia (pó³nocno-wschodnie naro¿e obszaru arkusza). S¹ to dwa wzgórza, wyd³u¿one w kierunku W–E, wystêpuj¹ce na powierzchni równin wodnolodowcowych. Ich rozmiary s¹ niewielkie – odpowiednio 0,10 i 0,25 km2, a ich wyso- koœæ wzglêdna wynosi oko³o5i13m. Formy denudacyjne. D³ugie stoki powsta³y jako efekt d³ugotrwa³ej denudacji na styku wysoko wyniesionej czêœci wysoczyzny oraz ni¿ej le¿¹cymi fragmentami wysoczyzny i formami kemowymi. Na omawianym terenie s¹ one widoczne w po³udniowej czêœci obszaru arkusza od Czubaków (na pó³nocy) do Humêcina Kosek (na po³udniu), wzd³u¿ odcinka o d³ugoœci oko³o 6 km i rozci¹g³oœci N–S. S¹ to stoki o d³ugoœci 200–1200 m i ró¿nicy wysokoœci wynosz¹cej od 6 do ponad 20 m. Drobne zag³êbienia o ró¿nej genezie wystêpuj¹ na ca³ym obszarze wysoczyzny. Zag³êbienia te maj¹ niewielk¹ powierzchniê i g³êbokoœæ, dlatego, ze wzglêdu na skalê, na szkicu geomorfologicznym (tabl. II) zaznaczono jedynie te najwiêksze. Formy jeziorne. Równiny jeziorne znajduj¹ siê w pó³nocno-wschodniej i wschodniej czêœci obszaru arkusza. W okolicy Miêdzylesia (pó³nocno-wschodnia czêœæ terenu badañ) osady jeziorne wype³niaj¹ zag³êbienia o powierzchni 0,1–1,2 km2, powsta³e na równinach wodnolodowco-

12 wych i wysoczyznie morenowej. W rejonie Kosmowa (wschodnia czêœæ obszaru arkusza) s¹ zlokalizowane rozleg³e obni¿enia, wype³nione osadami jeziornymi i organicznymi, obecnie wykorzystywane przez rzekê Wêgierkê. Formy utworzone przez roœlinnoœæ. Równiny torfowe wystêpuj¹ w pó³nocnej czêœci omawianego obszaru. Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹ w jego czêœci pó³nocno-zachodniej, w okolicy miejscowoœci Niemyje. Najwiêksza równina ma powierzchniê 7 km2 i nosi nazwê Bagna Niemyje. W jej obrêbie s¹ zlokalizowane Ÿród³a rzeki Orzyc. Pozosta³e równiny znajduj¹ siê w dnach dolin rzecznych i równin wodnolodowcowych, g³ównie w pó³nocnej czêœci terenu arkusza. Niewielkie torfowiska wystêpuj¹ na obszarze ca³ego arkusza, zarówno na powierzchni wysoczyzny, jak i równin wodnolodowcowych. Ze wzglêdu na niewielkie rozmiary, nie uwzglêdniono ich na szkicu geomorfologicznym (tabl. II). Formy antropogeniczne. Niewielkie stawy i nasypy wystêpuj¹ na terenach zurbanizowa- nych, g³ównie w rejonie Krzywonosi i Gruduska oraz wzd³u¿ szlaków komunikacyjnych (drogowych i kolejowych). Dzia³alnoœæ cz³owieka wyra¿ona jest równie¿ poprzez wyrosbika, w których prowadzi siê eksploatacjê surowców mineralnych (piaskownie-¿wirownie,piaskownie). Obszar arkusza Grudusk w wiêkszoœci le¿y w obrêbie zlewni III rzêdu prawostronnych dop³ywów Narwii – Orzyca i Wkry. Do zlewni Wkry nale¿y ponad po³owa omawianego terenu, odwadniana przez jej dop³yw £ydyniê. Pó³nocno-zachodni¹ czêœæ terenu odwadnia bezpoœrednio rzeka Orzyc, maj¹ca swoje Ÿród³a w rejonie Bagna Niemyje. Wschodni¹ czêœæ obszaru odwadnia dop³yw Orzyca – Wêgierka, która ma swoje Ÿród³a w rejonie Rzêgnowa i odp³ywa w kierunku po³udniowo-wschodnim. Dop³ywami Orzyca s¹ tak¿e niewielkie rzeki Wieczfnianka i Tamka, przep³ywaj¹ce przez pó³nocn¹ czeœæ terenu badañ. Na omawianym obszarze wystêpuj¹ równie¿ liczne drobne cieki i kana³y melioracyjne. Jedynym naturalnym zbiornikiem wodnym na analizowanym terenie jest niewielkie jezioro Rudno, znajduj¹ce siê przy wschodniej granicy obszaru arkusza.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

Obszar arkusza Grudusk le¿y na pograniczu synklinorium brze¿nego i anteklizy mazursko- -suwalskiej (Mojski, Rühle, 1965; Motyl-Rakowska, Schoeneich, 1970; Marek, red., 1983). Lito- logia, stratygrafia i tektonika pod³o¿a paleo- i mezozoicznego zosta³a omówiona w pracach zbiorowych pod redakcj¹ Marka (red., 1983) oraz Marka i Pajchlowej (red., 1997). Ze wzglêdu na brak otworów, nie tylko tych przebijaj¹cych, ale nawet dochodz¹cych do kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego, znajomoœæ pod³o¿a paleo- i mezozoicznego obszaru arkusza opiera siê jedynie na danych z g³êbokich otworów z terenów s¹siednich.

13 Najbli¿szy otwór nawiercaj¹cy utwory mezozoiczne znajduje siê w Konopkach na po³udniowy zachód od omawianego terenu (Marek, red., 1983). Stwierdzono w nim osady jury dolnej: piaskowce drobnoziarniste, miejscami z detrytusem roœlinnym, z wk³adkami mu³owców i i³owców, o mi¹¿szoœci oko³o 350 m. Jurê œrodkow¹ reprezentuj¹ szare piaskowce drobnoziarniste, wapniste lub dolomitycz- ne, mu³owce i i³owce piaszczyste, ciemnoszare, o mi¹¿szoœci oko³o 100 m, a jurê górn¹ – i³owce, wapienie margliste, wapienie organodetrytyczne, pelityczne, oolitowe i wapienie z krzemieniami, o mi¹¿szoœci 450 m. Utwory kredy dolnej w otworze w Konopkach s¹ wykszta³cone jako piaskowce drobnoziarniste, s³abo zwiêz³e lub luŸne piaski z wk³adkami mu³owców i i³owców o mi¹¿szoœci oko³o 100 m, natomiast ska³y kredy górnej s¹ to jasnoszare margle, opoki, wapienie margliste z krzemieniami, rzadziej piaskowce margliste z glaukonitem, o mi¹¿szoœci 750–850 m. Na terenie arkusza Grudusk wszystkie otwory badawcze i hydrogeologiczne zosta³y zakoñ- czone w osadach miocenu i pliocenu.

1. Neogen

Osady neogenu na obszarze arkusza s¹ znane z czterech otworów kartograficznych oraz 13 otworów hydrogeologicznych.

a. Miocen + pliocen

Utwory miocenu i pliocenu wystêpuj¹ na ca³ym terenie arkusza i tworz¹ pod³o¿e czwartorzêdu. Osady te s¹ reprezentowane przez i ³ y pstre z wk³adkami mu³ków, piasków py³owatych i wêgla brunatnego. Morfologia powierzchni tych osadów jest bardzo urozmaicona. Najni¿ej zalegaj¹ce utwory stwierdzono na g³êbokoœci 272,0 m (115,0 m p.p.m.) w Krzywonosi w otworze kartograficznym 12 (przekrój geol. A–B) oraz na g³êbokoœci 182,5 m (37,5 m p.p.m.) w Zbero¿u w otworze kartograficznym 46 (przekrój geol. A–B). W Krzywonosi s¹ to i³y pstre z przewarstwieniami wêgla brunatnego oraz piasków drobnoziarnistych i bardzo drobnoziarnistych z py³ami wêglowymi, wystêpuj¹ce na dnie g³êbokiego obni¿enia. Ponadto liczne s¹ tu kry i³ów pstrych w obrêbie osadów glacjalnych. W Zbero¿u nawiercono mi¹¿sz¹ warstwê i³ów pstrych z cienkimi warstewkami mu³ków lub piasków drobnoziarnistych. Strop omawianych osadów stwierdzono na wysokoœci 151,6 i 114,0 m n.p.m. w otworach 26 i 27 w Zawadach (tabl. III) oraz na wysokoœci 118,0 m n.p.m. w otworze 1 w Dobrogostach. Utwory te pokrywaj¹ wyniesion¹ elewacjê powierzchni podczwartorzêdowej. S¹ to jednolite i³y pstre, których powierzchnia obni¿a siê na zachód i pó³nocny wschód w kierunku kolejnych obni¿eñ w pod³o¿u czwartorzêdu.

14 Wysoko wyniesiony strop osadów neogenu nawiercono tak¿e w otworach kartograficznych 8 w Szumsku i 36 w Grudusku. W profilu otworu 8 (tabl. III) wystêpuje mi¹¿sza warstwa i³ów pstrych. Na g³êbokoœci 71,8 m (80,2 m n.p.m.) odnotowano i³y o ró¿nych barwach, z licznymi konkrecjami wapiennymi, lignitem i ksylitem, które nie zosta³y przewiercone a¿ do g³êbokoœci 121,0 m (31,0 m n.p.m.). W otworze 36 (przekrój geol. A–B) na g³êbokoœci 63,0 m (84,0 m n.p.m.) zalega warstwa piasków drobnoziarnistych, przewarstwiona mu³kami piaszczystymi i ilastymi o mi¹¿szoœci 15 m. Pod nimi stwierdzono warstwê i³ów wêglistych i i³ów pstrych. Na pozosta³ym obszarze arkusza omawiane osady tworz¹ warstwê o bardzo zró¿nicowanej wysokoœci wystêpowania. W Nosarzewie Borowym (otw. 18 – przekrój geol. A–B) i³y pstre odnotowano na g³êbokoœci 127,5 m (24,8 m n.p.m.), w Kluszewie (otw. 35 – przekrój geol. A–B) na g³êbokoœci 54,0 m (84,0 m n.p.m.), a w Wiksinie (otw. 42 – przekrój geol. A–B; tabl. III) na g³êbokoœci 78,0 m (71,9 m n.p.m.). W Grudusku w otworach 40 i 41 osady neogenu stwierdzono na wysokoœci 101,0–101,5 m n.p.m.

2. Czwartorzêd

Utwory czwartorzêdowe wystêpuj¹ na osadach neogenu i pokrywaj¹ ca³y obszar arkusza Grudusk. Ich mi¹¿szoœæ zale¿y g³ównie od morfologii pod³o¿a i wynosi od 21 m w okolicy Zawadów do 272 m w Krzywonosi. Takie deniwelacje powierzchni pod³o¿a s¹ wynikiem prawdopodobnych ruchów tektonicznych i zaburzeñ glacitektonicznych.

a. Plejstocen

Osady plejstocenu by³y deponowane w trakcie procesów zachodz¹cych podczas zlodowaceñ po³udniowo- i œrodkowopolskich. Utwory zlodowaceñ Narwi i Nidy na tym obszarze mog³y osadzaæ siê w dolinach wy¿³obionych w ilastych osadach neogenu, sk¹d zosta³y prawdopodobnie usuniête w wyniku póŸniejszych procesów erozyjno-egzaracyjnych. Dotychczas nie udokumentowano za pomoc¹ badañ palinologicznych organicznych osadów interglacjalnych. Utwory interglacja³ów wielkiego i lubawskiego zosta³y wyznaczone na podstawie korelacji z osadami z s¹siednich arkuszy SMGP. Stratygrafiê plejstocenu równie¿ oparto na korelacji z s¹siednimi arkuszami SMGP oraz wynikach badañ litologiczno-petrograficznych. I³y pstre z wk³adkami mu³ków, piasków py³owatych i wêgla brunatnego miocenu i pliocenu jako kry w utworach plejstoceñskich.Napo³udnie od Gruduska (otw. 50) i w Bronkach (otw. 64), a tak¿e w Krzywonosi (otw. 12) stwierdzono kry osadów neogeñskich.

15 Byæ mo¿e w innych otworach osady miocenu i pliocenu tak¿e znajduj¹ siê na wtórnym z³o¿u (kry, porwaki). Wiêkszoœæ prac wiertniczych przerywano po nawierceniu kilku metrów i³ów pstrych, które autorzy s¹siednich arkuszy SMGP uznali za kry o mi¹¿szoœci przekraczaj¹cej 40 m (m.in. Brzeziñ- ski, Krawczyk, 2006a).

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Utwory zlodowaceñ po³udniowopolskich s¹ reprezentowane przez dwa poziomy glin zwa³owych, trzy – piasków i ¿wirów wodnolodowcowych oraz dwa – i³ów i mu³ków zastoiskowych.

Zlodowacenie Sanu 1

Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe, podœcielaj¹ce gliny zwa³owe lub osady zastoiskowe zlodowacenia Sanu 1, stwierdzono w zachodniej i œrodkowej czêœci obszaru arkusza w czterech otworach wiertniczych. W czêœci zachodniej, w Krzywonosi, w otworze 12 dokumentuj¹cym g³êbokie obni¿enie (przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 242,9–272,0 m (85,9–115,0 m p.p.m.) wystêpuj¹ szare i jasnoszare piaski œrednio- i gruboziarniste z drobnymi ¿wirami, przewarstwieniami mu³ków szarych, miejscami silnie zaburzone i zawodnione. Na po³udnie od Krzywonosi (otw. 18) osady wodnolodowcowe zalegaj¹ bezpoœrednio na wyniesionych tektonicznie osadach pod³o¿a. Strop tych utworów stwierdzono na wy- sokoœci 32,3 m n.p.m., a sp¹g – na wysokoœci 24,8 m n.p.m. W czêœci œrodkowej terenu badañ, w Wik- sinie (otw. 42 i 43), na g³êbokoœci 70,0 i 62,5 m, wystêpuje warstwa piasków œrednioziarnistych o mi¹¿szoœci 7,5–8,0 m. Osady te le¿¹ bezpoœrednio na osadach neogenu. W czêœci pó³nocnej omawianego obszaru, w rejonie Dzierzgowa, piaski ze ¿wirami zalegaj¹ na osadach neogenu (tabl. III). Mi¹¿szoœæ i rozci¹g³oœæ warstwy tych utworów wyznaczono jedynie na podstawie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe wystêpuj¹ w zachodniej czêœci obszaru arkusza w rejonie Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 238,6 m (81,6 m p.p.m.). S¹ to jasnoszare piaski drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste z wtr¹ceniami i przewarstwieniami i³ów szarobr¹zowych, glin szarobr¹zowych i mu³ków niebieskich. W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu arkusza, w Kuskowie (otw. 61 – tabl. III), na g³êbokoœci 94,0 m (73,6 m n.p.m.), odnotowano strop osadów zastoiskowych wykszta³conych w postaci piasków drobno- i œrednioziarnistych z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych. Osady te nie zosta³y przewiercone do g³êbokoœci 109,0 m (58,6 m n.p.m.). Wype³niaj¹ one obni¿enie w powierzchni podczwartorzêdowej i prawdopodobnie zalegaj¹ bezpo- œrednio na i³ach neogeñskich (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). Gliny zwa³owe tworz¹ najstarszy poziom glacjalny na terenie arkusza i wystêpuj¹ prawdopodobnie na ca³ym omawianym obszarze. Stanowi¹ one warstwê o ró¿nej mi¹¿szoœci, zalegaj¹c¹ na

16 wyniesieniu pod³o¿a w œrodkowej czêœci terenu badañ, jak i wype³niaj¹c¹ obni¿enia w jego czêœci zachodniej i wschodniej. Przy zachodniej granicy obszaru arkusza, w Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 192,1–205,1 m (35,1–48,1 m p.p.m.), w g³êbokim obni¿eniu tektonicznym, wystêpuj¹ szarozielone gliny piaszczysto-ilaste z okruchami lignitu i niewielkimi przewarstwieniami i³ów zielonych i mu³ków szarych. W niewielkich iloœciach odnotowano okruchy wêgla brunatnego i konkrecji wêglanowych. Zawartoœæ CaCO3 wynosi 7,0%. W sk³adzie petrograficznym frakcji ¿wirowej przewa- ¿aj¹ ska³y krystaliczne (27,6%) nad wapieniami paleozoicznymi (22,2%). Du¿y jest udzia³ ska³ lokalnych, g³ównie mu³owców (31,1%) i wapieni (6,53%) (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Na po³udnie od Krzywonosi (otw. 18 – przekrój geol. A–B) strop glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 stwierdzono znacznie wy¿ej ni¿ w Krzywonosi – na wysokoœci 70,0 m n.p.m. Gliny te zalegaj¹ na wyniesionych tektonicznie osadach wodnolodowcowych zlodowacenia Sanu 1. W czêœci wschodniej terenu arkusza, w Zbero¿u (otw. 46 – przekrój geol. A–B), na podobnej wysokoœci (29,6–36,0 m p.p.m.), w dnie rozleg³ego obni¿enia wystêpuj¹ br¹zowe gliny py³owato-piaszczyste z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i g³azików. Warstwa glin jest niejednorodna, z licznymi przewarstwieniami mu³ków i i³ów. Pod wzglêdem petrograficznym gliny zawieraj¹ zmienn¹ iloœæ lokalnych wapieni (6,0–13,2%) oraz nie- wiele piaskowców. Zmienne s¹ tak¿e œrednie wspó³czynniki petrograficzne, które mog¹ œwiadczyæ o obecnoœci fragmentów starszych osadów glacjalnych, prawdopodobnie ze zlodowacenia Nidy (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). W pó³nocnej czêœci omawianego terenu, w rejonie Szumska (otw. 8 – tabl. III), na g³êbokoœci 62,8–71,8 m (89,5–80,2 m n.p.m.), bezpoœrednio na i³ach neogenu, zalega warstwa glin ciemnobr¹zowych, w stropie zielonobr¹zowych, py³owato-piaszczystych, z du¿¹ iloœci¹ drobnych ¿wirów ska³ skandynawskich i okruchami piaskowców glaukonitowych oraz lignitu. Zawartoœæ ska³ lokalnych jest doœæ znaczna, w granicach 20–40%. S¹ to: wapienie, piaskowce, krzemienie i wêgiel brunatny, wystê- puj¹ce w bardzo zmiennych proporcjach. Znaczna zmiennoœæ wspó³czynników petrograficznych mo¿e œwiadczyæ o istnieniu kier starszych osadów lodowcowych (zlod. Narwi?). Œrednia zawartoœæ

CaCO3 dla tej warstwy wynosi 5,4% (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). W œrodkowej czêœci obszaru arkusza w Grudusku (otw. 36 – przekrój geol. A–B), na g³êboko- œci 34,5–62,8 m (113,0–84,7 m n.p.m.), stwierdzono gliny szaroniebieskie i ciemnoszare, bardzo zwiêz³e, z pojedynczymi g³azikami, jednolite bez przewarstwieñ. W sk³adzie petrograficznym przewa¿aj¹ ska³y krystaliczne (granitoidy i ska³y metamorficzne) nad wapieniami. W sk³adzie ska³ lokalnych dominuj¹ margle i wapienie. Œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 9,5% (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Wysokie po³o¿enie glin zwa³owych w Szumsku i Grudusku ma zwi¹zek z tektonicznym wynie- sieniem fragmentu pod³o¿a w tym rejonie.

17 Na pozosta³ym obszarze wysokoœæ zalegania stropu glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1 waha siê od 70,2 (otw. 60 w Czernicach Borowych) do 116,4 m n.p.m. (otw. 42 w Wiksinie). Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 1 stwierdzono tak¿e w otworach hydrogeologicznych: 35, 38, 39, 43, 45, 48, 51–53 i 64. Wspó³czynniki petrograficzne glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 zosta³y przedstawione w tabeli 2.

Tabela 2 Wartoœci wspó³czynników petrograficznych w otworach badawczych dla SMGP (kartograficznych)

Otwory Szumsk PIG G4 Krzywonoœ PIG G1 Grudusk PIG G2 Zbero¿ PIG G3 kartograficzne (otw. 8) (otw. 12) (otw. 36) (otw. 46) g³êbokoœæ g³êbokoœæ g³êbokoœæ g³êbokoœæ O/K–K/W–A/B* O/K–K/W–A/B O/K–K/W–A/B O/K–K/W–A/B Stratygrafia pobrania próbek pobrania próbek pobrania próbek pobrania próbek (wartoœci œrednie) (wartoœci œrednie) (wartoœci œrednie) (wartoœci œrednie) (liczba próbek) (liczba próbek) (liczba próbek) (liczba próbek) Stadia³ œrodkowy + górny zlodowace- 2,0–3,0 m 5,0–5,9 m 1,79–0,58–1,63 1,43–0,77–1,15 nia Warty (1 próbka) (1 próbka) (gliny górne) Stadia³ œrodkowy + górny zlodowace- 14,0–15,1 m 4,0–11,0 m 5,9–16,7 m 1,24–0,84–1,14 1,79–0,60–1,59 1,46–0,80–1,16 nia Warty (1 próbka) (4 próbki) (5 próbek) (gliny dolne) Stadia³ dolny 16,0–19,7 m 28,8–41,2 m zlodowacenia 1,58–0,66–1,44 1,48–0,73–1,21 (4 próbki) (6 próbek) Warty Stadia³ górny 83,6–93,0 m 78,0–81,1 m zlodowacenia 1,52–0,71–1,26 1,62–0,69–1,26 (5 próbek) (2 próbki) Odry Stadia³ dolny 102,0–117,0 m 106,0–150,0 m zlodowacenia 1,63–0,68–1,34 2,09–0,53–1,59 (6 próbek) (3 próbki) Odry Zlodowacenie 120,0–137,3 m 1,47–0,73–1,26 Liwca (7 próbek) Zlodowacenie 150,5–92,1 m 23,5–33,5 m 131,8–170,0 m 1,64–0,63–1,43 1,44–0,75–1,22 1,19–0,90–0,87 Sanu 2 (13 próbek) (4 próbki) (13 próbek) Zlodowacenie 63,0–71,5 m 192,1–205,1 m 34,5–62,5 m 175,0–181,5 m 0,64–2,08–0,41 0,77–1,44–0,65 0,93–1,18–0,78 1,39–0,99–1,05 Sanu 1 (5 próbek) (5 próbek) (10 próbek) (3 próbki)

*Wspó³czynniki petrograficzne obliczone dla ¿wirów o œrednicy 5–10 mm, uzyskane z glin zwa³owych, charakteryzuj¹ zale¿noœci miêdzy ró¿nymi grupami ska³ skandynawskich, gdzie: O – ska³y osadowe, K – ska³y krystaliczne i kwarc, W – ska³y wêglanowe, A – ska³y nieodporne na niszczenie, B – ska³y odporne na niszczenie

Piaski wodnolodowcowe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 1, wystêpuj¹ jedynie w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza. W Kuskowie (otw. 60 i 61 – tabl. III), na wysokoœci 98,6–104,7 m n.p.m., nawiercono warstwê piasków py³owatych, przechodz¹cych ku do³owi profilu w piaski œrednio- i drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami i wtr¹ceniami mu³ków, o mi¹¿szoœci 34,5–40,0 m. W Czernicach Borowych (otw. 62) i Broñkach (otw. 64) stwierdzono warstwy piasków drobnoziarnistych, piasków ze ¿wirami i ¿wirów z g³azikami. Ich strop wystêpuje na wysokoœci 104,0–119,0 m n.p.m. Z badañ elektrooporowych wynika, ¿e osady te wype³niaj¹ tak¿e erozyjne zag³êbienia w osadach starszych w œrodkowej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Kluszewa, Zawadów i Gruduska (prze- krój geol. A–B; tabl. III) (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008).

18 Zlodowacenie Sanu 2

I³y i mu³ki zastoiskowe stwierdzono jedynie w dwóch otworach we wschodniej i œrod- kowej czêœci obszaru arkusza. Nie tworz¹ one wiêkszej pokrywy, a jedynie wype³niaj¹ p³ytkie zag³êbienia w powierzchni osadów starszych zlodowaceñ. W czêœci wschodniej terenu badañ, w Zbero¿u (otw. 46 – przekrój geol. A–B), warstwa i³ów br¹zowych i br¹zowoszarych, t³ustych, z warwami szarych mu³ków piaszczystych i wtr¹ceniami starszych glin zwa³owych, wystêpuje na g³êbokoœci 170,0–174,6 m (25,0–29,6 m p.p.m.). Osady te wype³niaj¹ rozleg³e zag³êbienie erozyjne w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. W czêœci œrodkowej obszaru arkusza, w Wiksinie (otw. 42), na g³êbokoœci 34,0 m (118,4 m n.p.m.), wystêpuje warstwa szarych mu³ków o mi¹¿szoœci 2,0 m, zalegaj¹ca poziomo na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 1. Gliny zwa³owe rozpoznano w zachodniej, œrodkowej i wschodniej czêœci obszaru arkusza, zarówno w g³êbokich obni¿eniach, jak i na elewacjach ska³ starszych. W obni¿eniu w Krzywonosi w zachodniej czêœci terenu arkusza (otw. 12 – przekrój geol. A–B) na g³êbokoœci 150,5–192,1 m (6,5–35,1 m n.p.m.) wystêpuje mi¹¿sza warstwa glin wymieszanych z i³ami pstrymi i piaskami. Na g³êbokoœci 186,4–192,1 m odnotowano pakiet glin piaszczysto-ilastych szarych, podœcielony i³ami pstrymi i przykryty piaskami œrednio- i gruboziarnistymi. Powy¿ej piasków zalegaj¹ szarobr¹zowe gliny mu³kowato-piaszczyste, zwiêz³e, silnie zaburzone, z przewarstwieniami piaskowców glaukonitowych i i³ów pstrych. Nad nimi wystêpuj¹ równie¿ zaburzone i³y pstre z przewarstwieniami i³ów wêglistych i wtr¹ceniami glin szarobr¹zowych. Nad i³ami, na g³êbokoœci 155,8–175,2 m, le¿¹ szarozielone i br¹zowe gliny mu³kowato-piaszczyste z wk³adkami neogeñskich mu³ków piaszczystych i i³ów pstrych. Powy¿ej glin rozpoznano i³y pstre, rozdzielone cienk¹ war- stewk¹ silnie zaburzonych glin zwa³owych. Nad nimi, na g³êbokoœci 150,5–153,8 m, le¿y warstwa glin szarobr¹zowych py³owato-piaszczystych, zwiêz³ych, ze ¿wirami i przewarstwieniami i³ów i mu³ków szarych i czarnych (pstrych). W sk³adzie petrograficznym w wiêkszoœci próbek wystêpuj¹ ska³y skandynawskie, które dominuj¹ nad ska³ami lokalnymi (mu³owcami, wapieniami i krzemieniami). Wœród ska³ skandynawskich wapienie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi. We wszystkich prób- kach powszechnie wystêpuj¹ okruchy wêgla brunatnego. Œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 7,5% i maleje ku sp¹gowi profilu (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Na po³udnie od Krzywonosi (otw. 18), w obrêbie tektonicznie wyniesionych utworów pod³o¿a i starszych osadów glacjalnych, gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2, zalegaj¹ na wysokoœci 66,0–102,0 m n.p.m. We wschodniej czêœci terenu arkusza, w rejonie Zbero¿a (otw. 46 – przekrój geol. A–B), w rozleg³ym obni¿eniu, na g³êbokoœci 131,8–170,0 m (13,2–25,0 m p.p.m.), na i³ach zastoiskowych

19 wystêpuj¹ szarobr¹zowe i szarozielone gliny py³owato-piaszczyste z drobnymi ¿wirami, z przewarstwieniami mu³ków i piasków szarych oraz okruchami piaskowców glaukonitowych. Na g³êbokoœci 149,0 m zaobserwowano zmianê charakteru petrograficznego glin. Dolne gliny zawieraj¹ znaczn¹ iloœæ ska³ lokalnych (do 20,9%), g³ównie mu³owców. W sk³adzie petrograficznym przewa¿aj¹ wapienie paleozoiczne nad ska³ami krystalicznymi. Górne gliny maj¹ inny sk³ad petrograficzny.

Wœród ska³ skandynawskich nieznacznie dominuj¹ ska³y krystaliczne. Œrednia zawartoœæ CaCO3 waha siê od 6,9% w glinach dolnych do 6,3% – w górnych. Zmiennoœæ sk³adu petrograficznego mo¿na wyt³umaczyæ obecnoœci¹ licznych kier i przewarstwieñ starszych glin zwa³owych (zlod. Nidy i Sanu 1). W œrodkowej czêœci obszaru arkusza, w Grudusku (otw. 36 – przekrój geol. A–B), ciemnoszare i szarozielone gliny piaszczysto-py³owate z wtr¹ceniami i³ów pstrych, glin br¹zowo¿ó³tych, zielono- ¿ó³tych, szaroniebieskich i smugami substancji ¿elazistych, wystêpuj¹ na g³êbokoœci 23,0–34,5 m (113,0–124,5 m n.p.m.). W sk³adzie petrograficznym wapienie paleozoiczne (41,1%) przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (31,6%). Œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 8,6%. Wspó³czynniki petrograficzne glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 stwierdzonych w otworach kartograficznych przedstawiono w tabeli 2. W czêœci œrodkowej terenu badañ omawiane gliny wystêpuj¹ tak¿e w Wiksinie (otw. 42 – prze- krój geol. A–B; tabl. III), gdzie tworz¹ warstwê o zredukowanej (3,5 m) mi¹¿szoœci oraz w Kluszewie (otw. 35), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 18,0 m, a potem stopniowo zanikaj¹ pod m³odszymi osadami gla- cjalnymi. Gliny zwa³owe zlodowacenia Sanu 2, o mi¹¿szoœci 14,0–26,0 m, wystêpuj¹ na wysokoœci 116,2–124,6 m n.p.m. w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza – w rejonie Kuskowa (otw. 60 i 61 – tabl. III), Czernic Borowych (otw. 62) i Broniek (otw. 64 – tabl. III). Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2 rozpoznano w zachodniej, œrodkowej i wschodniej czêœci obszaru arkusza. Przewiercono je tylko w dwóch otworach kartograficznych (otw. 12 i 36) i trzech hydrogeologicznych (otw. 34, 35 i 42). W zachodniej czêœci terenu arkusza, w Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 137,3–150,5 m (6,5–19,7 m n.p.m.), stwierdzono szare piaski drobnoziarniste ze skoœnymi i pionowymi przewarstwieniami py³ów wêglowych i lignitu oraz pionowymi przewarstwieniami i³ów szarych. Piaski te le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2. W czêœci œrodkowej obszaru arkusza (otw. 35 i 36), a tak¿e w Wiksinie (otw. 42 – przekrój geol. A–B, tabl. III), na g³êbokoœci 19,7–28,0 m (117,0–127,8 m n.p.m.), wystêpuje warstwa piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami i ¿wirów z g³azikami o mi¹¿szoœci 2,0–3,3 m. W jej sp¹gu stwierdzono bruk morenowy, o czym mo¿e œwiadczyæ obecnoœæ grudek zwietrza³ych glin w piaskach ze ¿wirami

20 w otworze 36. Omawiana warstwa kontynuuje siê w kierunku zachodnim w rejonie Kluszewa (otw. 34 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 25,0–38,0 m (101,0–114,0 m n.p.m.) i jest wykszta³cona w postaci piasków drobnoziarnistych z domieszk¹ piasków œrednioziarnistych z pojedynczymi ¿wirami, wype³niaj¹cych rozleg³e zag³êbienie w glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Odry. Dalszy zasiêg tych osadów w kierunku zachodnim wyznaczono na podstawie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008).

Interglacja³ wielki Zlodowacenie Liwca

Do interglacja³u wielkiego zaliczono serie osadów lodowcowych i wodnolodowcowych zlodowacenia Liwca, dziel¹cych poziomy zlodowaceñ po³udniowo- i œrodkowopolskich. Gliny zwa³owe zlodowacenia Liwca wydzielono jedynie w zachodniej czêœci obszaru arkusza w Krzywonosi w otworze kartograficznym 12, na g³êbokoœci 120,0–137,3 m (37,0–19,7 m n.p.m.). Stwierdzono tu szarostalowe i szarozielone gliny mu³kowato-piaszczyste z przewarstwieniami mu³ków zielonych, i³ów pstrych i kawa³ków lignitu. W sk³adzie petrograficznym ska³y pó³nocne przewa¿aj¹ nad lokalnymi (g³ównie mu³owcami). Wœród ska³ skandynawskich wapienie paleozoiczne wyraŸnie dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi (g³ównie granitoidami czerwonymi i ró¿owymi) (Awdan- kiewicz, Bobiñski, 2009). Wspó³czynniki petrograficzne omawianych glin przedstawiono w tabeli 2. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe powsta³e w czasie recesji l¹dolodu zlodowacenia Liwca przewiercono jedynie w zachodniej czêœci terenu arkusza w Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B). Jasnobr¹zowo-szare piaski drobno- i œrednioziarniste, bardzo dobrze przemyte, wystêpuj¹ na g³êbokoœci 117,0–120,0 m (40,0–37,0 m n.p.m.). Wype³niaj¹ one p³ytkie zag³êbienie w glinach zwa³owych zlodowacenia Liwca, których dalszy zasiêg w tym rejonie wyznaczono na podstawie wyni- ków badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). W czêœci wschodniej obszaru arkusza, w Rzêgnowie (otw. 30 i 31), na g³êbokoœci 66,0 m (102,3 m n.p.m.) i 58,5 m (111,5 m n.p.m.), stwierdzono strop ¿wirów z g³azikami, przechodz¹cych ku do³owi profilu w piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami i piaski drobnoziarniste z mu³kami. Osady te nie zosta³y jednak przewiercone do g³êbokoœci 84,0 m (84,3 m n.p.m.) i nie jest znana ich ca³kowita mi¹¿szoœæ.

Zlodowacenia œrodkowopolskie

Na omawianym obszarze wystêpuj¹ osady zlodowaceñ Odry i Warty, które odgrywaj¹ zasad- nicz¹ rolê w budowie strefy przypowierzchniowej obszaru arkusza. Na powierzchni terenu wystêpuj¹ jedynie osady zlodowacenia Warty.

21 Zlodowacenie Odry

Utwory zlodowacenia Odry s¹ reprezentowane jedynie przez gliny zwa³owe, osady zastoiskowe i wodnolodowcowe stadia³ów dolnego i górnego.

Stadia³ dolny

Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w pó³nocnej i wschodniej czêœci obszaru arkusza. Zaliczono je do osadów transgresywnych zlodowacenia Odry. W pó³nocnej czêœci terenu arkusza, w Szumsku (otw. 8 – tabl. III), warstwê wystêpuj¹c¹ na g³êbokoœci 59,8–62,8 m (89,2–92,2 m n.p.m.), tworz¹ szarozielone mu³ki piaszczyste, zaburzone, z przewarstwieniami ciemnoszarych mu³ków ilastych i wtr¹ceniami piasków glaukonitowych. Na g³êbokoœci 60,8–61,2 m stwierdzono przewarstwienie glin szarozielonych silnie zapiaszczonych. Osady te kontynuuj¹ siê prawdopodobnie w kierunku pó³nocnym (tabl. III), a ich przypuszczalny zasiêg i mi¹¿szoœæ wyznaczono na podstawie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). W czêœci wschodniej obszaru arkusza, w rejonie Zbero¿a (otw. 46), na g³êbokoœci 113,4–131,8 m (13,2–31,6 m n.p.m.), wystêpuje warstwa szarych piasków drobnoziarnistych z wtr¹ceniami glin szarobr¹zowych i przewarstwieniami szarych mu³ków piaszczystych przechodz¹cych ku do³owi profilu w piaski œrednioziarniste z przewarstwieniami ciemnoszarych mu³ków i piasków py³owatych. Osady te wype³niaj¹ rozleg³e zag³êbienie w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 i osadów pod³o¿a (przekrój geol. A–B). We wschodniej czêœci terenu arkusza, w Rzêgnowie (otw. 9), na g³êbokoœci 54,0 m (111,0 m n.p.m.), oraz w Rudnie Kmiecym (otw. 11), na g³êbokoœci 41,0 m (121,5 m n.p.m.), stwierdzono pakiet osadów piaszczystych, nieprzewiercony do g³êbokoœci 72,0 m (93,0 m n.p.m.). S¹ to piaski drobnoziarniste z przewarstwieniami py³ów, piasków py³owatych i mu³ków piaszczystych. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w zachodniej, œrodkowej i wschodniej czêœci obszaru arkusza. W Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 105,0–120,0 m (43,0–57,0 m n.p.m.), wystêpuj¹ szarobr¹zowe gliny py³owato-piaszczyste, silnie zaburzone, z pionowymi i skoœnymi przewarstwieniami mu³ków i i³ów pstrych, z okruchami lignitu. Gliny na g³êbokoœci 106,5–108,0 m s¹ przedzielone warstw¹ silnie zaburzonych i³ów pstrych i i³ów wêglistych. Gliny te cechuje wyraŸna przewaga ska³ skandynawskich, wœród których wapienie dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi. Œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 8,6% (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). W Zbero¿u (otw. 46 – przekrój geol. A–B) szarobr¹zowe gliny piaszczyste z soczewkami pia- sków glaukonitowych i g³azikami, odnotowano na g³êbokoœci 106,0–113,4 m (31,6–39,0 m n.p.m.). W sk³adzie petrograficznym ska³y lokalne wystêpuj¹ w znikomej iloœci. Wœród ska³ skandynawskich zdecydowanie dominuj¹ wapienie paleozoiczne nad ska³ami krystalicznymi. Œrednia zawartoœæ

CaCO3 wynosi 9,0%.

22 Gliny zwa³owe stadia³u dolnego zlodowacenia Odry wystêpuj¹ tak¿e w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Dzierzgowa (otw. 31), na g³êbokoœci 56,8 m (113,2 m n.p.m.), i s¹ zredukowane do cienkiej warstwy, której mi¹¿szoœæ wynosi 1,7 m. Wspó³czynniki petrograficzne omawianych glin z otworów 12 i 46 przedstawiono w tabeli 2. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w zachodniej, œrodkowej, pó³nocnej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza. W czêœci zachodniej terenu badañ, w Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), szare piaski œrednio- i gruboziarniste ze ¿wirami i grudkami glin zwa³owych, przechodz¹ce ku sp¹gowi w ¿wiry ró¿noziarniste z g³azikami, stwierdzono na g³êbokoœci 89,0–98,0 m (59,0–68,0 m n.p.m.). Wype³niaj¹ one dolinê erozyjn¹ utworzon¹ w glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Odry. W czêœci pó³nocnej terenu arkusza, w Szumsku (otw. 8 – tabl. III), na g³êbokoœci 49,0–59,0 m (98,0–108,0 m n.p.m.), zalegaj¹ ¿wiry ró¿noziarniste z g³azikami i g³aziki o œrednicy do 10 cm, przechodz¹ce ku sp¹gowi w br¹zowoszare piaski grubo- i œrednioziarniste, z pojedynczymi drobnymi ¿wirami. Osady te wype³niaj¹ szerok¹ dolinê ci¹gn¹c¹ siê prawdopodobnie w kierunku po³udniowym do Zawadów. W œrodkowej czêœci obszaru arkusza, w ¯arnowie (otw. 25), na g³êbokoœci 3,0 m (86,5 m n.p.m.), wystêpuj¹ piaski gruboziarniste z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych. Nie zosta³y one przewiercone do g³êbokoœci 90,0 m. W czêœci po³udniowo-wschodniej terenu arkusza jedynie w Czernicach Borowych (otw. 62), na g³êbokoœci 50,0–54,0 m (116,2–120,2 m n.p.m.), wystêpuje warstwa ¿wirów ró¿noziarnistych z g³azikami powsta³a w czasie recesji l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Odry.

Stadia³ górny

Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w zachodniej, wschodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Zag³êbienie o d³ugoœci ponad 8 km i mi¹¿szoœci osadów ponad 20 m znajduje siê miêdzy Wiksinem a Zbero¿em. Wype³niaj¹ go ciemnoszare mu³ki piaszczyste z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych oraz br¹zowych i³ów t³ustych. Osady te w Zbero¿u (otw. 46) zalegaj¹ na g³êbokoœci 81,0–106,0 m (39,0–64,0 m n.p.m.). Zastoisko kontynuuje siê w kierunku wschodnim, na obszar arkusza Przasnysz SMGP, gdzie jego osady s¹ po³o¿one na wysokoœci 75,0–90,0 m n.p.m. (Ba³uk, 1982, 1984). W Rzêgnowie (otw. 30), na g³êbokoœci 30,0–66,0 m (102,3–138,3 m n.p.m.), i w Rudnie Kmie- cym (otw. 33), na g³êbokoœci 33,0 m (127,0 m n.p.m.), zalega warstwa piasków drobnoziarnistych z przewarstwieniami mu³ków i piasków œrednioziarnistych. W zachodniej czêœci obszaru arkusza, w Pieg³owie (otw. 47–49), strop osadów zastoiskowych stwierdzono na g³êbokoœci 71,0–73,0 m (68,6–70,3 m n.p.m.). S¹ to piaski drobnoziarniste z przewar-

23 stwieniami mu³ków i piasków œrednioziarnistych, przechodz¹ce ku do³owi profilu w mu³ki piaszczyste. Nie zosta³y one jednak przewiercone do wysokoœci 50,1 m n.p.m. W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu arkusza, w Czernicach Borowych (otw. 63), strop mu³ków piaszczystych, przechodz¹cych ku sp¹gowi profilu w piaski drobnoziarniste, wystêpuje na g³êbokoœci 51,0 m (119,0 m n.p.m.). Osady wype³niaj¹ g³êbok¹ dolinê, której dna nie uda³o siê nawierciæ do g³êbokoœci 82,0 m (88,0 m n.p.m.). Gliny zwa³owe tworz¹ zwart¹ pokrywê w zachodniej, œrodkowej, pó³nocno-wschodniej, wschodniej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Ich zasiêg nieznacznie przekracza rozprzestrzenie- nie osadów zastoiskowych stadia³u górnego zlodowacenia Odry, w czêœci zachodniej (Krzywonoœ) i œrodkowej terenu badañ (Wiksin) dochodzi do krawêdzi wypiêtrzonych osadów neogenu i zlodo- waceñ po³udniowopolskich. W czêœci zachodniej terenu badañ, w Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A-B), na g³êbokoœci 82,0–92,0 m (65,0–75,0 m n.p.m.), zalega warstwa szarobr¹zowych glin piaszczysto-py³owatych z przewarstwieniami mu³ków szarych i i³ów ciemnoszarych, miejscami silnie zaburzonych. Na g³êbo- koœci 88,0–90,0 m wystêpuje poziom ¿wirów z g³azikami, glinami szarobr¹zowymi i piaskami drobno- ziarnistymi, które mog¹ byæ efektem rozmycia czêœci glin przez wody roztopowe. Omawiane gliny cechuje wyraŸna przewaga ska³ pó³nocnych nad lokalnymi. Wœród ska³ pó³nocnych wapienie paleozoiczne dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Œrednia zawartoœæ

CaCO3 wynosi 7,9%. W rejonie Pieg³owa (otw. 47–49) strop analizowanych glin stwierdzono na wy- sokoœci 107,3–110,1 m n.p.m., a sp¹g – na 68,6–70,3 m n.p.m. W czêœci wschodniej obszaru arkusza, w Zbero¿u (otw. 46 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 78,0 m (67,0 m n.p.m.), wystêpuje, zredukowana do 3 m, warstwa szarobr¹zowych glin piaszczysto- -py³owatych z przewarstwieniami szarych i³ów i piasków drobnoziarnistych. Osady te zawieraj¹ niewielk¹ iloœæ ska³ lokalnych. Wœród ska³ pó³nocnych wapienie dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Podobne gliny w tym rejonie stwierdzono tak¿e w otworach 44 i 45 w Paw³owie, gdzie ich strop nawiercono na wysokoœci (70,0–74,5 m n.p.m.). Mi¹¿szoœæ omawianych utworów wzrasta w kierunku zachodnim, a w okolicy Wiksina, gdzie gliny le¿¹ erozyjnie na wyniesionych osadach neogenu i zlodowaceñ po³udniowopolskich, osi¹ga wartoœæ oko³o 60 m (przekrój geol. A–B). W tej czêœci obszaru arkusza, w otworze 30 w Rzêgnowie oraz w rejonie Rudna Kmiecego (otw. 32 i 33), strop tych glin nawiercono na wysokoœci 130,0–142,3 m n.p.m., a ich udokumentowana mi¹¿szoœæ wynosi 3,0–4,0 m. Wspó³czynniki petrograficzne glin zwa³owych z otworów kartograficznych 12 i 46 przedstawiono w tabeli 2. W czêœci pó³nocno-wschodniej terenu badañ, w rejonie Dzierzgowa (otw. 6 – tabl. III), na g³êbokoœci 28,6 m (123,2 m n.p.m.), stwierdzono strop glin zwa³owych o nieznanej mi¹¿szoœci.

24 Zarówno mi¹¿szoœæ, jak i rozci¹g³oœæ warstwy w tym rejonie wyznaczono jedynie na podstawie wyni- ków badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). W czêœci œrodkowej obszaru arkusza, w okolicach ¯arnowa, warstwa glin le¿¹cych na osadach wodnolodowcowych stadia³u dolnego zlodowacenia Odry (otw. 25) wystêpuje na g³êbokoœci 24,5– 73,0 m (86,5–135,0 m n.p.m.). W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu arkusza, w Humêcinie (otw. 56) i Przywilczu (otw. 59), na wysokoœci 111,0–122,6 m n.p.m., stwierdzono strop glin zwa³owych, których mi¹¿szoœæ prawdopodobnie przekracza 55 m (warstwa nieprzewiercona w otw. 56). Piaski wodnolodowcowe z recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Odry wystêpuj¹ w zachodniej, pó³nocnej, po³udniowej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza w postaci cienkich, porozrywanych p³atów lub soczewek na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 oraz glinach zwa³owych i osadach zastoiskowych stadia³u górnego zlodowacenia Odry. W Pieg³owie (otw. 47 i 48) wystêpuj¹ piaski drobnoziarniste ze ¿wirami, które przechodz¹ ku stropowi profilu w ¿wiry z g³azikami, zalegaj¹ce cienk¹ warstw¹ na glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Odry. Strop tych osadów znajduje siê na wysokoœci 110,3–116,1 m n.p.m., a sp¹g – na 107,3–110,1 m n.p.m. W czêœci pó³nocnej obszaru arkusza, w otworze 6 w Dzierzgowie, gliny zwa³owe zlodowaceñ Odry i Warty rozdziela warstwa piasków i ¿wirów, która przechodzi ku do³owi profilu w piaski drobnoziarniste i py³owate, wystêpuj¹ce na g³êbokoœci 22,5–28,6 m (123,2–129,3 m n.p.m.). W czêœci po³udniowej terenu badañ, w rejonie Humêcina i Przywilcza (otw.: 50, 53, 56 i 59), stwierdzono obecnoœæ warstwy osadów wodnolodowcowych o zmiennej mi¹¿szoœci, podœcielaj¹cej gliny zwa³owe zlodowacenia Warty. Tworz¹ j¹ piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami piasków gruboziarnistych ze ¿wirami i g³azikami. Wysokoœæ zalegania stropu tych utworów wzrasta z zachodu na wschód – od 98,1 m n.p.m. w Humêcinie (otw. 53) do 139,1 m n.p.m. w Przywilczu (otw. 59). Ich sp¹g wystêpuje na wysokoœci 95,1–122,6 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ osadów wzrasta w kierunku po³udniowo-wschodnim od 1,0 m w otworze 50 do 16,5 m w otworze 59. W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Przywilcza–Kuskowa, na podstawie wyników badañ elektrooporowych wyznaczono warstwê piasków wodnolodowcowych, które wype³niaj¹ zag³êbienie wyerodowane w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2 i podœcielaj¹ gliny zwa³owe zlodowacenia Warty.

Interglacja³ lubawski

Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne rozdzielaj¹ce osady zlodowaceñ Odry i Warty, rozpoznano w wielu otworach w zachodniej, pó³nocnej, œrodkowej, wschodniej i po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza. W Krzywonosi, na wysokoœci 113,0–114,0 m n.p.m. (otw. 12 i 14 – przekrój

25 geol. A–B), stwierdzono strop osadów rzecznych reprezentowanych przez piaski drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste z licznymi skoœnymi przewarstwieniami py³ów wêglowych i okruchów lignitu. Dno doliny, któr¹ tworz¹ omawiane osady, znajduje siê w tym rejonie na wysokoœci 75,0 m n.p.m. Natomiast w profilu otworu archiwalnego 15 w Krzywonosi (przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 44,0 m (111,1 m n.p.m.), rozpoznano piaski drobnoziarniste z drobnymi ¿wirami, przechodz¹ce ku stropowi w piaski py³owate, i zakoñczone utworami organicznymi (torfami). Osady te prawdopodobnie wype³niaj¹ szerok¹ dolinê utworzon¹ w rejonie Krzywonosi w glinach zwa³owych stadia³u górnego zlodowacenia Odry. Ich zasiêg i g³êbokoœæ wyznaczono na podstawie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). W czêœci pó³nocnej terenu badañ, w rejonie Dzierzgowa (otw.4i5–tabl. III), rozpoznano piaski drobno- i œrednioziarniste przewarstwione piaskami œrednioziarnistymi ze ¿wirami i g³azikami. Ich strop wystêpuje na wysokoœci 109,0–117,0 m n.p.m. Sp¹g osadów nie zosta³ przewiercony, ale na podstawie wyników badañ elektrooporowych mo¿na przypuszczaæ, ¿e wype³niaj¹ one dolinê o g³êbo- koœci ponad 45 m, utworzon¹ w osadach neogenu oraz zlodowaceñ Sanu 1 i Odry. W rejonie Zawadów (czêœæ centralna obszaru arkusza) na podstawie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008) wyznaczono dwie g³êbokie (35–40 m) doliny rzeczne, wyerodowane w wyniesionych osadach neogenu oraz zlodowaceñ Sanu 1 i Odry. Osady wype³niaj¹ce jedn¹ z tych dolin udokumentowano w otworze 27 (tabl. III). S¹ to naprzemianleg³e piaski py³owate, drobno- i ró¿noziarniste z przewarstwieniami mu³ków i ¿wirów, których strop wystêpuje na wysokoœci 144,6–147,0 m n.p.m., a mi¹¿szoœæ przekracza 36 m. Osady rzeczne o zdecydowanie mniejszej mi¹¿szoœci rozpoznano w Grudusku (otw.: 38, 39 i 41 – tabl. III). Ich strop stwierdzono na wysokoœci 116,0–121,2 m n.p.m., a sp¹g – na 101,5–112,2 m n.p.m. S¹ to ¿wiry i g³aziki z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych i mu³ków piaszczystych, wype³niaj¹ce doliny utworzone w osadach neogenu oraz glinach zwa³owych zlodowaceñ Sanu 1 i Sanu 2. W czêœci wschodniej obszaru arkusza, od Wiksina a¿ do wschodniej granicy terenu badañ, na podstawie danych z otworów wiertniczych i wyników badañ elektrooporowych, wyznaczono g³êbok¹ i rozleg³¹ dolinê rzeczn¹, utworzon¹ w glinach zwa³owych zlodowacenia Odry. Osady wype³niaj¹ce dolinê udokumentowano w otworach 44 i 45 w Paw³owie i otworze kartograficznym 46 w Zbero¿u (przekrój geol. A–B). Tworz¹ one podobne sekwencje osadów. S¹ to od sp¹gu szarozielone piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, ¿wiry z g³azikami, przechodz¹ce w szare piaski drobnoziarniste z okruchami lignitu, ciemnoszare mu³ki ilaste i ponownie ¿wiry i g³aziki, piaski gruboziarniste, szarozielone mu³ki ilaste z okruchami lignitu, a w stropie – piaski œrednioziarniste z py³ami wêglowymi lub ¿wiry z g³azikami. Strop tych osadów znajduje siê na wysokoœci 103,8–109,5 m n.p.m., a sp¹g – na 66,9–74,5 m n.p.m.

26 W rejonie Czernic Borowych w otworze 51, na g³êbokoœci 40,0–58,9 m (101,1–120,0 m n.p.m.), stwierdzono warstwê piasków œrednioziarnistych przechodz¹cych ku stropowi profilu w g³aziki i ¿wiry. Osady te wype³niaj¹ g³êbok¹ dolinê rzeczn¹ i wystêpuj¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2.

Zlodowacenie Warty

Utwory zlodowacenia Warty s¹ reprezentowane przez osady glacjalne, zastoiskowe, wodnolodowcowe i rzeczne stadia³u dolnego, interstadia³u i stadia³u œrodkowego podzielonego na fazy mak- symaln¹ (przedciechanowsk¹) i ciechanowsk¹ (We³niak, 2007a, b). Autorzy arkusza Janowo SMGP (Uniejewska, 2001; Uniejewska, Skocki, 2002) jedynie starsze gliny zwa³owe zaliczyli do stadia³u œrodkowego, a m³odsze od nich utwory zlodowacenia Warty uznali za pochodz¹ce ze stadia³u górnego tego zlodowacenia. Ze wzglêdu na koniecznoœæ zachowania zgodnoœci styku map geologicznych arkuszy Grudusk i Janowo SMGP zamiast stadia³u œrodkowego, wydzielono stadia³ œrodkowy + górny.

Stadia³ dolny

Gliny zwa³owe tworz¹ zwart¹ pokrywê niemal na ca³ym obszarze arkusza. Brak tych osadów stwierdzono w czêœci pó³nocnej terenu badañ (rejon Dzierzgowa i Szumska), gdzie zosta³y zniszczone przez wody, które nanosi³y m³odsze osady rzeczne lub zastoiskowe. Mi¹¿szoœæ glin zwa³owych jest zmienna i wynosi od 0,5 m w czêœci po³udniowej omawianego obszaru (otw. 53 w Humêcinie) do 40,5 m w jego czêœci zachodniej (otw. 18 w Krzywonosi) (przekrój geol. A–B). Pok³ad glin zwa³owych ma zwykle mi¹¿szoœæ 6,0–20,0 m. Strop tych utworów najwy¿ej jest po³o¿ony w rejonie Zawadów (otw. 26 – tabl. III), gdzie osi¹ga wysokoœæ 159,6 m n.p.m., a najni¿ej w rejonie Zbero¿a (otw. 46) – na wysokoœci 116,2 m n.p.m. (przekrój geol. A–B) oraz Gruduska (otw. 50) – na wysokoœci 126,0 m n.p.m. (tabl. III). Niskie po³o¿enie stropu glin zwa³owych, jak i ich niewielka mi¹¿szoœæ w niektórych rejonach, maj¹ zwi¹zek z procesami póŸniejszej erozji rzecznej i denudacji powierzchni terenu. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ w 32 otworach hydrogeologicznych i dwóch otworach kartograficznych. W czêœci œrodkowej obszaru arkusza, w Grudusku (otw. 36 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 16,2–19,7 m (127,8–131,3 m n.p.m.), stwierdzono warstwê szarobr¹zowych i br¹zowoczerwonych glin mu³kowato-piaszczystych z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i g³azików ska³ pó³nocnych i mu³ków piaszczystych. Sk³ad petrograficzny ska³ pó³nocnych charakteryzuje siê przewag¹ wapieni paleozoicznych nad ska³ami krystalicznymi. Udzia³ ska³ lokalnych jest niewielki, a zawartoœæ CaCO3 wynosi 10,4% (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Na po³udniowym wschodzie obszaru arkusza, w Zbero¿u (otw. 46 – przekrój geol. A–B), szarobr¹zowe i br¹zowoczerwone gliny piaszczysto-py³owate z du¿¹ iloœci¹ piasków drobnoziarnistych

27 odnotowano na g³êbokoœci 28,8–41,2 m (103,8–116,2 m n.p.m.). Na g³êbokoœci 32,0–34,7 m gliny s¹ rozdzielone wk³adk¹ piasków drobnoziarnistych i bardzo drobnoziarnistych. Œrednia zawartoœæ

CaCO3 wynosi 10,4%. W sk³adzie petrograficznym wapienie paleozoiczne przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi. Zaznacza siê œladowy udzia³ ska³ lokalnych (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Wspó³czynniki petrograficzne glin zwa³owych z otworów kartograficznych 36 i 46 przedstawiono w tabeli 2. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe,zaliczone do osadów recesyjnych l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, wystêpuj¹ w œrodkowej, pó³nocnej i wschodniej czêœci obszaru arkusza. W czêœci œrodkowej terenu badañ, w Grudusku (otw. 36 – przekrój geol. A–B), stwierdzono je na g³êbokoœci 11,5–16,2 m (131,3–136,0 m n.p.m.). S¹ to piaski drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste, jasnobr¹zowe, dobrze przemyte, przechodz¹ce w sp¹gu w szare mu³ki piaszczyste. Piaski drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami rozpoznano w tym rejonie tak¿e w punkcie dokumentacyjnym 20 (Sokólnik) na wysokoœci 132,5 m n.p.m. W czêœci wschodniej omawianego obszaru piaski drobnoziarniste i py³owate z przewarstwieniami piasków œrednioziarnistych ze ¿wirami stwierdzono w punktach dokumentacyjnych 29 i 38 w Zbero¿u. Strop osadów zalega tam na wysokoœci 120,0–133,5 m n.p.m. Zasiêg i mi¹¿szoœæ osadów w tej czêœci obszaru wyznaczono na podstawie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). Piaski ze ¿wirami i przewarstwieniami mu³ków o mi¹¿szoœci ponad 20 m w rejonie Dzierzgowa wyznaczono jedynie na podstawie wyników badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). Identycznie wykszta³cone osady wystêpuj¹ na terenie s¹siedniego arkusza Ciechanów SMGP, gdzie po szczegó³owych badaniach tak¿e zaliczono je do osadów wodnolodowcowych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty (We³niak, 2007a, b).

Interstadia³

Piaski rzeczne interstadia³u, które oddzielaj¹ osady stadia³u dolnego i œrodkowego zlodowacenia Warty, wydzielono na zachodzie terenu arkusza (rejon Krzywonosi) oraz na po³udniu (okolice £ysakowa). Rzeka na tym obszarze porozcina³a starsze utwory lodowcowe, dochodz¹c do osadów zlodowacenia Odry. W Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B) strop osadów rzecznych stwierdzono na g³êbokoœci 15,1 m (141,9 m n.p.m.). W profilu otworu 12 s¹ doskonale udokumentowane osady doliny rzecznej, której dno znajduje siê na g³êbokoœci 44,0 m (113,0 m n.p.m.). Dolinê tê wype³niaj¹ szare utwory piaszczyste drobno- i œrednioziarniste z licznymi okruchami lignitu i przewarstwieniami mu³ków piaszczystych, substancji wêglistej (py³y), dobrze wysortowane i bardzo dobrze przemyte. W otworze 13 w Krzywonosi (przekrój geol. A–B), na wysokoœci 145,8 m n.p.m., stwierdzono strop piasków ró¿no-

28 ziarnistych, wype³niaj¹cych prawdopodobnie drug¹ dolinê rzeczn¹ w tym rejonie. G³êbokoœæ i zasiêg obu dolin dobrze dokumentuj¹ wyniki badañ elektrooporowych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). W £ysakowie (otw. 55), na g³êbokoœci 21,7 m (119,7 m n.p.m.), zalega warstwa ¿wirów z oto- czakami, przechodz¹ca ku sp¹gowi profilu w piaski drobnoziarniste i piaski py³owate. Osady te wype³niaj¹ dolinê rzeczn¹ o nieznanym zasiêgu i g³êbokoœci, dochodz¹c¹ prawdopodobnie do glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 2.

Stadia³ œrodkowy + górny

L¹dolód stadia³u œrodkowego (Wkry) zlodowacenia Warty w swoim maksymalnym zasiêgu obj¹³ teren na po³udnie od badanego obszaru (Ró¿ycki, 1967). W czasie recesji przeszed³ on piêæ g³ów- nych faz postojowych (Michalska, 1961b, 1967). Granica zasiêgu fazy ciechanowskiej przebiega oko³o 14 km na po³udnie od granicy obszaru arkusza (We³niak, 2007a, b). Na analizowanym terenie wystêpuj¹ osady zaliczane do faz maksymalnej i ciechanowskiej. Podobny podzia³ osadów wystêpuje na obszarze s¹siedniego arkusza Przasnysz SMGP, gdzie gliny zwa³owe tych faz s¹ przedzielone osadami zastoiskowymi (Ba³uk, 1982, 1984). Aby zachowaæ zgodnoœæ styku map geologicznych arkuszy Grudusk i Janowo SMGP, nale¿a³o jednak zaliczyæ omawiane osady do stadia³u œrodkowego + górnego. I³y i mu³ki zastoiskowe powsta³e w czasie transgresji l¹dolodu fazy maksymalnej stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty wystêpuj¹ w kilku niewielkich, odosobnionych zag³êbieniach, utworzonych w glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, stwierdzonych w œrodko- wej, pó³nocno-wschodniej, wschodniej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza. W otworze kartograficznym 46 w Zbero¿u (przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 16,7–28,8 m (116,2–128,3 m n.p.m.), wystêpuj¹ szarozielone i³y t³uste z przewarstwieniami szarych mu³ków piaszczystych. W sp¹gu warstwy pojawiaj¹ siê jasnoszare mu³ki piaszczyste z wtr¹ceniami i³ów br¹zowych i py³ów wêglowych. Na wschodzie terenu arkusza, w Rudnie Kmiecym (otw. 11 i 32), strop mu³ków piaszczystych i ilastych z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych i py³owatych oraz i³ów zalega na wysokoœci 141,5 m n.p.m., a sp¹g – na 122,5–132,6 m n.p.m. W Wiksinie, w œrodkowej czêœci terenu badañ, w otworze 43 (tabl. III) na wysokoœci 141,0 m n.p.m. stwierdzono mi¹¿szy pakiet osadów ilastych (27,5 m) przedzielonych 3-metrowej mi¹¿szoœci warstw¹ piasków py³owatych, który wype³nia w¹sk¹ dolinê utworzon¹ w osadach zlodowaceñ Sanu 2 i Warty. W rejonie ¯arnowa i Rzêgnowa (otw. 25, 28 i 30) strop utworów ilastych z przewarstwieniami mu³ków i piasków drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci 2,0–9,0 m wystêpuje na wysokoœci 150,6–157,3 m n.p.m. W pó³nocno-wschodnim naro¿u obszaru arkusza, w Chmieleniu Wielkim (otw. 7), na g³êbokoœci 30,0 m (137,5 m n.p.m.), stwierdzono strop mu³ków z przewarstwieniami i³ów, przechodz¹cych ku do³owi profilu w t³uste i³y warwowe.

29 W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu arkusza, w Przywilczu (otw. 51), na g³êbokoœci 20,5–44,0 m (165,6–142,1 m n.p.m.), na glinach zwa³owych stadia³u dolnego zlodowacenia Warty, stwierdzono pakiet osadów ilastych, przechodz¹cych ku sp¹gowi profilu w py³y i piaski py³owate. Gliny zwa³owe (dolne) z fazy maksymalnej stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty tworz¹ zwart¹ pokrywê niemal na ca³ym obszarze arkusza. Le¿¹ one na ró¿nej wysokoœci i maj¹ zró¿nicowan¹ mi¹¿szoœæ. W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza gliny te wystêpuj¹ w mi¹¿szym pakiecie (ok. 20–30 m), na wysokoœci od oko³o 130 m n.p.m. (sp¹g) do oko³o 160 m n.p.m. (strop). W zachodniej czêœci terenu badañ, w rejonie Krzywonosi, mi¹¿szoœæ tych osadów jest zredukowana do kilku metrów, a w pó³nocnej czêœci, w rejonie Dzierzgowa (otw. 4 i 5), osady te s¹ ca³ko- wicie zniszczone – wysokoœæ ich wystêpowania wynosi tu oko³o 125–135 m n.p.m. (sp¹g) i oko³o 135–155 m n.p.m. (strop). W œrodkowej czêœci obszaru arkusza, w rejonie Zawadów oraz Gruduska, gliny te wystêpuj¹ na wysokoœci oko³o 140–165 m n.p.m. i maj¹ mi¹¿szoœæ 4–12 m, choæ w rejonie Wiksina (otw. 42) i Gruduska (otw.: 38, 39 i 41) zosta³y zniszczone podczas erozji i póŸniejszej akumulacji m³odszych osadów zastoiskowych. Omawiane gliny udokumentowano w trzech otworach kartograficznych (otw. 12, 36 i 46), a ich wspó³czynniki petrograficzne podano w tabeli 2. W czêœci zachodniej obszaru arkusza, w Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), na g³êboko- œci 14,0–15,1 m (141,9–143,0 m n.p.m.), zalega cienka (rozmyta) warstwa szarych glin piaszczystych z du¿¹ iloœci¹ ¿wirów i g³azików. W sk³adzie petrograficznym zdecydowanie dominuj¹ ska³y skandynawskie, a wœród nich wapienie (50,9%) przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi (42,7%) (Awdan- kiewicz, Bobiñski, 2009). W œrodkowej czêœci obszaru badañ, w rejonie Gruduska (otw. 36) (przekrój geol. A–B), ciemnoszare gliny ilaste z wtr¹ceniami glin br¹zowych i przewarstwieniami mu³ków szarych, stwierdzono na g³êbokoœci 3,0–11,5 m (136,0–144,7 m n.p.m.). W sk³adzie petrograficznym wapienie dominuj¹ nad ska³ami krystalicznymi, a œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 11,3% (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Na po³udniowym wschodzie terenu arkusza, w rejonie Zbero¿a (otw. 46), na g³êbokoœci 5,9–16,7 m (128,3–139,1 m n.p.m.), stwierdzono warstwê szarozielonych glin ilastych z pojedynczymi drobnymi ¿wirami. W sk³adzie petrograficznym wapienie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi, a ska³y lokalne wystêpuj¹ w niewielkich iloœciach. Œrednia zawartoœæ CaCO3 wynosi 16,5% i nieznacznie roœnie ku sp¹gowi profilu (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Na powierzchni terenu gliny zwa³owe s¹ najbardziej rozprzestrzenione w czêœci zachodniej obszaru arkusza – w rejonie Krzywonosi, Kluszewa, Purzyc i Pieg³owa, oraz w czêœci œrodkowej – w okolicy Szpaków, gdzie ods³aniaj¹ siê spod przykrywaj¹cych je, miejscami cienk¹ warstw¹, m³odszych osadów, które tworz¹ równiny wodnolodowcowe i zastoiskowe. Wychodnie glin s¹ zlokalizo-

30 wane tak¿e w dolinie rzeki £ydyni na wysokoœci 130,0–150,0 m n.p.m. Ods³oniêcie powierzchni starszych glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty mo¿e byæ spowodowane zniszczeniem m³odszych osadów przez wody roztopowe p³yn¹ce pod koniec tego zlodowacenia. I³y zastoiskowe z recesji l¹dolodu fazy maksymalnej zlodowacenia Warty wystêpuj¹ pomiêdzy glinami zwa³owymi dolnymi i górnymi tego zlodowacenia. Stwierdzono je w Wiksinie (otw. 42 – przekrój geol. A–B, tabl. III) i w punkcie dokumentacyjnym 22 (tabl. III). S¹ to ciemnoszare i³y t³uste z przewarstwieniami i³ów br¹zowych. W otworze 4 w Dzierzgowie (tabl. III) utwory ilaste, o mi¹¿szoœci 7,0 m (sp¹g na wys. 116,0 m n.p.m.), le¿¹ na osadach rzecznych interglacja³u lubawskiego. W czêœci po³udniowej terenu arkusza i³y zastoiskowe z przewarstwieniami mu³ków ilastych stwierdzono w Broñkach (otw. 64 – tabl. III), na g³êbokoœci 14,0–40,0 m (118,0–144,0 m n.p.m.), oraz w Przywilczu (otw. 59), na g³êbokoœci 11,4–15,4 m (170,7–174,7 m n.p.m.). Wype³niaj¹ one zag³êbienie utworzone w glinach zwa³owych zlodowacenia Sanu 2, stadia³u dolnego zlodowacenia Warty i fazy maksymalnej stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. I³y zastoiskowe (warwowe) pod cienkim przykryciem m³odszych osadów glacjalnych wystê- puj¹ w œrodkowej czêœci obszaru arkusza, w okolicach Gruduska, w rejonie p³ytkiego zalegania osa- dów starszego czwartorzêdu. S¹ to i³y t³uste niebieskie i niebieskoszare z przewarstwieniami mu³ków szarych ilastych i mu³ków piaszczystych wype³niaj¹ce p³ytkie zag³êbienia. Le¿¹ one na glinach zwa³owych fazy maksymalnej stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ lokalnie w obni¿eniach erozyjnych wciêtych w osady lodowcowe i zastoiskowe zlodowaceñ Odry i Warty w pó³nocnej, œrodkowej i zachodniej czêœci obszaru arkusza. W Szumsku (otw. 8) oraz Sodowie (punkty dok. 7–9 – tabl. III), na wysokoœci 105,5–149,2 m n.p.m., stwierdzono szarozielone i szare piaski py³owate i drobnoziarniste z przewarstwieniami szarych mu³ków ilastych, piaszczystych i ciemnoszarych i³ów oraz smugami py³ów wêglowych. Wype³niaj¹ one g³êbok¹ i rozleg³¹ dolinê, utworzon¹ w osadach zlodowaceñ Odry i Warty. W Dzierzgowie (otw. 4 i 5, punkty dok.1i2–tabl. III), na wysokoœci 140,0 m n.p.m., wystêpuje strop szarozielonych mu³ków piaszczystych przewarstwionych zielonymi mu³kami ilastymi. Wype³niaj¹ one g³êbok¹ dolinê utworzon¹ w osadach zlodowaceñ Odry i Warty, osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ 29 m. W Grudusku (otw. 38 i 41 – tabl. III), na wysokoœci 135,5–137,0 m n.p.m., rozpoznano piaski drobnoziarniste i mu³ki o mi¹¿szoœci 9 m, które wype³niaj¹ s¹siaduj¹ce ze sob¹ obni¿enia erozyjne utworzone w powierzchni glin zwa³owych zlodowacenia Warty. W Wiksinie w punktach dokumentacyjnych 13, 14 (tabl. III) i 23 (przekrój geol. A–B) stwierdzono br¹zowe i szare i³y t³uste z przewarstwieniami piasków py³owatych o mi¹¿szoœci 8,0 m.

31 Miêdzy Wiksinem a Paw³owem (punkty dok. 25–28 – przekrój geol. A–B) rozpoznano szare i jasnoszare piaski py³owate i drobnoziarniste, które tworz¹ rozleg³¹, ale cienk¹ warstwê (1,0–3,0 m), rozdzielaj¹c¹ gliny zwa³owe faz maksymalnej i ciechanowskiej stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Na powierzchni terenu piaski i mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ w kilku rejonach omawianego obszaru. Wychodnie tych osadów stwierdzono w okolicach Garlina, Dêbin, Kitek, Kostusina i Kamienia w pó³nocnej czêœci terenu arkusza oraz w rejonie Tyszek-Bregend, Olszewa i Pieg³owa w jego czêœci po³udniowo-zachodniej. Ods³aniaj¹ siê one w erozyjnych obni¿eniach terenu po³o¿onych miêdzy wzgó- rzami kemowymi, równinami zastoiskowymi, dolinami rzecznymi i obni¿eniami erozyjnymi terenu. Miejscami s¹ przykryte osadami wodnolodowcowymi fazy maksymalnej lub osadami lodowcowymi fazy ciechanowskiej stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. W czêœci po³udniowo-zachodniej obszaru arkusza na powierzchni osadów zastoiskowych licznie wystêpuj¹ g³azy narzutowe. Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe.Seriê piaszczysto-¿wirow¹ z g³azikami rozpoznano w czêœci zachodniej, pó³nocnej, œrodkowej i po³udniowej obszaru arkusza w postaci cienkich warstw rozdzielaj¹cych gliny zwa³owe zlodowacenia Warty. Zaliczono j¹ do osadów recesyjnych fazy maksymalnej stadia³u œrodkowego tego zlodowacenia. W Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 4,9–14,0 m (143,0–152,1 m n.p.m.), zalegaj¹ piaski œrednio- i gruboziarniste ze ¿wirami i g³azikami w sp¹gu, przykryte m³odszymi glinami zwa³owymi stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Takie samy osady w rejonie Krzywo- nosi wystêpuj¹ od powierzchni terenu (miejscami pod nasypem) tak¿e w otworach 13–18 oraz w punkcie dokumentacyjnym 12 (przekrój geol. A–B). Piaski ze ¿wirami podœcielaj¹ równie¿ utwory czo³owomorenowe miêdzy Dêbskiem a Krzywo- nosi¹ (punkt dok. 11). Osady piaszczysto-¿wirowe pod przykryciem najm³odszych glin zwa³owych stwierdzono tak¿e w Dzierzgowie (otw. 6 – tabl. III), na wysokoœci 131,8–144,3 m n.p.m., £ysakowie (otw. 55), na wysokoœci 127,4–135,6 m n.p.m., Humêcinie (otw. 57), na wysokoœci 147,0–158,0 m n.p.m. oraz w Pszczó³kach (punkt dok. 37 – tabl. III), na wysokoœci 165,5–167,0 m n.p.m. i w Zembrzusie Wielkim (punkt dok. 46 – tabl. III), na wysokoœci 161,0–162,5 m n.p.m. Wed³ug wyników badañ geoelektrycznych, przeprowadzonych na potrzeby arkusza, w okolicy Zawadów piaski drobnoziarniste, przechodz¹ce ku sp¹gowi profilu w suche (opory rzêdu 2624–7107 Wm) piaski ze ¿wirami i g³azikami, wype³niaj¹ g³êbok¹ rynnê, zlokalizowan¹ pod form¹ kemow¹, na g³êbokoœæ 25,0 m (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). Bezpoœrednio na powierzchni terenu piaski i ¿wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ w œrodkowej, zachodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. W rejonie Kitek, Szpaków, Zawadów i Gruduska piaski drobno- i œrednioziarniste z domieszk¹ ¿wirów ró¿no- i drobnookruchowych

32 ods³aniaj¹ siê spod piasków lodowcowych i glin zwa³owych oraz glin ilastych wodnomorenowych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Najwiêksze powierzchnie piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zajmuj¹ w zachodniej czêœci obszaru arkusza. W rejonie Garlino–Krzywonoœ–Kluszewo–Pieg³owo Wieœ piaski œrednio- i drobnoziarniste z pojedynczymi ¿wirami wystêpuj¹ na du¿ej powierzchni, a ich mi¹¿szoœæ wynosi 5,0–12,5 m (otw. 47 i 48, punkt dok. 19). Miejscami s¹ one przykryte piaskami lodowcowymi, glinami ilastymi wodnomorenowymi i osadami czo³owomorenowymi stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty. Ods³oniêcie tak znacznej powierzchni utworów transgresywnych mo¿e byæ spowodowane zniszczeniem m³odszych osadów przez wody roztopowe p³yn¹ce pod koniec zlodowacenia Warty. Mog³o tu te¿ nie dojœæ do akumulacji m³odszych osadów glacjalnych tego zlodowacenia. Gliny zwa³owe (górne) fazy ciechanowskiej stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, wystêpuj¹ powszechnie w obrêbie wysoczyzny morenowej, pokrywaj¹c wiêksz¹ czêœæ terenu arkusza. Miejscami, w obrêbie obszarów równin wodnolodowcowych i zastoiskowych w czêœci pó³nocnej i zachodniej terenu badañ, zosta³y one w wiêkszoœci rozmyte i usuniête przez wody roztopowe i wystêpuj¹ jedynie w postaci niewielkich ostañców. Gliny zwa³owe udokumentowano w trzech otworach kartograficznych 12, 36 i 46. Wspó³czynniki petrograficzne glin z otworów 36 i 46 przedstawiono w tabeli 2. W zachodniej czêœci obszaru arkusza, w Krzywonosi (otw. 12 – przekrój geol. A–B), na g³êbo- koœci 1,1–4,9 m (152,1–155,9 m n.p.m.), stwierdzono gliny czerwonobr¹zowe i szare, ilasto-py³owate, przedzielone warstw¹ piasków œrednioziarnistych, zalegaj¹cych na piaskach i ¿wirach wodnolodowcowych. W czêœci œrodkowej terenu badañ, w Grudusku (otw. 36 – przekrój geol. A–B), pod warstw¹ gleby, na wysokoœci 147,2 m n.p.m., rozpoznano br¹zowe gliny piaszczysto-ilaste ze ¿wirami o œrednicy do 3 cm i mi¹¿szoœci 3,0 m. W sk³adzie petrograficznym tych glin ska³y lokalne wystêpuj¹ w znikomej iloœci. Wœród ska³ skandynawskich przewa¿aj¹ wapienie nad ska³ami krystalicznymi, a zawartoœæ

CaCO3 wynosi 9,8% (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). W po³udniowo-wschodnim rejonie obszaru arkusza, w Zbero¿u (otw. 46 – przekrój geol. A–B), na g³êbokoœci 5,0–5,9 m (140,0–193,1 m n.p.m.), stwierdzono cienk¹ warstwê br¹zowo-¿ó³tych glin piaszczysto-py³owatych o zawartoœci CaCO3 – 15,8%. W sk³adzie petrograficznym wapienie przewa- ¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi, a ska³y lokalne wystêpuj¹ w niewielkich iloœciach (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009). Na obszarze arkusza mi¹¿szoœæ glin piaszczystych i py³owato-piaszczystych ze ¿wirami jest zmienna, najczêœciej wynosi 1,2–12,0 m. W zachodniej i pó³nocnej czêœci terenu badañ gliny te wystêpuj¹ w postaci cienkich p³atów (o mi¹¿szoœci 0,2–3,5 m). Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuj¹ one

33 w po³udniowo-wschodniej i wschodniej czêœci terenu arkusza, gdzie osi¹gaj¹ tak¿e najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ. Miêdzy Pszczó³kami a Broñkami (otw. 61 i 64, punkty dok.: 37, 38, 43 i 45–47) oraz w rejonie Czernic Borowych (otw.: 51, 62 i 63) mi¹¿szoœæ glin wynosi 6,0–22,0 m, a na pozosta³ym obszarze mieœci siê w przedziale 0,8–12,0 m. Powierzchnia omawianych glin na znacznym obszarze jest pokryta piaskami o ró¿nej genezie, eluwiami, deluwiami oraz utworami holoceñskimi. Charakteryzuj¹ siê one barwami szarymi, szaro- zielonymi, szarobrunatnymi lub br¹zowo¿ó³tymi. Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe przykrywaj¹ osady zastoiskowe, wodnolodowcowe i gliny zwa³owe zlodowacenia Warty rozleg³ymi p³atami na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza. W czêœci pó³nocno-wschodniej i po³udniowo-zachodniej obszaru badañ ich udzia³ jest znacznie mniejszy, a w czêœci pó³nocno-zachodniej na znacznym terenie w ogóle nie wystepuj¹. Mi¹¿szoœæ osadów wynosi zwykle oko³o 0,6–3,5 m, miejscami mo¿e osi¹gaæ 8,0 m. S¹ to piaski drobno- i ró¿noziarniste z du¿¹ zawartoœci¹ frakcji py³owej, z domieszk¹ ziaren grubszych i ¿wirów oraz drobnych g³azików, miejscami zaglinione. Wysokoœæ ich wystêpowania jest zró¿nicowana i wynosi od oko³o 130 m n.p.m. na po³udnie od Pieg³owa do oko³o 185 m n.p.m. na po³udnie od Przy- wilcza przy po³udniowej granicy terenu arkusza. W rejonie Kitek (pó³nocno-zachodnia czêœæ obszaru arkusza), Szumska (punkt dok. 9) (pó³nocna czêœæ terenu badañ) oraz w rejonie Pieg³owa i Olszewa (po³udniowo-zachodnia czêœæ omawianego obszaru) utwory lodowcowe przykrywaj¹ osady zastoiskowe stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty warstw¹ o gruboœci 0,5–2,0 m (punkty dok. 31 i 32). W czêœci zachodniej terenu arkusza (okolice Nosarzewa i Kluszewa) ¿ó³tobr¹zowe piaski gliniaste ze ¿wirami wystêpuj¹ na du¿ej powierzchni w postaci warstwy o mi¹¿szoœci 1,0–3,5 m na osadach wodnolodowcowych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty (punkt dok. 30). W czêœci œrodkowej i wschodniej obszaru badañ 1,2–2,5-metrowa warstwa piasków py³owatych lub ró¿noziarnistych ze ¿wirami i g³azikami, przykrywa powierzchniê glin zwa³owych stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty, nadbudowuj¹c j¹ pagórkami o wysokoœci 1–2 m. Gliny ilaste i mu³ki, miejscami piaski i ¿wiry, wodnomorenowe, wydzielono przede wszystkim w œrodkowej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Ich œrednia mi¹¿szoœæ wynosi 1,0–2,5 m, ale maksymalna przekracza 8 m (okolice Kostusina i Zawadów – punkty dok.: 14, 16 i 17). Wysokoœæ ich wystêpowania jest bardzo zró¿nicowana, od oko³o 135 m n.p.m. w rejonie £ysakowa na po³udniowym wschodzie i 140 m n.p.m. na zachodzie do 170 m n.p.m. w czêœci œrodkowej i 190 m n.p.m. w czêœci po³udniowo-wschodniej obszaru arkusza (punkty dok.: 33, 42 i 44). Litologicznie s¹ to g³ównie czerwone i czerwonobr¹zowe gliny ilaste (na pograniczu i³ów), mu³ki ciemnoszare i szarobr¹zowe oraz osady mu³kowo-ilaste z licznymi ¿wirkami i przewarstwieniami

34 piasków drobnoziarnistych. Osady te by³y wielokrotnie opisywane w literaturze jako „glinoi³y” (Michalska, 1961b, 1967). Tworz¹ one pokrywy, czêsto o du¿ych powierzchniach (szczególnie w œrod- kowej i po³udniowej czêœci terenu arkusza), na osadach zastoiskowych, glinach zwa³owych, piaskach lodowcowych i wodnolodowcowych zlodowacenia Warty. Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej wystêpuj¹ powszechnie pomiêdzy Kosi³ami a Wol¹ Dêbsk¹ (pó³nocna czêœæ terenu badañ), Zawadami a Gruduskiem (œrodkowa czêœæ omawianego obszaru) oraz w rejonie Zbero¿a (po³udniowo-wschodnia czêœæ obszaru arkusza). Tworz¹ one szereg pagórków o przebiegu równole¿nikowym lub po³udnikowym. Zbudowane s¹ z jasnobr¹zowych i br¹zowych piasków drobnoziarnistych ze ¿wirami i szarobr¹zowych piasków œrednio- i gruboziarnistych, o mi¹¿szoœci 2,0–30,0 m, przykrytych w stropie br¹zowymi piaskami py³owatymi ze ¿wirami i niewielkimi g³azikami (punkt dok. 21 – przekrój geol. A–B). Piaski i ¿wiry ozów wystêpuj¹ jedynie w po³udniowej czêœci obszaru badañ. Najwiêk- szy na terenie arkusza oz znajduje siê w rejonie Stryjewa Wielkiego. Ozy s¹ zbudowane najczêœciej z br¹zowo¿ó³tych piasków py³owatych i br¹zowordzawych piasków œrednio- i gruboziarnistych ze ¿wirami, miejscami przykrytych glinami ilastymi i glinami piaszczystymi ze ¿wirami. Wystêpuj¹ na wysokoœci od oko³o 150 m n.p.m. (sp¹g) i oko³o 166 m n.p.m. (strop). Piaski i ¿wiry moren czo³owych s¹ zgrupowane g³ównie w zachodniej czêœci obszaru arkusza, od Dêbska do Pieg³owa. Najwiêkszy udzia³ w materiale moren maj¹ szarobr¹zowe piaski ró¿noziarniste i br¹zowe piaski py³owate ze ¿wirami i ¿wiry py³owate z g³azikami. Miejscami w stropie piaski s¹ zorsztynizowane i wystêpuj¹ w nich kliny mrozowe. Mi¹¿szoœæ osadów moren czo³owych zwykle wynosi 4,0–12,0 m, miejscami przekracza 30 m (miêdzy Dêbskiem a Krzywono- si¹). Moreny s¹ œladem ostatniej fazy (ciechanowskiej) postoju l¹dolodu stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty na tym obszarze. Piaski, ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, moren martwego lodu wyodrêbniono jedynie w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza, w okolicach Chmielenia Wielkiego. S¹ to br¹zowo¿ó³te piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami, buduj¹ce wzgórze po³o¿one na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. Formy te s¹ miejscami pokryte glinami zwa³owymi w sp³ywach. Mu³ki, piaski i ¿wiry kemów tworz¹ formy o zró¿nicowanych kszta³tach i wielkoœ- ciach, s¹ po³o¿one na ró¿nych wysokoœciach na terenie ca³ego arkusza. W zachodniej i centralnej czêœci omawianego obszaru kemy s¹ zbudowane z piasków drobnoziarnistych i bardzo drobnoziarnistych z domieszk¹ mu³ków, przewarstwionych cienkimi poziomami piasków ró¿noziarnistych i ¿wirów. Formy te s¹ pokryte zarówno na brzegach, jak i partiach szczytowych, glinami zwa³owymi w sp³ywach o mi¹¿szoœci 1,0–2,5 m.

35 Najwiêksze formy kemowe znajduj¹ siê w rejonie Rzêgnowa. S¹ to dwa wysokie, rozleg³e i symetryczne wzgórza. Akumulacja ich materia³u odbywa³a siê prawdopodobnie w szczelinach powsta³ych pomiêdzy bry³ami martwego lodu. Kemy kontynuuj¹ siê w kierunku pó³nocno-zachodnim i wschodnim. Zbudowane s¹ one z poziomo warstwowanych, jasnobr¹zowych piasków drobnoziarnistych z przewarstwieniami szarobr¹zowych piasków œrednio- i gruboziarnistych, o mi¹¿szoœci 2,0–40,0 m (np. w punkcie dok. 6). Piaski, mu³ki i ¿wiry plateau kemowych. Omawiane osady tworz¹ rozleg³e plateau kemowe, poprzecinane dolinkami rzecznymi, zlokalizowane przy po³udniowej granicy obszaru arkusza. Plateau stanowi¹ pó³nocne fragmenty rozleg³ych powierzchniowo p³askich form, przechodz¹cych na obszar arkusza Grudusk z terenu s¹siedniego arkusza Ciechanów (We³niak, 2007a, b). Osady tworz¹ce te formy s¹ to piaski drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste z przewarstwieniami piasków py³owatych, py³ów i mu³ków. Niektóre czêœci plateau kemowych s¹ zbudowane z mu³ków i piasków py³owatych przy niewielkim udziale materia³u grubszego, inne tworz¹ piaski œrednio- i gruboziarniste ze ¿wirami i ¿wiry piaszczyste. Osady te s¹ najczêœciej warstwowane poziomo, ale wystêpuj¹ równie¿ warstwowania przek¹tne o ma³ej i du¿ej skali. Miejscami s¹ one pokryte glinami zwa³owymi w sp³ywach o mi¹¿szoœci 0,6–2,2 m. Piaski i mu³ki tarasów kemowych.Tarasy kemowe s¹ zbudowane z piasków bardzo drobnoziarnistych, py³owatych oraz mu³ków, miejscami piaszczystych, czêsto warstwowanych poziomo i lekko skoœnie. Omawiane formy wystêpuj¹ w postaci rozleg³ych tarasów przyklejonych do form kemowych w okolicy Zawadów oraz w rejonie Humêcino–Grudusk. Mi¹¿szoœæ osadów waha siê od 2,0 do 16,0 m. Tarasy miejscami s¹ pokryte glinami zwa³owymi w sp³ywach. Gliny zwa³owe w sp³ywach kemów, plateau kemowych i tarasów kemowych wystêpuj¹ zarówno na brzegach jak i w partiach szczytowych wymienionych form. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 0,6–3,0 m. I³y i mu³ki, miejscami piaski, zastoiskowe wystêpuj¹ niemal na ca³ym obszarze arkusza. Wype³niaj¹ one obni¿enia w osadach wodnolodowcowych i lodowcowych zlodowacenia Warty. W rejonie Dêbska s¹ to i³y t³uste niebieskoszare z przewarstwieniami mu³ków ilastych i pia- sków py³owatych z du¿¹ iloœci¹ substancji organicznej, które przykrywaj¹, warstw¹ o mi¹¿szoœci do 2,5 m, piaski wodnolodowcowe. W rejonie Kamienia i Zawadów szaroniebieskie mu³ki piaszczyste z wtr¹ceniami i³ów i gytii osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 2,0 m. W okolicy Mierzanowa i Gruduska mu³ki piaszczyste z przewarstwieniami i³ów niebieskich i piasków drobnoziarnistych, o mi¹¿szoœci 1,1–3,0 m, le¿¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. W czêœci wschodniej obszaru arkusza mu³ki piaszczyste i ilaste z przewarstwieniami piasków drobnoziarnistych i wtr¹ceniami substancji organicznej wype³niaj¹ wiele zag³êbieñ w glinach zwa³owych zlodowacenia Warty o g³êbokoœci przekraczaj¹cej 3 m i powierzchni ponad 2 km2.

36 Piaski i mu³ki, miejscami ze ¿wirami, wodnolodowcowe wystêpuj¹ w pó³nocnej, pó³nocno-zachodniej, po³udniowo-zachodniej i œrodkowej czêœci obszaru arkusza. Wzd³u¿ pó³nocnej granicy terenu badañ, od Dzierzgowa do Chmielenia Wielkiego, piaski drobno- i œrednioziarniste z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych i piasków gruboziarnistych, o mi¹¿szoœci ponad 3,0 m, zajmuj¹ powierzchniê ponad 5 km2. Powierzchnia ta jest czêsto porozci- nana dolinkami rzecznymi, miejscami nadbudowana piaskami eolicznymi. W czêœci pó³nocno- -zachodniej obszaru arkusza, pomiêdzy Grzybowem, Dobrogostami i Wol¹ Dêbsk¹, wystêpuje wiele pól piasków drobnoziarnistych i bardzo drobnoziarnistych z przewarstwieniami szarych mu³ków piaszczystych i piasków gruboziarnistych ze ¿wirami. Osady te le¿¹ na glinach zwa³owych oraz osadach czo³owomorenowych zlodowacenia Warty, osi¹gaj¹c mi¹¿szoœæ 13,5 m (punkt dok. 3). Rozleg³e zag³êbienia w ich powierzchni zajmuj¹ osady organiczne. W po³udniowo-zachodnim naro¿u terenu arkusza (rejon Olszewa i ¯mijewa) stwierdzono du¿e p³aty piasków bardzo drobno- i drobnoziarnistych oraz mu³ków piaszczystych, o mi¹¿szoœci od oko³o 1 do ponad 10 m, le¿¹ce na utworach wodnolodowcowych i lodowcowych zlodowacenia Warty. W okolicy Gruduska osady piaszczysto- -py³owato-¿wirowe wype³niaj¹ niewielkie w¹skie zag³êbienia w glinach zwa³owych zlodowacenia Warty. Piaski, mu³ki, miejscami ¿wiry i gliny zwa³owe w sp³ywach, wytopiskowe wystêpuj¹ w obni¿eniach w pó³nocnej i zachodniej czêœci obszaru arkusza w rejonie Grzybowa, Kitek, Krzywonosi i Tyszek-Bregend. Mi¹¿szoœæ tych osadów zwykle wynosi od oko³o 1 do ponad 3 m. S¹ to piaski œrednio- i drobnoziarniste, py³owate, szare i popielatoszare z przewarstwieniami mu³ków piaszczystych i i³ów. Miejscami wystêpuj¹ gliny piaszczyste szarobr¹zowe z wtr¹ceniami ¿wirów, piasków, mu³ków i substancji organicznej.

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

Piaski, miejscami ¿wiry, rzeczne wystêpuj¹ jedynie pod namu³ami torfiastymi w okolicach miejscowoœci Borzymy.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski, mu³ki i i³y jeziorne rozpoznano w pó³nocno-wschodniej i wschodniej czêœci terenu arkusza. W rejonie Cichowa s¹ to szare mu³ki piaszczyste, piaski bardzo drobno- i drobnoziarniste z przewarstwieniami mu³ków ilastych, o mi¹¿szoœci ponad 3 m, wype³niaj¹ce dna licznych równin jeziornych. W okolicy Kosmowa osady jeziorne tworz¹ fragment równiny jeziornej przekszta³conej w znacznej czêœci w dolinê rzeczn¹. Litologicznie s¹ to szare piaski bardzo drobno- i drobnoziarniste oraz mu³ki z przewarstwieniami szaroniebieskich i³ów o mi¹¿szoœci do 3,5 m.

37 Piaski i ¿wiry zwietrzelinowe (eluwialne) wystêpuj¹ w stropie glin zwa³owych zlodowacenia Warty, a ich mi¹¿szoœæ jest zwykle niewielka. Wyodrêbnione zosta³y jedynie w rejonie Zakrzewa Ma³ego (przy po³udniowej granicy obszaru arkusza), gdzie osi¹gaj¹ mi¹¿szoœæ 1,1 m. Eluwia te przechodz¹ z s¹siedniego terenu arkusza Ciechanów (We³niak, 2007a, b), gdzie ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 2,0 m. S¹ to przewa¿nie piaski gliniaste i py³owate z pojedynczymi ¿wirami, charakteryzuj¹ce siê rozsypliwoœci¹, odwapnieniem oraz barw¹ szaro-zielono-brunatn¹. Piaski, mu³ki i gliny deluwialne osadzi³y siê w ma³ych dolinkach i obni¿eniach oraz na stokach wysoczyzny wskutek rozmywania i sp³ywania osadów. W zale¿noœci od budowy obszaru deluwia s¹ piaszczyste, piaszczysto-gliniaste lub gliniaste. Tworz¹ siê one równie¿ obecnie, co mo¿na czêsto obserwowaæ w czasie wczesnowiosennych roztopów. Wystêpuj¹ powszechnie na obszarze ca³ego arkusza. Najwiêksze nagromadzenie utworów deluwialnych stwierdzono w po³udniowej i wschodniej czêœci terenu badañ. Piaski, mu³ki i gliny deluwialne wype³niaj¹ tam liczne dolinki usytuowane na stokach wysoczyzny i zboczach dolin rzecznych. Mi¹¿szoœæ osadów zwykle dochodzi do 2 m, choæ miejscami przekracza 3 m. Piaski eoliczne w wydmach wystêpuj¹ jedynie w pó³nocno-wschodnim naro¿u obszaru arkusza w rejonie Miêdzylesia. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 3 m. Tworz¹ one dwie niewielkie wyd³u¿one formy wa³owe na najm³odszych osadach wodnolodowcowych.

c. Holocen

Kredê jeziorn¹ rozpoznano jedynie w pó³nocno-zachodnim naro¿u terenu arkusza w okolicy Dêbska. Szara kreda jeziorna o mi¹¿szoœci ponad 2,0 m wype³nia dno zag³êbienia w obrêbie rozleg³ych równin torfowych (punkt dok. 5). Gytie wystêpuj¹ w sp¹gu torfów w pó³nocno-zachodnim naro¿u obszaru arkusza w obrêbie tych samych równin torfowych co kreda jeziorna w okolicach Niemyj Starych. S¹ to gytie torfiaste, ilaste, ilasto-wêglanowe i wêglanowe, o mi¹¿szoœci do 2,0 m. Piaski, miejscami ¿wiry, rzeczne stwierdzono w obrêbie dolin rzeki £ydyni oraz jej dop³ywów. Najczêœciej s¹ to szaro¿ó³te piaski œrednio- i drobnoziarniste, ze ¿wirami i przewarstwieniami mu³ków, miejscami z detrytusem roœlinnym. W sp¹gu czêsto wystêpuj¹ ¿wiry i g³aziki. Mi¹¿szoœæ osadów rzecznych wynosi od 1,0 m w mniejszych dolinkach do 5,0 m w dolinie £ydyni, gdzie w pod³o¿u wystêpuj¹ piaski i mu³ki zastoiskowe lub gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego + gór- nego zlodowacenia Warty (punkt dok. 40). Piaski rzeczne zag³êbieñ przep³ywowych i okresowo przep³ywowych znajduj¹ siê w po³udniowej czêœci obszaru arkusza. Najliczniej wystêpuj¹ miêdzy ¯mijewem a Humêcinem. Osady te wype³niaj¹ pod³u¿ne dolinki, miejscami o doœæ znacznej d³ugoœci (ok. 3–5 km).

38 S¹ to piaski ró¿noziarniste z domieszk¹ piasków drobnoziarnistych, miejscami ¿wirów i mu³ków piaszczystych, o barwie br¹zowo-szarej i szarej. Piaski humusowe rozpoznano w obrêbie równin sandrowych, w dnach zag³êbieñ wytopiskowych, dolin rzecznych i w zag³êbieniach bezodp³ywowych na wysoczyŸnie. S¹ to piaski o ró¿nej zawartoœci humusu, który wp³ywa na ich barwê – od ciemnoszarej do czarnej. Najwiêksz¹ powierzch- niê zajmuj¹ w pó³nocno-zachodniej i pó³nocnej czêœci obszaru arkusza, wype³niaj¹c dna równin sandrowych i zag³êbieñ wytopiskowych. Mi¹¿szoœæ osadów jest niewielka, zwykle nie przekracza 3,0 m (punkty dok. 39 i 41). Namu³y i namu³y piaszczyste zag³êbieñ bezodp³ywowych i den dolinnych oraz namu³y torfiaste wystêpuj¹ w zag³êbieniach na wysoczyŸnie, równinach sandrowych i zastoiskowych w rejonie: Grzybowa, Wasi³, Dêbska, Dobrogost, Garlina, Szumska, Dzierzgowa, Cichowa, Wiksina i ¯mijewa oraz w dolinach erozyjnych wód roztopowych, a tak¿e w dolinach £ydyni i jej dop³ywów. Ich mi¹¿szoœæ jest niewielka i zwykle nie przekracza 2,5 m. Torfy zajmuj¹ znaczne obszary den zag³êbieñ koñcowych i równin sandrowych. Najwiêksze torfowiska znajduj¹ siê miêdzy Grzybowem, Dêbskiem, Kretówk¹ i Niemyjami, gdzie wystêpuj¹ na osadach wodnolodowcowych i wytopiskowych. Przewa¿aj¹ce gatunki torfów stanowi¹ odmiany turzycowe, turzycowo-mszyste i trzcinowe, o mi¹¿szoœci 1,0–2,5 m. Torfy wype³niaj¹ równie¿ liczne mniejsze zag³êbienia w obrêbie doliny £ydyni i ma³ych doli- nek rzecznych oraz zag³êbienia o ró¿nej genezie na wysoczyŸnie w rejonie Gruduska i Jastrzêbca. Ich mi¹¿szoœæ zawiera siê w przedziale 0,2–2,0 m. W pod³o¿u torfów wystêpuj¹ gytie, namu³y, piaski rzeczne, piaski i mu³ki wytopiskowe oraz gliny zwa³owe stadia³u œrodkowego + górnego zlodowacenia Warty (punkty dok. 5 i 33).

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkusza jest po³o¿ony na pograniczu wyniesienia mazurskiego oraz niecki brze¿nej (Stupnicka, 1997). Informacje o budowie i rzeŸbie pod³o¿a czwartorzêdu, zamieszczone na szkicu geologicznym odkrytym (tabl. IV), pochodz¹ z profili otworów wiertniczych przebijaj¹cych osady czwartorzêdowe oraz profili geoelektrycznych wykonanych wzd³u¿ przekrojów geologicznych A–B i C–D (tabl. III) (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). W powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu mo¿na wydzieliæ cztery charakterystyczne obszary. Na przewa¿aj¹cym terenie arkusza zaznacza siê bardzo wyraŸnie obszar wysokiego zalegania pod³o¿a czwartorzêdu, ograniczony wyraŸnymi obni¿eniami w okolicy Krzywonosi, a tak¿e przy po³udniowej granicy omawianego terenu oraz w rejonie Wiksin–Czernice Borowe w jego wschodniej czêœci.

39 Na wiêkszoœci omawianego terenu powierzchnia tektonicznie podniesionego pod³o¿a wystêpuje na wysokoœci 50,0–90,0 m n.p.m. W rejonie Dobrogosty–Grudusk powierzchnia ta jest silnie pofa³do- wana, co mo¿e œwiadczyæ o wystêpowaniu równie¿ zaburzeñ glacitektonicznych. W okolicy Zawadów silnie wyciœniêty glacitektonicznie strop ska³ pod³o¿a osi¹ga wysokoœæ 151,6 m n.p.m. (otw. 26), a w okolicach Dobrogost – 118,0 m n.p.m. (otw. 1). Drug¹ kulminacjê mo¿na zaobserwowaæ w rejonie Gruduska, gdzie powierzchnia pod³o¿a czwartorzêdu wznosi siê na wysokoœæ 101,0–101,5 m n.p.m. (otw. 40 i 41). Na po³udnie od Gruduska (otw. 50) i w Bronkach (otw. 64) w osadach glacjalnych stwierdzono obec- noœæ kier osadów neogenu. G³êbokie obni¿enie w okolicy Krzywonosi kontynuuje siê od zachodu, z terenu arkusza M³awa (Brzeziñski, Krawczyk, 2006a, b). W granicach omawianego obszaru dno obni¿enia tworzy p³ask¹ powierzchniê na wysokoœci oko³o 115 m p.p.m. (otw. 12). Jest to najni¿ej po³o¿ony fragment powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu. Obni¿enie to, od wyniesionych fragmentów pod³o¿a czwartorzêdu, oddziela prawdopodobny uskok w okolicy Krzywonosi, zaznaczony na przekroju geologicznym A–B. Uskokowi towarzysz¹ zaburzenia glacitektoniczne. W osadach zlodowaceñ po³udniowopolskich liczne s¹ kry i wtr¹cenia osadów neogeñskich (otw. 12). Granice miêdzy tymi osadami s¹ nachylone pod du¿ym k¹tem, przejœcia miêdzy warstwami s¹ czêsto rozmazane, a materia³ przemieszany. Geneza tych zaburzeñ nie jest znana z powodu niewystarczaj¹cej iloœci danych. Powstanie zaburzeñ mo¿na wyjaœniæ w dwojaki sposób. Byæ mo¿e s¹ one wynikiem sfa³dowania osadów o ró¿nej gêstoœci na styku wyniesionego pod³o¿a i wkraczaj¹cego l¹dolodu lub mamy tu do czynienia z ³uskami zbudowanymi z glin zwa³owych jednego ze zlodowaceñ po³udniowopolskich i neogeñskich osadów ilastych. Strefa uskoku ogranicza omawiane obni¿enie od strony po³udniowo-wschodniej pionowymi lub prawie pionowymi krawêdziami o wysokoœci do 215 m wzglêdem jego dna. Samo pod³o¿e obni¿a siê w tym miejscu o oko³o 140 m. Gwa³towne podniesienie siê granicy miêdzy osadami czwartorzêdu a utworami pod³o¿a wzd³u¿ krawêdzi uskoku oraz wyraŸne strefy zaburzeñ lub nieci¹g³oœci w rejonie Krzywonosi, s¹ dobrze widoczne na profilu geoelektrycznym wykonanym wzd³u¿ przekroju geologicznego A–B (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008). Przy po³udniowej granicy omawianego obszaru pod³o¿e stopniowo obni¿a siê do wysokoœci oko³o 40 m p.p.m. Obni¿enie kontynuuje siê na obszar s¹siedniego arkusza Ciechanów (We³niak, 2007a). We wschodniej czêœci obszaru arkusza w rejonie Wiksin–Czernice Borowe wyniesion¹ czêœæ pod³o¿a od tej ni¿ej po³o¿onej prawdopodobnie tak¿e ogranicza uskok o krawêdzi osi¹gaj¹cej wyso- koœæ 160 m. Pod³o¿e w tym miejscu obni¿a siê gwa³townie w kierunku po³udniowo-wschodnim o 115 m, osi¹gaj¹c w Zbero¿u wysokoœæ 37,5 m p.p.m. (otw. 46), a przy wschodniej granicy terenu arkusza – 45,0 m p.p.m. Na omawianym obszarze istniej¹ wyraŸne deformacje tektoniczne oraz systemy pêkniêæ tektonicznych, najczêœciej o kierunkach SSW–NNE i NNW–SSE (Graniczny i in., 1995).

40 Mo¿na przypuszczaæ, ¿e na ostateczny kszta³t rzeŸby pod³o¿a czwartorzêdu mia³y wp³yw przede wszystkim procesy neo- i glacitektoniczne oraz erozja rzeczna i denudacja (g³ównie wczesno- plejstoceñska) osadów buduj¹cych pod³o¿e. W wyniku tych procesów powsta³a urozmaicona morfo- logicznie powierzchnia terenu o du¿ych deniwelacjach, nawet ponad 140 m.

C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Historiê rozwoju budowy geologicznej omawianego terenu w paleozoiku i mezozoiku zawieraj¹ opracowania pod redakcj¹ Marka (red., 1983) oraz Marka i Pajchlowej (1997). Na obszarze arkusza w miocenie panowa³y warunki l¹dowe, deltowe, miejscami rozwija³y siê izolowane zbiorniki typu bagiennego (tab. 3). Obszar by³ poddawany s³abym ruchom tektonicznym, które powodowa³y okresowe wynurzanie siê den zbiorników sedymentacyjnych i powstawanie pok³adów wêgla brunatnego. Równoczeœnie na tym terenie wystêpuj¹ szcz¹tki roœlin l¹dowych, przy- brze¿nych i typowo wodnych. W miocenie rozpoczê³a siê akumulacja i³ów pstrych, która trwa³a przez ca³y pliocen. W wyniku tych procesów zosta³a ukszta³towana rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu, która uleg³a dalszemu przemode- lowaniu na skutek odprê¿eñ izostatycznych po ustêpowaniu kolejnych l¹dolodów, tworz¹c obecn¹ po- wierzchniê podczwartorzêdow¹. L¹dolód zlodowacenia Narwi wkroczy³ na ten teren wype³niaj¹c przede wszystkim obszary obni¿one. Osady zlodowaceñ Narwi i Nidy, zosta³y zapewne usuniête w wyniku póŸniejszych proce- sów erozyjno-egzaracyjnych. W czasie zlodowaceñ po³udniowopolskich mia³o miejsce dwukrotne nasuniêcie siê l¹dolodu. Na zró¿nicowan¹ powierzchniê wkroczy³ l¹dolód zlodowacenia Sanu 1. Transgreduj¹cy l¹do- lód usun¹³ osady zlodowaceñ Narwi i Nidy z terenu ca³ego arkusza i przemodelowa³ powierzchniê pod³o¿a, g³êboko egzaruj¹c utwory neogenu. Miêkkie utwory pod³o¿a miejscami uleg³y glacitekto- nicznemu wyciœniêciu. Wody wyp³ywaj¹ce z transgreduj¹cego l¹dolodu akumulowa³y osady piaszczysto-¿wirowe. Okresowe zatamowanie przep³ywu przez czo³o l¹dolodu spowodowa³o akumulacjê osadów piaszczysto-mu³kowo-ilastych w rozleg³ych zbiornikach zastoiskowych. Utwory lodowcowe osadzane podczas tego zlodowacenia s¹ najbardziej mi¹¿sze. Wraz z wycofywaniem siê l¹dolodu odbywa³a siê sedymentacja mi¹¿szych serii piaszczysto-¿wirowych nanoszonych przez wody roztopowe. W interglacjale ferdynandowskim dosz³o do erozji rzecznej i denudacji powierzchni osadów lodowcowych i wodnolodowcowych zlodowacenia Sanu 1.

41 Tabela 3 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia

Utwory Procesy geologiczne Piêtro (opis litologiczny) System Oddzia³ Podpiêtro

Torfy — Q th Akumulacja organiczna

Namu³y torfiaste — Q nht Akumulacja mineralno-organiczna w obrêbie dolin Namu³y i namu³y piaszczyste zag³êbieñ bezodp³ywo- rzecznych, zarastaj¹cych jezior i obni¿eñ bezodp³ywowych i den dolinnych wych — Q nh

Piaski humusowe — Q Akumulacja mineralno-organiczna w dnach dolin rzecz- phh nych o zanikaj¹cym przep³ywie Piaski rzeczne den dolinnych i zag³êbieñ okresowo Akumulacja mineralna i organiczna w dnach dolin przep³ywowych — jf Q p h i zag³êbieñ okresowo przep³ywowych

Holocen Piaski i ¿wiry rzeczne tarasów zalewowych 0,5–2,0 m n.p. rzeki — jf Q t p¿ h Akumulacja rzeczna Piaski, miejscami ¿wiry, rzeczne — jf Q p¿ h

Gytie — Q gy h Akumulacja jeziorna Kreda jeziorna — Q kj h

Piaski eoliczne w wydmach — jeQ w p Akumulacja eoliczna

Piaski, mu³ki i gliny deluwialne — jd Q Rozmycie materia³u na stokach i akumulacja w obni¿e- pm niach Piaski i ¿wiry zwietrzelinowe (eluwialne) — jz Q p¿ Procesy wietrzenia mechanicznego i chemicznego

Piaski, mu³ki i i³y jeziorne — jli Q pm Akumulacja jeziorna

jf B Piaski, miejscami ¿wiry, rzeczne — Q Akumulacja rzeczna p p4 Wis³y Zlodowacenia Zlodowacenie pó³nocnopolskie Erozja rzeczna i denudacja

Piaski i mu³ki, miejscami ¿wiry i gliny zwa³owe Akumulacja zastoiskowa w lokalnych zbiornikach + w sp³ywach, wytopiskowe — jb Q W23 pm p3

Piaski i mu³ki, miejscami ze ¿wirami, wodnolodowcowe Akumulacja przez wody roztopowe w czasie recesji + — jfg Q W23 l¹dolodu pm p3

jb W23+ Akumulacja w zastoiskach na zapleczu wycofuj¹cego

Czwartorzêd I³y i mu³ki, miejscami piaski, zastoiskowe — Q im p3 siê l¹dolodu Gliny zwa³owe w sp³ywach kemów, plateau kemowych Akumulacja przez wody roztopowe miêdzy bry³ami + i tarasów kemowych — jk Q W32 martwego lodu lub w szczelinach stagnuj¹cego l¹do- gzw p3 lodu

jtk W32+ Akumulacja przez wody roztopowe przy krawêdziach

Stadia³ œrodkowy + górny Piaski i mu³ki tarasów kemowych — Q P lejstocen pm p3 stagnuj¹cego l¹dolodu

jpk W32+ Piaski, mu³ki i ¿wiry plateau kemowych — Q 3 Zlodowacenie Warty pm p Akumulacja przez wody roztopowe miêdzy bry³ami martwego lodu lub w szczelinach stagnuj¹cego l¹do- jk W32+ lodu Mu³ki, piaski i ¿wiry kemów — Q 3

Zlodowacenia œrodkowopolskie mp p

Piaski i ¿wiry, miejscami gliny zwa³owe w sp³ywach, Akumulacja przez wody lodowcowe w czasie wytapia- + moren martwego lodu — jgm Q W32 nia bry³ martwego lodu p¿ p3

42 cd. tabeli 3

+ Piaski i ¿wiry moren czo³owych — jgcQ W32 Akumulacja przez wody roztopowe p¿ p3 Sp³ywy grawitacyjne przy krawêdzi l¹dolodu + Piaski i ¿wiry ozów — jo Q W32 Akumulacja przez wody roztopowe w tunelach subgla- p¿ p3 cjalnych + Piaski i ¿wiry akumulacji szczelinowej — jgs Q W32 Akumulacja przez wody lodowcowe w szczelinach p¿ p3 lodowcowych Gliny ilaste i mu³ki, miejscami piaski i ¿wiry, wodno- Depozycja materia³u du¿ych potoków b³otnych na + morenowe — jfgg Q W32 powierzchni wysoczyzny morenowej i w zbiornikach gi p3 wodnych

jg W32+ Piaski, ¿wiry i g³azy lodowcowe — Q Akumulacja lodowcowa ablacyjna p¿ p3

+ Gliny zwa³owe (górne) — jg Q W32 Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹do- gzw 2 p3 lodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie

jfg W32+ Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q Erozja i akumulacja przez wody roztopowe p¿ p3

jb W32+ Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q 3 Stadia³ œrodkowy + górny pm p Akumulacja zastoiskowa na zapleczu wycofuj¹cego + siê l¹dolodu I³y zastoiskowe — jb Q W32 i p3 Erozja rzeczna i denudacja jg W32+ Gliny zwa³owe (dolne) — Q 3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹do- gzw1 p lodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie

Zlodowacenie Warty + I³y i mu³ki zastoiskowe — jb Q W32 Akumulacja zastoiskowa przed czo³em transgreduj¹ce- im p3 go l¹dolodu

Erozja rzeczna i denudacja

- Piaski rzeczne — jf Q W21 Akumulacja rzeczna poprzedzona erozj¹ do poziomu p p3 110 m n.p.m. Interstadia³

Erozja i akumulacja przez wody roztopowe w czasie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — jfg Q W1 p¿ p3 recesji l¹dolodu Erozja rzeczna i denudacja

jg W1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹do- Stadia³ dolny Gliny zwa³owe — Q gzw p3 lodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie

jf L Akumulacja rzeczna poprzedzona erozj¹ do poziomu Interglacja³ Piaski, mu³ki i ¿wiry rzeczne — Q pm p3 65–70 m n.p.m. lubawski Silne ruchy tektoniczne Erozja rzeczna i denudacja S³abe ruchy tektoniczne jfg O3 Piaski wodnolodowcowe — Q 3 Erozja i akumulacja przez wody roztopowe w trakcie p p resecji l¹dolodu Ruchy tektoniczne jg O3 Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹do- Gliny zwa³owe — Q 3 P lejstocen

Zlodowacenia œrodkowopolskie gzw p lodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie Stadia³ górny

jb O3 Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych miêdzy Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu a wypiêtrzonymi pm p3 fragmentami pod³o¿a Czwartorzêd

Erozja rzeczna i denudacja

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — jfg QO1 Depozycja materia³u niesionego przez wody wyp³ywa- p¿ p3 j¹ce i sp³ywaj¹ce z l¹dolodu na jego przedpolu Zlodowacenie Odry

jg O1 Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹do- Gliny zwa³owe — Q lodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie gzw p3

Stadia³ dolny jb O1 Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych miêdzy Piaski i mu³ki zastoiskowe — Q czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu a wypiêtrzonymi pm p3 fragmentami pod³o¿a

Erozja rzeczna i denudacja

43 cd. tabeli 3

Depozycja materia³u niesionego przez wody wyp³y- jfg C Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q - waj¹ce z l¹dolodu na jego przedpolu p¿ p23 Ruchy tektoniczne

wielki Liwca jg C Erozja rzeczna i denudacja Gliny zwa³owe — Q - Interglacja³ gzw p23

Zlodowacenie S³abe ruchy tektoniczne Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹dolodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie

jfg G Erozja i akumulacja przez wody roztopowe w czasie Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 2 p¿ p resecji l¹dolodu

Sanu 2 Gliny zwa³owe — jg QG Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹do- gzw p2 lodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie Zlodowacenie

I³y i mu³ki zastoiskowe — jb QG Akumulacja w lokalnych zbiornikach zastoiskowych im p2 przed czo³em transgreduj¹cego l¹dolodu

Erozja rzeczna i denudacja Interglacja³ ferdynandowski

Piaski wodnolodowcowe — jfg Q S Erozja i akumulacja przez wody roztopowe w czasie p p2 recesji l¹dolodu

Gliny zwa³owe — jg Q S Egzaracja i akumulacja lodowcowa – nasuniêcie l¹do- gzw p2 lodu na ca³y obszar i jego póŸniejsze wytopienie

Piaski, mu³ki i i³y zastoiskowe — jb Q S Akumulacja zastoiskowa przed czo³em transgreduj¹cego pm p2 l¹dolodu Zlodowacenia po³udniowopolskie Zlodowacenie Sanu 1 jfg S Depozycja materia³u niesionego przez wody wyp³y- Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe — Q 2

P lejstocen p¿ p waj¹ce i sp³ywaj¹ce z l¹dolodu na jego przedpolu Czwartor zêd

Egzaracja i akumulacja lodowcowa Narwi najstarsze Zlodowacenia Zlodowacenie

I³y pstre z wk³adkami mu³ków, piasków py³owatych i wêgla brunatnego miocenu i pliocenu jako kry w utwo- Egzaracja lodowcowa Tworzenie siê kier lodowcowych rach plejstoceñskich — M+Pl Q p

I³y pstre z wk³adkami mu³ków, piasków py³owatych Akumulacja w jeziorzysku i wêgla brunatnego — ipe M+Pl S³abe ruchy tektoniczne pliocen Miocen + Neogen Akumulacja l¹dowa Miocen

L¹dolód zlodowacenia Sanu 2 pozostawi³ po sobie osady zastoiskowe, przykryte mi¹¿szymi glinami zwa³owymi. W czasie jego recesji dosz³o do niszczenia glin przez wody roztopowe do poziomu od oko³o 5 m p.p.m. do oko³o 10 m n.p.m. i póŸniejszej akumulacji osadów wodnolodowcowych. Po wycofaniu siê l¹dolodu mia³y miejsce niewielkie ruchy tektoniczne, które wynios³y obszar na wschód od uskoków w rejonie Krzywonosi. W interglacjale wielkim, w wyniku odprê¿eñ izostatycznych po ust¹pieniu l¹dolodu zlodowacenia Sanu 2, nast¹pi³o ponowne tektoniczne wypiêtrzanie siê obszaru wzd³u¿ uskoków odm³odzonych przez l¹dolody – teren na wschód od nich w okolicy Krzywonosi zosta³ wyniesiony o oko³o 10 m. Najwiêksze ruchy wypiêtrzaj¹ce mia³y miejsce w rejonie Rzêgnowa i Wiksina, gdzie obszar na zachód od uskoków zosta³ wyniesiony o 20 m ponad teren s¹siedni. W tym okresie mia³a te¿ miejsce

44 akumulacja lodowcowa i wodnolodowcowa zwi¹zana ze zlodowaceniem Liwca. Utwory zlodowaceñ po³udniowopolskich na tym obszarze zosta³y zniszczone w wyniku wzmo¿onej denudacji i erozji rzecznej. Na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu stadia³u dolnego zlodowacenia Odry by³y akumulowane utwory nosz¹ce cechy osadów proglacjalnych. Na skutek zahamowania odp³ywu wód (z jednej strony przez l¹dolód, a z drugiej przez wypiêtrzone partie pod³o¿a) powsta³y rozleg³e i g³êbokie zastoiska. Na ich osadach l¹dolód pozostawi³ warstwê glin zwa³owych przykryt¹ recesyjnymi seriami piaszczysto- -¿wirowymi. Wody roztopowe z recesji l¹dolodu niszczy³y gliny zwa³owe, silnie redukuj¹c ich mi¹¿szoœæ. Nasuniêcie l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Odry równie¿ by³o poprzedzone akumulacj¹ utworów piaszczysto-mu³kowych w rozleg³ych zastoiskach. Zosta³y one przykryte mi¹¿sz¹ warstw¹ glin zwa³owych. W czasie recesji tego l¹dolodu miejscami by³y akumulowane osady wodnolodowcowe o niewielkiej mi¹¿szoœci. Po ust¹pieniu l¹dolodu nast¹pi³y s³abe ruchy tektoniczne, wy- piêtrzaj¹ce o kilka metrów obszar w rejonie Rzêgnowa i Wiksina. W interglacjale lubawskim dosz³o do silnych ruchów tektonicznych, koñcz¹cych wypiêtrzanie siê œrodkowej czêœci obszaru arkusza. W rejonie Krzywonosi ruchy wypiêtrzaj¹ce osi¹ga³y amplitudê 90 m, a w rejonie Wiksina – 110 m. Wyniesiony obszar podlega³ silnej erozji rzecznej i denudacji, co zaznaczy³o siê prawie ca³kowitym zniszczeniem osadów zlodowacenia Odry i wyrównaniem powierzchni na tym terenie. W okresie interglacja³u lubawskiego przez omawiany teren p³ynê³a rzeka o kierunku NW–SE, która wciê³a siê g³êboko w osady pod³o¿a, najg³êbiej w rejonie Krzywonosi i w czêœci po³udniowo-wschodniej terenu arkusza (ok. 65–70 m n.p.m.). Kontynuuje siê ona na obszarze s¹siedniego arkusza Ciechanów, gdzie jej dno osi¹ga wysokoœæ oko³o 80 m n.p.m. (We³niak, 2007a). W czêœci pó³nocnej i œrodkowej terenu badañ tworzy³y siê liczne g³êbokie doliny (o g³êb. do 45 m), eroduj¹ce starsze osady czwartorzêdowe i utwory neogenu (do wys. ok. 65 m n.p.m. w rejonie Dzierzgowa). Doliny te zosta³y nastêpnie zasypane mi¹¿szymi osadami piaszczystymi i ¿wirowymi. L¹dolód stadia³u dolnego zlodowacenia Warty wkracza³ na doœæ wyrównan¹ powierzchniê terenu, zostawiaj¹c po sobie jednolit¹ warstwê glin zwa³owych. Wody roztopowe erodowa³y powierzchniê tych glin, a nastêpnie nanosi³y w zag³êbieniach osady piaszczysto-¿wirowe o nieznacznej mi¹¿szoœci. W czasie interstadia³u zlodowacenia Warty powsta³a niewielka sieæ rzeczna. Nie by³a ona tak rozbudowana jak w czasie wczeœniejszego interglacja³u, ale charakteryzowa³a siê równie siln¹ dyna- mik¹ przep³ywu, czego dowodem s¹ w¹skie i g³êbokie doliny, wcinaj¹ce siê w okolicy Krzywonosi (przekrój geol. A–B) w osady starsze na g³êbokoœæ 35,0 m (110,0 m n.p.m.). Byæ mo¿e w tym miejscu jest to jedna dolina rzeczna, o nieustalonym kierunku. Profil osadów stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty rozpoczynaj¹ osady zastoiskowe, akumulowane w zag³êbieniach na przedpolu transgreduj¹cego l¹dolodu. Linia maksymalnego zasiêgu

45 tego stadia³u znajduje siê na po³udnie od omawianego terenu (Michalska, 1967). Wycofywanie siê l¹dolodu na pó³noc nastêpowa³o etapami, wskutek czego osadzi³y siê gliny zwa³owe dwóch faz (maksymalnej i ciechanowskiej), rozdzielone osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi o ró¿nej mi¹¿szoœci. L¹dolód fazy maksymalnej zlodowacenia Warty pozostawi³ po sobie gliny zwa³owe o najwiêk- szej mi¹¿szoœci w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, a najmniejszej – w jego czêœci zachodniej i pó³nocnej. Intensywne procesy erozyjne i denudacyjne w czasie recesji i po ust¹pieniu l¹dolodu doprowadzi³y do znacznego zmniejszenia mi¹¿szoœci tych glin, a w niektórych miejscach – do ich ca³kowitego usuniêcia w pó³nocnej i zachodniej czêœci terenu arkusza. W rejonie Garlina, Kitek, Kostusina i Kamienia oraz w rejonie Tyszki-Bregendy–Pieg³owo utworzy³y siê du¿e zastoiska, wype³nione osadami mu³kowo-piaszczystymi. Dynamicznie p³yn¹ce wody roztopowe nanosi³y w wielu miejscach omawianego obszaru, osady piaszczysto-¿wirowe. Na tak ukszta³towan¹ powierzchniê nasun¹³ siê l¹dolód fazy ciechanowskiej zlodowacenia Warty, którego linia maksymalnego zasiêgu przebiega 14 km na po³udnie od granicy terenu arkusza. Pozostawi³ po sobie pakiet osadów lodowcowych w przewa¿aj¹cej czêœci obszaru arkusza. Podczas deglacjacji obszaru na wiêkszoœci omawianego terenu l¹dolód rozpad³ siê na wiele du¿ych bry³ martwego lodu. W czasie recesji l¹dolód fazy ciechanowskiej d³u¿ej zatrzyma³ siê wzd³u¿ linii M³odynin (ark. M³awa SMGP)–Dêbsk (ark. Grudusk SMGP)–Stegna (ark. Janowo SMGP)–Borowe– Kobylaki (ark. Przasnysz SMGP). Œladem tego postoju s¹ wzgórza moren czo³owych w zachodniej i pó³nocno-zachodniej czêœci terenu arkusza. W rejonie Rzêgnowa, w g³êbokich i w¹skich przetainach, odbywa³a siê akumulacja osadów piaszczysto-mu³kowatych, z których powsta³y wyd³u¿one formy kemowe. Na pozosta³ym obszarze w wyniku recesji l¹dolodu powsta³y moreny martwego lodu, kemy, zag³êbienia wytopiskowe, jeziorne i bezodp³ywowe. W g³êbokich szczelinach i tunelach tworzy³y siê wyd³u¿one formy szczelinowe i ozy, zaœ du¿e potoki b³otne deponowa³y materia³ ilasto-gliniasty (wod- nomorenowy), zarówno na powierzchni wysoczyzny, jak i w licznych zbiornikach wodnych. Pod koniec zlodowacenia Warty wody roztopowe silnie erodowa³y osady lodowcowe i wodnolodowcowe, na znacznych przestrzeniach ods³aniaj¹c utwory starsze. Miejscami nanosi³y one osady piaszczysto-¿wirowe, a w licznych obni¿eniach odbywa³a siê akumulacja utworów jeziornych. W czasie zlodowacenia Wis³y opisywany obszar znajdowa³ siê w zasiêgu strefy peryglacjalnej (okresowo w bliskim s¹siedztwie czo³a l¹dolodu) i by³ poddany intensywnym procesom niszcz¹cym – wietrzeniu mrozowemu i soliflukcji. W warunkach klimatu peryglacjalnego, sprzyjaj¹cych wietrzeniu mrozowemu i procesom denudacji, na p³askich obszarach tworzy³y siê eluwia, a ma³e zag³êbienia i dolinki na wysoczyŸnie by³y zape³niane deluwiami. W zag³êbieniach miejscami powsta³y jeziorzyska, w których dosz³o do akumulacji namu³ów, torfów i gytii. Ods³oniêta powierzchnia równin sandrowych

46 ulega³a miejscami eolizacji. W holocenie dosz³o do przekszta³cania powierzchni terenu w wyniku procesów denudacyjnych, wietrzeniowych, rozwoju gleb oraz sieci rzecznej. W tym czasie, wraz z rozwojem osadnictwa i gospodarki wodnej, powsta³y te¿ liczne formy antropogeniczne, m.in. stawy, nasypy i ha³dy.

IV. PODSUMOWANIE

Przeprowadzone badania geologiczne pozwoli³y na opracowanie arkusza Grudusk SMGP, który mo¿e byæ podstaw¹ do przygotowania opracowañ hydrogeologicznych, geologiczno-gospodarczych, surowcowych oraz do sporz¹dzania planów zagospodarowania przestrzennego. Na podstawie profili otworów kartograficznych opisano litologiê wystêpuj¹cych tam osadów (Awdankiewicz, Bobiñski, 2009) i dokonano ich korelacji stratygraficznej (Lisicki, 2000, 2003). Okreœlono tak¿e przynale¿noœæ osadów czwartorzêdowych do zlodowaceñ: Sanu 1, Sanu 2, Odry i Warty. Podzia³u stratygraficznego dokonano g³ównie na podstawie korelacji regionalnych i wyników badañ litologiczno-petrograficznych. Podsumowuj¹c przedstawione w niniejszym opracowaniu rozpoznanie geologiczne obszaru arkusza Grudusk, jako najwa¿niejsze mo¿na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski: – najwiêkszy udzia³ w profilu czwartorzêdu maj¹ osady zlodowaceñ Sanu 2, Odry i Warty; – w profilach wszystkich otworów kartograficznych stwierdzono wystêpowanie w pod³o¿u czwartorzêdu osadów neogenu (miocenu i pliocenu); – wyniki przeprowadzonych badañ geoelektrycznych (Jagodziñska, Kalitiuk, 2008) wskaza³y na obecnoœæ stref uskokowych i przyczyni³y siê do uszczegó³owienia rzeŸby pod³o¿a; na ich podstawie okreœlono tak¿e zasiêg wystêpowania utworów o zró¿nicowanej opornoœci elektrycznej i m.in. dziêki nim wyznaczono skupiska osadów piaszczysto-¿wirowych w warstwach glin zwa³owych; – analiza profili otworów wiertniczych oraz wyników badañ geoelektrycznych pozwoli³a na stwierdzenie w rejonie Krzywonosi oraz Rzêgnowa–Czernic Borowych silne zuskokowanych stref, oddzielaj¹cych od zachodu i wschodu wyniesione fragmenty pod³o¿a czwartorzêdu w œrodkowej czêœci obszaru arkusza; – przy zachodniej granicy terenu arkusza rozpoznano strefê wzgórz moren czo³owych, bêd¹cych kontynuacj¹ moren z s¹siednich terenów i zakwalifikowanych do stadia³u œrodkowego zlodowacenia Warty; – udokumentowano wiele form szczelinowych, tworz¹cych ci¹gi wzgórz o rozci¹g³oœci równo- le¿nikowej i po³udnikowej; – na obszarze ca³ego arkusza wydzielono liczne pagórki i wzgórza kemowe; najwiêksze z nich, w okolicy Rzêgnowa, uwa¿ane dawniej za morenê czo³ow¹ (Michalska, 1967), jednoznacznie okreœlone zosta³y jako formy kemowe;

47 – szczegó³owa analiza materia³u dokumentacyjnego pozwoli³a na ocenê warunków surowcowych obszaru – perspektywiczne s¹ g³ównie obszary kemów, form szczelinowych i równin sandrowych; – obszar badañ jest równie¿ bogaty w torfy i gytie, szczególnie w okolicy Grzybowa i Dêbska. Na terenie arkusza Grudusk dalszych badañ wymagaj¹: – charakter i zasiêg pionowy uskoków otaczaj¹cych elewacje pod³o¿a, – geneza i zasiêg ewentualnych uskoków, – geneza i wiek zaburzeñ glacitektonicznych w wyniesionych fragmentach pod³o¿a, – pierwotne po³o¿enie powierzchni neogeñskiej (szczególnie na obszarze podniesionego pod³o¿a), – zasiêg i ranga poziomów glacjalnych stadia³ów zlodowacenia Wkry.

Warszawa, 2009 r.

LITERATURA

Awdankiewicz H.,Bobiñski W.,2009 — Badania litologiczno-petrograficzne dla Szczegó³owej Mapy Geolo- gicznej Polski 1:50 000, ark. Grudusk (329). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Oddzia³ Dolnoœl¹ski, Wroc³aw. Ba³uk A.,1978a — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. M³awa, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A.,1978b — Mapa Geologiczna Polski 1:200 000, ark. M³awa, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A.,1979 — Objaœnienia do Mapy Geologicznej Polski 1:200 000, ark. M³awa. Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A.,1982 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Przasnysz (330). Inst. Geol., Warszawa. Ba³ u k A., 1983 — Nowe profile czwartorzêdu z okolic Przasnysza. Kwart. Geol., 27,2. Ba³uk A.,1984 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Przasnysz (330). Inst. Geol., Warszawa. Ba³uk A.,Mamakowa K.,1991 — Stratigraphic position of interglacial deposits at Przasnysz. Kwart. Geol., 35,1. Baraniecka M.D.,1969 — Ukszta³towanie pod³o¿a czwartorzêdu pó³nocnego Mazowsza. Spraw. Bad. Nauk. Kom. Bad. Czwart. PAN, 12. Baraniecka M.D.,1974 — Plejstocen nad doln¹ Wkr¹. Biul. Inst. Geol., 268. Behr J.,Tietze O.,1912 — Die Forsetzung der Lissauer Endmoranen nach Russisch – Polen und die Endmoranen bei M³awa. Jb. Preuss. Geol. Landesanst., 33. Brzeziñski M.,Krawczyk M.,2006a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. M³awa (328). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Brzeziñski M.,Krawczyk M,.2006b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. M³awa (328). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Ciuk E.,1966a — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa mi¹¿szoœci miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Ciuk E.,1966b — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania sp¹gu miocenu. Inst. Geol., Warszawa.

48 Ciuk E.,1966c — Mapa geologiczna trzeciorzêdu l¹dowego w Polsce 1:500 000. Mapa ukszta³towania stropu miocenu. Inst. Geol., Warszawa. Dadlez R.,1998 — Mapa tektoniczna kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na Ni¿u Polskim 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Galon R.,1972 — Geomorfologia Polski. 2. Ni¿ Polski. PWN, Warszawa. Graniczny M.,Doktór S.,Kucharski R.,1995 — Mapa liniowych elementów strukturalnych Polski w skali 1:200 000 na podstawie kompleksowej analizy komputerowej zdjêæ geofizycznych i teledetekcyjnych, ark. Brodnica. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jagodziñska B.,Kalitiuk R.,2008 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych. Temat: Szczegó³owa Mapa Geolo- giczna Polski 1:50 000, ark. Grudusk (329). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Kondracki J.,2009 — Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Kotarbiñski J.,Brzeziñski M.,Krawczyk M.,2001 — Projekt prac geologicznych dla Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark.: Szreñsk (327), M³awa (328) i Grudusk (329). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Królikowski C.,Petecki Z.,1995 — Atlas grawimetryczny Polski 1:500 000. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kubiczek I.,1998 — Mapa Hydrogeologiczna Polski 1:50 000, ark. Grudusk (329). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lencewicz S.,1927 — Dyluwium i morfologia œrodkowego Powiœla. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 2. Lisicki S.,2000 — Kryteria stosowania litotypów glin lodowcowych w badaniach czwartorzêdu. Prz. Geol., 48,4. Lisicki S.,2003 — Litotypy i litostratygrafia glin lodowcowych plejstocenu dorzecza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177. Marek S.(red.), 1983 — Budowa geologiczna niecki warszawskiej (p³ockiej) i jej pod³o¿a. Pr. Inst. Geol., 103. Marek S.,Pajchlowa M.(red.), 1997 — Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153. Marks L., 1980 — Pod³o¿e i stratygrafia osadów czwartorzêdowych w po³udniowo-zachodniej czêœci Pojezierza Mazurskiego. Kwart. Geol., 24,2. Marks L.,1991 — Zasiêgi l¹dolodów zlodowacenia Wis³y w œrodkowej i wschodniej Polsce. Ser. Geogr., UAM, 50. Michalska Z.,1961a — O wieku moren czo³owych okolic M³awy i Przasnysza. W: Prace o plejstocenie Polski œrodkowej. 1. Wyd. Geol., Warszawa. Michalska Z.,1961b — Stratygrafia plejstocenu i paleogeografia pó³nocno-wschodniego Mazowsza. Stud. Geol. Pol., 7. Michalska Z.,1967 — Stratygrafia plejstocenu pó³nocnego Mazowsza w œwietle nowych danych. Acta Geol. Pol., 17,3. Mojski J.E.,Rühle E., 1965 — Atlas Geologiczny Polski 1:300 000. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. 12. Czwartorzêd. Inst. Geol., Warszawa. Morawski W.,2000 — Linijne formy polodowcowe a liniowe elementy strukturalne w rejonie Olsztyna (po³udniowo- -zachodnie Mazury). W: Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu XXI wieku (Andrzejewski L., Molewski P., Wysota W., red.). Wyd. UMK, Toruñ. Motyl-Rakowska J.,Schoeneich K.,1970 — Budowa geologiczna po³udniowo-zachodniego sk³onu anteklizy mazurskiej. Acta Geol. Pol., 20,4. Ró¿ycki S.Z.,1967 — Zarys stratygrafii plejstocenu Polski Œrodkowej. W: Czwartorzêd Polski. PWN, Warszawa. Ró¿ycki S.Z.,Zwierz S., 1952 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Warszawa, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rühle E.,1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Warszawa, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.

49 Stuchlik L., 1975 — Charakterystyka palinologiczna osadów starszego czwartorzêdu na tle górnego trzeciorzêdu z profili otworów wiertniczych pó³nocnego Mazowsza (rejon M³awy i Ostro³êki). Narod. Arch. Geol. PIG-PIB, Warszawa. Stupnicka E.,1997 — Geologia regionalna Polski. Wyd. UW, Warszawa. Szafer W.,1952 — Stratygrafia plejstocenu w Polsce na podstawie florystycznej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 2. To³kanowicz E.,¯ukowski K.,2004 — Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski 1:50 000, ark. Grudusk (329). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Uniejewska M., 2001 — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Janowo (290). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Uniejewska M.,Skocki K.,2002 — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Janowo (290). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] We³niak A., 2007a — Objaœnienia do Szczegó³owej Mapy Geologicznej Polski 1:50 000, ark. Ciechanów (369). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] We³niak A.,2007b — Szczegó³owa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, ark. Ciechanów (369). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. [dokument elektroniczny] Wo³³osowicz S.,1924 — O po³udniowej krawêdzi „prusko-m³awskiego” l¹dolodu w epicentrum ostatniego zlodowacenia. Spraw. Pañstw. Inst. Geol., 2, 3/4. Zientara P.,1988 — Mapa grawimetryczno-sejsmicznych elementów strukturalnych kompleksu cechsztyñsko-mezozoicznego na obszarze wa³u pomorsko-kujawskiego i obszarów przyleg³ych w skali 1:200 000, ark. M³awa. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S., 1948 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Zwierz S.,1953 — Przegl¹dowa Mapa Geologiczna Polski 1:300 000, ark. Olsztyn, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa.