S T U D I U M

UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW

ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

GMINY G R U D U S K

KIERUNKI ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

Uchwała Nr 209/XXIX/2002 Rady Gminy w Grudusku z dnia 29.04.2002 r.

CIECHANÓW, 2001 ROK

SPIS TREŚCI

I. CZYNNIKI INSPIRUJĄCE ROZWÓJ ...... 2

II. PODSTAWOWE PROBLEMY ROZWOJU GMINY ...... 3

III. CELE ROZWOJU ...... 6

IV. KIERUNKI ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ...... 8

1. Podstawowe funkcje i kierunki rozwoju ...... 8

2. Struktura funkcjonalno-przestrzenna ...... 9

3. Główne kierunki zagospodarowania przestrzennego w strefach funkcjonalno-przestrzennych ...... 10

4. Ustalenia w zakresie zagospodarowania przestrzennego gminy ...... 13

4.1. Obszary objęte lub wskazane do objęcia ochroną prawną na podstawie przepisów szczególnych ...... 13

4.2. Lokalne wartośc i środowiska przyrodniczego i zagrożenia środowiskowe ...... 18

4.3. Obszary rolniczej przestrzeni produkcyjnej ...... 21

4.4. Obszary zabudowane ...... 23

4.5. Obszary przeznaczone pod zabudowę ...... 24

4.6. Kierunki rozwoju komunikacji i infrastruktury technicznej ...... 25

4.7. Obszary przewidziane do realizacji zadań i programów ...... 29

4.8. Tereny wskazane do objęcia sporządzeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego...... 30 1

WPROWADZENIE

Kierunki zagospodarowania przestrzennego gm. Grudusk zostały opracowane jako drugi etap prac nad „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gm. Grudusk”.

Merytoryczną podstawą określenia kierunków zagospodarowania przestrzennego było szczegółowe rozpoznanie stanu istniejącego (I etap prac) i wynikających stąd uwarunkowań dalszego rozwoju, które zidentyfikowano w dwóch grupach:

- inspirujące rozwój (zbiór czynników i zjawisk pozytywnych), których wykorzystanie jest podstawą rozwoju obszaru, - ograniczające rozwój przestrzenny (problemy rozwoju), których likwidacja stanowi warunek pozytywnych przekształceń zachodzących w przestrzeni.

Zgodnie z ustawą o zagospodarowaniu przestrzennym (formalna podstawa opracowania) w studium określono:

 obszary objęte lub wskazane do objęcia ochroną na podstawie przepisów szczególnych,  lokalne wartości zasobów środowiska przyrodniczego i zagrożenia środowiskowe,  obszary rolniczej przestrzeni produkcyjnej, w tym wyłączone z zabudowy,  obszary zabudowane ze wskazaniem terenów wymagających przekształceń i rehabilitacji,  obszary, które mogą być przeznaczone pod zabudowę, w tym przewidziane do zorganizowanej działalności inwestycyjnej,  obszary, które mogą być przeznaczone pod zabudowę mieszkaniową wynikającą z potrzeby zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej,  kierunki rozwoju komunikacji i infrastruktury technicznej,  obszary, dla których sporządzenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jest obowiązkowe na podstawie przepisów szczególnych lub ze względu na istniejące uwarunkowania,  obszary przewidywane do realizacji zadań i programów wynikających z polityki zagospodarowania przestrzennego kraju.

Integralną część opracowania stanowi mapa w skali 1:10 000 – „Kierunki zagospodarowania przestrzennego gminy Grudusk”. 2

I. CZYNNIKI INSPIRUJĄCE ROZWÓJ

Analiza uwarunkowań (zewnętrznych i wewnętrznych) dotychczasowego zagospodarowania przestrzennego pozwala na określenie czynników sprzyjających rozwojowi:  położenie gminy w zasięgu oddziaływania miast powiatowych Ciechanowa, Mławy i Przasnysza - możliwość korzystania z usług wyższego rzędu oraz rynek zbytu dla płodów rolnych,

 położenie gminy w obszarze funkcjonalnym „Zielone Płuca Polski”,

 warunki sprzyjające specjalizacji gospodarstw indywidualnych w uprawach roślin tzw. intensywnych (buraki cukrowe, pszenica, jęczmień) oraz produkcji zwierzęcej – bydła mlecznego i trzody chlewnej,

 dobre warunki dla rozwoju przetwórstwa rolno-spożywczego, w tym również powiązanych bezpośrednio z produkcją rolną,

 korzystne warunki dla rozwoju drobnej i średniej przedsiębiorczości;

 korzystne warunki środowiskowe w zakresie czystości gleb (nie stwierdzono zanieczyszczeń metalami ciężkimi) oraz brak obiektów uciążliwych to możliwość rozwoju produkcji żywności o wysokich parametrach jakościowych tzw. „zdrowej żywności”,

 możliwość uzupełniania dochodów gospodarstw rolnych, w tym szans na inwestycje, wskutek przydatności terenu dla agroturystyki na bazie istniejących siedlisk rolniczych,

 rezerwy wody dobrej jakości w ujęciach głębinowych oraz potencjalne możliwości budowy nowych ujęć na przeważającym obszarze gminy,

 walory środowiska przyrodniczego (znaczny udział - ok. 40% pow. gminy stanowi obszar chronionego krajobrazu), kulturowego (liczne obiekty historyczne, cenne z punktu widzenia kultury np. Grodzisko w Grudusku, parki podworskie) i krajobrazu (krawędź opinogórska) oraz mała degradacja mogą stanowić podstawę rozwoju turystyki i wypoczynku, 3

 realizacja planowanego zbiornika retencyjnego stworzy w przyszłości warunki do wypoczynku miejscowej ludności i zwiększy atrakcyjność gminy,

 korzystne tendencje w standardzie mieszkań oddawanych do użytku (powierzchnia, wyposażenie w urządzenia sieciowe) – możliwość wykorzystania na cele agroturystyki,

 potencjalne możliwości tworzenia nowych miejsc pracy z uwagi na obecne niedoinwestowanie w sferze obsługi ludności,

 istniejąca infrastruktura komunalna (oczyszczalnia ścieków, sieć wodociągowa, sieć kanalizacyjna, składowisko odpadów) pozwala na poprawę warunków życia mieszkańców i możliwość pozyskania inwestorów,

 stosunkowo korzystne położenie gminy w systemie komunikacji drogowej - na skrzyżowaniu dwóch dróg wojewódzkich: nr 544 gr. woj. - Mława - Przasnysz - Krasnosielc - Ostrołęka i nr 616 Rębielin - Ciechanów, stanowiących ważne połączenie z systemem dróg krajowych (drogi nr 7, nr 50, nr 57 i nr 60) i magistrali kolejowej E – 65 Warszawa – Gdańsk,

 wykształcona w stopniu zapewniającym dobre powiązania wewnętrzne sieć dróg publicznych pomimo jeszcze niskiej ich jakości.

II. PODSTAWOWE PROBLEMY ROZWOJU GMINY

Szczegółowe rozpoznanie stanu zagospodarowania przestrzennego i możliwości rozwoju przeprowadzone w I etapie prac nad „Studium” pozwalają na zidentyfikowanie głównych problemów mających wpływ na sposób zagospodarowania obszaru gminy. Można je sprowadzić do następujących grup problemów: - przyrodniczych i ekologicznych, - środowiska kulturowego, - społeczno-ekonomicznych, - infrastruktury technicznej i komunikacji. 4

Problemy przyrodnicze i ekologiczne

. różne reżimy ochronne obowiązujące na obszarze gminy (obszary chronionego krajobrazu, strefy ochrony pośredniej wokół ujęć wody, pomniki przyrody), które ograniczają gospodarcze (w tym związane z powierzchniową eksploatacją kopalin) użytkowanie terenów,

. zachowanie wartości przyrodniczych i krajobrazowych wymaga dostosowania form zagospodarowania w tym turystyki i wypoczynku do istniejących walorów,

. deficyt ilościowy (zlewnia zagrożona deficytem) i jakościowy wód powierzchniowych (zanieczyszczenie) uniemożliwiające bezpośrednie rekreacyjne ich wykorzystanie (wymagana II klasa).

Problemy środowiska kulturowego

. trudności w zachowaniu i ochronie obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz postulowanych do ochrony,

. niska atrakcyjność miejsc i obiektów wartościowych kulturowo – brak zainteresowania turystów czy potencjalnych nabywców,

. brak określenia (i realizacji) standardów w zakresie zabudowy uwzględniających tradycyjny kształt, materiały budowlane i detal architektoniczny – szczególnie dotyczy to miejscowości o historycznych układach przestrzennych i rejonów o dobrze zachowanym krajobrazie,

. trudności w zachowaniu i ochronie zabytków sztuki ludowej (w tym chaty wiejskie, krzyże i kapliczki przydrożne) oraz w gromadzeniu i ochronie zabytków ruchomych.

5

Problemy społeczno-gospodarcze

. negatywne zjawiska demograficzne:

- depopulacja ludności charakteryzująca się spadkiem zaludnienia gminy: (liczba mieszkańców gminy wg kolejnych NSP wynosiła w: 1970 r. – 4 563, 1978 r. – 4 479, 1988 r. – 4 306, a w 2000 r. – 4 234),

- utrzymująca się feminizacja ludności ( na 100 mężczyzn przypadało w 1970 roku 103 kobiety, w 1988 roku – 102, w 2000 roku –103),

- niski przyrost naturalny (liczba urodzeń zbliżona do liczby zgonów oznacza współczynnik dynamiki demograficznej zbliżony do 1, co wskazuje na zagrożenie reprodukcji biologicznej ludności),

. postępujący proces starzenia się ludności gminy - miernik starości określający liczbę osób w wieku 60 lat i więcej przypadającą na 1000 ludności wynosił w: 1970 r. - 162, 1978 r. - 165, 1988 r. - 179, 2000 r. – 190,

. wysokie obciążenie ekonomiczne ludności w wieku produkcyjnym ludnością nieprodukcyjną (w 2000 r. na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 78 osób w wieku nieprodukcyjnym, powiat ciechanowski - 67),

. wysokie bezrobocie (wskaźnik bezrobocia liczony w stosunku do ludności w wieku produkcyjnym w 2000 roku wynosił około 13,8 % ) o charakterze długotrwałym (około 80 % zarejestrowanych bezrobotnych nie posiadało prawa do zasiłku),

. postępujący proces zubożenia ludności (około 13% ludności gminy objęte jest różnymi formami pomocy społecznej),

. niski stopień wyposażenia mieszkań w kanalizację ściekową oraz brak wyposażenia w sieć gazową,

. niska aktywność gospodarcza (mała liczba podmiotów gospodarczych i o małym zatrudnieniu),

. brak dostosowania bazy przetwórczej do podaży surowców rolnych, 6

. niedostatecznie rozwinięta infrastruktura rynkowa obsługująca i wspomagająca producentów rolnych (hurtownie, punkty skupu płodów rolnych, instytucje kredytujące działalność rolniczą, zakłady przetwórstwa) w stosunku do podaży płodów rolnych,

. niedostateczne wykorzystanie walorów przyrodniczych i krajobrazowych dla rozwoju turystyki i wypoczynku (mało terenów ogólnodostępnych sprzyjających rekreacji) jak i niedostateczna promocja obszaru gminy.

Problemy infrastruktury technicznej i komunikacji

. niedoinwestowanie w zakresie dróg - niska jakość dróg pod względem parametrów technicznych: stan techniczny, nawierzchnia, szerokość jezdni i poboczy, nośność i in., przy średnim wskaźniku (ponad 53%) dróg publicznych (wojewódzkie, powiatowe i gminne) o nawierzchni utwardzonej,

. oddalenie od sieci gazowych i brak koncepcji gazyfikacji gminy - studium gazyfikacji b. województwa ciechanowskiego przewiduje doprowadzenie gazu od strony Przasnysza i Czernic Borowych (po wybudowaniu gazociągu od Ciechanowa do Krasnego i Przasnysza). Realizacja przedsięwzięcia wymagać będzie współdziałania sąsiednich gmin.

III. CELE ROZWOJU

Cele rozwoju wynikają ze wskazanych możliwości i problemów rozwoju gminy jak również z kierunków polityki przestrzennego zagospodarowania kraju. Rozwój gminy powinien polegać na pełnym zaspokojeniu potrzeb społeczności lokalnej, przy jednoczesnym zrównoważonym zagospodarowaniu terenów.

7

Jako wiodące cele rozwoju gminy, które mają wpływ na zagospodarowanie przestrzenne można przyjąć:

 aktywizacja gospodarcza gminy poprzez: - rozwój rolnictwa i gospodarki żywnościowej, - wzrost znaczenia poza rolniczych dziedzin produkcji i usług, - rozwój lokalnego rynku pracy, - podniesienie atrakcyjności terenów dla inwestorów, - promocję gminy,

 poprawa jakości życia mieszkańców poprzez: - wzrost podaży miejsc pracy, - poprawę warunków zamieszkania, - zapewnienie odpowiedniego standardu usług,

 ochrona i racjonalne kształtowanie środowiska przyrodniczego i kulturowego poprzez: - zachowanie istniejących wartości (walorów) środowiska przyrodniczego, - stosowanie zasad gospodarowania na obszarach prawnie chronionych, - wprowadzenie zalesień i zadrzewień, - racjonalne wykorzystanie surowców mineralnych z jednoczesną rekultywacją terenów poeksploatacyjnych, - utrzymanie i rewaloryzacja zasobów materialnych dziedzictwa kulturowego,

 rozwój i usprawnienie systemów komunikacji i infrastruktury technicznej poprzez: - podniesienie stanu technicznego i parametrów użytkowych systemu dróg i ulic, - rozwój systemów gospodarki wodno-ściekowej, - racjonalne wykorzystanie terenów po zlikwidowanej linii kolejki wąskotorowej Ciechanów – Grudusk (np. urządzenie ścieżki rowerowej), - budowę sieci gazowej, 8

 kształtowanie ładu przestrzennego poprzez:

- uporządkowanie zabudowy jednostek osadniczych,

- wyeliminowanie konfliktów wynikających z różnych sposobów użytkowania terenów (wprowadzanie zieleni izolacyjnej wokół obiektów mogących negatywnie oddziaływać na środowisko przyrodnicze).

IV. KIERUNKI ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

1. Podstawowe funkcje i kierunki rozwoju

Kierunki zagospodarowania przestrzennego wyznaczają procesy długookresowych zmian w strukturze przestrzennej gminy. W gminie Grudusk wyróżnia się odrębne krajobrazowo i funkcjonalnie tereny, o różnych predyspozycjach rozwoju z dominacją funkcji rolniczej.

Uwarunkowania przestrzenne wskazują na możliwość rozwoju funkcji:

 osadniczej – w oparciu o ukształtowany już system sieci osadniczej.

W systemie obsługi ludności główną rolę pełnić będzie ośrodek gminy Grudusk zapewniający usługi dla ludności z obszaru całej gminy w zakresie administracji, oświaty, ochrony zdrowia, handlu, turystyki i sportu. W mniejszym zakresie obsługę ludności w zakresie oświaty i handlu zapewniać będą wsie Łysakowo i Humięcino. W pozostałych jednostkach osadniczych występować będą pojedyncze punkty usługowe.

Obsługę ludności gminy w zakresie usług specjalistycznych (np. szpital, szkolnictwo średnie, wyższe, kultura, handel) zapewnią placówki zlokalizowane na terenie miasta powiatowego Ciechanów. Korzystne położenie gminy w układzie komunikacyjnym zwiększa dostępności do usług specjalistycznych funkcjonujących na terenie miast powiatowych Mława i Przasnysz. 9

Przyjmuje się, że zaludnienie gminy (w 1999 r.- ok. 4,2 tys.) ulegnie niewielkiemu zmniejszeniu, przy jednoczesnym wzroście liczby mieszkańców w ośrodku gminnym (1999 r. – ok. 1,4 tys.).

 rolniczej – na bazie użytków rolnych (89% powierzchni gminy).

Przewiduje się, że podstawową funkcją gminy będzie rolnictwo realizowane na obszarze całej gminy. W związku ze zmianami w rolnictwie (przeznaczenia gruntów najsłabszych jakościowo pod zalesienia), przewidywanym rozwojem przetwórstwa rolno – spożywczego i usług nieuciążliwych, przemiany w strukturze rolnictwa dotyczące wzrostu obszarowego indywidualnych gospodarstw rolnych wpłyną na zmniejszenie liczby gospodarstw jak i zatrudnionych bezpośrednio w produkcji rolnej oraz na przestrzenne rozmieszczenie ludności i jej koncentrację w ośrodku gminnym.

Szansą ożywienia gospodarczego jest rozwój turystyki i wypoczynku w oparciu o gospodarstwa agroturystyczne oraz różne formy rekreacji w rejonie planowanego zbiornika retencyjnego w Grudusku (potrzeba poprawy jakości środowiska - głównie czystości wód powierzchniowych i standardów wyposażenia terenu w infrastrukturę techniczną).

2. Struktura funkcjonalno-przestrzenna

W strukturze wewnętrznej gminy po uwzględnieniu lokalnych zróżnicowań przestrzennych wynikających z uwarunkowań przyrodniczych, społeczno- ekonomicznych i techniczno-infrastrukturalnych, predyspozycji funkcjonalnych oraz roli obszaru w rozwoju gospodarczym gminy wyodrębniono strefy funkcjonalno- przestrzenne:

. Strefa A – rozwoju funkcji usługowo – osadniczej - w oparciu o korzystne położenie w układzie komunikacyjnym (skrzyżowanie dróg wojewódzkich), istniejące zainwestowanie, tendencje rozwojowe i tradycje, obejmująca obszar miejscowości Grudusk, 10

. Strefa B – rozwoju rolnictwa i funkcji rolno-leśnych w oparciu o wykorzystanie potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej,

B - 1 położona w północnej i środkowej części gminy,

B - 2 położona w południowej i północno - zachodniej części gminy,

. Strefa C – rozwoju funkcji rolno-leśnychj, położona głównie w zachodniej (dolina rz. Łydyni) oraz w północno-wschodniej części gminy.

3. Główne kierunki zagospodarowania przestrzennego w strefach funkcjonalno-przestrzennych

Podstawowe kierunki zagospodarowania przestrzennego i główne kierunki działania w wydzielonych strefach przedstawiają się następująco:

Strefa A – rozwoju funkcji usługowo - osadniczych

Cel – tworzenie warunków dla rozwoju funkcji osadniczej, aktywizacji gospodarczej (również rozwoju rekreacji) w oparciu o korzystne położenie w układzie komunikacyjnym oraz ukierunkowanie istniejących tendencji rozwojowych.

Główne kierunki działań zmierzające do realizacji celu na tym obszarze:

. koncentracja obiektów i urządzeń obsługi ludności w miejscowości Grudusk,

. przygotowanie oferty terenów (tworzenie zasobów komunalnych) dla aktywizacji gospodarczej (zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego, punkty zbytu, magazyny)

. podniesienie atrakcyjności krajobrazowej poprzez budowę zbiornika retencyjnego w Grudusku oraz stworzenie warunków dla zagospodarowania rekreacyjnego,

. rozbudowa systemów infrastruktury technicznej celem podniesienia standardu istniejącej zabudowy, jak również zapewnienia odpowiedniego wyposażenia infrastrukturalnego terenów preferowanych do zabudowy,

. usprawnienie tranzytowego ruchu drogowego (poprawa stanu technicznego) przy równoczesnym uwzględnieniu optymalnej obsługi terenów rozwojowych, 11

. zachowanie, porządkowanie i stopniowa rewaloryzacja wartości kulturowych, stanowiących uzupełnienie walorów dla rozwoju funkcji rekreacyjnej,

. zachowanie prawidłowego funkcjonowania systemu przyrodniczego doliny rzeki Struga Gruduska (lokalny korytarz ekologiczny) poprzez pozostawienie gruntów w dotychczasowym użytkowaniu (nie wskazane jest zadrzewianie oraz zabudowywanie utrudniające swobodny spływ powietrza),

. wprowadzanie zieleni izolacyjnej wokół obiektów mogących negatywnie oddziaływać na środowisko przyrodnicze w celu eliminacji konfliktów wynikających z różnych sposobów użytkowania terenów,

. ochrona zasobów wód podziemnych poprzez respektowanie zasad gospodarowania w obrębie ustanowionej strefy ochrony pośredniej zewnętrznej od ujęcia wody w Grudusku.

Strefa B - o wiodącej funkcji rolnej i rolno - leśnej.

Cel – optymalizacja zagospodarowania przestrzennego obszaru przy wykorzystaniu wysokiego potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej.

Główne kierunki działań to:

. ochrona rolniczej przestrzeni produkcyjnej na terenach o najwyższych wartościach bonitacyjnych gleb, poprzez ograniczanie rozpraszania zabudowy rolniczej i nierolniczej,

. rozwój rolnictwa z uwzględnieniem istniejących specjalizacji gospodarstw, tradycji upraw i wykształconych kierunków produkcji rolnej,

. utrzymanie w dotychczasowym użytkowaniu trwałych użytków zielonych połączonych hydrograficznie z dolinami cieków, jako cennych obszarów czynnych biologicznie,

. wprowadzanie zalesień nowych i uzupełniających na gruntach słabszych jakościowo i mało przydatnych dla rolnictwa (nieużytki, enklawy leśne) oraz w bezpośrednim sąsiedztwie istniejących już powierzchni leśnych, 12

. preferowanie rozwoju rolnictwa ekologicznego (głównie w obszarze chronionego krajobrazu) i produkcji surowców rolniczych o wysokich parametrach jakościowych,

. ochrona walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego dla podniesienia stopnia atrakcyjności krajobrazowej obszaru,

. wykorzystanie korzystnych warunków wietrznych w rejonie tzw. „krawędzi opinogórskiej” dla pozyskania energii ze źródeł niekonwencjonalnych oraz aktywizacji gospodarczej gminy,

. tworzenie warunków dla rozwoju agroturystyki,

. rozbudowa systemów infrastruktury technicznej dla podniesienia standardu wyposażenia istniejącej zabudowy oraz zapewnienia odpowiedniego wyposażenia infrastrukturalnego terenów przewidzianych do zainwestowania.

Strefa C o wiodącej funkcji rolno-leśnej.

Cel – optymalizacja zagospodarowania przestrzennego obszaru dla rozwoju rolnictwa oraz zachowania walorów przyrodniczych doliny rzeki Łydyni i terenów leśnych.

Główne kierunki działań to:

. utrzymanie i powiększanie terenów aktywnych biologicznie zachowujących walory środowiskowe i krajobrazowe gminy,

. racjonalne wykorzystanie terenów użytkowanych rolniczo dla rozwoju i unowocześniania produkcji rolnej,

. leśne zagospodarowanie gruntów najsłabszych jakościowo i mało przydatnych dla upraw rolnych oraz wprowadzanie zadrzewień przydrożnych i śródpolnych w celu poprawy warunków agroklimatycznych i wodnych (regulacja poziomu wód gruntowych) a tym samym poprawy jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej,

. utrzymanie w dotychczasowym użytkowaniu trwałych użytków zielonych położonych wzdłuż cieków wodnych jako obszarów biologicznie czynnych, 13

. tworzenie warunków dla rozwoju agroturystyki (możliwość lokalizacji usług wypoczynkowych ogólnodostępnych),

. rozbudowa systemów infrastruktury technicznej celem podniesienia jakości życia mieszkańców.

4. Ustalenia w zakresie zagospodarowania przestrzennego gminy

4.1. Obszary objęte lub wskazane do objęcia ochroną prawną na podstawie przepisów szczególnych

Środowisko przyrodnicze

 Zieluńsko – Rzęgnowski (122,09 ha) i Krośnicko-Kosmowski (3867,83 ha) obszar chronionego krajobrazu w obrębie gminy zajmuje łącznie 3989,92 ha tj. 40% ogólnej powierzchni.

Rozporządzenie Wojewody Ciechanowskiego nr 8/98 z dnia 28.05.98 r. w sprawie wyznaczenia obszarów chronionego krajobrazu określa zasady gospodarowania, z których z punktu widzenia rozwoju zagospodarowania przestrzennego szczególnie ważne są następujące nakazy: - wstrzymać lokalizację nowych i rozbudowę starych obiektów uciążliwych dla otoczenia i powodujących dewastację środowiska – gleby, wody, powietrza i roślinności, - zabudowa i urządzenia komunikacyjne i techniczne winny być zharmonizowane z otaczającym krajobrazem, cechować się estetycznym wyglądem a budownictwo nawiązywać architektonicznie do lokalnych tradycji budowlanych, - zachować i pomnażać zasoby zieleni wysokiej w obrębie zabudowy mieszkaniowej, na terenie i wokół zakładów, wzdłuż szlaków komunikacyjnych i wodnych, - ograniczyć do minimum przekształcanie powierzchni ziemi w wyniku eksploatacji surowców mineralnych do ilości zabezpieczających niezbędne potrzeby gospodarcze gminy. 14

Konieczność respektowania nakazów, zakazów i ograniczeń wynika z potrzeby ochrony istniejących zasobów i walorów środowiska przyrodniczego oraz ograniczania zainwestowania do form najmniej ingerujących w środowisko.

 Parki podworskie i pozostałości parków w miejscowościach: Grudusk, Leśniewo Dolne, Rąbież, Wiksin i Wiśniewo.

Największą wartość przedstawia park podworski z końca XIX wieku w Wiksinie uznany w 1995 roku za zabytkowy. Chroniony jest mocą ustawy o ochronie dóbr kultury i muzeach i pozostaje pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Odnowienia wymagają biotyczne wartości drzewostanów na terenie wszystkich parków oraz konieczna jest ich ochrona i pielęgnacja.

 Pomniki przyrody

o ożywionej - 3 lipy drobnolistne, dąb szypułkowy, drzewostan dębowo-jodłowy, drzewostan dębowy na terenie Leśnictwa Grudusk, - lipa drobnolistna w Wiśniewie, - wiąz szypułkowy na gruntach wsi Purzyce Pomiany, - buk pospolity, 2 egz. grabu pospolitego w Rąbieżu, - 2 lipy drobnolistne na gruntach wsi Pszczółki Czubaki,

o nieożywionej - głazy narzutowe na terenie wsi: Stryjewo Wlk., Żarnowo (2) i Purzyce Pomiany.

 Obszar wysokiej ochrony GZWP (głównego zbiornika wód podziemnych Górnej Łydyni) ustalony w oparciu o czas pionowego przesiąkania wody z powierzchni i czas jej przepływu poziomego od obszarów zasilania do ujęcia.

Ochrona wód podziemnych przez OWO polega na odpowiednim gospodarowaniu na powierzchni. W ochronie wód dużą rolę odgrywają lasy. 15

 Chroniona zlewnia rzeki Łydyni i Narwi - dla potrzeb perspektywicznego ujęcia powierzchniowego wód dla Ciechanowa z proj. zbiornika „Regimin” oraz ze względu na ujęcie powierzchniowe wody w Wieliszewie dla mieszkańców Warszawy.

 Grunty rolne szczególnie wysokich klas bonitacyjnych, chronione na podstawie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych.

Wartości kulturowe

Obiekty chronione mocą ustawy z dnia 15.02.1962 roku o ochronie dóbr kultury i muzeach (tekst jednolity - Dz. U. Nr 98 z 1999 roku, poz. 1150) i pozostające pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków:

 stanowiska archeologiczne

Miejscowość nr stanowiska typ stanowiska chronologia kultura

Budy Kownackie 4/44-62 ślady osadn. okr. halsztacki łużycka

Borzuchowo Daćbogi 14/39-62 ślad osadn. epoka brązu łużycka XVI - XVII w. 15/39-62 osada epoka żelaza łużycka XVI - XVII w. 16/39-62 osada okr. lateński

Grudusk 22/39-62 grodzisko XI w. 23/39-62 osada XI - XII w. 3/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 4/39-63 osada XIV - XVI w.

Kołaki Małe 7/39-63 osada XIV - XVI w. 8/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 15/39-63 cmentarzysko XII w.

Kołaki Wielkie 6/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Pszczółki Czubaki 12/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Pszczółki Szerszenie 16/40-63 punkt osadn. XV - XVI w.

Przywilcz 17/40-63 punkt osadn. XV - XVI w. 16

Miejscowość nr stanowiska typ stanowiska chronologia kultura

Purzyce Rozwory 17/39-62 osada okr. rzymski przeworska 18/39-62 osada okr. rzymski przeworska

Rąbież 10/39-63 punkt osadn. XV - XVI w. 9/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Sokołowo 20/39-62 osada średniowiecze 21/39-62 osada średniowiecze

Sokolnik 19/39-63 osada XI - XII w.

Stryjewo Małe 14/40-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 13/40-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Stryjewo Wielkie 12/40-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 11/40-63 punkt osadn. XIV - XV w. 10/40-63 punkt osadn. XIV - XV w. 3/40-63 skarb XI w. Wiksin 11/39-63 osada XIV - XVI w. znal. luźne neolit Żarnowo 16/38-62 ślad osadn. XVI - XVIII w.

 obiekty wpisane do rejestru zabytków

Miejscowość funkcja nr rej. okres powstania Grudusk kościół paraf.p.w. 134/76-1117/75WA 1893 r. św. Piotra i Pawła Grudusk grodzisko 3/76-7/49WA wczesnohistoryczne Wiksin zespół podworski: dwór, 387/95 ok. 1880 r. park, staw, warstwa kult.

 parki zabytkowe

Miejscowość rodzaj parku okres powstania nr rej. zabytków

Grudusk podworski II poł. XIX w. - Leśniewo Dolne podworski k. XIX w. -

Rąbież podworski III ćw. XIX w. -

Wiksin podworski k. XIX w. 387/95 17

cmentarze Miejscowość wyznanie rok budowy najstarszego nagrobka

Grudusk rzym. - kat. 1882 r. Łysakowo rzym. - kat. 1856 r. Pszczółki Górne niemiecki, wojenny z okr. I w. św.

Do objęcia ochroną wskazuje się:

. pozostałości po dawnych założeniach dworskich, które należy objąć ochroną dla zachowania tych jedynych już reliktów dawnej własności szlacheckiej (ziemiańskiej) oraz formy osadnictwa i gospodarki rolnej. Ich usytuowanie w powiązaniu z terenami atrakcyjnymi krajobrazowo i przyrodniczo, czy po prostu z terenami wsi, daje możliwość ich adaptacji, rewaloryzacji na cele usługowe i wypoczynkowe czy mieszkaniowe. Należy dążyć do zagospodarowania tych obiektów, nawet w sytuacji dużego stopnia ich zniszczenia, począwszy od ratowania resztek zabudowy i zieleni parkowej.

Działania te wydają się możliwe jedynie w przypadku pozyskania dla tych obiektów (po odpowiedniej akcji promocyjnej i uregulowaniach prawnych) nowych gospodarzy, którzy będą w stanie sprostać sporym wymaganiom finansowym dla ich prawidłowego zagospodarowania.

. związane z historią rejonu cmentarze oraz figurki i krzyże przydrożne, często oznaczające miejsca dawnych mogił (nie można zatem zmieniać ich usytuowania) wymagają dbania i ochrony.

Poza tym zaleca się:

. kontynuację rozplanowania przestrzennego poszczególnych miejscowości - winna uwzględniać ciągłość w kształtowaniu charakterystycznych dla nich parcelacji,

. powiększanie powierzchni leśnych - w celu odbudowy dawnego krajobrazu kulturowego obszaru, 18

. nowa zabudowa wiejska winna nawiązywać swym rozplanowaniem, skalą, materiałem i detalem do istniejącej w rejonie starej, tradycyjnej zabudowy. Tę zaś zabudowę należy adaptować na cele kulturowe, rekreacyjne, letniskowe czy usługowe. Nowa zabudowa mieszkaniowa winna być ograniczona do parterowej z poddaszem użytkowym.

4.2. Lokalne wartości środowiska przyrodniczego i zagrożenia środowiskowe

Lokalne wartości środowiska

 atrakcyjny krajobraz – związany z urozmaiconą rzeźbą w strefie krawędzi opinogórskiej rozciągającej się południkowo we wsch. części gminy, z kulminacją ca 190 m n.p.m. w rejonie Stryjewa,

 obszary dolin i obniżeń spełniające funkcje ciągów ekologicznych oraz układów wentylacyjnych i odwadniających, wskazane do pozostawienia w postaci trwałych użytków zielonych,

 znaczne zasoby wód podziemnych na przeważającym obszarze gminy. Konieczna jest ochrona istniejących ujęć wody oraz respektowanie ograniczeń w zagospodarowaniu stref ochronnych, w tym strefy ochrony pośredniej zewnętrznej ujęcia wody w Grudusku,

 lasy pełniące funkcje ekologiczne, klimatyczne i ochronne, szczególnie cenne na terenie gminy z uwagi na ich rozproszenie oraz niewielkie powierzchnie (wskaźnik lesistości 4,8%). Szczególną rolę w kształtowaniu warunków środowiska przyrodniczego (regulacja stosunków wodnych, termicznych i wietrznych, wspieranie i stymulowanie funkcji innych ekosystemów) oraz w podnoszeniu walorów krajobrazowych gminy pełnią lasy na siedliskach wilgotnych.

 obszary prognostyczne występowania kopalin: - Żarnowo – żwiry moreny czołowej, 19

- Sokołowo i Strzelnia – piaski i żwiry wodnolodowcowe, - Strzelnia i Łysakowo – iły czwartorzędowe,

 zwarte przestrzennie, rozległe obszary o korzystnych warunkach środowiska przyrodniczego sprzyjające rozwojowi rolnictwa (bardzo wysoki udział użytków rolnych, w tym gleb II – IV klasy bonitacyjnej, podlegających ochronie prawnej przed użytkowaniem nierolniczym). Wskazane są do pozostawienia w dotychczasowym zagospodarowaniu jako grunty orne i lokalnie użytki zielone.

Zagrożenia środowiska

Zagrożenia jakości komponentów środowiska przyrodniczego gminy wynikają głównie z:

 istniejących uwarunkowań fizjograficznych i aktualnego stanu środowiska

- zjawisko obniżania poziomu wód powierzchniowych i gruntowych, będące skutkiem melioracji odwadniających, może pogłębić istniejący deficyt wód powierzchniowych i przyśpieszyć zanikanie oczek wodnych oraz przesuszenie położonych wyżej terenów rolnych.

Działania z zakresu małej retencji (w rejonie miejscowości: Grudusk, Wiksin, Żarnowo, Stryjewo Wlk., Wiśniewo, Leśniewo Dolne, Sokołowo i Zakrzewo) służyć będą przeciwdziałaniu deficytowi wód powierzchniowych.

- nadmiernie zanieczyszczone wody powierzchniowe mogą pogorszyć jakość wód podziemnych (infiltracja zanieczyszczeń) i stanowią zagrożenie dla flory i fauny doliny Łydyni,

 zainwestowania terenu

Do przedsięwzięć mogących pogorszyć stan środowiska (warunki aerosanitarne i akustyczne, jakość wód powierzchniowych i podziemnych) należą:

- gminne wysypisko odpadów usytuowane na gruntach wsi Klary,

- oczyszczalnia ścieków komunalnych w miejscowości gminnej - Grudusk, która nie powinna stanowić zagrożenia poza sytuacjami awaryjnymi, 20

- szlaki komunikacyjne o znacznym natężeniu ruchu (drogi wojewódzkie nr 544 – Mława – Przasnysz – Krasnosielc – Ostrołęka, nr 616 Rębielin – Ciechanów), które są liniowym źródłem zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu,

- stacje paliw płynnych (i gazowych) w Grudusku, położone w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej i ujęcia wody dla miejscowości gminnej,

- zbiornica padliny znajdująca się na gruntach wsi Wiśniewo, gdzie planuje się urządzenie Powiatowej zbiornicy zwierząt padłych,

- istnienie „dzikich” wysypisk śmieci (powstających samorzutnie), które zagrażają czystości wód powierzchniowych i gruntowych, a przede wszystkim szpecą krajobraz,

- zakład mleczarski „Milexim”, którego podstawowa uciążliwość (ścieki) została zminimalizowana po oddaniu do użytku oczyszczalni ścieków,

- obiekty związane z hodowlą zwierząt (inwentarskie) – powyżej 50 DJP (dużych jednostek przeliczeniowych), które znajdują się w Grudusku i w Klarach. Aktualnie obsada zwierząt jest znacznie niższa, a mimo to ich oddziaływanie stanowi pewną uciążliwość dla mieszkających w sąsiedztwie ludzi (i użytkowników drogi Ciechanów-Mława),

- niekontrolowane rolnicze wykorzystanie ścieków odzwierzęcych - gnojowicy (w rejonie wsi Klary) to nie tylko źródło substancji zapachowo czynnych stanowiące uciążliwość dla okolicznych mieszkańców lecz poważne zagrożenie jakości wód podziemnych z ujęć w Humięcinie, Łysakowie i Przywilczu,

- intensywne użytkowanie rolnicze terenu sprzyja powierzchniowym spływom zanieczyszczeń biogennych (składniki nawozów sztucznych) do wód powierzchniowych powodując ich eutrofizację,

 możliwości wystąpienia zagrożeń środowiska związanych z transportem toksycznych środków przemysłowych (TŚP) na terenach przyległych do dróg wojewódzkich nr 616 i 544. Obszar gminy leży poza strefami potencjalnych skażeń wynikających z nadzwyczajnych zagrożeń środowiska naturalnego i ludzi. 21

4.3. Obszary rolniczej przestrzeni produkcyjnej

. rolnictwo pełnić będzie wiodącą funkcję w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym gminy Grudusk. Tereny użytkowane rolniczo zajmują ok. 89% ogólnej powierzchni gminy i są źródłem utrzymania większości ludności gminy.

Zmniejszenie się ogólnej powierzchni użytków rolnych wynikać będzie z zalesienia gruntów najsłabszych jakościowo oraz wzrostu powierzchni terenów zabudowanych. Łączna powierzchnia terenów mało przydatnych dla produkcji rolnej (głównie enklawy śródleśne, grunty kl. VI i VIz oraz częściowo kl. V), którą można przeznaczyć do zalesienia wynosi 600 – 700 ha. Największe obszarowo tereny potencjalnych zalesień nowych i uzupełniających występują w obrębie sołectw: Leśniewo Dolne, Humięcino Andrychy, Humięcino Koski, Żarnowo, Wiśniewo, Strzelnia, Zakrzewo.

Realizacja projektu dolesień wpłynie korzystnie na rozmieszczenie istniejących kompleksów leśnych i ukształtowanie granicy między użytkami rolnymi a gruntami leśnymi. W rejonach o dużej koncentracji gleb bardzo dobrych i dobrych jakościowo wskazane jest wprowadzanie zadrzewień przydrożnych i śródpolnych, jako czynnika korzystnie wpływającego na stosunki hydrologiczne i mikroklimatyczne oraz przeciwdziałającego degradacji gleb.

. przemiany w strukturze rolnictwa gminy dotyczyć będą wzrostu przeciętnego obszaru użytków rolnych indywidualnego gospodarstwa rolnego, przy jednoczesnym spadku ogólnej liczby gospodarstw

Zapotrzebowanie na nowe tereny pod zagospodarowanie rolnicze (zagrody) będzie ograniczone i wynikać będzie ze zmiany lokalizacji istniejących siedlisk rolniczych lub w sporadycznych przypadkach z powstawania nowych gospodarstw na bazie gospodarstw likwidowanych. W uzasadnionych gospodarczo przypadkach mogą powstawać nowe siedliska zabudowy zagrodowej na terenach posiadających dostęp do drogi publicznej oraz wyposażonych w niezbędne urządzenia infrastruktury technicznej (wodociąg, energia elektryczna). 22

Zabudowa mieszkaniowa i częściowo gospodarcza zanikających gospodarstw może być wykorzystana na inne cele niż rolnicze (funkcja mieszkaniowa nierolnicza, rekreacyjna, usługowa itp.)

. tereny użytkowane rolniczo o wysokiej wartości produkcyjnej powinny pozostać w użytkowaniu rolniczym i tylko w ograniczonym zakresie mogą być przeznaczane pod zabudowę nierolniczą (jedynie położone w bezpośrednim zapleczu terenów zabudowanych). Zasada ta dotyczy przede wszystkim obszarów gleb chronionych (zaliczanych do II – IV kl. bonitacyjnej), które zajmują 7 646 ha tj. 89% ogółu użytków rolnych gminy.

Gruntami rolnymi (zgodnie z ustawą o ochronie gruntów rolnych i leśnych) pozostają również grunty zagospodarowane obiektami związanymi bezpośrednio z produkcją rolniczą (m.in. zagrody, urządzenia melioracji, zaopatrzenia w wodę oraz utylizacji ścieków i odpadów dla potrzeb rolnictwa i mieszkańców wsi) oraz przetwórstwa rolno - spożywczego. Taki sposób zagospodarowania nie wymaga uzyskania zgody na zmianę przeznaczenia na cele nierolnicze.

. na terenach gruntów rolnych i użytków zielonych możliwa jest lokalizacja urządzeń i obiektów budowlanych związanych bezpośrednio z infrastrukturą techniczną,

. pod zabudowę w pierwszej kolejności powinny być przeznaczane tereny o najniższej wartości produkcyjnej dla rolnictwa oraz takie, które uzyskały już zgodę dotyczącą zmiany przeznaczenia na cele nierolnicze,

. możliwość poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych stanowi rozwój specjalizacji głównie w uprawach roślin tzw. intensywnych (buraki cukrowe, pszenica) oraz w produkcji zwierzęcej (chów bydła), tworzenie infrastruktury zapewniającej obrót surowcami rolnymi (np. przechowalnie, magazyny, punkty skupu) i ich przetwórstwo a także aktywizacja obszarów wiejskich poprzez rozwój funkcji dodatkowych względem rolnictwa – małe zakłady przetwórstwa rolno – spożywczego, usługi, agroturystyka. 23

4.4. Obszary zabudowane

. największe skupiska zabudowy mieszkaniowej i mieszkaniowo - usługowej występują w miejscowości Grudusk,

. na obszarze gminy przeważa zabudowa rozproszona, którą stanowi głównie zabudowa zagrodowa. Na terenach zabudowy zagrodowej przewiduje się modernizację, rozbudowę oraz wymianę obiektów zamortyzowanych a także uzupełnianie siedlisk obiektami niezbędnymi dla właściwego funkcjonowania gospodarstwa rolnego. Możliwa jest również lokalizacja drobnych zakładów przetwórczych powiązanych z gospodarstwem rolnym (po uzyskaniu m.in. pozytywnej opinii sanitarnej,

. w istniejących obiektach o funkcji mieszkaniowej lub zagrodowej przewiduje się możliwość lokalizacji funkcji usługowych nieuciążliwych dla środowiska a niezbędnych dla obsługi ludności oraz wykorzystania na potrzeby agroturystyki,

. na terenach usług dla rolnictwa jak i terenach ośrodków byłych PGR-ów przewiduje się wymianę, modernizację bądź rozbudowę istniejących obiektów oraz możliwość zmiany funkcji po spełnieniu wymogów określonych przepisami szczególnymi,

. przewiduje się utrzymanie i poprawę standardów techniczno-użytkowych istniejącego zainwestowania, a w szczególności:

- podnoszenie standardów, racjonalizację intensywności zabudowy i zagospodarowania osiedli mieszkaniowych i terenów o funkcjach usługowo- produkcyjnych wraz z ich technicznym wyposażeniem,

- zachowanie warunków ochrony przyrodniczo-kulturowej, uwzględnianie charakteru układu urbanistycznego i zabudowy zabytkowej przy wymianie obiektów, lokalizacji nowych i wprowadzaniu różnych form zagospodarowania terenu, 24

- wprowadzanie zieleni w rejonach szczególnego jej niedostatku, przede wszystkim wokół obiektów usługowych, produkcyjnych na większych działkach lub uciążliwych dla środowiska,

- w przypadku lokalizacji działalności usługowo – produkcyjnych ustala się zasadę, że uciążliwość zawiera się w granicach działki.

4.5. Obszary przeznaczone pod zabudowę

. we wszystkich jednostkach osadniczych przewiduje się realizację zabudowy mieszkaniowej lub mieszkaniowo - usługowej na wolnych działkach w ciągach istniejącej zabudowy,

. uzupełnianie zabudowy może następować pod warunkiem zachowania istniejącej linii zabudowy, charakteru i gabarytów sąsiedniej zabudowy, z uwzględnieniem występowania obiektów chronionych i dostosowanych do skali tradycyjnego budownictwa,

. pod zabudowę przeznacza się obszary niezainwestowane a przewidziane do zagospodarowania w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, w tym opracowanych po 1stycznia 1995 r.,

. w pierwszej kolejności pod zabudowę przeznaczane będą tereny komunalne, które objęte zostały miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego i w stosunku do których zostały przeprowadzone czynności formalne związane ze zmianą przeznaczenia na cele nierolnicze i nieleśne,

. na rysunku „studium” wskazano tereny pod zabudowę, określające możliwe kierunki rozwoju przestrzennego jednostek osadniczych. W zależności od pełnionej funkcji i przewidywanego zagospodarowania wskazano tereny preferowane do zabudowy:

- mieszkaniowo – usługowej - przewidywane dla realizacji głównie zabudowy mieszkaniowej z możliwością lokalizacji urządzeń usługowych i drobnych zakładów nieuciążliwych dla środowiska a niezbędnych dla obsługi ludności, 25

- produkcyjno - usługowej – przeznaczone pod lokalizację bądź rozbudowę zakładów produkcyjnych, składów i magazynów oraz urządzeń infrastruktury technicznej i innych obiektów obsługi ludności i rolnictwa wymagających przed lokalizacją pozytywnej opinii sanitarnej lub oceny oddziaływania na środowisko (raportu). W uzasadnionych przypadkach dopuszczalne jest lokalizowanie funkcji mieszkaniowej dla właścicieli obiektów działalności produkcyjnej,

- pod urządzenia energetyki wiatrowej – dla lokalizacji urządzeń energetycznych,

. studium dopuszcza przeznaczanie pod zabudowę innych, poza wyżej wskazanymi terenów, pod warunkiem spełnienia wymogów wynikających z ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i niesprzeczności z uwarunkowaniami przestrzennymi,

. zagospodarowanie rekreacyjno-wypoczynkowe może być lokalizowane w sąsiedztwie projektowanego zbiornika retencyjnego w Grudusku,

. zabudowa na terenach wyznaczonych w „Studium” może być realizowana indywidualnie lub w sposób zorganizowany,

. realizacja zadań związanych z zaspokojeniem potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej może odbywać się w ramach wyznaczonych terenów mieszkaniowo-usługowych, w pierwszej kolejności stanowiących własność gminy.

4.6. Kierunki rozwoju komunikacji i infrastruktury technicznej

Komunikacja w pierwszym etapie:

 modernizacja i sukcesywna poprawa jakości i stanu technicznego głównych dróg na terenie gminy - przede wszystkim dróg wojewódzkich (nr 544 i nr 616) oraz dróg powiatowych:

07336 Przywilcz - Nieborzyn 26

07340 Przywilcz - Łysakowo - Zakrzewo

07341 Grudusk - Łysakowo

stanowiących ważne powiązania wewnątrzgminne i zewnętrzne.

 sukcesywna poprawa jakości ulic oraz podnoszenie poziomu bezpieczeństwa komunikacyjnego szczególnie na ciągach ulic o największym natężeniu ruchu, przenoszących ruch tranzytowy, np. poprzez działania zmierzające do uspokojenia ruchu. w drugim etapie:

 modernizacja i sukcesywna poprawa jakości i stanu technicznego dróg powiatowych, gminnych i lokalnych, w szczególności dróg gminnych w środkowym i południowym rejonie gminy - w obszarze o dużym znaczeniu gospodarczym i dużych walorach turystycznych,

 urządzanie ulic wiejskich, realizacja miejsc parkingowych w sąsiedztwie obiektów usługowych oraz zabezpieczenie potrzeb niezmotoryzowanych uczestników ruchu, głównie w miejscowości gminnej, w tym poprawa warunków bezpiecznego ruchu pieszego oraz osób niepełnosprawnych a także ruchu rowerowego,

 realizacja ścieżek i tras rowerowych na kierunkach szczególnie intensywnie wykorzystywanych przez rowerzystów w celu powiązania z terenami atrakcyjnymi krajobrazowo oraz do turystyczno - rekreacyjnej penetracji tych terenów. Ścieżki rowerowe mogą być prowadzone po śladzie byłej wąskotorowej kolejki dojazdowej relacji Grudusk - Regimin oraz w pobliżu odcinków dróg:

powiatowych nr:

07325 Grudusk - Żarnowo - Szpaki

07336 Przywilcz - Nieborzyn

07340 Przywilcz - Łysakowo - Zakrzewo

27

oraz gminnych w relacjach:

Łysakowo - Leśniewo Górne i Dolne - Nieborzyn

Przywilcz - Pszczółki - Kołaki

Żarnowo - Rąbież Gruduski - Kołaki Wielkie.

Gazownictwo, energetyka i telekomunikacja

 w zakresie gazownictwa - pierwszym etapem działań zmierzających do gazyfikacji gminy będzie opracowanie koncepcji programowej, która umożliwi przyjęcie najbardziej optymalnych pod względem technicznym i ekonomicznym rozwiązań oraz ustali kierunek zasilenia gminy - od strony Przasnysza, Ciechanowa lub Stupska,

 w drugim etapie konieczna będzie realizacja odcinka wysokociśnieniowego gazociągu zasilającego oraz realizacja stacji redukcyjno - pomiarowej pierwszego stopnia w centralnej części gminy np. w rejonie Gruduska,

 w zakresie systemu energetycznego - działania Rejonu Energetycznego w Ciechanowie muszą być skupione na modernizacji i rozbudowie sieci średnich i niskich napięć (w tym kablowych) oraz rozwoju systemu stacji transformatorowych 15/0,4 kV w celu zaspokojenia wzrastającego zapotrzebowania na energię elektryczną, podniesienia niezawodności systemu i ograniczenia spadków napięć.

Działaniem uzupełniającym pokrycie zapotrzebowania na energię elektryczną w gminie może być rozwój elektrowni wiatrowych, dla których korzystną lokalizację stanowi krawędź opinogórska w południowo - wschodnim rejonie gminy.

 w zakresie telekomunikacji - wzrost dostępności telefonów dla mieszkańców gminy m.in. poprzez dalszy rozwój sieci, rozwój radiowego systemu dostępu abonenckiego na terenach bez sieci telekomunikacyjnej (zabudowa rozproszona, kolonijna) na bazie automatycznej centrali telefonicznej. 28

Zaopatrzenie w wodę

 zabudowa mieszkaniowa oraz budynki użyteczności publicznej na całym analizowanym terenie będą zasilane z istniejących ujęć wód podziemnych (ponad 90% mieszkańców gminy korzysta z wodociągów sieciowych, w powiecie ciechanowskim – ca 62%),

 pojedyncze gospodarstwa rolne, do których doprowadzenie sieci wodociągowej jest ekonomicznie nieuzasadnione powinny posiadać lokalne ujęcia wód podziemnych. Wody powierzchniowe mogą być wykorzystywane jedynie dla potrzeb gospodarczych oraz rolnictwa.

Gospodarka ściekowa

 oczyszczanie ścieków bytowo – gospodarczych na bazie mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków w Grudusku o przepustowości ca 300 m3/dobę ze zrzutem wód ściekowych do Strugi Gruduskiej,

 zakłada się intensywny rozwój kanalizacji ściekowej na terenie miejscowości gminnej oraz w jej bezpośrednim sąsiedztwie na obszarach zwartej zabudowy oraz terenach przewidzianych do zainwestowania (Rąbież Gruduski, Wiksin, Kołaki Wielkie, Wiśniewo),

 na terenach zabudowy rozproszonej nie przewidzianych do objęcia zorganizowanym systemem kanalizacji sanitarnej niezbędne jest uporządkowanie gospodarki ściekowej poprzez:

- egzekwowanie odprowadzania ścieków do szczelnych zbiorników bezodpływowych, a następnie ich wywóz wozami asenizacyjnymi do gminne oczyszczalni ścieków,

- realizację oczyszczalni przydomowych w przypadku udokumentowania korzystnych warunków gruntowo-wodnych.

29

Gospodarka odpadami

Istniejące składowisko odpadów komunalnych urządzone jest zgodnie z wymogami ochrony środowiska tj. geomembrama uszczelniająca dno chroni wody podziemne przed zanieczyszczeniem (wskazany jest nadzór nad składowanymi odpadami niebezpiecznymi).

Doskonalenie organizacji usuwania odpadów stałych z terenu gminy dotyczy:

- dalszego usprawniania systemu odbioru odpadów z posesji,

- usuwania, utylizacji i recyrkulacji surowców wtórnych, opakowań i innych przedmiotów użytkowych z gospodarstw domowych oraz używanych w procesach produkcyjnych,

- minimalizowanie ilości odpadów – wytwarzający odpady obowiązani są do stosowania takich form usług i sposobów produkcji, aby ilość powstających odpadów utrzymywać na możliwie najniższym poziomie,

- organizowanie (punktów) skupu surowców wtórnych i opakowań chemicznie zanieczyszczonych,

- przeciwdziałanie powstawaniu „dzikich” składowisk odpadów (w wyrobiskach po eksploatacji kruszywa),

- uporządkowanie gospodarki odpadami produkcji zwierzęcej (obornik, gnojowica, gnojówka) – utwardzenie gnojowników oraz wyposażenie obiektów inwentarskich w zbiorniki na ścieki odzwierzęce,

- wdrażanie systemów powszechnego kompostowania odpadów organicznych – w gospodarstwach rolnych i przy oczyszczalni ścieków w celu wykorzystania kompostów (wzbogaconych dodatkami mineralnymi) w gospodarce rolno-leśnej.

4.7. Obszary przewidziane do realizacji zadań i programów

Obecnie brak jest programów wynikających z polityki przestrzennego zagospodarowania kraju dotyczących gminy Grudusk. 30

4.8. Tereny wskazane do objęcia sporządzeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego

W ramach ustaleń kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy wskazuje się obszary, dla których sporządzenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jest obowiązkowe ze względu na występujące uwarunkowania i planowany sposób ich zagospodarowania:

. dla terenów preferowanych pod zainwestowanie mieszkaniowo – usługowe,

. dla terenów preferowanych pod zainwestowanie produkcyjno-usługowe,

. dla terenów pod urządzenia energetyki wiatrowej.

W ramach wskazanych terenów dopuszcza się objęcie opracowaniem mniejszych fragmentów wynikających ze zgłoszonych wniosków (potrzeb).

W myśl przepisów ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym – art.13 ust.1 obowiązek opracowania może wynikać z przepisów szczególnych oraz dla obszarów, na których zamierza się realizować przedsięwzięcia o charakterze publicznym:

. finansowanych z budżetu organów rządowych,

. finansowanych ze środków budżetu gminy przy dofinansowaniu z budżetu organów rządowych lub w całości z budżetu gminy.

Decyzję o przystąpieniu do sporządzenia planów miejscowych dla pozostałych obszarów, podejmuje rada gminy z urzędu lub na wniosek zainteresowanego.

W miarę identyfikowanych potrzeb celowe może być opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego również dla innych obszarów, także zabudowanych w celu ich porządkowania.

S T U D I U M

UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW

ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

GMINY G R U D U S K

UWARUNKOWANIA ROZWOJU

Uchwała Nr 209/XXIX/2002 Rady Gminy w Grudusku z dnia 29.04.2002 r.

CIECHANÓW, 2000 ROK

SPIS TREŚCI

I. W S T Ę P ...... 1

1. Cel i zakres opracowania ...... 1

2. Ogólna charakterystyka gminy...... 2

II. ANALIZA PLANÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO ...... 3

1. Stan prawny w zakresie zagospodarowania przestrzennego ...... 3

2. Realizacja obowiązujących planów zagospodarowania przestrzennego...... 3

III. STAN I ZASOBY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ...... 6

1. Zasoby i warunki środowiska...... 6

1.1. Geomorfologia ...... 6 1.2. Budowa geologiczna ...... 8 1.3. Szata roślinna...... 9 1.4. Gleby...... 11 1.5. Wody powierzchniowe ...... 12 1.6. Wody podziemne ...... 13 1.7. Klimat ...... 14 1.8. Surowce mineralne ...... 15 1.9. Warunki rozwoju turystyki i wypoczynku ...... 16

2. Jakość podstawowych elementów środowiska...... 17

2.1. Warunki aerosanitarne ...... 19 2.2. Wody powierzchniowe ...... 21 2.3. Wody podziemne ...... 21 2.4. Jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej ...... 22

3. Obszary i obiekty chronione...... 22

3.1. Obszar chronionego krajobrazu ...... 22 3.2. Parki ...... 24 3.3. Pomniki przyrody...... 24 3.4. Obszar wysokiej ochrony wód podziemnych ...... 25 3.5. Chroniona zlewnia rzeki Łydyni i Narwi ...... 25

IV. ŚRODOWISKO KULTUROWE ...... 26

V. STRUKTURA SPOŁECZNO - DEMOGRAFICZNA ...... 29

1. Zagadnienia demograficzne ...... 29

2. Rynek pracy ...... 32

3. Sieć osadnicza ...... 35

4. Infrastruktura społeczna ...... 38

4.1. Oświata i wychowanie ...... 38 4.2. Ochrona zdrowia ...... 39 4.3. Pomoc społeczna ...... 39 4.4. Handel i gastronomia ...... 40 4.5. Kultura ...... 41 4.6. Mieszkalnictwo ...... 41 VI. STRUKTURA GOSPODARCZA ...... 44

1. Rolnictwo...... 44

1.1. Struktura użytkowania gruntów ...... 44 1.2. Jakość użytków rolnych ...... 46 1.3. Melioracje...... 48 1.4. Stan własności użytków rolnych ...... 48

1.5. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych ...... 49

1.6. Główne kierunki produkcji rolnej ...... 50

1.7. Obsługa rolnictwa ...... 51

2. Działalność gospodarcza pozarolnicza...... 52

3. Struktura budżetu gminy...... 56

3.1. Dochody budżetu gminy ...... 56

3.2. Wydatki budżetu gminy ...... 58

VII. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA I KOMUNIKACJA ...... 60

1. Komunikacja ...... 60

1.1. Powiązania komunikacyjne ...... 60 1.2. Nadrzędny układ komunikacyjny ...... 60

2. Elektroenergetyka ...... 62

3. Gazownictwo ...... 63

4. Telekomunikacja ...... 63

5. Gospodarka wodno – ściekowa i komunalna ...... 64

5.1. Zaopatrzenie w wodę ...... 64

5.2. Odprowadzenie ścieków ...... 65

5.3. Gospodarka odpadami ...... 66

1

I. WSTĘP

1. Cel i zakres opracowania

Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jest opracowywane zgodnie z ustawą o zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 07 lipca 1994 r. (Dz. U. Nr 15 z 1999 r. poz. 139 - tekst jednolity).

Celem „Studium” zgodnie z ustawą, jest określenie polityki zarządzania przestrzenią gminy z uwzględnieniem uwarunkowań, celów i kierunków polityki przestrzennej państwa na obszarze województwa.

Stosownie do wymagań określonych w ustawie, w „studium” powinny być uwzględnione uwarunkowania wynikające z:  dotychczasowego przeznaczenia i zagospodarowania terenu,  występowania obiektów i terenów prawnie chronionych na podstawie przepisów szczególnych,  stanu funkcjonowania środowiska przyrodniczego,  stanu i wartości środowiska kulturowego,  potencjału demograficznego,  stanu wyposażenia terenów w infrastrukturę techniczną i komunikacyjną,  systemu obsługi mieszkańców przez infrastrukturę społeczną,  potencjału gospodarczego gminy.

Podstawowymi zadaniami „Studium” są:

- rozpoznanie aktualnej sytuacji gminy, istniejących uwarunkowań oraz problemów związanych z jej rozwojem,

- sformułowanie kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy,

- stworzenie podstawy do koordynacji planów miejscowych i decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu wydawanych bez planu miejscowego,

- promocja rozwoju gminy.

2

Podstawą do podjęcia prac nad „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Grudusk” była uchwała nr 25/III/98 Rady Gminy Grudusk z dnia 28.12.1998 r. w sprawie przystąpienia do sporządzenia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Grudusk.

W dostosowaniu do zakresu określonego w ustawie jak i zadań „Studium” przyjęto dwa etapy opracowania:

I - rozpoznanie uwarunkowań rozwoju gminy,

II - określenie kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy.

Przedstawione opracowanie jest wynikiem pierwszego etapu prac i stanowi - Uwarunkowania rozwoju gminy Grudusk.

2. Ogólna charakterystyka gminy

Gmina Grudusk położona jest w północnej części powiatu ciechanowskiego. Zajmuje 96,7 km2 powierzchni, co stanowi ok. 9% ogólnej powierzchni powiatu. Gminę zamieszkuje ok. 4,2 tys. mieszkańców tj. ok. 4,5% ludności powiatu. Sąsiednie gminy to: gm. Regimin (powiat ciechanowski), gm. Czernice Borowe (powiat przasnyski) oraz gm. Dzierzgowo, Szydłowo i Stupsk (powiat mławski).

Sieć osadniczą tworzy ośrodek gminny Grudusk i 33 miejscowości zorganizowane w 25 sołectw. Największe miejscowości pod względem liczby mieszkańców to: Grudusk, Rąbież Gruduski i Łysakowo.

Dobre powiązania komunikacyjne z terenami sąsiednimi zapewniają drogi wojewódzkie: nr 616 relacji: Ciechanów –Rębielin, nr 544 Brodnica – Lidzbark, Działdowo – Mława – Przasnysz.

Najbliższa stacja kolejowa znajduje się w Ciechanowie (ok. 20 km w linii prostej od miejscowości gminnej) i Mławie (ok. 19 km) na magistralnej linii kolejowej E – 65 Warszawa – Gdańsk.

Wiodącą funkcją gminy jest rolnictwo. Gmina znajduje się w zasięgu oddziaływania miasta powiatowego Ciechanów oraz miast: Mława i Przasnysz.

3

II.ANALIZA PLANÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO

1. Stan prawny w zakresie zagospodarowania przestrzennego

Obowiązujący obecnie „Miejscowy Plan Ogólny Zagospodarowania Przestrzen- nego gm. Grudusk” został zatwierdzony Uchwałą Nr 64/XI/91 Gminnej Rady Narodowej Grudusk z 30.04.1991 r. (Dz. Urz. Woj. Ciechanowskiego Nr 10 poz. 176).

W myśl przepisów ustawy o planowaniu przestrzennym z 12 lipca 1984 r. zostały zatwierdzone zmiany w planie Uchwałą Rady Gminy nr 136/XXVI/93 z dn. 16.11.1993 r. (Dz. Urzędowy Woj. Ciechanowskiego 10/93 poz. 176) – dotyczące 7 wsi – Grudusk, Leśniewo Dolne, Rąbież-Wiksin, Żarnowo, Humięcino Koski Wisniewo, Strzelnia.

Zgodnie z ustawą o zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 07 lipca 1994 r., która zaczęła obowiązywać od 01 stycznia 1995 r. zostały dokonane zmiany planu Uchwałą Nr 147/XXIII/98 Rady Gminy w Grudusku z dn. 25.02.1998 r. (Dz. Urzędowy Woj. Ciechanowskiego 9/98) w obrębie miejscowości: Grudusk, Wiśniewo, Łysakowo, Żarnowo, Humięcino Koski, Humięcino, Rąbież Gruduski i Stryjewo Wlk.

2. Realizacja obowiązujących planów zagospodarowania przestrzennego

W oparciu o obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego w gminie Grudusk w latach 1993-1999 wydano 141 decyzji, które umożliwiły rozpoczęcie prac inwestycyjnych w 19 jednostkach osadniczych i dotyczyły:  budownictwa mieszkaniowego (budowa, rozbudowa, modernizacja) – 41,  obiektów usługowych – 5 w Grudusku,  zabudowy gospodarczej (budynki inwentarskie, gospodarcze, garaże itp.) - 69,  kontenerowej stacji paliw i stacji tankowania gazem – 3 (Grudusk),  oczyszczalni ścieków (1) oraz kanalizacji sanitarnej (1) w Grudusku,  przyzagrodowych oczyszczalni ścieków – 1 (Strzelnia, Sokołowo, Łysakowo, Kołaki, Pszczółki),  ujęcia wody i studni głębinowej w Przywilczu oraz hydroforni w Humięcinie – 2,  składowiska odpadów komunalnych – 1 (Humięcino Koski),  inwestycji liniowych infrastruktury technicznej – 19.

4

Na budowę wodociągów grupowych wydano 6 decyzji dla następujących zadań:

 Kolonia Łysakowo- Strzelnia – Humięcino Koski (1994),

 Pszczółki – Wiśniewo – Kolonia Grudusk – Kolonia Strzelnia (1994),

 Humięcino – Humięcino Andrychy – Zakrzewo – Mierzanowo – Łysakowo (1995),

 Purzyce Rozwory – Purzyce Trojany – Borzuchowo – Grudusk –Kol. Sokólnik (1996),

 Grudusk ul. Żeromskiego i ul. Cicha (1997),

 Nieborzyn (1997). W zakresie elektroenergetyki wydano 2 decyzje dotyczące modernizacji linii napowietrznych NN 15kV w Grudusku (ul. Konopnickiej – 1997 i ul. Żeromskiego – 1998 r.).

W zakresie komunikacji drogowej wydano 8 pozwoleń dotyczących modernizacji dróg a określanych jako następujące zadania: Strzelnia, Wiksin, Leśniewo Górne – 1997r., Przywilcz, Pszczółki, Żarnowo, Humięcino Andrychy – 1998r., ul. Żeromskiego w Grudusku – 1999r.

W zakresie telekomunikacji wydano jedno pozwolenie dotyczące budowy wieży telefonicznej ERA – Humięcino Koski (1999).

Ilość wydanych decyzji o wskazanie lokalizacyjne lub o warunki zabudowy w poszczególnych latach wskazuje na równomierny ruch inwestycyjny (oprócz 1995r).

Liczba wydanych decyzji w tym dotyczące : Wyszczególnienie Ogółem budow. budow. infrastr. mieszkan. gospodar. tech. 1993 22 6 16 - 1994 22 7 11 4 1995 9 1 7 1 1996 21 6 11 4 1997 28 8 9 9 1998 21 5 10 5 1999 18 8 5 4 Ogółem 141 41 69 27

5

Wydane decyzje w układzie przestrzennym oraz według pełnionej funkcji oprócz liniowych inwestycji infrastruktury technicznej, przedstawia poniższe zestawienie tabelaryczne:

Budow. Obiekty Obiekty L.p. Wyszczególnienie mieszk. gospod. i Razem usługowe produkcyj 1. Grudusk 19 16 4 39 2. Humięcino 1 4 - 5 3. Humięcino Andrychy 1 5 - 6 4. Humięcino Koski 1 - - 1 5. Kołaki Wielkie 1 4 - 5 6. Leśniewo Dolne 3 4 1 8 7. Leśniewo Górne - 3 - 3 8. Łysakowo 2 5 - 7 9. Mierzanowo - - - - 10. Nieborzyn - - - - 11. Przywilcz 1 7 - 8 12. Pszczółki Górne - 1 - 1 13. Purzyce Rozwory - - - - 14. Purzyce Pomiany - 1 - 1 15. Rąbież 1 4 - 5 16. Sokołowo 1 2 - 3 17. Stryjewo 2 3 - 5 18. Strzelnia 4 3 - 7 19. Wiksin 2 4 - 6 20. Wiśniewo 2 1 - 3 21. Zakrzewo - 1 - 1 22. Żarnowo - 1 - 1

Ogółem 41 69 5 115

Struktura realizowanych inwestycji według podstawowych funkcji obiektów przedstawia się następująco: - budownictwo mieszkaniowe - 29%, - obiekty gospodarcze - 49%, - budynki usługowe - 3%.

6

Najwięcej inwestycji - ok. 50% dotyczyło zabudowy gospodarczej (budynki inwentarskie, inwentarsko-składowe, gospodarcze, garaże itp.). Inwestycje dotyczące obiektów mieszkaniowych (budowa, rozbudowa, modernizacja) stanowiły ok. 30% ogółu zadań inwestycyjnych gminy a infrastruktury technicznej ok. 19%.

Analiza realizacji planów wskazuje na koncentrację działań inwestycyjnych w ośrodku gminnym - ok. 30% pozwoleń dotyczyło zadań realizowanych w Grudusku. Inwestycje infrastruktury technicznej wpłynęły na poprawę warunków życia mieszkańców (dostępność do wodociągu sieciowego, utrzymanie ciągłości dostaw energii elektrycznej, lepsza jakość dróg i dostępność telekomunikacyjna).

III. STAN I ZASOBY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

1. Zasoby i warunki środowiska

1.1. Geomorfologia

Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym J. Kondrackiego gmina Grudusk leży w makroregionie Nizina Północnomazowiecka, w południowej części mezoregionu Wzniesienia Mławskie. Typem rzeźby Wzniesienia Mławskie przypominają młody krajobraz pojezierny, chociaż brak tu jezior. Kulminacje terenu związane są z zasięgiem najmłodszych stadiałów zlodowacenia środkowopolskiego, zwanych stadiałem Mławy i stadiałem Wkry.

Dominującym i jednocześnie najstarszym elementem rzeźby terenu jest obszar tzw. krawędzi opinogórskiej rozciągającej się południkowo we wsch. części gminy, z kulminacją ca 190 m n.p.m. w rejonie Stryjewa. Wykazuje cechy pośrednie między gliną zwałową a iłami - zbudowana jest z gliny ilastej szarej z pojedynczymi głazikami i wkładkami piasku. Jest to forma marginalna w kształcie olbrzymiego stożka (utworzonego na skutek akumulacji błota lodowcowego spływającego z czoła lądolodu) o wys. względnych do 30 m i nachyleniach terenu:

 przekraczających na ogół 5%, często i >10% - stok o ekspozycji zachodniej,

 poniżej 5%, przeważnie nie przekraczających 2% - stok o ekspozycji wschodniej.

7

Intensywnie użytkowana rolniczo krawędź opinogórska, ze względu na znaczne spadki terenu narażona jest na niebezpieczeństwo erozji gleb. W obrębie analizowanego terenu jest 8-kilometrowej długości północny fragment krawędzi mającej kontynuację na terenie sąsiedniej gminy Regimin oraz gminy Opinogóra.

Młodszą formą morfologiczną jest zdenudowana, lekko falista - o spadkach nie przekraczających 5% wysoczyzna morenowa. Rozciąga się u podnóża krawędzi opinogórskiej na wysokości 140 - 170 m n.p.m. Nachylona jest do dolin rzecznych, głównie w kierunku rzeki Łydyni. Efektem bezpośredniej działalności lądolodu są również:

 wzgórza i pagóry moren czołowych o wysokościach względnych 10 – 30 m oraz nachyleniach często powyżej 5% (lokalnie >10%),

 wzgórza i pagóry kemowe o wys. względnych 3 - 10 m oraz nachyleniach stoków nie przekraczających 5%, występujące głównie w półn.-wsch. części gminy,

 wały ozu leśniewskiego o charakterze ostańców denudacyjnych i wysokościach względnych 5 - 10 m oraz nachyleniach stoków nie przekraczających na ogół 5%,

 stożek sandrowy położony na wysokości 135 – 150 m n.p.m. i nachyleniach terenu nie przekraczających 5% (na północny-zachód od miejscowości gminnej).

W zachodniej części gminy wysoczyzna polodowcowa została obniżona na skutek działalności wód jeziornych. Powstałe wówczas dwa prawie płaskie poziomy abrazyjne położone są na wysokościach: 130 – 133 m n.p.m. i 134 – 137 m n.p.m. Najmłodszymi, a jednocześnie najniżej położonymi formami morfologicznymi są tarasy zalewowe Łydyni oraz drugorzędnych cieków. Tworzą one płaską powierzchnię wyniesioną do około 0,5 m ponad poziom zwierciadła wody w ciekach, którym towarzyszą.

Rzeźba terenu stwarza ograniczenia dla rozwoju przestrzennego gminy w zakresie konieczności: zachowania naturalnego zróżnicowania istniejących form oraz wyłączenia z zainwestowania stref krawędziowych wysoczyzn na styku z obszarami dolinnymi (w celu przeciwdziałania erozji).

8

1.2. Budowa geologiczna

Obszar gminy Grudusk pokrywają głównie:

 utwory zwałowe (gliny pylaste i piaszczyste oraz piaski gliniaste) o miąższościach powyżej 4 m w środkowej, północnej i południowo-zachodniej części gminy - ca 50% powierzchni gminy,

 w południowo-wschodniej części gminy „gliny opinogórskie” („glinoiły”) osiągające miąższość rzędu 30 m budujące krawędź opinogórską oraz obszar wyżynny na zapleczu stoku,

 utwory czołowo-morenowe w postaci piasków, żwirów i głazów lodowcowych (najczęściej pokrytych w stropie warstwą gliny zwałowej) występują: na północ, południe i zachód od Żarnowa, w rejonie Wiśniewo - Pszczółki-Czubaki oraz na zachód od Leśniewa Górnego,

 utwory wodnolodowcowe:

­ piaski i żwiry w rejonie miejscowości: Sokolnik, Purzyce Rozwory i Grudusk- Brzozowy tworzące niewielki stożek sandrowy,

­ kemowe (piaski i żwiry o różnych frakcjach) występujące na niewielkich powierzchniach w rejonie wsi: PGR Klary, Kołaki Wlk. i na zachód od Rąbieża,

­ piaski i żwiry budujące oz leśniewski - strefa we wschodniej części gminy o przebiegu południkowym , na północ i południe od Leśniewa Dolnego,

 utwory zastoiskowe (piaski drobne, iły i pyły) - strefa w zachodniej części gminy (głównie rejon Mierzanowa) oraz o przebiegu południkowym Strzelnia – Leśniewo Dolne. Pyły i iły pod wpływem „wierzchówek” uplastyczniają się stanowiąc podłoże słabonośne. W dolinie rzeki Łydyni oraz w większości pozostałych dolin i zagłębień występują słabonośne osady holoceńskie (aluwialno-deluwialne, rzeczne i bagienne). Miąższość utworów czwartorzędowych jest zróżnicowana i wynosi: od 40 m w rejonie Gruduska do powyżej 200 m w południowej części gminy. Jest to związane z istnieniem obniżenia podłoża podczwartorzędowego –głębokiej doliny kopalnej przebiegającej z półn.-zach. na południowy wschód między Łysakowem a Regiminem.

9

W podłożu czwartorzędu zalegają osady trzeciorzędowe reprezentowane przez:

 iły plioceńskie o zmiennej miąższości (ze względu na zaburzenia glacitektoniczne),

 utwory mioceńskie - piaski i iły z wkładkami węgla brunatnego,

 utwory oligoceńskie - piaski morskie, glaukonitowe. Strop utworów mezozoicznych znajduje się na głębokości ok.250 - 30 m, a ich spąg ca 1700 - 2100m.

1.3. Szata roślinna

Na szatę roślinną gminy Grudusk składają się: lasy i zadrzewienia, tereny użytkowane rolniczo, nieużytki, zieleń urządzona oraz zieleń towarzysząca terenom zabudowanym.

Lasy są elementem środowiska przyrodniczego, który spełnia wiele funkcji: krajobrazowe, glebo- i wodochronne, klimatyczne, społeczne, produkcyjne itd. Lasy tworzą również warunki do wypoczynku dla ludności. Tak wszechstronne funkcje mogą spełniać tylko lasy o dużych obszarach, odporne na antropopresję. W gminie Grudusk tereny lasów i zadrzewień zajmują odpowiednio 409 ha i 53 ha co stanowi 4,8% powierzchni gminy (wskaźnik lesistości w powiecie ciechanowskim – 15%, w kraju ca 28%). Niska lesistość tej gminy, mała różnorodność gatunkowa, duże rozdrobnienie terenów leśnych oraz młody wiek drzewostanu są czynnikami decydującymi o niskiej odporności na antropopresję i małej przydatności do celów rekreacyjnych. Większe obszary leśne (prawie 60% lasów gminy) znajdują się w północnej części gminy, w sąsiedztwie planowanych terenów rekreacyjnych, nad projektowanym zalewem (w obrębach: Grudusk, Żarnowo, Kołaki, Rąbież).

Na szczególną uwagę zasługują dwa fragmenty drzewostanu (o łącznej pow. ca 1,0 ha) w lesie na północ od Gruduska chronione jako pomniki przyrody. Największy udział lasów w powierzchni ogółem występuje w następujących sołectwach:

- Rąbież (13,5%), - Kołaki Wielkie ( 9,3%), - Grudusk (10,4%), - Żarnowo ( 9,2)%), - Leśniewo Dolne (10,1%), - Leśniewo Górne ( 7,4%).

10

Z kolei do najmniej zalesionych rejonów (udział lasów w powierzchni ogółem poniżej 2%) należą: - Przywilcz (0,2%), - Zakrzewo Wielkie (1,8%), - Łysakowo (1,3%), - Stryjewo Wielkie (1,9%), - Pszczółki Górne (1,3%), - Strzelnia (1,9%), - Mierzanowo (1,5%), - Wiśniewo (2,0%). - Humięcino Retki (1,6%),

Środkowa i południowa część gminy charakteryzuje się występowaniem niewielkich i rozproszonych lasków z dominacją nasadzeń monogatunkowych (sosny i brzozy). Na wysoczyźnie dominują zbiorowiska leśne na siedliskach lasu mieszanego i lasu świeżego z sosną, brzozą, dębem i świerkiem. W obniżeniach terenowych i dolinie Łydyni (zachodni obszar gminy) występują głównie olsy i lasy wilgotne.

Możliwości zwiększenia powierzchni leśnej, poprawy struktury drzewostanu i stanu zdrowotnego lasów nie są zbyt duże z uwagi na duży udział dobrych jakościowo gleb, które są intensywnie użytkowane rolniczo (grunty klasy VI i VIz, które preferowane są do leśnego zagospodarowania stanowią ca 2,0%). Zgodnie z programem zalesień planuje się zwiększenie lesistości do ca 10% powierzchni gminy przez zalesienie gruntów rolniczych również klasy V i IVb.

W strukturze władania dominują lasy prywatne, stanowiąc 66,5% ogólnej powierzchni leśnej. Łącznie zajmują 307 ha. Lasy prywatne obejmują rozdrobnione zalesienia oraz fragmenty większych kompleksów, w sąsiedztwie których występują gleby najniższych klas bonitacyjnych.

Lasy państwowe zajmujące powierzchnię 141 ha zarządzane są przez Nadleśnictwo Ciechanów. Poza lasami, zadrzewienia w zwartych grupach towarzyszą zabudowie wiejskiej, tworzą szpalery przydrożne, porastają miedze i brzegi cieków. Przydatność rekreacyjna lasów jest niewielka głównie ze względu na znaczne rozdrobnienie, małe powierzchnie poszczególnych kompleksów oraz ograniczoną dostępność. Tereny leśne powinny być szczególnie chronione, ze względu na pełnioną przez nie funkcję ochronną. W zależności od ich położenia i charakteru osłabiają procesy erozyjne na zboczach oraz erozję wietrzną na glebach luźnych, piaszczystych.

11

W obrębie obniżeń terenowych pełnią funkcję wodochronną (retencja wody, regulacja przepływów).

1.4. Gleby

Na terenie gminy Grudusk pokrywę glebową stanowią utwory wytworzone z piasków i glin zwałowych. Dominują gleby bielicowe, brunatne i czarne ziemie wykształcone z piasków gliniastych lub glin na podłożu glin miejscami iłów. W dolinach rzecznych i obniżeniach terenowych występują czarne ziemie, gleby mułowo-torfowe, torfowe i mady. Na znacznym obszarze gminy występują gleby wytworzone z glin zwałowych określane ze względu na skład mechaniczny jako „ciężkie ziemie ciechanowskie”. Są to gleby zwięzłe, nieprzepuszczalne, mało przewiewne, mażące się na mokro, wyjątkowo ciężkie do uprawy. Gleby te po zdrenowaniu i nadaniu im trwałej gruzełkowatej struktury tracą cechy ujemne. Stanowią gleby żyzne nadające się głównie pod uprawę buraków cukrowych, pszenicy, jęczmienia, rzepaku i szeregu roślin pastewnych, a w szczególności koniczyny czerwonej.

Na terenie gminy dominują gleby bardzo przydatne dla produkcji rolnej, wskazane do pozostawienia w dotychczasowym rolniczym użytkowaniu.

Obszary gleb bardzo korzystnych zaliczane do kompleksów: 1-go (pszenny bardzo dobry), 2-go(pszenny dobry), 3-go (pszenny wadliwy), 4-go (pszenno-żytni) i 8-go (zbożowo-pastewny mocny) stanowią ok.62% gruntów ornych. Dość zwarte płaty kompleksu 1-go (zaliczane głównie do kl. II) zajmują ok. 560ha i występują w rejonie wsi Grudusk i Przywilcz.

Gleby bardzo korzystne posiadają dobrze wykształcony poziom orno- próchniczny, odczyn obojętny lub słabo alkaliczny, w większości prawidłowe stosunki wodne. Nadają się pod uprawę wszystkich roślin łącznie z warzywami. W klasyfikacji bonitacyjnej zaliczane są głównie do kl. II, IIIa i IIIb.

Obszary gleb korzystnych kompleksów: 3-go (pszenny wadliwy), 5-go (żytni dobry) i 8-go(zbożowo-pastewny mocny) zajmują ok.25% gruntów ornych. W klasyfikacji bonitacyjnej to przeważnie kl. IVa i IVb.

12

Są to gleby o mniejszych możliwościach doboru roślin (głównie żyto, ziemniaki a w warunkach wysokiej kultury można uprawiać jęczmień i mniej wymagające odmiany pszenic), dające plony średniej wysokości uzależnione w dużej mierze od ilości i rozkładu opadów atmosferycznych. Obszary gleb bardzo korzystnych i korzystnych wskazane są do intensywnej gospodarki rolnej i dominują tu gleby podlegające ochronie przed zmianą przeznaczenia na cele nierolnicze. Obszary gleb słabszych jakościowo zaliczane do kompleksu 6-go (żytni słaby), 7-go (żytni bardzo słaby) i 9-go (zbożowo-pastewny słaby) zajmują ok. 13% gruntów ornych. Występują w formie niewielkich płatów w południowej części gminy. W klasyfikacji bonitacyjnej to przeważnie kl. V, VI i VIz. Dobór roślin uprawnych jest bardzo ograniczony i sprowadza się do żyta, ziemniaków i niektórych warzyw.

Użytki zielone występują w dolinach rzek i obniżeniach terenowych (ok.9%użytków rolnych) w większości - ok.72% należą do średnich jakościowo (kompleks 2z).

1.5. Wody powierzchniowe

Pod względem hydrograficznym analizowany obszar znajduje się w dorzeczu prawostronnych dopływów Narwi: Wkry (96,5%) i Orzyca (3,5%). We wschodniej części gminy przebiega dział wodny III rzędu między tymi dorzeczami. Dorzecze Orzyca obejmuje niewielkie północno-wschodnie i południowo-wschodnie fragmenty gminy. Strefę wododziałową w południowo-wschodniej części stanowi krawędź opinogórska. Na wschodnich stokach krawędzi opinogórskiej biorą początek rzeki: Pełta i Sona.

Największym ciekiem płynącym przez teren gminy Grudusk jest rzeka Łydynia - lewostronny dopływ Wkry o całkowitej długości 72 km i powierzchni zlewni 697,9 km2. Przepływa łagodnie meandrując w dość wąskiej, podmokłej dolinie przez zachodnią część gminy z północy na południowy zachód, stanowiąc na przeważającej długości zachodnią granicę gminy. Dzisiejsze koryto szerokości 2-3 m wcięte jest 0,5- 1,0 m poniżej powierzchni tarasu zalewowego.

13

Źródła Łydyni znajdują się ca 10 km na północ, w okolicach miejscowości Budy Garwolińskie w obrębie sąsiedniej gminy Dzierzgowo. Łydynia uchodzi do Wkry w pobliżu Gutarzewa na 48,4 km biegu rzeki.

W części środkowej gminy z północnego wschodu na południowy zachód przepływa rzeka Gruduszczanka (Struga Gruduska), która wpada do Łydyni poza granicą gminy w rejonie miejscowości Kozły-Janowo. Południowa część gminy odwadniana jest przez bezimienny ciek wypływający w okolicach Przywilcza u podnóża krawędzi opinogórskiej. Podobnie jak Struga jest on lewostronnym dopływem Łydyni.

Większość rzek została zakwalifikowana do kategorii rzek o ograniczonych zasobach, nie gwarantujących w pełni pokrycia potrzeb wodnych, natomiast zlewnie tych rzek do zlewni zagrożonych deficytem wód powierzchniowych. Sytuacja ulegnie niewielkiej poprawie z chwilą wybudowania planowanego zbiornika retencyjnego „Grudusk” o powierzchni ca 10 ha na rzece Łydyni.

1.6. Wody podziemne

Z rozpoznania warunków hydrogeologicznych wynika, że na terenie gminy Grudusk w większości występują średnio korzystne i korzystne warunki zaopatrzenia w wodę. Małokorzystne warunki panują w południowym rejonie gminy gdzie wydajności potencjalne pojedynczych studni wynoszą 2 - 10 m3/godz.

Wody podziemne charakteryzują się zarówno swobodnym, jak i napiętym lustrem wody. Swobodne zwierciadło wód gruntowych cechuje utwory przepuszczalne nie ograniczone od stropu występowaniem osadów nieprzepuszczalnych (glin, iłów).

Obszary równinne zbudowane z utworów o zróżnicowanej przepuszczalności tj. piasków, pyłów, mułków, iłów zastoiskowych (środkowa część gminy: Strzelnia- Leśniewo Dolne i zachodnia część gminy: Purzyce Rozwory, Mierzanowo-Zakrzewo Dolne) cechuje występowanie swobodnego zwierciadła wody o zaburzonej ciągłości, utrzymujące się w piaskach drobnych. Lokalnie występują wody typu wierzchówek w przypowierzchniowych warstwach pyłów, mułków i iłów, wpływające niekorzystnie na zmianę konsystencji gruntu.

14

Napięte zwierciadło wody występuje w obrębie terenów wysoczyznowych zbudowanych z utworów trudno przepuszczalnych (przeważający obszar gminy). Często towarzyszą im także wody śródglinowe (zaskórne), utrudniające ewentualne prace fundamentowe.

Wody podziemne rozpoznane zostały w utworach czwartorzędowych, w których na ogół występują dwa poziomy wodonośne. Pierwszy, przypowierzchniowy poziom o miąższości kilku metrów występujący na głębokości kilku, rzadziej kilkunastu metrów narażony jest na skażenie zanieczyszczeniami z powierzchni. Zasadniczy poziom wodonośny występuje na głębokości 50-70 metrów, miejscami np. w rejonie Gruduska i Łysakowa, na głębokości ca 20-30 m pod powierzchnią terenu.

Największe potencjalne wydajności możliwe do uzyskania z pojedynczego otworu są rzędu 40 - 100 m3/godz. a nawet mogą przekroczyć wartość 100 m3/godz. Występują na niewielkim fragmencie w południowej części gminy.

Ujmowane warstwy wodonośne posiadają w większości dobrą lub średnią izolację od powierzchni tj. w postaci utworów nieprzepuszczalnych o miąższości powyżej 10 m lub utworów półprzepuszczalnych o miąższości powyżej 20 m.

1.7.Klimat

Obszar gminy Grudusk położony jest w obrębie terenów objętych klimatem Regionu Mazurskiego, który kształtuje się pod dominującym wpływem Morza Bałtyckiego modyfikowanym od wschodu wpływem klimatu kontynentalnego.

Na kształtowanie się warunków klimatycznych w mikroskali – w gminie wpływają zasadniczo: ukształtowanie terenu, niska lesistość terenu, brak większych rzek i zbiorników wodnych łagodzących wahania temperatury (dobowe i sezonowe). Odmiennie kształtują się warunki mikroklimatyczne (większa siła wiatru i amplitudy temperatur) na wyniesionych wzgórzach morenowych (ubogich w zadrzewienia w obrębie krawędzi opinogórskiej (wschodnia część gminy) oraz w rejonie doliny rzeki Łydyni, gdzie częściej występują i dłużej zalegają poranne mgły.

15

W skali aktywności biologicznej klimat analizowanego obszaru można określić jako nizinny o umiarkowanych bodźcach klimatycznych.

Warunki klimatyczne gminy Grudusk nie różnią się zasadniczo od sąsiednich terenów. W ciepłej porze roku temperatury średnie przekraczają 130 a średnie miesięczne temperatury i maksymalne dobowe wskazują na bardzo korzystne warunki termiczne w ciągu całego roku.

Okres wegetacyjny trwa od 190 do 200 dni, rozpoczynając się średnio w pierwszej dekadzie kwietnia a kończąc się w ostatniej dekadzie października. Średni roczny opad jest niski i utrzymuje się poniżej 600 mm (ca 557 mm). Również nie jest zbyt wydajny przeciętny opad i wynosi zaledwie 3,4 mm.

Dominują wiatry z sektora zachodniego (40%). Najczęstsze są wiatry południowo-zachodnie (15,5%), zachodnie (14,2%), wschodnie (12,1%) oraz południowo-wschodnie (10,6%). Najrzadziej obserwowane są wiatry z kierunku północnego i północno-wschodniego. Przeważają wiatry słabe i bardzo słabe.

Na omawianym obszarze jest nieznaczna powierzchnia terenów o niekorzystnych warunkach termicznych. Doliny rzek stanowią typowe obszary akumulacji i zalegania chłodnego powietrza oraz występowania częstych inwersji termicznych. Tereny te narażone są na występowanie wysokich dobowych amplitud temperatury w okresie lata oraz znacznych spadków temperatury zimą. W związku z dużą wilgotnością często występują mgły, mające niekorzystny wpływ na warunki klimatyczne: skracają czas promieniowania słonecznego, utrudniają promieniowanie oraz rozpraszają zanieczyszczenia.

Dobrymi warunkami termicznymi oraz przeciętnymi warunkami solarnymi cechują się obszary wyniesione o głębszym zaleganiu wód gruntowych. Lepsze warunki panują na południowych i południowo-zachodnich zboczach krawędzi opinogórskiej oraz na południowych skłonach wzniesień.

1.8. Surowce mineralne

Na analizowanym terenie brak jest udokumentowanych oraz zarejestrowanych złóż surowców mineralnych.

16

W końcu 1995 roku zinwentaryzowano osiem punktów eksploatacji kopalin pochodzenia czwartorzędowego:

 Rąbież - piasek drobnoziarnisty, kwarcowo-skaleniowy z wkładkami piasku mułkowatego,

 Kołaki Małe - piasek różnoziarnisty z domieszką żwiru oraz gniazdami pospółek,

 Strzelnia -piasek kwarcowo-skaleniowy, drobno i średnioziarnisty z pojedynczymi ziarnami żwiru,

 Klary - piaski różnoziarniste z domieszką żwiru oraz pospółki,

 Klary - piaski różnoziarniste z przewagą drobnych i domieszką żwiru,

 Leśniewo Dolne - piaski różnoziarniste kwarcowo-skaleniowe z domieszką żwiru i pospółki,

 Leśniewo Dolne - pospółka szara oraz piasek średni z przeławiceniami pospółki,

 Żarnowo - pospółka szara.

Wymienione, w większości wyeksploatowane wyrobiska są przeznaczone do rekultywacji. Eksploatacja okresowa w bardzo małych ilościach (na potrzeby mieszkańców gminy) prowadzona jest sporadycznie jedynie w Klarach i Leśniewie Dolnym.

W oparciu o Mapę Geologiczną Polski wyznaczone zostały trzy obszary prognostyczne w rejonie miejscowości:

 Żarnowo – żwiry moreny czołowej,

 Sokołowo i Strzelnia – piaski i żwiry wodnolodowcowe,

 Strzelnia i Łysakowo – iły czwartorzędowe.

Według klasyfikacji sozologicznej nie są one kolizyjne z ochroną środowiska i mogą być brane pod uwagę w kierunkach działania.

1.9. Warunki rozwoju turystyki i wypoczynku

Czyste powietrze, duże przestrzenie (mała gęstość zaludnienia), malowniczy krajobraz mazowieckiej wsi – to podstawowe walory rekreacyjne dla rozwoju agroturystyki.

17

Dobrze rozwinięta sieć dróg (wojewódzkie, powiatowe, gminne) oraz niewielka odległość (ca 20 km) od 3-ech miast powiatowych i sprawnie funkcjonująca komunikacja decyduje o dostępności tego terenu dla potencjalnych letników i turystów.

Przez analizowany teren przechodzi trasa turystycznej kolei wąskotorowej z Mławy do Krasnego, która udostępnia walory kulturowo-krajobrazowe 5 gmin i 2 miast.

Dla rozwoju agroturystyki istotne znaczenie ma również wyposażenie wsi w infrastrukturę techniczną. W gminie wszystkie miejscowości posiadają wodociąg i telefony. Rozwiązano też problemy gospodarki ściekowej i odpadami, co przyczyniło się do poprawy czystości i estetyki w gminie.

Ciekawa i bogata historia tego obszaru nie ma odzwierciedlenia w zabytkach – obiektach kultury materialnej (patrz środowisko kulturowe), które mogłyby przyciągać turystów do gminy.

Bardzo niska lesistość, tj. poniżej 5% oraz brak większych cieków i zbiorników wód otwartych przydatnych do rekreacji nie sprzyja rozwojowi turystyki i wypoczynku. Dążąc do zwiększenia atrakcyjności terenu i tworzenia warunków do wypoczynku (również dla mieszkańców gminy) gmina planuje zwiększenie powierzchni leśnych oraz budowę zbiornika – zalewu w miejscowości gminnej.

Aktualnie w gminie nie ma gospodarstw agroturystycznych ani turystycznych obiektów noclegowych.

2. Jakość podstawowych elementów środowiska

Warunki środowiska przyrodniczego rolniczej gminy Grudusk można ocenić jako korzystne dla życia ludzi. Czyste powietrze i dobre warunki glebowe (żyzne i nie skażone gleby), stwarzają korzystne warunki do produkcji zdrowej żywności. O jakości środowiska gminy świadczy znaczny udział powierzchniowy obszaru chronionego krajobrazu – wschodnia część gminy oraz włączenie gminy w obszar funkcjonalny Zielone Płuca Polski.

18

Negatywnie należy ocenić niską lesistość (ca 5% powierzchni gminy) oraz tendencję likwidacji zadrzewień śródpolnych oraz zmniejszanie się powierzchni olsów wzdłuż cieków. Niepokojącym zjawiskiem jest również deficyt ilościowy i jakościowy wód powierzchniowych, przy niewielkich możliwościach zwiększenia ich retencji.

W gminie nie ma obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska przyrodniczego i zdrowia ludzi, które w zasadniczy sposób mogą obniżać jego jakość i aktualnie nie planuje się realizacji takich inwestycji.

Do obiektów mogących pogorszyć stan środowiska, tj. warunki aerosanitarne, jakość wód powierzchniowych i podziemnych zaliczyć należy m.in.:

 gminne wysypisko odpadów usytuowane na gruntach wsi Klary,

 oczyszczalnia ścieków komunalnych w miejscowości gminnej, która nie powinna stanowić zagrożenia poza sytuacjami awaryjnymi,

 szlaki komunikacyjne o znacznym natężeniu ruchu (drogi wojewódzkie) – Mława- Przasnysz, Ciechanów - Chorzele, które są liniowym źródłem zanieczyszczeń pyłowych, gazowych oraz hałasu,

 dwie stacje paliw płynnych (i gazowych) w Grudusku, położone w sąsiedztwie zabudowy mieszkaniowej i ujęcia wody dla miejscowości gminnej,

 „grzebowisko zwierzęce” – zbiornica padliny znajdująca się na gruntach wsi Wiśniewo, gdzie planuje się urządzenie Powiatowej zbiornicy zwierząt padłych,

 zakład mleczarski „Milexim”, którego podstawowa uciążliwość (ścieki) została zminimalizowana po oddaniu do użytku oczyszczalni ścieków,

 obiekty związane z hodowlą zwierząt (inwentarskie) – powyżej 50 DJP (dużych jednostek przeliczeniowych), które znajdują się w Grudusku i w Klarach (spuścizna po państwowych zakładach rolnych). Aktualnie obsada zwierząt jest znacznie niższa, a mimo to ich oddziaływanie stanowi pewną uciążliwość dla mieszkających w sąsiedztwie ludzi i użytkowników dróg. Obsada zwierząt w gospodarstwach indywidualnych nie przekracza ww. liczby, a stosowanie technologii ściołowej pozwala na racjonalne rolnicze wykorzystanie nawozów organicznych (obornika).

19

W gminie Grudusk praktycznie nie występują zagrożenia środowiska przyrodniczego. Obszar gminy leży poza strefami potencjalnych skażeń wynikających z nadzwyczajnych zagrożeń ludzi i środowiska naturalnego. Oddziaływania mogące pogorszyć stan środowiska mogą punktowo towarzyszyć sytuacjom awaryjnym, zdarzeniom losowym (pożar, wypadek drogowy z udziałem środka transportu substancji toksycznych) lub żywiołom pochodzenia naturalnego.

2.1. Warunki aerosanitarne

Korzystny stan higieniczno-sanitarny wynika z braku znaczących źródeł zanieczyszczeń powietrza w gminie i w jej sąsiedztwie.

Z zanieczyszczeniem powietrza wiąże się ściśle ich emisja, tj. ilość zanieczyszczeń wydzielonych bezpośrednio do atmosfery zarówno ze źródeł naturalnych (np. procesy erozyjne gleb i gnilne oraz pylenie roślin kwitnących), a także powodowane działalnością człowieka.

Główne źródła emisji antropogenicznej w gminie to:

 energetyczne spalanie paliw (paleniska domowe, kotłownia osiedlowa itd.),

 transport towarów i ludzi (źródła liniowe),

 produkcja rolna (roślinna i zwierzęca).

W strukturze emisji zanieczyszczeń powietrza przeważa emisja gazu nad emisją pyłów (które stosunkowo łatwo zatrzymać w urządzeniach redukcyjnych).

Proces migracji zanieczyszczeń w atmosferze zależy od wielu czynników (głównie atmosferycznych) i nie zawsze w sposób właściwy można ocenić stopień skażenia powietrza. Wiatry i procesy inwersyjne decydują o transporcie zanieczyszczeń na duże odległości decydując o tle zanieczyszczeń obszarów, w obrębie których brak emitorów zanieczyszczeń. Na jakość powietrza w gminie oddziałują miasta Ciechanów, Mława, Przasnysz, gdzie skoncentrowana jest znaczna ilość emitorów.

20

W gminie nie prowadzi się badań monitoringowych zanieczyszczeń powietrza. Z danych ogólnopolskich (prowadzonych w 1997 r. dla poszczególnych krain przyrodniczo-leśnych) wynika, że w tym rejonie średnioroczne wartości koncentracji zanieczyszczeń kształtowały się poniżej stężeń dopuszczalnych na poziomie: ca 50% normy dla dwutlenku azotu, 25% normy dla dwutlenku siarki i 15% normy dla opadu pyłu i kadmu.

Wyższe wartości stężeń zanieczyszczeń gazowych powietrza i opadu pyłu mogą wystąpić lokalnie w obrębie jednostek osadniczych (koncentracja palenisk domowych) i wzdłuż ruchliwych dróg wojewódzkich (zanieczyszczenia komunikacyjne).

Najbliższe stacje nadzoru ogólnego znajdują się w Mławie i Ciechanowie oraz stacja nadzoru podstawowego w Ciechanowie (WIOŚ). Systematyczne badania jakości powietrza w ww. stacjach dowodzą również, że w obszarze gminy występują korzystne warunki aerosanitarne.

Rozkład średniorocznych stężeń w 1998 r. głównych (charakterystycznych) zanieczyszczeń kształtował się następująco:

3 7 – 8 g/m SO2 (dwutlenku siarki), tj. do 20% normy

3 18 – 20 g/m NO2 (dwutlenku azotu), tj. do 50% normy

25 – 26 g/m3 pyłu zawieszonego. Stan zanieczyszczenia powietrza w województwie mazowieckim (poza aglomeracją Warszawy i Płockiem) jest również zadowalający, chociaż znacznie wyższy niż na analizowanym obszarze. Średnioroczne wartości stężeń nie przekraczały:

3 32% normy SO2 (tj. 13 g/m ),

3 80% normy NO2 (9,8 – 32 g/m ), 32% normy zapylenia. W rejonie należącym do Zielonych Płuc Polski (a więc i w gminie Grudusk) średnioroczne wartości zanieczyszczeń były znacznie niższe niż na pozostałym obszarze Mazowsza.

21

2.2. Wody powierzchniowe

Gmina Grudusk położona jest w obrębie zlewni chronionych rzeki Łydyni i Narwi, dla których docelowo zakłada się poprawę jakości wód do parametrów kl. II i I klasy(Narew).

Zgodnie z badaniami (prowadzonymi w 1998 r.) w punktach pomiarowo- kontrolnych w Kluszewie (powyżej Gruduska) i w Krośnicach (poniżej) w gm. Stupsk Łydynia prowadzi wody nadmiernie zanieczyszczone – non. O dyskwalifikacji zdecydowały ponadnormatywne zawartości związków fosforu i azotu, które pochodzą głównie z rozkładu zanieczyszczenia ścieków zrzucanych do wód, osadów dennych w korycie rzeki oraz ze spływów powierzchniowych terenów rolniczych (wypłukiwanie nawozów).

Mimo ogólnej negatywnej oceny jakości wód należy stwierdzić, że po wybudowaniu oczyszczalni ścieków w Grudusku jakość wód uległa znacznej poprawie, głównie w zakresie wskaźników bakteriologicznych (obecnie III klasa) oraz przez obniżenie wartości decydujących o klasie wskaźników. Aktualnie do dopływu Łydyni, tj. Gruduszczanki, który był niegdyś odkrytym kolektorem ściekowym powraca życie (ryby, zooplankton, fitoplankton).

Gmina jest obszarem ubogim w wody powierzchniowe (gęstość sieci rzecznej nieznacznie przekracza 0,5 km/1 km2, brak większych zbiorników wodnych). Na niedobór ilościowy wód nakłada się niedobór jakościowy (wody pozaklasowe), który przy naturalnych warunkach ukształtowania (brak rozległych obniżeń terenowych), stanowi poważną przeszkodę zwiększenia retencji wód powierzchniowych.

2.3. Wody podziemne

Zaopatrzenie w wodę mieszkańców gminy oparte jest na ujęciach głębinowych (Grudusk, Humięcino, Przywilcz, Stryjewo Wielkie, Wiksin) z utworów czwartorzędowych, przez wodociągi zbiorowe. Wszystkie miejscowości w gminie posiadają wodociągi.

22

Systematyczne badania chemiczne i bakteriologiczne przez stacje sanitarno- epidemiologiczne w Ciechanowie dowodzą, że jakość wód z ujęć wody wodociągów można ocenić jako wody wysokiej jakości o naturalnym chemiźmie, odpowiadającym wodom do celów pitnych i gospodarczych (chociaż z podwyższoną zawartością związków żelaza).

W miejscowości Wiksin Kolonia, gdzie zlokalizowany jest punkt badawczy sieci krajowej monitoringu jakości wód podziemnych (wody gruntowe na głębokości 2,7 m), stwierdza się wody kl. III – niskiej jakości, w których cechy fizyczne i zawartości głównych wskaźników zanieczyszczeń znacznie przekraczają normy obowiązujące dla wód pitnych (głównie azotany i azotyny).

2.4. Jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej

Czyste powietrze, nieskażone gleby (nie wykazujące zanieczyszczenia metalami ciężkimi) i brak źródeł emisji szkodliwych substancji stwarzają możliwości rozwoju produkcji zdrowej żywności w oparciu o rolnictwo ekologiczne.

Systematycznie obniżający się poziom wód gruntowych, zanikanie naturalnych stawów, oczek wodnych, wysychanie podmokłości, zabagnień oraz tylko okresowe występowanie wody w studniach kopanych (I poziom wodonośny) jest sygnałem niepokojącym szczególnie dla obszarów gleb położonych na utworach bardziej przepuszczalnych (grunty klasy V i VI). Zmiana stosunków wodnych, przesuszenie tych terenów może oznaczać degradację gleb i utratę ich wartości użytkowej (rolniczej). Dotyczy to głównie gleb lżejszych kompleksu żytnio-ziemniaczanego (wrażliwe na susze), które są zagrożone erozją wietrzną. Pewną poprawę – zahamowanie procesów degradacji można uzyskać przez zwiększenie zadrzewień śródpolnych lub leśne zagospodarowanie terenów najbardziej przesuszonych.

3. Obszary i obiekty chronione

3.1. Obszar chronionego krajobrazu

Zgodnie z rozporządzeniem Wojewody Ciechanowskiego nr 8/98 z dn. 28.05.1998 roku na terenie gminy Grudusk znajdują się tereny należące do obszarów chronionego krajobrazu.

23

W rozporządzeniu zawarto zestaw nakazów, zakazów i ograniczeń, które zmierzają do ochrony istniejących zasobów i walorów środowiska przyrodniczego oraz ograniczenia zainwestowania do form najmniej ingerujących w środowisko.

Walorami przyrodniczymi, które zadecydowały o zakwalifikowaniu w.w. terenów do OChK są szczególne formy rzeźby - krawędź opinogórska. Funkcjonowanie tych obszarów trwa od 23.04.1990 r. tj. od momentu ich pierwszego wyznaczenia. Obszar chronionego krajobrazu w obrębie gminy zajmuje 3989,92 ha tj. 40% ogólnej powierzchni (w powiecie ciechanowskim obszary chronione zajmują 39,7 tys. ha, co stanowi 37% powierzchni powiatu), w tym:  Zieluńsko – Rzęgnowski - 122,09 ha,  Krośnicko-Kosmowski - 3867,83 ha.

w tym: Obręb Pow. geodezyjny OchK lasy tereny grunty użytki tereny (ha) sady i zadrze- wody komuni- nieużytki orne zielone osiedlowe wienia kacyjne Grudusk 304,4 275,3 0,8 7,6 1,3 0,9 5,2 13,2 0,1 Humięcino 176,6 143,6 7,8 1,6 14,0 - 1,4 7,4 0,8 Andrychy Humięcino 141,5 128,3 - 0,4 8,4 0,5 1,8 0,6 1,5 Koski Kołaki 447,9 320,9 1,2 62,1 52,5 0,3 6,3 2,5 2,1 Wielkie Leśniewo 479,2 378,6 3,8 20,7 48,4 0,1 11,1 12,6 3,9 Dolne Leśniewo 314,3 267,7 6,2 6,2 20,8 - 5,7 6,4 1,3 Górne Nieborzyn 277,6 229,3 16,3 10,8 6,1 0,8 5,0 6,9 2,4 Pszczółki 441,8 379,8 9,0 29,4 5,9 1,5 6,3 7,9 2,0 Górne Przywilcz 600,1 524,1 7,1 41,6 1,4 2,6 9,3 11,7 2,3

Rąbież 195,8 130,0 1,2 9,0 42,3 0,2 6,4 5,5 1,2

Strzelnia 48,4 39,7 0,5 3,7 2,0 0,5 0,5 0,5 1,0

Stryjewo 359,7 307,1 3,6 24,0 7,0 - 6,3 11,2 0,5

Wiśniewo 202,6 173,7 2,6 7,9 4,0 1,3 7,7 5,0 0,4

Ogółem 3989,9 3298,1 60,1 225,0 214,1 8,7 73,0 91,4 19,5 O.Ch.K.

24

System obszarów chronionego krajobrazu w gminie ma ścisłe powiązania z krajową siecią ekologiczną. Zgodnie z koncepcją EKONET-POLSKA gmina Grudusk leży w obszarze wymagającym unaturalnienia tj: ­ zwiększenia powierzchni leśnych w obrębie terenów o niskiej przydatności dla rolnictwa (kl. V i VI), ­ wprowadzania zadrzewień (zakrzewień) śródpolnych, przydrożnych, wokół siedlisk oraz obiektów uciążliwych dla środowiska, ­ zwiększenia retencji wodnej oraz uregulowania gospodarki wodno-ściekowej, ­ rekultywacji nieużytków i wyrobisk po eksploatacji kruszywa naturalnego.

3.2. Parki

Na terenie gminy Grudusk znajdują się parki podworskie i pozostałości parków w miejscowościach: Grudusk, Leśniewo Dolne, Rąbież, Wiksin i Wiśniewo. Największą wartość przedstawia park podworski z końca XIX wieku w Wiksinie uznany w 1995 roku za zabytkowy. Chroniony jest mocą ustawy z dnia 15.02.1962 roku o ochronie dóbr kultury i muzeach (z późniejszymi zmianami) i pozostaje pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Odnowienia wymagają biotyczne wartości drzewostanów na terenie wszystkich parków oraz konieczna jest ich ochrona i pielęgnacja.

3.3. Pomniki przyrody

Elementami wzbogacającymi krajobraz i podlegającymi ochronie są pomniki przyrody żywej (pojedyncze drzewa, grupy drzew, drzewostany) oraz pomniki przyrody nieożywionej (głazy narzutowe). Obiekty te występują w różnych rejonach gminy. Wszystkie pomniki przyrody mają dużą wartość przyrodniczą, są znaczącymi elementami krajobrazu wsi oraz terenów rolnych. Na terenie gminy Grudusk pomniki przyrody występują na gruntach wsi:

 Stryjewo Wlk. - głaz narzutowy – granit różowy - obwód 1175 cm,  Żarnowo - głaz narzutowy – granit różowy - obwód 1412 cm, - głaz narzutowy – granit różowo-szary - obwód 900 cm,

25

 Leśnictwo Grudusk - 3 lipy drobnolistne - wys. 19 m, obw. 320-345 cm, - dąb szypułkowy - wys. 19 m, obwód 350 cm,

 Leśnictwo Grudusk - drzewostan dębowo-jodłowy - powierzchnia 0,24 ha,, - drzewostan dębowy - wys. 28 m, obw. 144-431 cm,

 Wiśniewo - lipa drobnolistna - wys. 19 m, obwód 360 cm,

 Purzyce Pom. - wiąz szypułkowy - wys. 20 m, obwód 380 cm,

 Rąbież - buk pospolity - wys. 12 m, obwód 285 cm, - 2 egz. grabu pospolitego - wys. 16 m, obw. 248, 295 cm,

 Pszczółki Czub. - 2 lipy drobnolistne - wys. 25 m, obw. 310, 500 cm,

 Purzyce Pom. - głaz narzutowy - obwód 840 cm.

3.4. Obszar wysokiej ochrony wód podziemnych

Zgodnie z „Mapą obszarów chronionych GZWP w Polsce, wymagających szczególnej ochrony” wykonaną w 1990 r. pod redakcją prof. Kleczkowskiego południowa część gminy Grudusk leży w zasięgu GZWP - głównego zbiornika wód podziemnych Górnej Łydyni o całkowitej powierzchni 200 km2. Jest to obszar wysokiej ochrony wód (OWO), ustalony w oparciu o czas pionowego przesiąkania wody z powierzchni i czas jej przepływu poziomego od obszarów zasilania do ujęcia.

Ochrona wód podziemnych przez OWO polega na odpowiednim gospodarowaniu na powierzchni. W ochronie wód dużą rolę odgrywają lasy, w tym wodochronne.

3.5. Chroniona zlewnia rzeki Łydyni i Narwi

Na terenie powiatu ciechanowskiego (i gminy Grudusk) szczególną ochroną objęta jest między innymi:

 zlewnia górnej Łydyni dla potrzeb perspektywicznego ujęcia powierzchniowego wód dla miasta Ciechanowa z proj. zbiornika „Regimin” na rzece Łydyni.

26

Dla rzeki Łydyni płynącej powyżej miasta Ciechanowa zakłada się I klasę czystości.

 zlewnia rzeki Narew ze względu na ujęcie powierzchniowe wody w Wieliszewie dla mieszkańców Warszawy. Obszar ten obejmuje m.in. wschodnią część gminy Grudusk. Zgodnie z Zarządzeniem Prezesa Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej z dnia 15.02.1972 r. (M.P. Nr 15, poz. 103), dla rzeki Narew zakłada się I klasę czystości.

IV. OCHRONA WARTOŚCI KULTUROWYCH

Tereny obecnej gminy Grudusk były zamieszkałe już w późnej epoce kamiennej (3000 - 2000 lat p.n.e.). Żyły tu plemiona związane z kulturą amfor kulistych (nazwa - od formy naczyń i sposobu ich zdobienia).

Około 1300 - 1200 lat p.n.e. wyodrębnia się tutaj kultura łużycka, wiązana z istnieniem najstarszych Słowian. W tym okresie przyjęto, w miejsce grzebania zmarłych w ziemi, ciałopalenie zwłok - popielnice z kośćmi zakopywano w ziemi sypiąc grobowce - kurhany.

Schyłek ery (12 - 100 r. p.n.e.) to okres wpływów rzymskich, w związku z przybywaniem na ten teren kupców celtyckich i rzymskich.

Wczesne średniowiecze (VII -VIII w.) to okres rozpadu wspólnot plemiennych i powstanie licznych państewek oraz powstanie i rozwój grodów obronnych, które stopniowo przekształcały się (X w.) w centra administracyjne. Przykładem był gród w Grudusku , wzmiankowany już w 1065 roku (falsyfikat mogileński). Grudusk, wraz z Mazowszem, w I połowie X wieku wszedł w skład państwa Polan, przeżywając pod rządami Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego okres rozwoju. W tym czasie Płock awansował do rangi stolicy, ośrodkami dużych okręgów grodowych były Ciechanów i Pułtusk zaś mniejszych Raciąż, Szreńsk i Grudusk. Rolę militarną Grudusk utracił w XIII wieku. W XV wieku rolę Gruduska, jako ośrodka ziem położonych w górnym biegu Orzyca, przejęły książęce miasta: Przasnysz i Janowo.

27

 Wykaz stanowisk archeologicznych

Miejscowość nr stanowiska typ stanowiska chronologia kultura

Budy Kownackie 4/44-62 ślady osadn. okr. halsztacki łużycka

Borzuchowo Daćbogi 14/39-62 ślad osadn. epoka brązu łużycka XVI - XVII w. 15/39-62 osada epoka żelaza łużycka XVI - XVII w. 16/39-62 osada okr. lateński

Grudusk 22/39-62 grodzisko XI w. 23/39-62 osada XI - XII w. 3/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 4/39-63 osada XIV - XVI w.

Kołaki Małe 7/39-63 osada XIV - XVI w. 8/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 15/39-63 cmentarzysko XII w.

Kołaki Wielkie 6/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Pszczółki Czubaki 12/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Pszczółki Szerszenie 16/40-63 punkt osadn. XV - XVI w.

Przywilcz 17/40-63 punkt osadn. XV - XVI w.

Purzyce Rozwory 17/39-62 osada okr. rzymski przeworska 18/39-62 osada okr. rzymski przeworska

Rąbież 10/39-63 punkt osadn. XV - XVI w. 9/39-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Sokołowo 20/39-62 osada średniowiecze 21/39-62 osada średniowiecze

Sokolnik 19/39-63 osada XI - XII w.

Stryjewo Małe 14/40-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 13/40-63 punkt osadn. XIV - XVI w.

Stryjewo Wielkie 12/40-63 punkt osadn. XIV - XVI w. 11/40-63 punkt osadn. XIV - XV w. 10/40-63 punkt osadn. XIV - XV w. 3/40-63 skarb XI w.

28

Miejscowość nr stanowiska typ stanowiska chronologia kultura

Wiksin 11/39-63 osada XIV - XVI w. znal. luźne neolit Żarnowo 16/38-62 ślad osadn. XVI - XVIII w.

W szeregu miejscowości gminy zachowało się sporo obiektów zabytkowych, z których jedynie niewielka ilość została wpisana do rejestru zabytków. Wśród obiektów zabytkowych większość stanowią budynki mieszkalne i gospodarskie, powstałe na przełomie wieków i na początku XX wieku. Są one stopniowo wypierane przez nową zabudowę, często swą nieodpowiednią skalą, bryłą i detalem z otoczeniem dewastując krajobraz wiejski.

 Obiekty wpisane do rejestru zabytków

Miejscowość funkcja nr rej. okres powstania

Grudusk kościół paraf.p.w. 134/76-1117/75WA 1893 r. św. Piotra i Pawła Grudusk grodzisko 3/76-7/49WA wczesnohistoryczne Wiksin zespół podworski: dwór, 387/95 ok. 1880 r. park, staw, warstwa kult.  Parki zabytkowe

Miejscowość rodzaj parku okres powst. nr rej. zabytków

Grudusk podworski II poł. XIX w. -

Leśniewo Dolne podworski k. XIX w. -

Rąbież podworski III ćw. XIX w. -

Wiksin podworski k. XIX w. 387/95

 Cmentarze

Miejscowość wyznanie rok budowy najstarszego nagrobka

Grudusk rzym. - kat. 1882 r.

Łysakowo rzym. - kat. 1856 r.

Pszczółki Górne - cm. żołnierzy niem. z okr. I w.św.

29

V. STRUKTURA SPOŁECZNO - DEMOGRAFICZNA

1. Zagadnienia demograficzne

Według danych Urzędu Statystycznego w Ciechanowie na koniec 1998 roku gmina Grudusk liczyła 4 236 mieszkańców, co stanowi około 4,5 % ludności powiatu ciechanowskiego i około 0,08 % ludności województwa mazowieckiego.

Pod względem wielkości zaludnienia gmina jest najmniejszą w powiecie ciechanowskim. Wskaźnik gęstości zaludnienia - 44 osoby/km2 jest wyższy od średniego dla terenów wiejskich powiatu ciechanowskiego (43 osoby/km2).

Wśród mieszkańców gminy przeważają kobiety, które stanowią około 50,7% całej populacji gminy (2140). Jest to sytuacja odmienna od występującej na terenach wiejskich powiatu, gdzie dominującą populacją są mężczyźni. Na 100 mężczyzn przypada tu średnio 96 kobiet, podczas gdy w gminie - 103. Gmina Grudusk jest jedyną gminą w powiecie ciechanowskim z dominacją kobiet.

Ruch naturalny w gminie w latach 1990 - 1998 kształtował się następująco (według danych Urzędu Statystycznego w Ciechanowie):

Ludność Urodze- Przyrost Urodze- Przyrost Rok Zgony Zgony ogółem nia naturalny nia naturalny o s o b y ‰ 1990 4 234 62 44 18 14,0 10,0 4,1 1991 4 240 88 41 47 20,0 9,3 10,7 1992 4 322 65 52 13 14,8 11,9 3,0 1993 4 296 71 67 4 16,3 15,3 1,0 1994 4 262 71 56 15 16,3 12,9 3,4 1995 4 297 62 44 18 14,2 10,1 4,1 1996 4 281 63 53 10 14,4 12,1 2,3 1997 4 226 50 47 3 11,5 10,8 0,7 1998 4 236 59 51 8 13,6 11,8 1,8

Liczba ludności gminy jest ustabilizowana, utrzymuje się na poziomie rzędu 4200 - 4300 mieszkańców.

30

W okresie 1991 - 1998 nastąpił spadek poziomu przyrostu naturalnego pewnemu zahamowaniu uległo również natężenie ruchów migracyjnych.

Kształtowanie się migracji w gminie przedstawia poniższe zestawienie:

Napływ Odpływ Saldo migracji Rok migracyjny migracyjny o s o b y 1990 49 92 - 43 1991 43 84 - 41 1992 65 111 - 46 1993 68 97 - 29 1994 39 57 - 18 1995 54 49 + 5 1996 35 57 - 22 1997 35 78 - 43 1998 62 55 + 7

Gmina jest terenem odpływowym, wymeldowania z gminy z pobytu stałego przewyższają zameldowania na pobyt stały (ujemne saldo migracji).

Struktura wieku gminy na tle powiatu ciechanowskiego według podstawowych grup wieku przedstawia się następująco:

Grupa Gmina Powiat wieku osoby % wieś ogółem - przedprodukcyjna ( 0 - 17 lat) 1 211 28,6 29,0 28,2 - produkcyjna (18 - 59 lat kobiety 2 327 54,9 55,1 58,3 18 - 64 lata mężczyźni) - poprodukcyjna (60 i > kobiety 698 16,5 15,9 13,5 65 i > mężczyźni) Ogółem 4 236 100,0 100,0 100,0

31

Gmina charakteryzuje się mniej korzystną - „starą” strukturą wieku, niż tereny wiejskie powiatu. Niższy odsetek dzieci i młodzieży oraz znacznie wyższy udział ludzi w wieku poprodukcyjnym świadczą o mocno zaawansowanym procesie starzenia się ludności .

Wskaźnik obciążenia demograficznego ludności produkcyjnej ludnością nieprodukcyjną jest wysoki i wynosi 82%. Oznacza to, że na 100 osób w wieku produkcyjnym (a więc pracujących) przypada około 82 niepracujących .

Struktura ludności według wieku mająca reperkusje na kształtowanie się struktur społeczno - ekonomicznych przedstawia się następująco:

31.XII.1998 r.

Grupa wieku osoby % Wiek przedprodukcyjny 1 211 28,6

0 - 2 lata 166 3,9

3 - 6 268 6,3

7 - 14 561 13,2

15 - 17 216 5,1

Wiek produkcyjny mobilny 1 612 38,0

18 - 44 lata kobiety 767 18,1

18 - 44 lata mężczyźni 845 19,9

Wiek produkcyjny niemobilny 715 16,9

45 - 59 lat kobiety 309 7,3

45 - 64 lata mężczyźni 406 9,6

Wiek poprodukcyjny 698 16,5

60 lat i > kobiety 474 11,2

65 lat i > mężczyźni 224 5,3

Ogółem 4 236 100,0

32

2. Rynek pracy

Liczba pracujących w gospodarce narodowej na koniec 1997 roku według sekcji Europejskiej Klasyfikacji Działalności (bez indywidualnych gospodarstw rolnych i bez zakładów osób fizycznych o liczbie pracujących do 5 osób) przedstawiała się następująco:

Wyszczególnienie osoby %

Pracujący ogółem 228 100,0 w tym:

Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo 14 6,1

Działalność produkcyjna 33 14,5

Budownictwo 15 6,6

Handel i naprawy 27 11,9

Zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz i wodę 7 3,1

Hotele i restauracje

Transport, składowanie i łączność 8 3,5

Pośrednictwo finansowe 15 6,6

Administracja publiczna i obrona narodowa 21 9,2

Obsługa nieruchomości i firm 9 3,9

Edukacja 57 25,0

Ochrona zdrowia i opieka społeczna 16 7,0

Pozostała działalność usługowa 6 2,6

33

Aktywność ekonomiczną ludności w rolnictwie (według danych Powszechnego Spisu Rolnego 1996 r.) przedstawia poniższe zestawienie :

Wyszczególnienie osoby %

Ludność faktycznie zamieszkała w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indyw. gospodarstwa rolnego 2 732 x Ludność ogółem w wieku 15 lat i więcej w gospodarstwach domowych z użytkownikiem indyw. gospodarstwa rolnego 2 048 100,0

Pracujący ogółem 1 390 67,9 w tym :  w swoim gospodarstwie rolnym 1 243 60,7 z tego : - wyłącznie 1 210 59,1 - głównie 33 1,6  poza swoim gospodarstwem rolnym 147 7,2 z tego : - wyłącznie 44 2,1 - głównie 103 5,1 Bezrobotni 16 0,8 Bierni zawodowo 314 15,3

Współczynnik aktywności zawodowej w rolnictwie (liczony w stosunku do ludności w wieku 15 lat i więcej) w gminie wynosi około 81,7 %.

Szacuje się, że ogólna liczba pracujących w rolnictwie (wyłącznie w indywidualnych gospodarstwach rolnych) i działach pozarolniczych w gminie wynosiła około 1700, co oznacza wskaźnik aktywności zawodowej ca 73% (liczony w stosunku do ludności w wieku produkcyjnym).

Liczba zarejestrowanych bezrobotnych na koniec 1998 roku wynosiła 228 osób, w tym 108 stanowiły kobiety (56%).

34

Rozmiary bezrobocia w gminie w latach 1992 - 1998 przedstawia poniższe zestawienie :

Liczba zarejestrowanych Lata bezrobotnych 1992 302 1993 365 1994 290 1995 364 1996 289 1997 250 1998 228

Natężenie bezrobocia w gminie w latach 1993-1998 słabnie i pozostaje nadal na poziomie zbliżonym do średniego notowanego w Powiatowym Urzędzie Pracy w Cie- chanowie. Świadczy o tym wskaźnik bezrobocia (liczony w stosunku do ludności w wieku produkcyjnym), który dla gminy wynosi 10,2%, a dla powiatu - 10,3 %.

Zmiany rozmiarów bezrobocia w wybranych kategoriach bezrobotnych w 1998 roku w stosunku do roku poprzedniego przedstawia poniższa tablica.

Liczba bezrobotnych Dynamika Wyszczególnienie XII’97 = 100,0 XII’97 XII’98

Bezrobotni ogółem 250 228 91,2 ­ kobiety 125 108 86,4 ­ mężczyźni 125 120 96,0 Bezrobotni zwolnieni z przyczyn zakładu pracy 3 4 133,3 Bezrobotni absolwenci szkół ponad podstawowych 11 8 72,7 Bezrobotni z prawem do zasiłku 78 65 83,3 Bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 12 miesięcy 123 99 80,5

35

W strukturze bezrobotnych według wieku maleje udział bezrobotnych w młodszych grupach wieku, rośnie natomiast w grupach starszych.

Strukturę wieku bezrobotnych zarejestrowanych na koniec 1998 roku przedstawia poniższa tablica:

Ogółem Kobiety Ogółem Kobiety Wiek bezrobotnych o s o b y %

Liczba bezrobotnych ogółem 228 108 100,0 100,0 w tym w wieku :

18 - 24 71 34 31,1 31,5

25 - 34 79 45 34,7 41,7

35 - 44 52 19 22,8 17,6

45 - 54 22 9 9,6 8,3

55 - 64 2 0 0,9 0

Wśród bezrobotnych dominującą grupę stanowią roczniki 18 - 34 lata (65,8%). Jest to grupa najbardziej mobilna, o największej aktywności zawodowej, największej częstotliwości tworzenia gospodarstw domowych i największych potrzebach mieszkaniowych.

Jedną z najbardziej niebezpiecznych cech bezrobocia jest długi czas bierności zawodowej spowodowanej niemożnością podjęcia pracy. Bezrobocie w gminie ma wciąż charakter długotrwały. Na koniec 1998 r. pozostawało bez pracy ponad rok około 45% ogółu bezrobotnych.

3. Sieć osadnicza

W granicach gminy Grudusk znajduje się 25 sołectw (33 miejscowości) i 22 obręby geodezyjne.

36

Miejscowości według liczby mieszkańców (wg danych Urzędu Gminy) przedstawia poniższe zestawienie:

stan na 01.01.1999

Miejscowości Liczba Struktura Liczba Struktura wg liczby miejscowości % ludności % mieszkańców

do 50 9 27,2 256 6,1

51- 100 11 33,3 755 17,7

101 - 200 10 30,3 1344 31,5

201 – 300 2 6,1 481 11,3

1424 1 3,1 1424 33,4

Ogółem 33 100,0 4 260 100,0

Sieć osadnicza gminy pod względem zaludnienia jest rozdrobniona, 30 miejscowości (91%) to miejscowości małe o zaludnieniu do 200 mieszkańców. Zamieszkuje w nich ok. 55% ludności gminy. Do największych pod względem zaludnienia należą:

 ośrodek gminny - Grudusk (1424 osoby),

 Rąbież - (279 osób),

 Łysakowo - (202 osoby).

Rozmieszczenie przestrzenne ludności oraz gęstość zaludnienia w poszczególnych obrębach geodezyjnych (stan na 31.12.1999 r.) kształtuje się następująco:

37

Powierzchnia Liczba Lp. Obręb geodezyjny osób / km2 w ha ludności 1. Grudusk 1101,83 1424 129

2. Humięcino – Andrychy 412,87 162 39

3. Humięcino 327,94 147 45

4. Humięcino – Koski 391,88 192 49

5. Kołaki Wielkie 565,52 201 35

6. Leśniewo Dolne 479,15 163 34

7. Leśniewo Górne 314,32 70 22

8. Łysakowo 776,36 202 26

9. Mierzanowo 355,87 126 35

10. Nieborzyn 277,64 80 29

11. Przywilcz 600,12 161 27

12. Pszczółki 441,89 88 20

13. Purzyce – Trojany 399,62 113 28

14. Purzyce – Rozwory 404,51 56 14

15. Rąbież 314,23 279 89

16. Sokołowo 239,89 103 43

17. Strzelnia 350,94 66 19

18. Stryjewo 359,66 107 30

19. Wiksin 275,92 166 60

20. Wiśniewo 202,56 94 46

21. Zakrzewo 416,78 103 25

22. Żarnowo 667,73 157 24

Ogółem 9677,28 4260 44

38

Gęstość zaludnienia w gminie wynosi 44 osoby/ km2 i jest zbliżona do analogicznego wskaźnika dla terenów wiejskich powiatu ciechanowskiego – 43. Największa gęstość zaludnienia występuje w ośrodku gminnym – Grudusk (ok. 129 osób/km2) oraz w miejscowości Rąbież – 89. W 11 obrębach geodezyjnych gęstość zaludnienia nie przekracza 30 osób/km2, a w 16 kształtuje się poniżej średniej (44 osoby/km2) w gminie.

4. Infrastruktura społeczna

4.1. Oświata i wychowanie

 Wychowanie przedszkolne

Liczba dzieci w wieku przedszkolnym (3-6 lat) na koniec 1998 roku wynosiła 268, z tego dzieci w wieku 6 lat stanowiły około 24,6 % (tj. 66).

Na terenie gminy funkcjonują (stan na dzień 20.IX.1999 r.) 2 placówki wychowania przedszkolnego: 1 oddział przedszkolny przy szkole podstawowej w miejscowości Humięcino oraz przedszkole w Grudusku. Przedszkole posiada 50 miejsc, a uczęszcza do niego 55 dzieci (stan na dzień 20.09.1999 r.), jest więc w pełni wykorzystane. Wskaźnik wykorzystania miejsc w przedszkolu wynosi 110%, niski jest wskaźnik uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym - 20,5%. Przedszkole posiada 2 oddziały (2 klasy „0” dla dzieci 6-letnich) i zatrudnia 3 nauczycieli na pełnych etatach.

 Szkolnictwo podstawowe

W roku szkolnym 1999/2000 (stan na dzień 10.IX.1999 r.) na terenie gminy funkcjonowały 2 szkoły podstawowe w miejscowościach: Grudusk i Humięcino, do których uczęszczało łącznie 473 uczniów.

Pomieszcze- Nauczyciele Miejscowość Uczniowie Oddziały nia do naucz. pełnozatrudnieni Grudusk 336 17 24 16

Humięcino 137 8 9 7

Razem 473 25 33 23

39

Warunki nauczania w szkołach podstawowych w gminie w roku szkolnym 1999/2000 obrazują następujące wskaźniki:

Powiat Wyszczególnienie Gmina ciechanowski

Liczba uczniów na :

- pomieszczenie do nauczania 19 21

- liczba uczniów na nauczyciela pełnozatrudnionego 14 15

- oddział 21 20

Od 1 września 1999 roku na terenie gminy funkcjonuje gimnazjum 3 - oddziałowe w Grudusku, do którego uczęszcza 68 uczniów (zatrudnia 3 nauczycieli na pełnych etatach ).

4.2. Ochrona zdrowia

Na terenie gminy obsługę ludności w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej zapewnia (w ramach Mazowieckiej Kasy Chorych):

 Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej „ SALUS” w Grudusku, zatrudniający 2 lekarzy i 4 pielęgniarki;

 Prywatna Praktyka Stomatologiczna, zatrudniająca 1 lekarza stomatologa.

Na terenie gminy funkcjonuje 1 apteka w Grudusku.

4.3. Pomoc społeczna

W 1998 roku ze świadczeń pomocy społecznej przyznanych w ramach zadań zleconych i zadań własnych (bez względu na ich rodzaj, formę, liczbę i źródło finansowania) skorzystało w gminie 695 osób, co stanowi około 16,4% mieszkańców gminy.

40

Środowiskową pomocą społeczną objętych było 198 rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i życiowej, w których wystąpił jeden z podanych powodów:

 bezrobocie - 86 rodzin (321 osób)

 bezradność w sprawach opiekuńczo- wychowawczych i prowadzeniu gospodar- stwa domowego - 69 rodzin (345 osób)

 długotrwała choroba - 42 rodziny (159 osób)

 niepełnosprawność - 28 rodzin (106 osób)

 potrzeba ochrony macierzyństwa - 12 rodzin ( 51 osób)

 rodziny niepełne - 27 rodzin (102 osoby)

 rodziny wielodzietne - 42 rodziny (243 osoby)

 alkoholizm - 11 rodzin ( 41 osób )

 ubóstwo - 12 rodzin ( 45 osób)

Na terenie gminy brak jest domu pomocy społecznej.

4.4. Handel i gastronomia

Według stanu na koniec 1998 roku na terenie gminy funkcjonowało 49 punktów sprzedaży detalicznej (sklepów). Obsługa ludności w zakresie handlu uzupełniana jest przez handel obwoźny.

Na jeden sklep w gminie przypada 86 osób (powiat ciechanowski – 81).

Na terenie gminy funkcjonują tylko 3 placówki gastronomiczne –w ośrodku gminnym Grudusku:

- Restauracja „Na Rozdrożu”,

- „Mała Gastronomia”

- „Mini - Bar”.

41

4.5. Kultura

Na terenie gminy działa Gminny Ośrodek Kultury i Sportu w Grudusku w obiekcie przystosowanym na ten cel. Mieści się tu również Gminna Biblioteka Publiczna, która posiada filię w Łysakowie. Księgozbiór biblioteki jest znaczny, który w woluminach na 1000 mieszkańców wynosi około 5900, powiat ciechanowski – 4133.

Świetlice wiejskie (świetlice OSP) występują w miejscowościach: Grudusk, Humięcino Andrychy, Kołaki Wielkie, Leśniewo Dolne, Łysakowo, Mierzanowo, Nieborzyn, Przywilcz, Rąbież, Stryjewo, Zakrzewo, Żarnowo.

Na terenie gminy są 2 kościoły rzymsko-katolickie:

 Kościół p.w. Św. Piotra i Pawła w Grudusku,

 Kościół p.w. Św. Antoniego w Łysakowie.

4.6. Mieszkalnictwo

Zasoby mieszkaniowe zamieszkałe w gminie Grudusk wg stanu na 31.12.1998r. wynosiły ogółem – 1122 mieszkań (4062 izb), o łącznej powierzchni użytkowej 78028 m2 .

Warunki mieszkaniowe na tle powiatu ciechanowskiego obrazują następujące wskaźniki:

42

Powiat ciechanowski Wyszczególnienie Gmina ogółem

Przeciętna pow.użytkowa mieszkania w m 2 69,5 61,9

Przeciętna liczba izb w mieszkaniu 3,62 3,53

Przeciętna liczba osób/ mieszkanie 3,77 3,49

Przeciętna liczba osób /izbę 1,04 0,98

Przeciętna pow. użytkowa mieszkania /osobę w m² 18,4 17,75

Podstawowe wskaźniki charakteryzujące warunki mieszkaniowe w gminie Grudusk są korzystniejsze od wskaźników charakteryzujących powiat ciechanowski.

Warunki mieszkaniowe są ściśle skorelowane m.in. ze stanem technicznym zasobów mieszkaniowych. Zasoby mieszkaniowe według okresu budowy szacuje się następująco:

w budynkach wybudowanych:

- przed 1945 r. - 18%

- 1945 – 1960 - 21%

- 1961 – 1988 - 56%

- 1989 – 1999 - 5%

Około 23 % ogółu zasobów mieszkaniowych znajduje się w budynkach o palnym materiale ścian, z których większość kwalifikuje się do wymiany.

43

Zasoby mieszkaniowe według form własności kształtują się następująco:

Wyszczególnienie Miejscowość Liczba mieszkań %

własność zakładowa - Grudusk 12 1,1

własność gminy 50 4,5 - Grudusk 14 - Klary 8 - Humięcino 5 - Przywilcz 7 - Rąbież 16

własność prywatna wszystkie 1060 94,4 miejscowości Ogółem 1122 100,0

Podstawową formę własności budownictwa mieszkaniowego stanowi własność prywatna (94,4 %). Mieszkania zakładowe (w ilości 12 mieszkań) w Grudusku stanowią własność Wojewódzkiego Zarządu Dróg, Spółdzielni Mleczarskiej oraz PKP. Gmina dysponuje 50 mieszkaniami w miejscowościach: Grudusk, Humięcino, Klary, Przywilcz i Rąbież.

Ruch budowlany w gminie jest słaby o czym świadczą liczby mieszkań nowo wybudowanych i oddanych do użytku w latach 1991 – 1998: Powierzchnia użytkowa w m2 Rok Mieszkania Izby przeciętna mieszkań na 1 mieszkanie 1991 16 82 1589 99,3 1992 6 30 617 102,8 1993 1 5 105 105,0 1994 4 25 663 165,7 1995 0 0 0 0 1996 0 1 38 95,5 1997 13 89 1857 142,8 1998 0 0 0 0

44

Z analizy zasobów mieszkaniowych według charakteru zabudowy wynika, że ok. 65% mieszkań znajduje się w zabudowie zagrodowej .

Budownictwo jednorodzinne koncentruje się przede wszystkim w miejscowościach: Grudusk, Rąbież i Łysakowo.

VI. STRUKTURA GOSPODARCZA

1. Rolnictwo

1.1. Struktura użytkowania gruntów

Ważnymi elementami dla określenia rozwoju rolnictwa oraz przestrzennego rozmieszczenia potencjałów produkcyjnych są formy użytkowania gruntów, własności użytków rolnych i struktura indywidualnych gospodarstw rolnych.

Trwałe formy użytkowania gruntów w granicach administracyjnych gm. Grudusk wg stanu na 1.01.1998r. przedstawia poniższe zestawienie :

Wyszczególnienie Powierzchnia ha Struktura %

1. Użytki rolne 8 631 89,3 2. Grunty pod lasami i zadrzewieniami 462 4,8 3. Grunty pod wodami 51 0,5

4. Użytki kopalne - 0,0

5. Tereny komunikacyjne 212 2,2 w tym drogi 196 2,0

6. Tereny osiedlowe 254 2,6

7. Tereny różne i nieużytki 59 0,6

Powierzchnia ogółem 9669 100,0

45

Gmina odznacza się stosunkowo wysokim udziałem użytków rolnych (ok. 89%), wobec średniego w powiecie ciechanowskim - ok. 76% oraz stosunkowo niskim udziałem gruntów pod lasami i zadrzewieniami – ok.5% (powiat - 15%).

Struktura użytkowania gruntów wskazuje na dominującą rolę produkcji rolnej w strukturze gospodarczej gminy. Wykorzystanie gruntów na cele rolnicze jest mało zróżnicowane przestrzennie.

Udział użytków rolnych w ogólnej powierzchni gruntów poszczególnych obrębów geodezyjnych wynosi od ok. 80% w Rąbieżu do ok. 96% w obrębie Przywilcz, co wynika głównie z rozmieszczenia terenów leśnych i zadrzewionych.

Tereny użytkowane rolniczo zajmują 8 631ha, co stanowi ok.89% ogólnej powierzchni gminy.

Struktura użytków rolnych przedstawia się następująco:

Struktura % Powierzchnia Wyszczególnienie ha gmina powiat

- grunty orne 7 723 89,5 80,7

- sady 147 1,7 0,7

- łąki 271 3,1 11,0

- pastwiska 490 5,7 7,6

Użytki rolne razem 8 631 100,0 100,0

W strukturze użytków rolnych dominują grunty orne ok. 90% użytków rolnych . W poszczególnych obrębach udział gruntów ornych w użytkach rolnych jest zróżnicowany zależny głównie od ilości trwałych użytków zielonych.

46

Największym udziałem gruntów ornych (powyżej 95% użytków rolnych) odznaczają się obręby: Humięcino Koski, Leśniewo Górne i Żarnowo.

W gminie Grudusk udział trwałych użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych wynosi ok. 9% (średnio w powiecie ciechanowskim - ok.18%) i jest zróżnicowany w układzie przestrzennym gminy od ok. 2% w rejonie wsi Leśniewo Górne i Żarnowo do ok. 20% w rejonie wsi Purzyce Pomiany.

Największe kompleksy użytków zielonych (14 - 20% uż. rol.) występują w sołectwach Kołaki Wielkie, Mierzanowo, Purzyce Rozwory, Purzyce Pomiany, Sokołowo i Zakrzewo Wielkie, natomiast najmniej (poniżej 5%) w rejonie wsi: Żarnowo, Nieborzyn, Leśniewo Górne, Humięcino Koski i Wiśniewo.

Udział sadów w strukturze użytków rolnych jest stosunkowo wysoki - 1,7%, wobec 0,7% średnio w powiecie ciechanowskim. Są to głównie sady przydomowe nie mające większego znaczenia w towarowej produkcji sadowniczej.

1.2. Jakość użytków rolnych

Zintegrowany wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej obliczony przez IUNG Puławy (uwzględniający ocenę punktową: gleb, rzeźby terenu, agroklimatu i warunków wodnych) wynosi dla gm. Grudusk 79,0 punktów (w skali 100-punktowej), wobec wskaźnika najwyższego w powiecie ciechanowskim - 91,1 pkt. w gm. Opinogóra oraz najniższego - 48,8 pkt. w gm. Ojrzeń.

Miernikiem przydatności rolniczej gruntów jest również klasyfikacja bonitacyjna.

Strukturę jakości gleb wg klas bonitacyjnych przedstawia poniższe zestawienie:

47

Grunty orne Użytki zielone

klasy Struktura% klasy Struktura %

bonitacyjne gmina powiat bonitacyjne gmina powiat

I - - I - -

II 1,2 1,8 II 0,4 0,2

IIIa 17,4 16,6

IIIb 35,2 18,1 III 50,9 15,1

IVa 21,9 19,1

IVb 12,7 13,2 IV 40,1 49,4

V 9,5 20,9 V 6,5 28,0

VI 2,1 9,4 VI 2,1 7,3

VIz - 0,9 VIz - -

Gmina Grudusk charakteryzuje się glebami dobrymi jakościowo, przeważają grunty kl. III - ok.52% ogółu gruntów ornych. Gleby dobre i średnie jakościowo zaliczane do klas II-IV stanowią ok. 88% ogółu gruntów ornych (średnio w powiecie ciechanowskim - ok. 69%). W układzie przestrzennym gminy najkorzystniejsza dla rolnictwa struktura gruntów ornych występuje w rejonie wsi Grudusk, Humięcino, Łysakowo, Nieborzyn, Przywilcz, Pszczółki Górne, Purzyce Pomiany, Rąbież, Sokołowo, Wiksin i Wiśniewo, gdzie kl. III zajmują ok. 56 – 76% gruntów ornych.

Grunty orne słabe i bardzo słabe jakościowo (przewaga kl.V-VIz) zajmują ok. 12% gruntów ornych i w postaci niewielkich płatów występują w południowej i środkowej części gminy (Humięcino Andrychy, Humięcino Koski, Leśniewo Dolne, Leśniewo Górne i Purzyce Rozwory).

Struktura użytków zielonych wg klas bonitacyjnych odznacza się przewagą łąk i pastwisk dobrych i średnich jakościowo - ok. 91% to kl. II - IV.

48

Przestrzenne zróżnicowanie jakości terenów użytkowanych rolniczo wskazuje, na dominację gleb bardzo dobrych i dobrych, stanowiących podstawową bazę dla intensywnej produkcji rolnej. Gleby słabe i bardzo słabe (kl.V i VI) o niskich wartościach użytkowych dla produkcji rolnej zajmują ok. 11% ogółu użytków rolnych i występują w formie stosunkowo niewielkich płatów w południowej i środkowej części gminy.

Łączny obszar gruntów podlegający ochronie z mocy ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych obejmuje 7646 ha tj. 89% ogółu użytków rolnych (ok.79% ogólnej powierzchni gminy), w tym:  grunty orne zaliczane do II-IV klasy bonitacyjnej – 6952ha tj. ok. 80% użytków rolnych,  łąki i pastwiska na glebach pochodzenia organicznego, w tym 694 ha kl. II - IV.

1.3. Melioracje

Na obszarze gminy Grudusk na koniec 1998 r. zostało zmeliorowane 6 344 ha użytków rolnych, w tym 6 069ha gruntów ornych i 275 ha użytków zielonych. Stopień zaspokojenia potrzeb wynosił 75,6% użytków rolnych (na gruntach ornych – 78,8% a na użytkach zielonych – 39,9%) i był niższy niż średnio w skali powiatu ciechanowskiego – 77,4% uż. rol.(grunty orne – 78,9% użytki zielone – 69,3%). Użytki rolne wymagające zabiegów melioracyjnych obejmują powierzchnię 2 046ha, w tym grunty orne – 1 631 ha, użytki zielone – 415 ha.

1.4. Stan własności użytków rolnych

Stan władania użytków rolnych ornych oraz ich strukturę wg głównych grup użytkowników przedstawia poniższe zestawienie:

Wyszczególnienie Powierzchnia ha Struktura %

1. Indywidualne gospodarstwa rolne 8 103 93,9 2. AWR SP (PGR i PFZ) 497 5,7 3. Pozostałe grunty własności 31 0,4 publicznej i społecznej Razem 8 631 100,0

49

Dominującą formą własności jest sektor gospodarki indywidualnej, do którego należy ok. 94% użytków rolnych w gminie, wobec ok. 97% średnio w powiecie ciechanowskim. Grunty Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (byłe PGR) obecnie są dzierżawione i stanowią wielkoobszarowe gospodarstwa rolne.

1.5. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych

Według danych spisu rolnego 1996r. na obszarze gminy było 559 indywidualnych gospodarstw rolnych (o pow. powyżej 1 ha). Średnia powierzchnia indywidualnego gospodarstwa wynosiła w gminie 15,7 ha (w tym 14,5 ha użytków rolnych) i była wyższa niż średnio w powiecie ciechanowskim 11,3 ha, jak woj. mazowieckim - 7,2 ha. Strukturę obszarową gospodarstw rolnych w gm. Grudusk wg danych spisu rolnego 1996r. przedstawia poniższe zestawienie:

Grupy Struktura% Liczba obszarowe powiat gospodarstw gmina gospodarstw ciechanowski 1 - 2 ha 29 5,2 9,5

2 - 5 ha 57 10,2 17,1

5 - 7 ha 40 7,2 11,8 7 - 10 ha 91 16,3 16,0 10 - 15 ha 113 20,2 22,0

15 - 20 ha 107 19,1 11,9 20 - 30 ha 83 14,8 8,4 ponad 30 ha 39 7,0 3,3

Razem 559 100,0 100,0

Powyższe dane wskazują, że na obszarze gminy przeważają gospodarstwa średnie i duże o powierzchni powyżej 10ha, które stanowią ok. 61% ogółu gospodarstw (powiat ok. 46%). Gospodarstwa duże i bardzo duże o powierzchni ponad 20 ha stanowią ok. 22% (powiat - ok. 12% , w woj. mazowieckim - ok. 8%) ogólnej liczby gospodarstw i skupiają ok. 43% ogółu użytków rolnych gminy.

50

W porównaniu do danych spisu powszechnego 1988 r. na terenie gminy liczba indywidualnych gospodarstw (o pow. powyżej 1 ha) zmniejszyła się z 625 w 1988 r. do 559 w 1996 r. W tym samym okresie w znacznie zwiększyła się ilość działek rolnych o powierzchni do 1 ha z 50 do 140.

Zmiany ilości i struktury obszarowej gospodarstw w latach 1988 - 1996 przedstawia poniższe zestawienie:

1988r. 1996r. Grupy obszarowe Liczba Struktura Liczba Struktura gospodarstw gospodarstw % gospodarstw %

1 -2 ha 19 3,0 29 5,2

2 - 5 ha 72 11,5 57 10,2

5 -7 ha 62 9,9 40 7,2

7 - 10 ha 97 15,5 91 16,3

10 - 15 ha 154 24,7 113 20,2

15 ha i więcej 221 35,4 229 40,9

Razem 625 100,0 559 100,0

Powyższe dane wskazują na wzrost udziału gospodarstw w grupach obszarowych powyżej 15ha z ok. 35% w 1988r. do ok. 41% w 1996 r.

Dane spisu rolnego 1996r. informują, że w indywidualnych gospodarstwach rolnych zamieszkuje 2348 osób, z czego pracę wyłącznie w swoim gospodarstwie deklaruje 1210 osób.

1.6. Główne kierunki produkcji rolnej

Na terenie gm. Grudusk w produkcji roślinnej dominuje uprawa zbóż, które zajmują ok. 76% powierzchni zasiewów. W grupie roślin zbożowych przeważa uprawa pszenicy, jęczmienia i pszenżyta - ok. 70% upraw zbożowych.

51

Powierzchnia zasiewów przeznaczana pod tzw. zboża paszowe (żyto, mieszanki zbożowe) wynosi ok.1,7 tys. ha tj. ok. 30 % ogółu zbóż. Niewielki areał upraw (ok. 4% pow. zasiewów) zajmują ziemniaki, natomiast rośliny przemysłowe (głównie buraki cukrowe) ok. 7% ogółu upraw. Uprawy roślin pastewnych, które zajmują ok. 13% powierzchni zasiewów, stanowią uzupełnienie naturalnej bazy paszowej dla produkcji zwierzęcej.

W produkcji zwierzęcej przeważa chów bydła i trzody chlewnej. Stan pogłowia zwierząt gospodarskich wg spisu rolnego 1996r. przedstawiał się następująco:

- bydło ogółem – 3,3 tys. szt., w tym krowy – 1,7 tys. szt.

- trzoda chlewna – 13,8 tys. szt.

Obsada zwierząt na 100 ha użytków rolnych wynosiła: bydło – 37,9 szt. (powiat ciechanowski – 45 szt.), trzoda chlewna – 160,1 szt. (powiat – 118 szt.). Wielkości te świadczą o wyższym poziomie produkcji zwierzęcej, szczególnie w zakresie chowu trzody chlewnej niż średnio w powiecie ciechanowskim.

Na terenie gminy nie występuje wyraźna specjalizacja gospodarstw wg kierunków produkcji. Produkcję roślinną jako dominujący kierunek zadeklarowało ok.34% gospodarstw indywidualnych, a mieszaną (roślinną i zwierzęcą) - ok. 47% gospodarstw (wg danych spisu rolnego 1996r.). Około 80% gospodarstw to typowo rolnicze, co oznacza, że dochody z działalności rolniczej stanowią więcej niż 50% ogółu dochodów gospodarstwa domowego z użytkownikiem indywidualnego gospodarstwa rolnego.

1.7. Obsługa rolnictwa

 Zaopatrzenie w środki do produkcji rolnej (nawozy, pasze, środki ochrony roślin) prowadzi Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Grudusku oraz prywatne jednostki w Grudusku, Łysakowie i Przywilczu.

 Skup surowców rolniczych prowadzony jest głównie przez zakłady przetwórcze. Mleko skupuje głównie mleczarnia w Grudusku i Ciechanowie poprzez istniejące zlewnie mleka lub bezpośrednio z gospodarstw.

52

Żywiec wieprzowy i wołowy zbywany jest przez rolników w lokalnych punktach skupu przy prywatnych ubojniach oraz kupowany jest przez agencje pośredniczące w dostawie żywca do Zakładów Mięsnych w Płocku i Morlinach k/Ostródy.

 W zakresie mechanizacji prac polowych występują różne formy usług sąsiedzkich. Według danych spisu rolnego 1996r. gospodarstwa indywidualne są stosunkowo dobrze wyposażone w ciągniki i sprzęt rolniczy. Około 80% gospodarstw posiada ciągnik (średnio w gm. powiatu ciechanowskiego - 60%).

 Obsługę weterynaryjną dla obszaru całej gminy pełnią cztery zakłady prywatne zlokalizowane we wsi Grudusk.

Głównym ośrodkiem skupiającym usługi dla rolnictwa jest wieś gminna Grudusk. Rolnicy korzystają również z usług zlokalizowanych na terenie miasta Ciechanowa i Mławy. Na terenie gminy nie występują przeszkody w zakresie organizacji punktów obrotu produktami rolniczymi, jak i punktów zaopatrzenia w środki do produkcji rolnej.

2. Działalność gospodarcza pozarolnicza

Na terenie gminy Grudusk działalność gospodarczą (bez indywidualnych gospodarstw rolnych), według stanu na 30.06.1999 r. prowadziło 198 podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON. Zmiany w liczbie zarejestrowanych podmiotów gospodarczych wg form własności w latach 1995-1999 przedstawia poniższe zestawienie:

Sektor Prywatny Rok Ogółem Publiczny Razem w tym osób fizycznych * 1995 168 8 160 146 1996 207 4 203 190 1997 287 6 281 269 1998 306 6 300 285 1999 198 8 190** 173 * bez spółek cywilnych ** bez indywidualnych gospodarstw rolnych

53

Strukturę podmiotów według Europejskiej Klasyfikacji Działalności (EKD) z uwzględnieniem liczby pracujących, form własności, oraz w układzie przestrzennym przedstawiają załączone tablice:

PODMIOTY GOSPODARCZE ZAREJESTROWANE W SYSTEMIE REGON gmina Grudusk stan 30. 06 . 1999 r.

liczba podmiotów zatrudniających Lp. Wyszczególnienie / osób / do 5 6 - 20 21 - 50 ogółem % 1. Rolnictwo, łowiectwo 5 - 1 6 3,1 i leśnictwo 2. Rybołówstwo i rybactwo - - - - -

3. Górnictwo i kopalnictwo - - - - -

4. Działalność produkcyjna 18 2 - 20 10,1

5. Zaopatrzenie w energię - - - - - elektryczną, gaz i wodę 6. Budownictwo 27 - - 27 13,6

7. Handel hurt. i detal., naprawy pojazdów mech., motocykli oraz art. przeznaczenia 78 1 1 80 40,4 osobistego i użytku domowego 8. Hotele i restauracje 3 - - 3 1,5

9. Transport, gosp. magazynowa 17 - - 17 8,6 i łączność 10. Pośrednictwo finansowe 2 - 1 3 1,5

11. Obsługa nieruchomości, wynajem i działalność 12 - - 12 6,1 związana z prowadzeniem interesów 12. Adm. publ. i obrona narodowa, gwarantowana prawnie opieka 2 1 - 3 1,5 socjalna 13. Edukacja 2 1 1 4 2,0

14. Ochrona zdrowia i opieka 11 1 - 12 6,1 socjalna 15. Pozostała działalność 11 - - 11 5,5 usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna 16. Ogółem 188 6 4 198 100,0

% 94,9 3,1 2,0 100,0 100,0

54

PODMIOTY ZAREJESTROWANE W SYSTEMIE REGON WEDŁUG SEKCJI EUROPEJSKIEJ KLASYFIKACJI DZIAŁALNOŚCI

gmina Grudusk 30. 06 .1999 r.

w tym: Wyszczególnienie Ogółem osoby fiz. spółki prawa spółki prowadz. handlowego cywilne dział.gosp. * sektor publiczny 8 - - -

* sektor prywatny 190 - 8 173

Ogółem: 198 1 8 173 w tym: * Rolnictwo łowiectwo, 6 - - 9 leśnictwo * Górnictwo i kopalnictwo - - - -

* Działalność produkcyjna 20 - 2 17

* Budownictwo 27 - - 27

* Handel hurtowy i detaliczny, 80 1 1 73 naprawa pojazdów oraz art. przeznaczenia osobistego * Hotele i restauracje 3 - 1 2

* Transport, gospodarka 17 - 2 15 magazynowa i łączność * Pośrednictwo finansowe 3 - - 2

* Obsługa nieruchomości 12 - 1 11 i działalność związana z prowadzeniem interesów * Administracja publiczna 3 - - - i obrona narodowa; prawnie gwarantowana opieka socjalna * Edukacja 4 - - 2

* Ochrona zdrowia 12 - - 8 i opieka socjalna * Pozostała działalność 11 - 1 7 usługowa, komunalna, socjalna i indywidualna

55

PODMIOTY GOSPODARCZE ZAREJESTROWANE W SYSTEMIE REGON W UKŁADZIE PRZESTRZENNYM stan 31.06.1999 r.

Lp. Miejscowość

łączność

RAZEM

i dział. związ. z prow. i interesów dział. związ. z Rolnictwo,leśnictwo łowiectwo i Działalność produkcyjna Budownictwo ,naprawy detal. Handel hurtowy i domow. orazużyt. poj.art.mech. i Hotele restauracje Transport,gospodarka magazynowa i Pośrednictwo finansowe Obsługanieruchomości, wynajem i Administracjaobrona publiczna narodowa Edukacja opieka Ochrona socjalna i zdrowia Pozostała usługowa, działalność i komunalna,indywid. socjalna 1. Borzuchowo ------2. Grudusk 4 12 13 51 3 11 2 4 2 2 12 10 126 3. Humięcino Andrychy - - 2 1 - 1 ------4 4. Humięcino 1 1 1 2 - - - - - 1 - - 4 5. Humięcino Koski - - - 1 ------1 6. Kołaki 1 1 1 2 - 1 - 2 - - - - 8 7. Leśniewo Dolne - - - 2 - - - 1 1 - - - 4 8. Leśniewo Górne ------9. Łysakowo - 1 - 6 - 1 - - - 1 1 10 10. Mierzanowo - - 5 ------5 11. Mierzanowo Kol. ------1 - - - - - 1 12. Nieborzyn ------13. Przywilcz - - - 5 - 1 ------6 14. Pszczółki - 1 ------1 15. Purzyce Trojany - 1 2 1 ------4 16. Purzyce Rozwory - 1 ------1 17. Rąbież Gruduski - - 1 3 - 1 ------5 18. Sokólnik ------19. Sokołowo - - - 1 - - - 1 - - - - 2 20. Strzelnia - - - 2 ------2 21. Stryjewo Wielkie - - - 1 ------1 22. Wiksin - 1 1 1 - 1 - 1 - - - - 5 23. Wiśniewo - 1 - - - - - 1 - - - - 2 24. Zakrzewo Wielkie - - - 1 ------1 25. Żarnowo - - 1 - - - - 2 - - - - 3 Ogółem 6 20 27 80 3 17 3 12 3 4 12 11 198

56

Wskaźnik zarejestrowanych podmiotów gospodarki narodowej na 1000 mieszkańców wynosi dla gminy Grudusk – 46,5 (powiat ciechanowski – 70,0). Wśród podmiotów gospodarczych dominuje sektor prywatny – 96 %.

Z ogólnej liczby podmiotów – ok.87,4 % prowadzona jest przez osoby fizyczne. Dominują zakłady związane z działalnością handlową (hurt i detal) i naprawa pojazdów mechanicznych - ok. 40 %. Drugą pozycję zajmuje budownictwo – 13,6 %, a następnie działalność produkcyjna – 10,1 %.

Wśród podmiotów dominują (95%) zakłady małe, zatrudniające do 5 osób.

W grupie zakładów o zatrudnieniu 6-20 osób znalazły się:

 Produkcja piekarska oraz prowadzenie działalności gastronomicznej w Grudusku,

 Zakład Stolarski w Grudusku,

 „MILEXIM” Sp. z o.o. (działalność handlowa) w Grudusku,

 Urząd Gminy w Grudusku,

 Szkoła Podstawowa w Humięcinie,

 „SALUS” – Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Grudusku.

Do zakładów o największym zatrudnieniu (od 21-50 osób) należą:

 Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Grudusku,

 Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Grudusku,

 Bank Spółdzielczy w Grudusku,

 Szkoła Podstawowa im. Wł. Broniewskiego w Grudusku.

3. Struktura budżetu gminy

3.1. Dochody budżetu gminy

Według danych Urzędu Statystycznego w Warszawie struktura dochodów gminy Grudusk w roku 1998 kształtowała się następująco:

57

Wyszczególnienie tys. zł. %

Dochody ogółem 3976,49 100,0 w tym: - dochody własne 1105,20 27,8 - udział w podatkach stanowiących 397,13 10,0 dochód budżetu państwa - dotacje celowe z budżetu państwa 508,97 12,8 - subwencje ogólne z budżetu państwa 1671,39 42,0 - pozostałe 293,80 7,4

Z analizy struktury dochodów budżetu gminy wynika, że dochody własne, na które składają się głównie wpływy z podatków ustalonych i pobieranych na podstawie odrębnych ustaw, m. in. podatek od nieruchomości, podatek od środków transportowych, podatek rolny, podatek leśny jak również wpływy z tytułu różnego rodzaju opłat stanowiły ok. 28 % ogółu dochodów.

Dochody z partycypacji w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa – podatek dochodowy od osób fizycznych i osób prawnych wynosiły ok. 10 %.

Największą pozycję w dochodach stanowiły subwencje ogólne z budżetu państwa (w tym subwencje na zadania oświatowe) tj. 42 %.

Dotacje celowe otrzymane z budżetu państwa na realizację zadań zleconych i powierzonych oraz na finansowanie zadań własnych wynosiły 508,97 tys.zł. (12,8%).

Dochody ogółem i własne gminy w przeliczeniu na 1 mieszkańca na tle powiatu ciechanowskiego kształtują się następująco: (w złotych)

gmina powiat ciechanowski wyszczególnienie 1995 1996 1997 1998 1997 1998

dochody ogółem 377,7 757,7 957,6 939,4 914,0 978,8

dochody z podatków 136,3 165,5 217,2 220,2 301,3 295,3 i opłat lokalnych

58

Dochody ogółem na 1 mieszkańca w gminie w roku 1998 były niższe o 39,4 zł, niż w powiecie ciechanowskim, zaś dochody z podatków i opłat lokalnych niższe o 75,1 zł.

3.2. Wydatki budżetu gminy

Na wydatki budżetu gminy składają się wydatki własne oraz wydatki związane z zdaniami zleconymi przez administrację rządową.

Wydatki budżetu według rodzajów w latach 1995 – 1998 (wg Urzędu Statystycznego) kształtowały się następująco:

1995 1996 1997 1998 wyszczególnienie tys. zł % tys. zł % tys. zł % tys. zł %

- wynagrodzenia 236,1 14,8 822,3 20,9 1014,3 25,6 1242,8 31,4

- materiały i usługi 289,6 18,2 329,4 8,4 443,9 11,2 474,6 12,0

- dotacje na wydatki 138,4 8,8 184,0 4,7 224,4 5,7 261,1 6,6 bieżące - wydatki majątkowe 653,3 41,1 1969,7 50,2 1483,6 37,4 968,0 24,4

- pozostałe 271,5 17,1 622,3 15,8 798,6 20,1 1012,8 25,6

Ogółem 1588,9 100,0 3927,7 100,0 3964,8 100,0 3959,3 100,0

W strukturze wydatków gminy Grudusk znaczącą pozycję stanowiły (w latach 1995-98) wydatki inwestycyjne, które w roku 1996 stanowiły nawet 50 % całości wydatków.

Struktura wydatków wybranych działów gospodarki narodowej w latach 1995 - 1997 kształtowała się następująco:

59

Wyszczególnienie 1995 1996 1997

Ogółem 100,0 100,0 100,0 w tym: -gospodarka komunalna 6,3 35,5 6,7 -gospodarka mieszkaniowa 1,1 1,4 1,1 -oświata i wychowanie 6,7 25,9 34,1 -kultura i sztuka 4,2 2,0 2,7 -ochrona zdrowia 3,1 2,1 0,2 -opieka społeczna 12,4 6,6 7,4 -kultura fizyczna i sport 0,1 0,0 0,0 -administracja samorządowa 21,8 11,3 13,3

W strukturze wydatków według działów gospodarki narodowej (od 1996 r.) znaczną pozycję stanowią wydatki na cele oświatowe, oraz gospodarka komunalna.

W przeliczeniu na 1 mieszkańca wydatki w gminie Grudusk na tle powiatu ciechanowskiego kształtują się następująco ( w zł ) :

Rok Gmina Powiat ciechanowski

1995 371,4 x

1996 911,9 x

1997 930,3 908,0

1998 935,3 1002,3

Rok budżetowy 1998 gmina zakończyła dodatnim wynikiem finansowym

+17,20 tys. zł.

60

VII. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA

1. Komunikacja

1.1. Powiązania komunikacyjne

Gmina Grudusk położona jest w północnej części powiatu ciechanowskiego, na przecięciu dróg wojewódzkich 544 Brodnica - Przasnysz i 616 Rębielin - Ciechanów, stanowiących podstawowe powiązania komunikacyjne zewnętrzne z sąsiednimi obszarami. Miejscowość gminna leży w odległości ok. 20 km od Ciechanowa (stacja kolejowa na magistrali E-65 i połączenie z drogą krajową nr 60) i ok. 18 km od Mławy (stacja kolejowa na magistrali E-65 i połączenie z drogą krajową nr 7). W kierunku wschodnim, w odległości ok. 17 km leży Przasnysz a na pn-wsch. w odległości ok.. 28 km - Chorzele.

Komunikację z terenami gmin sąsiednich oraz główne powiązania wewnętrzne uzupełnia sieć dróg powiatowych, stanowiąc wraz z drogami wojewódzkimi nadrzędny układ powiązań drogowych.

1.2. Nadrzędny układ komunikacyjny

 Drogi wojewódzkie

Drogi wojewódzkie o łącznej długości ok. 21,8 km na terenie gminy, tworzą szkielet układu drogowego w gminie: droga nr 544 (dł. ok. 7,8 km) Brodnica - Lidzbark - Działdowo - Mława – Przasnysz i droga nr 616 (dł. ok. 14,0 km) Rębielin - Ciechanów. Posiadają one nawierzchnię utwardzoną - bitumiczną, wymagającą prowadzenia bieżących robót konserwacyjno - utrzymaniowych. Według danych generalnego pomiaru ruchu w 1995r. średni dobowy ruch pojazdów samochodowych (o charakterze gospodarczym) wynosił:

- na drodze nr 544, na odcinku Mława - Grudusk - 1.800 pojazdów na dobę, na odcinku do Przasnysza - 1.200 pojazdów na dobę.

- na drodze nr 616, na odcinku do Ciechanowa - 1.300 pojazdów na dobę, a na odcinku do Chorzel - 900 pojazdów na dobę. Ruch ten wykazuje ciągle tendencję wzrostową.

61

 Drogi powiatowe

Sieć dróg powiatowych na terenie gminy stanowi osiem dróg o łącznej długości ok. 38 km : 1 - nr 07325 Grudusk - Żarnowo - Szpaki (dł. na terenie gminy ok. 4,9 km) 2 - nr 07327 Kołaki - Grudusk (dł. ok. 2,9 km) 3 - nr 07336 Przywilcz - Nieborzyn (dł. ok. 3,5 km) 4 - nr 07338 Łysakowo - Stryjewo (dł. ok. 5,1 km) 5 - nr 07339 Humięcino - Andrychy (dł. ok. 3,4 km) 6 - nr 07340 Przywilcz - Łysakowo - Zakrzewo (dł. ok.10,9 km) 7 - nr 07341 Grudusk - Łysakowo (dł. ok. 4,6 km) 8 - nr 07342 Piegłowo-Kozły - Łysakowo (dł. ok. 2,7 km)

Drogi powiatowe na 90% długości posiadają nawierzchnię utwardzoną - bitumiczną i brukową, jednakże w znacznym stopniu nie spełniają wymogów technicznych dróg V kl. głównie ze względu na zbyt wąskie jezdnie i brak poboczy.

Układ nadrzędny dróg obsługuje prawie wszystkie miejscowości w gminie.

 Drogi gminne

Drogi gminne o łącznej długości ok. 55,5 km, stanowią uzupełnienie układu drogowego. Obsługują przede wszystkim zabudowę kolonijną oraz stanowią połączenia między wsiami i ułatwiają dojazdy do użytków rolnych. Są to drogi w większości nieutwardzone: gruntowe i żwirowe w ok. 90% i w ok. 10% - drogi o nawierzchni utwardzonej - bitumicznej.

Obszar gminy należy do średnio dobrze obsłużonych komunikacyjnie – wskaźnik gęstości dróg o nawierzchni utwardzonej wynosi 63,5 km/100km2 (średnia w byłym województwie ciechanowskim - 76,75 km/100km2)

Na terenie gminy funkcjonuje jedna stacja paliw płynnych i jedna stacja gazowa w Grudusku przy drodze nr 544.

W zakresie komunikacji zbiorowej, głównym przewoźnikiem jest PKS, obsługujący większość miejscowości w gminie.

62

 Linia kolejowa

Przez teren gminy, na długości ok. 8,0 km, przez miejscowości: Purzyce Rozwory, Grudusk, Kołaki Wielkie i Wiśniewo, przebiega zabytkowa linia kolejowa wąskotorowa (dojazdowa) Mława - Grudusk - Przasnysz, z przystankiem i bocznicą w Grudusku. Między Gruduskiem a Regiminem i Ciechanowem, na długości ok. 9,0 km, funkcjonowała również wąskotorowa kolej dojazdowa. Po jej likwidacji pozostał teren jeszcze nie w całości zrekultywowany i zagospodarowany.

Najbliższe stacje kolejowe na sieci ogólnokrajowej znajdują się na magistralnej linii kolejowej E 65 Gdańsk - Warszawa, w Mławie w odległości około 18 km i w Ciechanowie w odległości ok. 20 km od miejscowości gminnej.

2. Elektroenergetyka

Zaopatrzenie w energię elektryczną odbiorców na terenie gminy, odbywa się z GPZ 110/15 kV w Grudusku, zasilanego napowietrzną linią przesyłową WN 110 kV od strony Ciechanowa w kierunku Mławy i Nidzicy. Na obszarze gminy linia ta przebiega na długości ok. 12,5 km przez teren wsi: Humięcino Andrychy, Łysakowo, Strzelnia, Grudusk, Sokołowo i Purzyce Pomiany.

Energia elektryczna rozprowadzana jest do odbiorców poprzez rozdzielczą sieć linii napowietrznych średnich napięć 15 kV oraz stacje transformatorowe 15/0,4 kV i sieć odbiorczą niskiego napięcia 220/380 kV.

Sieci i urządzenia elektroenergetyczne są własnością Zakładu Energetycznego S.A, w Płocku, w zarządzie Rejonu Energetycznego w Mławie. Jedynie południowe fragmenty wsi Leśniewo Górne i Dolne, Stryjewo Wielkie i Nieborzyn znajdują się w zasięgu Rejonu Energetycznego Ciechanów.

Dostawy energii elektrycznej pokrywają zapotrzebowanie odbiorców na terenie gminy. Działania RE polegają przede wszystkim na utrzymaniu ciągłości dostaw energii, konserwacji linii i urządzeń, rozbudowie sieci w rejonie skupisk odbiorców. W celu zmniejszenia awaryjności układu konieczna jest sukcesywna modernizacja sieci, wymiana linii i rozbudowa sieci stacji transformatorowych w celu zmniejszenia długości odbiorczych linii niskich napięć.

63

3. Gazownictwo

Przez obszar gminy nie przebiega sieć gazowa i mieszkańcy gminy korzystają z gazu bezprzewodowego butlowego propan - butan.

Zgodnie z opracowanym przez Gazoprojekt Wrocław „Studium rozwoju gazyfikacji województwa ciechanowskiego” (1996r.) zaopatrzenie w gaz ziemny możliwe będzie po realizacji gazociągu zasilającego wysokiego ciśnienia od strony Przasnysza i Czernic Borowych, po wybudowaniu gazociągu od Ciechanowa w kierunku Krasnego i Przasnysza. Stacja redukcyjno - pomiarowa I-go stopnia może być zlokalizowana w rejonie Gruduska. Od planowanej stacji redukcyjno - pomiarowej, siecią rozdzielczą średniego ciśnienia będą mogli być zaopatrywani w gaz odbiorcy na terenie gminy.

Realizacja sieci i urządzeń gazowniczych musi być poprzedzona opracowaniem koncepcji programowej gazyfikacji gminy, w oparciu o którą możliwe będzie przyjęcie najbardziej optymalnych pod względem technicznym i ekonomicznym rozwiązań, w tym również generalnych zasad i kierunku zasilenia gminy w gaz ziemny.

4. Telekomunikacja

Obiekty i urządzenia telekomunikacyjne na terenie gminy są własnością Telekomunikacji Polskiej S.A., zarządzane przez Rejon Telekomunikacyjny w Ciechanowie. Abonentów na terenie gminy obsługuje automatyczna cyfrowa centrala telefoniczna w Grudusku. Łączna liczba abonentów telefonicznych wynosi ok. 850, co daje wskaźnik dostępności telefonów ok. 200,7 abonentów na 1000 mieszkańców.

Łączność telefoniczna odbywa się jeszcze w znacznej mierze poprzez napowietrzne linie telefoniczne, ale obecnie modernizowane i budowane sieci realizuje się jako podziemne linie kablowe.

W zakresie telefonii komórkowej, na terenie gminy działa jedna stacja bazowa telefonii komórkowe GSM na terenie wsi Humięcino Koski, w pobliżu drogi wojewódzkiej nr 616.

64

5. Gospodarka wodno – ściekowa i komunalna

5.1. Zaopatrzenie w wodę

Na koniec 1999 roku blisko 1000 gospodarstw domowych tj. ponad 90% ludności gminy Grudusk korzystało z wodociągów sieciowych wybudowanych na bazie ujęć wody w miejscowościach: - Grudusk, - Łysakowo, - Przywilcz, - Stryjewo Wielkie, - Wiksin, - Humięcino. Stopień zwodociągowania gminy Grudusk jest najwyższy w powiecie ciechanowskim, w którym z wodociągu sieciowego korzysta średnio 62% ludności wiejskiej. Konsekwentnie realizowane inwestycje z zakresu zbiorowego zaopatrzenia w wodę doprowadziły do praktycznie pełnego pokrycia potrzeb w tym zakresie. Dynamikę wzrostu zaopatrzenia w wodę w latach 1990 – 1998 wg danych Urzędu Statystycznego przedstawiono w poniższej tabeli:

Zużycie wody z wodociągów Długość sieci Połączenia w gospodarstwach domowych Rok wodociągowej prowadzące do km budynków mieszk. dam3 m3/1 Mk

1990 16,2 502 85,1 20,0

1991 19,6 527 63,4 15,0

1992 25,5 585 71,6 17,0

1993 39,7 663 73,0 16,9

1994 41,7 673 67,9 15,8

1995 60,3 756 80,9 18,9

1996 75,8 845 103,4 24,0

1997 91,5 925 111,0 26,0

1998*) 115,2 989

*) - dane Woj. Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Ciechanowie

65

Średnie zużycie wody przypadające na jednego mieszkańca gminy jest blisko dwukrotnie wyższe od analogicznego zużycia wody na terenach wiejskich w byłym województwie ciechanowskim, gdzie wskaźnik ten w analizowanym okresie czasu oscylował w granicach od 11,7 m3/1 Mk. w 1991 roku do 12,9 m3/1 Mk. w 1997 roku. Świadczy to o stosunkowo wysokim standardzie wyposażenia mieszkań w instalacje techniczno-sanitarne.

Ujmowana woda jest dobrej jakości, charakteryzuje się jedynie ponadnormatywną zawartością związków żelaza i manganu, związaną genetycznie z warstwą wodonośną, a nie będącą wynikiem wpływu czynników zewnętrznych.

5.2. Odprowadzenie ścieków

Za systematycznym wodociągowaniem gminy pociągającym za sobą stale zwiększający się pobór wody na potrzeby ludności wiejskiej, nadążają inwestycje związane z odprowadzeniem ścieków. W 1997 roku oddano do użytku mechaniczno- biologiczną oczyszczalnię ścieków w Grudusku o przepustowości 380 m3/dobę oraz rozpoczęto budowę kanalizacji sanitarnej. Aktualnie sieć kanalizacyjna długości ca 9 km odprowadza ścieki z 267 posesji. W najbliższym czasie planuje się podłączenie kolejnych budynków, w celu objęcia obsługą całego obszaru zwartej zabudowy miejscowości gminnej. Przepustowość oczyszczalni wykorzystywana jest w 45%, w tym 15% stanowią nieczystości płynne dowożone beczkowozami.

Pozostałą rezerwę przepustowości oczyszczalni ścieków planuje się wykorzystać rozbudowując sieć kanalizacyjną w najbliższych miejscowościach o czym przesądzi rachunek techniczno-ekonomiczny. Rozważana jest bowiem budowa kolejnych oczyszczalni zagrodowych. Dotychczas na terenie gminy funkcjonuje 26 takich mini oczyszczalni w miejscowościach:

- Strzelnia - 10 obiektów,

- Sokołowo - 5 obiektów,

- Pszczółki - 9 obiektów,

- Łysakowo i Kołaki Małe po 1 obiekcie.

66

Budowa gminnej oczyszczalni ścieków w zdecydowany sposób przyczyniła się do uporządkowania gospodarki ściekowej na terenie gminy. Konsekwencją tych działań jest również systematyczna poprawa jakości wód powierzchniowych wyrażająca się mniejszymi wskaźnikami przekroczenia dopuszczalnych norm, co świadczy o zmniejszeniu koncentracji zanieczyszczeń.

Środowisku w obrębie zlewni Łydyni „pomogła” również trudna sytuacja gospodarcza. Zmiana profilu gospodarowania – zamiast produkcji skup i przerzuty mleka spowodowały likwidację bardzo uciążliwego zrzutu ścieków ze Spółdzielni Mleczarskiej w Grudusku.

Obserwowane we wcześniejszych latach przeciążenie zakładowej oczyszczalni ścieków nadmiernym ładunkiem zanieczyszczeń odprowadzanym z miejscowej mleczarni, a także zaniedbania eksploatacyjne przy obsłudze urządzeń spowodowały znaczne obniżenie zakładanej efektywności oczyszczalni ścieków i odprowadzanie do wód Łydyni (za pośrednictwem Strugi Gruduskiej) ścieków niedostatecznie oczyszczonych Aktualnie niewielkie ilości ścieków bytowo- gospodarczych z zakładu trafiają na gminną oczyszczalnię ścieków.

5.3. Gospodarka odpadami

Gospodarka odpadami stałymi jest w gminie zorganizowana poprawnie, co wyraża się:

 prawidłowo usytuowanym (oddalenie od zabudowy mieszkaniowej) i zagospodarowanym wysypiskiem (ogrodzone, wyposażone w niezbędną infrastrukturę),

 selektywną zbiórką odpadów,

 zorganizowanym odbiorem odpadów i transportu na wysypisko,

 istniejącym „grzebowiskiem zwierząt” w Wiśniewie wymagającym natychmiast modernizacji, doprowadzeniem wody wodociągowej.

67

Wybudowane w 1996 r. wysypisko zajmuje ca 3,3 ha, gdzie zlokalizowano:

 nieckę na odpady komunalne (uszczelniona geomembraną) o kubaturze ca 70 tys. m3,

 składowisko (przejściowe) odpadów niebezpiecznych – mogilnik o poj. ca 60 m3,

 sortownię i przechowalnię (boksy) wyselekcjonowanych odpadów, tj. surowców wtórnych,

 zaplecze socjalne obsługi i infrastrukturę wysypiska (droga dojazdowa i wewnętrzna, studzienki do kontroli „wód odsiąkowych” itd.).

Obiekt ten zapewnia unieszkodliwianie (i zagospodarowanie) odpadów z gminy przez co najmniej 20 lat. Rezerwa terenu w sąsiedztwie (grunt klasy IV i V) pozwoli w przyszłości na rozbudowę składowiska (podwojenie pojemności) po wyeksploatowaniu złoża żwiru.

Powstające odpady w gospodarstwach domowych i innych obiektach na obszarze gminy są zbierane do plastikowych worków, a następnie w sposób zorganizowany wywożone na gminne wysypisko odpadów (gdzie ulegają rozkładowi) lub oczekują na odbiór.

Zorganizowana przez gminę selektywna zbiórka odpadów pozwala na zmniejszenie (i utylizację poza jego terenem - surowców wtórnych) objętości odpadów do utylizacji oraz odzyskanie surowców wtórnych: złom, opakowania szklane, makulatur, plastik. W tym celu w większych miejscowościach, tj. Grudusk, Łysakowo, Przywilcz postawiono pojemniki (12 zestawów) na: szkło, plastik, puszki.

W rolniczej gminie oprócz odpadów komunalnych powstają również odpady zwierzęce. Są to głównie zwłoki padłych zwierząt i odpady poubojowe z istniejących ubojni w Grudusku i Żarnowie. Ilość tych odpadów jest niewielka, ale w przypadku wystąpienia choroby zakaźnej, np. pomoru może stanowić poważny problem i zagrożenie epidemiczne.

68

Na gruntach wsi Wiśniewo znajduje się (od wielu lat) „Grzebowisko zwierzęce”, które po rozbudowie i wyposażeniu w niezbędną infrastrukturę ma pełnić rolę „Powiatowej zbiornicy zwierząt padłych”. Lokalizacja obiektu nie budzi zastrzeżeń z uwagi na:

 odpowiednie oddalenie od zabudowy wsi Wiśniewo (ponad 500 m) i pojedynczych zagród (ponad 150 m) w miejscowości Kosmowo oraz od drogi wojewódzkiej (ponad 150 m),  teren otoczony zwartym pasem zieleni izolacyjnej,  grzebowisko nie ma wody bieżącej (studnia kopana wysychająca).

Modernizacja Zbiornicy padliny winna uwzględnić spełnienie wymogów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 23.XII.1998 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 3 poz. 23), w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych przy zbieraniu, przetwarzaniu, grzebaniu lub spalaniu zwłok zwierzęcych, ich części oraz odpadów poubojowych.

69

Nadwkrzański Obszar Chronionego Krajobrazu zajmuje na terenie gminy Nowe Miasto 3348,67 ha, w tym: