Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz GRUDUSK (329)

Warszawa 2010

Autorzy: Sławomir Dominiak*, Witold Korona*, Jerzy Król**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska*** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska*** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* – Częstochowskie Przedsiębiorstwo Geologiczne Spółka z o.o. ul. Wolności 77/79, 42-200 Częstochowa

** - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu „Proxima” S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

*** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści I. Wstęp - S. Dominiak ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - S. Dominiak ...... 4 III. Budowa geologiczna - S. Dominiak ...... 6 IV. Złoża kopalin - S. Dominiak...... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - S. Dominiak ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - S. Dominiak ...... 12 VII. Warunki wodne - W. Korona ...... 14 1. Wody powierzchniowe ...... 14 2. Wody podziemne ...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby - H. Tomassi-Morawiec...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - P. Kwecko...... 19 IX. Składowanie odpadów - J. Król...... 22 X. Warunki podłoża budowlanego - W. Korona...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - W. Korona...... 31 XII. Zabytki kultury - W. Korona ...... 34 XIII. Podsumowanie - S. Dominiak...... 37 XIV. Literatura - S. Dominiak...... 38 I. Wstęp Arkusz Grudusk Mapy geośrodowiskowej w skali 1:50 000 (MGśP) został wykonany w latach 2009 - 2010 w Częstochowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym „Proxima” SA we Wrocławiu (plansza B). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Grudusk Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w 2004 r. w Państwowym Instytucie Geolo- gicznym w Warszawie (Tołkanowicz, Żukowski, 2004). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcją opracowania i aktualizacji MGśP (Instrukcja..., 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmującej się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowa- niach ekofizjogrficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc w wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania mapy wykorzystano materiały zgromadzone w Centralnym Archi- wum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urzędzie Mar- szałkowskim Województwa Mazowieckiego, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska

3 w Warszawie, Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Warszawie, Wojewódzkim In- spektoracie Ochrony Środowiska w Warszawie, Regionalnym Zarządzie Gospodarki Wodnej w Warszawie oraz Nadleśnictwie Dwukoły i Ciechanów. Wykorzystano również materiały uzyskane w urzędach gmin i powiatów znajdujących się na obszarze arkusza. W sierpniu 2009 roku dokonano wizji lokalnej złóż i punktów występowania kopalin. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Grudusk położony jest pomiędzy 2030’00” a 2045’00” długości geograficznej wschodniej oraz 5300’00” a 5310’00” szerokości geograficznej północnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza poło- żony jest w pasie Nizin Środkowopolskich, w obrębie dwóch mezoregionów: Wzniesień Mławskich i Wysoczyzny Ciechanowskiej (fig. 1). Wzniesienia Mławskie obejmują przeważającą część obszaru arkusza. Jest to najwyżej położony rejon północnego Mazowsza pokryty wzgórzami kemowymi i morenami. Dominują tutaj pola uprawne, a lasy mają mniejsze znaczenie. Wysoczyzna Ciechanowska (obejmująca wschodnią część obszaru arkusza) stanowi płaską równinę utworzoną głównie z glin zwałowych. Powierzchnię równiny urozmaicają doliny niewielkich cieków oraz niewysokie wzniesienia. Morfologia terenu jest zróżnicowana przypominając młody krajobraz pojezierny. Cha- rakterystyczne są tutaj wydłużone ciągi kulminacji porozcinane dolinami cieków wodnych. Deniwelacje terenu sięgają 67 m. Najwyżej położonym punktem (191,8 m n.p.m.) jest szczyt wzniesienia w południowej części obszaru, w okolicach miejscowości Klony. Rejon położony najniżej (124,8 m n.p.m.) stanowi dolina rzeki Łodyni w południowo-zachodniej części obszaru, przy ujściu Giedniówki. Klimat omawianego obszaru charakteryzuje się względnie ciepłymi okresami letnimi, przy dość surowych zimach (średnia temperatura półrocza letniego wynosi 14oC, a półrocza zimowego 0oC). Średnia temperatura roczna osiąga 7oC, przy czym najcieplejszym miesiącem jest lipiec, a najchłodniejszym luty. Okres bezprzymrozkowy trwa około 150 dni. Średnia roczna suma opadów jest niższa od przeciętnej krajowej i nie przekracza 550 mm. Cyrkulacja powietrza jest typowa dla obszaru naszego kraju – wiosną, latem i jesienią dominują wiatry zachodnie, natomiast w okresie zimowym przeważają wiatry ze wschodu (Stachy (red.), 1987).

Fig. 1. Położenie arkusza Grudusk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001)

1 – granice mezoregionów Mezoregiony Niziny Północnomazowieckiej: 318.62 – Równina Raciąska, 318.63 – Wzniesienia Mławskie, 318.64 – Wysoczyzna Ciechanowska, 318.65 – Równina Kurpiowska

Gospodarka omawianego obszaru związana jest z rolnictwem. Uprawiane są podstawo- we rodzaje zbóż, takie jak żyto i owies, a na lepszych glebach – rośliny bardziej wymagające (rzepak, pszenica i buraki cukrowe). Uprawy ziemniaków zajmują stosunkowo nieduże areały. Gospodarstwa rolne, najczęściej o rodzinnym charakterze, są z reguły niewielkie i rozdrobnione. Oprócz upraw roślin popularna jest również hodowla bydła mlecznego i trzody chlewnej. Pod względem administracyjnym omawiany obszar obejmuje fragmenty trzech powia- tów województwa mazowieckiego: mławskiego (gminy: Wieczfnia Kościelna, Dzierzgowo, Szydłowo, Stupsk), ciechanowskiego (gmina Grudusk) oraz przasnyskiego (gminy: Krzyno- włoga Mała i Czernice Borowe). Obszar arkusza charakteryzuje się słabym zurbanizowaniem oraz brakiem ośrodków miejskich i przemysłowych. Największą miejscowością jest Grudusk będący siedzibą władz

5 gminnych. W rejonie miejscowości Łysakowo znajduje się składowisko odpadów dla gminy Grudusk, natomiast pozostałe gminy (poza Szydłowem) posiadają składowiska zlokalizowane poza granicami arkusza. W Grudusku funkcjonuje ponadto mechaniczno-biologiczna oczysz- czalnia ścieków. Większość osiedli jest zwodociągowana, natomiast kanalizację ściekową posiadają tylko nieliczne. W układzie połączeń komunikacyjnych najważniejsze znaczenie mają drogi woje- wódzkie: nr 544 (relacji Brodnica – Ostrołęka) oraz nr 616 – łącząca Ciechanów z Chorzela- mi; drogi te krzyżują się w Grudusku. Podrzędne znaczenie posiada sieć dróg powiatowych i gminnych umożliwiających komunikację pomiędzy mniejszymi miejscowościami na obszarze arkusza.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Grudusk przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudusk (Frankiewicz, Krawczyk, 2009) oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Mława (Bałuk, 1978). Omawiany obszar położony jest na pograniczu dwóch jednostek geologicznych: struk- tury paleozoicznej wyniesienia mazurskiego oraz mezozoicznej niecki brzeżnej. Podłoże kry- staliczne znajduje się na głębokości ponad 2700 m i zapada w kierunku zachodnim. Najstarszymi osadami stwierdzonymi na obszarze arkusza są utwory trzeciorzędu. Za- legają one zgodnie na osadach paleozoiku i mezozoiku, o budowie których brak jest informacji źródłowych. Osady starszego trzeciorzędu (piaski i iły paleocenu oraz piaski glaukonitowe oligocenu) nawiercone zostały w bezpośrednim sąsiedztwie arkusza Grudusk. Miąższość ich może sięgać 120 m. W południowej części arkusza występują piaski miocenu z przewarstwieniami mułków i węgli brunatnych, o łącznej miąższości 135,5 m. W części północnej, w rejonie miejscowości Zawady, Wiksin i Grudusk, nawiercono iły i mułki pliocenu i miąż- szości 40–65 m. Strop utworów trzeciorzędu wykazuje duże deniwelacje (co jest rezultatem procesów erozyjnych), generalnie obniżając się w kierunku południowym. Utwory czwartorzędu reprezentowane są przez osady zlodowaceń południowo-, środ- kowo- i północnopolskich. Pokrywają one cały obszar arkusza (fig. 2), a miąższość ich zmie- nia się od 20 m w części centralnej i północnej do 270 m w części południowej. Utwory zlo- dowaceń południowopolskich zachowały się jedynie w obniżeniach podłoża czwartorzędu. Są to gliny zwałowe oraz osady wodnolodowcowe i zastoiskowe o miąższości sięgającej kilka- dziesiąt metrów.

6 Powyżej utworów zlodowaceń południowopolskich występuje lokalnie seria rzeczno- jeziornych osadów interglacjału mazowieckiego (piaski ze żwirem, mułki, iły). Stwierdzono je w rejonie miejscowości Krzywonoś, gdzie osiągają miąższość 7 m.

Fig. 2. Położenie arkusza Grudusk na Mapie geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej red., 2006

Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach; Plejsto- cen, zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 14 – piaski i żwiry sandrowe; zlodowacenia środko- wopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i żwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki i żwiry ozów, 27 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe Numeracja wydzieleń zgodna z Mapą (Marks. i in. red., 2006).

Najbardziej rozpowszechnione na obszarze arkusza są osady zlodowaceń środkowo- polskich. W centralnej i wschodniej części arkusza występują rozległe pokrywy glin zwało- wych tego wieku. Gliny tworzą trzy poziomy, a powierzchnię wysoczyzn budują gliny stadia- łu górnego zlodowacenia warty. Na glinach występują pokrywy piasków i żwirów wodnolo-

7 dowcowych, tworzące równiny sandrowe w zachodniej części obszaru oraz w rejonie Szum- ska. W morfologii terenu wyraźnie zaznaczają się osady moren czołowych, ozów i kemów. Od miejscowości Krery przez Zawady, Rzęgnowo po Ożumiech ciągnie się łuk moreny czo- łowej (tzw. morena rzęgnowska). Morenę budują piaski i żwiry o miąższości około 30 m. Mniejsze formy czołowomorenowe występują pomiędzy Gruduskiem a Żarnowcem. Na zapleczu strefy czołowomorenowej wyznaczonej przez morenę rzęgnowską oraz pomię- dzy miejscowościami Klary i Andrychów występują piaski, żwiry i mułki kemów. Budują one pagórki i wzgórza, których względna wysokość sięga 20–25 m. Formy ozowe zaznaczają się w morfologii terenu jako ciągi wzgórz piaszczysto-żwirowych o przebiegu południkowym. Występują one pomiędzy miejscowościami: Strzelnia, Przywilcz, Klary oraz pomiędzy Dęb- skiem a Krzywonosią, gdzie osiągają miąższość około 20 m. W południowej i południowo- zachodniej części obszaru (pomiędzy Piegłowem a Mierzanowem oraz w rejonie Łysakowa) stwierdzono występowanie piasków, mułków i iłów zastoiskowych. W rejonie miejscowości Polanka, na południe od arkusza Grudusk, utwory te osiągają miąższość ponad 60 m. Osady interglacjału eemskiego nie zostały stwierdzone na omawianym obszarze, jednak nie jest wykluczone, że zachowały się w obniżeniach starszego podłoża. W okresie zlodowaceń północnopolskich obszar arkusza położony był w strefie pery- glacjalnej, w sąsiedztwie czoła lądolodu. W wyniku intensywnych procesów denudacji i ero- zji powstały piaszczysto-gliniaste pokrywy deluwialne i eluwialne, o miąższości nie przekra- czającej kilku metrów. W schyłkowym okresie zlodowaceń północno-polskich akumulowane były piaski z domieszką żwiru, budujące taras nadzalewowy w dolinie rzeki Łydyni. Utwory holoceńskie stanowią piaski rzeczne tarasów zalewowych oraz namuły i torfy, które akumulowane są współcześnie w dolinach rzecznych i zagłębieniach bezodpływowych terenu. Miąższość tych osadów jest niewielka i z reguły nie przekracza kilku metrów.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Grudusk aktualnie udokumentowanych jest sześć złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego (tabela 1). W części północno-wschodniej znajduje się wybilansowane złoże piasków i żwirów „Rzęgnowo”. Przyczyną wybilansowania było zakończenie eksploatacji i wyczerpanie zasobów złoża. Złoże piasków i żwirów „Dębsk” udokumentowane zostało jednym opracowaniem, łącznie ze złożem „Sławogóra” (Jórczak, Butrymowicz, 1966). Każde ze złóż figuruje w ewi- dencji jako odrębny obiekt. W 1997 wykonano dodatek nr 1 do dokumentacji (Palczuk,

8 1997a), w którym zaktualizowano zasoby i powierzchnię po udokumentowaniu w granicach złoża „Dębsk” – złoża „Dębsk II”. W roku 2007 wykonano dodatek nr 2 (Gołubowski, 2007) aktualizujący zasoby i powierzchnię po udokumentowaniu złoża „Dębsk III” (poza granicami omawianego arkusza). Aktualna powierzchnia złoża „Dębsk” wynosi 13,11 ha (4 pola), a se- rię złożową tworzą piaski i żwiry ozów zlodowaceń środkowopolskich. Miąższość złoża waha się od 2,7 do 16,0 m (średnio 7,4 m), natomiast nadkład stanowi warstwa gleby i piasku za- glinionego o grubości od 0,2 do 5,3 m (średnio 1,5 m). Złoże udokumentowano w warstwie suchej. Zawartość ziarn o średnicy do 2 mm (punkt piaskowy) mieści się w granicach od 31,9 do 67,8% (średnio 50,0%), natomiast zawartość pyłów mineralnych wynosi: 1,0 - 4,8% (śred- nio 2,2%). Złoże piasków i żwirów „Dębsk II” zostało wydzielone ze złoża „Dębsk” (Palczuk, 1997 a,b), pod względem genetycznym są to więc utwory tego samego rodzaju. Powierzchnia złoża wynosi 2,25 ha, natomiast miąższość kopaliny waha się od 3,1 do 11,3 m (średnio 7,6 m). Grubość warstwy gleby zalegającej w nadkładzie złoża wynosi od 0,2 do 0,5 m (śred- nio 0,3 m). Poziom wód gruntowych występuje poniżej spągu serii złożowej. Punkt piaskowy waha się od 36,2 do 99,3% (średnio 66,2%), natomiast zawartość pyłów mineralnych mieści się w przedziale 0,8 - 5,4% (średnio 2,4%). W północno-wschodniej części obszaru, w obrębie utworów czołowomorenowych zlodowaceń środkowopolskich udokumentowano złoża: „Rzęgnowo II”, „Rzęgnowo III” oraz „Ożumiech”. Złoże piasków i żwirów „Rzęgnowo II” udokumentowano w 1980 r., na powierzchni 21,90 ha (Surma, Solczak, 1980). Seria złożowa o miąższości od 2,5 do 24,2 m (średnio 11,4 m), występuje pod nadkładem gleby, piasku i gliny o grubości od 0,2 do 14,3 m (średnio 4,0 m). Złoże udokumentowano w warstwie suchej. Punkt piaskowy mieści się w granicach od 15,5 do 68,1% (średnio 48,1%), natomiast zawartość pyłów mineralnych waha się od 0,1 do 3,1% (średnio 1,3%). Na wschód od złoża „Rzęgnowo II” udokumentowano złoże piasku „Rzęgnowo III” (Tubacka, 1984). Powierzchnia złoża wynosi 6,11 ha, natomiast miąższość kopaliny waha się od 6,5 do 24,7 m (średnio 14,4 m). Seria złożowa jest niezawodniona, a nadkład stanowi warstwa gleby i piasku gliniastego o grubości od 0,0 do 6,0 m (średnio 0,9 m). Punkt piaskowy mieści się w granicach od 65,1 do 98,0% (średnio 79,0%), natomiast zawartość pyłów mineralnych: od 0,7 do 10,0% (średnio 3,5%).

9 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Nr geologiczne Kategoria zagospodaro- Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złoża Nazwa Rodzaj Wiek kompleksu bilansowe rozpoznania wania złoża (tys. ton) kopaliny złóż Przyczyny na złoża kopaliny litologiczno- (tys. ton) konfliktowości mapie -surowcowego wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in. red., 2009) złoża Klasy Klasy 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1. Dębsk pż Q 1 146 C1 Z - Sb, Sd 4 A -

2. Dębsk II pż Q 159 C1 G 2 Sb, Sd 4 A -

3. Rzęgnowo II pż Q 4 994 C2 N - Sb 4 C K, L, Z

4. Rzęgnowo III p Q 1 436 C1* Z - Sb 4 A -

10 5. Ożumiech pż Q 99 C1 Z - Sd 4 A -

6. Piegłowo p Q 326 C1 N - Sb 4 A - Rzęgnowo pż Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 3: p – piaski, pż – piaski i żwiry Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: C1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* – złoże o zasobach zarejestrowanych (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: złoża: 4 – złoża powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: A – złoże małokonfliktowe, C – złoże bardzo konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu

Złoże piasków i żwirów „Ożumiech” udokumentowano na powierzchni 2,99 ha (Ma- tuk, Bujalska, 1977). Miąższość kopaliny waha się od 1,9 do 14,2 m (średnio 7,8 m), natomiast grubość warstwy nadkładu (gleby, piasku pylastego i gliny) wynosi od 0,0 do 2,0 m (średnio 0,7 m). Punkt piaskowy waha się od 25,8 do 99,5% (średnio 63,5%), a zawartość pyłów mineralnych: od 1,8 do 10,4% (średnio 3,9%). Powierzchnia złoża piasku „Piegłowo” wynosi 1,99 ha (Gołubowski, 2008). Serię złożową tworzą osady wodnolodowcowe zlodowaceń środkowopolskich. Miąższość kopaliny waha się od 7,5 do 9,8 m (średnio 8,7 m). Nadkład stanowi warstwa gleby i gliny o grubości od 0,0 do 1,6 m (średnio 0,8 m). Złoże jest częściowo zawodnione, poziom wód gruntowych występuje na głębokości od 7,5 do 10,1 m p.p.t. Punkt piaskowy mieści się w granicach od 70,3 do 81,5% (średnio 75,8%), natomiast zawartość pyłów mineralnych waha się od 2,1 do 3,1% (średnio 2,5%). Według klasyfikacji sozologicznej z punktu widzenia ochrony złóż (Zasady, 2002) wszystkie złoża zaliczono do powszechnych, licznie występujących na terenie całego kraju. Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie złoża (z wyjątkiem jednego) uznano za małokonfliktowe, możliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń. Złoże „Rzęgno- wo II” sklasyfikowano jako bardzo konfliktowe – z uwagi na ochronę krajobrazu, lasów oraz konflikt zagospodarowania terenu (występowanie w granicach stanowiska dokumentacyjnego przyrody nieożywionej „Morena Rzęgnowska”). Objęcie moreny ochroną wyklucza możli- wość jej eksploatacji.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spośród 6 złóż kopalin udokumentowanych na obszarze arkusza Grudusk – aktualnie zagospodarowane jest złoże „Dębsk II”, eksploatacja złóż: „Dębsk”, „Rzęgnowo III” i „Ożu- miech” została zaniechana, natomiast złoża „Rzęgnowo II” i „Piegłowo” nie były dotąd zagospodarowane. Złoże „Dębsk II” eksploatowane jest w sposób ciągły, systemem odkrywkowym. Udokumentowane zostało ono w granicach złoża „Dębsk”, obejmując częściowo stare wyrobisko powstałe w wyniku eksploatacji tego złoża. Wyrobisko ma charakter wgłębny, a jego wymiary wynoszą około 350 x 150 x 6 m. Eksploatacja prowadzona jest od 1997 r., w granicach obszaru górniczego o powierzchni 1,90 ha. W 2008 r. ze złoża wydobyto 2 tys. ton pia- sków i żwirów, które wykorzystano do celów budowlanych i drogowych. Surowiec nie wymaga przeróbki. Koncesja na eksploatację ważna jest do końca 2010 r.

11 Wydobycie kopaliny ze złóż „Dębsk”, „Rzęgnowo III” i „Ożumiech” zostało zaniechane. Złoże „Dębsk” było eksploatowane w latach 1972-94 (dwa wyrobiska), natomiast zło- ża „Ożumiech” i „Rzęgnowo III” eksploatowano w latach 70 i 80-tych ubiegłego wieku. Ko- palina była wykorzystywana na potrzeby budowlane i drogowe. W wyniku eksploatacji w/w złóż powstały odkrywki o powierzchni od około 0,9 do 5,2 ha i głębokości 5–6 m. Wy- robiska złoża „Dębsk” są niezrekultywowane, wyrobisko złoża „Ożumiech” uległo częścio- wej „samoistnej” rekultywacji leśnej, natomiast odkrywka złoża „Rzęgnowo III” jest całko- wicie zrekultywowana w kierunku leśnym. W granicach złoża „Piegłowo”, które jest niezagospodarowane, znajduje się odkrywka o powierzchni 0,4 ha powstała przed udokumentowa- niem złoża. Wyrobisko górnicze wybilansowanego złoża „Rzęgnowo” zostało częściowo zre- kultywowane w kierunku leśnym. Aktualnie na obszarze arkusza prowadzone jest okresowe wydobywanie kruszywa naturalnego (piasków i żwirów oraz piasków) w tzw. „dzikich” wyrobiskach. Zlokalizowane są one w rejonie miejscowości: Kitki, Zawady, Rzęgnowo, Grudusk, Strzelnia i Klary. Surowiec wykorzystywany jest przez miejscową ludność na lokalne potrzeby budowlane.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Grudusk istnieją możliwości udokumentowania złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego. Obszarów prognostycznych nie wytypowano z uwagi na ochronę gleb i lasów oraz niepełne i szacunkowe dane dotyczące miąższości kopalin oraz brak para- metrów jakościowych. Znaczenie surowcowe na obszarze omawianego arkusza posiadają kompleksy skał okruchowych. Rejony perspektywiczne występowania kruszywa naturalnego (piasku i piasku ze żwirem) wyznaczono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Bałuk, 1978) oraz obserwacji terenowych. Zlokalizowane są one w okolicach miejscowości: Dębsk, Kitki, Dzierzgowo, Rzęgnowo, Kosiły, Grudusk-Olszak, Kolonia-Kosmowo oraz Łysakowo. W okolicach Dębska i Woli Dębskiej znajdują się ozy. W południowej części udokumentowano tutaj złoża „Dębsk” i „Dębsk II”. Serię złożową tworzą piaski, w których tkwią gniazda i soczewy piaszczysto-żwirowe. O miąższości tych osadów można wnioskować na podstawie udokumentowanych złóż, w granicach których osiąga ona 16 m. Za perspektywiczne dla występowania piasków ze żwirem uznano również wzgórze moreny czołowej w okolicach miejscowości Kitki (gdzie prowadzona jest okresowa eksploat-

12 acja kruszywa na potrzeby lokalne) oraz kem w rejonie Dzierzgowa. Względna wysokość tych form morfologicznych sięga 10 m. Perspektywiczna dla występowania piasków i żwirów jest wschodnia część moreny rzęgnowskiej, w okolicach miejscowości Rzęgnowo i Kosiły. Miąższość serii piaszczysto- żwirowej dochodzi do około 25 m, natomiast grubość nadkładu z reguły nie przekracza kilku metrów. W obrębie moreny udokumentowano złoża kruszywa naturalnego „Rzęgnowo” (obecnie wybilansowane), „Rzęgnowo II”, „Rzęgnowo III” oraz „Ożumiech”. Eksploatacja zachodniej części moreny jest wykluczona z uwagi na objęcie ochroną jako stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej. Perspektywę występowania piasków stanowi wzgórze morenowe w okolicach miej- scowości Grudusk – Olszak oraz kem w rejonie Kolonii Kosmowo. Wysokość względna tych form morfologicznych wynosi około 7–10 m. W południowo-zachodniej części kemu znajduje się stare wyrobisko eksploatacji piasku. Oz w rejonie miejscowości Łysakowo i Klary był obiektem prac geologiczno- poszukiwawczych (Kaczorek, 1967). Wzdłuż rozciągłości formy ozowej odwiercono 8 otwo- rów o łącznym metrażu 45,1 mb. Północna część ozu uznana została za perspektywiczną (pod nadkładem gleby występują tam piaski o miąższości ponad 6 m), natomiast część południowa jest negatywna dla występowania kruszywa – nawiercono tam gliny. Badań jakościowych piasków nie wykonano. Negatywnym wynikiem zakończyły się również prace poszukiwawcze piasków i żwi- rów w okolicach miejscowości: Nosarzewo-Borowe (Jórczak, 1967), Tyszki-Bregendy (Jasiń- ska-Borek, 1964; Liwska, 1985) i Zberoż (Karczewska, 1967). Rozpoznanie w/w obszarów przeprowadzono w oparciu o zaprojektowane prace wiertnicze oraz na podstawie obserwacji istniejących odkrywek. Stwierdzono, iż występują tutaj przewarstwienia piasków i glin, w których sporadycznie tkwią soczewy piasków i żwirów. Miąższość kruszywa piaszczysto- żwirowego dochodzi do kilku metrów, nie przekraczając 4,6 m. O zakwalifikowaniu badanych obszarów jako negatywne zadecydowała zbyt mała miąższość serii złożowej oraz brak ciągłości pokładów kruszywa. Na obszarze arkusza nie stwierdzono perspektywicznych wystąpień torfów (Ostrzy- żek, Dembek, 1996).

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Pod względem hydrograficznym obszar arkusza Grudusk położony jest w dorzeczu Narwi. Większą część omawianego terenu odwadniana jest przez rzekę Orzyc oraz jej prawostronne dopływy: Tamkę i Węgierkę. W południowo-zachodniej części obszaru przepływa Łydynia z uchodzącą do niej Giedniówką. Łydynia stanowi lewobrzeżny dopływ Wkry, natomiast Wkra i Orzyc to prawostronne dopływy Narwi. Poza wymienionymi rzekami na omawianym terenie występują drobne cieki i kanały melioracyjne odwadniające podmokłości. Tereny podmokłe koncentrują się w północnej części obszaru, w dolinie Orzyca i Tamki. Je- dyny naturalny zbiornik wód stojących stanowi niewielkie jezioro w Rudnie Jeziorowym, o powierzchni około 0,5 km2, znajdujące się przy wschodniej granicy arkusza. W granicach arkusza Grudusk nie prowadzi się monitoringu czystości wód powierzchniowych, a o czystości wód rzek można wnioskować na podstawie badań przeprowa- dzonych poza granicami arkusza. Monitoring wód powierzchniowych prowadzony jest przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. Stan czystości wód w rzekach określany jest zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Rozporządzenie..., 2008). W 2008 r. badano stan wód Orzyca i Łydyni, w odcinkach przyuj- ściowych tych rzek. Jednolita część wód o nazwie „Orzyc od Ulatówki do ujścia”, badana była w Szelkowie, poza południową wschodnią granicą arkusza. Wody Orzyca na odcinku od Ulatówki do Szelkowa charakteryzowały się umiarkowanym stanem ekologicznym (III klasa), a ich stan chemiczny nie osiągnął stanu dobrego (stan ogólny uznano za zły). Jednolita część wód Łydyni o nazwie „Łydynia od Pławnicy do ujścia”, badana była w Gutarzewie, na południe od obszaru arkusza. Wody Łydyni na odcinku od Pławnicy do Gutarzewa charakte- ryzowały się dobrym i powyżej dobrego stanem ekologicznym (II klasa), a ich stan chemiczny i ogólny uznano za dobry (Stan..., 2009). 2. Wody podziemne Główny użytkowy poziom wodonośny związany jest z piaszczystymi utworami między- glinowymi o różnych parametrach filtracyjnych, akumulowanymi głównie w czasie interglacjału mazowieckiego (Kubiczek, 1998). Tworzy go kilka warstw wodonośnych pozostających ze sobą w więzi hydraulicznej. Na obszarze zajmującym około 15% powierzchni w środkowej części arkusza (linia Grudusk – Zawady) brak jest poziomu użytkowego w osadach czwartorzędo- wych. Związane jest to z obecnością iłów plioceńskich bezpośrednio pod cienką (20–40 m) warstwą glin zwałowych. W tym rejonie znaczenia użytkowego nie mają zawodnione piaski

14 występujące bezpośrednio pod powierzchnią terenu, ani osady trzeciorzędu. Na obszarze arkusza Grudusk miąższość czwartorzędowych utworów wodonośnych jest wyraźnie zróżnicowana. W zachodniej części omawianego obszaru waha się w granicach od 5–20 m, natomiast na wschodzie sięga od 20 do ponad 40 m. Osady wodonośne cechuje przeważnie niski współczynnik filtracji (średnio 5–14 m/24h), charakterystyczny dla piasków drobnoziarnistych i pylastych. Jedynie w rejonie wsi Wiksin gdzie utworami wodonośnymi są piaski średnioziarniste, współczynnik filtracji wynosi 20 m/24h. Zwierciadło głównego użytkowego poziomu wodonośnego ma na ogół charakter na- porowy, generalnie współkształtny z morfologią terenu. Na przeważającej części obszaru główny poziom wodonośny jest izolowany utworami słaboprzepuszczalnymi, przeważnie gliną zwałową o miąższości 10–50 m, a miejscami powyżej 50 m. W północnej części obszaru arkusza, w rejonie Dzierzgówek – Ruda oraz w części centralnej (w rejonie Kluszewo – Garlino) poziom wodonośny występuje pod niewielkim nadkładem utworów słabo przepuszczalnych lub bezpośrednio pod powierzchnią terenu (Kubiczek, 1998). Główny poziom użytkowy ujmowany jest otworami studziennymi o głębokościach przeważnie 35–75 m. Woda na większej części obszaru charakteryzuje się średnią jakością ze względu na ponadnormatywne stężenia żelaza i manganu i wymaga prostego uzdatniania. Dobra i trwała jakość wód, które nie wymagają uzdatniania, występuje w północno- wschodniej części arkusza i na niewielkim obszarze przy zachodniej granicy (Kubiczek, 1998). Ze względu na skomplikowaną budowę geologiczną i zróżnicowane parametry hydrogeologiczne wydajności potencjalne studni wykazują znaczną zmienność, przy czym są wyższe w części wschodniej omawianego obszaru, gdzie wahają się od 40 do70 m3/h. W części zachodniej wydajność potencjalną studni oszacowano średnio na 10–50 m3/h (Kubiczek, 1998). Większe ujęcia komunalne znajdują się w miejscowościach: Dzierzgówek (zasoby eksploatacyjne: 80 m3/h), Dzierzgowo (zasoby eksploatacyjne: 72 m3/h), Krzywonoś (zasoby eksploatacyjne: 62 m3/h), Pawłowo - Kościelne (zasoby eksploatacyjne: 60 m3/h), Piegłowo (zasoby eksploatacyjne: 60 m3/h), Grudusk (zasoby eksploatacyjne: 54 m3/h), Czernice - Bo- rowe (zasoby eksploatacyjne: 43 m3/h), Rudno Kmiece (zasoby eksploatacyjne: 40 m3/h ), Wiksin (zasoby eksploatacyjne: 40 m3/h), Zawady (zasoby eksploatacyjne: 35 m3/h), Garlino (zasoby eksploatacyjne: 30 m3/h). Ujęcia komunalne w Grudusku i Rudnie Kmiecym są jednootworowe, natomiast pozostałe – wielootworowe. Dla ujęć w: Dzierzgówku, Dzierzgowie, Krzywonosiu, Piegłowie i Zawadach ustano- wione zostały strefy ochrony pośredniej.

15 Użytkownikami posiadającymi studnie przemysłowe o największych wydajnościach eksploatacyjnych są: dawny zakład eksploatacji kruszywa w Rzęgnowie (zasoby eksploatacyjne: 120 m3/h – obecnie ujęcie nieczynne), gospodarstwo rolne w Rzęgnowie (zasoby eksploatacyjne: 37 m3/h), gospodarstwo rolne w Kuskowie (zasoby eksploatacyjne: 32 m3/h), gospodarstwo rolne w Brońkach (zasoby eksploatacyjne: 28 m3/h – jednootworowe), zakład mleczarski w Grudusku (zasoby eksploatacyjne: 25 m3/h). Ujęcia przemysłowe w Rzęgnowie i Brońkach są jednootworowe, natomiast ujęcia w Kuskowie i Grudusku – wielootworowe. Według Kleczkowskiego cały obszar arkusza Grudusk położony jest w obrębie trzecio- rzędowego zbiornika wód podziemnych – Subniecka Warszawska (GZWP nr 215); (fig. 3).

Fig. 3. Położenie arkusza Grudusk na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000, wg. A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar najwyższej ochrony (ONO) GZWP; 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO) GZWP; 3 – granica GZWP w ośrodku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 214 - Zbiornik (QMK) Działdowo, czwartorzęd (Q) 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr) ,219 – Zbiornik m. morenowy rz. g. Łydynia, czwartorzęd (Q)

16 Trzeciorzędowy poziom wodonośny występuje na głębokości 215-254 m p.p.t. Brak jest studni, które ujmowały by wody z tego poziomu wodonośnego. Część południowo- zachodnia arkusza obejmuje fragment czwartorzędowego, międzymorenowego zbiornika rzeki górnej Łydyni (GZWP nr 219), w obrębie którego ustanowiono obszar wysokiej ochrony (OWO) (Kleczkowski red., 1990). Dla żadnego z wymienionych zbiorników nie zostały wy- konane szczegółowe dokumentacje hydrogeologiczne.

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie..., 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Grudusk, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu

17 Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Rozporządzenie..., 2002).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożliwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 3. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km.

18 Tabela 2

Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Wartość Wartość przeciętnych zawartości przeciętnych (median) w glebach w glebach na (median) obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie arkuszu 329 - w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Grudusk arkuszu 329 - Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Grudusk

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–2,5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 17–48 23 27 Cr Chrom 50 150 500 2–6 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 14–55 22 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1,5–3 1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–8 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 6–16 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,1 0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 329 - Grudusk 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- arkusza 329 - Grudusk do poszczególnych grup zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytkowania (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowa- nym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

19 Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 2,8 nGy/h do 40,1 nGy/h. Średnia wartość wynosi 28,0 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma wahają się w zakresie od 15,3 do 59,5 nGy/h i średnio wynoszą 45,5 nGy/h. W profilu zachodnim podobnymi poziomami promieniotwórczości naturalnej (25-40 nGy/h) odznaczają się utwory wodnolodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego (piaski i żwiry) i - pochodzące z tego samego okresu zlodowacenia - osady zastoiskowe (iły, mułki i piaski) oraz piaski i żwiry ozów. Najniższymi wartościami promieniowania gamma (ok. 20 nGy/h i poni- żej) charakteryzują się torfy. W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania gamma są wyraźnie wyższe niż w profilu zachodnim, co jest związane z występowaniem we wschodniej i środkowej części badanego obszaru utworów o odmiennej litologii. Wzdłuż profilu wschodniego dominują gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego cechujące się wysokim wartościami promieniowania gamma – rzędu 40-60 nGy/h. Najniższa zarejestrowa- na w tym profilu wartość promieniowania gamma (35,4 nGy/h) jest związana z holoceńskim osadami rzecznymi (mułki, piaski, żwiry). Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są generalnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 1,8 do 5,2 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego – od 1,5 do 11,9 kBq/m2. Lokalnie podwyższone stężenie cezu w profilu wschodnim (11,9 kBq/m2) jest związane z niebyt intensywną anomalią rozciągająca się pomiędzy: Olsztynem, Piszem, Ostrołęką i Przasnyszem i nie stwarzają żadnego zagrożenia radiologicznego dla ludności.

20 329W PROFIL ZACHODNI 329E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5888815 5890392 5887831 5886846 m m5884335 5884805 5882679 5882647 5878717

5880848 5875689 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 70

nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5888815 5890392 5887831 5886846 m m5884335 5884805 5882679 5882647 5878717

5880848 5875689 0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Grudusk (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie …, 2003). W nielicznych przypad- kach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów praw- nych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzecz- ności z możliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania skła- dowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrę- bie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 3; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

22 Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10-9 Iły, -9 iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 * 10

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 * 10-7 Gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne- go użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Grudusk Mapy hydrogeolo- gicznej Polski w skali 1:50 000 (Kubiczek, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wy- znacza się w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Grudusk bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: - obszary występowania osadów holoceńskich: torfów (zajmujących obszary den zagłębień końcowych i równin sandrowych między Grzybowem, Dębskiem, Kretówką i Niemyjami,

23 a także wypełniających liczne mniejsze zagłębienia w obrębie doliny Łydyni i małych do- linek rzecznych, jak również występujących w zagłębieniach różnej genezy w rejonie Gruduska i Jastrzębca), namułów zagłębień bezodpływowych i den dolinnych (w zagłę- bieniach na wysoczyźnie, równinach sandrowych i zastoiskowych w rejonie Grzybowa, Wasił, Dębska, Dobrogost, Garlina, Szumska, Dzierzgowa, Cichowa, Wiksina i Żmijewa, a także w dolinach erozyjnych wód roztopowych i dolinach Łydyni i jej dopływów), pia- sków humusowych den i obniżeń (występujących w przewadze w północno-zachodniej i północnej części arkusza), piasków rzecznych zagłębień przepływowych i okresowo przepływowych (w południowej części arkusza, występujących najliczniej między Żmi- jewem i Humęcinem), piasków i lokalnie żwirów rzecznych (występujących w obrębie dolin rzeki Łydyni i jej dopływów), gytii (występujących w podłożu torfów w północno- zachodnim narożu arkusza w rejonie Niemyj Starych), kredy jeziornej (występującej jedynie w okolicy Dębska, w północno-zachodnim narożu arkusza); - strefy szerokości 250 m od holoceńskich torfów i namułów torfiastych; - tereny występowania chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego wraz ze stre- fą o szerokości 250 m, występujących głównie w północno-zachodniej i północnej części arkusza, zajmujących rozległe powierzchnie w obrębie den dolin rzecznych: Orzyca i Tamki oraz Łydyni i jej dopływów. - tereny podmokłe wraz ze strefą 250 m w obrębie doliny rzeki Orzyc oraz występujące wzdłuż dolin cieków i w obszarach porośniętych lasami oraz na obszarze występowania łąk; - doliny rzek: Giedniówka, Łydynia, Tamka, Węgierka, Orzyc, a także niektórych drobnych cieków; - otoczenie jeziorka w Rudnie Jeziorowym (przy wschodniej granicy arkusza) ze strefą 250 m od jego brzegu; - obszary zwartej zabudowy mieszkaniowej miejscowości Grudusk, Dzierzgowo i Czernice Borowe, będących siedzibami gmin; - obszar płytkiego występowania pierwszego głównego użytkowego poziomu wodonośne- go (w środkowo-wschodniej części obszaru arkusza). Zwierciadło wody na tym obszarze występuje na głębokości <5 m p.p.t. w utworach piaszczystych zlodowacenia warty. Ze względu na brak izolacji od powierzchni terenu wody te narażone są na wpływ zanie- czyszczeń antropogenicznych. Dla obszaru tego określono średni stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego - ujęcia wód podziemnych znajdujące się w miejscowościach: Dzierzgówek, Dzierzgowo, Krzywonoś, Zawady i Piegłowo-Wieś;

24 - zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, stanowiące niewielki procent powierzchni (głównie w północnej części arkusza); Obszary bezwzględnie wyłączone zajmują ponad 40% waloryzowanego terenu. Za- znaczyć należy, że granice części wydzieleń, z uwagi na ich niewielkie powierzchnie zostały zgeneralizowane i weszły w obręb wyłączeń bezwzględnych, bądź w obręb określonego typu potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują około 60% powierzchni arkusza. Do lokalizacji składowisk odpadów preferowane są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 3). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Grudusk Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Frankiewicz, Krawczyk, 2009). Podkreślić należy, że charakterystyka litologiczna utworów stanowiących naturalną barierę geologiczną, przedstawiona w objaśnieniach do SMGP i profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy. W obrębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniające warunki dla bezpośredniej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wykazują gliny zwałowe (górne) stadiału środ- kowego zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie), które tworzą pakiet gruntów słabo przepuszczalnych. Występują one powszechnie na powierzchni wysoczyzny moreno- wej. Analiza otworów wiertniczych wykazuje, iż w centralnej części arkusza, w okolicach Gruduska, występują gliny piaszczysto-ilaste ze żwirem, o miąższości 3,0 m. Największą po- wierzchnię zajmują gliny piaszczysto-mułkowe, wykształcone na południowym wschodzie i wschodzie obszaru (pomiędzy Pszczółkami a Brońkami oraz w okolicy Czernic Borowych), gdzie osiągają miąższość od 6 do 22 m. Na pozostałym obszarze miąższość tych glin waha się w przedziale 1–12 m. Dobre właściwości izolacyjne wykazują również czerwone i czerwono- brązowe gliny ilaste i mułki (miejscami z przewarstwieniami piaszczystymi) opisywane jako tzw. „glinoiły”, nadbudowujące na ogół na powierzchnię stropową glin zwałowych górnych lub osadów zastoiskowych. Ich maksymalna miąższość w okolicy Kostusina i Zawad przekracza 8 m. Występują one głównie w centralnej i południowej części arkusza. Na obszarze położonym między Kuskowem i Brońkami warstwa glin zwałowych miąższości 13 m pod-

25 ścielona jest 26-metrowym kompleksem iłów zastoiskowych i kolejnym pakietem gliniastym. Łączna miąższość słabo przepuszczalnej bariery izolacyjnej przekracza tam 50 metrów. W najbliższej okolicy Kuskowa występuje pakiet różnowiekowych glin zwałowych, utworzo- ny przez osady zlodowaceń: warty, odry i sanu, osiągający miąższość 60–70 m. Miąższość glin zwałowych występujących w granicach wyznaczonych POLS jest wystarcza- jąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów obojętnych. Obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych wyznaczono w większości w centralnej i wschodniej części arkusza. W tych obszarach gliny zlodowacenia warty przykryte są głównie piaskami, żwirami i głazami lodowcowymi. Miąższość występujących tu glin wynosi od około 3 do 11 m. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania badań geologicznych na etapie prac przy- gotowawczych w celu potwierdzenia występowania glin zwałowych i określenia ich właści- wości jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary przypowierzchniowego występowania piasków, mułków lokalnie żwirów i glin wytopiskowych, piasków i mułków wodnolodowcowych (górnych i dolnych), piasków i mułków tarasów kemowych, piasków, mułków i żwirów plateau kemowych, mułków, pia- sków i żwirów kemów i akumulacji szczelinowej (lokalnie moren martwego lodu i moren czołowych), ozów, a także piasków, żwirów i głazów lodowcowych, określono jako pozba- wione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska na tych terenach wiąże się z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe piętro wodonośne. Główny użytkowy poziom wodonośny (GPU) zlokali- zowany jest w międzyglinowych utworach piaszczystych, osadzonych na ogół w interglacjale mazowieckim. Główny użytkowy poziom wodonośny izolowany jest utworami słabo prze- puszczalnymi o miąższości 10–50 m (miejscami powyżej 50 m). Na obszarach POLS, w środkowej części arkusza (rejony: Purzyce-Trojany – Łysakowo – Strzelnia, między Żar- nowem i Zawadami oraz na południe od Dzielina) zaznacza się brak głównego poziomu użyt- kowego w osadach czwartorzędowych, z uwagi na wyniesienie stropu osadów neogeńskich. Wody piętra czwartorzędowego, w obrębie większości obszarów POLS charakteryzują się niskim stopniem zagrożenia (ze względu na stan zagospodarowania terenu oraz jakość bariery izolacyjnej). Dużą odporność na zanieczyszczenia z powierzchni wykazuje obszar położony między Przywilczami, Kuskowem i Chrostowem, dla którego określono bardzo niski stopień zagrożenia GPU. Jedynie na niewielkim obszarze, w Grudusku, w rejonie Łysakowa, Klar i Humięciona, Rzęgnowa i Żaboklika oraz w otoczeniu Krzywonosa i Czernic Borowych,

26 w związku z występowaniem ognisk zanieczyszczeń wskazano średni stopień zagrożenia. Należy podkreślić, że w przypadku omawianego rejonu każdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymagać będzie przeprowadzenia szczegółowych badań geologicznych (mających na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-inżynierskich. W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie przyrody, ochronie wód podziemnych a także ze względu na bliskość zwartej zabudowy. Warunkowe ograniczenie z uwagi na ochronę przyrody (oznaczone indeksem „p”) do- tyczy terenów objętych granicami obszarów chronionego krajobrazu: Krośnicko- Kosmowskiego oraz Zieluńsko-Rzęgnowskiego. Warunkowe ograniczenie oznaczone symbolem „w” zlokalizowane jest w południo- wej części arkusza, ze względu na występowanie dotychczas nieudokumentowanego główne- go zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 219 - rzeki Łydynia. Warunkowe ograniczenie oznaczone indeksem „b” obejmuje strefę w promieniu 1 km od zwartej zabudowy miejscowości Grudusk, Dzierzgowo oraz Czernice Borowe, będących siedzibami gminy. Lokalizacja składowisk w obrębie rejonów posiadających powyższe ograniczenia po- winna być rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny jego oddziaływania na środowisko, a w dalszej procedurze - w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej, odpowiednimi służbami ochrony przyrody i nadzoru budowlanego oraz gospodarki wodnej.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych

Na terenie arkusza, między Gruduskiem i Garlinem-Komoninem wyznaczono niewielkie rejony spełniające (pod pewnymi warunkami) wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne). W przypowierzchniowej strefie występuje tutaj wymagana dla tego typu składowisk warstwa gruntów spoistych o współ- czynniku filtracji ≤1x10-9m/s i miąższości większej od 1 m. Tworzą ją osady warwowe wy- kształcone w postaci tłustych iłów z przewarstwieniami mułków ilastych i piaszczystych. Występują one pod niewielkim (0,5–2,0 m) nadkładem piasków lodowcowych, a podścielone są kompleksem glin zwałowych. Omawiany rejon znajduje się na obszarze o niskim stopniu zagrożenia głównego poziomu użytkowego wód podziemnych.

27 Budowa na tym terenie takiego składowiska będzie wiązała się z koniecznością usu- nięcia piaszczystej warstwy przepuszczalnej i prawdopodobnie wykonania dodatkowych sztucznych przesłon izolacyjnych. Na obszarze arkusza Grudusk zlokalizowane jest jedno czynne składowisko odpadów komunalnych - na południe Gruduska w okolicy wsi Humięcino-Koski, a także dwa składo- wiska zamknięte, położone na zachód od Rzęgnowa oraz w okolicy miejscowości Krzywonoś.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Spośród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów obojętnych jako zdecydowanie najkorzystniejsze wskazać należy te, w obrębie których występują grunty spoiste o dużych miąższościach. Są one zlokalizowane w południowo- wschodniej części arkusza, na południe od Czernic Borowych, w okolicy Kuskowa, Broniek i Dzielina. Występuje tam kompleks osadów słabo przepuszczalnych (zarówno glin zwało- wych jak i ilastych utworów zastoiskowych) o miąższości przekraczającej 50 m. Występujący na tych terenach czwartorzędowy użytkowy poziom wodonośny charakteryzuje się bardzo niskim stopniem zagrożenia wód podziemnych, a w rejonie Dzielina jest go brak. Dobrze wy- kształcona bariera geologiczna kontynuuje się w kierunku zachodnim (okolice Przywilcza), lecz warunkowe ograniczenie stanowi tu obszar chronionego krajobrazu. Korzystne warunki dla składowania odpadów (częściowo również komunalnych) pa- nują na obszarze między Kluczewem, Żarnowem i Garlinem-Komoninem, w centralnej części arkusza. Występują tu na powierzchni gliny zwałowe zlodowacenia warty, miejscami rów- nież, pod niewielkim nadkładem piaszczystym - iły i mułki warwowe. Jest to obszar o niskim stopniu zagrożenia GPU, bez ograniczeń warunkowych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk występu- ją cztery odkrywki związane z eksploatacją kruszywa naturalnego w granicach udokumentowanych złóż („Dębsk”, Dębsk II” „Ożumiech” i „Rzęgnowo II”). Na terenie arkusza, w okolicach miejscowości: Zawady, Zaboklik Wielki, Rąbierz, Kołaki Małe, Strzelnia i PGR Klary znajduje się osiem kolejnych wyrobisk po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego. Z racji pozostawienia niezagospodarowanych nisz w morfologii terenu, obiekty te mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Wszystkie wyrobiska poeksploatacyjne zlokalizowane są na obszarach pozbawionych naturalnej warstwy izolacyjnej, dlatego ewentualne wykorzystanie tych miejsc pod składowiska odpadów będzie wią-

28 zało się z wykonaniem sztucznych zabezpieczeń dna i skarp wyrobisk przy użyciu izolacji syntetycznych lub barier gruntowych. Wyrobiska występujące na obszarach złożowych po- siadają ograniczenia warunkowe uwzględniające ochronę zasobów kopalin „(z)” oraz związa- ne z ochroną przyrody (za wyjątkiem złoża „Ożumiech”) - „p”. Pozostałe wyrobiska posiada- ją ograniczenie warunkowe „p” oraz „w”. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki geologiczno-inżynierskie na terenie arkusza Grudusk zwaloryzowano z wy- łączeniem obszarów złóż kopalin oraz obszarów przyrodniczych, takich jak: lasy, grunty orne I-IVa klasy bonitacyjnej, łąki na glebach pochodzenia organicznego. Do określenia warunków podłoża budowlanego wykorzystano: Mapę geologiczną Polski w skali 1:200 000, arkusz Mława (Bałuk, 1978), Przeglądową mapę inżynierską Polski w skali 1:300 000, arkusz Olsz- tyn (Bohdziewicz, 1957), Mapę geologiczno-inżynierską Polski w skali 1:500 000 (Jakubicz, Łodzińska, 1994) oraz Mapę osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ru- chów masowych w skali 1: 50 000 (Grabowski red., 2007). O warunkach geologiczno-inżynierskich decyduje rodzaj i stan gruntów, ukształtowa- nie powierzchni terenu, głębokość występowania zwierciadła wód podziemnych oraz procesy geodynamiczne. Uwzględniając powyższe kryteria, na mapie zastosowano dwa zgeneralizo-

29 wane wydzielenia – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz niekorzystnych, utrudniających budownictwo (Instrukcja... 2005). Daje się zauważyć duży związek pomiędzy budową geologiczną, ukształtowaniem powierzchni terenu, a warunkami podłoża budowlanego. Obszary wysoczyznowe są zazwyczaj korzystne dla budownictwa, natomiast obszary obniżeń dolinnych i zagłębień bezodpły- wowych są przeważnie niekorzystne. Ponieważ informacje o warunkach podłoża budowlanego mają charakter ogólny, przed posadowieniem budowli wskazane jest przeprowadzenie ocen geologiczno-inżynierskich, a w przypadku warunków niekorzystnych sporządzenie dokumentacji geologiczno-inżynierskich. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych zajmują przeważającą część obszaru arkusza, koncentrując się w jego centralnej, zachodniej i północnej części. Charakteryzują się one spadkami terenu poniżej 12%, stabilnością podłoża (brakiem zjawisk geodynamicznych) oraz zwierciadłem wód gruntowych zalegającym poniżej 2 m od powierzchni terenu. Są to rejony występowania gruntów sypkich zagęszczonych i średniozagęszczonych oraz gruntów spoistych w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Grunty sypkie reprezentowane są głównie przez: piaski i żwiry lodowcowe oraz utwory piaszczysto-żwirowe ozów, kemów, moren czołowych zlodowaceń środkowopolskich i tara- sów nadzalewowych zlodowaceń północnopolskich. Grunty spoiste (małoskonsolidowane gliny zwałowe oraz mułki zastoiskowe zlodowaceń środkowopolskich) stanowią dobre pod- łoże budowlane, gdy występują w stanie półzwartym i twardoplastycznym, a ich właściwości nośne pogarszają się wraz ze wzrostem wilgotności. Osiadanie budynków posadowionych na gruntach spoistych może być wydłużone, a jego równomierność zależy od jednorodności gruntu pod fundamentem. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo to tereny, gdzie występują grunty słabonośne (grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym, grunty sypkie luźne, grunty organiczne) rejony, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m od powierzchni terenu oraz obszary podmokłe i zaba- gnione. Niekorzystne warunki budowlane związane są głównie z dolinami rzek Łydyni, Wę- gierki, Tamki i Ożyca. Grunty spoiste w stanie miękkoplastycznym i plastycznym (iły i mułki zastoiskowe zlodowaceń środkowopolskich) oraz grunty organiczne (namuły i torfy holocenu) cechują się małą nośnością i dużą odkształcalnością. Obniżoną nośność posiadają również grunty sypkie, luźne, tj.: piaski rzeczne tarasów zalewowych holocenu. Grunty organiczne są ponadto bardzo wilgotne, a występująca w nich woda zawiera zazwyczaj rozpuszczone kwasy humusowe,

30 wskutek czego jest silnie agresywna w stosunku do betonu i stali. Obszary występowania tych gruntów nie nadają się do bezpośredniego posadowienia budowli, bez uprzedniego polepsze- nia warunków naturalnych (wymiana gruntów, fundamenty pośrednie). Na obszarze arkusza Grudusk nie stwierdzono obszarów osuwisk oraz terenów predysponowanych do powstawania ruchów masowych (Grabowski red., 2007). Nie zaobserwo- wano tutaj również zjawisk glacitektonicznych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Prawnie chronionymi elementami przyrody i krajobrazu na obszarze arkusza Grudusk są: obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody żywej i nieożywionej, stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej, użytki ekologiczne, grunty rolne klas I-IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego oraz lasy. Na obszarze omawianego arkusza gleby chronione klas I-IVa zajmują znaczną po- wierzchnię. Większe płaty występują w części południowej, południowo–wschodniej i wschodniej (w okolicach miejscowości Grudusk, Rzęgnowo, Szumsk, Ożumiech, Chmieleń Wielki, Żarnowo, Zawady, Garlino, Purzyce-Trojany, Czernice Borowe). Pod względem typologicz- nym przeważają gleby brunatne, należące do kompleksu pszennego bardzo dobrego, pszennego dobrego i kompleksu żytniego bardzo dobrego. Największy udział mają gleby klas IIIa i IIIb reprezentowane przez gleby płowe, gleby brunatne wyługowane, gleby odgórnie ogle- jone wytworzone z piasków gliniastych i pyłów, gleby rdzawe i bielicowe wytworzone z pia- sków gliniastych i żwirów piaszczystych, czarne i szare ziemie wytworzone z iłów glin i utworów pyłowych, kompleksy gleb glejowych, gleby torfowisk niskich (Stachy red., 1987). Łąki na glebach organicznych występują głównie w części północno-zachodniej i pół- nocnej. Zajmują one rozległe powierzchnie w obrębie den dolin rzecznych Orzyca i Tamki oraz Łydyni i jej dopływów. Lasy na obszarze arkusza Grudusk zajmują niewielki procent powierzchni i występują głównie w północnej części arkusza. Kompleks leśny pokrywający Morenę Rzęgnowską, za- chował cechy naturalne i tworzy tzw. Uroczysko Choszczewka, ciągnące się wąskim pasmem od miejscowości Podkitki do Rzęgnowa. Pomiędzy Dzierzgowem a Chmieleniem Wielkim znajdują się południowe krańce zwartego obszaru leśnego rozciągającego się w kierunku pół- nocnym, poza granicami arkusza Grudusk. Na pozostałym obszarze arkusza lasy występują niewielkimi płatami. Stanowią one pod względem siedliskowym bory suche o drzewostanie sosnowym oraz bory świeże i mieszane o przewadze drzewostanu sosnowego z domieszką

31 drzew liściastych, takich jak: brzoza, dąb, grab i osika. W dolinach rzecznych oraz podmokłych obniżeniach dominują lasy olszowo-brzozowe z domieszką: jarzębiny, czeremchy i wierzby. Z uwagi na ochronę dużego siedliska ptaków i zwierząt zagrożonych wyginięciem, na północ od wsi Wola Dębska projektowane jest utworzenie rezerwatu faunistycznego „Ostró- wek” (216,4 ha), który stanowi cenny przyrodniczo fragment torfowisk niskich w dolinie Orzyca. Kompleks torfowisk jest ostoją szeregu gatunków ssaków, siedlisk rzadkich i chronionych gatunków roślin wymagających objęcia ścisłą ochroną. Rejon ten (zadrzewiony brzozami, olchami i wierzbami) tworzy naturalny biotop stanowiący ostoję zwierzyny łownej i miejsce gniazdowania ptaków, wśród których na szczególną uwagę zasługują: błotniak po- pielaty, brodziec krwawodzioby, cietrzew, dziwonia, rycyk, żuraw. Spośród roślin chronionych spotykane są storczyki (krwisty i szerokolistny). Około 45 % powierzchni obszaru arkusza Grudusk zajmują fragmenty dwóch obsza- rów Chronionego Krajobrazu: Krośnicko – Kosmowskiego o powierzchni 19 547,7 ha (w części południowo-wschodniej) i Zieluńsko–Rzęgnowskiego o powierzchni 38 495,4 ha (w części północno-zachodniej). Obszary te zostały utworzone w 1990 roku uchwałą nr 59/X/90 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Ciechanowie (z późniejszymi zmianami). Peł- nią one funkcję „korytarza ekologicznego” umożliwiającego przemieszczanie się zwierząt i roślin, chronią formy rzeźby terenu związane z krawędzią opinogórską i oraz zaspokajają potrzeby związane z turystyką i wypoczynkiem. Najpiękniejszy morfologicznie odcinek wzgórza morenowego w rejonie Rzęgnowa, wraz z lasami Uroczyska Choszczewka, obejmujący powierzchnię 514,96 ha, objęty został ochroną, jako stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej „Morena Rzęgnow- ska”(rozporządzenie Wojewody Ciechanowskiego nr 36/97 z 3 grudnia 1997 r. z późniejszy- mi zmianami). Stanowisko to utworzone zostało w celu ochrony unikalnych walorów geo- morfologicznych, kulturowych, historycznych i biocenotycznych środowiska. Jest to jeden z sześciu tego typu obiektów w województwie mazowieckim. Pomniki przyrody żywej stanowią okazałe egzemplarze starych drzew, bądź drzewo- stanów chronionych rozporządzeniami Wojewody lub Uchwałą Rady Gminy. Występują one: w obrębie lasów nadleśnictwa Przasnysz, w parku podworskim w Rąbierzy, przy zagrodach i drogach wiejskich. Do najcenniejszych należą dwa drzewostany w lasach leśnictwa Gru- dusk: jeden składający się z pięćdziesięciu dwóch 130-letnich dębów szypułkowych o wyso- kości do 28 m i drugi dębowo-jodłowy (powierzchnia 0,24 ha) z odnowieniem naturalnym jodły. Status pomników przyrody nieożywionej posiada dziewięć głazów zlokalizowanych w rejonie miejscowości: Dzierzgówek Dzierzgowo, Chmieleń Wielki, Szumsk, Żarnowo,

32 Piegłowo, Purzyce-Trojany, Sokołowo. Są to bloki skalne granitów lub granitognejsów o ob- wodach od 4,30 do 14,12 m. Wykaz obiektów chronionych w granicach arkusza Grudusk zawiera tabela 4. Tabela 4 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej i użytków ekologicznych Nr obiek- Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu tu na ochrony Miejscowość Powiat zatwier- (powierzchnia w ha) mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 1 R Ostrówek Dzierzgowo, Wieczfnia * Fn – „Ostrówek” Kościelna, Szydłowo (216,4) Mława 2 P Dzierzgówek Dzierzgowo 1977 Pn - G Mława granitognejs obwód 1030 cm 3 P Dzierzgówek Dzierzgowo 1978 Pn - G Mława granitognejs obwód 830 cm 4 P Chmieleń Wielki Krzynowłoga Mała 1977 Pn - G Przasnysz granit różnoziarnisty obwód 940 cm 5 P Dzierzgowo Dzierzgowo 1978 Pn - G Mława granitognejs obwód 1220 cm 6 P Dzierzgowo Dzierzgowo 1981 Pż Mława jesion wyniosły 7 P Szumsk Dzierzgowo 1974 Pn, G - „Duży Kamień” Mława granit, obwód 780 cm 8 P Żarnowo Grudusk 1972 Pn - G Ciechanów granit różowy, obwód 1412 cm 9 P Żarnowo Grudusk 1978 Pn - G Ciechanów granit różowo-szary, obwód 900 cm 10 P Rzęgnowo Dzierzgowo 1981 Pż Mława 3 lipy drobnolistne, klon pospolity, jesion wyniosły 11 P Leśnictwo Grudusk 1979 Pż Grudusk Ciechanów drzewostan dębowo-jodłowy Wydzielenie 316 d 12 P Leśnictwo Grudusk 1979 Pż Grudusk Ciechanów 52 dęby szypułkowe Wydzielenie 315 c 13 P Leśnictwo Grudusk 1979 Pż Grudusk Ciechanów 3 dęby szypułkowe 14 P Rąbierz Grudusk 1982 Pż Ciechanów buk pospolity, 2 graby po- spolite, 2 lipy drobnolistne 15 P Piegłowo Nowe Szydłowo 1986 Pn - G Mława obwód 950 cm 16 P Piegłowo Nowe Szydłowo 1986 Pn - G Mława obwód 660 cm 17 P Piegłowo Nowe Szydłowo 1986 Pn - G Mława obwód 430 cm 18 P Purzyce-Trojany Grudusk 1980 Pn - G Ciechanów obwód 840 cm 19 P Purzyce-Trojany Grudusk 1982 Pż Ciechanów wiąz szupułkowy

33 1 2 3 4 5 6 20 P Sokołowo Grudusk 1996 Pn - G Ciechanów obwód 840 cm 21 P Pszczółki Czuba- Grudusk 1996 Pż ki Ciechanów 2 lipy drobnolistne 22 P Wiśniewo Grudusk 1980 Pż Ciechanów lipa drobnolistna 23 P Nieborzyn Grudusk 2001 Pż Ciechanów grusza polna 24 S Morena Rzęgnow- Dzierzgowo 1997 F - morena ska Mława (514,96) 25 U Dobrogosty Dzierzgowo b.d. „Dobrogosty nr 68”; Mława (0,28) 26 U Dzierzgowo Dzierzgowo b.d. „Dzierzgowo nr 69”; Mława (0,18)

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody, S – stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej, U – użytek ekologiczny; Rubryka 5: * - obiekt projektowany lub proponowany przez służby ochrony przyrody; b.d. – brak danych Rubryka 6: - rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny; - rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej; - rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy, F – forma morfologiczna.

Według systemu przyrodniczego - Sieci Ekologicznych ECONET - Polska (Liro red., 1998), składającego się z obszarów węzłowych i korytarzy ekologicznych, północna część obszaru arkusza Grudusk znajduje się w obrębie obszaru węzłowego o znaczeniu międzyna- rodowym – Puszczy Kurpiowskiej (fig. 5). Tereny arkusza Grudusk stanowią fragment obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, obejmującego północno-wschodnią część kraju. Na omawianym terenie nie występują obszary ochrony siedlisk i ptaków ujętych w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000.

XII. Zabytki kultury

Ochroną prawną na obszarze arkusza Grudusk zostały objęte następujące zabytki kultury: stanowiska archeologiczne, zabytki architektoniczne świeckie i sakralne, zabytki techniczne oraz parki podworskie. Najstarszymi zabytkami kultury na terenie mapy są stanowiska archeologiczne. Stwierdzono tu znaleziska z epoki żelaza, brązu, wczesnego i późnego średniowiecza oraz okresu nowożytnego. Na uwagę zasługuje fakt, że nie ma tutaj żadnych śladów osadnictwa z epoki kamienia: paleolitu, mezolitu i neolitu. Gwałtowny rozwój osadnictwa nastąpił dopiero w późnym okresie epoki brązu, w fazie rozkwitu grupy północnomazowieckiej kultury łużyc- kiej. Stanowiska tego wieku występują w kompleksach osadniczych obejmujących przede

Fig. 5. Położenie arkusza Grudusk na tle systemu ECONET (Liro red., 1998)

1 – obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym, ich numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski, 22M – Puszczy Kurpiowskiej; 2– krajowe korytarze ekologiczne: 20k – Górnej Wkry, 41k – Wkry. wszystkim pozostałości trwałego osadnictwa – osady skupiające się wokół dwóch najważniej- szych cmentarzysk w Cichowie i Ożumiechu. Miejscowość Grudusk była wzmiankowana już w XI w. Początkowo był to gród kasz- telański. W XIX w. istniał tutaj browar, wiatrak, dwie kuźnie, karczma i zajazd. Pośrodku miejscowości wznosi się góra, w której według podania znajduje się sól, badania archeologiczne dowodzą jednak, że jest to wczesnośredniowieczne grodzisko nizinne. Ma ono kształt ściętego stożka o nieregularnej kolistej podstawie i nazywane jest „Zieloną Górą”. Stanowi ono cenne stanowisko archeologiczne, które zostało wpisane do rejestru zabytków. Na obszarze arkusza znajdują się cenne zabytki architektury sakralnej, wpisane do rejestru zabytków. W miejscowości Grudusk zabytkiem architektonicznym sakralnym jest mu-

35 rowany kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego pochodzący z 1893 roku. W Pawło- wie Kościelnym pierwszy kościół istniał już w 1456 roku. Obecny znajdujący się w rejestrze zabytków został wzniesiony w 1704 r. z fundacji ówczesnego dziedzica P. Dzierzgowskiego, na miejscu obiektu romańskiego. W Dzierzgowie ochroną konserwatorską objęto kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP z XVI wieku, odnowiony w 1851 roku, wraz z terenem cmentarza kościelnego i zielenią cmentarną. W miejscowości Czernice - Borowe znajduje się kościół późnogotycki wzniesiony na początku XVI w. Na obszarze arkusza Grudusk, ze względu na charakter osadnictwa drobnoszlachec- kiego, dominującego w przeszłości, większość świeckich zabytków architektonicznych zwią- zana jest z ośrodkami dworskimi. Do czasów współczesnych, zachowały się jedynie trzy ze- społy podworskie: w Wiksinie (dwór wybudowany około 1880 roku wraz z parkiem i stawem oraz warstwą kulturową), w Piegłowie (dwór murowany z początków XX wieku wraz z ogro- dem podworskim z przełomu XIX i XX w., o powierzchni 2,5 ha), w Pawłowie Kościelnym (pozostałości zespołu dworskiego: budynek dworu i zachowana część parku). Z rejestru zabytków skreślony został: dwór murowano-drewniany z około 1870 roku w miejscowości Nosarzewo - Borowe, który został rozebrany (pozostał jedynie park podwor- ski o powierzchni 0,66 ha) oraz dwór z pierwszej połowy XIX wieku w Rzęgnowie, który spłonął (pozostał jedynie otaczający park (z pierwszej połowy XIX wieku o powierzchni 4,94 ha, w tym około 0,31 ha stawów). Pozostałością zespołów podworskich są również parki, znajdujące się w miejscowościach: Grudusk, Rąbierz i Wiśniewo. Opieką Konserwatora Zabytków zostały objęte obiekty Mławskiej Kolei Dojazdowej, tj.: budynek dworca, budynek dworcowego magazynu pocztowo-bagażowego, budynek mieszkaniowy (dom zawiadowcy), rampa przeładunkowa (urządzenie techniczne), nastawnia wąskotorowa (instalacja techniczna). Linia Mławskiej Kolei Dojazdowej, zbudowana w po- czątkach XX wieku, uznana została za zabytek techniczny. Jej trasa przebiega przez środkową część arkusza Grudusk, z zachodu na południowy wschód. Na obszarze arkusza Grudusk znajduje się linia umocnień z okresu obu wojen świato- wych, gdzie zachowało się wiele obiektów militarnych (zarówno polskich, jak i niemieckich). Nie posiadają one statusu obiektów zabytkowych, w związku z czym nie zostały zaznaczone na mapie. W miejscowości Grudusk znajduje się pomnik poświęcony ofiarom hitleryzmu.

36 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Grudusk to tereny słabo zurbanizowane, o rolniczym charakterze. Brak jest tutaj ośrodków miejskich i przemysłowych, a największą miejscowością jest Gru- dusk będący siedzibą władz gminnych. Na obszarze arkusza aktualnie udokumentowanych jest 6 złóż kruszywa piaszczysto- żwirowego, spośród których dwa są niezagospodarowane („Rzęgnowo II”, „Piegłowo”), trzy – zaniechane („Dębsk”, „Rzęgnowo III”, „Ożumiech”), a jedno objęte eksploatacją („Dębsk II”). Złoże „Rzęgnowo” zostało wybilansowane z powodu zakończenia eksploatacji i wyczerpania zasobów. Istnieją perspektywy udokumentowania nowych złóż kruszywa piaszczysto- żwirowego w rejonie miejscowości: Dębsk, Wola Dębska, Kitki, Dzierzgowo, Rzęgnowo, Kosiły, Grudusk-Olszak, Kolonia-Kosmowo oraz Łysakowo. Niekoncesjonowana eksploatacja kruszywa piaszczysto-żwirowego prowadzona jest przez miejscową ludność w tzw. „dzikich” wyrobiskach, w okolicach Kitek, Zawad, Rzęgno- wa, Gruduska, Strzelni i Klar. Obszar arkusza położony jest w dorzeczu Narwi i odwadniany jest przez rzeki: Łydy- nię, Węgierkę, Tamkę i Orzyc oraz ich dopływy. Jedyny zbiornik wód stojących stanowi niewielkie jezioro w Rudnie Jeziorowym, przy wschodniej granicy arkusza. Główny użytkowy poziom wodonośny związany jest z utworami czwartorzędowymi, a największe ujęcia wód podziemnych znajdują się w miejscowościach: Dzierzgówek, Dzierzgowo, Krzywonoś i Rzę- gnowo. Wody podziemne na przeważającej części obszaru charakteryzują się średnią jakością i wymagają prostego uzdatniania. W granicach arkusza Grudusk wyznaczono obszary predysponowane do bezpośred- niego lokalizowania składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalnych) oraz odpadów obojętnych. Potencjalne miejsca składowania odpadów komunalnych wskazano w rejonach przypowierzchniowego występowania iłów i mułków zastoiskowych zlodowacenia warty (pod niewielkim przykryciem osadów piaszczystych), w okolicy Garnina- Komonina i Gruduska. Wymogi przewidziane dla projektowania składowisk odpadów obo- jętnych spełniają gliny zwałowe i ilaste stadiału środkowego zlodowacenia warty, występują- ce powszechnie na powierzchni terenu. Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów tego typu występują w południowo-wschodnim narożu arkusza, w rejonach występowania kompleksu różnowiekowych glin zwałowych, o miąższości dochodzącej do 50–70 m (na po- łudnie od Czernic Borowych). Występują tu korzystne warunki hydrogeologiczne, a część wyznaczonych obszarów nie posiada żadnych ograniczeń warunkowych. W pozostałych rejo-

37 nach warunkowe ograniczenia lokalizacji składowisk wynikają z położenia w granicach: ob- szarów chronionego krajobrazu, głównego zbiornika wód podziemnych oraz z bliskości zwartej zabudowy (okolice Gruduska, Dzierzgowa i Czernic Borowych). Na mapie zlokalizowano dwanaście wyrobisk poeksploatacyjnych (w tym cztery związane z obszarami udokumentowanych złóż), które mogłyby być w przyszłości rozpatrywane jako potencjalne miejsce skła- dowania odpadów. Warunki podłoża budowlanego zróżnicowane są w zależności od rodzaju gruntu, ukształtowania powierzchni terenu i głębokości występowania wód gruntowych. Na przewa- żającej części obszaru arkusza występują warunki korzystne, natomiast tereny o niekorzystnych warunkach budowlanych związane są głównie z dolinami rzek: Łydyni, Węgierki, Tam- ki i Orzyca. Chronionymi elementami przyrody na obszarze arkusza są: gleby wysokich klas boni- tacyjnych, łąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, pomniki przyrody, użytki ekologiczne, stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej „Morena Rzęgnowska” oraz dwa obszary chronionego krajobrazu: Krośnicko – Kosmowski Obszar Chronionego Krajobrazu (w części południowo-wschodniej) i Zieluńsko-Rzęgnowski Obszar Chronionego Krajobrazu (w części północno-zachodniej). Reasumując można stwierdzić, że rozwój regionu przebiega w odpowiednim dla niego kierunku, zapewniającym optymalną możliwość wykorzystania walorów środowiska naturalnego. Główną gałęzią gospodarki jest tutaj rolnictwo, jakkolwiek podejmowane są działania mające na celu promocję turystyki i rekreacji. O atrakcyjności regionu w tym względzie stanowi: zróżnicowany krajobraz, niskie zaludnienie, brak zanieczyszczeń przemysłowych oraz barwny, kurpiowski koloryt kulturowy.

XIV. Literatura BAŁUK A. 1978 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Mława, wraz z obja- śnieniami. Wyd. Geol. Warszawa. BOHDZIEWICZ L. 1957 – Przeglądowa mapa geologiczno-inżynierska Polski w skali 1:300 000, arkusz Olsztyn. Inst. Geol., Warszawa. FRANKIEWICZ A., KRAWCZYK M. 2009 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudusk, wraz z objaśnieniami (mat. autorskie). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

38 GOŁUBOWSKI P. 2007 – Dodatek nr 2 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża

kruszywa naturalnego „Sławogóra-Dębsk” w kat.C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GOŁUBOWSKI P. 2008 – Dokumentacja geologiczna (uproszczona) złoża kruszywa natu-

ralnego „Piegłowo” w kat.C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł. 2007 – System Osłony Przeciw- osuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JAKUBICZ B., ŁODZIŃSKA W. 1994 – Mapa geologiczno-inżynierska Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JASIŃSKA-BOREK H. 1964 – Sprawozdanie ze zwiadu geologicznego przeprowadzonego za kruszywem naturalnym w rejonie miejscowości Dębsk-Pawłowo, Olszewo-Borki- Młodynin. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JÓRCZAK W., BUTRYMOWICZ N. 1966 – Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Sławogóra-Dębsk”. Arch. Geol. Urz. Marsz. Woj. Mazowiec. JÓRCZAK W. 1967 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na terenie powiatu Mława. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. KACZOREK M. 1967 – Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego na terenie powiatu Ciechanów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KARCZEWSKA J. 1967 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczo-zwiadowczych za złożami kruszywa naturalnego na terenie powiatu Przasnysz. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.) 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. AGH Kraków. KONDRACKI J. 2001 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KUBICZEK I. 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudusk. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. red. 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej Econet – Polska. Wydawnictwo IUCN Poland, Warszawa.

39 LIS J., PASIECZNA A. 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIWSKA H. 1985 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż kruszywa naturalnego (gru- bego) w rejonach: Pawłowo, Giednia, Olszewo-Żmijewo. Centr. Arch. Geol. Urz. Marsz. Woj. Mazowiec. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.) 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa MATUK W., BUJALSKA M. 1977 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Ożumiech”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfów w Pol- sce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji Użytków Zie- lonych, Falenty. PALCZUK B. 1997a – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego „Sławogóra-Dębsk”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa.

PALCZUK B. 1997b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoża kruszywa naturalnego „Dębsk II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi; 2002. (DzU. Nr 165, poz. 1359). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. (DzU. Nr 61, poz. 549). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU. Nr 162, poz. 1008). STACHY J. (red.) 1987 – Atlas hydrologiczny Polski, Wyd. Geol. Warszawa. Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2008 r., 2009 – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P. 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

40 SURMA D., SOLCZAK E. 1980 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego

w kat. C2 „Rzęgnowo II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa TOŁKANOWICZ E., ŻUKOWSKI K. 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Grudusk, wraz z objaśnieniami. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TUBACKA M. 1984 – Karta rejestracyjna złoża kruszywa naturalnego (piasku) dla celów budownictwa „Rzęgnowo III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). DzU. z 2003 r nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMIŃSKI M. red. 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych, 2002. Ministerstwo Środowiska, Warszawa.