Powiat Ciechanowski

Tradycja Mazowsza powiat ciechanowski

Przewodnik subiektywny

Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2016 Autor: Autor:S³awomir Kordaczuk Irena Kotowicz-Borowy T³umaczenie na jêzyk angielski: TłumaczenieMarek Czekañski na język angielski: Marek Czekański Redaktor serii: RedaktorAlicja Jankiewicz serii: (MCKiS) Alicja Jankiewicz (MIK) Redakcja: Redakcja:Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman Małgorzata i Krzysztof Gucmanowie Redakcja techniczna: ProjektTomasz i Grochowskiopracowanie DTP: Jacek Szymański Zdjêcia: Zdjęcia:S³awomir Kordaczuk Irena Kotowicz-Borowy Wykorzystano równie¿ zdjêcia Krzysztofa Cabaja, Dariusza Dybciaka, Adolfa Ganiewskiego W(Gancwola), publikacji Boles³awa wykorzystano Sadowskiego, także zdjęcia: Grzegorz Krzysztofa Szczerbaciuka. Gucmana, Jacka Szymańskiego oraz pochodząceZdjêcia zabytkowych z zasobów przedmiotów Mazowieckiego oraz fotograﬁInstytutu e archiwalneKultury, Powiatowego pochodz¹ ze Centrum zbiorów Muzeum Kultury iRegionalnego Sztuki w Ciechanowie, w Siedlcach, MuzeumUniwersytetu Szlachty Przyrodniczo-Humanistycznego Mazowieckiej w Ciechanowie, w Siedlcach Urzędu i prywat-Gminy wnych Gołyminie-Ośrodku kolekcji: Jana Aleksandrowicza, oraz Gminnego Ośrodka W³odzimierza Kultury Bieguñskiego, w Sońsku. Ma³gorzaty Borkowskiej, Tadeusza Groszka, S³awomira Kordaczuka, Alicji Kowalczyk, Adama Krzeskiego, Bogus³awa Mitury.

Opracowanie graﬁ czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-96-2978-83-63427-10-8 ISBN 978-83-63957-09-4 © Copyright by Mazowiecki Instytut Kultury and authors © Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and S³awomir Kordaczuk

Wydawca:Wydawcy: MazowieckiMazowieckie Instytut Centrum Kultury Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mik.waw.plwww.mckis.waw.pl

Druk:Agencja Drukarnia Wydawnicza TINTA, „Egros” Działdowo s.c. www.drukarniatinta.plul. Korotyñskiego 23 lok. 56 02-123 Warszawa tel./fax 22 823 48 78 e-mail: biuro@egros. pl

2 Tradycja Mazowsza 2 Tradycja Mazowsza powiat siedlecki.indd 2 2013-11-30 14:49:28 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5 Od Autora ...... 7 Położenie geograficzne ...... 8 Warunki naturalne i walory przyrodnicze ...... 10

Zarys dziejów powiatu ciechanowskiego ...... 16

Historia ukryta w legendach ...... 23

Dziedzictwo kulturowe ...... 28 Drobna szlachta mazowiecka jako wyróżnik powiatu ciechanowskiego ...... 28 Przysiółki drobnoszlacheckie ...... 30 Pamięć zatrzymana w Sacrum ...... 32 Siedliska drobnoszlacheckie ...... 34 Dawne środki transportu ...... 36 Ubiór ...... 36 Poczucie tożsamości kulturowej wczoraj i dziś ...... 39 Pustelnia – Sanktuarium Maryjne ...... 41 Heraldyka i symbolika samorządowa ...... 43 Krajobraz kulturowy Ciechanowa i powiatu ciechanowskiego ...... 45 Wybrane zasłużone postacie Ciechanowa i powiatu ciechanowskiego ...... 46 Przewodnik subiektywny po powiecie ciechanowskim ...... 62 Ciechanów ...... 62 Glinojeck ...... 86 Gołotczyzna ...... 90 Gołymin-Ośrodek ...... 95 Grudusk ...... 97 Klice ...... 103 Koziczyn ...... 104 Koziczynek ...... 106 Kraszewo ...... 108 Lekowo ...... 110 Luberadz ...... 112 Malużyn ...... 116 Ojrzeń ...... 120 Opinogóra ...... 124 Regimin ...... 135 Sokołówek ...... 137 Sońsk ...... 139 Szulmierz ...... 142 Wola Młocka ...... 145 Zeńbok ...... 148

Powiat ciechanowski 3 Oferta turystyczna i kulturalna ...... 150 Adresy ...... 150 Wybrane imprezy kulturalne ...... 151 Ludowe klimaty w krainie drobnej szlachty ...... 155 Muzea ...... 160 Gospodarstwa agroturystyczne i stajnie ...... 161 Kącik kulinarny ...... 163

Welcome to Ciechanów County ...... 165 Illustrations ...... 167 Indeks geograficzny ...... 17 0 Słowniczek pojęć ...... 17 1 Wybrane pozycje bibliograficzne ...... 17 2

4 Tradycja Mazowsza Od Wydawcy

d 2004 roku Mazowiecki Instytut Kultury wiedzę w tym zakresie, sięgając do publikacji, O(dawniej Mazowieckie Centrum Kultury których tytuły autorzy zamieszczają w Biblio- i Sztuki) publikuje kolejne tomy z serii Trady- grafii. Książka zawiera też Indeks geograficz- cja Mazowsza. Są to monograficzne opracowany, a na końcu Słowniczek pojęć, które wy- nia prezentujące walory historyczne i etnogra- magają zdefiniowania lub objaśnienia (wyrazy ficzne powiatów województwa mazowieckiego. oznaczone w tekście kolorem). Cel jest ambitny, a przy tym trudny – nie tyl- W tym miejscu konieczne są uściślenia ko ze względu na liczbę tomów, jakie chcemy określeń użytych w tytule serii Tradycja Ma- wydać w całym cyklu, ale przede wszystkim ze zowsza. Przewodnik subiektywny. względu na założenia merytoryczne. Mówiąc o tradycji, trzeba uwzględnić wie- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, le elementów – wzorce społeczne, obyczaje, odpowiadających liczbie powiatów w woje- kulturę duchową, charakterystyczne wytwory wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy też kultury materialnej – wszystko, co ukształto- publikowania w ramach serii Tradycja Ma- wane w przeszłości, trwa do dziś. Kultywowa- zowsza dodatkowych tomów okazjonalnych nie tradycji polega na przekazywaniu z poko- lub tematycznych: nawiązujących do obcho- lenia na pokolenie istotnych dla danej zbioro- dzonych rocznic, przypominających sylwetki wości wartości kulturowych. znanych i cenionych osób związanych poprzez Sam tytuł serii Tradycja Mazowsza rów- urodzenie lub działalność z Mazowszem, nież traktujemy umownie, trzeba pamiętać omawiających w sposób przekrojowy lub syn- bowiem, że granice administracyjne zwy- tetyczny pewne zagadnienia charakterystycz- kle nie pokrywają się idealnie z historycznie ne dla regionu. ukształtowanymi krainami Polski. W kolej- W publikacjach z serii Tradycja Mazowsza nych tomach serii prezentowane są powiaty Czytelnicy odnajdą opisy najwartościowszych położone w województwie mazowieckim, elementów dziedzictwa kulturowego, przypo- które obejmuje – poza Mazowszem – rów- mnienie wydarzeń historycznych, uwagi doty- nież ziemie innych regionów: część Podlasia czące współczesnych walorów danego obsza- oraz ziemię radomską. Z kolei pewne obszary ru. W każdym tomie zamieszczamy Przewod- historycznie mazowieckie znalazły się poza nik subiektywny – prezentację miejscowości granicami naszego województwa, np. ziemia wybranych przez autora, a także część zaty- łomżyńska. tułowaną Oferta kulturalna i turystyczna – Podtytuł serii Przewodnik subiektywny z propozycjami tras wycieczkowych po powie- określa przyjęty przez nas indywidualny spo- cie, opisami potraw regionalnych itp. Również sób prezentowania regionu. Całość prac doku- turyści zagraniczni powinni być usatysfakcjo- mentacyjnych i wydawniczych przewidywana nowani informacjami w języku angielskim: jest na kilka lat, założyliśmy więc, że różni wyczerpującym streszczeniem zawierającym autorzy wyeksponują inne elementy tradycji. wiedzę niezbędną dla pełnej prezentacji po- Tę różnorodność i subiektywizm opisu w powiatu, tłumaczeniem podpisów ilustracji. szczególnych tomach serii traktujemy jako jej Zdajemy sobie sprawę, że nie jesteśmy dodatkowy walor. w stanie omówić wszystkich zagadnień histo- Dużym atutem serii jest aktualność danych rycznych, społecznych i kulturowych, prze- na temat „kondycji tradycji” w danym powie- szłości i współczesności regionu oraz dziejów cie. Cykl wydawniczy nie jest długi, więc ob- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- wani Czytelnicy bez trudu rozszerzą swoją znaje już po kilku miesiącach.

Powiat ciechanowski 5 Zamiarem omawianej serii wydawniczej ności, ginące zawody. Zadaniem autorów jest jest ukazywanie różnorodności i bogactwa opisanie tych elementów dziedzictwa kultu- dziedzictwa kulturowego województwa ma- rowego, które w sposób szczególnie wyraźny zowieckiego. By to osiągnąć, trzeba zaprezen- świadczą o przeszłości tych ziem i które mają tować przeszłość obecną we współczesności, znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- a więc przede wszystkim zabytki architektury, rycznej społeczeństwa. zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne dobra kultury, nazewnictwo, tradycyjne umiejęt- Wydawca

1 Zamek Książąt Mazowieckich od strony zachodniej

6 Tradycja Mazowsza Od Autora

ydawane od 12 lat przez Mazowieckie W X w. najgęściej zasiedlonym obszarem Ma- WCentrum Kultury i Sztuki (obecnie zowsza były ziemie położone między Wisłą, Mazowiecki Instytut Kultury) monografie z se- Orzycem, Narwią i Bugiem z centralnym grodem rii „Tradycja Mazowsza” mają na celu prezen- w Płocku. Ziemia ciechanowska stanowiła in- towanie dziedzictwa kulturowego i przyrodni- tegralną część Starego Mazowsza i zarazem pół- czego powiatów województwa mazowieckiego. nocnego Mazowsza. Do niej należy od wieków Powiaty stanowią subregiony. Obejmują powiat ciechanowski. Stosunkowo niewielka określony teren o charakterystycznych tylko odległość od stolicy, dobre urodzajne ziemie, gę- dla niego cechach, uwarunkowanych czynnika- ste osadnictwo silnie wysycone elementem szla- mi przyrodniczo-fizjograficznymi, historyczno- checkim, wpłynęły na to, że wywodzi się stąd lub -kulturowymi i społeczno-ekonomicznymi. było czy jest z tą ziemią związanych wielu zasłu- Zadaniem przewodnika subiektywnego po żonych oraz wykształconych Polaków, szczegól- powiecie ciechanowskim jest ukazanie, w odnie zaangażowanych w walkę o niepodległość oj- niesieniu do północnego Mazowsza, specyfiki czyzny (wspieranie Napoleona, udział w powsta- tego subregionu. Powiat ciechanowski admi- niu listopadowym, powstaniu warszawskim, nistracyjnie należy do województwa mazo- walka na wszystkich frontach II wojny światowej, wieckiego. Historycznie, kulturowo i przyrod- a także walka żołnierzy niezłomnych po II woj- niczo jest to Stare Mazowsze. nie). Bóg, Honor, Ojczyzna były od wieków dla Pod względem fizjograficznym obszar ten większości mieszkańców ziemi ciechanowskiej należy do Niziny Mazowiecko-Podlaskiej, najważniejsze, dlatego idee pozytywistyczne na której budowę kształtowało czwartorzędo- przełomie XIX i XX w. miały znakomity grunt do we zlodowacenie środkowopolskie. W części rozwoju oświaty i edukacji − na bazie powiązań środkowej i północnej Nizina Mazowiecka przedstawicieli ciechanowskiego pozytywizmu została objęta zlodowaceniem warciańskim z warszawską inteligencją powstały szkoły Alek- i jego młodszymi stadiałami, co spowodowało sandry Bąkowskiej i Aleksandra Świętochow- występowanie na terenie nizinnym licznych skiego w Gołotczyźnie, Uniwersytet Ludowy pagórków zbudowanych ze żwiru i piasku, w Sokołówku. Współcześnie także wielu wybit- nadając wyjątkowo malowniczy koloryt kra- nych przedstawicieli nauki, kultury oraz ludzi jobrazom m.in. na terenie gmin Grudusk, Re- polityki i gospodarki wywodzi swoje korzenie gimin, Opinogóra (Krawędź Opinogórska). z powiatu ciechanowskiego.

Irena Kotowicz-Borowy

Powiat ciechanowski 7 Położenie geograficzne

owiat ciechanowski został utworzony narodowa droga szybkiego ruchu E77 łącząca P1 stycznia 1999 r. w wyniku reformy ad- Małopolskę z Gdańskiem. Powiat znajduje się ministracyjnej. Jego powierzchnia wynosi na międzynarodowej trasie komunikacyjnej 106,3 tys. ha i wchodzi w skład północnej czę- wschód–zachód (od granicy polsko-niemiec- ści województwa mazowieckiego, obejmując kiej do granicy z Białorusią i Litwą). ok. 3% jego powierzchni. Administracyjnie Wartość średniej sumy opadów w cią- do powiatu należą: miasto Ciechanów, miasto gu roku wynosi od 520 mm na północy do i gmina Glinojeck oraz siedem gmin: Ciecha- 490 mm na południowym wschodzie. Całko- nów, Gołymin-Ośrodek, Grudusk, Ojrzeń, wita powierzchnia zajmowana przez wody po- Opinogóra Górna, Regimin, Sońsk. wierzchniowe (stojące oraz płynące) w obrębie Powiat ciechanowski leży na Wysoczyź- powiatu wynosi 1970 ha. Większość terenu nie Ciechanowskiej oraz na Wzniesieniach powiatu leży na terenie zlewni Wkry. Dopły- Mławskich. Liczba jego mieszkańców wynosi wami tej rzeki są Łydynia oraz Sona. Tereny 94 tys., co stanowi 1,9% ludności zamiesz- leśne zajmują ok. 15% całej powierzchni po- kującej województwo mazowieckie. Średnia wiatu, a wskaźnik lesistości waha się od 3,4% odległość powiatu ciechanowskiego od sto- na terenie gminy Opinogóra do 34,4% na te- licy wynosi ok. 100 km. W odległości 30 km renie gminy Glinojeck. Powiat jest położony na zachód od Ciechanowa przebiega między- na terenie Zielonych Płuc Polski.

2 „Czarne ziemie” ciechanowskie. Żyzne, choć trudne do uprawy

8 Tradycja Mazowsza 1. Ciechanów miasto Grudusk

Regimin Opinogóra Górna Ciechanów gmina 1. Gołymin -Ośrodek Glinojeck

Ojrzeń Sońsk

3 Mapa powiatu ciechanowskiego 4 Powiat ciechanowski na mapie województwa mazowieckiego

Powiat ciechanowski 9 Warunki naturalne i walory przyrodnicze

5 Wiosenne łąki na północnym Mazowszu

owiat ciechanowski jest położony na staro- tego było powstanie na północ od wyżyn płyt- Pglacjalnej Nizinie Północnomazowieckiej kiej niecki mazowieckiej w młodszym trze- zaliczanej do Nizin Mazowiecko-Podlaskich. ciorzędzie. Lodowcowa i wodnolodowcowa W budowie geologicznej przeważa tu struk- akumulacja plejstoceńska w dostosowaniu do tura podłoża przedczwartorzędowego, co wią- istniejącej w podłożu niecki tworzy najwyższe że się z tzw. synklorium brzeżnym pomiędzy wzniesienia na jej peryferiach, dochodzące pohercyńską platformą Europy Zachodniej w powiecie ciechanowskim, na terenie gminy a krystaliczną prekambryjską platformą Euro- Regimin w okolicach wsi Karniewo oraz gmi- py Wschodniej. ny Opinogóra w okolicach wsi Kołaki Kwasy, Obie platformy mają złożoną budowę, ale do ponad 100 m n.p.m. w związku z trzeciorzędową orogenezą (ruchy Niziny Mazowiecko-Podlaskie objęte były górotwórcze, fałdowanie) karpacką ich zróż- w całości zlodowaceniem środkowopolskim, nicowana budowa geologiczna została nie- a w części środkowej i północnej zlodowace- zbyt intensywnie wypiętrzona w postaci wału niem warciańskim i jego młodszymi stadiała- metakarpackiego, stanowiącego równoległą mi. Istotne znaczenie dla krajobrazu obecnego do Karpat oś Wyżyn Polskich. Konsekwencją powiatu ciechanowskiego ma peryglacjalne

10 Tradycja Mazowsza 6

6 Krawędź Opinogórska - kwitnące pola rzepaku

przekształcenie form glacjalnych i ukształ- z miejscowościami: Lipa (pow. ciechanowski, towanie się dolin rzecznych z piaszczystymi gm. Regimin), Niedzbórz (pow. mławski, gm. tarasami plejstoceńskimi. Na skraju wyso- Strzegowo) i Stryjewo Wielkie (pow. ciecha- czyzn polodowcowych i dolin wytworzyły się nowski, gm. Grudusk). Od strony zachodniej równiny denudacyjne z deluwialnymi pokry- Krawędź Opinogórska tworzy uskok, otwie- wami. Dawne zagłębienia wytopiskowe uległy rający szeroką perspektywę równiny pokrytej zapłynięciu lub zatorfieniu, wypukłe formy lasami, przez którą przepływa rzeka Łydynia, glacjalne w postaci ozów (forma wąskiego w swym dolnym biegu uchodząc do Wkry. wału piaskowego), kemów (forma ukształto- Przy dobrej pogodzie widok z Krawędzi Opi- wania terenu w postaci garbu, pagórka) i wa- nogórskiej rozciąga się na zachód na odległość łów lub pagórków morenowych zachowały się ok. 20 km, aż po Kraszewo w gminie Ojrzeń. w postaci mniej lub bardziej szczątkowej. Na Powiat ciechanowski w większej części, piaskach powstały pola wydmowe. Na pokry- tj. środkowej, południowej, wschodniej i za- wach deluwialnych i piaskach występują gleby chodniej, znajduje się na Wysoczyźnie Cie- bielicoziemne. Szczególną atrakcją geomorfo- chanowskiej, północnymi krańcami obejmu- logiczną powiatu jest Krawędź Opinogórska, jąc Wzniesienia Mławskie. stanowiąca wał morenowy, wznoszący się na Omówiona wcześniej budowa geologiczna wysokość powyżej 100 m n.p.m. Zbudowany powiatu ciechanowskiego wyjaśnia, dlaczego z gliny zwałowej, głazów, żwirów i piasku, cią- błędne jest stereotypowe myślenie o Mazow- gnie się od pagórków opinogórskich na połu- szu jako krainie wyłącznie płaskiej, równin- dniowym zachodzie (opisywanych przez Zyg- nej, mało urozmaiconej. Powiat ciechanowski, munta Krasińskiego w utworze Pan na trzech szczególnie na terenie gminy Regimin, Opi- pagórkach), łączących gminę opinogórską nogóra i Sońsk, charakteryzuje się licznymi

Powiat ciechanowski 11 7

7 Łydynia płynąca w gminie Ojrzeń

ostańcami wzgórz morenowych i kemowych, Giedniówka (pow. mławski, gm. Szydłowo), pochodzących z fałdowania warciańskiego. Dunajczyk (pow. mławski, gm. Stupsk) i Staw- Zalegające na tym terenie pokłady żwiru, pia- nica, która początek bierze we wsi Kanigówek sku i gliny często są eksploatowane, a po wy- (gm. Ciechanów), a po przepłynięciu 7 km na czerpaniu surowca, rekultywowane. południowy zachód wpada do Łydyni na tere- Rzeki Wysoczyzny Ciechanowskiej mają nie gminy Ojrzeń w okolicach wsi Rumoka charakter południkowy: Łydynia i Sona wpa- i Młock. Lewy dopływ Łydyni − Pławnica − dają do Wkry, Pełta i Orzyc do Narwi. Wkra przepływa przez teren gminy Regimin, biorąc stanowi dopływ Narwi o długości 249,1 km początek w okolicy Szulmierza i Grzybowa i po i powierzchni dorzecza 5322 km2. przepłynięciu ok. 5 km na południowy zachód Łydynia jest lewym dopływem Wkry. Dłu- wpada do Łydyni w okolicy Niestumia. gość rzeki wynosi 72 km, a powierzchnia do- Kolejna rzeka – Sona − to lewobrzeżny dorzecza 698 km2. Rzeka bierze swój początek pływ Wkry. Początek bierze z Krawędzi Opino- po stronie południowej Wzniesień Mławskich górskiej w okolicy miejscowości Koziczynek w pobliżu miejscowości Kitki (pow. mławski), (gm. Regimin) na północ od Ciechanowa. płynie na południe przez gminę Grudusk oraz Omija Ciechanów ze wschodniej i południo- Regimin, następnie na południowy zachód wo-wschodniej strony, przepływa przez gminę i zachód, przepływa przez Ciechanów, mean- Opinogóra obok miejscowości Chrzanówek, drując wśród łąk gminy Ciechanów, płynie dalej skręca na wschód, płynąc koło przysiół- w okolicach Kraszewa i Luberadza (gm. Ojrzeń) ków Trętowo, Długołęka, mija Rembowo, i dalej równiną między polami gminy Socho- pod mostem w Kołaczkowie płynie do Łęk cin dociera do Wkry na północny zachód od i dalej już na południe, wije się malowniczo Sochocina. Jej prawe dopływy stanowią strugi: wśród pól do Nasierowa, podążając przez gmi-

12 Tradycja Mazowsza nę Sońsk, Nowe Miasto, uchodzi do Wkry góra) przepływa ponownie do gminy Krasne. w okolicach wsi Popielżyn-Zawady. Prawym Płynie dalej przez las dębowy (granicą gm. dopływem Sony jest niewielka struga Kolnica Opinogóra i Krasne) obok przysiółka Kamie- wypływająca z okolic Sarnowej Góry w gminie nice Ślesice, Grabowo, Nowokrasne, w okoli- Sońsk, płynąca równoleżnikowo. Uchodzi ona cach Milewa Rączek, Milewa Szwejk i Milewa do Sony w okolicach Gołotczyzny. Ruszczyn, cały czas płynąc w kierunku połu- Najkrótszą rzeką powiatu ciechanowskiego dniowo-wschodnim mija gminę Karniewo jest Pełta. Wypływa z Krawędzi Opinogór- w powiecie makowskim, aby na koniec do- skiej (Wysoczyzna Ciechanowska) na północ- trzeć do powiatu pułtuskiego, uchodząc do ny wschód od wsi Łaguny. W górnym biegu Narwi w pobliżu miejscowości Kleszewo. rzeka przepływa przez północno-wschodnie Całkowita długość rzeki wynosi 50,7 km, tereny gminy Opinogóra, odcinkami prze- a powierzchnia zlewni 368,7 km2. Górny chodząc na teren sąsiedniej gminy Krasne. fragment doliny ma charakter typowej dolin- Przez Pęczki (pow. przasnyski, gm. Krasne) ki fluwialno-denudacyjnej (dno doliny jest na i Pokojewo (pow. ciechanowski, gm. Opino- ogół suche i płaskie, lokalnie nieckowate).

8 Wkra w okolicy Glinojecka 9 Sona w okolicy Łopacina

Powiat ciechanowski 13 10

10 Mazowiecki pejzaż, zakole Wkry

Powiat ciechanowski mimo gęstej sieci roz- gatunków ptaków błotnych. Na rozlewiskach winiętych gospodarstw rolnych, wielu przy- i kanałkach wśród torfów i bagien Łydyni po- siółków i miejscowości oraz braku bardzo du- kazują się też łabędzie, szpaki, jeżówki i rybi- żych kompleksów leśnych, jest zamieszkały twy oraz wilgi, kukułki i grzywacze. W samym przez liczne gatunki ptaków i zwierząt. Sama Ciechanowie oraz na terenie powiatu, którego stolica powiatu jest położona nad malowniczą atrybutem jest licznie występująca wierzba rzeką Łydynią, wijącą się wśród bagien i łąk rosochata, doskonale nadająca się na miejsce u podnóża Farskiej Góry. Tam też został utwo- zamieszkania dla sów, występują aż cztery ich rzony Zespół Krajobrazowo-Przyrodniczy gatunki: puszczyki, pójdźki, uszatki i płomy- „Dolina Rzeki Łydyni”. kówki. Rarytasem są też pokazujące się na Ciechanów i okolice są położone w miej- zachód od Ciechanowa na łąkach nad Łydynią scu, gdzie występują liczne złoża gliny. Jeszcze rzadkie gągoły. w latach 90. XX w. wydobywano ją tu głównie Łąki i pola uprawne nad licznymi małymi do produkcji cegły. Dlatego w samym mie- rzekami oraz ciekami wodnymi w powiecie ście i na jego granicach do dzisiaj zostały po ciechanowskim tworzą wraz z zachowanymi wykopywanej glinie wyrobiska, tzw. glinian- remizkami (skupisko drzew i krzewów na polu ki, oraz niewielkie kanały łączące cegielnie lub łące będące schronieniem dla zwierzyny), z rzeką Łydynią. Tam właśnie możemy spo- drogami śródpolnymi i roślinami ruderal- tkać wiele ciekawych gatunków ptactwa, jak nymi, ekosystem sprzyjający występowaniu np.: bączki, trzcinniczki, perkozy, rokitniki czy wielu gatunków ptaków, m.in.: skowronków, remizy (wijące gniazdo w postaci puchatego czarnych bocianów, błotniaków stawowych, dzwonkowatego woreczka z małym otworem, łąkowych, jastrzębi, krogulców, kobuzów, zaczepionego na gałęzi łozy) oraz wiele innych trzmielojadów, dudków, żurawi, dzięciołów

14 Tradycja Mazowsza (m.in. pstrych i zielonych), derkaczy, czajek, -Czeruchy znajdują się dwa rezerwaty przyro- myszołowów, bocianów i wielu innych ga- dy: „Lekowo” oraz „Modła”. tunków. W pobliżu rzeki Sony często można Rezerwat przyrody „Lekowo” został utwo- obserwować polujące jastrzębie i kanie rude. rzony w 1979 r. na powierzchni 5,31 ha. Obej- Wczesną wiosną na polach gruduskich, soń- muje starodrzew dębowy pochodzenia natu- skich i opinogórskich, niekiedy jeszcze przed ralnego położony na terenie uroczyska leśne- skowronkami, pojawiają się czajki. Można też go. Tak zwany Las Lekowski, na terenie które- o tej porze obserwować ogromne klucze prze- go znajduje się rezerwat, należał do ordynacji latujących tędy różnych gatunków powraca- Krasińskich. Po II wojnie światowej został jących ptaków, lecących na północ, m.in. dzi- upaństwowiony. Obecnie jest administrowany kich gęsi (często liczące kilkaset sztuk stada przez Nadleśnictwo Ciechanów. Rezerwat sta- zatrzymują się na terenie gm. Opinogóra na nowi ostoję dla ptaków i ssaków, które chętnie krótki odpoczynek) i żurawi. korzystają z naturalnego zbiornika wodnego Na terenie Zespołu Krajobrazowo-Przyrodni- położonego w środku rezerwatu. czego „Dolina Rzeki Łydyni” w obrębie miasta Rezerwat przyrody „Modła” został utwo- występują też bobry. Jest ich zresztą w powiecie rzony w 1979 r. na powierzchni 9,36 ha. ciechanowskim dużo. Szczególnie odpowiada Jest położony na terenie Nadleśnictwa Cie- tym chronionym ssakom zakładanie kolonii chanów, leśnictwa Lekowo, we wsi Modła, w nurtach rzek Łydyni, Sony i Pełty. Nie gardzą w gminie Regimin. Rezerwat został utworzo- także stawami w parku opinogórskim. Często ny w celu zachowania i ochrony fragmentu na terenie całego powiatu na polach można starodrzewu sosnowo-dębowego oraz miejsca spotkać sarny, zające, dziki i łosie. W lasach lęgowego bociana czarnego. Wśród wystę- żyją jelenie, daniele, jenoty i borsuki. pujących tu grzybów dwa są pod całkowitą Na północny zachód od Ciechanowa na te- ochroną gatunkową: sromotnik bezwstydny renie gminy Regimin w pobliżu wsi Pniewo- i szmaciak gałęzisty.

11 Dukt leśny w jesiennej szacie

Powiat ciechanowski 15 Zarys dziejów powiatu ciechanowskiego

12 Zamek Książąt Mazowieckich w Ciechanowie

ajstarsze dzieje powiatu ciechanowskiego wzniesieniu tzw. Farskiej Góry (góry Swaro- Nzwiązane z pojawieniem się człowieka na życa), wznoszącej się nad rzeką Łydynią, sil- tych terenach datuje się na okres 9000–4500 r. ny ośrodek kultu Swarożyca wraz z grodem, p.n.e. Jak pisze Marek Piotrowski, archeolog który z czasem stał się jednym z najbardziej z Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciecha- znaczących centrów społeczno-administra- nowie: od połowy IV tysiąclecia p.n.e. na te- cyjnych na Mazowszu. Jak podaje historyk renie dzisiejszego powiatu ciechanowskiego, i regionalista, Aleksander Kociszewski: pod w tym Ciechanowa, przebywała ludność kul- koniec X wieku wokół Ciechanowa funkcjo- tur neolitycznych, a od 1100–900 roku p.n.e., nowało „państwo plemienne”, przynależne ludność kultury łużyckiej. W I–II wieku n.e. następnie do monarchii wczesnopiastow- pojawili się przedstawiciele kultury prze- skiej. Ciechanów systematycznie nabierał co- worskiej, a następnie wielbarskiej. W okoli- raz większego znaczenia za czasów Miecława cach Ciechanowa odkryto też zabytki kultu- (1034–1047), cześnika Mieszka II, który po ry bałtyjskiej (przodków Prusów, Litwinów jego śmierci dążył do opanowania Mazowsza, i Jaćwingów) oraz monety rzymskie. W Cie- Ciechanów stał się stolicą jego „państwa”. chanowie w VII w. znajdował się na wysokim Najstarsza wzmianka o tym grodzie z 1065 r.

16 Tradycja Mazowsza 13

13 Grodzisko na Farskiej Górze z widoczną neogotycką dzwonnicą

określa Ciechanów jako ważny ośrodek go- dować znacznie wcześniejsze osadnictwo). spodarczy i strategiczny na pograniczu z or- Grudusk był silnym ośrodkiem administra- ganizacjami plemiennymi Prusów. Istnieje cyjnym i handlowym. Pełnił ważną funkcję wiele przesłanek dowodzących obecności obronną przed Jaćwingami. w Ciechanowie św. Wojciecha w Jego drodze Dowodem na to, jak duże znaczenie miała do Prus. Uważa się także, że pierwszy kościół ziemia ciechanowska i powiat ciechanowski, pw. św. Wojciecha został ufundowany w Cie- jest pomnik gotyku nadwiślańskiego – zamek chanowie na górze Swarożyca przez jego bra- ciechanowski, usytuowany na bagnach zako- ta, który w drodze powrotnej po męczeńskiej la rzeki Łydyni. Zdaniem M. Piotrowskiego: śmierci Wojciecha w Prusach, zatrzymał się przed powstaniem w Ciechanowie z fundacji w grodzie nad Łydynią. Siemowita III, ok. 1355 r., rozbudowywanego Z licznych śladów dawnego osadnictwa do 1370 r., zamku murowanego, na wyspie w powiecie ciechanowskim na uwagę zasłu- w rozlewisku rzeki Łydyni funkcjonował gród gują też nie przebadane grodziska w Bieńkach drewniany datowany na koniec XIII w. Być Karkutach, Łopacinie i Ciemniewku (gm. może jego założycielem był książę Konrad II Sońsk) oraz w samym Sońsku nad rzeką Soną (1262–1294), zmagający się z najazdami Ja- wczesnośredniowieczne (XI w.) grodzisko ćwingów i Litwinów (wcześniej na te tereny z osadą przygrodową. Z kolei w Grudusku na po łupy przyjeżdżały plemiona Prusów i Po- tzw. „Zielonej Górze” znajduje się grodzisko morzan, które po sprowadzeniu Krzyżaków z przełomu XI i XII w. (najstarsze warstwy nie przez księcia Konrada I w 1226 roku, zanie- zostały jeszcze przebadane, mogło tu się znaj- chały wypraw na Mazowsze).

Powiat ciechanowski 17 14

14 Grodzisko w Grudusku, „Zielona Góra”

W czasie rozbicia dzielnicowego jednostki wy wszystkich ziem województwa stanowił terytorialne przynależne książętom najczę- ciemnoszafirowy kontusz z żupanem koloru ściej były określane „ziemiami” (łac. terra). mlecznożółtego, z guzami sygnowanymi li- Z czasem używano zamiennie nazwy „zie- terami X. M., na pamiątkę dawnej udzielno- mia” lub „księstwo”. Historyczne granice ści (uniezależnienie od władzy zwierzchniej) ziem najczęściej wyznaczały ograniczenia, ta- Księstwa Mazowieckiego. kie jak rzeki, wzniesienia czy inne naturalne Jak pisze Zygmunt Gloger w opracowaniu przeszkody. Tak też przebiegały granice ziemi Geografia Historyczna Ziem Dawnej Polski: ciechanowskiej. Po inkorporacji Mazowsza do Granice województwa Mazowieckiego były Korony w 1526 r. ziemia ciechanowska stała następujące: na północ Prusy książęce, po- się, wraz z przynależnymi do niej powiatami: cząwszy od Janowa (gdzie małą część granicy ciechanowskim, przasnyskim i sąchockim, stanowiła rzeka Orzyc) aż do Grajewa i rzeki częścią powstałego w 1529 r. i trwającego do Łeku. Ścianę tę północną, około 20 mil długą, 1795 r. województwa mazowieckiego. Władał stanowiła przeważnie granica sucha. Ścianę nim już nie książę a wojewoda mazowiec- wschodnią, na długości mil przeszło 25, two- ki. Województwo mazowieckie składało się rzyło województwo Podlaskie aż pod Siedlce, z 10 ziem: czerskiej, warszawskiej, wiskiej, a dalej ku południo-zachodowi, na kilku mi- wyszogrodzkiej, zakroczymskiej, ciechanow- lach, ziemia Łukowska. Granica ta wschod- skiej, łomżyńskiej, rożańskiej, liwskiej i nur- nia, wprost przeciwnie niż północna, biegła skiej. Herbem województwa mazowieckiego przeważnie rzekami: a najprzód od Grajewa był orzeł srebrny bez korony z przepaską na do rzeki Biebrzy stanowiła ją rzeka Łek, po- ogonie, w polu czerwonym. Mundur sejmo- tem od ujścia Łeku, Biebrza do połączenia

18 Tradycja Mazowsza się tejże z Narwią w okolicy Wizny, potem od ziemi Stężyckiej, należącej do województwa ujścia Biebrzy w górę Narwi do ujścia rzeczki Sandomierskiego, ale położonej na prawym Jamiołki, zwanej także Śliną i wzdłuż Śliny do brzegu Wisły, poniżej ujścia rzeki Wieprz. jej źródeł, a potem z rzeczką Mieniem do Nur- W wieku XVI całe województwo posiadało ca, a z Nurcem do Bugu. Bug stanowił granicę razem parafij 266. Miast i miasteczek posiada- Mazowsza z Podlasiem od ujścia Nurca w dół ło to województwo ogółem 63, wiosek 3.957, swego biegu aż prawie do ujścia Broku, a da- łanów kmiecych i folwarcznych 14.648, a ła- lej szła granica sucha, od lewego brzegu Buga nów czyli gospodarstw szlachty zagrodowej, do rzeki Liwca pod wieś Paplin, a od Wólki nie mającej kmieci, 12.031. Widzimy z tego, Paplińskiej w górę rzeką Liwcem aż do ujścia że prawie połowa ogólnej przestrzeni ziemi Muchawki w pobliżu Siedlec. Tym sposobem ornej w województwie Mazowieckim upra- Węgrów i Mokobody leżały na Podlasiu, za- wianą była bez pomocy kmieci, własną ręką mek Liw na Mazowszu, a Siedlce w ziemi Łu- szlachty polskiej, posiadającej szerokie przy- kowskiej, zaliczanej do województwa Lubel- wileje i nieograniczone swobody, ręką ludzi, skiego. Dalej, na małej przestrzeni, stanowiła z których każdy powtarzał charakterystyczne granicę Mazowsza z ziemią Łukowską mała przysłowie: „choć nie umiem czytać ani pisać, rzeczka Muchawka. Granica ta, porzuciwszy ale królem mogę zostać”. Podobnego zdemo- potem Muchawkę, zwracała się stanowczo kratyzowania klasy uprzywilejowanej i uzna- na południo-zachód i biegła już odtąd suchym nia najszerszych praw ludzkich w tak wiel- szlakiem mil kilkanaście aż do Wisły, której kim liczebnie odłamie społeczeństwa, żaden dosięgała wprost Magnuszewa, odgranicza- naród słowiański ani zachodnio-europejski jąc Mazowsze od ziemi Łukowskiej, a dalej od współcześnie nie przedstawiał, co względnie

15 Neogotycki pałacyk Krasińskich w Opinogórze

Powiat ciechanowski 19 16

16 Tablica upamiętniająca miejsce bitwy pod Gołyminem w 1806 r.

do pojęć tamo czesnych niezawodną chlubę i powiatu ciechanowskiego, ale całego Mazow- narodowi polskiemu przynosi i pod względem sza. Dopiero w 2. poł. XVIII w. nastąpiło na zachowania pojęć rdzennie słowiańskich na tym terenie ożywienie gospodarcze i kultural- wyjątkowem stawia go miejscu. ne. W 1793 r. na sejmie grodzieńskim Ciecha- Od połowy XIV w. Ciechanów pojawia się nów uzyskał rangę stolicy nowo powstałego w tytulaturze książąt mazowieckich. Staje się województwa ciechanowskiego dzielącego się siedzibą kasztelanii, starostwem grodowym na ziemie: ciechanowską (z pow. ciechanow- i stolicą ziemi ciechanowskiej. Tutaj obierano skim) oraz zakroczymską i różańską. Jednak na sejm walny w Warszawie dwóch posłów, zbiegło się to z zaborem ziem polskich i upad- a co pięć lat jednego deputata na Trybunał kiem Rzeczpospolitej. W 1795 r. Ciechanów Główny Koronny. W sejmie ziemię ciecha- wraz z powiatem ciechanowskim znalazł się nowską reprezentował tzw. kasztelan drąż- w zaborze pruskim. kowy, który w senacie zajmował miejsce na Kiedy w 1806 r. armia Napoleona wkroczyła samym końcu, za tzw. kasztelanami „krzesło- na ziemie polskie w zaborze pruskim, Polacy wymi”, na wąskich ławach (stąd nazwa drąż- spontanicznie wstępowali do wojska. Z tere- kowy). Po przyłączeniu do korony ziemia cie- nu powiatu ciechanowskiego ochotnicy zapi- chanowska, a wraz z nią powiat ciechanowski, sywali się do pułku jazdy dowodzonego przez nadal się intensywnie rozwijały. Na początku hr. Wincentego Krasińskiego, późniejszego or- XVII w. liczba mieszkańców samego Cie- dynata opinogórskiego. Powiat ciechanowski chanowa przekroczyła 5 tys. Potop szwedzki znalazł się w 1807 r. na terenie Księstwa War- w 2. poł. XVII w. położył kres świetności spo- szawskiego, a następnie od 1815 r., Królestwa łeczno-gospodarczej nie tylko Ciechanowa Polskiego (Kongresowego).

20 Tradycja Mazowsza W okresie zrywów niepodległościowych rolno-spożywczego. Wzrastała też liczba lud- mieszkańcy powiatu ciechanowskiego bra- ności w samym Ciechanowie i powiecie. li w nich czynny udział. W czasie powstania W latach 1867–1975 Ciechanów pełnił listopadowego przechodził tędy z Warszawy funkcję miasta powiatowego. Tędy przecho- przez Nowe Miasto, gminę Sońsk, Ciechanów dziła, otwarta w 1877 r., Kolej Nadwiślańska, i Regimin szlak poczty powstańczej. W latach która łączyła położoną przy granicy pruskiej 60. XIX w. ludność powiatu ciechanowskiego Mławę z Warszawą, Lublinem i Kowlem. uczestniczyła w manifestacjach patriotycz- W 1864 r. w Ciechanowie małżeństwo Że- nych (np. w 1861 r. w kościele w Grudusku). browskich założyło pierwszy na Mazowszu Wielu przedstawicieli ciechanowskiej szlach- browar. W 1882 r. została otwarta, funkcjonu- ty brało udział w powstaniu styczniowym. Po- jąca jeszcze do niedawna, cukrownia ciecha- tyczka pod Rydzewem w gminie Ciechanów nowska. W tym samym czasie powstała też określana jest jako mazowieckie Termopile cukrownia w Glinojecku. (5 maja 1863 r.). Na przełomie XIX i XX w. na terenie powiatu Po upadku powstania listopadowego w 1831 r. ciechanowskiego silnie rozwijała się myśl po- władze carskie zlikwidowały w 1837 r. woje- zytywistyczna reprezentowana przez tutejsze wództwa, tworząc struktury gubernialne. Cały elity. Powstają dwie szkoły (w Gołotczyźnie teren dawnego powiatu ciechanowskiego zna- i w Sokołówku), mające na celu kształcenie lazł się w guberni płockiej. Pomimo zaborów młodzieży wywodzącej się z niezamożnych w 2. poł. XIX w. następuje tu systematyczny rodzin rolników (zwykle drobnej szlachty). rozwój społeczno-gospodarczy i kulturalny, Przyświecała im myśl pracy u podstaw. Cho- szczególnie w dziedzinie handlu i przemysłu dziło o kształcenie młodzieży wywodzącej się

17 Pomnik upamiętniający Tomasza Kolbego, jednego z przywódców powstania styczniowego, który poległ bohaterską śmiercią w bitwie pod Rydzewem

Powiat ciechanowski 21 z mazowieckich, podlaskich i kresowych wsi. utworzonej przez Niemców Rejencji Ciecha- Celem było organiczne wzmocnienia państwa, nowskiej. Wchodziła ona w skład Rzeszy. Pod- znajdującego się pod zaborami, przez wykształ- czas okupacji na terenie Ciechanowa i całego conych, młodych, patriotycznie nastawionych powiatu działały organizacje podziemne, takie nauczycieli. Dlatego szkoły rejestrowano jako jak m.in.: Armia Krajowa, Bataliony Chłop- fermy, ukrywając ich prawdziwe przeznaczenie. skie, Narodowe Siły Zbrojne. Podczas I wojny światowej walki o Cie- Po 1946 r. w powiecie ciechanowskim dzia- chanów doprowadziły do dużych zniszczeń łały antykomunistyczne, polskie organizacje w mieście. Stolica powiatu została wyzwolona niepodległościowe, tzw. żołnierze wyklęci. w nocy z 10 na 11 listopada 1918 r. przy znacz- Zrzeszały one przede wszystkim dawnych nym udziale członków miejscowej Polskiej członków AK, przedstawicieli licznie od wie- Organizacji Wojskowej. Jeszcze przed wy- ków zamieszkujących teren północnego Ma- zwoleniem do XII Okręgu Wojska Polskiego zowsza rodów drobnoszlacheckich. Ich orga- w Ciechanowie przyjechał płk Szyszkowski nizacje określane były przez ówczesną władzę wraz z grupą oficerów w celu zorganizowa- jako bandy. Jednym z przywódców powojen- nia pułku. Początkowo komisje werbunkowe nego podziemia był działający na terenie po- spotykały się z niechęcią obywateli, jednak wiatu ciechanowskiego, na pograniczu gmin już po 11 listopada do pułku masowo wstę- Sońsk i Gołymin, słynny „Rój” – Mieczysław powali ochotnicy należący do POW. Tuż po Dziemieszkiewicz, który zginął w 1951 r. z rąk wyzwoleniu w ciągu kilku tygodni udało się służb bezpieczeństwa. zorganizować pułk złożony z trzech bata- W latach 60. XX w. następuje stopniowy lionów. Pod koniec grudnia dwie kompanie rozwój miasta Ciechanowa i powiatu. Gród marszowe zostały wysłane z Ciechanowa na nad Łydynią znów stał się centrum społeczno- front małopolski, później polsko-ukraiński. -gospodarczym Mazowsza Północnego, a od Pułk wszedł w skład Dywizji Litewsko-Biało- 1975 r. stolicą nowo powstałego wojewódz- ruskiej, wyróżniając się bojowością w wojnie twa ciechanowskiego. Jednak po niespełna polsko-bolszewickiej. 24 latach Ciechanów powrócił do poziomu Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. stolicy powiatu, podobnie jak przed sześcio- powiat ciechanowski znalazł się na terenie ma wiekami.

18 Pomnik poświęcony ciechanowianom poległym w powstaniu warszawskim

22 Tradycja Mazowsza Historia ukryta w legendach

Skąd się wzięli mieszkańcy nawoływań, nikt się nie odzywał. Miejsce im okolic Ciechanowa się bardzo spodobało, więc nie spieszyli się w dalszą drogę. Widząc dokoła lasy bogate w zwierzynę i leśne runo, a obok czystą źró- Nosił raz diabeł po świecie worek pełen dlaną wodę, postanowili tu pozostać i założyć Mazurów, a chcąc się ich pozbyć, gotów był gród. Gdy patrzyli z usypanej góry w dół, wi- go sprzedać za lada grosz. Ludzie po świecie dzieli dolinkę, do której ze źródełka sączyła się jednak tylko zaglądali, ale kupić za złamany woda. Historia tego miejsca była osobliwa, po- szeląg nie chcieli. Przy oglądaniu zawartości nieważ górę usypał zakochany diabeł o imie- worka w różnych miejscach zdarzało się, że niu Son. Zakochał się i zaprzedał swą duszę go miejscami nadpruli, a przez te dziurki po wiedźmie Łonie, która rezydowała na tutej- trochu wypadali Mazurzy, czasem jeden, cza- szych bagnach. Jego czartowski zwierzchnik, sem dwaj, a to na Wołyniu, to na Podolu, to Pelcyper, nakazał mu za karę usypać kopiec na Ukrainie, na Podlasiu, czy na Litwie. Dia- wysoki jak wrota piekieł, a wtedy będzie mógł beł jednak ubytku w worku i swojej szkody wrócić do łask. Znosząc ziemię na kopiec, nie nie dostrzegł, aż pod Ciechanowem. Tam to, domyślał się diabeł, że przy okazji kopie ko- rozgniewawszy się, ze złością uderzył worem ryto przyszłej rzeki. Diabeł zły, że przez przy- o ziemię. Worek rozdarł się do reszty, a Mazu- byszy sypać kopca dalej nie może, postanowił rzy szybko wyskoczyli i na stałe w okolicach przepędzić intruzów. Wspólnie z wiedźmą Ciechanowa się osiedlili. gasili palące się ognie, wynosili ziemię z sypa- nych umocnień z powrotem na bagna, plątali Opracowała Grażyna Czerwińska koniom grzywy i ogony. Tym jednak nie znie- chęcili osiedleńców, którzy postanowili złapać złoczyńców. Uradzili, by na noc w obozowisku Legenda o rzece Sonie ułożyć wokół ognia kukły ze szmat i wikliny, a sami stanęli na czatach. Nie czekali długo. Dawno temu, gdy ziemię mazowiecką pora- Diabeł z czarownicą wnet się pojawili, nie stały stare bory, potęgą sosen i dębów stojące, przeczuwając podstępu. Wojowie ucapili ich, a wokół nich rozciągały się przepastne bagna oczom nie dowierzając kogo złapali. Zakuto i moczary, historia ta się wydarzyła i jako le- oboje w żelazne kajdany, uwiązano do potęż- genda do dziś przetrwała. nego głazu obok źródła. Gdy okazali skruchę, Pewien książę rodem z Mazowsza o imieniu a wojom znudziły się ich lamenty, osadnicy Sońdziwuj pokłócił się z braćmi i z całą rodzi- zaproponowali układ: – Puścimy was wolno ną o swą żonę Łowczynę. Bracia zazdrościli – powiada Sońdziwuj – jeśli napełnicie tę oto mu pięknej branki rodem z Litwy, zaś rodzina dolinę wodą ze źródła, czerpiąc ją wiadrami nie chciała jej przyjąć. Nie widząc innego roz- dotąd, aż popłynie w tym miejscu rzeka. Czart wiązania, książę zabrał małżonkę, synów Bąd- i wiedźma przystali na propozycję i wartko za- ka i Komorosława i na koniach wraz drużyną brali się do roboty. Pracowali dzień i noc, uwi- swych wojów opuścił rodzinną warownię. jali się żywo, byle szybciej odzyskać wolność. Po wielu dniach wędrówki zmęczeni wypa- Mijały dni i tygodnie, a może i miesiące. Wi- trzyli w oddali wśród starych wierzb usypane dzą wojowie, że rzeka prawie napełniona i tak jakby ze świeżej ziemi wzniesienie a obok jak chcieli, wartko ku południu płynie. Diabeł niego bijące czyste źródełko. Postanowili się z czarownicą ledwie tchną, lecz nadal wodę do tu zatrzymać. Wokół nikogo nie było. Mimo rzeki dolewają, a w skrytości knują zemstę.

Powiat ciechanowski 23 Dysząc, uradzili, że nocą, gdy wojowie z biało- ponieważ brak było mostu na Sonie obok Ja- głową zasną, doleją tyle wody do rzeki, aby sie- kubowej karczmy. Ten problem spędzał sen dlisko i śpiących utopić, a samym uciec. Prze- z oczu Jakuba. Głowił się przez kilka lat, ja- liczyli się jednak, bo wojowie wyczuli podstęp kim sposobem wybudować most, otwierają- i nakryli ich na gorącym uczynku. Zagniewani cy nowy trakt w kierunku morza i Gdańska. wojowie odstąpili od zawartej umowy, skazu- Mijały lata. Choroba i starość przyginały kark jąc oboje zdrajców na śmierć. Zaciągnęli ich Ibrachima coraz mocniej do ziemi. Zamiast na wysokie wały i wrzucili do przepełnionej w karczmie, coraz częściej spotkać go moż- wodą rzeki z okrzykiem – Niech ginie Son na było na modlitwie. Pewnego dnia wybrał a z nim i Łona! Utopił się Son i Łona, ślad po się Żyd nad brzeg Sony, by w ciszy oddać się nich zaginął, a okrzyk tak się wojom spodo- modlitwie i poprosić Boga po raz ostatni o po- bał, że nazwali rwącą rzekę Sona. A że do rzeki moc w budowie mostu. Ubrany odświętnie wrzucili ich zakutych w żelazne kajdany, do w czarny chałat i jarmułkę na głowie, modlił dziś rdzawa woda z rzeki wypływa. się w skupieniu i w modlitewnym kołysaniu Sońdziwuj i Łowczyna żyli jeszcze długo prosił Go o zdrowie i spełnienie marzenia. i szczęśliwie. Gdy synowie zmężnieli i do- Kiedy się ocknął z letargu, zobaczył po dru- rośli, Bądek otrzymał we władanie dobra giej stronie rzeki ciemną postać. Przestraszył i założył wieś Bądków, a Komorosław dobra się i zrozumiał, że to śmierć przyszła po jego i wsie Komory. Narodzona nad Soną córka – ciało i duszę. Przerażony, pytał w myślach, Bieńka, otrzymała w wianie wsie Bieńki. Gdy dlaczego Pan go nie wysłuchał. Usłyszał tylko pewnego razu powracający do grodu wojowie głos śmierci, że przyszedł na niego czas. – Je- ujrzeli ukradkiem kąpiącą się w Sonie żonę śli taka wola Pana – rzekł Ibrachim – to mnie Sońdziwoja – Łowczynę, jeden z nich krzyknął bierz. – Kiedy nie mam jak – rzekła śmierć – z zachwytu: – Patrzcie! Goło Łotczyna! – Na Dzieli nas rzeka. Muszę więc znaleźć sposób pamiatkę tego wydarzenia dobra po drugiej by ją przejść. Na te słowa z zarośli wyskoczył stronie rzeki nazwano Gołotczyzna. szkaradny diabeł i powiada do śmierci: – Od- daj mi jego duszę, a sama weź jego ciało, ja za Opracował Stefan Rydzewski to zbuduję tu most. – Zgoda – rzekła śmierć: – Bierz się czarcie do roboty. Odetchnął Ibra- chim – Pan mnie jednak wysłuchał, będę miał wymarzony most, a zanim go czart wybudu- Skąd się wziął pierwszy most je, to jeszcze pożyję. Poszedł do domu nic nie na rzece Sonie w Sońsku mówiąc domownikom. Wróciły mu siły, a przez okno widział, jak Historia ta wydarzyła się w końcu X w., kie- diabeł znosi budulec na most aż z opinogór- dy to jako pierwsi na ziemiach polskich poja- skich lasów. I chociaż się uwijał, to ciągle wili się żydowscy kupcy. Dotarli oni na ziemie nie widać było końca. Znudziło się Jakubo- Polan za czasów Mieszka I i osiedlili się na wi ciągłe wyglądanie na diabelską robotę, ziemi sońskiej. Jednym z nich był Żyd zwany z czasem o niej nawet zapomniał. Odeszła Ibrachim ibn Jakub. On jako pierwszy opisał też śmierć, znudzona długim czekaniem. ziemię Polan. Ibrachim nadal handlował żydowskimi sma- Gdy Ibrachim zbił już majątek na handlo- kołykami: kuglem, macą, czuleniem, gęsimi wych szlakach, postarzał się i zdrowie mu żołądkami i sławnym cymesem. Goście ponie dopisywało, zaprzestał wędrówek i osie- pijali jabłecznikiem albo koszerną śliwowi- dlił się nad brzegiem Sony. Zbudował obszer- cą. I być może trwało by to jeszcze długo, ale ną karczmę i został karczmarzem. Karczma którejś nocy w swej sypialni Ibrachim ujrzał prosperowała dobrze, była bowiem usytu- dwie znajome postacie w nogach swego łoża. owana obok handlowego traktu, który biegł To śmierć i diabeł przyszli upomnieć się w kierunku obecnych wsi Ciemniewo i Go- o swoje. – Przyszedł na mnie kres – pomyślał łymin. Stała więc karczma trochę na uboczu, Ibrachim – mam most, a wy czyńcie swoje.

24 Tradycja Mazowsza I w tym momencie umarł ze strachu. Dłuż- glądających trzech przybyszów. Powitano nicy wzięli co swoje. Spełniło się marzenie wszystkich staropolskim obyczajem, a że Ibrachima – przez rzekę w Sońsku przerzu- w drodze uczono przybyszów słowiańskie- cony był piękny drewniany most, a za nim go języka rozumieli się wszyscy. Od słowa biegł trakt na Gdańsk. do słowa okazało się, że są to trzej bracia, mistrzowie w płatnerskim fachu, skaza- Opracował Stefan Rydzewski ni na banicję za nieposłuszeństwo wobec swojego władcy – szoguna. Najstarszy z nich na imię miał Cin, średni Son, naj- Legenda o trzech japońskich młodszy Gon. Bracia szybko uporali się braciach Cin, Son, Gon z powierzonym zadaniem. Zadomowili się w cichawskiej osadzie, pokochali tutejsze i cichawskich dymarkach białogłowy i cieszyli się wolnością. Wy- robami swymi zdobyli rozgłos wśród ma- W miejscu nad rzeką, zwaną Soną, wśród zowieckiego rycerstwa. Lecz, jak to bywa rozlewisk i bagien, starych olch i potężnych w życiu, znaleźli się tacy, którzy z zawiścią sosen, osiedlił się płatnerz. Wygnano go i zazdrością patrzyli na mistrzów i różnymi z książęcej zbrojowni za to, że się jakoby pod- sposobami starali się wykraść tajemnice ich kochiwał w córce władcy.To były oszczerstwa, rzemiosła. Bitni Jaćwingowie napadli na Ci- bo Sambor miał ukochaną żonę, był skrom- chawy – postanowili uprowadzić mistrzów ny i uczciwy. Więc niezasłużenie musiał wraz i zmusić ich do ujawnienia tajemnicy. Wypa- z nią i towarzyszami przemierzać mazo- trzyli porę, gdy bracia szli, by podebrać miód wiecką ziemię, by znaleźć miejsce na zało- z barci i uprowadzili ich. Nie pomogły tortury, żenie osady. Wreszcie któregoś dnia zatrzy- bracia nie zdradzili tajemnicy, a krzyki i jęki mał się nad brzegiem napotkanej rzeki, by zaalarmowały obrońców cichawskiej osady. napoić konie i ugasić pragnienie. Miejsce to Ruszył pościg na pomoc bezbronnym braciom. przypadło mu do gustu ze względu na ciszę Spostrzegli Jaćwingowie, że są ścigani i nie uda i spokój jaki tu zastał. Wraz z towarzyszami im się zdobyć tajemnicy produkcji mieczy. Po- postanowił się tutaj osiedlić, a miejsce na- stanowili więc braci zabić, pozostawiając ich zwał od zalegającej ciszy – Cichawy. Niedłu- na leśnym trakcie. Ich ciała znaleźli zrozpa- go potem osadnicy spostrzegli, że w miejscu czeni cichawianie. Pochowali braci w miejscu, tym można pozyskać rudę darniową i wyra- gdzie zadano im śmierć. Na trzech mogiłach biać z niej broń, narzędzia i zbroje. Ocho- postawili potężne głazy z wyrytymi imionami czo zabrali się więc do pracy, budując piece, każdego z nich. W pierwszej mogile pochowa- tzw. dymarki. Wieść o tym szybko obiegła no najmłodszego z braci, w środku średniego, Mazowsze i książęce dobra. Z wielu stron a w trzeciej najstarszego. Gdy po wielu la- do Cichaw ściągali liczni rzemieślnicy i mi- tach dotarł w to miejsce samotny wędrowiec, strzowie płatnerskiego rzemiosła. Wszystko z głazów odczytał taki wyraz – GonSonCin. układało się pomyślnie, lecz ciągle brak było Miejsce przypadło mu do gustu, za żonę wziął świetności wyrabianej broni, równej kunsz- białogłowę z pobliskich Cichaw i tu pozostał, towi japońskich płatnerzy, o których opowia- a siedlisko nazwał Gąsocin. dali powracający z daleka kupcy jedwabi. Po Cichawskie dymarki straciły swoją sławę, wielu naradach postanowiono sprowadzić zaprzestano wydobycia rudy. Mistrzowie opu- z odległej Japonii mistrzów, którzy nadali- ścili osadę, a pozostałych zabrali w niewolę by cichawskim wyrobom japońską jakość. Krzyżacy. Głazy z mogił japońskich braci krzy- Wybrano kilku śmiałków, którzy udali się żaccy giermkowie zatoczyli ponoć aż do Mal- z niebezpieczną misją. Minęło wiele mie- borka, gdzie w podziemiach podpierają mury sięcy, a może i lat, gdy na leśnym trakcie krzyżackiego zamczyska. do Cichaw wartownik ujrzał powracają- cych wysłańców, a wśród nich dziwnie wy- Opracował Stefan Rydzewski

Powiat ciechanowski 25 Legenda o Gąsocinie z topieli. Sytuacja stała się tragiczna, gdy do pojazdu zaczęło się wlewać błoto, a konie nie Sięga czasów, gdy budowano Kolej Nadwi- mogły ruszyć z miejsca. Kiciński obejrzał się ślańską, a jedną ze stacji umiejscowiono wła- i zobaczył zachlapanego błotem zajączka. Żal śnie w tym miejscu, wśród okolicznych pól mu się zrobiło zwierzątka. Wyskoczył z brycz- i lasów oraz torfowisk i bagien. W sąsiedztwie ki, ubabrał się w błocie, ale dotarł do szaraka dworca, zbudowanego przez ruskich cieśli, po- i wyciągnął go z topieli. Zajączek radośnie wstały bocznice kolejowe i magazyny. Rosła podskoczył. Usiadł na pobliskim głazie, otrze- również osada kolejowa zdominowana przez pał się z brudu, machnął kilka razy łapkami, napływającą ludność żydowską – kupców jakby rozkazał koniom ruszyć z miejsca. Ru- i szynkarzy. maki poszły i wyciągnęły powóz z matni. Prócz tradycyjnych towarów, jak drewno czy Długo rozmyślał hrabia nad tym zdarze- zboże, pędzono w stronę stacji stada gęsi, ho- niem. Postanowił wybudować bity trakt mię- dowanych tu w dużych ilościach ze względu dzy Płońskiem a Przasnyszem przez Ciecha- na sprzyjające warunki. Sprowadzano je po- nów. A w miejscu, gdzie kiedyś ugrzązł, kazał dobno nawet spod Nowego Miasta, Płońska wyryć napis na kamieniu, na którym usiadł czy Sochocina. Ładowane do koszy, trafiały do zajączek. Odtąd szeroki, bity trakt służy warszawskich restauracji. Legenda głosi, że mieszkańcom, a spowodował to tajemniczy wieś przybrała swą nazwę od stad pędzonych zajączek... tu gęsi. Na potwierdzenie historii do dziś opowiada się zawikłaną zagadkę. A było to tak: Legenda o Wszeborze Pewnego dnia w stronę Gąsocina Żyd i jego córce Hannie Abram Szulik z okolic Nowego Miasta pędził swoje stado gęsi na sprzedaż. Na piaszczy- Wojewoda Wszebor, pan Ciechanowa, do- stym traktcie spotkał jadącego karetą hrabiego wódca zbrojnych hufców mazowieckich, był z Bądkowa. Zdumiony posłuszeństwem gęsi rycerzem dzielnym w boju, mądrym w ra- hrabia zatrzymał powóz i powiada do Abra- dzie książęcej, a także sprawiedliwym sędzią. ma: – Podziwiam owe posłuszeństwo gęsi, ale Okrasą jego życia i chlubą była córka Hanna, i wielkość twego stada. Doliczyłem się ich stu. dziewczę niezwykłej urody. Nic więc dziwne- Żyd grzecznie się ukłonił, domyślił się, że hra- go, że zwróciła uwagę księcia, gdy bawił na bia niezbyt uczony i powiada: – Oj panie, było- łowach w podciechanowskich kniejach. I to by ich sto, gdyby było ich jeszcze raz tyle, pół tak dalece, że piękną córkę wojewody upa- raza tyle, ćwierć raza tyle i ty z nimi. Zdumio- trzył na przyszłą synową i jeszcze w latach ny odpowiedzią hrabia żachnął się, bo nicze- pacholęcych syna Bolesława wyprawił huczne go właściwie się nie dowiedział. Odwrócił się zrękowiny. Ale gdy stary książę zmarł, na tro- i szybko odjechał. Abram jeszcze raz nisko się nie w Płocku zasiadł inny jego syn, Zbigniew. ukłonił i pognał swe gęsi dalej. On także w czasie odwiedzin w Ciechanowie Ile Żyd pędził gęsi? – oto zagadka. uległ urokowi pięknej Hanny. Po powrocie do Płocka miotany namiętnością, niepomny zaś Opracował Stefan Rydzewski woli ojca dał się zwieść podszeptom złych do- radców. Z jego rozkazu czarny rycerz Mestwin – w ludowej wyobraźni czerń symbolizuje złe Zajączek moce szatana – uprowadził podstępnie Hannę z ojcowego dworzyszcza na książęce komnaty. Pewnego razu hrabia Bruno Kiciński, miesz- Sprawa nabrała jednak rozgłosu. Za Wszebo- kaniec Ojrzenia, jechał z Przasnysza do domu. rem cieszącym się powszechnym poważaniem Na rozmiękłej drodze pojazd ugrzązł w bagnie ujęli się rycerze i sam biskup płocki. Nie wie- koło Golan. Nikt nie zdołał wyciągnąć bryczki dziano, że Zbigniew potajemnie już poślubił

26 Tradycja Mazowsza Hannę, którą przetrzymywano w ukryciu, się pomsty Wszebora, pozbawił go godności a sam książę wyparł się porwania. Tymczasem i władzy nad wojskiem, zaś wojewodą uczy- złowrogi Mestwin rzucił na nią potwarz, do- nił swego zausznika rycerza Wielama, któ- nosząc Zbigniewowi o jej rzekomych schadz- remu nadał też odebraną Wszeborowi włość kach z królewiczem Mieszkiem. Potem żądny w Ciechanowie, nazywaną odtąd Wielamo- zemsty za wzgardę okazywaną mu przez Han- wizną. Wszebor nie przeżył tak wielkiej trage- nę zgładził ją zadaną w jadle trucizną. Dla za- dii, zmarł w kilka miesięcy po śmierci córki. tarcia śladów pozbawił życia w ten sam sposób Odtąd przez kilka stuleci na wieżycy grodu królewicza i księdza, który udzielił tajemnego pojawiało się widmo mglistej postaci starca ślubu, a ciała strącił w nurty Wisły. Sam zaś z siwą powiewającą na wietrze brodą. Zbigniew, nie tyle zły, co powolny wobec złych doradców, domyślając się zbrodni kazał ściąć Wersja legendy podana przez Mestkowi głowę. Ale równocześnie obawiając Michała Kaczorowskiego

19 Głaz nawiązujący do legendy o zającu, który uratował hrabiego Brunona Kicińskiego

Powiat ciechanowski 27 Dziedzictwo kulturowe Drobna szlachta mazowiecka jako wyróżnik powiatu ciechanowskiego

20 Dokument poswiadczajacy szlachectwo

uż w średniowieczu teren Mazowsza Pół- wspólnotą godeł i zawołań dla poszczególnych Jnocnego charakteryzował się gęstym osad- rodzin. Rody te stanowiąc formację społeczną nictwem drobnoszlacheckim wywodzącym się w obrębie warstwy szlacheckiej, wykazywały ce- z rycerskich rodów heraldycznych (herbowych), chy charakteryzujące organizację rodową. które licznie zasiedliły żyzne tereny w dużej czę- Szlachta w Polsce od wieków stanowiła je- ści porośnięte wcześniej puszczą Mazuch. Była den stan, w którym wszyscy wobec prawa byli to tzw. szlachta odwieczna, charakteryzująca się równi. Jednak jego struktura wewnętrzna była

28 Tradycja Mazowsza 21

21 Dworek drobnoszlachecki rodu Godlewskich – połnocne Mazowsze

bardzo zróżnicowana. Poczynając od magna- go, takich jak: Ciechanów, Gołymin, Grudusk, terii i bogatej szlachty folwarcznej, stojących Opinogóra, Sońsk. We wspomnianym dziele na szczycie hierarchii, po średniozamożną, Zygmunt Gloger podaje: Na przykład w Wiel- a niekiedy ubogą drobną szlachtę, dzielącą kopolsce roku 1571 obok 40.274 łanów czyli się na: szlachtę cząstkową, zagrodową (ina- gospodarstw kmiecych w dobrach szlachty czej szaraczkową, zagonową), aż po bezrolną, folwarcznej, duchowieństwa i w królewszczy- tj. czynszową, brukową i służebną. Uboga znach istniało jeszcze poza obrębem tychże szlachta zagonowa sama uprawiała ziemię, nie 2052 łanów, to jest zagród dziedzicznej drob- miała służby. Ponad nią w hierarchii majątko- nej szlachty, to w trzech województwach ma- wej znajdowała się szlachta cząstkowa, która zowieckich, obok 23.361 łanów kmiecych, ist- także osobiście zajmowała się rolą, ale bywało niało 12.031 łanów szlachty zagrodowej, bez też, że miała jedną lub kilka rodzin do pomocy kmiecej, zatem całe rzesze szlacheckie upra- w gospodarstwie. Szlachta cząstkowa dziedzi- wiające własną ręką zagon rodzinny. Święcki, czyła część lub części większej włości znajdu- opisując Mazowsze za czasów Zygmunta III, jącej się w jednej lub kilku wsiach (stąd pocho- podnosi większe zaludnienie województwa dzi jej nazwa). Często w wioskach północnego Mazowieckiego, w porównaniu z Płockiem i północno-wschodniego Mazowsza stanowi- i Rawskiem, podaje liczbę osiadłych w niem ła ona ponad 50% mieszkańców. Dotyczyło to rodzin szlacheckich na 45.000, nadmieniając także większości gmin powiatu ciechanowskie- przy tem, iż żadna z nich nie jest tak biedną,

Powiat ciechanowski 29 żeby przynajmniej jednego męża na koniu nie opublikowała w Wiśle artykuł etnograficzny mogła wystawić na wojnę. Liczba Święckiego O szlachcie drobnej (inaczej cząstkowej), ważne jest mocno przesadzona. W każdym jednak świadectwo o wsi drobnoszlacheckiej północ- razie w trzech województwach Mazowsza mo- nego Mazowsza 2 połowy XIX w., dzieliła drob- gło znajdować się około 32.000 rodzin zagro- ną szlachtę okolic Przasnysza (sąsiadującego dowców dziedzicznych i właścicieli folwarcz- z pow. ciechanowskim) na trzy grupy: małorol- nych, co stanowiło przeszło trzecią część ną, średniozamożną i zamożną. Szlachtą ma- ogólnej w tych ziemiach ludności rolniczej. łorolną określała gospodarzy posiadających od Z pewną też chlubą możemy dziś powiedzieć, ok. 17,5 do 50 ha ziemi, średniozamożną od iż nie tylko w całej Słowiańszczyźnie, ale i w ca- 50 do 150 ha i zamożną powyżej 150 ha. łej ówczesnej Europie nie było drugiego kraju, W 1904 r. średnia powierzchnia gospodar- w którym by tak znaczny odłam ludności rolni- stwa drobnoszlacheckiego w powiecie ciecha- czej używał dobrodziejstw wolności osobistej nowskim wynosiła 18,2 ha, przy przeciętnym i swobodnego dziedziczenia ziemią. Przyj- areale gospodarstw drobnoszlacheckich na ca- mując jako kryterium stan posiadania zie- łym północnym i północno-wschodnim Ma- mi, Teodora Ruppertowa, która w 1888 r. zowszu – 11,75 ha. Przysiółki drobnoszlacheckie

ierwsi osadnicy szlacheccy, czy wcześniej zatem toponimy. Należą do nich nazwy miej- Pjeszcze drobne rycerstwo, otrzymywali scowości. To właśnie pierwszy człon nazwy ziemię w postaci nadań od księcia wraz z no- przysiółków, takich jak np.: Bieńki, Żmije- bilitacją całego rodu. Osiedlając się, tworzyli wo, Kołaki, Rzeczki, Pajewo, Rutki, Stryjewo, początkowo osady samotnicze o charakterze Po(u)rzyce, Pszczółki, Trentowo, Mieszki, obronnym, z czasem przekształcone w oko- dały nazwiska przedstawicielom odwiecznych lice szlacheckie składające się z przysiółków rodów tej ziemi, np.: Kołakowskim, Bieńkow- rodowych. Przysiółki miały różne kształty, skim, Olszewskim, Pajewskim, Rutkowskim, m.in.: owalne, placowe, rozproszone. Rzadko Rzeczkowskim, Stryjewskim, Pszczółkow- osadnictwo drobnoszlacheckie tworzyło osady skim, Purzyckim, Trentowskim, Borzuchow- typu ulicówki, zabudowane z jednej i drugiej skim, Pomianowskim, Trojanowskim, Maza- strony drogi, charakterystyczne dla innych nowskim, Mieszkowskim czy Żmijewskim. regionów kraju. Rody drobnoszlacheckie były Toponimy stanowią do dzisiaj bezcenne źró- bardzo rozrodzone, dlatego w procesie dzie- dło historyczne. dziczenia, kiedy dzielono własność między Współcześnie niekiedy przetrwały dwuczło- potomków, osada samotnicza rozbudowywała nowe nazw przysiółków, np.: Żmijewo-Troja- się o nowe przysiółki położone nieopodal ro- ny, Żmijewo-Panki, Żmijewo-Gaje, Żmijewo- dowego siedliska. Okolice drobnoszlacheckie -Szawły, Żmijewo-Kuce. Czasem zachowała występują zwykle na obszarze o dużym zaso- się tylko pierwsza lub tylko druga część nazwy: bie żyznych gleb, na terenie lekko pagórkowa- Pszczółki-Czubaki, Pszczółki-Górne, Pszczół- tym, w pobliżu niewielkich rzeczek i cieków ki-Golanki, Pszczółki-Szerszenie, Po(u)rzyce- wodnych. -Borzuchowo, Purzyce-Gajowe, Purzyce- Od najdawniejszych czasów osadnicy, poja- -Pomiany, Purzyce-Rozwory, Purzyce-Tro- wiając się na nowym terenie, nadawali swoje jany w gminie Grudusk; Bieńki-Śmietanki, nazwy miejscom, rzeczkom, brodom, wzgó- Bieńki-Bucice, Bieńki-Karkuty, Bieńki-Żarne, rzom itp. Tak też się działo na terenie powiatu Bieńki-Skrzekoty, Mężenino-Węgłowice, Mę- ciechanowskiego zamieszkałego przez rody żenino-Kłoski w gminie Sońsk; Rutki-Begny, heraldyczne. Zapisaną historią tej ziemi są Rutki-Gąski, Rutki-Marszewice, Rutki-Borki,

30 Tradycja Mazowsza 22 23

22, 23 Dwuczłonowe nazwy miejscowości – charakterystyczne dla przysiółków szlacheckich

Mieszki-Atle, Mieszki-Lo(e)śniki, Mieszki z gankami położone wzdłuż drogi i z reguły -Bordony, Mieszki-Ruszki, Mieszki-Wielkie tonące wśród starych drzew, brak dużych w gminie Ciechanów; Kołaki-Budzyno, Ko- dworów dominujących nad wsią, sady, ogrody łaki-Kwasy, Kołaki-Janowięta, Kołaki-Morgi, warzywne, sadzawki znajdujące się w środku Trentowo-Pełzy, Trentowo-Osyski, Trento- lub na skraju wsi, piwnice, spichlerze, studnie wo-Mazanięta w gminie opinogórskiej, czy z żurawiami. Konarzewo-Sławki, Konarzewo-Marcisze na Dziewiętnastowieczne gospodarstwa drob- terenie gminy Gołymin. noszlacheckie charakteryzowały się wyjątko- Obecnie zachowało się niewiele podwójnych wo dużą szachownicą gruntów. Upowszech- nazw, mimo że przysiółki i okolice szlachec- niło się nawet obiegowe powiedzenie, że jak kie w wielu przypadkach są weryfikowalne pies leżał na polu, to jego ogon znajdował się w terenie, a także w świadomości mieszkań- na zagonie sąsiada, a morda dotykała zagonu ców. W większości miejscowości na terenie następnego sąsiada. Sytuacja ta miała duży powiatu ciechanowskiego, gdy zapytamy ich wpływ na kulturę rolną i techniczne zacofa- mieszkańców, gdzie znajduje się w pobliżu nie gospodarstw. Obserwacja sposobu gospo- miejscowość szlachecka, to, szczególnie osoby darowania zamożniejszej szlachty folwarcz- w średnim i starszym wieku, bezbłędnie nam nej i uleganie jej wpływowi doprowadziły do ją wskażą. Wizualizacja osadnictwa drobno- tego, że zaczęto przeprowadzać komasację szlacheckiego w terenie dowodzi, że przysiółki gruntów. Proces ten na terenie północnego drobnoszlacheckie nadal wyróżniają się w kra- Mazowsza został zapoczątkowany jeszcze jobrazie kulturowym powiatu ciechanowskie- w czasach zaboru rosyjskiego w Królestwie go, szczególnie ze względu na charakterystycz- Polskim w latach 90. XIX w. Zakończono go ny typ osad, ich nazewnictwo i zabudowę. w niepodległej Rzeczpospolitej w latach 20. M. Biernacka w książce Wsie drobnoszlachec- XX w. Komasacja gruntów wpłynęła na po- kie na Mazowszu i Podlasiu pisze: Do ele- prawę kondycji ekonomicznej gospodarstw mentów wyróżniających zaliczamy: domki i umożliwiła stosowanie nowoczesnego sprzę-

Powiat ciechanowski 31 tu rolniczego, takiego jak m.in.: kultywatory, ny pastewne: seradelę, peluszkę, koniczynę. wały, żniwiarki, których na wąskich działkach Plony zbóż zwiększyły się w gospodarstwach nie można było wprowadzić. Zaczęto upra- drobnoszlacheckich trzykrotnie. Rozwinęła wiać oprócz zbóż i ziemniaków, również rośli- się hodowla bydła i koni. Pamięć zatrzymana w Sacrum

podzięce za dobrze zakończony pro- strzeni wioskowej. Są tak charakterystyczne, W ces komasacji, ale przede wszystkim że na rozstajnych drogach pełnią do dzisiaj w celu wyproszenia stałej opieki boskiej nad funkcję drogowskazu. Inną kategorię stano- nowymi siedliskami i polami stawiano na wią zachowane jeszcze niekiedy na końcu krańcach pól przydrożne krzyże i kapliczki, przysiółków wysokie drewniane krzyże, tzw. do dzisiaj licznie występujące na terenie całe- choleryczne, stawiane w podziękowaniu Bogu go powiatu ciechanowskiego. Stawiano je, by za to, że szalejąca na tym terenie w latach 60. uczcić ważne wydarzenie, jakim była komasa- XIX w. epidemia cholery odstąpiła od wioski. cja gruntów, w podzięce za uratowanie życia, Przykładem jest miejscowość Kołaki Kwasy czy inne otrzymane łaski. Były też znakami na Krawędzi Opinogórskiej (gm. Opinogóra). granicznymi, które wyznaczały granice prze- Do dziś zachowały się na krańcu wsi oprócz

24 Krzyż na granicy pól

32 Tradycja Mazowsza 25 26

25 Krzyż choleryczny w Kołakach Kwasach 26 Kapliczka pod brzozami w Rzeczkach z 1920 r. 27 Kapliczka słupowa w Opinogórze Górnej pamięci poległych powstańców styczniowych 28 Kapliczka z Matką Boską w Pomorzu

27 28 nielicznych wysokich drewnianych krzyży, nowskiego, można spotykać krzyże na krań- żelazne krzyże, misternie wykuwane jesz- cach siedliska lub obok, przy drodze, a także cze przez miejscowych kowali. Sytuowane w samym centrum przysiółka (np. Stryjewo na granitowym cokole symbolicznie zamy- gm. Grudusk, Pokojewo gm. Opinogóra G.). kają orbis interior – przestrzeń bezpiecz- Zwykle są otoczone drzewami lub krzakami ną, jaką miejscowość (przysiółek) stanowi bzu. Zadbane, na święta przystrojone papie- dla swoich mieszkańców. W tradycyjnych skimi wstęgami, stoją jako symbol wiary, społecznościach powiatu ciechanowskiego sacrum, zawierając wyrytą na pobielonym zdarza się jeszcze, że jak nakazuje tradycja, cokole prośbę lub podziękowanie oraz czę- kondukt pogrzebowy ze zmarłym mieszkań- sto w wioskach szlacheckich nazwisko fun- cem wioski w drodze do kościoła zatrzymu- datora i datę. Bardzo dużo tych obiektów je się przy krzyżu, żegnając z przestrzenią, tzw. małej architektury sakralizuje jeszcze w której przebywał za życia. Najczęściej jed- pola i siedliska gospodarstw, których gospo- nak wędrując po wioskach powiatu ciecha- darzy niekiedy już nie ma…

Powiat ciechanowski 33 Siedliska drobnoszlacheckie

XVIII w. przysiółki drobnoszlacheckie ciechanowskim, budując lub rozbudowując W tworzyło zazwyczaj 5–10 gospodarstw, gospodarstwo, najpierw inwestują w budyn- obejmujących zwykle grunty o łącznej po- ki gospodarcze (obecnie są to często potężne wierzchni równej średniej wielkości folwarko- silosy do paszy, budynki chłodnie, hurtownie wi, tj. ok. 200–300 ha. Na zabudowę zagrody itp.), a dopiero w następnej kolejności jest sta- drobnoszlacheckiej składał się dom, który wiany dom (niekiedy wyglądem przypomina- niewiele różnił się od domu włościańskiego, jący willę). Oprócz funkcjonującego wcześniej oprócz tego, że był często większy, a siedlisko przy domu warzywnika, już pod koniec XIX w. składało się z 1–2 stodół i obory. Całość uzu- w siedliskach drobnoszlacheckich zaczęto pełniał przybudowany do domostwa chlewik sytuować na tyłach domostw sad. Niewielkie i wolno stojąca szopa. Powszechnie przy bu- owocowe ogrody zakładała także uboga szlach- dowie stosowano konstrukcję słupowo-ra- ta zagrodowa. W znaczący sposób wyróżniało mową. W XIX w. drobna szlachta zaczęła to siedliska drobnej szlachty od zagród chłop- wznosić budynki inwentarskie głównie z ka- skich. Mniej zamożna drobna szlachta fol- mienia polnego ciosanego i tzw. glinobitki. warczna, szczególnie ta cząstkowa, zamieszki- Symptomatyczne dla omawianej zbiorowości wała w skromnych domostwach, nazywanych było rozpoczynanie budowy lub rozbudowy w inwentarzach dworkami, które M. Rozbic- siedliska od budynków inwentarskich, a nie ka określa niekiedy jako chałupy dworkowe. od domu mieszkalnego. Okazuje się, że ta Rozwiązywane na półtoratraktowym, asy- tendencja nadal jest aktualna. Potomkowie metrycznym planie dwudzielnym mieściły rodów drobnoszlacheckich także w powiecie zwykle tylko jedną izbę z alkierzem oraz sień

29 Opuszczony dworek w Jarlutach Wielkich

34 Tradycja Mazowsza z komorą i kuchnią. Pod względem przestrzen- i skrzynie, w których przechowywano odzież, nym niewiele od nich skromniej prezentowa- a także pieniądze i dokumenty. Często na ko- ły się domy mieszkalne szlachty zagrodowej, modach (w alkierzu) znajdowały się domowe nazywane w inwentarzach budynkami. Były ołtarzyki, przy których ustawiano figurę Mat- one jednotraktowe, dwudzielne w planie, obej- ki Boskiej Różańcowej, a także oprawione mowały sień, komorę i jedną izbę mieszkal- w ramki obrazki świętych, ryngraf i rodzinne ną bez alkierza, nieomal zawsze poszerzone fotografie. Na początku XX w. używano czę- o przybudowany chlewik i często spichlerzyk. sto zegarów szafkowych lub okrągłych z bla- Domy szlachty miały zwykle jeden centralnie chy. Na ścianach umieszczano obrazy zwykle położony komin lub dwa flankujące środkowe o tematyce sakralnej. Nie mogło zabraknąć pasmo. Budynki były drewniane, parterowe, przedstawienia Serca Jezusowego i Matki Bo- bez podpiwniczenia, stawiane na podmurów- żej. Obrazy te wisiały zwykle w parze, lekko ce kamiennej. Dach najczęściej był wysoki, odchylone od ściany nad łóżkiem. Za obraz dwuspadowy z naczółkami lub czterospadowy, dla ochrony domostwa przed chorobą i poża- czasem łamany; kryty strzechą lub niekiedy rem zatykano poświęconą w kościele palmę gontem, a w okresie międzywojennym blachą. wielkanocną, a także zawieszano wianuszek Ściany nie były otynkowane, opierały się na z ziół święconych w oktawę Bożego Ciała. konstrukcji zrębowej z otworami okiennymi Zwyczaje te do dziś są praktykowane w po- i drzwiami różnej wielkości. wiecie ciechanowskim. Niekiedy u zamoż- Wyposażenie wnętrz domostw drobnoszla- niejszej szlachty nad łóżkiem gospodarza na checkich w dużej mierze zależało od kondycji kilimie wisiała szabla (bywało, że z wyrytym ekonomicznej rodziny. Sprzęty były kupowa- napisem Bóg. Honor, Ojczyzna). Nad łóżkiem ne gotowe w mieście lub stalowane u stolarzy zawieszano też portret małżeński gospodarzy. w postaci całych kompletów. W okolicach szla- Stoły u szlachty były zwykle duże, dębowe, checkich zamawiano stolarza, który w okresie z toczonymi nogami, rozsuwane. Mogło przy zimy, mieszkając z gospodarzami, wykonywał nich siedzieć od 12 do 24 osób. W większości meble. Najczęściej działo się tak, gdy dom był wnętrz chat dworkowych i dworków istotnym nowy lub po remoncie. Zwyczaj ten jeszcze elementem był kredens. W zależności od wiel- w latach 80. XX w. był praktykowany w powie- kości domostwa stał w pokoju lub kuchni. cie ciechanowskim. Szlachta sypiała na zwy- W zamożniejszych domach bywał fortepian kłych drewnianych lub metalowych łóżkach, lub cytra. Często można było zobaczyć samo- a także na tzw. sofkach i szlabanach (drew- war. Charakterystyczne dla tych wnętrz były niane łóżka z wysuwaną szufladą, traktowa- też piece kaflowe gładkie z ozdobnym zwień- ną jako łóżko). Używano też niekiedy mebli czeniem. Po II wojnie światowej w każdym wykwintniejszych, jak np. wyplatane krzesła, przysiółku szlacheckim było przynajmniej komody, zdobione szafy, kufry tzw. szlacheckie jedno radio kryształkowe.

30 Dawny dworek drobnoszlachecki w Osieku, gmina Gołymin

Powiat ciechanowski 35 Dawne środki transportu

zlachta jeszcze w latach 60. XX w. używała na koniach z krzyżem i chorągwiami. Za Sdo transportu: wolantów, bryczek, dwu- banderią jechała zwykle bryczka z księdzem kółek i paradnych sań, a roboczo tzw. zajd, proboszczem, organistą i kościelnym, któ- wozów drabiniastych i zwykłych. Biedniejsi rzy towarzyszyli księdzu podczas modlitwy jeździli półkoszami, furami lub chodzili pie- i odczytywania, a następnie zakopywania szo. W powiecie ciechanowskim do dziś jest fragmentów ewangelii w kopcu przy każdym tradycja hodowli koni półkrwi, które obecnie z czterech krzyży znajdujących się na krań- służą do celów rekreacyjnych oraz hipotera- cach pól należących do parafian. pii. Od dawna także była rozwijana na tym Współcześnie w poświęcaniu pól najczęściej terenie hodowla konia pogrubionego-zim- zamiast banderii konnej asystę stanowią licz- nokrwistego używanego dawniej do pracy ne samochody wiozące księdza i mieszkań- w polu. Jeszcze pod koniec lat 80. XX w. pod- ców wokół pól i zatrzymujące się przy krzy- czas żywego do dziś na terenie powiatu obrzę- żach na modlitwę i odczytywanie fragmentów du poświęcania pól wystawiano w poszcze- ewangelii, następnie zakopywanych zgodnie gólnych parafiach banderie konne, w których z odwieczną tradycją pod kopcami, zdobiony- uczestniczyło zwykle kilkunastu jeźdźców mi na wierzchu kwiatami i ziołami. Ubiór

biór drobnej szlachty różnił się w sposób Uzasadniczy od strojów ludowych róż- nych grup etnograficznych. Drobna szlachta nigdy nie była grupą etnograficzną − jest to specyficzna zbiorowość społeczna o pewnych wspólnych cechach. W powiecie ciechanowskim trudno więc mówić o stroju ludowym. Stanowił on atrybut stanu chłopskiego, którego reprezentantów na tym terenie było stosunkowo niewielu, a w każdym razie nie występowali jako jedno- rodna zbiorowość o własnym języku (gwarze), terytorium, budownictwie, ubiorze, charakterze itd. Wszystkie wymienione wyróżniki stanowiły w powiecie ciechanowskim dome- nę zbiorowości drobnoszlacheckiej. Ta jednak w XIX w. ubiór świąteczny wzorowała na pa- nującej modzie. Obecnie ubiór mieszkańców także niczym się nie różni od panującej aktualnie mody. W. Smoleński w opracowaniu Drobna szlachta w Królestwie Polskim. Studium et-

31 Ubiór szlachcica 31

36 Tradycja Mazowsza 32

32 Pas kontuszowy

nograficzno-społeczne podaje: Szlachcianki Młodzież do kościoła nosi sukienne żakiety, w stroju odświętnym wyglądają jak kobiety tużurki i kamizelki do gorsu; zamiast butów z wyższych stanów, natomiast na co dzień z cholewami używa kamaszy, zamiast chust- niewiele różnią się od chłopek. Szlachcic po- ki − kolorowego krawata; przystraja się w sto- ważny z szaraczkowego zazwyczaj sukna nosi jące kołnierzyki, cienkie koszule z guzikami kapotę, sięgającą do kolan, na obie strony za- i spinkami różnymi, rękawiczki nawet nacią- pinaną pod szyję. Na zimę takaż sukienna, na ga. (…) Szlacheckie niewiasty lubią suknie lato materialna w kwiaty kamizelka osłania z ciemnego perkaliku i takież fartuchy. Szyję mu piersi; spodnie w dzień powszedni nosi ozdabiają paciorkami i haftowanemi fryzka- w cholewach, w święto je opuszcza na buty, mi; w uszy wpinają kolczyki; nogi ubierają zaopatrzone w podkówki. Głowę nakrywa w skórkowe, czasem w prunelowe trzewiki, sukiennym kaszkietem; zamiast pospolitych obute na białą własnej roboty pończochę. u włościan wysokich czapek baranich używa Na ciemną, prostego kroju, lubo dłuższą od nakrycia ze skóry lisiej. Z tylnej kieszeni sur- chłopskiej suknię narzuca chustkę wełnianą; duta wygląda zawsze róg czerwonego płatka; w zimie − podwatowaną z futrzanym kołnie- na szyi chustkę ciemną zawiązuje w kokardę. rzem salopę, a ręce ukrywa w mufce. Mężat- Jest to ubranie odświętne. W dzień powsze- ka włosy swoje spina w warkocze, które na dni szlachcic chodzi bez krawata, boso w sa- wierzchu czaszki okręciwszy przy pomocy mej bieliźnie; na koszulę narzuca niekiedy mnóstwa podwójnych szpilek w duży czub spi- beżową, perkalikową lub prunelową kurtkę. na. Głowy nigdy na sposób chłopski nie owi- W zimie natomiast nadziewa zwyczajny bez ja kolorowymi chustami, lecz ją w płócienny pokrycia kożuch, który ściąga wełnianym lub tiulowy ubiera czepek. A na czubie zatyka pasem lub zwyczajnym postronkiem. (…) grzebień. Panna warkocze opuszcza na barki

Powiat ciechanowski 37 i ująwszy je w siatkę przystraja w chaber, ki). Dla mężczyzn płócienne ubiory, płótna aster, mak lub nagietki. Podobnie jak ka- swego wyrobu, szyją w domu kobiety lub walerowie, niezamężne niewiasty idą za wędrowni krawcowie. Modne stroje naby- modą. Za przykładem mieszczek i panien wają po jarmarkach i odpustach u żydow- dworskich, wszelkie jej fazy przechodzą, fa- skich przekupniów na tandecie. tałaszków używając rozlicznych. Przed laty W okresie międzywojennym moda naka- były zwolenniczkami krynolin, które żeby zywała noszenie krótszych spódnic do pół fiszbinowych prętów nie łamać przy siada- łydki. Szlachcianki nosiły ciemne spódni- niu podnosiły wraz ze spódnicą i suknią; ce w kliny, do tego bluzki często ze stójką dzisiaj noszą koki a i szaty wedle panują- i żabotem oraz żakiety ozdobione niekie- cego zwyczaju drapują w garści je dzierżąc. dy koronką. Nosiły też suknie zdobione gi- W ogóle szlachcianki z powierzchowności piurą, a na dole podszyte tzw. szczotką. Nie- są do mieszczanek podobne nic zaś pod tym odzownym elementem stroju były rękawicz- względem wspólnego z chłopkami nie mają. ki, często samodzielnie wykonane z siatki Uzupełnieniem tego opisu jest cytat z artyku- iglicowej, podobnie jak pończochy. Modne łu J. Sadkowskiego Szlachta drobna w powia- były cały czas kapelusze oraz małe filcowe tach płońskim i płockim, zamieszczonego kapelusiki z krótką woalką, zakładane przez w czasopiśmie „Wisła” w 1903 r.: Szlachcian- szlachcianki do kościoła. W okresie między- ki i ich córki starają się ubierać modnie, ka- wojennym, jak podaje Tadeusz Krawczak: pelusze, suknie modne, okrycia, parasolki, ubiór męski składał się z czarnego surduta rękawiczki, nareszcie przybory toaletowe (zwanego na pół. Mazowszu „frak”), białej stanowią niezbędną ich potrzebę. Natomiast kamizelki, koszuli, gaci i ciemnych spodni. S. Chełchowski w artykule Materiały do et- Na początku XX w. noszono także bekie- nografii ludu z okolic Przasnysza („Wisła” sze wcięte w pasie, zapinane na pętlice. 1888, t 2, s. 129) podaje: Dawniej kobiety Zimą zakładano oprócz kożuchów, długie w zimie nosiły szlafroki suto watowane, tzw. buńdy zaopatrzone w kaptury, a zamoż- obecnie zarzucone i teraz strój zimowy róż- niejsza szlachta używała futer „na lisach”, ni się od letniego tem, że w zimie pod su- tj. tzw. szub wciętych w pasie i dwustronnie kienkę kładą spódnice wełniane, barchan- zapinanych. Noszono również tzw. pelisy. ki, kierówki, watówki. Udając się w drogę używane jeszcze w latach 60. XX w. Przed biorą szuby watowane a zamożniejsze wło- II wojną światową, a nawet jeszcze w latach ścianki mają salopy. W święta ubierają się 50. i 60. XX w. mężczyźni nosili do kościoła: w modne sukienki perkalikowe i wełniane, białe koszule (miały, w przeciwieństwie do na głowach noszą czepki, upstrzone mnó- noszonych przez chłopów, naszywane przo- stwem wstążek lub kapelusze. Panny cho- dy), kangarowe spodnie (sznurowane), sur- dzą w kapeluszach lub z gołą głową. Reszty dut i wysokie buty z cholewami, które służy- stroju dopełniają kolczyki, korale, broszki, ły jednocześnie do konnej jazdy. Głowę okry- spinki, kołnierzyki, przepaski z wstążek wali kaszkietem lub maciejówką. Do ślubu itd., a podczas upałów parasolki (ubranie szlachcic w tym czasie szedł w ubraniu, czyli codzienne kobiety szyją same, świąteczne w garniturze, białych rękawiczkach, kama- sporządzają im wiejskie i miejskie modniar- szach oraz kapeluszu lub cylindrze.

38 Tradycja Mazowsza Poczucie tożsamości kulturowej wczoraj i dziś

izja własnej tożsamości kulturowej sta- pospolitej, chronili sytuowane przy granicy Wnowi pewien zespół elementów tworzą- własne siedliska. cych obraz rzeczywistości (stereotypu) wytwo- Drobna szlachta jako tzw. grupa odwieczna, rzony przez członków określonej zbiorowości ma cechy długiego trwania, do których należy (w tym przypadku drobnej szlachty). Obraz właśnie zasiedziałość rodów. Dowodem na to ten stanowi wyobrażenie o typie fizycznym, w powiecie ciechanowskim jest występowanie cechach psychicznych i właściwościach kul- do dzisiaj w określonych nazwą przysiółkach turowych, tzn. normach i wartościach cha- tych samych rodów, które osiedliły się tam rakterystycznych dla określonej grupy (np. w średniowieczu. Na przykład: Mieszkowscy zborowości terytorialnej). Jak podaje A. Szyfer w Mieszkach Wielkich, Kołakowscy w Koła- w pracy Warmiacy − Studium tożsamości: kach, Sosnowscy w Sosnowie, Trentowscy Zbiorowość terytorialna jest to zbiór ludzi, w Trentowie itd. Subiektywne wyróżni- zwykle rodzin, powiązanych więzią między ki drobnoszlacheckiej tożsamości dotyczą sobą, ale też między sobą i terenem, złączo- przede wszystkim systemu wartości, cech nych wspólnotą losów historycznych, kulturą, charakteru oraz postaw (na przykład w sto- systemem wartości, często wreszcie pamięcią sunku do sąsiadującej z przysiółkiem drob- wspólnego pochodzenia. Wszystkie te cechy noszlacheckim społeczności chłopskiej). Jak łączą ludzi w zorganizowany organizm spo- pisze M. Biernacka w cytowanej wcześniej łeczny. Pragnąc zgłębić tajniki tożsamości książce: Drobna szlachta cząstkowa i zagro- jakiejś społeczności, należy wziąć pod uwagę dowa nie ulegała łatwo asymilacji. Przez obiektywne i subiektywne kryteria identyfika- dziesiątki lat będzie ona nadal podtrzymy- cji. Kryteria obiektywne dotyczą szczególnie wać tradycję swego pochodzenia szlachec- cech kulturowych i języka. Jednak cechy te nie kiego i tym samym tworzyć odrębne getta stanowią jednoznacznie o identyfikacji tożsa- społeczno-kulturowe. Drobna szlachta bro- mości kulturowej osoby lub całej grupy. Poczu- nić się będzie przede wszystkim przed utoż- cie tożsamości kulturowej danej grupy kon- samianiem jej z chłopami. centruje się z reguły wokół kryteriów subiek- Rodzina, wykształcenie, ziemia, wiara kato- tywnych. Manifestuje się ono określonymi licka, patriotyzm w systemie wartości potom- postawami, systemem norm i zachowań oraz ków rodzin drobnoszlacheckich zajmowały systemem wartości przekazywanych z poko- i współcześnie zajmują poczesne miejsce. Za- lenia na pokolenie. Cechy te ulegają w czasie chowała się też świadomość i duma z przyna- pewnym przeobrażeniom, które są związane leżności do swojej społeczności i rodu. z procesem postępującego rozwoju społeczne- Już w dawnych wiekach równość całego go, kulturowego i technicznego. stanu szlacheckiego stała się orężem drob- Stereotyp drobnej szlachty w polskim spo- nej szlachty. Formalnym potwierdzeniem tej łeczeństwie związany jest z zaściankiem, równości, do której przywiązywano wielką mającym w tym przypadku znaczenie pejo- wagę, była tytulatura braterska. Szlachcic był ratywne. Kojarzy się zwykle z prostactwem, „panem bratem”. Był panem, ponieważ był prowincjonalizmem, pieniactwem i przekup- wolny, miał wyniesioną pozycję społeczną. stwem sejmikowych posłów. Geneza terminu Był bratem, gdyż zakładano wspólność pocho- zaścianek nawiązuje tymczasem do historii dzenia szlachty. Wartością kulturową wspól- Polski sprzed wieków, do żywej ściany, jaką ną dla całej szlachty, oprócz równości, było tworzyły broniące granic Mazowsza i Polski „urodzenie”. „Urodzony” (Generosus) w pol- heraldyczne rody − osadników rycerzy, któ- skim języku prawniczym oznaczał szlachcica. rzy stojąc na straży księstwa, czy całej Rzecz- W wielu księgach parafialnych powiatu cie-

Powiat ciechanowski 39 chanowskiego jeszcze z okresu międzywo- kie, np. przedstawiciele rodów z okolic szlachec- jennego można odszukać dopisane przy na- kich gmin: sońskiej i ciechanowskiej zorgani- zwisku − Generosus, co oznaczało szlachci- zowali się w bardzo dobrze prosperującą grupę ca, inaczej dziedzica. Szlachta uboższa była produkującą wyroby mleczne. Działają już wiele równie dumna ze swego pochodzenia, jak lat, łączy ich wzajemne zaufanie, które stanowi magnaci i potrafiła w imię równości całego podstawę sukcesu. Wielu członków jest spo- stanu szlacheckiego to udowodnić, chwytając krewnionych, a wszyscy znają się od dawna. w razie potrzeby za broń. Duma z przynależ- Polska szlachta wyrosła z tradycji wojsko- ności do stanu, silne poczucie własnej tożsa- wych i wojennych. Drobnorycerskie rody he- mości (szlacheckiej), powodowały, podobnie raldyczne mają do dziś przekazywaną z poko- jak u zamożnej szlachty, dążność tej grupy do lenia na pokolenie cechę walki i zwycięstwa. hermetyczności. Małżeństwa zawierano tylko Rycerski obowiązek obrony granic ojczystych, w swoim środowisku. Partnera wybierano ze jaki spoczywał na mieszkańcach zaścianków szczególnym uwzględnieniem walorów ma- szlacheckich w czasach walki i obrony, wytwo- jątkowych czy też posiadającego inne możli- rzył wzór kulturowy rycerza-żołnierza. Coraz wości przyczynienia się do awansu społecz- dłuższe okresy pokoju powodowały jednak, że nego rodziny. Jeszcze w latach 70. i 80. XX w. wzorzec ten ewaluował, niemniej wysoka war- ożenek syna szlacheckiego z dziewczyną tość tradycji wojskowych niesiona była z po- z PGR-u stanowił mezalians i mógł łączyć się kolenia na pokolenie. Bardzo istotny element z sankcjami społecznymi. Silne poczucie więzi etosu szlachty mazowieckiej stanowi honor. i hermetyczność tego środowiska powodowały Pojęcie honoru jest tu związane z najstarszą jeszcze funkcjonowanie paradygmatu „swój historią tego stanu, sięgającą postaw i zacho- i obcy”. Tak zwany „obcy” do dzisiaj nazywany wań średniowiecznego rycerstwa. jest przez rodowców „przybyszem”, mimo że Jak pisze Oskar Kolberg: Szlachta drobna może mieszkać wśród szlachty od kilkudzie- w różnych województwach, to całkiem wsie sięciu lat. Jeszcze w latach 60. XX w. pójście niektóre osiadłe szlacheckimi zwane. Zacho- chłopca z „chamskiej” wsi z dziewczyną ze wali swą dumę starożytną i zawsze pomiędzy szlacheckiego przysiółka na zabawę mogło być sobą używali słowa Pan, albo wasan. Obcy powodem bójki i wydalenia „przybysza”. Drob- niech się strzeże, inaczej do nich mówić, za- ną szlachtę charakteryzuje od wieków chęć raz usłyszy „znaj co jest szlachcic”, wara ty- podniesienia swojej pozycji w hierarchii spo- kać; magnat jednak nie zawaha się przemó- łecznej. Dlatego zapewne w latach 90. XX w., wić; ty albo waszeć. Kmiotki nie lubią ich. kiedy cena ziemi zaczęła spadać i można jej Powiadają: „mądry szlachcic” to oznacza, że było kupić „do woli” (m.in. po likwidowanych oszukać umie. „Nadął się jak szlachcic”, słu- PGR-ach) w okolicach szlacheckich, m.in. ży do wyśmiewania ich dumy. „Wystroił się w powiecie ciechanowskim, potomkowie jak szlachcic do karczmy”, gdy kto w nowe szlachty podbijali na przetargach cenę ziemi suknie się ubierze. „Chłopska rzecz wiele do wręcz niewiarygodnych sum, po to, aby jeść”, „szlachecka wiele pić”, „czarny tył jak powiększyć swoje majątki w rodzinnej okoli- u szlachcica” − nieochędóstwo. Czytać i pisać cy. Dowodzi to, że ziemia u drobnej szlachty, wielu umie, lecz nad książkę po przodkach podobnie jak dawniej, nadal zajmuje pocze- nie znają żadnej innej, a częstokroć przeczy- sne miejsce w hierarchii wartości, stanowiąc tać jej nie zdołają; podpisać. instrument ułatwiający podwyższenie statusu Cechą, która w sposób zasadniczy wpłynęła społecznego. Posiadając gospodarstwo, liczące na zachowanie do dziś poczucia tożsamości często powyżej 40−50 ha, a obecnie niekiedy szlacheckiej i przynależności do tej zbiorowo- nawet ponad 100 ha, mając średnie, a coraz ści, jest tradycja przekazu generacyjnego. Nie- częściej wyższe wykształcenie, gospodarz wy- omal każda rodzina drobnoszlachecka ma swo- wodzący się z drobnej szlachty przeistacza się jego „kronikarza”, który przekazuje, najczęściej w przedsiębiorcę-dziedzica-farmera. Często tak jak dawniej, drogą ustną, ciekawostki i hi- właściciele – szlachta – tworzą grupy producenc- storie rodzinne obecne i dawne, skrzętnie zbiera

40 Tradycja Mazowsza dawne i nowsze fotografie i dokumenty, a także, zbrojnie w konflikcie z konkurentem do przy- co dzisiaj bardzo modne, poszukuje przodków wództwa lub w szerszej skali w walce z innym w archiwach i Internecie, rozrysowując drzewo sąsiedztwem. Było to zjawisko nieformalne, genealogiczne. Bywa, że organizowane są też którego pozostałości do dzisiaj tkwią wśród zjazdy rodzinne, na które do rodzinnego gniaz- mieszkańców okolic drobnoszlacheckich. da zjeżdżają krewniacy z wielu stron, także Cała ta struktura przestrzenno-polityczna, bę- z zagranicy. To wszystko powoduje, że więzi ro- dąca bardziej zjawiskiem kulturowym niż or- dzinne w rodach drobnoszlacheckich nadal są ganizacją czy instytucją, nie była usankcjono- silne i co za tym idzie młode pokolenie wyrasta wana ani prawnie, ani ustawodawczo, a jednak w atmosferze poczucia bezpieczeństwa, które działała. Swoistym przykładem takiego przy- jest niezwykle potrzebne we współczesnym wódcy dla szlachty powiatu ciechanowskiego zglobalizowanym świecie. i przasnyskiego był hr. Wincenty Krasiński Szczególnie interesującą cechą stanu szla- (ród Krasińskich wywodził się z mazowieckiej checkiego była (i właściwie w pow. ciecha- drobnej szlachty), twórca ordynacji Krasiń- nowskim do dzisiaj jest weryfikowalna) jego skich w Opinogórze. Był autorytetem dla oko- struktura przestrzenno-polityczna. Wręcz licznej szlachty, która w imię wolności i idei „kategorią kulturową” było tzw. „sąsiedztwo” patriotycznych licznie wstępowała do tworzo- tym różniące się od sąsiedztwa znanego z do- nej przez Wincentego Krasińskiego w 1806 r. świadczenia, że było ono trwale zorganizowa- Gwardii Honorowej, a następnie w 1807 r. do ne wewnętrznie na zasadzie autorytetu osob- 1. Pułku Szwoleżerów Gwardii Cesarza Napo- niczego, popartego potencjałem ekonomicz- leona. Obecnie wśród drobnej szlachty powia- nym i militarnym. tu ciechanowskiego są także przywódcy, np. Sąsiedztwo szlacheckie miało swego przy- przedsiębiorcy, farmerzy, prowadzący grupy wódcę. Mógł nim być magnat, posiadający producenckie. W skład grupy wchodzą najczę- własne chorągwie wojskowe, albo szlachcic na ściej bardziej lub mniej spokrewnione ze sobą tyle bogaty, że stać go było na świadczenia dla osoby wywodzące się z jednej okolicy, znające uboższej szlachty, która później popierała go się od dawna i mające do siebie zaufanie. Pustelnia – Sanktuarium Maryjne

d niepamiętnych czasów w okolicy So- w XIX w. w pustelni odbywały się niedziel- Oboklęszcza istniało uroczysko leśne poło- ne msze, po których następowały zabawy żone nad strumieniem, zwane pustelnią. Nie ludowe na placu przy żwirowni. Dzisiaj na wiadomo jakie były jego początki. Legenda terenie pustelni znajduje się biała kapliczka mówi o świętym pustelniku zamieszkującym z drewnianym krzyżem. Do niedawna na krzy- uroczysko, w którym znajdowała się studnia żu można było przeczytać datę jego ustawienia z życiodajną wodą, przywracającą zdrowie. Na – rok 1861. Ponieważ krzyż nie pasuje geome- skutek świętokradztwa popełnionego przez trycznie do formy kapliczki, można przypusz- jednego z ludzi woda straciła swoją cudowną czać, że dostawiono go do kapliczki później. Być moc. Zapis o istnieniu pustelni znajduje się może początki kultu religijnego w miejscu pu- na tablicy informacyjnej w odległym o 3 km stelni sięgają czasów znacznie wcześniejszych, kościele w Łopacinie. Znaczenie pustelni może nawet pogańskich, na co brak dowodów. jako ośrodka kultu wzrosło podczas epidemii, O znaczeniu kultu i zakorzenieniu w miejsco- jaka nawiedziła okolice około 1860 r. Fakt wej tradycji świadczy fakt, że do dzisiaj w każ- wystąpienia epidemii potwierdzają miesz- dą niedzielę maja odbywają się tam uroczyste kańcy odległej wsi Ciemniewko, w której do msze połączone z nabożeństwami różańcowy- niedawna można było dostrzec kopce usypa- mi, na które ściągają mieszkańcy okolicznych ne na grobach, w których chowano zmarłych wsi. Droga z Soboklęszcza, biegnąca w stronę (poza terenem cmentarza). Według przekazów, pustelni, omija duże torfowiska zalane wodą

Powiat ciechanowski 41 tzw. Biele (bieliły się z oddala blaskiem wody). lecznicze o czym świadczyły liczne uzdrowie- Na torfowiskach można spotkać gniazda wie- nia wzroku. Gdy w 1763 r. parafię w Łopacinie lu gatunków ptaków wodnych, niekiedy nawet wizytował biskup, stwierdził 40 cudownych łabędzie. W okolicy mają też swoje gniazda uzdrowień. bociany. W latach 80. podjęto próbę melioracji Inna z legend mówi, że o łopacińskiej Pu- rozlewiska, co spowodowało duży spadek wód stelni pisał Józef Ignacy Kraszewski w swej gruntowych w okolicznych studniach i zatopie- powieści Zeliga. Beletryzował w niej autor nie jednego traktora. losy jednego z magnatów, najpewniej Lubo- Dlaczego to urocze miejsce wśród starodaw- mirskiego, ukrywającego się pod przybranym nych lasów nazywa się Pustelnią Matki Bo- nazwiskiem Zeligi. On to wybudował w ma- skiej Łopacińskiej, o tym mówi opowieść. zowieckich lasach Pustelnię – dwór o dzień, Wśród okolicznej ludności, szczególnie star- dwa drogi od Warszawy. Żył tu przez wiele lat szego pokolenia krąży wiele legend związanych samotnie, w wielkiej pobożności i tu ukazy- z tym miejscem, lecz i wiele prawdy. O dawnej wał mu się duch ukochanej żony, która zmarła historii Pustelni świadczy Mapa Generalnego młodo. Powieściową Pustelnię Zeligi odwie- Kwatermistrzostwa Królestwa Kongresowego dził ponoć sam król Stanisław August Ponia- z 1839 r. Jest tam zaznaczona przy drodze do towski. Rzecz działa się więc między 1764 Łopacina, 100 m od strumienia, karczma pod a 1795 r. Rodzi się pytanie – czy Pustelnia Ze- nazwą Karczma Pustelnia. Musiała ona istnieć ligi z powieści Kraszewskiego, to ta na pograni- dawniej, ponieważ jeszcze dziś znajdowane są czu Łopacina i Soboklęszcza? tu dawne monety i żelazne pieniądze z czasów Jeszcze inna opowieść głosi, że teraźniejsza króla Jana Kazimierza, Augusta III Wazy i Sta- kapliczka nie jest tą, którą zbudował Stani- nisława Augusta Poniatowskiego. sław. Obecną wybudowano jako wotum miej- Jedna z legend głosi, że już w XV w. w od- scowego dziedzica za szczęśliwy powrót córki, ległości półtorej wiorsty od kościoła w Łopa- zabranej przez Niemców w czasie I wojny. cinie osiedlił się młody człowiek o imieniu Pustelnia przez lata była zapomniana – Stanisław, któremu Prusacy wymordowali ro- obecnie miejsce to przeżywa renesans. dzinę, a jego gospodarstwo spalili. Inna wersja W kolejną rocznicę wyboru papieża Polaka, mówi, że było to dopiero w XVIII w. Na prośbę 16 października 2005 r., odbyła się na Pustel- Matki Bożej, która go nawiedziła w tym miej- ni wielka uroczystość kościelna. Poświęcono scu, Stanisław wyrzeźbił z drewna jej figurę tu usypany obok kapliczki kopiec z krzyżem z dzieciątkiem, a obok stojącego św. Francisz- i duży polny kamień w kształcie przypomina- ka. Stanisław żył długo, zmarł w wieku 103 lat. jącym łódź, na którym umieszczono tablicę Legenda głosi również, że woda z przepływa- z wizerunkiem Jana Pawła II i napis: „Nie lę- jącego obok strumyka ma cudowne własności kajcie się”.

33 Pustelnia

42 Tradycja Mazowsza Heraldyka i symbolika samorządowa

Herb powiatu ciechanow- Herb gminy wiejskiej Cie- skiego chanów Na niebieskim polu hisz- Przedstawia w polu błękit- pańskiej tarczy herbowej znaj- nym tarczy herbowej złoty duje się wizerunek średnio- klucz, usytuowany w pionie, wiecznego, gotyckiego zamku uchwytem w dół, zębem do ciechanowskiego w kolorze góry, zwróconym w prawo. żółtym. Zamek ma dwie narożnikowe okrą- Obok, także w pionie złotymi ziarnami ku głe wieże: frontową i drugą położoną od strony górze, kłos zboża. Błękitne pole tarczy her- południowo-wschodniej. Nad wieżą frontową bu, pod kluczem i kłosem, poziomo przecina zamku widnieje tarcza herbowa, na której biała wstęga rzeki. Klucz stanowi atrybut św. w czerwonym polu widoczny jest orzeł mazo- Piotra, stanowiącego herb Ciechanowa. Zło- wiecki z rozpostartymi skrzydłami, zwróco- ty kłos zboża symbolizuje charakter rolniczy ny w prawą stronę. Po prawej stronie herbu, wiejskiej gminy Ciechanów. Biała wstęga na na murach zamkowych, jest ukazana postać niebieskim polu pod kluczem i kłosem sym- odziana w białą szatę, trzymająca w prawym bolizuje rzekę Łydynię, nad którą został posa- ręku swój atrybut w postaci klucza w kolorze dowiony Ciechanów i która przepływa przez żółtym. Jest to św. Piotr − patron Ciechanowa. ciechanowską gminę wiejską. Zamek pobudował w XIV w. książę mazowiecki Siemowit III na swoją siedzibę. Obiekt Herb gminy wiejskiej Goły- stanowi twierdzę w kształcie regularnego min czworoboku o wymiarach 48x57 m i wyso- Herb Prawdzic należał do kości murów 10 m. Został zlokalizowany na właścicieli Gołymina − Go- trudno dostępnym bagiennym terenie nad łyńskich. Herb przedstawia w rzeką Łydynią, co symbolicznie odzwiercie- polu niebieskim mur blanko- dla niebieskie pole herbu pod zamkiem. Orzeł wany z czerwonej cegły, spo- w herbie jest symbolem Mazowsza i Polski. za którego widoczne jest pół lwa złotego, język i oręż czerwony. Według K. Herb gminy miejskiej Cie- Niesieckiego lew powinien być w lewą stronę chanów tarczy obrócony, w przednich łapach trzyma- Przedstawia w polu błękit- jąc koło żelazne (albo Prawdę). W klejnocie nym sylwetkę św. Piotra − od jest powtórzony motyw lwa z obręczą, którego pasa w górę w szacie srebrnej, połowa wyłania się spoza korony wieńczącej ze złotym nimbem, trzyma- hełm. Wieś Gołymin do połowy XVII w. była jącego w prawicy złoty klucz własnością Gołymińskich (lub Golyńskich) usytuowany skośnie. Najstar- herbu Prawdzic, herb taki jest namalowany sza pieczęć Ciechanowa pochodzi z 1482 r. w dolnym rogu obrazu Matki Boskiej z Dzie- Pierwszy wyraźny herb znajduje się na pieczę- ciątkiem, znajdującego się w ołtarzu głównym ci z 1533 r. – w polu pieczęci widnieje postać gotyckiego kościoła w Gołyminie. św. Piotra trzymającego klucz w lewej ręce. Na pieczęci z 1678 r. Piotr Apostoł trzyma klucz Herb gminy wiejskiej Grudusk na prawym ramieniu, zębem do góry. Wizeru- Jest to gmina wiejska położona w powiecie nek św. Piotra został obrany za herb Ciecha- ciechanowskim. Herb przedstawia dwuczę- nowa, ponieważ miasto otrzymało przywilej ściową tarczę. Po jednej stronie na polu czer- lokacyjny od księcia Janusza I w święto św. wonym widnieje połowa orła białego w złotej Piotra, w 1400 r. koronie. Orzeł ma głowę zwróconą w prawą

Powiat ciechanowski 43 stronę, rozwinięte skrzydła, Herb gminy miejsko-wiej- korona, dziób i szpony są ko- skiej Glinojeck loru złotego. Na drugiej poło- Przedstawia w polu srebr- wie herbu, na polu zielonym, nym błękitną wstęgę rzeki widać dwa dorodne złociste przecinającą pole na skos od kłosy z symetrycznie ułożo- prawgo górnego rogu do lewe- nymi ziarnami. Górą w po- go dolnego, nad nią w lewym ziomie na białym polu napis złotymi literami górnym rogu symbolicznie zaznaczone kon- GRUDUSK. Orzeł z rozwiniętymi skrzydła- tury czerwonego budynku cukrowni, z prawej mi w koronie to symbol niepodległości naro- strony na srebrnym polu inicjał G w kolorze du polskiego, patriotyzmu i wolności − war- czarnym. Całość na tarczy francuskiej. tości bardzo ważnych od wieków dla drobnej Budynek to cukrownia Glinojeck, która szlachty zamieszkującej gminę Grudusk; przyczyniła się do rozwoju miejscowości. Rze- dorodne kłosy pszenicy symbolizują uro- ka symbolizuję Wkrę, a G to pierwsza litera dzajną ziemię żywiącą mieszkańców gminy nazwy miasta. Glinojeck to gmina miejsko- Grudusk. -wiejska. Przez dłuższy czas Glinojeck należał do rodziny Glinojeckich. Urodzony w 1779 r. Herb gminy wiejskiej Oj- Antoni Glinojecki w 1. poł. XIX w. był dziedzi- rzeń cem położonej w pobliżu Glinojecka miejsco- Przedstawia zielony dąb ze wości Szyjki, którą następnie przejął jego syn złotymi żołędziami w srebr- Franciszek. W 1859 r. została przez nich zało- nym polu. Na pniu dębu znaj- żona spółka obywatelska, która utworzyła cu- duje się herb Brodzic przed- krownię Izabelin, dając tym samym początek stawiający trzy złote krzyże, szybko rozwijającej się osadzie robotniczej. wychodzące ze złotej obręczy. Z czasem osada stała się miejscowością gmin- Dwa z nich wysunięte są ku górnym kątom ną. Glinojeck prawa miejskie uzyskał 1 paź- tarczy, trzeci zaś prosto na dół. W szczycie heł- dziernika 1993 r. mu wieńczącego herb znajduje się pięć stru- sich piór. Herb gminy wiejskiej Opi- Dąb − symbolizuje rosnący w Młocku dąb nogóra Górna szypułkowy „Uparty Mazur”, który według Przedstawia w polu błękit- różnych szacunków ma ok. 650−800 lat. nym srebrną wieżę zamkową Według pomiarów średnicy pnia, przepro- z czterema otworami w kształ- wadzonych w 2006 r., miał 912 cm obwo- cie ostrołuku. W herbie gminy du w pierśnicy, zajmując 10 miejsce co do po obu stronach wieży znaj- wielkości w Polsce i pierwsze na Mazowszu dują się dwa złote skrzydła, a nad nimi dwa (uznawany za najstarszy na Mazowszu dąb złote kruki ze złożonymi skrzydłami i złoty- „Chrobry” z Białobrzegów k. Płocka ma śred- mi pierścieniami w dziobach, skierowane na nicę 882 cm). zewnątrz tarczy. Zameczek w stylu neogotyku Godło herbu Brodzic nawiązuje do rodu francuskiego, projektu Marconiego, stanowił Żochowskich. Do dzisiaj w toponimach gmi- prezent ślubny od Wincentego Krasińskiego, ny Ojrzeń rozpoznawalna jest okolica szla- założyciela ordynacji Krasińskich w Opinogó- checka, do której należały przysiółki potom- rze, dla syna Zygmunta Krasińskiego. Symbo- ków rodu Żochowskich, m.in.: Żochy Średnie, lika herbu gminy Opinogóra Górna uwzględ- Żochy Szostaki, Żochy Wielkie, Brodzięczyn nia więc rolę i znaczenie rodziny Krasińskich (Brodzięcin). Herb Brodzic należy do jednego herbu Ślepowron, a także bezpośrednio od- z najstarszych w Polsce. Jego początki, według wołuje się do charakterystycznego elementu Paprockiego, sięgają rządów króla Kazimierza architektonicznego, jaki stanowi sama wieża Odnowiciela. zameczku − wizytówka Opinogóry Górnej.

44 Tradycja Mazowsza Jej zwieńczenie jest widoczne dla wszystkich, lizujący rolniczy charakter którzy docierają do Opinogóry już z odległości gminy. Gmina jest położona kilku kilometrów. Skrzydła i kruki są elemen- na Wyżynie Ciechanow- tami, które pojawiają się w herbie Wincente- skiej, gdzie występują bar- go Krasińskiego, a także zostały umieszczone dzo urodzajne tzw. czarne w podobnej formie na zwieńczeniu wieży opi- ziemie ciechanowskie. Pra- nogórskiego zameczku. Tam centralny ele- wa połowa herbu została ment stanowi miecz (również jeden z elemen- podzielona poziomo na dwa tów wyżej wspomnianego herbu Wincentego pola. W górnej części na białym polu czerwo- Krasińskiego), który w herbie Gminy Opino- na tarcza, na niej biały orzeł z rozpostartymi góra Górna został zastąpiony sylwetką wieży. skrzydłami patrzący na prawo. Stanowi on przedstawienie orła mazowieckiego, będącego Herb gminy wiejskiej Regimin herbem województwa mazowieckiego. W dol- Tarcza herbu podzielona wzdłuż na dwa nej części prawj strony herbu, na czerwonym pola. Na lewej połowie na zielonym polu, pio- polu złocisty krzyż, który symbolizuje tradycje nowo usytuowany złocisty kłos zboża symbo- kościoła katolickiego na terenie gminy Krajobraz kulturowy Ciechanowa i powiatu ciechanowskiego

a krajobraz kulturowy małej ojczyzny nie. To one tworzą potencjał kulturowy, od Njaką jest Ciechanów i powiat ciecha- którego zależy dalszy rozwój i specyfika całej nowski, składa się dziedzictwo kulturowe małej ojczyzny. Zachowane i podtrzymywane w wymiarze materialnym, mentalnym i spo- tradycje dziedzictwa kulturowego pozwalają łecznym oraz środowisko naturalne bardziej mieszkańcom na poczucie własnej tożsamo- lub mniej przez człowieka przetworzone. Kul- ści: kulturowej jednostkowej, grupowej i na- tura lokalna to wspólnie wytworzony zbiór rodowej. Jednak bogactwo tradycji i jej zacho- elementów kultury o podobnych cechach, wanie zależy od jednostek, ich aktywności, przekazywanych z pokolenia na pokolenie relacji i więzi, jakie tworzą i w jakie wchodzą w procesie rozwoju historycznego. Na kultu- z pozostałymi członkami, organizacjami i in- rę lokalną składa się dziedzictwo kulturowe, stytucjami danej społeczności, którą w tym pamięć historyczna, stosunek mieszkańców przypadku jest Ciechanów i powiat ciecha- do środowiska naturalnego oraz oświata. Ca- nowski. Okazuje się, że podłoże historyczne łość tworzy ekosystem społeczny z charakte- i kulturowe tej małej ojczyzny jest bardzo rystycznymi tylko dla Ciechanowa i powiatu bogate. Szczególnie aktywność mieszkańców ciechanowskiego cechami. Niezwykle waż- omawianego terenu jest wyjątkowa. Przed- ną rolę odgrywa tu tzw. podłoże historyczne stawione przykłady zasłużonych osób zwią- i kulturowe, którego elementy są przekazy- zanych z powiatem ciechanowskim są tego wane wraz z tradycją z pokolenia na pokole- najlepszym dowodem.

Powiat ciechanowski 45 Wybrane zasłużone postacie Ciechanowa i powiatu ciechanowskiego

Aleksandra z Sę- jako osoba silnego charakteru, niepospolitej dzimirów Bąkow- urody, dużej indywidualności, wysokiej kul- ska (19.07.1851− tury i głębokiego wykształcenia. Szczególnie 09.05.1926), bliskie były jej idee Władysława Okońskiego pozytywistka, pi- − Aleksandra Świętochowskiego. W redak- sarka, tłumaczka, cji „Prawdy” (czasopisma wydawanego przez nazywana „czer- A. Świętochowskiego w Warszawie) spotykali woną hrabiną”, się warszawscy intelektualiści o zapatrywa- założycielka szko- niach pozytywistycznych. ły gospodarstwa Aleksandra Bąkowska współpracowała domowego dla z „Prawdą” przez wiele lat. Zajmowała się dziewcząt wiej- szczególnie tłumaczeniem dzieł wybitnych skich w Gołotczyź- twórców tego okresu, które później były przez nie. Urodziła się „Prawdę” publikowane. Były to m.in. tłu- w Ślubowie (gm. Gąsocin, pow. ciechanowski) maczone przez A. Bąkowską z angielskiego: w patriotycznej, bogatej w tradycje, starej ro- Charlesa Darwina Teoria instynktu, L. H. dzinie szlacheckiej h. Ostoja. Do czternastego Morgana Społeczeństwo pierwotne, E. B. Ty- roku życia kształciła się w domu, mając na- lora Antropologia. Ze Świętochowskim przy- uczycieli szczególnie zwracających uwagę na jaźnił się i bywał w redakcji „Prawdy” także naukę języków: francuskiego, niemieckiego Franciszek Rajkowski. To najprawdopodob- i angielskiego. Była bardzo pilna i zdolna. Póź- niej za jego namową A. Bąkowska w 1880 r. niej pobierała nauki na pensji w Warszawie, kupiła majątek Gołotczyzna k. Ciechanowa gdzie również nauka języków stała na wyso- z zamiarem utworzenia tam szkoły dla dziew- kim poziomie. W szkole przyjaźniła się m.in. cząt wiejskich. Szkołę ostatecznie otworzyła z Elizą Orzeszkową. Po powrocie do Ślubowa w 1909 r. Wkrótce Aleksander Świętochow- w 1869 r. wyszła za mąż za Jana Kazimierza ski zaproszony przez Aleksandrę Bąkowską Bąkowskiego, właściciela Ożarowa. Choć sły- zdecydował się przeprowadzić do Gołotczy- nęła z wyjątkowej piękności i intelektu, nie zny do specjalnie pobudowanej dla niego willi miała szczęśliwego małżeństwa. Po dziewię- i w 1912 r. otworzył męską szkołę rolniczą ciu latach przebywania z człowiekiem bez- „Bratne”. Nazwa miała się kojarzyć z tym, że względnym, rozrzutnym, dalekim od ideałów każdy absolwent szkoły miał ją opuszczać jako patriotycznych i myśli pozytywistycznych, „dla ziemi syn, dla ludu brat”. Aleksandra Bą- jakimi kierowała się Aleksandra Bąkowska, kowska zmarła 9 maja 1926 r. Została pocho- wystąpiła o rozwód. Wcześniej, przez kilka lat wana w rodzinnym grobowcu na cmentarzu żyjąc w separacji z mężem, A. Bąkowska bun- w Klukowie (gm. Sońsk). towała się, często wyjeżdżała do rodziców do Ślubowa. Szukała w swym cierpieniu ukojenia Bolesław Biegas (Bolesław Biegalski) w lekturze dzieł naukowych, zdobywając dzię- (29.03.1877−30.09.1954) urodził się w Ko- ki tym studiom szeroką wiedzę i wykształ- ziczynie k. Ciechanowa (gm. Regimin), zmarł cenie. Po uzyskaniu rozwodu wyjechała do w Paryżu. Został pochowany na cmentarzu Warszawy. Tam związała się ze środowiskiem polskim w Montmorency. Był światowej sławy intelektualistów reprezentujących myśl po- rzeźbiarzem, malarzem i dramatopisarzem. zytywistyczną. Określana była w tym czasie Pochodził z bardzo biednej rodziny. Mając za-

46 Tradycja Mazowsza w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie kształcił się pod kierunkiem Konstante- go Laszczki. W Krakowie przebywał do 1901 r., zdobywając za swoje prace liczne nagrody i wyróżnienia. Był uważany za wybitnego twórcę awangardowej secesji wiedeńskiej. Po otrzymaniu stypendium Towarzystwa Zachę- ty Sztuk Pięknych w Warszawie wyjechał do Paryża, gdzie zdobył niezwykły rozgłos i powo- dzenie. Związał się tam ze środowiskiem polskim, przyjaźniąc się zwłaszcza ze znakomitą malarką Olgą Boznańską. Został członkiem Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literac- kiego, któremu pod koniec życia zapisał cały majątek i dorobek artystyczny. Bolesław Bie- gas jest uważany za czołowego przedstawiciela kierunku symboliczno-secesyjnego w rzeźbie. Bolesław Biegas Sławę przyniosły mu popiersia portretowe, zwłaszcza znakomite popiersie Boznańskiej. ledwie kilka lat, został sierotą. W okresie dzie- Z powodzeniem podejmował wątki muzycz- ciństwa i wczesnej młodości zarabiał na życie ne (Chopin, Berlioz, Wagner), jak i literackie jako pastuch w rodzinnej wsi, później był po- (Mickiewicz, Krasiński, Słowacki). Tworzył mocnikiem stolarza, następnie terminował dzieła o walorach prekursorskich, odbiegają- w Warszawie u snycerza. Cały ten czas rzeźbił cych od stylu secesyjnego. Uważa się, że np. rozmaite figurki w drzewie i w glinie, wzbu- Księga życia wyprzedziła syntetyczne kom- dzając zainteresowanie i podziw. Kiedy jed- pozycje Xawerego Dunikowskiego, a prace nak zwrócono na niego uwagę i wysyłano do Ziemia, Miłość śmierci, Pałace zaczarowa- szkół w dużych miastach, Bolesław Biegas nie ne realizowały wizje, które dopiero za 20 lat potrafił się zaadaptować. Był analfabetą, miał miały się narodzić w wyobraźni surrealistów. kompleksy. To nie był jego świat. Wracał więc Po I wojnie światowej aktywność rzeźbiarska do rodzinnych stron. Dopiero w 1896 r. cie- Biegasa osłabła na rzecz malarstwa. Z bogatej chanowski lekarz i społecznik Franciszek Raj- twórczości malarskiej na uwagę zasługuje cykl kowski zabrał go do siebie do domu, ułatwiając kilkudziesięciu obrazów Wampiry wojny, wy- dalszą pracę rzeźbiarską, a także umożliwiając konany w latach 1914−1918 i będący potępie- naukę czytania i pisania. Z inspiracji Rajkow- niem jej bezwzględnej bezmyślności. Dał się skiego powstała seria rzeźb przedstawiających też poznać jako dramaturg (Owczarek, Lechit, wiejskie praktyki znachorskie. Rzeźby te, wraz Michał Anioł, Saturń i inne). Bolesław Biegas z innymi dziełami nawiązującymi do życia coraz rzadziej kontaktował się z krajem. Po wsi mazowieckiej, zostały zaprezentowane na II wojnie światowej żył w biedzie i zapomnie- wystawie higienicznej w Warszawie, zwracając niu. Nowa „moda” na twórczość B. Biegasa uwagę „Tygodnika Ilustrowanego” i „Kuriera nastała w latach 70. XX w. Wówczas francuscy Warszawskiego”. Dzięki doktorowi Rajkow- i polscy historycy sztuki zaczęli organizo- skiemu Bolesław Biegas zyskał również pro- wać wystawy, na których prezentowali obrazy tektora w osobie Aleksandra Świętochowskie- i rzeźby Bolesława Biegasa. Obecnie dzieła go, który na łamach „Prawdy” rozpoczął akcję tego artysty znów przemawiają do wyobraźni mającą na celu zgromadzenie środków na zwiedzających galerie. Dzięki współpracy Fun- kształcenie młodego artysty. Apel spotkał się dacji im. Bolesława Biegasa założonej przez z szerokim odzewem. Za zebrane pieniądze kolekcjonerów jego dzieł − Marzeny i Roberta B. Biegas pod koniec 1896 r. rozpoczął studia Szustkowskich – oraz Bibliotece Polskiej w Pa-

Powiat ciechanowski 47 ryżu, powstała największa na świecie ekspo- nowski w wyborach do Rady Stanu. Był także zycja prac tego twórcy w założonym w 2015 r. członkiem Rady Naczelnej Ligi Narodowej, Muzeum Bolesława Biegasa w Warszawie. a po 1928 r. członkiem władz Stronnictwa Na- rodowego. Zmarł 9 stycznia 1932 r. w Klicach Michał Bojanowski (23.02.1865−09.01.1932) (pow. ciechanowski). Został pochowany w ro- urodził się we Włókach w powiecie płockim dzinnym grobie na cmentarzu w Lekowie (gm. jako syn Paulina i Julii z domu Świętochow- Regimin). skiej. W 1884 r. ukończył Gimnazjum Filolo- giczne w Płocku, następnie rozpoczął naukę Mieczysław w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Le- Dziemieszkie- śnictwa w Puławach. Za udział w rozruchach wicz (25.01.1925− studenckich w Puławach został wydalony 13.04.1951) urodził z uczelni. Od 1887 r. był członkiem organizacji się w tradycyjnej, młodzieży narodowej przy Lidze Polskiej. Po religijnej, patrio- odbyciu dwuletniej praktyki rolniczej założył tycznej rodzinie z kolegami spółkę, która wydzierżawiła ma- drobnoszlacheckiej jątek Wrogocin w powiecie płockim i założyła w miejscowości Za- tam szkółkę polską, za co wszyscy w 1892 r. groby (pow. łomżyń- zostali skazani na 6 miesięcy więzienia ski). Jego ojciec Adam w Petersburgu. Po wyjściu na wolność osiadł walczył w 1920 r. w majątku ojca w Klicach (przez pierwszych z bolszewikami. Pod- kilka lat pod nadzorem policji). Od 1893 r. był czas okupacji niemieckiej starszy brat Roman, członkiem Ligi Narodowej. W 1899 r. został ps. „Pogoda”, należał do Narodowych Sił Zbroj- członkiem Towarzystwa Oświaty Narodowej. nych (NSZ), był dowódcą jednego z oddziałów W 1902 r. założył pierwsze kółko rolnicze – partyzanckich, a następnie komendantem Spółkę Handlową Łączność. W 1905 r. przy- Powiatu NSZ Ciechanów. Mieczysław Dzie- czynił się do wprowadzenia języka polskiego mieszkiewicz w czerwcu 1939 r. ukończył Szko- do ksiąg gminnych w Ciechanowskiem, za co łę Powszechną w Różanie. Do 1943 r. pracował został ukarany grzywną i zmuszony do opusz- w niemieckim przedsiębiorstwie przewozo- czenia kraju. W 1907 r. został wybrany do wym, ucząc się jednocześnie na tajnych kursach II Dumy Państwowej. W latach 1905−1907 w Makowie Mazowieckim. W 1943 r. wstąpił był członkiem Rady Nadzorczej Polskiej Ma- w szeregi NSZ, dołączając do oddziału brata cierzy Szkolnej, po jej reaktywowaniu w 1916 r. Romana. W 1944 r. oddział został rozwiązany. znalazł się w grupie inicjatorów utworzenia Wiosną 1945 r. Mieczysław Dziemieszkiewicz 10 szkół początkowych w Płockiem i Cie- został wcielony do 1. Zapasowego Pułku Pie- chanowskiem. Michał Bojanowski był orga- choty LWP w Warszawie, skąd na wiadomość nizatorem i wieloletnim przewodniczącym o zamordowaniu brata Romana przez sowiec- wydziału kółek rolniczych w powiecie cie- kich żołnierzy uciekł, a następnie, przybierając chanowskim, mławskim i przasnyskim. Dla pseudonim „Rój”, wstąpił do oddziału NSZ- powiatu ciechanowskiego zasłużył się jako -NZW (Narodowe Zjednoczenie Wojskowe) współtwórca i członek zarządu Kasy Pożycz- ppor. Mariana Kraśniewskiego ps. „Burza”, dzia- kowo-Oszczędnościowej oraz Syndykatu łającego na terenie powiatu ciechanowskiego. Rolniczego w Ciechanowie oraz przewod- W 1948 r. awansowany do stopnia starszego niczący Okręgowej Rady Szkolnej. Wydzia- sierżanta. Wobec masowych aresztowań do- łu Samopomocy Ziemian przy Centralnym konywanych przez Urząd Bezpieczeństwa Pu- Towarzystwie Rolnym, lokalnego Komitetu blicznego w Ciechanowie, na rozkaz dowódz- Rady Głównej Opiekuńczej, członek Sejmiku twa utworzył patrol Pogotowia Akcji Specjalnej Mławskiego. W 1918 r. Michał Bojanowski zo- (PAS) działający w ramach struktur XVI Komen- stał komisarzem wyborczym na okręg ciecha- dy NZW Północne Mazowsze. Jako dowódca pa-

48 Tradycja Mazowsza trolu PAS dowodził kilkudziesięcioma akcjami dla młodzieży wiejskiej. Nadal też pogłębiała przeciw komunistom, siłom bezpieczeństwa wiedzę w tym zakresie. Szczególnie intereso- oraz ich agenturze. Po rozbiciu Komendy Okrę- wały ją organizowane w Danii Uniwersytety gu przez resort bezpieczeństwa „Rój” stworzył Ludowe, które kilkakrotnie odwiedzała. Była samodzielną Komendę Powiatową NZW kryp- autorką licznych postępowych programów tonim „Wisła” obejmującą powiaty Ciechanów, pedagogicznych. Dzięki wspólnym staraniom Pułtusk, Maków Mazowiecki, Przasnysz. Sześć Warszawskiego Towarzystwa Pszczelniczo- lat po zakończeniu II wojny światowej Mieczy- -Ogrodniczego i Jadwigi Dziubińskiej powstał sław Dziemieszkiewicz został zdradzony. Wpadł ośrodek kształcenia młodzieży wiejskiej na- w zasadzkę wraz ze swoim podwładnym st. sierż. zywany „Pszczelinem”. Od 1900 r. J. Dziubiń- Bronisławem Mazurem w miejscowości Szyszki. ska kierowała tą placówką. Opracowany przez Podczas próby przedarcia się przez liczący ponad nią program nauczania nawiązujący do duń- 300 osób pierścień obławy, zginął wraz z towarzy- skich Uniwersytetów Ludowych, realizowany szem w nocy z 13 na 14 kwietnia 1951 r. Miejsce w ciągu rocznego kursu, stawiał na pierw- jego pochówku nie jest znane. Za wybitne zasługi szym miejscu dobre przygotowanie uczniów dla niepodległości Rzeczpospolitej prezydent RP do zawodu, rozbudzanie zainteresowań ogól- Lech Kaczyński 13 października 2007 r. odzna- nych i kulturalnych, wychowanie w duchu czył pośmiertnie Mieczysława Dziemieszkiewi- patriotycznym i przygotowanie do czynne- cza ps. „Rój” Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą go życia społecznego. J. Dziubińska założyła Orderu Odrodzenia Polski. w Pszczelinie pierwszą spółdzielnię uczniow- ską. W 1904 r. w Kruszynku, w majątku Jadwiga Dziubiń- Ireny Haackowej, z inicjatywy J. Dziubiń- ska (10.10.1874− skiej powstała szkoła dla dziewcząt − przy- 28.01.1937) urodzi- szłych dobrych gospodyń. Uczennice na- ła się w Warszawie bywały tam wiedzę z zakresu racjonalnego w zamożnej rodzi- żywienia, szycia, tkactwa, uprawy roli i ho- nie inteligenckiej. dowli zwierząt. W utworzonej na miejscu Otrzymała dobre wy- ochronce wychowanki zdobywały umiejęt- kształcenie, ucząc się ności pracy z dziećmi w wieku przedszkol- początkowo w domu, nym. Dla uczennic organizowano także następnie na pensji. wycieczki po kraju oraz wyjazdy za granicę. Po maturze konty- W szkole dużą uwagę zwracano na wychowanie nuowała naukę na estetyczne. Na wzorach Pszczelina i Kruszyn- tajnym Uniwersyte- ka w 1908 r. została założona, przy współpracy cie Latającym, gdzie wykładali najlepsi polscy Jadwigi Dziubińskiej z Aleksandrą Bąkowską, profesorowie, m.in.: Piotr Chmielowski, Wa- właścicielką majątku w Gołotczyźnie, kolejna cław Nałkowski, Ludwik Krzywicki, Edward ludowa szkoła rolnicza, tym razem w Gołot- Abramowski. Studiowała jednocześnie nauki czyźnie w powiecie ciechanowskim. Była to biologiczne, społeczno-pedagogiczne i histo- szkoła dla dziewcząt. W 1912 r. Aleksander ryczno-literackie. Jadwiga Dziubińska była Świętochowski założył w Gołotczyźnie szkołę osobą wrażliwą na ludzką biedę. Wychowana rolniczą dla chłopców. Nadano jej nazwę „Brat- w duchu idei patriotyzmu i wolności szybko ne”, co wyrażało symbolicznie ideę Aleksandra zrozumiała, że tylko realizacja programów Świętochowskiego i całej grupy warszawskich związanych z pracą u podstaw i z rozwojem pozytywistów, aby oświata oraz ta szkoła przy- oświaty (przede wszystkim w społecznościach czyniały się do braterstwa i wspólnoty chłop- wiejskich) może uzdrowić Polskę. Po ukończe- skiej. Na ziemi ciechanowskiej utworzono niu kursów pedagogicznych i zaznajomieniu w 1909 r. jeszcze jedną szkołę rolniczą – w Soko- się z trudnymi warunkami życia na wsi po- łówku k. Ciechanowa. Od 1925 do 1937 r. kie- święciła się organizowaniu ośrodków kultury rowała nią osobiście Jadwiga Dziubińska. So-

Powiat ciechanowski 49 kołówek stał się ważnym ośrodkiem edukacji w 1831 r. Pisane przez niego pieśni patriotycz- i kultury. Organizowano tu roczne Seminaria ne były często śpiewane przez powstańców. dla Nauczycielek Szkół Rolniczych. Jednocze- Tłumaczył starożytne dzieła literatury. Był śnie działał Uniwersytet Ludowy dla dziew- pierwszym tłumaczem Marsylianki. W swo- cząt, w którym zajęcia trwały pięć miesięcy. im życiu założył kilkanaście czasopism. Sam Prowadzono także przedszkole dla dzieci z So- pisał wierszem i prozą. Mieszkając w swoim kołówka i okolic. Odbywały się również kursy dworze przez kilkanaście lat, aż do śmier- dla osadników, którzy zasiedlali tereny kreso- ci zarządzał dużym majątkiem, prowadząc we. Sokołówek pod kierownictwem J. Dziubiń- ożywioną działalność społeczno-gospodar- skiej stał się kuźnią kadr dla szkół rolniczych. czą, m.in. sprowadził w latach 1820−1842 W szkole, powiązanej z ruchem ludowym, re- wywodzących się z terenu Prus Królewskich, alizowano zasady wychowania rodem z Uni- prześladowanych w tym czasie menonitów. wersytetów Ludowych. Kiedy Polska odzyskała Założyli oni do dziś istniejącą wieś Kicin. Na wolność, Jadwiga Dziubińska została posłem ziemi ciechanowskiej w Ojrzeniu przebywał na sejm Ustawodawczy 1919−1922. Była au- do śmierci w 1844 r. Jego grób ze skromnym torką ustawy o ludowych szkołach rolniczych, obeliskiem znajduje się przed kościołem uprawomocnionej w 1920 r. Jadwiga Dziubiń- w Kraszewie. ska wraz z przedstawicielami komisji sejmo- wej przystąpiła do realizacji ustawy. Sama jeź- Tomasz Klonowski (24.02.1850− dziła po Polsce, typując majątki ziemskie do za- 26.06.1899) urodził się w rodzinie drobno- łożenia szkół rolniczych. Zmarła w Warszawie szlacheckiej w Kownatach Wojnowych (gm. 28 stycznia 1937 r. i została pochowana na Ciechanów). Jako młody chłopiec opuścił cmentarzu Powązkowskim. dom rodzinny. Prawdopodobnie uczęszczał do gimnazjum w Płocku. Następnie wyjechał Bruno Dionizy na wschód do Rosji. W tradycji rodzinnej za- hr. Kiciński h. Ro- chował się przekaz o jego pobycie w Baku, sto- gala (07.10.1797− licy Azerbejdżanu, gdzie najpewniej dorobił 23.03.1844) uro- się majątku. Nie jest wykluczone, że pomógł dził się w Lacho- mu w tym Witold Zglenicki, wywodzący się wicach w Galicji, z drobnoszlacheckiej rodziny z okolic Płocka dziennikarz, pu- geolog, inżynier, zwany „polskim Noblem”, blicysta, redaktor, autor pierwszych metod wydobycia ropy naf- wydawca, poeta towej z dna Morza Kaspijskiego; właściciel i tłumacz. Naukę wielu działek roponośnych w Azerbejdżanie, rozpoczął w 1804 r. który nieomal cały swój majątek przeznaczył w Theresianum na Kasę Mianowskiego, sponsorującą jesz- w Wiedniu, później cze w czasie zaborów rozwój nauki polskiej. uczył się w kolegium pijarów na warszawskim Wielu pisarzy i naukowców swoje osiągnięcia Żoliborzu. Mając zaledwie 17 lat, prowadził zawdzięczało tej fundacji (m.in. Maria Skło- już we Lwowie działalność wydawniczą. Zaini- dowska, Maria Konopnicka, Zygmunt Glo- cjował wydawanie „Pamiętnika Lwowskiego”. ger). Po powrocie do kraju Tomasz Klonowski Później przeniósł się do Warszawy, gdzie stu- kupił w 1874 r. niewielki majątek Sokołówek, diował w Szkole Prawa Administracji. W 1821 r. położony tuż za Ciechanowem. Zamiesz- założył „Kurier Warszawski”. W niedłu- kał tam wraz z żoną Marią z Dramińskich. gim czasie rozpoczął polityczną działalność Zapewne jeszcze w Baku zetknął się w pol- konspiracyjną. Był członkiem Towarzystwa skim środowisku z postępowymi ideami Patriotycznego. Później przeniósł się do ro- pozytywistycznymi, dlatego po powrocie do dzinnego majątku w Ojrzeniu k. Ciechano- Ciechanowa dość szybko zaprzyjaźnił się wa. Brał udział w powstaniu listopadowym z Franciszkiem Rajkowskim i współpracu-

50 Tradycja Mazowsza jącymi z nim pozytywistami, tworzącymi linowski, Stanisław Wojciechowski – później- elitę intelektualną i kulturalną powiatu cieszy prezydent RP, Aleksander Świętochowski, chanowskiego. Tomasz Klonowski nie miał Marcin Kacprzak, Alfons i Eugenia Erdma- dzieci. Żył krótko. Zmarł w 1899 r. w wieku nowie, Marcjan Zienkiewicz, Zdenek Gayer, 49 lat. Został pochowany na cmentarzu para- Ludwik Krzywicki, Aleksandra Bąkowska, fialnym w Ciechanowie. Irena Kosmowska, Stefania Sempołowska. Tomasz Klonowski przed śmiercią sporzą- W okresie międzywojennym ukończono bu- dził testament, w którym w myśl wyznawa- dowę głównego budynku szkoły, w którym nych przez siebie postępowych idei pozytywi- znalazło siedzibę Seminarium dla Nauczycie- stycznych, przekazał cały, liczący ok. 240 ha lek Szkół Rolniczych oraz Uniwersytet Ludo- majątek, na kształcenie dzieci ubogich rol- wy, prowadzone od 1925 do 1937 r. przez Ja- ników (szczególnie z ubogich rodzin drob- dwigę Dziubińską. noszlacheckich). Wykonawcą swej ostat- niej woli uczynił Franciszka Rajkowskiego, Jan Konopnicki a w razie jego śmierci, jego męskich potom- (23.03.1868−1930) ków. W sytuacji gdyby rząd carski nie wyra- najmłodszy syn poetki ził zgody na utworzenie szkoły, majątek miał Marii Konopnickiej, przejść na własność Kasy Pomocy Naukowej urodzony w Bronowie Józefa Mianowskiego, podobnie jak zadys- (pow. poddębicki, woj. ponował Witold Zglenicki. Los jednak tak łódzkie). Początkowo zrządził, że Franciszek Rajkowski został zmu- pracował jako technik szony, z powodu braku funduszy na dalszą młynarstwa w mły- budowę, powołać Fundację im. T. Klonow- nach parowych war- skiego, przy której działał Komitet Opiekuń- szawskich, w Łowiczu, czy Fundacji. W jego skład wchodzili m.in.: od 1892 r. dzierżawił Jan Konopnicki, Jadwiga Dziubińska, Regina młyny radziwiłłowskie. Zienkiewiczowa z d. Rajkowska i jej mąż Mar- W 1903 r. wydzierżawił w Ciechanowie młyn cjan Zienkiewicz. Regina Zienkiewiczowa na rzece Łydyni, należący do ordynacji Kra- była sekretarzem Komitetu i praktycznie, po sińskich. Zamieszkał na posesji przy młynie, śmierci ojca, głównym wykonawcą testamen- niedaleko mostu. Do Ciechanowa przyjechał tu, a następnie opiekunem szkoły przez ponad z żoną Jadwigą z Brzozowskich i czworgiem 50 lat. Szkoła w Sokołówku została otwarta dzieci. Po matce odziedziczył wrażliwość i za- 15 listopada 1909 r. jako „Sielsko-Choziaj- miłowanie do działalności społecznej. W krót- stwiennaja Fierma im.T. Klonowskogo” z ję- kim czasie zaangażował się w działalność spo- zykiem polskim jako wykładowym. Do szkoły łeczno-kulturalną w mieście, w czym wspiera- byli początkowo przyjmowani synowie ubo- ła go, odwiedzająca często syna, wielka pisarka gich rolników, mający 18 lat, umiejący czy- i poetka Maria Konopnicka. Drugą żoną Jana tać i pisać. Nauka była bezpłatna, pobierano Konopnickiego była Jadwiga Rajkowska (córka jedynie czesne 5 rubli, a od 1912 r. – 7 rubli dr. F. Rajkowskiego), która od 1907 r. prowa- miesięcznie na wyżywienie i mieszkanie. Do dziła ciechanowski oddział Towarzystwa Kul- I wojny światowej szkołę ukończyło 200 słu- tury Polskiej. Jan Konopnicki należał do grupy chaczy. Szkoła w Sokołówku miała za zadanie najbardziej aktywnych działaczy pozytywi- przygotować do praktycznej pracy w gospo- stów skupionych wokół Franciszka Rajkow- darstwie, ale także kształcić, w sposób zakon- skiego. Po jego nagłej śmierci wspierał szkołę spirowany przed zaborcą, w zakresie m.in. dla dzieci ubogich rolników w Sokołówku literatury, historii i geografii Polski, rozwijając k. Ciechanowa, na którą Tomasz Klonowski intelektualnie słuchaczy, a także kształtując przeznaczył testamentem cały swój majątek, ich poczucie tożsamości. Wykładowcami byli a Franciszek Rajkowski był wykonawcą tego m.in.: Jadwiga Dziubińska, Maksymilian Ma- testamentu. Jan Konopnicki pomagał nie tyl-

Powiat ciechanowski 51 ko finansowo, ale był tam także wykładowcą. Lindego w Warszawie oraz na wydziale prawa Był również współzałożycielem Domu Ludo- Uniwersytetu Warszawskiego. Z tego okresu wego w Ciechanowie. pochodzą pierwsze utwory późniejszego autora słynnego dramatu romantycznego pt. Nie- Napoleon Stani- boska komedia. Podporządkowany ojcu nie sław Adam Feliks mógł zgodnie z własnym sumieniem uczest- Zygmunt Krasiń- niczyć w życiu patriotycznym młodzieży aka- ski (19.02.1812− demickiej tego okresu. Nie brał też udziału 23.02.1859) uro- w patriotycznej manifestacji studenckiej dził się w Paryżu. w 1828 r., przez co wielu kolegów się od nie- Jego ojcem był go odsunęło, co bardzo przeżył. Wpływ silnej hr. Wincenty Kra- osobowości Wincentego Krasińskiego na syna siński, generał armii napoleońskiej, ulubie- spowodował wyjazd Zygmunta Krasińskiego niec Cesarza, twórca ordynacji Krasińskich do Szwajcarii na studia w 1829 r. Nie uzyskał w rodzinnej Opinogórze. Zygmunt Krasiń- już później zgody ojca na powrót do kraju ski miał dziewięć lat, gdy zmarła mu matka, i wzięcie udziału w powstaniu listopadowym. a jego wychowaniem zajął się surowy i apodyk- Za granicą Z. Krasiński zetknął się z myślą tyczny ojciec. Dzieciństwo, późniejszego trze- i twórczością romantyków. W 1832 r. Wincen- ciego wieszcza narodowego, upłynęło między ty Krasiński wezwał syna z zagranicy, by przed- rodzinną Opinogórą i Warszawą. Z Opinogórą stawić go Mikołajowi I i zapewnić mu w ten był związany emocjonalnie. Tu przeżył pierw- sposób w przyszłości karierę. Lojalistyczna szą miłość do kuzynki Amelii Załuskiej. Na postawa ojca stała się jednak osobistą tragedią kamiennej ławeczce w opinogórskim parku, syna, który rozczarowany postawą Wincente- ufundowanej przez Amelię Załuską w 1832 r. go Krasińskiego, poprosił go o umożliwienie z okazji powrotu Z. Krasińskiego ze studiów mu wyjazdu do Wiednia, a potem do Włoch. w Szwajcarii, zachował się napis: Niech pa- Od tej pory prawie stale przebywał i tworzył na mięć moja zawsze ci będzie miła. Jeden ze emigracji. Tam poznał Adama Mickiewicza, swoich utworów Z. Krasiński poświęcił póź- Cypriana Kamila Norwida i Juliusza Słowac- niej opinogórskim okolicom. Był to poemat kiego. W 1843 r. za namową ojca ożenił się Pan na trzech pagórkach. Z. Krasiński był z Elizą Branicką. W prezencie ślubnym od ojca osobą wyjątkowo uzdolnioną. Mimo ciężkiej otrzymał specjalnie zaprojektowany przez choroby oczu i stale wywieranej na niego pre- Viollet-le-Duc, w stylu neogotyku francu- sji ojca, został wybitnym poetą i filozofem, skiego, zameczek, pobudowany na jednym ze zaliczanym obok Adama Mickiewicza i Juliu- wzgórz w opinogórskim parku. sza Słowackiego do polskich wieszczów na- Zygmunt Krasiński wydawał swoje utwory rodowych. Początkowo kształcił się w domu, bezimiennie, pod pseudonimem lub cudzym następnie w gimnazjum Samuela Bogumiła nazwiskiem. Pozwoliło mu to m.in. na swo- bodne przyjazdy do ojczyzny. Zmarł 23 lutego 1859 r. w Paryżu. Został pochowany w rodzinnym grobowcu w Opinogórze.

Henryk Kuna (16.11.1879−17.12.1945) urodził się w Warszawie. Był synem rabina. Wczesne lata młodzieńcze spędził w Ciecha- nowie, ucząc się w szkole rabinackiej. Tam też zaczął wykazywać wybitne uzdolnienia rzeź- biarskie. Jego prace zostały dostrzeżone przez Franciszka Rajkowskiego, ciechanowskiego lekarza, społecznika i mecenasa miejscowych

52 Tradycja Mazowsza talentów, oraz Alek- Salonie Jesiennym marmurowy tors kobiecy sandra Świętochow- zakupiony do Muzeum Luksemburga. Kon- skiego, którzy po- sekwencją zerwania artysty z religią mojże- mogli autorowi póź- szową było sukcesywne wrastanie w polskość niejszej rzeźby Rytm i przesiąkanie duchem patriotyzmu. W 1912 r. rozwinąć talent i za- Henryk Kuna przeszedł na katolicyzm i ożenił miast zostać żydow- się z aktorką Ewą Stefanią Krauze. W tym cza- skim duchownym, sie tworzył rzeźby kute w marmurze lub cięte stać się światowej w twardym drewnie, skupione na muzycznej sławy artystą rzeźbia- rytmiczności zwartych form i jednocześnie rzem. W rezultacie gładkiej powierzchni. Ten rodzaj ekspresji po- H. Kuna odszedł od został charakterystyczny dla artysty. W 1916 r. wiary mojżeszowej. Henryk Kuna uczestniczył w konkursie na Około 1900 r. znalazł się w Warszawie, gdzie personifikację Polski i uzyskał II nagrodę za rozpoczął naukę w pracowni Piusa Welońskie- postać rycerza ze złotym rogiem. Rzeźbę tę, go. W tym czasie spotykał Bolesława Biegasa, zwaną Zwiastun, przekazał w darze Zarządo- również związanego z Ciechanowem, który wi Miasta Warszawy. szybko rozpoznał w Kunie wielki talent rzeź- Od 1921 r. należał do Stowarzyszenia Arty- biarski. Dzięki pomocy środowiska twórców stów Polskich Rytm, był jednym z głównych i warszawskich pozytywistów, szczególnie twórców oraz reprezentantów tego ugrupo- F. Rajkowskiego i A. Świętochowskiego oraz wania. Wraz z Rytmem wystawiał w kraju B. Biegasa, Henryk Kuna wyjechał do Kra- w latach 1922−1932 oraz na zagranicznych kowa, gdzie w latach 1901−1904 studiował pokazach sztuki polskiej. Jednym ze sztanda- w Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem rowych dzieł grupy jest wykonany przez Kunę K. Laszczki. Kilkakrotnie podczas studiów był w hebanie, marmurze i brązie posąg nagiej nagradzany, m.in. za trzy rzeźby przedstawia- dziewczyny nazwany Rytmem (wersja w drew- jące Chrystusa (1902) i za Śmierć (1904). Za nie – w Muzeum Narodowym w Warszawie, uzyskane pieniądze wiosną 1903 r. wyjechał w marmurze – w Ambasadzie PRL w Pary- do Paryża. Tam poznał bliżej, bardzo go przez żu, odlew brązowy – w parku Skaryszewskim dłuższy czas inspirującą, sztukę A. Rodina. w Warszawie). Lata 1924−1930 spędził w Pa- Debiut Kuny jako dojrzałego artysty miał ryżu. W 1930 r. powrócił do Warszawy, gdzie miejsce w 1904 r. w warszawskiej Zachęcie. zorganizował pracownię przy ul. Czackiego. Tworzył w tym okresie prace w duchu Mło- Otaczała go sława, mnożyły się dowody uzna- dej Polski, nawiązujące stylistycznie do rzeźb nia. W 1930 r. otrzymał nagrody za portret Auguste’a Rodina i impresjonizmu, a później R. K. Witkowskiego i za tors kobiecy, w 1931 r. Aristide’a Maillola. został udekorowany Orderem Polonia Resti- W 1911 r. wyjechał po raz drugi do Paryża tuta. Po powrocie do Warszawy pełnił wiele w poszukiwaniu nowych inspiracji i umie- ważnych funkcji w instytucjach i stowarzysze- jętności. Odnalazł je w rzeźbie antycznej niach artystycznych. W 1931 r. wygrał głośny i średniowiecznej, a równocześnie w prądach konkurs na pomnik Adama Mickiewicza dla nowej sztuki kubistycznej, uproszczonej, dą- Wilna. Dwa lata później artysta przedstawił żącej nie do efektów faktury, lecz do harmonii drewniany model rzeźby ukazującej wieszcza kształtów i płynności rytmów. Odrzucił więc na postumencie w formie słupa − Światowida. swe dotychczasowe koncepcje, a nowe starał Niestety, ze względu na rozpętaną przez wi- się wyrazić w innym tworzywie – w kamie- leński tygodnik „Słowo” antysemicką nagon- niu. Obróbki twardego materiału uczył się kę, odstąpiono od realizacji jednego z najcie- w pracowni włoskiego kamieniarza Pellecota. kawszych w okresie międzywojnia pomnika. Twierdził później, że właśnie tam zrozumiał, W 1936 r. Kuna objął katedrę rzeźby na Wy- że „kamień ma duszę”. W 1911 r. wystawił na dziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana

Powiat ciechanowski 53 Batorego w Wilnie. Nie wyprowadził się w tym łeczno-oświatowa była współpracowniczką czasie z Warszawy. wielu czasopism, w których umieszczała arty- Po II wojnie światowej otrzymał stano- kuły publicystyczne i literackie. Ogłosiła licz- wisko profesora rzeźby monumentalnej na ne historyczne powieści, np. Giermek książę- Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w To- cy, Wilcze gniazdo. Napisała także dużo bajek runiu, jednak nie zdążył podjąć pracy. Zmarł dla dzieci. Wcześnie rozpoczęła swą edukację, w Toruniu w 1945 r. i tam został pochowany. na którą w dzieciństwie składały się głównie W 1951 r. jego prochy przeniesiono na cmen- opowieści babci o historii Polski, zwłaszcza tarz Powązkowski w Warszawie, gdzie spoczął niedawnym powstaniu listopadowym. Opo- w Alei Zasłużonych. Większość zachowanego wiadania te ożyły w twórczości literackiej Zu- dorobku artysty znajduje się w Muzeum Na- zanny Morawskiej, jaką były w przeważającej rodowym w Warszawie, a także w zbiorach mierze powieści historyczne dla młodzieży. prywatnych. Ulubieńcem małej Zuzi był stary rezydent dworu, żołnierz powstania kościuszkowskie- Zuzanna Pelagia go i wojen napoleońskich i jego opowieści Alfonsa Anna Mo- o rodzinie Jaszczurów de Basen-Bażeńskich rawska (11.08.1840− oraz ich walkach z Krzyżakami. Echa tych opo- 6.01.1922) urodzi- wieści znalazły się w powieści Jerzy Jaszczur ła się w rodzinnym Bażeński. dworku szlacheckim Po powrocie z zesłania ojciec Zuzanny Mo- w Sokołówku k. Cie- rawskiej zamieszkał w Warszawie, pracując na chanowa. Miejsco- skromnej posadzie. Córka musiała sama się wość ta zamieszkała utrzymywać z pensji nauczycielki w zamoż- przez szlachtę zagro- nych domach. Po powrocie do Warszawy opie- dową, była po części kowała się chorym ojcem, który zmarł w 1877 r. wsią dziedziczną należącą do rodziny Młockich, W tym czasie zaczęła pisać. Debiutowała wier- z której wywodziła się babka Zuzanny Mo- szem Bałamutka drukowanym w „Kłosach”. rawskiej. Założyła też wspólnie z Wandą Rafalską, żoną Ojciec Zuzanny – Franciszek Morawski, warszawskiego bibliografa, księgarza i wy- podchorąży, uczestnik powstania listopado- dawcy, siedmioklasową pensję dla dziewcząt wego, emisariusz Rządu Narodowego, wywo- pod oficjalną nazwą Szkoła Rzemiosł przy dził się ze starej szlacheckiej rodziny herbu ul. Marszałkowskiej 125 w Warszawie. Głów- Dąbrowa, z patriotycznymi tradycjami, zaan- nym celem szkoły było wychowywanie mło- gażowanej w sprawy niepodległościowe Ojczy- dzieży w duchu patriotycznym i przeciwsta- zny. Był pisarzem komory celnej w Pepłówku wianie się rusyfikacji. Oficjalnie dziewczęta k. Mławy. W 1848 r. za udział w ruchach nie- uczyły się robótek ręcznych, krawiectwa, mo- podległościowych na Mazowszu został skaza- delarstwa z gliny, a w rzeczywistości zgłębiały ny na długoletnią zsyłkę w głąb Rosji do Oren- swoją wiedzę z zakresu literatury, historii Pol- burga. Matka Zuzanny Morawskiej, Francisz- ski i powszechnej, geografii i ekonomii, za co ka, pochodziła z rodziny Ładów, jednak wkrót- groziło aresztowanie i zsyłka na Sybir. Zuzan- ce po urodzeniu córki zmarła. Zuzanna trafiła na Morawska dbała o wysoki poziom naucza- pod opiekę swej matki chrzestnej, którą była nia, zatrudniając wybitnych wykładowców. cioteczna babka Anna z Młockich Danielska. Znaczną ich część stanowili pozytywiści. Byli Dzieciństwo, spędzone w starym nieza- to m.in.: prof. Piotr Chmielowski − krytyk możnym dworku w Sokołówku, było jednak i historyk literatury, prof. Tadeusz Korzon − dla Zuzanny Morawskiej bardzo szczęśliwe, historyk, prof. Stanisław Kramsztyk – fizyk, o czym sama niejednokrotnie pisała. Powie- Ludwik Krzywicki – socjolog, działacz spo- ściopisarka, pedagog, pionierka tajnego na- łeczny, czy wybitny historyk okresu oświece- uczania w czasach zaborów, działaczka spo- nia Władysław Smoleński pochodzący z Gra-

54 Tradycja Mazowsza bienic Małych k. Niedborza (pow. mławski). Ignacy Mościcki Absolwentki szkoły Zuzanny Morawskiej (01.12.1867−02.10. były aktywnymi pozytywistkami, większość 1946) urodził się w Mie- z nich poświęcało się później pracy społecznej rzanowie (gm. Grudusk). i pedagogicznej przede wszystkim na wsi. Pochodził z rodziny szla- Jedną z nich była Regina Rajkowska. checkiej, pieczętującej W 1897 r. pensja Zuzanny Morawskiej zosta- się herbem Ślepowron. ła zamknięta. Ona sama wyjechała z Warsza- Wybitny chemik, nawy, przenosząc się w okolice wsi Uniszki Za- ukowiec, wynalazca (był wadzkie (pow. mławski), gdzie kupiła 35-hek- autorem nowatorskiej tarowy podupadły majątek, który nazwała metody pozyskiwania kwasu azotowego od swego imienia „Zulinek”. Nadal działała z powietrza), budowniczy polskiego przemy- w Warszawskim Towarzystwie Dobroczyn- słu chemicznego, prezydent Rzeczpospolitej nym, Warszawskim Towarzystwie Literatów Polskiej w latach 1926−1939. Ignacy Mościc- i Dziennikarzy, utrzymywała kontakty z re- ki był zapalonym myśliwym, jednym z założy- daktorami wielu czasopism. Była osobą znaną cieli Polskiego Związku Łowieckiego i inicja- i szanowaną. Organizowała z miejscowymi torem obchodów w Polsce dnia św. Huberta, działaczami wieczornice poetyckie, koncerty patrona myśliwych. Naukę zaczynał w gim- pieśni narodowych, odczyty poświęcone wy- nazjum w Płocku. Był szczególnie uzdolniony bitnym Polakom (Z. Krasińskiemu, J. Słowac- w zakresie nauk matematyczno-przyrodni- kiemu, M. Konopnickiej), zapraszała z odczy- czych. Kiedy rodzice przenieśli się do Skier- tami swych sławnych przyjaciół z Warszawy, bieszowa, w którym ojciec dzierżawił majątek np. Władysława Smoleńskiego. Była przewod- ziemski, zaczął uczęszczać do gimnazjum niczącą Koła Ziemianek. Wielokrotnie pełniła w Zamościu. Jednak silne zrusyfikowanie obowiązki gospodyni wielu uroczystości, kon- szkolnictwa na tym terenie spowodowało, że certów, balów, z których dochód przeznacza- przeniósł się do Warszawy. Tu ukończył szko- no na cele społeczne. Aktywnie udzielała się łę realną Babińskiego w 1887 r. Następnie w Towarzystwie Dobroczynnym, organizując wyjechał do Rygi, gdzie studiował na wydzia- np. „sale dla dziewcząt i chłopców”, w których le technologii chemicznej. Był aktywny poli- odbywała się nauka różnych rzemiosł: stolar- tycznie. Należał do Korporacji Akademickiej stwa, krawiectwa, czapnictwa, introligator- „Welecja”, następnie do Ligi Narodowej oraz stwa, szycia, haftów itp., a w otwartym przez Związku Młodzieży Polskiej „Zet”. Ostatecz- Towarzystwo Dobroczynne Domu Ludowym nie jednak nawiązał kontakt z niepodległościo- – pogadanki popularnonaukowe. wym ruchem socjalistycznym. Był współpra- Przyczyniła się również do powstania cownikiem II Proletariatu. W czasie studiów w Mławie w 1909 r. Spółdzielni Spożywców w Londynie w Technical College w Finsbury „Spójna”, widząc w tej inicjatywie szansę na i w Patent Library kontynuował działalność ożywienie życia kulturalnego w mieście (przy w ruchu socjalistycznym. Był członkiem sekcji spółdzielni powstała biblioteka i czytelnia, londyńskiej Związku Zagranicznego Polskich której Zuzanna Morawska podarowała swoje Socjalistów, a w 1895 i 1896 r. został wybrany książki). do jej zarządu. Wszedł również w skład delega- Kilkanaście lat była nauczycielką języka pol- cji polskich socjalistów na Kongres II Między- skiego i historii na pensji Antoniny Mrozow- narodówki. Zajmował się także wydawaniem skiej w Mławie. Oprócz działalności społecznej czasopisma „Przedświt”. W 1896 r. poznał Jó- stale zajmowała się pracą literacką. Większość zefa Piłsudskiego. W 1897 r. przeniósł się do jej dzieł (powieści, wierszy i artykułów) powsta- Szwajcarii, gdzie był związany z Uniwersyte- ła w Zulinku. W 1913 r. przeniosła się do Mła- tem we Fryburgu. W latach 1912−1922 wy- wy. Zmarła 6 stycznia 1922 r., została pocho- kładał na Politechnice Lwowskiej. W 1925 r. wana na cmentarzu św. Wawrzyńca w Mławie. został rektorem tej uczelni. Wykładał rów-

Powiat ciechanowski 55 nież na Politechnice Warszawskiej. W 1926 r. prof. Jana Ptaśnika i Franciszka Bujaka. z poparcia Józefa Piłsudskiego został wybra- Równolegle z prawem (lata 1927–1930) stu- ny na Prezydenta RP. Będąc silnie związanym diował etnografię i prawo administracyjne. z obozem sanacyjnym i Marszałkiem, w 1933 r. Już w Ciechanowie należał do harcerstwa. powtórnie otrzymuje urząd prezydenta. Podczas studiów działał w starszoharcer- W 1939 r., gdy wybucha II wojna światowa, skiej drużynie akademickiej. Należał rów- I. Mościcki wyjechał do Rumunii, gdzie został nież do Grunwaldzkiego Koła Towarzystwa internowany, a 30 września zrezygnował z pre- Szkoły Ludowej, a także do Czytelni Aka- zydentury. Z Rumunii wyjechał do Szwajcarii, demickiej, Bratniej Pomocy i Legii Akade- gdzie umarł 2 października 1946 r. w miejsco- mickiej. Po studiach, od 1930 r. pracował wości Versoix k. Genewy. Zgodnie ze swoim jako asystent w Zakładzie Historii Społecz- życzeniem został pochowany na tamtejszym nej i Gospodarczej, a następnie do 1935 r. cmentarzu. W 1993 r. z inicjatywy prezydenta w Zakładzie Historii Średniowiecznej i Nauk Lecha Wałęsy i prymasa polski Józefa Glempa Pomocniczych Historii Uniwersytetu Lwow- szczątki I. Mościckiego zostały przewiezione skiego. W 1933 r. otrzymał tytuł doktora na do kraju i złożone w krypcie prezydenckiej ba- podstawie dysertacji, napisanej pod kierun- zyliki archikatedralnej pw. św. Jana w Warsza- kiem prof. Franciszka Bujaka, pt. Studia z dzie- wie. Symboliczny grób prezydenta I. Mościc- jów miast na Mazowszu od XIII do początków kiego znajduje się na cmentarzu Powązkow- XX w. W tym samym roku ożenił się z Heleną skim w Warszawie z Olszewskich, mediewistką i filologiem kla- sycznym, z którą miał później dwoje dzieci – Stanisław Pazyra (7.05.1904–30.12.1971), córkę Annę i syna Aleksandra. historyk, bibliotekarz, dyrektor wydawnictw, Równolegle z pracą na Uniwersytecie, pracownik PAN. Urodził się w Ciechanowie działał w Zarządzie Polskiego Towarzystwa w rodzinie kolejarskiej, z matki Aleksandry Historycznego, a w 1933 r. został członkiem z Tomaszewskich i ojca Franciszka, zmarłe- Komisji Historycznej Lwowskiego Towarzy- go przed narodzinami syna. Wykształcenie stwa Naukowego. Brał udział w opracowaniu zdobywał w rodzinnym mieście. Już będąc materiałów źródłowych, zebranych przez uczniem zarabiał, udzielając korepetycji. Po F. Bujaka, przeznaczonych do następnych to- ukończeniu Gimnazjum im. Z. Krasińskiego mów Kodeksu Małopolskiego. Na zlecenie w 1925 r. pracował w Wydziale Powiatowym Związku Miast Polskich opracowywał biblio- Sejmiku Ciechanowskiego. Stąd też otrzymał grafie miast – przygotowane do druku mate- stypendium, dzięki któremu ukończył studia riały uległy zniszczeniu we wrześniu 1939 r. historyczne na Uniwersytecie Lwowskim, W lipcu 1935 r. został wicedyrektorem Wy- uzyskując stopień magistra prawa. Specja- dawnictwa Zakładu im. Ossolińskich we lizował się w historii miast pod kierunkiem Lwowie, a w sierpniu 1938 r. pełnomocnikiem przeprowadzenia reorganizacji stołeczne- go oddziału Wydawnictwa w Warszawie. Od 1938 r. członek prezydium Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek. We wrześniu 1939 r., w stopniu podporucz- nika, a następnie porucznika I Pułku Legionów brał udział w obronie Lwowa. Po zakończeniu kampanii wrócił do Warszawy, gdzie korzysta- jąc z posiadanych pełnomocnictw, uratował ogromne nakłady książek przed konfiskatą przez Niemców. Dzięki temu znaczna liczba książek mogła być rozprowadzona nielegalnie na potrzeby tajnego nauczania. S. Pazyra został

56 Tradycja Mazowsza aresztowany i osadzony na Pawiaku 15 sierp- przeszłości miast mazowieckich. Wydał mo- nia 1942 r. pod zarzutem „szerzenia kultury nografie: Geneza i rozwój miast mazowiec- i oświaty polskiej przez przechowywanie i roz- kich (1959) oraz Dzieje Ciechanowa i Ziemi powszechnianie zakazanych książek”. Dzięki Ciechanowskiej do r. 1918 (1976). Na wielu staraniom żony i przyjaciół został zwolniony sesjach naukowych wygłaszał referaty na temat 9 stycznia 1943 r. Cały okres okupacji niemiec- historii Ciechanowa, Czerwińska, Mławy, Na- kiej Pazyra działał w tajnych organizacjach sielska, Pułtuska, Siennicy, Sochaczewa, Warki księgarskich, początkowo w Tymczasowej Ko- i Zakroczymia, publikowane w czasopismach misji Porozumiewawczej Organizacji Księgar- regionalnych bądź w pracach zbiorowych. Wy- skich, Wydawniczych i Spółdzielczych, a od różnić tu należy pracę Geneza i rozwój miasta poł. 1943 r. został prezesem Tymczasowej Rady Warki. Niezależnie od własnych prac inicjował Księgarstwa Polskiego oraz przewodniczącym prace innych. Był przewodniczącym Komite- komisji bibliograficznej tej Rady. Po wojnie tu Redakcyjnego wydawnictwa Miasta Polskie z jego inicjatywy Rada opracowała liczne pro- w Tysiącleciu, redagował także: Mazowieckie ty- jekty, dotyczące spraw księgarstwa w Polsce. siąclecie (1960), Millenium Ciechanowa, w któ- Stanisław Pazyra działał również w Komi- rym opracował Dziewięć wieków Ciechanowa tecie Pomocy dla inteligencji twórczej oraz (1969) oraz Szkice z dziejów Nasielska i dawnej w sądzie rozjemczym przy Radzie Głównej Ziemi Zakroczymskiej (1970). Przygotował ra- Opiekuńczej. Był jednocześnie oficerem Armii zem z żoną wydawnictwo źródłowe Najstarszy Krajowej. W końcu września 1944 r., w Radości opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego (1975). pod Warszawą, współtworzył Prywatne Gimna- Interesował się również historią książki, czego zjum i Liceum Ogólnokształcące Koedukacyj- efektem jest monografia .pt Z dziejów książki ne, w którym wykładał historię i propedeutykę polskiej w czasie drugiej wojny światowej. Dzia- filozofii. łał w wielu towarzystwach naukowych, m.in. W końcu 1944 r. rozpoczął w Resorcie w Polskim Towarzystwie Historycznym. Swój Oświaty (następnie Ministerstwie) pracę nad bogaty księgozbiór przekazał stacji MOBN organizacją Państwowych Zakładów Wydaw- w Ciechanowie. Stanisław Pazyra był laure- nictw Szkolnych. Od kwietnia 1945 r. do lute- atem wielu prestiżowych nagród. Odznaczony go 1951 r. był naczelnym dyrektorem tego wy- za zasługi m.in. Oficerskim Krzyżem Orderu dawnictwa, kierując także do 1946 r. oddzia- Odrodzenia Polski. Zmarł 30 grudnia 1971 r. łem warszawskim Ossolineum. We wrześniu w Warszawie, spoczywa na cmentarzu Powąz- 1945 r. wszedł do Zarządu Głównego Związku kowskim. Księgarzy Polskich. Był także pełnomocni- kiem Ministra Oświaty do spraw wydawni- Franciszek Rajkowski (04.01.1848−17.10. czych. W marcu 1951 r. przystąpił do organi- 1908) urodził się w niezamożnej rodzinie zowania Państwowego Wydawnictwa Nauko- w Jarlutach Wielkich (gm. Regimin). Był pozy- wego i do września 1953 r. pełnił funkcję jego tywistą, lekarzem, społecznikiem. Położył wiel- wicedyrektora. W 1963 r. objął stanowisko kie zasługi dla rozwoju społeczno-kulturalnego dyrektora Biblioteki PAN w Warszawie. Stani- Ciechanowa. Początkowo uczył się w domu, sław Pazyra żywo interesował się Mazowszem. później w szkółce parafialnej. Następnie ukoń- Był współorganizatorem i członkiem prezy- czył szkołę powiatową w Mławie, gdzie uczył się dium Rady Naukowej Mazowieckiego Ośrod- razem z późniejszym historykiem pozytywistą ka Badań Naukowych (MOBN) oraz przewod- pochodzącym z Grabienic Małych w powiecie niczącym Komisji Dokumentacji i Informacji mławskim − Władysławem Smoleńskim oraz tego Ośrodka. Zainicjował także stworzenie malarzem Wojciechem Piechowskim. Po uzy- stacji naukowej MOBN w Ciechanowie, skaniu matury w III Gimnazjum warszawskim w której prowadził seminarium doktoranckie. w 1866 r. rozpoczął studia na wydziale lekarskim Działalność naukowa i popularnonaukowa w Szkole Głównej. Podczas nauki wspierał go fi- Stanisława Pazyry koncentrowała się wokół nansowo Maksymilian Majewski. Już podczas

Powiat ciechanowski 57 studiów cieszył się dobrą opinią szczególnie u (z męża Smoleńską) oraz synów Aleksandra profesora Tytusa Chałubińskiego, u którego po- i Władysława. Rajkowski został pochowany na został na asystenturze. W 1871 r. Franciszek Raj- cmentarzu parafialnym w Ciechanowie. kowski otrzymał stypendium na Uniwersytecie Wiedeńskim. Po rocznych studiach w Wiedniu Urszula Rzecz- wrócił do Ciechanowa, gdzie rozpoczął praktykę kowska (30.09.1934– lekarską. Szybko dał się poznać jako świetny le- 18.07.1978) Muzyk karz, pozytywista społecznik. Pomagał ubogim, i kompozytorka. Nie- nie biorąc od nich pieniędzy, pracował z ogrom- zwykłe zainteresowa- nym poświęceniem, starał się szerzyć oświatę sanie Urszuli muzyką nitarną. Mimo pracy na prowincji, często bywał widoczne było już na szkoleniach, zjazdach i konferencjach, po- w jej dzieciństwie, szerzając stale swoją wiedzę medyczną. Działał a pierwsze zetknięcie w zakresie profilaktyki. Był współzałożycielem się z instrumentami i akcjonariuszem „Medycyny”. Wiele publiko- miało miejsce w cza- wał. Podczas wojny turecko-rosyjskiej znalazł sie okupacji hitlerow- się na Krymie, gdzie pracował jako naczelny le- skiej. Ojciec, Roman Rzeczkowski, wracając karz w garnizonie sewastopolskim, a następnie do domu z robót przymusowych w Niemczech odeskim. Po powrocie do Ciechanowa w 1888 r. przywiózł niedużą harmonię. Odtąd uczyła napisał i wydał Poradnik lekarski. Po wybuchu się grać. Gdy chodziła do Publicznej Szkoły epidemii cholery w powiecie ciechanowskim Powszechnej w Sońsku, swoją grą uświet- brał aktywny udział w walce z tą chorobą. niała szkolne akademie i inne uroczystości. Franciszek Rajkowski był inicjatorem wielu Grała też w domu dziecka w Gołotczyźnie- przedsięwzięć oświatowych, społeczno-gospo- -Dziarnach, w Szkole Rolniczej Bratne i w Li- darczych i kulturalnych w Ciechanowie. Był ceum Ogólnokształcącym w Ciechanowie, założycielem i udziałowcem Spółki Akcyjnej w którym uczyła się po ukończeniu szkoły po- Fabryki Cukru, która powstała na terenie jego wszechnej. majątku w Szczurzynie. Odegrał znaczącą rolę Do szkoły muzycznej im. Fryderyka Chopina w powstaniu (1882) i funkcjonowaniu ciecha- w Warszawie została przyjęta niemal bez eg- nowskiej Straży Ogniowej. Był pierwszym pre- zaminu. Szkołę muzyczną ukończyła celująco zesem Towarzystwa Wzajemnego Kredytu. Za w 1956 r. i zaraz związała się z różnymi zespo- jego namową właściciel Sokołówka, Tomasz łami. Przez kilka lat grała w zespole żeńskim Klonowski, przekazał w testamencie cały swój Klipsy, z którym odbyła tournée po krajach eu- majątek na utworzenie szkoły dla dzieci ubo- ropejskich i USA. Ten zespół towarzyszył póź- gich rolników (drobnej szlachty). Franciszek niej przez kilka lat Mieczysławowi Foggowi. Rajkowski był też pomysłodawcą i współor- Muzyka, a później komponowanie, sta- ganizatorem oddziału Towarzystwa Kultury nowiły sens jej życia. Zaczęła opracowywać Polskiej i Domu Ludowego w Ciechanowie melodie, do których teksty były najczęściej (1907), na którego siedzibę przeznaczył połowę autorstwa Jana Tadeusza Stanisławskiego, swojego domu. Realizowano tam idee „pracy znanego z programów satyrycznych. Jej utwo- u podstaw”, działał chór, biblioteka, odbywały ry, mimo zmieniającej się mody, nadal są śpie- się odczyty z przedstawicielami polskiej na- wane. Najbardziej znane to: Cała sala śpiewa uki i kultury (S. Wojciechowski, L. Krzywicki, z nami, Orkiestry dęte, Ostatni walc, Złota W. Smoleński). Był też mecenasem młodych polska jesień, Nadleciał wiatr, Na deptaku talentów, takich jak Bolesław Biegas i Hen- w Ciechocinku. Wykonywali je: Halina Ku- ryk Kuna. W 1882 r. poślubił Jadwigę Dorotę nicka, Regina Pisarek, Danuta Rinn, Irena Dmowską z Głowina. Miał z nią pięcioro dzie- Santor, Jerzy Połomski, Waldemar Kocoń. ci: córki – Reginę (z męża Zienkiewicz), Jadwigę Miała i inne pasje: wychowana nad Soną, (żonę Jana Konopnickiego, syna Marii), Anielę świetnie pływała. Do domu rodzinnego

58 Tradycja Mazowsza w Gołotczyźnie przyjeżdżała często. Dla naj- dzinie uważał powstanie jeszcze pod rozbiora- bliższych była podporą materialną i źródłem mi szkół rolniczych w Gołotczyźnie – szkoły satysfakcji. gospodarstwa domowego dla dziewcząt wiej- Urszula Rzeczkowska była u szczytu swych skich (1909), założonej przez właścicielkę wsi możliwości twórczych, gdy niespodziewanie Aleksandrę Bąkowską i trzy lata później szkoły zmarła na ul. Górczewskiej w Warszawie, przy rolniczej dla chłopców o nazwie „Bratne”, za- której mieszkała. Stało się to 18 lipca 1978 r., łożonej przez samego Posła Prawdy. W 1912 r. po kliku dniach odbył się jej pogrzeb w Soń- Aleksander Świętochowski przeniósł się na sku. Zgromadzenie żałobne było ogromne, na prośbę Aleksandry Bąkowskiej do Gołotczyzny ostatnie pożegnanie przybyli wielbiciele jej ta- k. Ciechanowa, gdzie mieszkał aż do śmierci. lentu, wykonawcy piosenek i bliscy. Spoczęła W Gołotczyźnie powstała Historia chłopów w grobie rodzinnym, obok ojca i matki. polskich, Genealogia teraźniejszości, powieści Nałęcze i Twinko oraz wiele artykułów publi- Aleksander cystycznych. Należał do czołowych ideologów Świętochowski i przywódców pozytywizmu warszawskiego. (18.01.1849−25.04. Zmarł 25 kwietnia 1938 r. w Gołotczyźnie. 1938) ps. Władysław Ostatnim życzeniem pisarza było spocząć Okoński, Poseł Praw- w ziemi ciechanowskiej, z twarzą zwróconą dy, urodził się w roku szkole, której za życia ofiarował swe serce dzinie szlacheckiej i którą uważał za największe swe dzieło. Zgod- w Stoczku Łukow- nie z życzeniem został pochowany na cmenta- skim na Podlasiu pol- rzu parafialnym w Sońsku k. Ciechanowa. ski pisarz, publicysta, filozof i historyk, aforysta, krytyk, publicysta po- Regina Zienkiewiczowa (1882−1965) lityczny, działacz społeczny. Uczęszczał do szkół z domu Rajkowska, córka Franciszka Rajkow- w Siedlcach i Lublinie, w latach 1866−1870 skiego, żona lekarza wojskowego Marcjana studiował w Szkole Głównej i na Uniwersytecie Zienkiewicza. Regina Zienkiewicz po śmierci Warszawskim na wydziale filologiczno-histo- ojca w 1908 r. przejęła faktyczne kierownictwo rycznym. W 1874 r. wyjechał na uniwersytet w Komitecie Opiekuńczym Szkoły Rolniczej do Lipska, gdzie uzyskał doktorat z filozofii na w Sokołówku im. Tomasza Klonowskiego, an- podstawie pracy O powstaniu praw moralnych. gażując się w utworzenie i prowadzenie w So- Po powrocie do Warszawy współpracował z pi- kołówku k. Ciechanowa szkoły rolniczej dla smem „Przegląd Tygodniowy”, gdzie publikował młodzieży z domów ubogich rolników (drobnej artykuły do 1878 r., po czym zaczął pracę w re- szlachty) w latach 1909−1939. Pisała wiersze dakcji dziennika „Nowiny”, którą kontynuował i utwory epickie. Współpracowała z wieloma pi- do 1881 r. Następnie założył tygodnik „Prawda”, smami, jak np. „Kurier warszawski”, „Bluszcz”, który redagował przez 20 lat. Od 1908 r. redago- „Siewba”, „Zaranie”, „Zarzewie”, „Zorza”, wał miesięcznik „Kultura Polska”. Dużo pisał „Świt”, „Młodzi idą” i inne. Za ich pośrednic- na tematy nie tylko społeczno-polityczne, ale twem krzewiła ideę oświaty rolniczej jako na- i krytycznoliterackie. Był także dramatopisa- rzędzia do wprowadzenia zmian społecznych rzem i nowelistą. Prowadził szeroką działalność na wsi, polegających na zaktywizowaniu i unie- społeczno-oświatową. W latach 1906−1913 zależnieniu się wsi od dworu; na łamach prasy założył i kierował Towarzystwem Kultury prowadziła nabór na kolejne kursy w Sokołów- Polskiej, którego oddział, pod jego wpływem, ku, organizowała zbiórki pieniężne na utrzy- powstał także w Ciechanowie. Był gorącym manie Sokołówka. Tak jak na warszawskiej rzecznikiem postępu, oświaty i kultury, wal- pensji Zuzanny Morawskiej, w Sokołówku czył o równe prawa dla kobiet, Żydów, zwalczał również prowadzono tajne nauczanie, skutecz- konserwatyzm, wstecznictwo i klerykalizm, nie przeciwstawiając się polityce rusyfikacyjnej za największe dzieło swojego życia w tej dzie- zaborcy. Regina Zienkiewiczowa kierowała Ko-

Powiat ciechanowski 59 mitetem Opiekuńczym Uniwersytetu w Soko- w. był w Wiedniu, Pradze i Szwajcarii, gdzie łówku bez przerwy ponad 50 lat. wkrótce dostał posadę w bibliotece Polskiego Muzeum Narodowego w Rapperswilu. Tam Stefan Żeromski powstały m.in. Syzyfowe prace. W latach 1895 (14.10.1864−20.11. i 1898 ukazały się zbiory opowiadań Żerom- 1925) urodził się skiego. Po powrocie do kraju w 1897 r. praco- w Strawczynie, w rodzi- wał jako pomocnik bibliotekarza w Bibliotece nie zubożałej szlachty Ordynacji Zamojskiej w Warszawie. Ukazały herbu Jelita. Pisarz, się wówczas Syzyfowe prace, a wkrótce potem dramaturg, publicysta. Ludzie bezdomni. W 1904 r. S. Żeromski wy- W 1874 r. rozpoczął dał Popioły, które dały pisarzowi sukces i po- naukę w Męskim Gim- zwoliły wyjechać do Zakopanego, gdzie mógł nazjum Rządowym podreperować nieco zdrowie i jednocześnie w Kielcach. Z tego okresu pochodzą jego pierw- tworzyć. W tym czasie poświęcił kilka prac ru- sze próby literackie – wiersze, dramaty, przekła- chowi rewolucyjnemu z lat 1905−1907. Będąc dy z literatury rosyjskiej. Zadebiutował w 1882 r. w Zakopanym, prowadził ożywioną działal- w numerze 27 „Tygodnika Mód i Powieści” ność społeczną. Zainicjował utworzenie Uni- przekładem wiersza Lermontowa i w „Przyja- wersytetu Ludowego, a także kursy dokształ- cielu Dzieci” wierszem Piosenka rolnika. Cięż- cające dla uczniów szkoły rzemieślniczej. ka sytuacja materialna późniejszego autora W jego domu była prowadzona ochronka Przedwiośnia i gruźlica, na którą był chory, i tajna szkoła. Z kolei w Nałęczowie z jego ini- uniemożliwiły uzyskanie matury. Gimnazjum cjatywy powstała robotnicza grupa teatralna jednak ukończył i rozpoczął studia w Instytu- pod kierunkiem Józefa Gardeckiego, która wycie Weterynarii w Warszawie. Tam zetknął się stawiła zakazaną wówczas III część Dziadów z ruchem socjalistycznym, działał m.in. w taj- A. Mickiewicza. W 1909 r. wyjechał do Paryża. nej akcji oświatowej wśród rzemieślników i ro- Po powrocie w 1913 r. do Zakopanego został botników. W 1887 r. sytuacja finansowa zmu- współzałożycielem Organizacji Narodowej. siła S. Żeromskiego do pozostawienia studiów Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i rozpoczęcia pracy w charakterze guwerne- przeniósł się do Warszawy. W 1922 r. ukaza- ra. Pracował w domach ziemiańskich, m.in. ła się jego powieść Wiatr od morza, za któ- w okolicach Siedlec i w Nałęczowie, a w okre- rą otrzymał Państwową Nagrodę Literacką. sie od 15.07.1887 r. do 26.08.1887 r. w Szul- W 1924 r. opublikował Przedwiośnie. W 1925 r. mierzu (gm. Regimin, pow. ciechanowski). założył PEN Club, zostając jego pierwszym Swoje wrażenia z pobytu na ziemi ciecha- prezesem. Zmarł 20 listopada 1925 r. Został nowskiej uwiecznił w Dziennikach i w rysach pochowany na cmentarzu ewangelicko-refor- postaci wielu późniejszych utworów, m.in mowanym w Warszawie. W 1928 r. w Nałęczo- w Rozdziobią nas kruki, wrony... . Od 1889 r. wie otwarto muzeum poświęcone Stefanowi zaczął już publikować, m.in. w „Tygodni- Żeromskiemu. ku Powszechnym”. Na początku lat 90. XIX

60 Tradycja Mazowsza Powiat ciechanowski 61 Przewodnik subiektywny po powiecie ciechanowskim

Ciechanów (siedziba powiatu i gminy)

34 Okazałe mury średniowiecznego zamku Książąt Mazowieckich

iechanów, miasto położone nad rzeką (Ciechanów–Gołymin–Maków Mazowiecki– CŁydynią, jest siedzibą powiatu i gminy, Różan–Ostrów Mazowiecka). Z Ciechanowa a w latach 1975–1998 był ośrodkiem woje- prowadzą drogi wojewódzkie: w kierunku pół- wódzkim. Liczy obecnie ok. 50 tys. miesz- nocnym: nr 615 (Ciechanów–Stupsk–Mława), kańców. Historycznie jest stolicą ziemi cie- nr 616 (Ciechanów–Grudusk–Mława) oraz chanowskiej. Położony 87 km od Warszawy w kierunku północno-wschodnim nr 617 i 32 km na wschód od drogi krajowej nr 7 War- (Ciechanów–Szulmierz–Przasnysz). szawa–Gdańsk. Przez miasto przebiega magi- Nazwa Ciechanów, pierwotnie Czechonów strala kolejowa E-65 Warszawa–Gdańsk. Spo- (1244 r. Czechonow) oznaczała „gród Cie- tykają się tu: droga krajowa nr 50, prowadząca chona” od złożenia imiennego Ciechosław z zachodu (Sochaczew–Płońsk–Ciechanów), i jego licznych skrótów: Ciechan, Ciechon, z drogą krajową nr 60 w kierunku wschodnim Ciechost i inne. Istniał już w XI w., w tzw.

62 Tradycja Mazowsza 35

35 Dziedziniec kryje również budowlę nawiązującą do założenia Domu Małego

falsyfikacie mogileńskim (nadania w 1065 r. ka kultowego zdecydował o powstaniu grodu dla benedyktynów z Mogilna) występuje Ce- w miejscu niezbyt dogodnym, na sąsiednim chonow. Krzyżują się tu od wieków główne wzgórzu, zapewne sztucznie powiększonym, szlaki handlowe z północy na południe i ze które z biegiem czasu przejęło nazwę wzgó- wschodu na zachód (z Wielkopolski i Ślą- rza kultowego (tj. Farskiej Góry). Przyjęcie ska na Ruś i Litwę). Badania archeologiczne istnienia ośrodka kultowego pociąga za sobą przeprowadzone w pobliżu ciechanowskiego wniosek o powstaniu grodu w okresie przed- ratusza w 1991 r. odkryły ślady najwcześniej- chrześcijańskim. Wiele wskazuje na funk- szego osadnictwa w postaci osady tzw. kultury cjonowanie w Ciechanowie ważnego ośrodka wielbarskiej (II–IV w.). Początki Ciechanowa handlowego o licznych kontaktach lokalnych są związane z osadą na podgrodziu i z grodzi- i ponadregionalnych. Świadczy o tym odkry- skiem. Znajdują się one na zboczu sztucznie cie kilku skarbów z wczesnego średniowiecza podwyższonego wzniesienia zwanego, wraz w samym Ciechanowie i najbliższej okoli- z drugim, wyższym wzgórzem, na którym cy. Na przykład w 1868 r. dokonano odkrycia znajdowało się prastare miejsce kultu sło- skarbu zawierającego 1800 monet arabskich wiańskiego boga Swarożyca, Farską Górą. i bizantyjskich datowanych na VIII–X w., W miejscu pogańskiego kultu została później a w 1890 r., w okolicach obecnego dworca kole- ulokowana pierwsza świątynia chrześcijań- jowego, wykopano największy skarb, składają- ska. Jak pisze znany historyk regionalista, cy się z 4800 różnego pochodzenia monet oraz Aleksander Kociszewski: Zapewne ośrodek srebrne ozdoby, naszyjniki, kolczyki i pacior- ten integrował okoliczne rody dając podstawy ki. Badania archeologiczne dowodzą zasiedle- do wspólnych działań, w efekcie mając działa- nia Farskiej Góry już w VII w. Najprawdopo- nie państwowotwórcze. Fakt istnienia ośrod- dobniej ok. 300 m w kierunku północnym od

Powiat ciechanowski 63 36

36 Spacer po murach obronnych pozostawia miłe wspomnienia

grodu znajdowała się osada (odkryto tam pie- nym duże ilości półfabrykatów naczyń glinia- ce garncarskie, co sugeruje osadę garncarską nych, z kolei w Goryszach była prawdopodob- i wyjaśnia nazwę podgrodzia – „Zdunska”). nie osada bursztyniarska. Wygląda na to, że Poniżej Farskiej Góry, od strony zachodniej, gród obronny na obecnej Farskiej Górze sta- znajdowała się prawdopodobnie druga osada, nowił centrum plemienne. Aleksander Koci- położona w pobliżu przeprawy przez rzekę. szewski wysuwa hipotezę dotyczącą istnienia Z kolei na wschód od grodu został zlokalizo- w Ciechanowie centrum wielkiego plemienia wany także wczesnośredniowieczny cmentarz mazowieckiego. z charakterystycznymi grobami w obstawie W końcu X w. gród ciechanowski uległ spa- kamiennej i z wyposażeniem pochówków. Jak leniu. Istnieje przypuszczenie, że zniszczenia podaje badacz Ciechanowa, archeolog Ma- silnego ośrodka pogańskiego w Ciechanowie rek Piotrowski, cmentarz funkcjonował tam dokonał Bolesław Chrobry ok. 994–995 r. w XII w., sąsiadując prawdopodobnie z placem Jak podaje archeolog Marek Piotrowski: Naj- targowym, który znajdował się w miejscu starsze znaleziska wczesnośredniowiecznego dzisiejszego pl. Kościuszki. Gród i osada pod- Ciechanowa pochodzą z Farskiej Góry. Pod- grodowa stanowiły w XI–XII w. centrum admi- czas sondażowych badań archeologicznych nistracyjno-wojskowe i handlowe, otoczone na grodzisku znaleziono ułamki naczyń gli- w promieniu do 5 km wieloma wyspecjali- nianych z osady datowanej na VII wiek i licz- zowanymi osadami, np. w Rzeczkach (dziś ne przedmioty z XI–XII wieku. Skarb srebrny częściowo w obrębie miasta) była osada, z działek przy ul. Gostkowskiej, datowany w której produkowano ceramikę, o czym na XI wiek świadczy o znaczeniu osady jako świadczą odkryte na stanowisku archeologicz- ośrodka administracji i handlu. Potwierdzają

64 Tradycja Mazowsza 37

37 Znajdziemy tutaj sporo interesujących miejsc, wejście do przyziemia „Domu Dużego”

to znaleziska odważników do ważenia srebra. w Raciążu, Szreńsku, Ciechanowie, Stupsku) W okolicach grodu (przy ul. Ścigiennego) od- na prawdopodobnej drodze Jego misji do Prus, kryto grób wojownika z mieczem, datowany 16 kościołów pod jego wezwaniem. Dowodem na XII wiek, a przy ul. Orylskiej cmentarzysko niezwykłej wagi było także odkrycie w 1920 r., rzędowe także z XII wieku. Od dawna krąży podczas budowy zakrystii ciechanowskiej fary, wśród badaczy przekonanie o pobycie św. Woj- pozostałości kamiennej rotundy i znalezie- ciecha w Ciechanowie w drodze misyjnej na nie w jej posadzce dwóch monet. Jedna z nich Prusy. Aleksander Kociszewski powołuje się miała napis Gnezdun Civitas. Obie pochodzi- na Rocznik Ciechanowski spisany w 1476 r. ły z XI w. Były denarami Bolesława Chrobrego. przez Stanisława z Lipia, proboszcza i pisarza Po zbadaniu budowli okazało się, że rotunda ziemi ciechanowskiej, który w swej kronice miała ok. 7 m średnicy i była zbudowana z du- wykorzystał wcześniejsze (prawdopodobnie żych głazów połączonych ubitą gliną. Grubość XII-wieczne) zapiski: W owym czasie przybył ścian wynosiła ok. 1m. Posadzka rotundy była na Mazowsze Święty Wojciech, aby prawdziwą brukowana. Kościół pw. św. Wojciecha (rotun- wiarę utwierdzać. Wtedy to mąż święty głosił da) w 1267 r. został spalony podczas najazdu Ewangelię Chrystusową w Ciechanowie (in Litwinów. Po niepowodzeniu misji św. Woj- Tehnov) na górze Swarożysko, stąd pospieszył ciecha i postępującego jego śladem Brunona do ziemi Prusów. I umęczony został w trzy- z Kwerfurtu, który zginął na pograniczu pru- dzieści dni po opuszczeniu grodu w ósme ka- sko-jaćwieskim prawdopodobnie ok. 1009 r., lendy majowe. Świadkiem śmierci św. Wojcie- Bolesław Chrobry zapoczątkował podboje cha miał być zakonnik i tłumacz, benedyktyn ziem pruskich. Jego droga wiodła przez Cie- Bogusza, który jakoby wrócił do Ciechanowa chanów. Około 1000 r. gród prawdopodobnie i wzniósł tu kościół pw. św. Wojciecha (w miej- został spalony, a następnie odbudowany ok. scu, gdzie dzisiaj stoi kościół farny). Jednym 1010 r. Osada wraz z grodem były wielokrotnie z dowodów potwierdzających obecność św. niszczone, m.in. w 1180 r. gród przeżył najazd Wojciecha na Mazowszu jest występowanie Pomorzan. W 1244 r. Prusowie napadli na (zwykle tam, gdzie były pogańskie grody, m.in. Mazowsze. W czasie, jak pisze Stanisław Pa-

Powiat ciechanowski 65 zyra, najazdu łupieżczego, rabowali, brali do w średniowieczne miasto. Pierwsza lokacja niewoli, zabijali wieśniaków, a miasta i wsie miasta miała miejsce prawdopodobnie w po- spalili, aż po Ciechanów. Na zbierających się łowie XIV w., tj. ok. 1355 r. Od XIV w. Ciecha- do odwrotu Prusów, obciążonych łupami, by- nów pełnił formalnie funkcję stolicy ziemi cie- dłem i jeńcami napadło pod Ciechanowem chanowskiej i powiatu sądowego, a od XV w. rycerstwo mazowieckie i łęczyckie. Po zacię- ośrodka starostwa grodowego. W latach tej walce, w której dziewięćset Prusów zabito, 1356–1361 książę Siemowit III wraz z żoną dwustu wzięto do niewoli, a resztę rozproszo- Eufemią założył i uposażył klasztor Augustia- no, uwolniono jeńców i oddano odbite łupy nów wraz z budową kościoła pw. św. Marcina. wieśniakom, którzy znacznie przyczynili się Zakonnicy przybyli do Ciechanowa w 1358 r. do odniesionego zwycięstwa. W 1267 r. Litwi- (zakon został skasowany po powstaniu stycz- ni, Prusowie i Jaćwingowie zniszczyli m.in. niowym w 1864 r.). O znaczeniu Ciechanowa Ciechanów i okolice. W 1337 r. Ciechanów zo- w tym okresie może także świadczyć dokument stał spalony przez księcia litewskiego Olgier- z 1355 r., w którym zostaje wymieniony wśród da. Pomimo poważnych zmian, jakie zaszły najważniejszych mazowieckich miejscowości w stosunkach społeczno-politycznych na prze- stanowiących lenno księcia Siemowita III. łomie XIV i XV w., Ciechanów spełniał nadal Murowany zamek w Ciechanowie został po- ważną funkcję obronnego bastionu. Miasto budowany prawdopodobnie także przez księ- liczyło w tym czasie ok. 3 tys. mieszkańców. cia Siemowita III w połowie XIV w. W XV w. Głównym zadaniem stała się obrona przed następuje intensywny rozwój miasta, mimo Krzyżakami będącymi od 1226 r. groźnymi są- np. najazdów Krzyżaków w 1463 r. czy pożaru, siadami ziemi ciechanowskiej od północy. Już który strawił miasto i gród na Farskiej Górze w okresie formowania się państwa polskiego w 1476 r. W tym okresie szczególnie rozwinęły Ciechanów, podobnie jak inne najważniejsze się różne rodzaje rzemiosła o wysokiej specja- grody monarsze na ziemiach polskich, stał się lizacji. Wśród rzemieślników byli m.in.: złot- siedzibą rezydencjalną przedstawicieli panu- nicy, pozłotnicy, tkacze złotogłowiu, malarze, jącego, którym początkowo był pan grodowy, murarze, miecznicy, kusznicy, garbarze, ku- tj. grododzierżca. Oznaczało to utworzenie śnierze, rymarze, siodlarze, miecznicy, szewcy, w Ciechanowie kasztelanii, co świadczyło sukiennicy, krawcy, ślusarze, paśnicy, kowale, o bardzo wysokim prestiżu grodu i wpływa- kołodzieje, garncarze, powroźnicy, rzeźnicy, ło na dalszy wzrost jego znaczenia. Stając się piwowarowie. Rzemieślnicy tworzyli oddziel- siedzibą kasztelana, który miał duże kom- ne cechy. Liczba i rodzaj zawodów dowodzi petencje zarówno w kwestiach dotyczących rozwoju w Ciechanowie ośrodka gospodarcze- wojskowości, jak i administracji, a także duże go o dużym znaczeniu. Jego wagę podkreśla uprawnienia sądownicze i skarbowe, Ciecha- występowanie rzemiosł rzadko spotykanych, nów zyskał warunki do rozwoju i rozbudowy a poszukiwanych przez elitarne grupy, jak np.: różnych funkcji miastotwórczych. Pierwszym kusznicy czy miecznicy. Przyczyniło się to do grododzierżcą ciechanowskim był wojewoda wykształcenia w XV w. w Ciechanowie pełnej Wszebor. organizacji miejskiej. Istnienie kasztelanii ciechanowskiej zosta- Na wzniesieniu, gdzie pierwotnie znajdo- ło poświadczone w źródłach w połowie XIII w., wało się miejsce kultu Swarożyca, znajduje co pozwala domniemywać, że jest ona jedną się obecnie kościół farny pw. Narodzenia Naj- z najstarszych na Mazowszu. Pierwotne mia- świętszej Marii Panny. Fundacja kościelna sto powstało na dawnym podgrodziu, na któ- miała miejsce w XII–XIII w. Parafia pw. św. Jó- rym istnienie osady targowej zostało poświad- zefa została wzmiankowana w 1385 r. Kolejne czone już w XI w. Dawny wczesnośrednio- kościoły drewniane były budowane prawdopo- wieczny ośrodek rzemieślniczo-handlowy, dobnie na miejscu pierwotnej kaplicy grodo- rozwijający się przez wieki przy starym wa- wej. Obecny kościół farny zbudowano na po- rownym grodzie, przekształcił się ostatecznie czątku XVI w. (w latach 1516–1525 wzmianki

66 Tradycja Mazowsza 38

38 Przy odrobinie szczęścia może uda się zobaczyć miejsca na codzień niedostępne

o budowie kościoła, gdzie w 1522 r. był zatrud- pierwotny nieregularny kształt. Powstał on na niony mistrz murarski z Ciechanowa, Maciej przecięciu ważnych szlaków handlowych: do Baran). Janowa, Przasnysza, Pułtuska i Płońska. (Ak- W 1400 r. książę Janusz I nadał Ciechanowo- tualność tych szlaków została potwierdzona wi przywilej lokacyjny z okazji przeniesienia jeszcze w dokumentach z 1851 r., w których miasta na inne miejsce, co uzasadniał chęcią zapisano: w domu tym położnym przy ulicy ułatwienia jego dalszego wzrostu i rozwoju. Rynek Zielony i trakcie Gdańsko-Warszaw- W tym celu obdarzył miasto nowymi prawami skim egzystuje od 1808 roku zajazd, traky- i swobodami. Mieszczanie ciechanowscy uzy- ernia i szynk). Miasto było otoczone wałem skali m.in. prawo sądzenia i karania według wzmiankowanym w 1564 r. Na podstawie lu- przepisów prawa chełmińskiego we wszyst- stracji z tego samego roku Ciechanów został kich sprawach. Miasto zostało przeniesione częściowo wybrukowany, miał 404 domy i ok. na północny wschód w stosunku do stare- 2500 mieszkańców, a także cztery kościoły go grodu, w stronę nowo powstałego zamku i klasztor. Po wcieleniu w 1526 r. ziemi ciecha- obronnego w zakolu rzeki Łydyni. Stare mia- nowskiej do Korony, królowa Bona otrzymała sto nie zostało zlikwidowane. Żyło w pełnej tytułem oprawy Mazowsze wraz z tutejszym symbiozie z nowym. Nieregularne rozplano- zamkiem, na którego remont przeznaczyła wanie starego miasta widoczne jest zarówno znaczną kwotę. Za wałem rozwinęły się przed- na starych planach, jak w zachowanym do mieścia, niszczone pożarami w 1476 i 1538 r. dzisiaj pierwotnym układzie przestrzennym. W XVI w. następuje dalszy rozwój rzemiosła, Dawny rynek, zwany później Rynkiem Zielo- rolnictwa i handlu przede wszystkim z Pru- nym, a obecnie placem Kościuszki, ma do dziś sami. Na przełomie XVI i XVII w. Ciechanów

Powiat ciechanowski 67 39 40

39 Kościół farny pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny 40 Dzwonnica na Farskiej Górze

miał ok. 3000 mieszkańców. Odbywały się tu szczęścia doprowadziły do nędzy i wyludnie- sejmiki i roki grodzkie. Ziemia ciechanow- nia miasta. Dowodzą tego dane statystyczne ska miała swego kasztelana, na sejmie repre- polustracyjne: w 1616 r. w Ciechanowie było zentowało ją dwóch posłów. Ciechanowskie 635 domów i, jak podaje Bronisław Chlebow- starostwo grodowe obejmowało w tym czasie ski, stosowna do tego liczba mieszkańców, miasto Ciechanów i wsie: Chrzanowo, Czer- natomiast po wojnach szwedzkich w 2. poł. nice, Dzbanie, Giełczyn, Grzędzice, Kąty, Ko- XVII w. miasto prawie opustoszało. Dewasta- łaczkowo, Kuchary, Małowidz, Połanicę, Opi- cja Ciechanowa przez stacjonujące tu wojska nogórę, Prządzewo, Rąbiecz, Tatary. W XVII w. napoleońskie w latach 1806–1807 dokonała Ciechanów doznał ogromnych zniszczeń dzieła. w czasie wojen szwedzkich. W 1657 r. Szwedzi W 1795 r. Ciechanów został włączony do po- złupili miasto. Podczas potopu szwedzkiego wiatu przasnyskiego. W 1808 r. miasto liczy- zniszczeniu uległy kościoły: pw. św. Małgorza- ło 1359 mieszkańców. Jak podaje Bronisław ty (wzmiankowany w latach 1414–1427, który Chlebowski: W 1815 roku w Ciechanowie znajdował się w pobliżu dzisiejszego rynku), było 212 domów i 1641 mieszkańców w tym kościół pw. św. Anny, który być może później 844 pochodzenia żydowskiego. W mieście utożsamiany był z kościołem pw. św. Barbary znajdował się klasztor Augustianów zajmu- (obie świątynie poświadczone były w XVI w., jących się dawniej edukacją młodzieży, 2 ko- podobnie XVI-wieczny, drewniany kościół ścioły katolickie, z których jeden parafialny, pw. św. Piotra, a także kościół szpitalny pw. synagoga żydowska, jeden młyn wodny, dwa Świętego Ducha. Jest bardzo prawdopodobne, wiatraki, straż ogniowa w sile: sikawek ręcz- że Szwedzi wykorzystywali stare grodzisko nych 211, kadziów 5, bosaków 212. Zachowa- ciechanowskie jako nasyp dla ciężkich dział nym gmachem publicznym był zrujnowany artyleryjskich, z których był ostrzeliwany za- zamek ciechanowski, który stanowił pierwot- mek. Podczas II wojny szwedzkiej w Ciecha- nie budowlę na fundamencie z polowego ka- nowie wybuchła zaraza, która zdziesiątkowała mienia z cegły na czerwono wzniesionej, miał ludność. W 1662 r. miasto strawił ogromny postać regularnego kwadratu, którego każdy pożar, skutkiem czego król Zygmunt III wydał bok około 80 kroków mierzył. W obu narożni- przywilej, zwalniający od danin i opłat. Te nie- kach ściany na południe ku miastu zwrócone,

68 Tradycja Mazowsza 41

41 Wnętrze ciechanowskiej fary

wznoszą się dwie baszty, z których wschodnia niej kaplica pod wezwaniem św. Stanisława. za więzienie a zachodnia za arsenał służyła. W latach 1420–1429 zamek został przebu- Do pierwszej wieży nie było dostępu z dołu dowany na rezydencję książęcą. Muratorem tylko dopiero z pierwszego piętra. Przez ten był mistrz Niklos. Jak podaje B. Chlebowski, otwór wpuszczając winowajców na linach dawniejszy stan zamku opisuje lustracja na dno wieży, gdzie odbywali karę wyrokiem z roku 1580, przy oddawaniu starostwa Krzysz- przepisaną, tj. rok, tygodni sześć obowiązani tofowi Niszczyckiemu sporządzona. Wedle byli wysiedzieć. Druga wieża miała wejście niej zamek miał mieć kosztowne i obszerne od samego dołu skąd schody w samej gru- pokoje, ale w nie najlepszym stanie będące. bości jej muru umieszczone na górne piętra Most również, na rzece Łydyni zbudowany prowadziły. Obie wieże opatrzone były u góry a zamek z miastem łączący potrzebował na- licznymi strzelnicami ciosowym kamieniem prawy. Wedle lustracji z 1609 r. dachy były po- wyłożonymi a nad wielu z nich wmurowa- psute, pułapy pozawalane, w izbach piece po- ne kamienne kule jeszcze w XIX wieku były rozrzucane a szyby wybite. W kaplicy był ołtarz widoczne. Brama wjazdowa od strony miasta bez żadnego obrazu. Z tym wszystkim jeszcze w południowej ścianie zamku wykuta prowa- w r. 1646 była ta budowla w stanie miesz- dziła na jego dziedziniec, w którym mieściły kalnym gdyż w niej w dniu 1 marca tegoż się skromne zabudowania. Oprócz tego było roku nocowała Maria Ludwika, druga żona jeszcze boczne wejście w ścianie zachodniej. króla Władysława. Pierwsza wojna szwedzka Część mieszkalna zamku znajdowała się w 1657 roku doprowadziła zamek ciecha- od północy, wzniesiona prawdopodobnie na nowski do ostatecznej ruiny. W miejscu tzw. wysokość jednego piętra. Mieściła się przy domu dużego wznoszącego się ponad mury

Powiat ciechanowski 69 obwodowe części mieszkalnej zostało tylko kańcy Ciechanowa w 2. poł. XIX w. zajmowali niepokaźnych rozmiarów zabudowanie da- się rolnictwem, handlem i rzemiosłem, które chem nie sięgające wysokości murów obwo- skupiało się głównie w rękach ludności ży- dowych. Tam odbywały się sądy i miały swoje dowskiej. Największą grupę stanowili szewcy miejsce akty ziemskie i grodzkie, aż do ostat- – 360 osób, następnie kramarze zajmujący się nich czasów Rzeczypospolitej Polskiej miały sprzedażą różnych towarów – 195, a także go- tam swoje zachowanie. Po zajęciu tej części rzelnicy, kapelusznicy i bednarze. Działała też Polski przez rząd pruski, starostwo opinogór- drukarnia J. Majufesa, a od 1912 r. L. Hendla. skie, do którego należała wieś Tatary, wraz Działały szkoły żydowskie, włącznie z rabi- z powyższym zamkiem na jej terytorium nacką. Społeczność żydowska, która stanowi- zbudowanym, zamienione zostało na ekono- ła większość mieszkańców Ciechanowa, mia- mię rządową, której naddzierżawca Neuman ła własne stowarzyszenia, np. Talmud-Tora, wszystkie wewnętrzne mury zamku rozebrał Opieka nad chorymi, Towarzystwo Pogrzebo- i z nich browar w Opinogórze wystawił. Po- we oraz bibliotekę, klub sportowy „Makabi”, zostały tylko mury zewnętrzne z wyłomami i a także kółko dramatyczne. Pierwszy cmen- uszkodzeniami i dwie narożne okrągłe baszty tarz żydowski (kirkut) powstał w 1771 r. bez żadnego pokrycia. w rejonie obecnej ul. Tylnej i Zagumiennej. W XIX w. ulice w Ciechanowie były bru- W 2. poł. XIX w. w mieście znajdowały się kowane tylko częściowo, podobnie na rynku. dwa kościoły katolickie, synagoga, sąd pokoju Najważniejsze trakty przechodziły przez Cie- okręgu II należący do zjazdu sędziów w Płoń- chanów z Łomży do Płocka i z Królewca do sku, zarząd powiatu, magistrat, dwie szkoły Warszawy. W mieście były dwa małe mosty początkowe oraz prywatna 4-klasowa żeńska przez Łydynię. Funkcjonowały dwa szpitali- szkoła. W latach 1843–1844 został pobudowa- ki, w których mieściło się w tym czasie ośmiu ny, zachowany do dzisiaj, neoklasycystyczny ubogich. W Ciechanowie działały wówczas ratusz miejski wg projektu Henryka Marco- urząd burmistrzowski, urząd konsumpcyjny niego. Browar w Ciechanowie został założony i ekspedycja poczty. Kiedy w 1811 r. gen. Win- w 1864 r. Przez pierwsze miesiące istnie- centy Krasiński otrzymał od zwycięskiego cenia należał do rodziny Wilichów. W latach sarza Napoleona I Bonaparte posiadłości opi- 1864–1875 przeszedł na własność rodziny nogórskie wraz z tytułem hrabiowskim, zaczął Żebrowskich, która następnie odsprzedała go także czynić starania w kierunku przejęcia warszawskiemu przemysłowcowi i piwowa- Ciechanowa. Z inicjatywy hr. Wincentego rowi szkockiego pochodzenia Karolowi Ma- Krasińskiego i Marcina Zawadzkiego w 1. poł. chlejdowi. W latach 1878–1892 wspólnikiem XIX w. próbowano rozwinąć działania mające Machlejda był Maurycy Blumenthal. Do koń- na celu uporządkowanie i zagospodarowanie ca lat 90. XIX w. zakład był modernizowany. przestrzenne i budowlane grodu nad Łydynią. Nosił wówczas nazwę Browar Gambrinus. Mieszkańcy Ciechanowa jednak utrzymali Produkty ciechanowskiego browaru trafiały na swoje prawa do samodzielnego zarządzania europejskie wystawy m.in. w Londynie i Pa- miastem. W 1827 r. Ciechanów liczył 232 ryżu. W połowie XIX w. na terenie Gostkowa domy i 2640 mieszkańców, w tym 1644 Ży- (obecnie dzielnica Ciechanowa) działała duża dów; w 1860 r.: 227 domów, 3575 mieszkań- cegielnia Gostków, z której cegły zostały uży- ców, w tym 2394 Żydów. W 1860 r. został te m.in. przy remoncie kościoła farnego. Ce- założony katolicki cmentarz grzebalny przy gielnia pracowała jeszcze w latach 70. XX w. ul. Płońskiej. Jest to aktualnie najstarsza ne- W 1877 r. uruchomiono kolej nadwiślańską kropolia w Ciechanowie, na której znajdują się z Kowla przez Warszawę, Ciechanów, Mła- m.in. groby powstańców 1863 r. W 1880 r. było wę do Gdańska. Ciechanów stanowił jedną już w Ciechanowie 407 domów i 5469 miesz- z największych stacji przeładunkowych zboża. kańców, w tym 3761 Żydów. Jak podaje histo- Od 1867 r. Ciechanów ponownie został stoli- ryk, regionalistka Bogumiła Umińska, miesz- cą powiatu. Miasto przestrzennie zajmowało

70 Tradycja Mazowsza 42 43

42 Polichromia wykonana wg proj. Władysława Drapiewskiego po 1920 r. w kościele farnym w Ciechanowie 43 Kartusz z herbem rodu Krasińskich na murach świątyni

222 morgi i miało 2026 mórg gruntów, w tym gminy, szkoła początkowa oraz osiem domów 1745 mórg ornej ziemi. W Ciechanowie w tym ze 101 mieszkańcami. W 1882 r. powstała czasie funkcjonowały dwa browary, dwie ole- w Ciechanowie Straż Ogniowa. Jej inicja- jarnie, dwie garbarnie, młyn wodny, sześć mły- torami byli działacze ciechanowscy, m.in. nów typu koźlak. W 1882 r. na bazie majątku F. Rajkowski i okoliczni ziemianie. W latach w Szczurzynku należącego do Franciszka Raj- 1880–1890 powstał (do dziś zachowany) ze- kowskiego powstała cukrownia – największy spół budynków koszarowych, rozbudowany obiekt przemysłowy w Ciechanowie. Obok w latach 1910–1912, gdzie w latach 1919–1921 fabryki założono park i pobudowano pałacyk, stacjonował 32. Ciechanowski Pułk Piechoty, w którym mieściły się biura cukrowni. Obiekt od 1920 r. 11. Pułk Ułanów Legionowych im. ten zachował się do dziś. W tym też okresie Marszałka Edwarda Rydza Śmigłego, w latach w Chruszczewie k. Ciechanowa S. Chełchow- 1947–1994 – 3. Berliński Pułk Zmechanizo- ski założył na potrzeby cukrowni stację dowany, a od 1995 r. 1. Ciechanowski Pułk Arty- świadczalną hodowli buraka cukrowego. Na lerii. W 1888 r., dzięki inicjatywie Jana Reuta, XIX-wiecznych rubieżach Ciechanowa, jak została pobudowana nowa remiza, w której podaje historyk regionalista Ryszard Mało- mieściła się też sala teatralna ze sceną. Mimo wiecki, u zbiegu obecnych ulic Sienkiewicza, pożarów w 1842, 1845, 1888 oraz epidemii cho- Fabrycznej i Nowokolejowej znajdowały się lery, która nawiedziła miasto w 1894 i 1897 r., zabudowania tzw. Ostatniego Grosza (w tym w Ciechanowie postępowało ożywienie gospo- karczmy). W 1886 r. znajdował się tam urząd darcze i kulturalne. W 1899 r. postępowa elita

Powiat ciechanowski 71 ciechanowska, w skład której wchodzili także łała w Ciechanowie Spółdzielnia Spożywców ziemianie powiatu ciechanowskiego, mław- „Łydynia”. Sukcesywnie przybywało ludności. skiego i przasnyskiego, utworzyła Towarzy- Po zamknięciu przez władze carskie Domu stwo Wzajemnego Kredytu, świadczące usługi Ludowego, powstało Towarzystwo Śpiewa- dla osób z Ciechanowa i sąsiednich powiatów. cze „Lutnia”. Jak pisze B. Umińska: W 1911 r. Pod koniec XIX w. w Ciechanowie mieszkało ks. kanonik Remigiusz Jankowski pobudował przeszło 10 tys. osób. W 1899 r. powstał pierw- Dom Parafialny, w którym koncentrowało się szy szpital. W 1903 r. założono Towarzystwo życie kulturalne Ciechanowa. W 1912 r. zo- Drobnego Kredytu w celu obsługi włościan, stało tu otwarte pierwsze kino w Ciechanowie drobnych rzemieślników i uboższej ludności. o nazwie „Iluzjon-Oaza”. Przy kinie działała W 1906 r. powstało Ciechanowskie Koło Cy- pierwsza w mieście elektrownia uruchamiana klistów. W 1907 r. ordynat opinogórski Adam przez maszyny parowe. W 1913 r. w Ciecha- Krasiński przekazał ruiny zamku ciechanow- nowie powstał oddział Towarzystwa Nauko- skiego Straży Ogniowej, która organizowała wego Płockiego. W tym czasie w Ciechano- tam wspólnie z mieszkańcami, szczególnie wie, podobnie jak w innych miejscowościach latem, różne imprezy kulturalne. W 1923 r. w okolicy, odbywały się strajki szkolne. Pola- oba Towarzystwa Kredytowe połączyły się, cy domagali się języka ojczystego w szkołach. tworząc Bank Mieszczańsko-Rolniczy, który Miały też miejsce manifestacje patriotyczne, przetrwał do czasów współczesnych. W 2. poł. wystąpienia i strajki chłopskie; powstawały XIX w. Ciechanów stał się silnym ośrodkiem komórki PPS i SDKPiL. myśli pozytywistycznej, związanym z taki- Pierwsza wojna światowa przyniosła mia- mi wybitnymi postaciami, jak: Aleksander stu zniszczenia, a w 1915 r. epidemię cholery. Świętochowski, Aleksandra Bąkowska, Ma- W okresie międzywojennym, mimo kryzysu ria Konopnicka, Stefan Żeromski, Franciszek ekonomicznego, miasto rozwijało się i liczyło Rajkowski, Tomasz Klonowski, Regina Zien- ok. 13 650 mieszkańców (w 1921 r.). Ciecha- kiewicz i inni. W 1903 r. powstało tajne Koło nów stawał się coraz prężniejszym ośrodkiem „Viktoria”, gdzie nauczano w języku polskim, kulturalnym. Powstawały liczne organizacje oraz czytelnia publiczna prowadzona przez zawodowe i społeczne, ukazywały się czaso- Marię Zakrzewską-Raniecką. W tym samym pisma regionalne. Miasto i okoliczne miej- roku Jan Konopnicki, syn Marii Konopnic- scowości odegrały istotną rolę w wojnie pol- kiej, wydzierżawił od Krasińskich z Opinogó- sko-bolszewickiej w 1920 r. Wojska sowieckie ry młyn na rzece Łydyni w Ciechanowie i za- 8 sierpnia 1920 r. zajęły Ciechanów i idąc da- mieszkał obok, w domu przy obecnym moście lej w kierunku Warszawy, natknęły się na opór 3 Maja (odtąd M. Konopnicka stała się czę- oczekującego na nich zgrupowania wojsk gen. stym gościem w Ciechanowie, co miało wpływ Władysława Sikorskiego pod Sarnową Górą. na rozwój kulturalny i społeczny tego ośrod- W tym samym czasie jak podaje historyk, ka). W 1907 r. bibliotekę przeniesiono z jej sie- regionalista Dariusz Krawczyk: 15 sierpnia dziby przy ul. Ściegiennego do nowo otwartego została zdobyta w Ciechanowie radiosta- Domu Ludowego prowadzonego przez Reginę cja IV Armii Sowieckiej przez ułanów z 203 Zienkiewiczową z d. Rajkowską. Dom Ludo- Ochotniczego Pułku pod dowództwem mjr. wy działał przy ciechanowskim oddziale To- Zygmunta Podhorskiego. Wydarzenie to zo- warzystwa Kultury Polskiej, które powstało stało nazwane „cudem nad Łydynią”. Zdoby- z inicjatywy Aleksandra Świętochowskiego cie radiostacji wpłynęło na dezorganizację ru- (twórcy i prezesa TKP w Warszawie) i Fran- chów wojsk bolszewickich co w ostateczności ciszka Rajkowskiego w 1907 r. Realizowano miało kapitalne znaczenie dla rozstrzygnięcia tam idee pracy u podstaw, działał chór i biblio- losów Bitwy Warszawskiej. Ciechanów zo- teka, odbywały się odczyty z przedstawiciela- stał wyzwolony 19.08.1920 r. przez oddziały mi polskiej nauki i kultury (S. Wojciechowski, 205 Ochotniczego Pułku Piechoty pod do- L. Krzywicki, W. Smoleński). Od 1905 r. dzia- wództwem mjr. Bernarda Monda. W 1921 r.

72 Tradycja Mazowsza 44

44 Brama i kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny (tzw.klasztorek)

Ciechanów mógł się już poszczycić nowo po- dowali dla swoich pracowników osiedle, tzw. wołaną w niepodległej Polsce średnią szkołą „bloki”, które do dzisiaj jest zasiedlone przez ogólnokształcącą. W latach 1920–1925 został mieszkańców Ciechanowa. Podczas okupacji pobudowany przy wschodniej pierzei obecna terenie Sokołówka, położonego na rubie- nego pl. Kościuszki nieistniejący już dom, żach Ciechanowa, znajdowało się niemieckie w którym mieściło się kino „Nysa”. W 1923 r. lotnisko szkoleniowe. Jak podaje regionalista po raz pierwszy ruszyła kolejka wąskotorowa Andrzej Piotrowski: teren na którym ono się z Ciechanowa do Gruduska. Jej zadaniem było znajdowało już przed wojną Generalny Sztab przede wszystkim dowożenie buraków cukro- Wojska Polskiego przeznaczył pod ewentual- wych do ciechanowskiej cukrowni. Miało to ne tzw. „terenowe” lotnisko. Było ono prze- duże znaczenie dla rozwoju plantacji buraka znaczone dla 53 Terenowej Eskadry Obserwa- cukrowego na żyznych czarnoziemach cie- cyjnej latającej na samolotach typu „Czapla”. chanowskich. W 1928 r. został otwarty most Eskadra podlegała pod 5 Pułk Lotniczy z Wil- 3 Maja na Łydyni. W 1937 r. przystąpiono do na i Lidy. Do Sokołówka 29 sierpnia przybyli rozbudowy sieci elektrycznej i budowy wodo- technicy, mechanicy i reszta obsługi zaplecza. ciągów. Siedmiu pilotów i obserwatorów przybyło do Podczas II wojny światowej Ciechanów Sokołówka 31 sierpnia 1939 roku. 3 wrze- znalazł się w Generalnej Guberni. Dekretem śnia 1939 r. już się ewakuowali do Modlina. Hitlera z 1940 r. została utworzona Rejencja Wkrótce jesienią w Sokołówku znaleźli się Ciechanowska. Planując przebudowę miasta, Niemcy. W Sokołówku stacjonowała eska- Niemcy wyburzyli część budynków i wzdłuż dra ok. 16 samolotów typu Junkers, Heinkel kolejki i dzisiejszej ul. Sienkiewicza pobu- 111 i Dornier. Razem z obsługą naziemną

Powiat ciechanowski 73 i pracownikami zaplecza najprawdopodobniej tomiast tuż za rogatkami miasta, w gminie w Sokołówku od 1939 roku do 1944 stacjono- wiejskiej Ciechanów, powstają liczne osie- wało ok. 400 osób. Lotnisko miało charakter dla domów jednorodzinnych, które tworzą szkoleniowy, jednak na początku i pod koniec jeden organizm miejski. Samo miasto nadal wojny pełniło funkcje bojowe, latając przede się rozwija, przybywają nowi inwestorzy kra- wszystkim w kierunku na wschód. Eskadra jowi i zagraniczni. W dzielnicy przemysłowej podlegała I Dywizji szkolnej stacjonującej znajduje się Fabryka Narzędzi FANAR S.A. w Królewcu, podporządkowanej Dowództwu z siedzibą w Ciechanowie, która jest najwięk- I Floty Powietrznej w Szczecinie. Po wojnie do szym krajowym producentem narzędzi do 1959 roku lotnisko było w rękach Wojska Pol- gwintów. Na ul. Niechodzkiej powstała w la- skiego. Następnie lotnisko dzierżawił od woj- tach 90. ubiegłego stulecia jedyna tego typu ska Aeroklub Warszawski, który ostatecznie w kraju drukarnia wklęsłodrukowa należąca przekazał je w 1966 roku władzom lokalnym do wydawnictwa Bauer, gdzie drukuje się kolo- w Ciechanowie. Powstała tam Rolnicza Spół- rowe czasopisma na rynek polski i całej Europy dzielnia Produkcyjna, która w latach 90tych środkowo-wschodniej. Przy ul. Mleczarskiej ubiegłego wieku rozparcelowała na działki znajduje się włoska firma Delitissue, która cały dawny majątek Tomasza Klonowskiego, jest zintegrowanym zakładem produkcyjnym który przeznaczony był testamentem w 1899 papieru toaletowego, chusteczek i ręczników. roku na utrzymanie Szkoły Rolniczej dla dzie- Niezwykle intensywnie rozwija się firma ci ubogich rolników. CEDROB SA z zakładami przy ul. Płockiej Podczas II wojny światowej w Ciechanowie i w Ujazdówku, położonym na rubieżach Cie- i okolicach działały organizacje podziemne: chanowa, która jest potentatem w produkcji Armia Krajowa (AK), Związek Walki Zbrojnej mięsa drobiowego i jego przetworów, specjali- (ZWZ), Narodowe Siły Zbrojne (NSZ), Bata- zuje się w przetwórstwie mięsa wieprzowego liony Chłopskie (BCh) i Armia oraz Gwardia i jest także producentem mieszanek paszo- Ludowa (AL, GL). wych oraz nawozów mineralnych. Produkty Ciechanów został wyzwolony 17 stycznia „cedrobowskie” trafiają do polskich sklepów 1945 r. W 1945 r. Ciechanów liczył 11 831 oraz odbiorców w wielu krajach na całym mieszkańców. Po 1945 r. Ciechanów i okoli- świecie. W centrum miasta, przy ul. Mikołaj- ce były miejscem dużych napięć społecznych, czyka, powstało Centrum Telekomunikacji działały tu tzw. „bandy”, których członkowie o zasięgu ogólnopolskim. Przy ul. Niechodz- zostali dzisiaj rehabilitowani i nazwani Żoł- kiej w dzielnicy przemysłowej od wielu lat roz- nierzami Wyklętymi. Po wojnie większość wijają się zakłady mechaniczne, cynkownia zakładów produkcyjnych była zdewastowa- ogniowa, Metaltech-Piasecki. W Ciechanowie na. Wkrótce jednak miasto zaczęto odbudo- zarówno w dzielnicy przemysłowej, jak szcze- wywać. Pierwszym zakładem w powstającej gólnie na obrzeżach miasta powstają co roku dzielnicy przemysłowej była słynna Chłodnia. nowe przedsiębiorstwa i zakłady pracy. W sto- Już w 1961 r. Ciechanów liczył 20 364 miesz- licy powiatu jest ok. 30 szkół podstawowych, kańców. Miasto rozwijało się, powstawały ponadpodstawowych i specjalistycznych, kil- nowe zakłady pracy. Na przestrzeni wieków kanaście przedszkoli, w tym 7 państwowych, miasto pełniło różne funkcje administracyj- a także Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa, ne, zawsze jednak było centrum życia gospo- Wyższa Szkoła Menedżerska SIG, Wyższa darczego i kulturalnego w regionie. W latach Szkoła Biznesu i Zarządzania, Nauczycielskie 1975–1998 Ciechanów był stolicą wojewódz- Kolegium Języków Obcych. Przez kilkanaście twa. Wpłynęło to znacząco na jego rozwój. lat w Ciechanowie znajdowały się dwa wydzia- Po kolejnej reformie administracyjnej stał się ły zamiejscowe Akademii Humanistycznej znów siedzibą powiatu (ziemskiego). Dziś im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku. Szero- miasto liczy prawie 50 tys. mieszkańców. Od ką działalność kulturalną rozwija Powiatowe kilku lat liczba mieszkańców nie wzrasta, na- Centrum Kultury i Sztuki im. Marii Konop-

74 Tradycja Mazowsza 45

45 Dawny Zielony Rynek, w głębi budynek Muzeum Szlachty Mazowieckiej

nickiej w Ciechanowie oraz Ciechanowski liczne zakłady i przedsiębiorstwa usługowe Ośrodek Edukacji Kulturalnej Studio. Działa i usługowo-transportowe oraz centra handlo- też Powiatowa Biblioteka Publiczna z czterema we. W mieście znajduje się kilka centrów i ga- oddziałami oraz bogatą Biblioteką Regionalną. lerii handlowych oraz czynna w soboty u zbie- Gromadzeniem obiektów kultury związanych gu ul. Płońskiej i Sońskiej duża giełda samo- z mieszkańcami ziemi ciechanowskiej, opra- chodowa połączona z handlem „starociami”, cowywaniem, upowszechnianiem i edukacją działa szpital z oddziałami specjalistycznymi, zajmuje się Muzeum Szlachty Mazowieckiej kilkanaście przychodni lekarskich, ponad w Ciechanowie (także poprzez swoje oddziały 20 aptek. w Zamku Książąt Mazowieckich w Ciechano- Obecnie najciekawszymi obiektami do wie i oddziale w Gołotczyźnie, gdzie na bazie zwiedzania w Ciechanowie jest położony na Muzeum Pozytywizmu znajduje się Centrum starówce ciechanowskiej na Farskiej Górze, Kultury Drobnoszlacheckiej). Ciechanowia- w miejscu pogańskiego kultu Swarożyca nie mogą korzystać z licznych obiektów spor- i wczesnośredniowiecznego kościoła pw. św. towo-rekreacyjnych. Wiele z nich powstało Wojciecha, kościół farny. Jak pisał regiona- w ostatnich latach. Przy ul. 17 Stycznia są lista Jan Korzybski: w farze przez wiele lat kryta pływalnia, lodowisko i nowoczesne hale odbywały się sejmiki szlachty mazowieckiej sportowe. Ze względu na położenie Ciecha- podczas których dochodziło do bijatyk i awan- nowa w strategicznym miejscu komunikacyj- tur a nawet zabójstw. Jest to kościół pw. Na- nym zarówno w stosunku do całego powia- rodzenia Najświętszej Marii Panny parafii pw. tu, jak regionu, a także międzynarodowego św. Józefa. Fundacja kościelna z przełomu XII transportu samochodowego, rozwinęły się tu i XIII w. Parafia wzmiankowana w 1385 r. Praw-

Powiat ciechanowski 75 46

46 Restaurowany hotel Polonia i secesyjna kamienica Brudnickich u zbiegu ulic Ścigiennego i Warszawskiej 47 Pomnik Tomasza Kolbe w Ciechanowie

dopodobnie wcześniej znajdowała się w tym miejscu kaplica grodowa. Według niepotwier- dzonych źródeł kościół wzniesiony w 1353 r. Świątynia spłonęła w 1476 r. Obecny kościół zbudowany w 1. ćw. XVI w. (1516–1525). Do budowy użyto cegły palcówki pochodzącej z ciechanowskich cegielni polowych znajdu- jących się niedaleko dzisiejszego cmentarza parafialnego na ul. Sienkiewicza (tzw. glinki). Kościół konsekrowany przez bpa płoc- kiego Andrzeja Noskowskiego (1547–1567). Przy nawie głównej znajdują się kaplice: od strony północnej pw. Męki Chrystusa, datowana na XVI w. oraz od strony południowej pw. św. Anny, przekształcona lub wzniesiona na nowo w 1841 r. kosztem Apolonii Zembrzu- skiej. Kościół bardzo ucierpiał podczas wojen 47 szwedzkich w 1657 r., restaurowany w 1781 r.

76 Tradycja Mazowsza 48

48 Ratusz w Ciechanowie

staraniem ks. Macieja Rydzewskiego, w 1807 r. strefie ścian dużych głazów narzutowych. zdewastowany (przechodzące przez Ciecha- Widoczne są dekoracyjne ciągi główek cegły. nów wojska napoleońskie spaliły całe drew- W kościele tęcza jest ostrołukowa, sklepie- niane wyposażenie kościoła, a następnie wnę- nie gwiaździste i murowany chór muzyczny trze świątyni wykorzystali na magazyn mąki wsparty na filarach z początku XX w. W ka- i piekarnię z sześcioma piecami). W 1822 r. re- plicy (dawnej zakrystii) sklepienie kolebko- staurowany staraniem ks. Karola Bagieńskiego wo-krzyżowe. Na zewnątrz wszystkie naroża (koszty pokrywał częściowo hr. Wincenty Kra- i ściany naw bocznych opięte uskokowymi siński). W 1913 r. rozpoczęto prace restaura- szkarpami. Cokół wyodrębniony, zwieńczony cyjne wg projektu Stefana Szyllera. W 1915 r. sfazowanym gzymsem. W podmurówce daty: świątynię sprofanowali Niemcy. Staraniem ks. 1353 (wyryta w XIX w.), 1565, 1635 i napis Ja- proboszcza Remigiusza Jankowskiego prace re- cobus Kwasek oraz odciski łapek zwierzęcych. stauracyjne kościoła kontynuowano po 1920 r. W ołtarzu głównym, datowanym na ok. 1900 r., Została wówczas dobudowana m.in. nowa za- drzwiczki od tabernakulum z blachy srebrnej krystia i przebudowana kaplica południowa. z płaskorzeźbioną sceną pomnożenia chleba Po rozbudowie polichromie w świątyni wyko- i wina, sygnowane Wincenty Bogaczyk 1903. nał Władysław Drapiewski. W lewym ołtarzu bocznym obraz św. Antonie- Kościół jest trójnawowy, pseudobazyliko- go Padewskiego, sygnowane Leon Biedroński wy, budowany w stylu gotyku nadwiślańskie- 1884 r. W kościele znajdują się dwie granitowe go. Murowany z cegły o układzie gotyckim kropielnice datowane na XVI w., krucyfiks da- z użyciem w niektórych partiach zendrówki towany na poł. XVII w. oraz liczne pamiątki: układanej we wzór rombowy oraz w dolnej płyta nagrobna Stanisława Szczurzyńskiego

Powiat ciechanowski 77 (zm. 1556) z płaskorzeźbioną postacią ryce- nowskiemu, który zginął w Dachau w 1942 r.; rza w zbroi i napisem antykwą w bordiurze ks. dr. Wacławowi Gieryszewskiemu, prałato- oraz kartuszami w narożach z herbami: Osto- wi papieskiemu, dziekanowi i proboszczowi ja, Pobóg, Lubicz i Prawdzic. Są także tablice parafii ciechanowskiej po 1945 r. (zm. 1957); pamiątkowe: pierwsza z nich upamiętnia Władysławowi Guszkowskiemu, lekarzowi miejsce związane z Zygmuntem Krasińskim, powiatu ciechanowskiego (zm. 1896). Przed który tu przyjął sakrament bierzmowania kaplicą, po lewej stronie, znajduje się tablica 20 października 1822 r. (tablicę ufundowało epitafijna rodziny Kochów i Gauczów wyko- TMZC w 150. rocznicę); druga na prawym nana z czarnego marmuru, datowana na poło- środkowym filarze nawy głównej to tablica wę XIX w. Tablica epitafijna Franciszki Gruel marmurowa, poświęcona pamięci żołnierzy (zm. 1832), wykonana z wapienia, wmurowa- AK (ufundowana przez ciechanowski obwód na w elewację od strony południowej. Kolej- AK w 1993 r.), trzecia jest poświęcona żołnie- na należy do Karoliny z Bonieckich Śmigiel- rzom i oficerom 11 Pułku Ułanów Legiono- skiej, pułkownikowej (zm. 1836), wykonana wych im. Marszałka Rydza Śmigłego, pole- z marmuru, wmurowana w elewację również głych i pomordowanych za ojczyznę w latach od strony południowej; Józefa (zm. 1832) 1918–1945 (pułk stacjonował w Ciechanowie i Pawła (zm. 1839) Zambrzuskich, wykonana od czerwca 1921 r. do września 1939 r., tablicę z marmuru w piaskowcowym obramieniu, ufundowało Towarzystwo Broni i Społeczeń- fundowane w 1841 r. przez matkę, Apolonię stwo Ziemi Mazowieckiej); czwarta znajduje ze Żmijewskich Zembrzuską. W kościele się w głównej nawie na prawym filarze i jest w nawie głównej przy prawym filarze znajduje to tablica pamiątkowa Andrzeja Lubicz-Przed- się tablica epitafijna z szarego marmuru Elż- wojewskiego (zm. 1638) i jego żony Doroty biety z Dybowskich Strychalskiej oraz Fran- z Bielińskich (zm. 1640) wykonana z marmu- ciszki ze Strychalskich Wolskiej (obie zmarły ru, fundowana w 1644 r. przez syna Wojcie- w 1843 r.). Dalej w głównej kruchcie kościoła cha Aleksandra Przedwojewskiego, kasztela- jest epitafium Jana Gumowskiego (zm. 1844), na lubaczowskiego, podsędka przemyskiego. wykonane z marmuru w piaskowcowym obra- W nawie głównej na lewym filarze znajduje się mieniu. Po lewej stronie kruchty znajduje się tablica poświęcona Franciszkowi Klimeckie- tablica epitafijna Maksymiliana Majewskiego mu (1890–1993), który służył w tym kościele (1827–1881), lekarza ciechanowskiego, który do mszy świętej. W 1911 r. wyemigrował do ratując ludzi podczas epidemii cholery, sam USA, był prezesem Towarzystw Polonijnych, się zaraził i zmarł. W szkarpę elewacji połu- został pochowany w Polsce (tablicę ufundowa- dniowej został wmurowany kartusz piaskow- ła w piątą rocznicę śmierci żona Gabriela Kli- cowy z wykutym herbem własnym gen. Win- mecka). Na prawym filarze w nawie głównej centego Krasińskiego oraz orderami św. św. kościoła jest tablica pamiątkowa poświęcona Stanisława, Anny i Włodzimierza Newskiego. Janowi Kilińskiemu (1760–1819), jednemu Data wmurowania waha się między 1825 r. z przywódców Insurekcji Kościuszkowskiej i 1829 r. W zasobach kościoła jest także ornat z w 1794 r. (tablicę ufundowało Rzemiosło Po- bokami z pasa polskiego, datowany na XVIII w. wiatu Ciechanowskiego). W świątyni znajdu- Na cmentarzu kościelnym od zachodniej ją się liczne epitafia. W bocznej prawej kaplicy strony znajduje się nagrobek Michała i Marii są to tablice epitafijne poświęcone: ks. Stani- Mieszkowskich zm. 1861 r. sławowi Tenderendzie, kanonikowi płockie- Na drugim, sztucznie nadsypanym wznie- mu, prałatowi, dziekanowi i proboszczowi cie- sieniu Farskiej Góry znajduje się wystawiona chanowskiemu (zm. 1984); ks. kanonikowi, w 1889 r. dzwonnica (na miejscu starej, drew- dziekanowi i proboszczowi ciechanowskiemu, nianej XVII- wiecznej). Dzwonnica jest neogo- Remigiuszowi Jankowskiemu (zm. 1928 r.); tycka, murowana, czworoboczna. Oszkarpo- ks. Wincentemu Chabowskiemu, kanoniko- wana z kolistymi przezroczami w górnej konwi, prałatowi, od 1928 r. proboszczowi ciecha- dygnacji, ze szczytami sterczynowymi i dwu-

78 Tradycja Mazowsza spadowym dachem. Nieco poniżej dzwonnicy wymi szkarpami. W szkarpie północnej kruch- widoczne na zboczu grodzisko datowane na ty znajduje się cegła z datą 1550. Na zewnątrz X–XI w., usytuowane na lewym brzegu Łydyni, w bocznych elewacjach nawy są widoczne ślady od zachodu nad jarem dzielącym je od drugie- zamurowanych ostrołukowych arkad. W połu- go wzniesienia Farskiej Góry. Grodzisko ma dniowej i wschodniej ścianie prezbiterium śla- kształt zbliżony do stożka o owalnej podstawie dy tego samego typu dużych okien. W dolnej i ściętym wierzchołku, pierwotnie było zwień- części zamurowanego wschodniego okna jest czone wałem w kształcie podkowy, ściętym pas ornamentalny cegieł ustawionych kątowo, w czasie budowy dzwonnicy. w dolnej części ściany jest widoczna data 1353 Kolejnym interesującym zabytkowym (prawdopodobnie wyryta w XIX w.). Obok na- obiektem jest poaugustiański, gotycki muro- pis z lewej strony Mathias Wirobidus oraz nie- wany kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej czytelna data. W czasie wojen szwedzkich ko- Marii Panny, pierwotnie pw. św. Marcina bpa ściół mocno ucierpiał, prawdopodobnie wów- (zwany potocznie klasztorkiem) w parafii św. czas zostały rozebrane nawy boczne. Świą- Tekli. Znajduje się on na starym mieście, tynia została odnowiona pod koniec XIX w. przy ul. Augustiańskiej 3. Według tradycji zo- staraniem ks. proboszcza Sumowskiego. stał zbudowany w 1353 r. W obecnym stanie W okresie międzywojennym zostały wyko- wzniesiony na początku XVI w. jako trzyna- nane polichromie wg projektu Władysława wowa murowana bazylika. Prawdopodobnie Drapiewskiego. Ołtarz główny jest późnobaro- muratorem był ciechanowski mistrz murarski kowy, w jego zwieńczeniu został umieszczony Maciej Baran, wzmiankowany w 1522 r.; ten obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem datowany sam, który był obecny przy budowie kościo- na 1. poł. XVIII w., który był szczególnie czczo- ła farnego. Skutkiem dziejów historycznych ny przez o.o. Augustianów. W ołtarzu głównym i późniejszej odbudowy świątyni, zostały ro- jest Pieta z XVIII w., zasłaniana obrazem Jezu- zebrane nawy boczne, zamurowano arkady, sa Miłosiernego. W świątyni znajduje się m.in. zlikwidowano gotyckie sklepienie, a ostrołu- barokowa ambona z 1. poł. XVIII w., marmu- kowe okna zastąpiono prostokątnymi. Ko- rowa kropielniczka puklowana z XVIII w., ściół jest obecnie jednonawowy, murowany stalle z XVII w., odnawiane w XX w. W ko- z cegły, o układzie gotyckim. Opięty uskoko- ściele zachowały się dwa krucyfiksy, pierwszy

49 50

49 Kamienica Brudnickich przy ul. ściegiennego 50 Deptak przy ul. Warszawskiej

Powiat ciechanowski 79 z XVI w. i drugi z ok. XVII w. Na chórze znaj- palisadą. Duży dziedziniec zapewniał miesz- dują się organy siedmiogłosowe z XVIII w. kańcom miasta schronienie wraz z dobytkiem Przed kościołem dzwonnica-brama z 2. poł. podczas najazdu wroga. Na wprost bramy po- XIX w. Jest to budowla neogotycka, murowa- łudniowej, przy budynku bramnym (w którym na z cegły, z trzema ostrołukowymi arkadami. stacjonowała załoga wojskowa) stała wieża ka- Dużo wyższa część środkowa ma w górnej mienno-drewniana, wyniesiona ponad mury, kondygnacji parę łukowych przezroczy oraz będąca punktem obserwacyjnym i miejscem filarki ustawione kątowo i szczyty schodkowe obrony. Zmiana funkcji zamku za czasów Ja- ze sterczynami i wimpergami. nusza I Starszego, który rozpoczął przebudo- Kolejnym niezwykłym obiektem w Cie- wę zamku obronnego na rezydencję książęcą, chanowie jest gotycki średniowieczny zamek łączyła się z pobudowaniem tzw. Domu Du- pobudowany przez księcia Siemowita III naj- żego, wybrukowaniem dziedzińca i rozebra- prawdopodobniej w 1355 r. Zamek nieprzy- niem wieży. Jej kamienna podstawa, jak pisze padkowo został usytuowany poniżej centrum M. Piotrowski, służyła później jako cyster- starego i nowego miasta, na bagnach zako- na lub poidło dla koni. Na podstawie badań la prawego brzegu Łydyni. Jak przystało na ustalono także, że zamek miał po stronie średniowieczny zamek, miał pełnić funkcję zewnętrznej ściany zachodniej drewnianą obronną. Archeolog, badacz zamku ciecha- platformę, na której znajdowały się pomiesz- nowskiego, Marek Piotrowski, pisze: budow- czenia gospodarcze. Została ona w którymś niczowie zadali sobie niebywały trud na- momencie spalona. Interesującym faktem wiezienia imponującej masy drewna, gałęzi z historii zamku jest, jak podaje M. Piotrow- i fragmentów cegieł, tworząc w ten sposób ski, znany z 1494 r. opis wspaniałego skarbca platformę niezbędną do stworzenia placu księcia Janusza II, mieszczący się na ciecha- budowy. Doły fundamentowe pod mury ob- nowskim zamku. Warto także za badaczem wodowe i baszty – wykopane w rodzimym zdementować podawaną od lat za Hipolitem gruncie – wypełniono nieobrobionymi głaza- Gawareckim informację o zamieszkiwaniu mi granitowymi, a przestrzenie między nimi przez królową Bonę w zamku ciechanowskim. uszczelniono przy pomocy żwiru i mchu. Informacja jest nieprawdziwa. M. Piotrowski Prosty ten zabieg zapobiegał przesiąkaniu uważa, że Bona mogła w Ciechanowie jedynie wody w wyższe partie murów. Właściwą po- bywać, żeby dopilnować prac remontowych na dmurówkę, czyli tę część, która wznosiła się zamku, ale nie mogła w nim mieszkać. Arche- ponad powierzchnię terenu, wykonano także olog dementuje również powtarzaną informa- z granitowych głazów spojonych nieprawdo- cję o tym, że zamek ciechanowski spłonął pod- podobnie mocną zaprawą. Mury zamku mia- czas pożaru miasta w 1476 r., argumentując, ły ok. 5 m wysokości. Podmurówka sięgała do że nie było to możliwe, ponieważ zamek był od połowy wysokości ceglanych murów. Do zam- miasta oddzielony bagnami i fosą, a jedyne po- ku powadził bardzo długi drewniany most, łączenie stanowił most prowadzący nad nią do ciągnący się od północnej pierzei rynku. Jak zamku. Jak twierdzi, w pożarze tym spłonęły, podaje A. Piotrowski: most przerzucony był odbudowane po zniszczeniach z 1337 r., za- przez szeroką na 18 metrów fosę otaczającą budowania grodu na Farskiej Górze. Poświad- zamek także od wschodu i zachodu, łącząc czają to XIV–XV- wieczne znaleziska archeolo- się prawdopodobnie od północy z korytem giczne. Kolejną ciekawostkę ciechanowskiego rzeki. Zamek o kształcie prostokąta 48x57 m zamku stanowią znalezione podczas badań ma dwie zachowane do dzisiaj baszty. Badania wykopaliskowych w okolicy przedbramia archeologiczne prowadzone na początku lat w fosie dwa miecze, topór, głowica maczugi dwutysięcznych pod kierunkiem M. Piotrow- bojowej i resztki skórzanego kaftana. Jak po- skiego dowodzą, że ok. 1370 r. podnóże murów daje M. Piotrowski, najnowsze datowanie tych zamku otoczono wałem ziemno-glinianym przedmiotów to przełom XIV i XV w. Jeden o szerokości ok. 6 m, zwieńczonym podwójną z mieczy z uwagi na szczególne znaki kowal-

80 Tradycja Mazowsza 51

51 Budynek z 1913 r. przy ul. 11 Pułku Ułanów Legionowych

skie można przypisać do konkretnego warsz- większono bramę zachodnią, doprowadzając tatu funkcjonującego w Pasawie w XV w. Po- do niej drewniany pomost, rozpoczęto budowę nieważ w źródłach nie były notowane próby Domu Dużego pod kurtyną północną. Wieże zdobycia zamku przez wojska krzyżackie, i mury obwodowe podciągnięto do ok. 7,2 m. badacz zadaje pytanie, w jaki sposób te ele- Bezpośrednią przyczyną tych działań było menty uzbrojenia krzyżackiego znalazły się prawdopodobnie permanentne podmakanie w fosie zamkowej? Czy była to może próba za- dziedzińca i budynków w wyniku podniesie- władnięcia zamkiem w 1409 r., kiedy to dwaj nia się wód gruntowych na skutek spiętrzenia komturzy, ostródzki i brunsberski, spustoszy- rzeki Łydyni i Sony w rejonie Ciechanowa dla li północne Mazowsze, zabierając bydło i ko- potrzeb młynów i hodowli ryb, a także oba- nie (szkody wyceniono na 14 tys. grzywien). wa przed coraz powszechniejszymi „działa- A trzeba pamiętać, że Ciechanów był w tym mi-bombardami” stosowanymi przez wojska czasie miastem granicznym. Badania arche- krzyżackie do zdobywania twierdz. W zamku ologiczne na zamku pod kierunkiem Marka ciechanowskim od 2011 r. są realizowane ko- Piotrowskiego pozwoliły odkryć jeszcze jedną lejne etapy projektu jego rewitalizacji. Pierw- tajemnicę ciechanowskiego zamku. Okazuje szy etap został zakończony w 2013 r. Oddano się, że w początkach XV w. zamek poddano du- wówczas do użytku tzw. Dom Mały, w którym żym przeróbkom: na dziedziniec i zewnętrzne mieszczą się interesujące pomieszczenia eks- mury nawieziono ponadpółtorametrową war- pozycyjne, przybliżające historię zamku na stwę gliny. Zasypano i zamurowano bramę podstawie wykopanych artefaktów, oraz sale południową, wybudowano przedbramie i po- edukacyjne, w których odbywają się warsztaty,

Powiat ciechanowski 81 spotkania i lekcje muzealne. Od 2013 r. jest re- stokąta ze współczesną dobudówką z tyłu. alizowany kolejny etap rewitalizacji, w zakres Ratusz jest dwukondygnacyjny, podpiwniczo- którego wchodzą m.in. prace konserwatorskie ny, z czworoboczną wieżą na osi fasady, wyod- i remontowe murów obwodowych oraz wież. rębnioną ponad dachem. Układ pomieszczeń Przy ul. Płońskiej w Ciechanowie znajdu- wewnątrz dwutraktowy, a nawet trzytraktowy je się stary zabytkowy cmentarz parafial- w części wschodniej. Na osi budynku znajduje ny, gdzie grzebano zmarłych od ok. 1850 r. się wieża wtopiona w lico fasady, wyodrębnio- Cmentarz założono na terenie dawnej cegiel- na ponad dachem, wieńczona glorietą otoczo- ni. Glinę wydobywano tu prawdopodobnie ną balustradką. Dach na budynku niski, czte- już w wiekach średnich. Stąd stara nazwa tej rospadowy, kryty blachą. części miasta „glinki”. Na terenie cmentarza Na przedłużeniu północnej pierzei rynku znajduje się kaplica, w której jest zabytkowy w kierunku zachodnim, przy ul. Kilińskiego dywan datowany na XVIII–XIX w. Zabytkowa znajdują się posadowione na lewym brzegu jest także kuta żelazna brama, prowadząca na rzeki Łydyni XIX-wieczne zabudowania cie- cmentarz, wraz z murowanym ogrodzeniem chanowskiego browaru Karola Machlejda. Na z okresu międzywojennego XX w. Wśród na- przełomie lat 80. i 90. XIX w. przeszedł grun- grobków znajdują się tu mogiły powstańców towną modernizację, po II wojnie światowej styczniowych, osób zasłużonych dla Cie- stał się własnością Browarów Warszawskich, chanowa i powiatu ciechanowskiego, m.in. od których został wykupiony w 2001 r. przez Franciszka Rajkowskiego (1848–1908), dzia- austriacki koncern piwowarski Brau Union. łacza społecznego i kulturalnego, założyciela Od 2002 r. właścicielem browaru jest Marek i udziałowca Spółki Akcyjnej Fabryki Cukru, Jakubiak, który zbudował holding Browary Re- pierwszego prezesa Towarzystwa Wzajemne- gionalne Jakubiak. Od 2007 r. oficjalna nazwa go Kredytu, wykonawcy testamentu Tomasza browaru ciechanowskiego to Browar Ciechan. Klonowskiego, współtwórcy Ciechanowskie- W gotyckich piwnicach browaru znajduje się go Oddziału Towarzystwa Kultury Polskiej stylowy Pub Ciechan. W 2008 r. wyroby bro- i Domu Ludowego, na którego siedzibę prze- waru zostały wpisane przez Ministerstwo Rol- znaczył połowę swojego domu, mecenasa mło- nictwa i Rozwoju Wsi na polską listę Produk- dych utalentowanych artystów rzeźbiarzy: tów Tradycyjnych. Bolesława Biegasa i Henryka Kuny; Czesława Rynek („nowy”) został założony w czasie Słońskiego (1891–1949), redaktora i wydawcy przenoszenia miasta w nowe miejsce, zgodnie „Kroniki Ciechanowskiej”; Teodora Leonarda z przywilejem księcia mazowieckiego Janu- Młynarskiego (1904–1978), ciechanowskiego sza I z 1400 r., w okolice nowego, murowa- regionalisty, nauczyciela, poety i dramatur- nego zamku. Przed jego powstaniem funkcję ga, redaktora „Głosu Ciechanowa”, „5 Rzek”; głównego rynku miejscowości pełnił obecny Tomasza Klonowskiego (1850–1899), który plac Kościuszki, zwany wówczas „Zielonym przekazał testamentem swój majątek w Soko- Rynkiem” (do dzisiaj zachował nieregular- łówku na szerzenie oświaty wśród młodzieży ny kształt). „Nowy” rynek został zaprojek- z rodzin ubogich rolników. Znajdują się tu tak- towany w kształcie regularnego czworoboku że mogiły poległych i pomordowanych w cza- typowego dla miast lokowanych na prawie sie II wojny światowej. chełmińskim. Z każdego rogu rynku wybiega- Kolejnym obiektem zabytkowym jest cie- ły dwie prostopadłe doń ulice. Dziś są to: od chanowski ratusz. Został wzniesiony w poło- północnego wschodu – ul. Śląska i Dolna, od wie XIX w. najprawdopodobniej wg projektu północnego zachodu – Wodna i Browarna, od Henryka Marconiego i jest usytuowany przy południowego wschodu – 11 Pułku Ułanów północnej pierzei „nowego” rynku (obecnie Legionowych i Pułtuska, a od południowego pl. Jana Pawła II) na wysokim lewym brzegu zachodu – Warszawska i 17 Stycznia (dawniej Łydyni. Budynek neogotycki, murowany z Targowa). Zasadniczy układ rynku pozostał cegły, otynkowany. Zbudowany na planie pro- do dziś niezmieniony, z wyjątkiem południo-

82 Tradycja Mazowsza wej pierzei, którą Niemcy rozebrali w 1942 r. nie arkadowe. Znajduje się on przy pl. Spół- Po jej krawędzi przebiega obecnie początek dzielczym na poniemieckim osiedlu „bloki”. ul. Pułtuskiej. W latach dwutysięcznych na W jego dolnej części mieszczą się lokale han- rynku prowadzono badania archeologiczne. dlowo-usługowe. Rynek został częściowo poddany rewitalizacji. Do zabytków Ciechanowa należy zaliczyć Zlikwidowano park. Cały teren został wyłożo- także 30-metrowy komin dawnej cegielni ny płytami chodnikowymi i kostką brukową. na Gostkowie, usytuowany nieopodal osiedla W części północno-wschodniej rynku znajdu- „bloki”. Cegielnia ta, pracująca do lat 70. XX w., je się fontanna. liczyłaby obecnie już ponad sto lat. Po wyko- Ulica Warszawska powstała w średniowie- paliskach, które częściowo wokół cegielni zo- czu, łącząc stare miasto z nowym. W XIX w. stały zasypane, pozostały dwie duże glinianki stała się najważniejszym traktem Ciechano- wykorzystywane obecnie przez Ośrodek Spor- wa. W 1907 r. znajdował się tu Dom Ludowy. tów Wodnych. Budynek spłonął w 1967 r. Ulica Warszawska Na terenie obecnego osiedla mieszkanio- to główna ulica handlowa Ciechanowa. Łączy wego „Aleksandrówka”, między ul. Gwardii pl. Jana Pawła II (dawniej Rynek) z pl. Tade- Ludowej a Pułtuską, założony pod koniec usza Kościuszki (dawnym Zielonym Ryn- XIX w. cmentarz żydowski (kirkut). Podczas kiem.). Obecnie ulica jest deptakiem. II wojny światowej Niemcy zdewastowali Hala Pułtuska była reprezentacyjnym po- cmentarz. Macewy zostały użyte do wybruko- niemieckim budynkiem z lat 1942–1944. Jej wania chodników w mieście. Ostatni znany nazwa jest związana z miejscem, w którym pochówek odbył się w 1946 r. Na powierzchni jest usytuowana (przy trasie z Ciechanowa 2,26 ha zachowały się cztery nagrobki, z któ- w kierunku Pułtuska), oraz ciekawą formą rych najstarszy pochodzi z 1888 r. W latach architektoniczną. Budynek jest trzykondygna- 1958–1959 na cmentarzu wzniesiono pomnik cyjny z poddaszem, podpiwniczony. W części w formie lapidarium upamiętniający zamor- parterowej na całej długości znajduje się rząd dowanych Żydów. W 1956 r. z inicjatywy pa- półkolistych imitacji arkad, za którymi, ni- ryskiej organizacji Societe de Secours Mutuels czym w sukiennicach, znajdują się pomiesz- les Amis de Ciechanow et ses Environs (franc. czenia sklepowe. Hala jest najdłuższym bu- Stowarzyszenie Wzajemnej Pomocy Przyjaciół dynkiem w Ciechanowie – ma 130 m długości. Ciechanowa i Okolic) na cmentarzu wybudo- Niemcy pobudowali w mieście jeszcze jeden wano kamienny pomnik w kształcie schodko- taki budynek, nieco jednak krótszy i mający wej piramidy, zwieńczony kilkoma ocalałymi na połowie długości prawdziwe wykończe- macewami. W latach 1958–1959 teren cmen-

52 53

52 Ławeczka Roberta Bartolda – „Ciechanowskiego Barda” 53 Właz kanalizacyjny z herbem Ciechanowa

Powiat ciechanowski 83 54 Pomnik poświęcony bohaterom wojny polsko- -bolszewickiej 1920 r. na pl. Kościuszki

tarza ogrodzono, a lapidarium przebudowano. patriotów – żołnierzy AK i innych organizacji Na pomniku widnieje napis w języku polskim niepodległościowych. Te tragiczne wydarzenia i jidysz: Tu spoczywają prochy Żydów zamor- upamiętnia tablica z czarnego granitu; dowanych przez okupantów hitlerowskich • budynek ekspozycyjny Muzeum Szlachty w Ciechanowie. Część ich pamięci! Mazowieckiej w Ciechanowie, ul. Warszaw- Do zabytkowych budynków w Ciechanowie ska 61a. Budynek eklektyczny kryty dachów- należy także zaliczyć: ką, wzniesiony w 1925 r. z przeznaczeniem na • budynek Narodowego Banku Polskiego, Bank Spółdzielczy; ul. 3 Maja 3, dawny syndykat. Pobudowany • kamienicę Piankiego, ul. Warszawska w 1910 r.; 18 (na skrzyżowaniu z ul. Sierakowskiego). • plebanię kościoła farnego pobudowaną Modernistyczna. Wybudowana na początku przez ks. Wiktora Radzikowskiego w latach lat 30. XX w.; 1890–1897 z czerwonej cegły na miejscu starej • kamienicę Ropelewskich, ul. Warszawska drewnianej plebanii; 25. Wybudowana w 1910 r. Budynek został • budynek Powiatowej Komendy Policji, spalony podczas II wojny światowej. Odbudo- ul. 11 Pułku Ułanów Legionowych 47. Sam bu- wany w latach 50. XX w. Do końca XVIII w. dynek zaczęły wznosić władze carskie w 1913 r. stał w tym miejscu kościół pw. św. Ducha; na potrzeby wojska. W 1925 r. nadbudowano • secesyjną kamienicę rodziny Brudnic- drugie piętro, a cały gmach otrzymał wystrój kich, ul. ks. P. Ścigiennego 2. Zbudowana w stylu narodowym. W okresie międzywojen- w 1912 r.; nym siedziba Starostwa Powiatowego; • budynek dawnego hotelu „Polonia”, • dom mieszkalny Baranowskich, ul. 11 Puł- ul. Warszawska 34. Datowany na 1870 r. ku Ułanów Legionowych 21/23. Jak podaje Obecnie remontowany z przeznaczeniem na R. Małowiecki, Józef Baranowski sprowadził bibliotekę i powiatowe centrum kultury. się do Ciechanowa z Przasnysza. Obszerny bu- Ważnym zabytkiem Ciechanowa jest zruj- dynek wystawiono w 1925 r. na gruntach wsi nowany i niewykorzystany XIX-wieczny za- Aleksandrówka (projekt: Jerzy Korczak, wyko- bytek techniki – Cukrownia ciechanowska nawstwo: firma budowlana Bolesława Roszko). położona w zachodniej części miasta nad Przed II wojną światową mieszkał tu m.in. dr Łydynią. Pierwotnie w tym miejscu miało Karol Szwanke. Po okupacji (w latach 1945– być uzdrowisko. Zachował się także pałacyk, 1956) budynek zajmował Urząd Bezpieczeń- w którym mieściły się biura cukrowni. Obec- stwa, w którym więziono i katowano polskich nie znajduje się tam pub.

84 Tradycja Mazowsza Przy ul. Wojska Polskiego znajduje się zacho- Marszałka Edwarda Rydza Śmigłego, w latach wany Zespół Budynków Koszarowych pobu- 1947–1994 – 3 Berliński Pułk Zmechanizowa- dowany w końcu XIX w. W latach 1919–1921 ny, a od 1995 r. 1. Ciechanowski Pułk Artylerii, stacjonował tu 32 Ciechanowski Pułk Piecho- który był ostatnią stacjonującą tam jednostką. ty, od 1920 r. 11 Pułk Ułanów Legionowych im. Obecnie w koszarach nie ma wojska.

55 Budynek jednostki wojskowej w Ciechanowie 56 Figura Matki Boskiej na Farskiej Górze, przełom XIX i XX w.

Powiat ciechanowski 85 Glinojeck (siedziba gminy)

57 Dawna cukrownia w Glinojecku

iejscowość Glinojeck jest siedzibą skach i w nazwach miejscowych z drugim Mwładz samorządu miasta i gminy. Prawa członem „-jad”, np: Konojady, Kotojedy. Stąd miejskie posiada od 1993 r. Miasto i gmina można domniemywać, że określenie Glino- Glinojeck należą do powiatu ciechanowskie- jeck-Glinojad, było żartobliwym, złośliwym go, a parafia glinojecka jest podporządkowana przezwiskiem. Pierwsza wzmianka o Glino- dekanatowi ciechanowskiemu. Historycznie jecku (1403) mówi o księdzu Rafale, który miasto i gmina znajduje się na terenie ziemi w latach 1403−1412 był rektorem miejscowego zawkrzeńskiej (Zawkrze). Miejscowość jest kościoła pw. św. Stanisława Biskupa. W 1506 r. położona na zachód od Ciechanowa, nad rze- parafia należała do dekanatu płońskiego. Do- ką Wkrą, przy skrzyżowaniu drogi powiatowej kładna data powstania kościoła w Glinojecku nr 60 (Ciechanów−Płock) z drogą S7 Warsza- nie jest znana. Prawdopodobnie świątynia wa−Gdańsk. Trasy te leżą na dawnych trak- istniała już w XIII w. W 1598 r. w Glinojecku tach handlowych z południa na północ Euro- został posadowiony nowy, częściowo drewnia- py i ze wschodu na zachód. Również obecnie ny, częściowo murowany, kościół, który został położenie jest jednym z głównych czynników zniszczony w czasie wojen szwedzkich. Około wpływających na szybki rozwój miasta. 1750 r. wzniesiono następną świątynię, którą Po raz pierwszy informacja źródłowa o pa- konsekrował w 1758 r. sufragan włocławski rafii Glinoyeczsko pojawiła w 1403 r. Geneza bp Franciszek Kanigowski. Kościół spłonął nazwy Glinojeck jest upatrywana w przezwi- podczas I wojny światowej w 1915 r. Do 1916 r.

86 Tradycja Mazowsza msze odprawiano w cukrowni Izabelin. Dzię- wego (za co później został skazany na 12 lat ki staraniom ks. Stanisława Augustyńskiego ciężkich robót). Jeden z właścicieli Glinojecka został wybudowany nowy, drewniany ko- − szlachcic Piwoński – za uczestnictwo w Par- ściół, który przetrwał do 1995 r. Miał on wy- tii został po klęsce powstania pozbawiony ma- strój barokowy, z tabernakulum i chrzcielnicą jątku. Konfiskata dóbr dotyczyła także innych w stylu rokokowym. W świątyni znajdowała miejscowych ziemian, m.in.: Antoniego Bęb- się gotycka granitowa kropielnica. W latach nowskiego, Stefana Janiszewskiego, Antoniego 1981−1988 ks. proboszcz Franciszek Gal Lejmana. W powstaniu styczniowym wzięła przyczynił się do powstania w Glinojecku udział liczna grupa pracowników cukrowni murowanej świątyni, którą zaprojektował Jan „Izabelin”. W tym czasie proboszczem parafii Laube. Drewniany kościół został rozebrany. glinojeckiej był ks. Augustyn Krużmanowski. Nową świątynię konsekrował w 1988 r. bp Jan Podczas powstania styczniowego błogosławił Wosiński. oddziały powstańcze, wygłaszając patriotycz- W 1. poł. XV w. Glinojeck należał do powia- ne kazania, m.in. udzielił błogosławieństwa litu sulerzyskiego, od 1578 r. wchodził w skład czącemu ponad 100 żołnierzy oddziałowi powiatu niedzborskiego. Glinojeck był wła- pułkownika Kazimierza Wolskiego. Za swoją snością szlachty cząstkowej. W 1406 r. nale- działalność ks. Krużmanowski został skazany żał do Guntka h. Prus. W 1418 r. dziedzicem na 10-letnią zsyłkę na Sybir. W 1864 r. po wpro- Glinojecka był Mikołaj h. Prus. Na podstawie wadzeniu reformy uwłaszczeniowej Glinojeck Księgi rejestrów poborowych z 1531 r. wiado- wraz z okolicznymi miejscowościami znalazł mo, że właścicielem Glinojecka był wówczas się w gminie Młock (do 1955 r.), w powiecie Guntek syn Jana, którego majątek wynosił ciechanowskim, w województwie warszaw- 2,5 włóki. W XVIII w. miejscowość okresowo skim. W 1881 r. Glinojeck obejmował wieś należała do Glinojeckich. W 2. poł. XVIII w. i zespół dworski z parkiem i zabudowaniami dziedzicem w sąsiadujących z Glinojeckiem folwarcznymi. W miejscowości znajdował się Szyjkach był Antoni Glinojecki, po nim prze- kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa, jął majątek jego syn Franciszek. Po trzecim cegielnia, młyn wodny z tartakiem i cukrow- rozbiorze Polski w 1795 r. Glinojeck znalazł się nią zatrudniającą ok. 150 osób. Moc przerobo- w nowo powstałej prowincji Prusy Wschodnie, wa zakładu wynosiła wówczas średnio 40 tys. w departamencie płockim, powiecie przasny- korcy buraków. Od czasu pożaru, jaki miał skim. Powstanie w 1815 r. Królestwa Polskie- miejsce w cukrowni w 1881 r., w przyfabrycz- go zmieniło strukturę terytorialną. Dzisiejsze nej stajni stał zawsze przygotowany zaprzęg miasto i gmina Glinojeck znalazły się w gu- koni z całym osprzętem (wóz, sikawka ręczna, berni płockiej. drewniane kubły i bosaki) gotowym do akcji W 1827 r. w Glinojecku były 22 domy gaśniczej. W 1897 r. przy fabryce „Izabelin” i 192 mieszkańców. W związku z wykupem została formalnie zarejestrowana fabryczna majątku w Glinojecku przez Spółkę Ziemską straż ogniowa. Jej zadaniem była ochrona osa- Balicki i Mayzler i wybudowaniu przez nią cu- dy fabrycznej i samej cukrowni oraz należące- krowni o nazwie „Izabelin” (od imienia córki go do niej majątku ziemskiego (stodoły, obory, właściciela) od 1859 r. rozpoczął się intensyw- chlewnie, stogi zbóż i słomy na polach itp.). ny rozwój miejscowości. Cukrownia na długie Straż ogniową tworzył wówczas oddział lata stała się nie tylko miejscem pracy, lecz ratowniczy składający się z pracowników także bardzo ważnym ośrodkiem życia spo- fabryki oraz pracowników folwarcznych, łeczno-gospodarczego Glinojecka. Kiedy wy- a koszty jej utrzymania ponosiła cukrownia. buchło powstanie styczniowe w 1863 r., dzie- Działalność ratownicza oddziału nie ogra- dzic Glinojecka Józef Nostitz-Jackowski został niczała się tylko do fabryki i Glinojecka, ale zastępcą naczelnika wojennego powiatu prza- obejmowała także okolice. Przed I wojną świa- snyskiego, a główny księgowy cukrowni, Karol tową straż glinojecka wyróżniała się dobrym Lutz, pełnił funkcję kuriera Rządu Narodo- zapleczem sprzętowym i najlepszym przygo-

Powiat ciechanowski 87 towaniem bojowym spośród straży ogniowych 1997−2010 właścicielem cukrowni „Glino- działających w sąsiednich powiatach. Pierw- jeck” był Britsh Sugar Overseas, a od 2010 r. sza wojna światowa spowodowała duże znisz- właścicielem cukrowni została spółka Pfeifer czenia na terenie Glinojecka. Szczególnie & Langen. Zakład Pfeifer & Langen Glinojeck w 1915 r., kiedy Rosjanie wycofując się, nisz- przeprowadza w ciągu roku trzy kampanie: bu- czyli wszystko, co znajdowało się na ich drodze. raczaną, sokową, trzcinową. Poza cukrownią Po odzyskaniu przez Polskę niepodległo- funkcjonują w Glinojecku mniejsze zakłady ści w 1918 r. na dobra glinojeckie składały produkcyjne, w tym cukiernie, piekarnie i ma- się: folwark Glinojeck, osada fabryczna oraz sarnie. Jest stacja benzynowa. W Glinojecku wsie: Glinojeck Żelazna, Krusz, Dukt i Juli- znajduje się: miejsko-gminny ośrodek zdro- szewo. Podczas wojny 1920 r. wielu miesz- wia (tutaj przez wiele lat odbywały się festiwa- kańców Glinojecka walczyło w legionach le muzyki romskiej), apteka, trzy szkoły pod- J. Piłsudskiego oraz w Błękitnej Armii Hallera. stawowe, dwa gimnazja, liceum ogólnokształ- W Glinojecku działała komenda POW. Pienią- cące, miejsko-gminne przedszkole, biblioteka, dze, często stanowiące duże sumy, wpłacali dworzec autobusowy. W maju 1997 r. Ochot- na rzecz POW miejscowi właściciele mająt- nicza Straż Pożarna w Glinojecku została od- ków, inteligencja, księża. W 1924 r. Przyfa- znaczona ,,Złotym Znakiem Związku OSP”. bryczna Straż Ogniowa została przekształco- Straż glinojecka jest jedną z najsilniejszych na w Ochotniczą Straż Pożarną w Glinojec- i najaktywniejszych jednostek na Mazowszu. ku, nadal finansowaną przez fabrykę. Straż W 2017 r., działająca nieprzerwanie od 1917 r. oraz orkiestra miały stroje galowe, w których przy OSP, orkiestra dęta będzie obchodzić ju- występowały podczas szczególnych uroczy- bileusz 100-lecia działalności. W Glinojecku stości, takich jak np. powitanie Prezydenta znajdują się też nowe hala i stadion sportowy Rzeczpospolitej Polskiej Ignacego Mościckie- z dobrze wyposażonym zapleczem tech- go w Ciechanowie w 1930 r. Podczas II woj- nicznym oraz boisko do gry w piłkę siatko- ny światowej strażacy glinojeccy brali czynny wą i ręczną. Stadion ma zaplecze techniczne udział w walce z okupantem. Po wojnie OSP umożliwiające organizowanie dużych imprez rozpoczęła działalność przy upaństwowionej sportowych i kulturalnych. cukrowni, która już w 1947 r. przekazała na Miasto oraz kilkanaście okolicznych miej- rzecz OSP wojskowy samochód ,,Doczka ¾”. scowości położone są w dolinie rzeki Wkry. Był to pierwszy samochód używany przez OSP Warunki naturalne i malowniczość terenu czy- do gaszenia pożarów. Od stycznia 1955 r., nią, że rzeka jest wykorzystywana turystycz- w wyniku zmiany podziału administracyjnie jako wodny szlak kajakowy. W samym nego kraju, Glinojeck stał się siedzibą władz mieście znajduje się duże kąpielisko. Są to gromadzkich. Utworzona wówczas gromada doskonałe tereny na intensywny rozwój bazy Glinojeck składała się z 10 sołectw. W 1973 r. rekreacyjno-wypoczynkowej. Obecnie Glino- nowa reforma zmieniła podział administracyj- jeck liczy ok. 3 tys. mieszkańców. W mieście ny kraju – w miejsce gromad pojawiły się gmi- zachowały się pozostałości XIX-wiecznego ny. Jedną z nich jest gmina Glinojeck. W jej dworu i folwarku wraz z resztkami alei par- skład wchodzą byłe gromady: Glinojeck, Ości- kowych. Jest to własność prywatna. Dwór jest słowo i Wola Młocka oraz częściowo dawne zrujnowany, natomiast część budynków fol- gromady Krajkowo i Dziektarzewo. W 1976 r. warcznych nowy właściciel wyremontował. rozpoczęto budowę nowej i jednej z najwięk- W latach 80. i 90. XX w. na terenie folwarku szych w kraju i Europie cukrowni „Glinojeck”. były prowadzone badania archeologiczne przez Z inwestycją była związana budowa nowocze- Agatę Byszewską, ich wyniki są bardzo intere- snego osiedla mieszkaniowego dla pracow- sujące. Okazało się, że na lewym brzegu Wkry ników. Glinojeck stał się ważnym ośrodkiem znajdował się średniowieczny gródek rycerski mieszkalno-usługowym z dużym zapleczem z zachowanymi do współczesności fragmenta- możliwości stałego zatrudnienia. W latach mi. W Glinojecku na budynku byłego Hotelu

88 Tradycja Mazowsza Robotniczego przy ul. Ciechanowskiej jest jecka w setną rocznicę powstania, utrwala umieszczona pamiątkowa tablica ufundowa- społeczeństwo Glinojecka. Na cmentarzu na przez cukrownię „Izabelin”, która została katolickim w Glinojecku znajduje się mogiła odsłonięta w 1963 r. w setną rocznicę powsta- żołnierzy 20 DP oraz kapelana 10 pułku uła- nia styczniowego. Na tablicy napis: 28 stycz- nów poległych w pobliżu Glinojecka podczas nia 1863 roku pod Glinojeckiem stoczył bój wycofywania się z Twierdzy Modlin (1939). oddział powstańców pod wodzą Kazimierza Na płycie nagrobnej napis: Wieczna chwała Wolskiego. Pamięć tej walki oraz pamięć znanym i nieznanym • za ofiarę ich życia • o licznym udziale w Powstaniu robotników w obronie Ojczyzny i niepodległości • 1939- cukrowni „Izabelin” i rzemieślników Glino- 1945 •• Ku pamięci • Rodacy A.D. 2010.

58 Zachowane budynki osiedla cukrowni Izabelin

Powiat ciechanowski 89 Gołotczyzna (gmina Sońsk)

12687

87 Karczma Dwór u Antoniego

59 Willa „Krzewnia” - dom Aleksandra Świętochowskiego

ołotczyzna jest miejscowością położoną prawa polityczne przysługujące szlachcie. Od Gnad rzeką Soną, 10 km na południowy 2. poł. XVIII w. wieś należała do rodu Osta- wschód od Ciechanowa. Znajduje się tu stacja szewskich. W 1757 r. zakupił ją od Wawrzyńca kolejowa na trasie Warszawa–Gdańsk. Czas Celińskiego, skarbnika czernichowskiego, Flo- dojazdu ze stacji Warszawa Gdańska lub War- rian Antoni Ostaszewski, skarbnik bracław- szawa Centralna to 1 godz. 20 min. Gołotczy- ski, a następnie wojski ciechanowski. Jego sy- zna jest bezpośrednio powiązana z Sońskiem, nami byli: poseł na Sejm Czteroletni Nereusz miejscowości przechodzą jedna w drugą, Ostaszewski i bp płocki Tomasz Ostaszewski. tworząc jedną społeczność. Łączy je kościół W 1827 r. w Gołotczyźnie były cztery domy parafialny, cmentarz i szkoła oraz wspólne in- i 30 mieszkańców. W 1880 r. Gołotczyzna li- stytucje usługowe. Sońsk i Gołotczyzna są po- czyła już siedem domów i 122 mieszkańców. łożone po dwóch stronach rzeki Sony, wzdłuż Kolejną dziedziczką majątku w Gołotczyźnie tej samej drogi powiatowej z Ciechanowa do była Waleria Ostaszewska, która w 1846 r. Nasielska. wyszła za mąż za Seweryna Ciemniewskiego, Nazwa Gołotczyzna wywodzi się zapewne późniejszego uczestnika powstania stycznio- od terminu „gołota” określającego przedsta- wego, dowódcę jednego z oddziałów operują- wicieli najniższej warstwy szlacheckiej, tzw. cych w okolicach Przasnysza. Być może zaan- szlachty gołoty, która w wyniku działów ro- gażowanie dziedzica w ruch niepodległościowy dzinnych lub dziejów historycznych (szcze- wpłynęło na to, że w parku gołotczyźnianym gólnie po wojnach szwedzkich) została pozba- (jak pisze L. Janikowa) w 1863 r. odbywały wiona majątku w postaci ziemi, ale zachowała się zaprzysiężenia oddziałów powstańczych.

90 Tradycja Mazowsza 6088

60 Pomnik Aleksandra Świętochowskiego

W 1880 r. Aleksandra z Sędzimirów Bąkow- kładzie już działających szkół w Pszczelinie ska, dziennikarka, tłumaczka, intelektualist- i Kruszynku, ufundowała i zalegalizowała u ka i emancypantka, pochodząca z tradycyjnej władz petersburskich szkołę żeńską jako Fer- szlacheckiej rodziny z niedalekiego Ślubowa, mę Praktyczną Gospodarstwa Domowego dla odkupiła od Stefana Czarneckiego cały gołocki Dziewcząt Wiejskich w Gołotczyźnie. Była to majątek. Obejmował on 17,5 włóki gruntów pierwsza tego typu placówka oświatowa na z całym inwentarzem, zasiewami i wyposa- północnym Mazowszu. Entuzjazm i konse- żeniem dworu, ale także z licznymi długami. kwencja działań A. Bąkowskiej spowodowały, Aleksandra Bąkowska (1851–1926) kupiła że do Gołotczyzny przeniósł się z Warszawy ten majątek, aby zgodnie z wyznawanymi publicysta, filozof, czołowy przedstawiciel pol- przez siebie ideami pozytywizmu, kształcić skiego pozytywizmu, „poseł prawdy” Aleksan- młodzież wiejską, rozwijać oświatę rolniczą, der Świętochowski (1849–1938). Z inicjatywy kształtować postawy młodych ludzi dla ich A. Bąkowskiej i A. Świętochowskiego jako własnego dobra, a także w celu integracji spo- fundatora została otwarta w Gołotczyźnie łeczności lokalnych i ich prawidłowego roz- w 1912 r. druga szkoła: Ferma Praktyczna dla woju. Pozytywiści słusznie uważali, że dobrze Chłopców Wiejskich. Pisarz nazwał ją „Brat- rozwinięta oświata na wsi pozwoli tworzyć ne”, ponieważ każdy absolwent miał po opusz- podstawy zintegrowanego, silnego gospodar- czeniu szkoły postępować w imię idei: dla zie- czo i intelektualnie społeczeństwa, które nie mi syn, dla ludu brat. podda się dzięki temu rosyjskiemu zaborcy Po odzyskaniu przez Polskę niepodległo- i w konsekwencji uzyska wolność. W 1909 r. ści, w 1920 r. fundatorzy przekazali majątek Aleksandra Bąkowska, wzorując się na przy- i budynki szkolne państwu. W 1921 r. zo-

Powiat ciechanowski 91 61

61 Dwór Aleksandry Bąkowskiej

stała ponownie uruchomiona szkoła żeńska, Po drugiej stronie ulicy, nieco w głębi znaj- a w 1924 r. męska. Po II wojnie światowej szko- duje się siedmiohektarowy park ze starod- ły w Gołotczyźnie wznowiły swoją działalność. rzewem założony jeszcze przez Aleksandrę Obecnie pełna nazwa placówki brzmi: Zespół Bąkowską, w którym mieści się Muzeum Szkół Centrum Kształcenia Rolniczego im. Pozytywizmu będące oddziałem Muzeum A. Świętochowskiego w Gołotczyźnie. W skład Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie. Obec- całego kompleksu szkolnego wchodzą obiek- nie powstaje tam Centrum Kultury Drobno- ty sportowe oraz gmach szkoły pobudowany szlacheckiej. Za bramą wejściową po prawej w latach 1959–1960, a także gospodarstwo stronie w sąsiedztwie ponad 100-letniego szkolne. W parku znajduje się dawny budynek grabu widać murowany dwór, w którym mie- szkoły „Bratne” wg projektu Romana Gutta, ściła się szkoła dla dziewcząt. Obecnie w czę- wychowanka A. Świętochowskiego. Przy szko- ści parterowej znajduje się galeria portretu le znajduje się internat, arboretum, park oraz szlacheckiego (w tym XVIII-wieczne portre- szklarnie. Szkoła dysponuje kortem do tenisa ty Celińskich) oraz galeria obrazów Adama ziemnego, stadionem sportowym i strzelnicą. Ciemniewskiego, a także kolekcja obrazów Przy głównej ulicy, 500 m za szkołą w kierun- i biżuterii braci Vetesco. Ukazane są także wnę- ku Sońska stoi dom, w którym ostatnie lata trza dworskie – salon oraz jadalnia i gabinet. życia spędził A. Świętochowski, nosi on nazwę Na piętrze są prezentowane wnętrza nawiązu- „Alma”. Na ścianie znajduje się tabliczka z na- jące tematyką do siedziby warszawskiej gazety zwą domu. Obok „Almy” stoi wysmukła trzy- „Prawda”, wydawanej przez A. Świętochow- kondygnacyjna, murowana z cegły kapliczka skiego i skupiającej warszawską inteligencję. zakończona stożkową wieżyczką, z datą 1918 r. Jedno wnętrze poświęcono życiu i działalności

92 Tradycja Mazowsza 62 63

62 Kapliczka neogotycka obok willi Alma 63 Alkierz we wnętrzu dworku drobnoszlacheckiego z Mężenina-Węgłowic

A. Bąkowskiej. „Czerwona hrabini”, bo tak ją Na końcu parku po stronie zachodniej znaj- niekiedy określano, była osobą wszechstron- duje się willa „Krzewnia” (nazwa pochodzi od nie wykształconą. Żyła i pracowała do końca krzewienia przez pozytywistów oświaty) po- swoich dni dla idei braterstwa i solidaryzmu budowana przez A. Bąkowską dla A. Święto- społecznego. Podziwiana przez wiele zasłu- chowskiego. Bryła budynku, posadowionego żonych dla kraju osób, jak i tych, dla których na końcu alei parkowej prowadzącej od dworu, się poświęciła, zmarła w Gołotczyźnie pośród jest doskonale wkomponowana w otoczenie, wychowanek swojej szkoły 9 maja 1926 r. dodając mu wręcz romantycznego uroku. Jest Zgodnie z życzeniem została pochowana to miejsce, gdzie „poseł prawdy” mieszkał, żył w Klukowie, w zwykłej mogile przy grobie i tworzył prawie 27 lat. W „Krzewni” napisał swoich rodziców. Aleksander Świętochowski m.in. największe swoje dzieło: Historię chło- poświęcił Aleksandrze Bąkowskiej epitafium, pów polskich oraz Genealogię teraźniejszości. które wyryto na nagrobnym kamieniu. Gło- Aleksander Świętochowski był orędownikiem si ono: Żyła w zacności, umarła w chwale, postępu, oświaty, kultury, zwalczał konserwa- zmartwychwstanie w czci serc wdzięcznych. tyzm, wstecznictwo, walczył o równe prawa dla Na ścianie frontowej dworu jest umieszczona kobiet. Mieszkając w Gołotczyźnie, intereso- tablica upamiętniająca założenie w nim przez wał się zarówno życiem szkoły, jak i mieszkań- A. Bąkowską szkoły rolniczej dla dziewcząt. ców tej miejscowości. Dzięki jego staraniom Przed dworem znajduje się posąg Aleksan- uruchomiono tu pocztę, przystanek kolejo- dry Bąkowskiej wykonany przez rzeźbiarza wy i spółdzielnię „Wiara”, przy której działał Jana Stępkowskiego. W sali koncertowej zespół teatralny. Aleksander Świętochowski dworu odbywają się liczne spotkania z twór- zmarł w Gołotczyźnie 25 kwietnia 1938 r. Zo- cami, poetami, pisarzami, malarzami, m.in. stał pochowany na miejscowym cmentarzu. w ramach Ciechanowskich Spotkań Muze- Ostatnim życzeniem pisarza było spocząć alnych, a także koncerty. Organizowane są w ziemi, którą umiłował, z twarzą zwróco- także cykliczne imprezy plenerowe, m.in. ną ku szkole. Pani Maria Świętochowska- „Kwiaty ogrodów i majowe muzykowanie”, Grossmanowa, wdowa po pisarzu, w 1961 r. czy „Zajazd Szlachecki”. zmuszona warunkami rodzinnymi sprzeda-

Powiat ciechanowski 93 ła „Almę”. Jednak na prośbę przedstawicieli szlacheckiej jest przybliżenie zwiedzającym Towarzystwa Miłośników Ziemi Ciechanow- realiów życia drobnej szlachty od czasów utra- skiej pozostawiła skrupulatnie zbierane przez ty przez Polskę niepodległości aż po 1945 r. siebie pamiątki po wielkim pozytywiście i całe Chodzi przede wszystkim o zwrócenie uwa- wyposażenie jego gabinetu, co dało początek gi na działalność pozytywistyczną, głównie późniejszemu muzeum. W willi „Krzewnia” oświatową, przedstawicieli tej grupy społecz- można zobaczyć gabinet pisarza, bibliote- nej. Centrum Kultury Drobnoszlacheckiej ma kę, jadalnię, kuchnię oraz pokój żony Marii. pełnić przede wszystkim funkcje edukacyjne Znalazły tu swoje miejsce również pamiątki w stosunku do odbiorców w każdym wieku, po przedwojennych szkołach rolniczych. Na ze szczególnym uwzględnieniem dzieci i mło- wprost wejścia do willi jest usytuowane gra- dzieży. Nowoczesne, komunikatywne ekspo- nitowe popiersie A. Świętochowskiego dłuta zycje, wykorzystujące multimedialne metody prof. Tadeusza Łodziany, które powstało prezentacji oraz specjalistyczne warsztaty we w 1968 r. W lewo od parkowej bramy stoją wszystkich związanych ze sobą obiektach dawne budynki gospodarcze szkoły. Obecnie znajdujących się w parku, mają podkreślać eksponowane są tam rzadko już dziś używane znaczenie i wkład kultury drobnoszlacheckiej w gospodarstwach maszyny i sprzęt rolniczy, w kulturę i historię Polski. a także dawne środki transportu, takie jak: sa- W Gołotczyźnie znajduje się cmentarz panie, bryki, wozy i wolanty. rafialny, na którym pochowani są w zbiorowej Za budynkami gospodarczymi, nad staw- mogile żołnierze polscy polegli w walce z bol- kiem, do którego wpada odgałęzienie natu- szewikami w 1920 r. Jest również grób pomor- ralnej strugi ograniczającej pierwotnie teren dowanych w czasie II wojny światowej, grób parku, znajduje się przeniesiony niedawno z Aleksandra Świętochowskiego oraz jego dru- pobliskiego przysiółka szlacheckiego Męże- giej żony Marii Świętochowskiej-Grossma- nino-Węgłowice, dworek drobnoszlachecki nowej. Tu również została pochowana Ur- rodziny Rzeczkowskich. Obok dworku został szula Rzeczkowska (ur. 30 września 1934 r. posadowiony pochodzący z tego samego miej- w Sońsku, zm. 18 lipca 1978 w Warszawie) sca spichlerzyk. Siedlisko od stawku oddziela – akordeonistka, znakomita kompozytorka sad starych odmian jabłoni. We wnętrzach jest piosenek estradowych, m.in. Cała sala śpiewa odtworzona atmosfera drobnoszlacheckiego z nami (1968), Nadleciał wiatr i Orkiestry gniazda z okresu międzywojennego. Zada- dęte (1970), Na deptaku w Ciechocinku, Bo- niem realizowanego na bazie oddziału MSZM daj bym cię była nigdy nie spotkała, Nie warto w Gołotczyźnie Centrum Kultury Drobno- było, Walc pielęgniarek.

64 Budynki inwentarskie z ekspozycją sprzętu rolniczego

94 Tradycja Mazowsza Gołymin-Ośrodek (siedziba gminy)

65 Kościół pw. św. Jana Chrzciciela w Gołyminie

iejscowość zwano dawniej Gołyminem 1930 r. wykonano nową polichromię wnętrza MStarym, a jej rodowód sięga średniowie- kościoła. W świątyni znajduje się ołtarz z cie- cza i jest ściśle związany z istnieniem parafii kawym obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem rzymskokatolickiej, która powstała pod ko- w sukience ze srebrnej blachy. W jego dolnym niec XIV w. z fundacji marszałka Sasina, pod- rogu widnieje namalowany herb Prawdzic. komendnego księcia mazowieckiego Janusza. Wieś Gołymin do połowy XVII w. była wła- Pierwsza wzmianka o kościele murowanym snością rodu Gołyńskich (lub Gołymińskich) pochodzi z 1458 r., być może fundował go Pa- herbu Prawdzic. Później przeszła ona w posia- weł z Gołymina, prepozyt pułtuski. danie Krasińskich, a ci ofiarowali ją w połowie Budowę obecnego kościoła murowanego XVIII w. kanonikom regularnym z Czerwiń- datuje się na połowę XVI w. Wzniesiono go ska, tworząc prepozyturę w Krasnem. w stylu tzw. gotyku nadwiślańskiego. Już sto Do największych wydarzeń historycznych lat później kościół wymagał poważnegp re- na tym terenie zalicza się bitwę pod Gołymi- montu, a stan jego jeszcze się pogorszył po nem, która miała miejsce 26 grudnia 1806 r. napoleońskiej bitwie pod Gołyminem (1806). Brały w niej udział wojska napoleońskie i polskie W latach 1815–1816 przeprowadzono rekon- przeciw wojskom rosyjskim, w sumie kilkadzie- strukcję drewnianego chóru i sufitu w nawie siąt tysięcy żołnierzy. W bitwie uczestniczył oso- głównej, w stylu gotyku angielskiego. Około biście cesarz Francji Napoleon Bonaparte.

Powiat ciechanowski 95 Dwusetna rocznica bitwy została uczczona obecnie drogi krajowej nr 60. Przebieg bitwy wydaniem publikacji pt. Bitwa pod Gołymi- można oglądać podczas dorocznej rekonstruk- nem, autorstwa dr. Aleksandra Kociszewskiego. cji, organizowanej przez Wójta Gminy Goły- Z tej samej okazji wybudowano pamiątko- min-Ośrodek. wy obelisk w miejscu dawnej alei parkowej,

66 67

66 Kapliczka z Osieka, gm. Gołymin 67 Rekonstrukcja bitwy pod Gołyminem 68 Pomnik zołnierzy wykletych, ufundowany przez por. Borkowskiego, wykonany przez gołyminskiego kowala Ryszarda Wylota

96 Tradycja Mazowsza Grudusk (siedziba gminy)

69 Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Grudusku wybudowany w latach1883-1893

rudusk jest jednym z najstarszych grodów nazwa miejscowości to Grudowsk, od gruda Gna Mazowszu. Miejscowość znajduje się (bryła), kamienista ziemia. Termin nawiązy- 18 km w kierunku północnym od Ciechano- wał do grodu z wałami, ubitej, stwardniałej wa. Leży przy trasie Ciechanów–Grudusk– ziemi z kamieniem. Istnieje duże prawdo- Mława i dalej w kierunku północnym na podobieństwo, że gród ten znajdował się do Olsztyn, Gdańsk lub w kierunku wschodnim, X w. na trasie szlaku handlowego z Drohi- starym traktem prowadzącym z Gruduska czyna, przez Pułtusk do handlowej osady w kierunku Przasnysza. Grudusk jest położony wikingów w Truso, posadowionej u wybrze- na pograniczu mazowiecko-pruskim nad nie- ża Bałtyku. Grudusk stanowił bazę obronną wielką bezimienną strugą będącą dopływem Mazowsza przed atakami Prusów z północy rzeki Łydyni. Centrum miejscowości zajmuje i wschodu. Badania archeologiczne prowadzo- wysokie wzniesienie zwane „Zieloną Górą”. ne od 2010 do 2015 r., wykazały, że osadnictwo Jest to wczesnośredniowieczne grodzisko da- w tym miejscu było bardzo wczesne. Odnale- towane na IX–XI w. Grudusk został wymie- ziono pozostałości fortyfikacji w postaci frag- niony w dokumencie fundacyjnym z 1065 r. mentów kamiennych fundamentów dwóch w tzw. falsyfikacie mogileńskim. Pierwotna wież obronnych oraz zarysów wałów obron-

Powiat ciechanowski 97 70 71

70 Dworek należący dawniej do Ignacego Bojanowskiego 71 Kapliczka słupowa - św. Jan Nepomucen, przy wzgórzu grodowym

nych. W grodzisku znajdowały się też liczne najprawdopodobniej w XI w. na skutek pożaru ślady budynków mieszkalnych (w tym ka- lub najazdu. Mogło to mieć związek z walką mienne konstrukcje przyziemia domów zrę- w tym czasie Mojsława (Miecława) – cześni- bowych), półziemianek, domów o konstruk- ka Mieszka II – o władzę na Mazowszu. (Po cji sumikowo-łątkowej, kamiennych pieców, śmierci króla Mieszka II i ucieczce jego syna palenisk oraz jam zasobowych. Okazało się, Kazimierza Miecław cześnik królewski objął że gród otaczał wał ziemny z kamiennym władzę na Mazowszu. Po powrocie Kazimie- płaszczem i palisadą drewnianą ulokowaną rza Odnowiciela do kraju, Miecław nie chciał na wierzchołku fortyfikacji. Od północnej oddać władzy. Był to tzw. „Bunt Miecława”). strony wejścia strzegły dwie drewniane wieże Doszło do dwóch bitew. Miecław sprzymierzył obronne, między którymi była brama, a za nią się z Prusami, przygotowując się do ostatecz- znajdował się plac targowy. U podnóża wału, nej bitwy prawdopodobnie m.in. w Grudusku również od północy, znajdowała się przy ka- i Grzebsku. Kazimierz w tym czasie sprzy- miennej grobli przystań. Gród najpewniej był mierzył się z księciem kijowskim Jarosławem wznoszony trzykrotnie. W czasie tzw. drugiej (swoim szwagrem). Doszło do wielkiej bitwy, fazy na majdanie, wewnątrz grodu, znajdo- którą Miecław przegrał. W tym czasie najpew- wała się gęsta zabudowa mieszkalna. Osada niej został zniszczony Grudusk. miała wówczas charakter prężnie działającego Po spaleniu grodu pozostałości popożarowe ośrodka administracyjnego, handlowego i fak- zepchnięto na krawędzie wzgórza, powiększa- torii przemysłowej. Na terenie grodziska po- jąc znacznie jego powierzchnię. W północnej wstały pierwsze warsztaty rzemieślnicze. Jego części grodu usypano płaskie plateau, na któ- mieszkańcy zajmowali się kowalstwem, tkac- rego wierzchołku wybudowano dwie wieże twem, rybołówstwem, wykonywaniem wyro- obronne, a między nimi wykopano wąwóz, bów z poroży i rogów. W tym okresie wznoszo- na którego końcu wzniesiono bramę obron- no domy o konstrukcji zrębowej, częściowo ną. Nowy gród miał doskonałe walory obron- zagłębione w ziemię. Zbudowany na planie ne i był bardzo silnie umocniony. We wnętrzu okręgu gród miał ok. 8 a powierzchni użytko- grodu wzniesiono liczne budynki mieszkalne wej. Ten etap dziejów Gruduska zakończył się z kamiennymi „podmurówkami” i podłogami

98 Tradycja Mazowsza oraz piecami wzniesionymi na planie prosto- notowany w 2. poł. XVI w., posiadał on mniej- kąta. Wiele domów miało wnętrza podzielone szą część Gruduska, większa część należała na część mieszkalną i gospodarczą. W części wówczas do Wojciecha Zawadzkiego. Dopie- gospodarczej znajdował się kamienny piec lub ro pod koniec XVII w. Gruduscy odsprzedali otwarte palenisko, a poziom podłogi wylepia- swoją część majątku rodzinie Grabowskich no gliną. Podczas badań archeolodzy odnaleź- herbu Pobóg. W 1641 r. Bartłomiej Zawadz- li liczne osobiste przedmioty mieszkańców ki skarbnik ciechanowski zapisał na dobrach z tego okresu, jak np.: pierścienie, kabłączki Grudusk sumę 300 zł na utworzenie szpitala skroniowe, sprzączki do pasa, metalowe i ko- w Grudusku. Ogromne szkody jakie ponio- ściane szpile. W tej grupie znalezisk, jak po- sło Mazowsze podczas potopu szwedzkiego daje kierownik badań, archeolog Stanisław Pe- dotyczyły także Gruduska. Wojna północna trykowski, do najciekawszych zaliczyć można spowodowała zubożenie szlachty. Dotyczyło srebrny pierścień wielokątny z ornamentem to także rodu Zawadzkich. W rezultacie część X, identycznym jak na rogowym zwieńczeniu dóbr gruduskich przejęli Krasińscy h. Ślepo- laski pielgrzyma z cmentarzyska w Grzebsku, wron z Krasnego. Najpewniej pierwszym był a także pierścień wielokątny z napisem runicz- Jan Korwin Krasiński, który po powrocie z nie- nym, dwie oprawy rogowe noży z ornamentem woli tureckiej ożenił się z Dorotą Nieborską, roślinnym, glinianą grzechotkę zdobioną nie- pobudował dwór i osiedlił się w Grudusku. mal identycznie jak pisanki ornamentowane Ich syn Stefan ufundował obraz Matki Boskiej kolorową polewą oraz unikatową szpilę brązo- z Dzieciątkiem w 1686 r. z napisem fundacyj- wą z przedstawieniem głowy drapieżnego pta- nym i herbem Ślepowron (Krasińskich). Ob- ka, która ma bardzo podobny styl zdobienia do raz znajduje się w ołtarzu głównym kościoła. zakończeń nahajek. O ważnej funkcji admini- Przez wiele lat ród Krasińskich pozostawał stracyjnej i fiskalnej grodziska w Grudusku w Grudusku. W tutejszym kościele znajdowa- może świadczyć odkrycie dwóch żelaznych ły się też ich metryki urodzenia. Miejscowy rylców do pisania na drewnianych tablicz- kościół był drewniany, z murowaną zakrystią. kach pokrytych woskiem. Odkryto również Kolatorami, czyli opiekunami kościoła, była pieczęć ołowianą ze znakiem Rurykowiczów. rodzina Krasińskich oraz Grabowskich. Kola- Poza tym archeolodzy odkryli wiele narzędzi torom przysługiwało prawo wyboru probosz- kowalskich, rolniczych, rogowiarskich i tkac- cza, mieli też prawo zajmowania pierwszej kich związanych z profesją i życiem codzien- ławki w kościele. Obowiązkami kolatorów nym mieszkańców grodu. było dbanie o uposażenie parafii i utrzymanie Kolejna faza rozwoju grodu Grudusk za- proboszcza. W 1720 r. dziedzicem dóbr grudu- kończyła się w XII w. Przetrwała jednak osada. skich został Adam Krasiński. Miał on liczne W XII–XIII w. ustanowiono tu parafię. Pisana posiadłości w ziemi płockiej. Był stronnikiem historia Gruduska zaczyna się w 1398 r., kiedy Stanisława Leszczyńskiego i dał się poznać to po raz pierwszy zapisano nazwę Grudow- jako uzdolniony oficer podczas walk z armią sko. W archiwach zachował się również do- carską. Po zwycięstwie Augusta III Sasa król, kument z 1407 r. Zapisano w nim Nota, quod chcąc zyskać przychylność szlachty polskiej, coram nobis Gawrzial de Grudowsk et Anula, często ją awansował. W ten sposób Adam Kra- Misczichna et Grzimka resignawerunt accio- siński został mianowany generałem majorem nem suam contra fratri suo Iasconi contra armii litewskiej. Adam Krasiński zmarł bez- Paulum. Zapis ten dotyczył podziałów mająt- potomnie, a jego majątek odziedziczyli bracia. kowych w łonie rodu rycerskiego z Gruduska. Od 1733 r. gruduskim majątkiem zawiadywał Grudusk nie stanowił jednego majątku ziem- Stanisław Krasiński, cześnik ciechanowski, skiego, ale podzielony był między kilku ryce- generał wojsk litewskich. Ożenił się z Marian- rzy. Część z nich przyjęła nazwisko Gruduski ną Szabłowską i miał córkę Teresę oraz syna herbu Prawdzic. Pierwszym znanym przedsta- Wojciecha, który przejął dobra gruduskie po wicielem tego rodu był Stanisław Gruduski śmierci ojca. Własnością Krasińskich był tak-

Powiat ciechanowski 99 że majątek Wiksin bezpośrednio sąsiadujący szlacheckie, takie jak np.: Garlino-Komonino, z Gruduskiem. Wojciech Krasiński miał czte- Garlino-Racibory, Garlino-Dębiny, Garlino- rech synów: Hilarego, Erazma, Izydora i Chry- -Zalesie, Kołaki Wielkie, Kałki Małe, Klusze- zantego – każdy z nich zrobił karierę wojskowo, Kluszewo-Sokolnik, Kluszewo-Szajec, wą. Były to czasy wojen napoleońskich, w któ- Porzyce-Pomiany, Porzyce-Trojany, Porzyce- rych wszyscy młodzi Krasińscy brali udział, -Rozwory, Pszczółki-Czubaki, Pszczółki Gór- znacznie się odznaczając. Hilary walczył pod ne, Pszczółki-Szerszenie oraz dwa pograniczne Moskwą w 1812 r. i pod Lipskiem w 1813 r. folwarki: Grudusk-Brzozowo i Grudusk-Ol- W 1815 r. został komendantem twierdzy mo- szak, powstałe na miejscu dawnych brzozo- dlińskiej, zmarł w 1820 r. Erazm Krasiński, wych lasów, od czego wywodzi się ich nazwa. również żołnierz napoleoński, zmarł wsku- W 1899 r. dobra gruduskie o powierzch- tek trudów wojennych w 1813 r. Izydor także ni 634 ha kupił od Stanisława Starzyńskiego służył u boku Napoleona, krótko był mini- Ignacy Józef Bojanowski h. Junosza (1869– strem wojny. Najmłodszy, Chryzanty, był żoł- 1956). Ignacy Bojanowski, dobrze wykształ- nierzem Legionów Dąbrowskiego. Ożenił się cony, postępowy rolnik, znający się na zarzą- z Ludwiką Orzeszkówną ze szlacheckiego rodu dzaniu dużymi gospodarstwami, rozpoczął z Ukrainy i tam się przeniósł. Dobra grudu- od remontu starych budynków mieszkalnych skie zostały sprzedane. Po III rozbiorze Polski i budowy nowych czworaków dla pracowników. w 1795 r. Grudusk znalazł się pod zaborem Pobudował także ochronkę. Równocześnie in- pruskim, wchodząc w skład tzw. Prus Nowow- tensywnie zaczął rozwijać produkcję rolną. schodnich. Od 1807 do 1815 r. Grudusk leżał W tym czasie w Grudusku pojawiły się na terenie Księstwa Warszawskiego, które po pierwsze kółka oświatowe. Wkrótce ochronkę klęsce Napoleona i Kongresie Wiedeńskim, przemianowano na szkołę powszechną, w któ- weszło w skład Królestwa Kongresowego jako rej uczono po polsku. Mimo częstych niezapo- części składowej Imperium Rosyjskiego. wiedzianych kontroli carskich wizytatorów, W 1881 r. właścicielem wsi był Ludwik nie udało się szkoły zamknąć, ponieważ dzieci Mieczyński. Majątek zajmował 1387 mórg. podczas wizytacji udawały, że uczą się rosyj- Oprócz dworu i zabudowań dworskich skich tekstów. Idąc za przykładem starszego w połowie budowanych z gliny i kamienia, brata Michała, Ignacy założył w Grudusku a w połowie z drewna, w Grudusku w 2. poł. Spółkę Handlową Rolniczą, a następnie zaini- XIX w. 533 morgi ziemi należało do włościan. cjował pierwsze gruduskie Kasy Pożyczkowo- W majątku był czynny browar, w którym wy- -Oszczędnościowe. rabiano piwo bawarskie, wiatrak, dwie kuźnie, W 1905 r., w czasie rewolucyjnych zamie- karczma i zajazd. Rozwijał się też handel ta- szek, Ignacy opowiedział się za wprowadze- baczny (co mogło wynikać z bliskości granicy niem języka polskiego do urzędów i naucza- z Prusami i nielegalnego przewożenia stamtąd niem w języku polskim w szkołach, za co różnych towarów, m.in. tytoniu). Grudusk był musiał ukrywać się przed władzami carskimi. w tym czasie centrum gminy i parafii. Znajdo- W tym samym roku założył Stowarzyszenie wał się tu kościół pw. Apostołów Piotra i Paw- Rolnicze w Przasnyszu. Od początku też brał ła oraz szkoła, do której uczęszczało ok. 100 udział w pracach Gubernialnego Towarzystwa uczniów. Liczba mieszkańców Gruduska wy- Rolniczego w Płocku. Ignacy Bojanowski za- nosiła 481 osób. Pod koniec XIX w. grodzisko siadał także w Komisji Rewizyjnej przy Towa- było wykorzystywane przez miejscowy browar, rzystwie Wzajemnego Kredytu, późniejszym który miał tam piwnice do przechowywania Spółdzielczym Banku Mieszczańskim w Cie- piwa w beczkach. W miejscowości znajdował chanowie. Jednak jego największym sukcesem się też zajazd pocztowy. Mieszkańcy zimą stała się plantacja buraków cukrowych, która ogrzewali domy torfem z okolicznych łąk. Pa- przyczyniła się do podniesienia wydajności rafia Grudusk obejmowała w tym czasie kilka gospodarstwa, a także pośrednio do wydreno- wsi włościańskich oraz liczne okolice drobno- wania większości pól. Plantacja liczyła 100 ha.

100 Tradycja Mazowsza 72

72 Grodzisko

Uprawę I. Bojanowski rozpoczął w związku na Przasnysz z zachodu armią niemiecką gen. z umową z cukrownią Krasiniec, która mia- von Gallwitza i armią rosyjską gen. Phlewego. ła także założyć w Grudusku skład buraczany Większość zabudowań w Grudusku została i wagę. Jednak w 1895 r. z powodu kryzysu, zniszczona. Do 1918 r. Grudusk znajdował się jaki dotknął cukrownie, umowa nie została pod okupacją niemiecką. Wejście w sierpniu zrealizowana. Dopiero w 1900 r. cukrownia 1918 r. Armii Czerwonej oznaczało obrabo- Ciechanów uruchomiła skład, a w 1905 r. wy- wanie mieszkańców nieomal ze wszystkiego brukowała drogę do Gruduska, co ułatwiło nie co posiadali. Wkrótce po zakończeniu dzia- tylko pobór buraków, ale stało się impulsem do łań wojennych Ignacy Bojanowski rozpoczął zwiększania ich uprawy. W 1906 r. cukrownia w Grudusku wiele inwestycji: pobudował złożyła plantatorom propozycję sfinansowa- dwór, mleczarnię oraz remizę dla straży ognio- nia melioracji. Ignacy Bojanowski podpisał wej. Zawiązał także Stowarzyszenie Pienięż- z cukrownią umowę na wydrenowanie pól na ne prowadzące w budynku dawnej karczmy bardzo dogodnych warunkach. W majątku wy- sklep kolonialny. W okresie międzywojennym drenowano 336 ha ziemi. W 1914 r. cukrownia w Grudusku działalność rzemieślniczą prowa- położyła też tory pod kolejkę wąskotorową Cie- dzili: cieśle, kołodzieje, kowale, stolarze, rzeź- chanów–Grudusk. W tym też roku Ignacy po- nicy. Działał też młyn parowy, wiatrak oraz siał najwięcej buraków, które obrodziły na pra- dwie piekarnie. W 1921 r. miejscowość gmin- wie 100 ha z przeciętnym plonem 350 q z ha. na Grudusk liczyła 403 mieszkańców, dzieli- Wybuch I wojny światowej zniweczył dalsze ła się na wieś, folwark i dwie kolonie. We wsi plany rozwoju majątku. Grudusk w lipcu 1915 r. było 58 domów, w folwarku siedem domów znalazł się na linii frontu między nacierającą i 221 mieszkańców. W 1939 r., po wkroczeniu

Powiat ciechanowski 101 73

73 Tablica informacyjna przy grodzisku „Zielona Góra”

Niemców, majątek Grudusk został przez nich z 1868 r. namalowany przez Kalinowskiego, przejęty. Ignacy Bojanowski został tam zarząd- rzeźba przedstawiająca nieznanego świętego cą. W 1945 r. wkroczyli ponownie Rosjanie. datowana na XVIII w. oraz rzeźba św. Jana Ne- Rodzina Bojanowskich do dzisiaj zachowała pomucena, a także kielich barokowy z herbem w pamięci lojalność mieszkańców Gruduska, Krasińskich z XVII w., dar Stefana Krasińskiego. którzy ukryli i nie wydali Sowietom właścicie- Do zabytków Gruduska należy również li majątku. Po wojnie Bojanowski przeprowa- spichlerz z końca XIX w. Murowany z cegły, dził się do Warszawy, gdzie zmarł w 1956 r. otynkowany, piętrowy. Zbudowany na rzucie Obecnie najważniejszym zabytkiem Gru- prostokąta z dachem czterospadowym. Za- duska jest neogotycki kościół parafialny po- chował się także murowany dworek z począt- chodzący z lat 1883–1893, wybudowany wg ku XX w. Należał do rodziny Bojanowskich do projektu Antoniego Wójcickiego, uszkodzony czasów II wojny światowej. Następnie były tu w czasie I wojny światowej został odbudowa- mieszkania pracowników PGR, a od 1981 r. ny w 1928 r. wg projektu Brunona Zborow- biura. Po upadku PGR obiekt przejęła Agencja skiego. W ołtarzu głównym znajduje się ob- Własności Rolnej Skarbu Państwa. Po bada- raz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w sukience niach archeologicznych prowadzonych na gro- z blachy srebrnej, ufundowany przez Stefana dzisku utworzono niewielki udostępniony do Krasińskiego, wojskiego ciechanowskiego, zwiedzania skansen archeologiczny. Na zbo- z napisem fundacyjnym i herbem Ślepowron czu „Zielonej Góry” znajduje się także replika (Krasińskich). Przy obrazie są tabliczki wotyw- zachowanej w skrzynkowej kapliczce figury ne. W kościele znajduje się też portret Ignace- św. Jana Nepomucena (oryginał przeniesiono go Kamieńskiego, proboszcza gruduskiego, do skansenu w Sierpcu).

102 Tradycja Mazowsza Klice (gmina Regimin)

74 Dwór w Klicach z 2. poł. XIX w.

iejscowość położona w dolinie rzeki wystawił własnym kosztem oddział ułanów. MŁydyni, 12 km od Ciechanowa, nieco Po śmierci Walentego Mościckiego w 1865 r. w bok od drogi Ciechanów, Lekowo, Regimin, spadkobiercy sprzedali Klice w 1877r. Pauli- Szulmierz. Znajduje się tu murowany dwór nowi Bojanowskiemu, szwagrowi Faustyna pobudowany w 1840 r. Pierwotnie był tu drew- Mościckiego (syna Walentego). Od 1892 r. niany parterowy dwór z 2. poł. XVIII w., na- w Klicach gospodarował Michał Bojanowski, leżący prawdopodobnie do Franciszka Ksawe- syn Paulina Bojanowskiego, podtrzymujący rego Iwanickiego, powstańca styczniowego, re- tradycje patriotyczne i obywatelskie rodu. Był publikanina, dziadka Ludwika Krzywickiego dobrym, postępowym gospodarzem, pozyty- (1859−1941) – wybitnego filozofa, socjologa, wistą, narodowym demokratą, aktywnie dzia- etnografa i działacza pozytywisty. Franciszek łającym na rzecz rozwoju oświaty rolniczej Iwanicki był po śmierci ojca Ludwika prawnym na wsi. Jego staraniem powstały na wsi spół- opiekunem wnuka. Ludwik Krzywicki często dzielnie i kółka rolnicze. W 1906 r. uruchomił tu bywał, przejmując od dziadka zainteresowa- w swoim majątku w Klicach pierwsze Kółko nia tradycją i miłością do ojczyzny (wspomina Rolnicze. Dwór w Klicach często był odwiedza- o tym w swoich pamiętnikach).W 2. poł. XIX w. ny przez późniejszego prezydenta Rzeczpospo- właścicielem dworu w Klicach został Walen- litej Ignacego Mościckiego, spokrewnionego ty Mościcki, który pobudował, zachowany do z Bojanowskimi. Po II wojnie światowej część dziś, piętrowy murowany dwór, dostawiony gruntów należących do dworu przeznaczono tylną ścianą do szczytu starego, drewniane- na utworzenie Państwowego Gospodarstwa go. W bitwie pod Rydzewem 8 sierpnia 1863 r. Rolnego w Klicach, pozostałą ziemię rozpar- poległ 18-letni Jan Mościcki (stryj Prezydenta celowano między bezrolnych i małorolnych RP), którego ojciec Walenty, właściciel Klic, chłopów. Obecnie dwór w Klicach niszczeje.

Powiat ciechanowski 103 Koziczyn (gmina Regimin)

75 Pałac z przełomu XIX i XX w. zbudowany przez Marię i Józefa Kinnelów

oziczyn jest położony w odległości 11 km nie, bodaj pierwszego (ok. 1775 r.) w powiecie Kod Ciechanowa, na najwyższym (186,1 m ciechanowskim, przytułku dla bezdomnych n.p.m.) wzniesieniu Krawędzi Opinogórskiej, chorych. Kolejnymi właścicielami Koziczy- przy starym trakcie z Ciechanowa, prowa- na byli: Antoni Nosarzewski (właściciel dóbr dzącym przez Szulmierz, Lipę, Koziczynek szulmierskich oraz Lipy), następnie rodzina do Stryjewa i Czernic Borowych. Łączą się tu Cyprysińskich (byli także dziedzicami dóbr Wzniesienia Mławskie z Wysoczyzną Ciecha- szulmierskich). Później sprowadzili się do Ko- nowską. ziczyna Kinnelowie (żona dr. Józefa Kinnela, Nazwa miejscowości Coziczino pojawia Maria z d. Cyprysińska, była wnuczką A. No- się w Metryce Koronnej w 1396 r. Prawdopo- sarzewskiego). Ich córka Maria Leokadia wy- dobnie pochodzi od nazwy osobowej Kozica. szła za mąż za Zygmunta Hubal-Dobrzańskie- W XVI w. właścicielami Koziczyna byli Jan go znakomitego lekarza okulistę, założyciela i Wojciech Koziccy (wcześniej właściciele pierwszej kliniki okulistycznej w Warszawie. majątku w Szulmierzu). W 2. poł. XVIII w. Ich córka Maria (1896−1979) w 1932 r. poślu- Koziczyn zakupił Stanisław Radzymiński, biła starszego od siebie o ponad 30 lat wdowca podkomorzy ciechanowski, posiadacz dóbr Ignacego Mościckiego, prezydenta RP, którym w Szulmierzu, był on także kolatorem kościół- opiekowała się aż do jego śmierci w 1946 r. ka w Koziczynku oraz założycielem w Koziczy- w Szwajcarii. To dzięki niej skrupulatnie

104 Tradycja Mazowsza przechowywane pamiątki rodzinne po mężu Od 1916 do 1925 r. właścicielem ok. 100-hek- (korespondencja i rzeczy osobiste) trafiły do tarowego majątku Koziczyn (mającego bardzo Archiwum na Jasnej Górze, w ten sposób zna- dobre gleby − czarne ziemie ciechanowskie) lazły się tam również dokumenty, pamiątki został Zygmunt Choromański. Majątek odku- i fotografie po rodzinie Marii, m.in. fotografia pili od niego w 1925 r. Jadwiga z Czajkowskich przedstawiająca plac tenisowy w Szulmierzu Piotrowska z mężem Stanisławem Piotrow- (ok. 1900 r.), na której widać Marię z kuzy- skim. Jadwiga Piotrowska do 1941 r. przebywa- nostwem Cyprysińskimi i ojcem Zygmuntem ła w pałacu. W lutym 1941 r. ostatecznie prze- Hubal-Dobrzańskim. jęli go Niemcy. Po II wojnie światowej w pałacu Dobra Koziczyn składały się w 2. poł. XIX w. koziczyńskim znalazła swoje miejsce szkoła, z folwarków Koziczyn i Detkensowo, wsi Kozi- która kilka lat temu została rozwiązana. czyn, osady Koziczynek i wsi Nieborzyn. Sam Pałac ma charakter neorenesansowej willi. majątek liczył ok. 1313 morgów. W Koziczynie Obecnie mieszkają w nim dwie rodziny. Po- znajduje się zespół dworski datowany na prze- zostałe pomieszczenia niszczeją. Pałac jest łom XIX i XX w., usytuowany nieco poniżej murowany z cegły, piętrowy z dwupiętrowym Krawędzi Opinogórskiej, z rozciągającym się narożnikiem. Dach czterospadowy kryty na zachód widokiem na lasy pokrywające wie- blachą. Po 1945 r. wewnątrz pałacu zostały lokilometrową, równinną przestrzeń w stronę zmienione podziały ze względu na potrzeby Płońska. Pałac został pobudowany przez Ma- szkoły. We frontowej elewacji, przed ryza- rię (de domo Cyprysińska) i Józefa Aleksandra litem zwieńczonym trójkątnym szczytem, Kinnelów. Po śmierci A. J. Kinnela, od 1905 r., znajduje się portyk złożony z czterech żeliw- majątek znalazł się w rękach inż. Brunona nych kolumienek zakończonych korynckimi Tyszki, działacza Polskiego Związku Ludo- głowicami, które podtrzymują taras otoczo- wego, współorganizatora Szkoły Ludowej Rol- ny żelazną, ozdobną kratą kowalskiej roboty. niczej tworzonej przez F. Rajkowskiego z fun- Wewnątrz zachowała się oryginalna stolarka dacji Tomasza Klonowskiego w Sokołówku. i fragmenty sztukaterii. Na ścianie z prawej Po otwarciu szkoły w 1908 r. był tam jednym strony wejścia do pałacu znajduje się pamiąt- z nauczycieli. Brunon Tyszka wykazywał rów- kowa tablica o treści: W Koziczynie 29 marca nież szczególną aktywność w zakresie przy- 1877 r. urodził się Bolesław Biegas − rzeź- wracania języka polskiego w szkołach i urzę- biarz, malarz, literat. Dziełami swymi zajął dach. W listopadzie 1905 r. B. Tyszka zorga- trwałe miejsce w dziejach polskiej kultury. nizował zjazd Polskiego Związku Ludowego. Zasłużonemu synowi ciechanowskiej ziemi Domagano się na nim przywrócenia języka Towarzystwo Miłośników Ziemi Ciecha- polskiego w urzędach i szkołach oraz zwol- nowskiej 1972. Popiersie artysty znajduje się nienia więźniów politycznych. Doprowadziło w hallu pałacu. to do spolszczenia urzędów gminnych, szkół Od strony zachodniej widoczne są pozosta- ludowych i sądów w powiecie ciechanowskim. łości parku krajobrazowego i sadu.

76 Tablica upamiętniająca miejsce urodzenia Bolesława Biegasa znajdująca się na ścianie pałacu

Powiat ciechanowski 105 Koziczynek (gmina Regimin)

77 Drewniany kościół pw. Świętej Trójcy w Koziczynku

bezpośrednim sąsiedztwie Koziczyna, skiego, Lipa, Kołaki Kwaszy, Kołaki Starusz- W ok. kilometra na południe znajduje się le, Kołaki Jadamowięta (Janowięta), Daczki, Koziczynek. Usytuowany w odległości 10 km Kołaki Ptaki, Kołaki Morgi, Kołaki Budzino, od Ciechanowa na Krawędzi Opinogórskiej, Olczuchy, Mieczki, Wola (Wierzbowska), przy starym trakcie z Ciechanowa, prowa- i Wierzbowo. Obecny kościół pw. Świętej Trój- dzącym przez Szulmierz, Lipę, Koziczynek cy został wzniesiony w Koziczynku w 1780 r. do Stryjewa i Czernic Borowych. Prawdo- Jest to obiekt trzynawowy, drewniany o kon- podobnie wieś parafialna Koziczyn (parafia strukcji zrębowej, przebudowany w końcu kozicka 1567 r.) składała się początkowo XIX w. z wolno stojącą dzwonnicą. Na belce z dwóch części: właściwej wsi i oddalonego tęczowej znajduje się późnogotycki krucyfiks. od niej niespełna kilometr kościoła. Pierwsze Ołtarz główny eklektyczny z rzeźbami świę- wzmianki o koziczyńskiej świątyni pochodzą tych Ewangelistów, płaskorzeźbą popiersia św. z 1457 r., kiedy stawiano nowy drewniany Dionizego bpa. W polu głównym ołtarza obraz kościół fundacji Kozickich. W 1567 r. do pa- Trójcy Świętej (datowany na XVIII w.). Kościół rafii kozickiej należał: Koziczyn, Nieborzyn, w Koziczynku został opisany przez Stefana Szulmierze Kozickich i Szulmiersz Sulmier- Żeromskiego w jego Dziennikach.

106 Tradycja Mazowsza Za kościołem na zachodnim skłonie Krawę- Czajkowskich i Piotrowskich, a także grób dzi Opinogórskiej znajduje się cmentarz para- żołnierzy poległych w 1920 r. Znajduje się tu fialny. Jest tam m.in. nagrobek córeczki Marii również grób rodzinny Załuskich. i Józefa Kinnelów − Julci (1879−1882) – oraz

79 80

78 Pełne barw wnętrze kościoła z widoczną belką tęczową z krucyfiksem z 2. poł. XVI w. 79 Organy firmy A. Blomberga z przełomu XIX i XX w. 80 Drewniana dzwonnica z XIX w., zbudowana na planie kwadratu

Powiat ciechanowski 107 Kraszewo

81 Drewniano-murowany kościół pw. Trójcy Świętej i św. Wawrzyńca z pocz. XVIII w.

iejscowość parafialna, położona w gmi- dobudowany w XVII w. do murowanej kaplicy Mnie Ojrzeń, 11 km na zachód od Ciecha- z XVI w. oraz do prawdopodobnie jeszcze star- nowa, przy drodze krajowej nr 50. W 1567 r. szej zakrystii z kruchtą. Świątynia była remon- wieś Krasowo Kościelne (Kraszewo) należało towana w 1948 r. Zamieniono wówczas pokry- do podsędka ciechanowskiego, właściciela cie dachu z gontowego na blaszany. Kościół jest 5 włók. W 1880 r. we wsi znajdował się kościół konstrukcji zrębowej, wzmocnionej lisicami, murowano-drewniany, należący do dekana- szalowany, na podmurówce. We wnętrzu świą- tu ciechanowskiego, tartak parowy i karcz- tyni ambona barokowo-ludowa datowana na ma. We wsi było 15 domów. W 1827 r. było 1726 r., wyrzeźbiona w jednym kawałku pnia li- 16 domów i 109 mieszkańców. powego, z korpusem wspartym na figurze anioła Według Towarzystwa Kredytowego Ziem- dmącego w trąbę. Korpus rozczłonkowany ko- skiego do kraszewskiego majątku należała wieś lumienkami skręconymi, pomiędzy nimi znaj- Skarżynek oraz 21 osad, co stanowiło około dują się rzeźby czterech ewangelistów. W dolnej 900 mórg polskich. Do najciekawszych obiek- części korpusu herb Prawdzic i inicjały FK SZC tów w Kraszewie należy kościół pw. Trójcy Świę- (Jana) Franciszka Kucharskiego, stolnika ziemi tej i św. Wawrzyńca. Świątynia została erygowana ciechanowskiej. W kościele znajduje się drew- najprawdopodobniej w XIII w. Wzmiankowano niany nagrobek z plastycznie rzeźbioną posta- o niej w 1435 r. Obecny drewniany kościół został cią Jana Franciszka Kucharskiego (zm. 1755 r.)

108 Tradycja Mazowsza 82 83 84

82 Ołtarz w kościele w Kraszewie 83 Drewniana dzwonnica na planie prostokąta 84 Nagrobek hrabiego Brunona Kicińskiego na cmentarzu 85 Rzeźbiony w drewnie nagrobek Franciszka Kucharskiego

85 z herbem Prawdzic, w typie renesansowym. tafijna Józefa Choromańskiego zm. w 1857 r. Są także feretrony ludowe z poł. XIX w. z obra- majora i szefa sztabu Pierwszej Jazdy Wojska Pol- zem M.B. Częstochowskiej i patrona rolników skiego, późniejszego właściciela Żoch. Obok ko- św. Izydora Oracza. Na ścianie w bocznej ka- ścioła od południowego wschodu jest usytuowa- plicy, obok nagrobka Jana Kucharskiego, wina stara drewniana dzwonnica z XVII–XVIII w., szą tablice epitafijne: Brunona Kicińskiego konstrukcji słupowej, szalowana, budowana na zm. 1844 r., literata, właściciela Kraszewa oraz planie prostokąta. Dach czterospadowy, kryty Kacpra Ciemniewskiego, ojca znanego malarza gontem, ze sterczyną w zwieńczeniu. Na przy- szkoły monachijskiej, Adama Ciemniewskiego, kościelnym cmentarzyku znajduje się nagrobek którego prace znajdują się w oddziale Muzeum Brunona Kicińskiego, dziedzica dóbr ojrzeń- Szlachty Mazowieckiej w Gołotczyźnie. Kacper skich, oraz jego córki Heleny (zm. 1853). Po- Ciemniewski był właścicielem majątku Żochy mnik wystawiony został po 1853 r. z piaskowca w parafii kraszewskiej. Jest także tablica epi- w formie obelisku na cokole, z herbem Rogala.

Powiat ciechanowski 109 Lekowo (gmina Regimin)

86 Drewniany kościół pw. św. Stanisława bpa z 1772 r.

iejscowość jest położona w dolinie rzeki stały włączone do Ordynacji Opinogórskiej. MŁydyni, 8 km od Ciechanowa, przy sta- W 1906 r. z inicjatywy dzierżawcy majątku rym trakcie prowadzącym ze stolicy powiatu w Koziczynku, Józefa Włodka, powstał w Le- przez Grzybowo, Lekowo, Regimin, Szulmierz, kowie oddział Polskiej Macierzy Szkolnej. Grudusk i dalej na północny wschód. Odnale- W Regiminie i Lekowie w 1913 r. zostały zało- ziono tu ślady dawnego osadnictwa z II i III w. żone pierwsze w powiecie ciechanowskim stra- n.e. Wraz ze znajdującym się za rzeką Regimi- że ogniowe (z inicjatywy właściciela Klic Mi- nem stanowi centrum gminy. Lekowo jest miej- chała Bojanowskiego, proboszcza lekowskiego scowością, w której powstała jedna z najwcze- ks. Antoniego Gutkowskiego, właściciela ma- śniejszych na Mazowszu wiejskich parafii. jątku w Grzybowie Tadeusza Zawadzkiego, Pierwsze zapisy w dokumentach świadczą- właściciela majątku w Targoniach Stanisława ce o istnieniu Regimina i Lekowa pochodzą Wilcza). W latach 1914−1917 w Lekowie dzia- z 1385 r. Prawdopodobnie Lekowo należało łał Ośrodek opiekuńczy dla dzieci, jako bodaj do rodziny Lekowskich już w XVI w. Uposa- jedyna tego typu placówka na terenie powiatu żeniem proboszcza lekowskiego pozostawał ciechanowskiego. Z inicjatywy właścicieli ma- aż do 1864 r. leżący po drugiej stronie Łydyni jątków powstaje w 1919 r. Spółdzielcze Stowa- Regimin. W 1834 r. Lekowo i las Modełka zo- rzyszenie Spożywców ze sklepem w Lekowie,

110 Tradycja Mazowsza 87 88

87 Drewniana dzwonnica z XVII w. z kopułą dachową krytą gontem 88 Nagrobek księdza Hipolita Waśniewskiego w tym samym roku utworzono Spółdzielnię Fasada kościoła zwieńczona trójkątnym szczy- Pożyczkowo-Oszczędnościową, a w 1929 r. tem. Jej boki zakończone są dwukondygnacyj- Spółdzielnię Mleczarską w Lekowie. Aktywnie nymi wieżami. Dachy kościoła dwuspadowe, działało w tym czasie także Koło Ziemianek, kryte blachą. W ołtarzu głównym znajduje się zorganizowane jeszcze w 1912 r. z inicjatywy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, prawdo- Jadwigi Bojanowskiej z Klic, oraz Koło Gospo- podobnie z końca XVII w., oraz dwa obrazy dyń Wiejskich. Został zapoczątkowany proces Kazimierza Alchimowicza: „Św. Stanisław bp” melioracji i mechanizacji rolnictwa. oraz „Trójca Święta”, a w ołtarzu bocznym ko- Podczas I wojny światowej, od jesieni 1914 lejny obraz K. Alchimowicza „Przemienienie do lata 1915 r. przechodziła przez Lekowo Pańskie” datowany na 1872 r. W kościele znaj- i Regimin linia frontu, co przyniosło miesz- duje się także chrzcielnica z 2. poł. XVIII w. kańcom ogromne straty. wsparta na figurze klęczącego anioła. W pod- Pierwsze wzmianki o kościele lekowskim łodze prezbiterium zachowała się marmurowa pw. św. Stanisława Biskupa pochodzą z 1385 r. płyta nagrobna Hieronima Dunin-Wolskiego W 1388 r. kościół był konsekrowany. W latach z herbem Łabędź w kartuszu z ok. 1603 r. Przy 1597−1600 dokonano jego przebudowy stara- kościele znajduje się XVII-wieczna, dwukon- niem Szymona Lekowskiego, proboszcza tu- dygnacyjna drewniana dzwonnica, konstruk- tejszej parafii oraz wspierającego go Stanisła- cji słupowej, kryta ośmiopołaciowym dachem wa Lekowskiego, podstolego ciechanowskiego gontowym. Dzwonnica, podobnie jak kościół, i Hieronima Dunin-Wolskiego, wojskiego wykazuje cechy baroku (w wersji miejscowych płockiego. Obecny kościół pw. Świętego Stani- budowniczych). Na cmentarzu obok kościoła sława Biskupa i Męczennika, został pobudo- jest pochowanych wielu zasłużonych miesz- wany w 1772 r. na fundamentach poprzednie- kańców lekowskiej parafii, m.in. powstaniec go, który się spalił. Lekowska świątynia jest, styczniowy Jan Mościcki (stryj prezydenta podobnie jak poprzednia, drewniana. Kościół Ignacego Mościckiego), który poległ w bitwie jest trzynawowy, orientowany, konstrukcji zrę- pod Rydzewem (polskie Termopile) 8 listopa- bowej. Na belce tęczowej znajduje się XVII- da 1863 r., a także mogiły żołnierzy poległych wieczna rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego. w 1939 r.

Powiat ciechanowski 111 Luberadz (gmina Ojrzeń)

89 Pałac Dembowskich z 1789 r. w Luberadzu

uberadz to niewielka wieś sołecka. Poło- beradza, kwituje ojca z zadośćuczynienia za Lżona jest 16 km na południowy zachód od części w Rostkowie i Płodownicy w dystrykcie Ciechanowa, nad Łydynią, 5 km na zachód ciechanowskim. W 1441 r. szlachta ze Stra- od Ojrzenia i drogi krajowej nr 50, ok. 80 km chowa sprzedała stryjowi Janowi z Przyrowy na północ od Warszawy. Należy do parafii prawa własności do Luberadza. W 1437 r. Malużyn, na ziemi zawkrzeńskiej. Pierwsza książę Włodzisław I nadał Andrzejowi z Lube- wzmianka o Luberadzu (Luboracz, Luboradz) radza wieś Luberadz na prawie chełmińskim. pochodzi z 1240 r., kiedy to książę Konrad I Z Metryki Koronnej pochodzi informacja potwierdził posiadanie Luberadza przez bi- z lat 1448–1456 o Stanisławie synu Jana z Lu- skupów płockich. W XV w. Luberadz był beradza, który był studentem Uniwersytetu własnością szlachecką. Dowodem na to są Krakowskiego w 1456 r., zrobił magisterium, wzmianki w materiałach źródłowych, takich a następnie został kantorem katedry płockiej, jak m.in.: Metryka Koronna, Metryka Księ- a później oficjałem (wikariuszem sądowym) stwa Mazowieckiego, Mazowieckie Zapiski przemyskim. W 1449 r. Andrzej z Luberadza Herbowe z XV i XVI w. W 1407 r. Andrzej procesował się z plebanem z Wierzbowca. z Szeromina (Żuromina) poręczył za kmieci W 1467 r. Beata z Luberadza pozwała Jana Szyrze z Luberadza. W 1429 r. córka Nawoja z Wyszczeli o dopełnienie zaręczyn. W 1494 r. z Rostkowa, a zarazem żona Andrzeja z Lu- Jan z Zakliczewa, podsędek makowski, skwi-

112 Tradycja Mazowsza 90

90 Widok na łaki i rzekęŁydynięod strony pałacu w Luberadzu

tował Jana Makosieja z Luberadza z zadość- stępnie Woldenbergów i Rozenzweigów. Pod uczynienia za części po matce w Malużynie, koniec XIX w. majątek znalazł się w rękach Luberadzu i Kaukach. W 1578 r. materiały rodziny Piechowskich, których zastała tu źródłowe potwierdzają przynależność Lubera- II wojna światowa. Dziedzic Kajetan Piechow- dza do parafii Malużyn w powiecie Niedzbórz. ski (1859–1931) był osobą szanowaną przez Pod koniec XVIII w. właściciel Luberadza, miejscową ludność. Był działaczem społecz- chorąży ziemi zawkrzeńskiej, Józef Dembow- nym i posłem do II Dumy oraz sędzią w zarzą- ski, pobudował na skarpie wysokiego brze- dzie głównym Związku Ziemian w Warszawie. gu Łydyni pałac. Budowa została ukończona W Luberadzu pobudował szkołę, którą też sam w 1789 r., jednak bez niektórych elementów utrzymywał. Pochowany jest na cmentarzu przewidzianych w planie, np. ćwierć- lub pół- w Dziektarzewie. Jego żona – Aniela z Gniaz- kolistych galerii, które miały łączyć korpus dowskich Piechowska (1869–1938) – była oso- główny pałacu z oficynami. Powstał wówczas bą wykształconą, znała biegle języki francuski bardzo oryginalny, nieznany w innych miej- i niemiecki. Wiele podróżowała. Miała uzdol- scach kraju, budynek na planie załamanego nienia muzyczne i plastyczne. Kochała przyro- w połowie prostokąta. Obiekt został wznie- dę. Mieszkańcom Luberadza bezinteresownie siony wg projektu Hilarego Szpilowskiego. udzielała pomocy medycznej. Kajetan i Aniela W 1807 r. pałac stał się własnością córki Józe- Piechowscy mieli dwóch synów: Karola i Jana. fa Dembowskiego, Eleonory Zielińskiej i jej Kajetan z żoną zamieszkał w drewnianym męża Bonawentury Zielińskiego. Od 1844 r. dworze w Dziektarzewie, a w 1916 r. synowi pałac przechodził kolejno w ręce: Wiktorii Janowi przekazał Malużyn, a Karolowi – Lube- z Kossobudzkich i Aleksandra Karskich, radz. Karol (1888–1974) uczył się wraz z bratem Dzierżanowskich, od 1873 r. Cybulskich, a na- w Szwajcarii, ukończył gimnazjum we Frybur-

Powiat ciechanowski 113 91

91 Pałac

gu, a następnie w 1912 r. rolnictwo na Uniwer- narożach z klatką schodową na rzucie owalu. sytecie Jagiellońskim w Krakowie. Interesowała Mniejsza klatka również owalna znajduje się go historia, sztuka i architektura. Miał bogatą bi- w narożniku południowo-wschodnim, a trzecia, bliotekę i dużą kolekcję białej broni. Brał udział pochodząca z 2. połowy XIX w., w zachodniej w wojnie obronnej w 1920 r. Za jego czasów części budynku. Pomieszczenia pałacu są róż- obszar dóbr majątku w Luberadzu wynosił nych wielkości, często o ściętych lub zaokrąglo- 1500 ha.Wydarzenia wojenne rozegrane w Lube- nych narożach. Na pierwszym piętrze znajduje radzu upamiętnił w swojej książce Aleja starych się owalna sala balowa ze ścianami dzielony- grabów Jerzy Piechowski – syn Jana Piechow- mi dwunastoma parami półkolumn jońskich, skiego (filolog, pisarz, koneser sztuki). W latach dźwigających belkowanie z gzymsem dekoro- 1870–1880 oraz w 1902 r. pałac był przebudo- wanym listkami, kostkami i wolimi oczami. wywany. Obiekt jest w stylu klasycystyczno-ro- W sali znajdują się pozostałości klasycystycznej mantycznym. Frontem zwrócony ku południo- polichromii z lat 1790–1800. Elewacja frontowa wemu zachodowi. Jest piętrowy, częściowo na pałacu jest jednoosiowa z portykiem o czterech piwnicach sklepionych kolebkowo z lunetami. półkolumnach jońskich. Dachy nad skrzydłami Na planie nieregularnym, złożonym z dwóch pałacu są trzypołaciowe, kryte dachówką i czę- różnej wielkości prostokątnych skrzydeł, zesta- ściowo blachą. wionych pod kątem rozwartym, zamaskowa- Józef Dembowski (zm. 1831) był paziem na nym czterokolumnową ścianą pseudoportyku. dworze Stanisława Augusta, rotmistrzem Ka- Układ wnętrz pałacu jest nieregularny. Zasadni- walerii Narodowej i generalnym inspektorem czo dwutraktowy. Sień o zaokrąglonych tylnych jazdy w czasie powstania kościuszkowskiego.

114 Tradycja Mazowsza Rotmistrz przyjaźnił się z królem i mógł wraz po wojnie cały swój czas i majątek na niesienie z nim należeć do bractwa wolnomularzy. Do dzi- pomocy nieszczęśliwym dzieciom. Powołał An- siaj krążą pogłoski, że oryginalny kształt pałacu gielsko-Polskie Towarzystwo niesienia pomocy może wynikać z dostosowania go do wymogów dzieciom. Utworzył Międzynarodową Fundację symboliki wolnomularskiej. Ukształtowanie Kształcenia Muzycznego Dzieci Niewidomych bryły budowli mogło nawiązywać do węgielnicy i Niedowidzących im. Brygady Strzelców Kar- – symbolu równowagi i szczerości. Natomiast packich „Tobruk”. W Luberadzu marzył o stwo- dwie kolumny usytuowane po stronie zachod- rzeniu Światowego Centrum Muzycznego dla niej symbolizowały Boaz i Jakin, symbole sił dzieci niewidomych i niedowidzących. W cią- żeńskich i męskich. gu kilku lat były prowadzone prace remontowe Po II wojnie światowej w pałacu znajdowa- przede wszystkim elewacji i pokrycia dachowe- ła się szkoła podstawowa, po jej przeniesieniu go pałacu, pobudowano też w południowo-za- w inne miejsce, mieściły się tu magazyny. chodniej pierzei parku piętrowy budynek z in- W 1967 r. budynek został przejęty przez ZUS. ternatem. W 1994 r. Henryk Baranowski zmarł Na początku lat 80. XX w. pałac przejęło Mini- w Anglii. Cała jego szczytna idea powoli zamie- sterstwo Budownictwa, które chciało utworzyć rała. W końcu lat 90. XX w. pałac wraz z częścią tu Dom Pracy Twórczej. Skuto tynki, wymie- parku (poza południowo-zachodnią pierzeją niono okna, naprawiono dach, wyremontowano z internatem) zakupił prywatny właściciel. Jego jedną klatkę schodową. W 1990 r. pałac wraz też staraniem pałac i park pomału nabierają bla- z parkiem zakupił Henryk Baranowski (1922– sku. Od strony zachodniej, tj. od bramy wjazdo- 1994). Osiadły w Wielkiej Brytanii oficer Woj- wej do pałacu, prowadzi aleja grabowo-lipowa. ska Polskiego, as polskiego wywiadu, odznaczo- Od południowego zachodu od strony stawu ny najwyższymi odznaczeniami wojskowymi, znajdują się pozostałości drugiej, już mniej re- filantrop, który wraz z żoną Gladis, poświęcił prezentacyjnej, alei świerkowej. Obie stanowią nieodłączny element pozostałości XIX-wiecznego parku krajobrazowego uzupełnianego w po- czątkach XX w. Od strony północno-zachodniej sąsiaduje z parkiem zaniedbany sad owocowy. We wsi naprzeciw parku pałacowego, po drugiej stronie drogi, znajduje się kapliczka nadrzewna, skrzynkowa z figurą Matki Bo- skiej Różańcowej.

92 Kapliczka skrzynkowa z figurą Matki Boskiej

Powiat ciechanowski 115 Malużyn (gmina Glinojeck)

93 Drewniano-murowany kościół pw. św. Wojciecha bpa i pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z 1. poł. XVI w. w Malużynie

alużyn jest położony nad rzeką Wkrą i bociany czarne. Wokół Malużyna do dzisiaj Mw odległości 6,5 km na północny za- zachowały się duże obszary leśne. chód od Sochocina (jadąc przez Gutarzewo od Parafia rzymskokatolicka ze świątynią drogi krajowej nr 50) i 9 km na południe od w Malużynie należy do najstarszych na Glinojecka (jadąc przez Płaciszewo od drogi Mazowszu, została erygowana najpóźniej krajowej nr 60). Nazwa miejscowości została w 1. poł. XIV w. W Malużynie znajduje się ko- prawdopodobnie utworzona od imienia Malu- ściół parafialny pw. św. Wojciecha bpa i Zwia- ga lub Małomir. Około 1427 r. właściciel Ma- stowania Najświętszej Marii Panny. Od XV w. lużyna, Stanisław Grzywa, zmienił nazwę wsi nieomal do XIX w. właścicielami Malużyna był na Maluszyno. Malużyn jest wsią malowniczo ród Grzywów, którzy pod koniec XV w. zmienili rozciągniętą wzdłuż meandrującej w swym nazwisko, przyjmując nowe od nazwy miejsco- dolnym biegu Wkry. Rzeka jest rybna (można wości i odtąd pisali się Malużyńscy. W 1470 r. tu spotkać m.in. płocie, klenie, jelce i szczu- proboszcz parafii Piotr Grzywa ufundował paki), przyciąga rzesze wędkarzy i turystów, nową świątynię, która była utrzymywana korzystających także ze spływów kajakowych. z majątku w Niechodzinie, także należącego Występują tu bobry i wydry, a spośród ptaków do Grzywów. Zachowane murowane prezbi- wiele chronionych gatunków, m.in. żurawie terium (pierwotnie przylegające do drewnia-

116 Tradycja Mazowsza nej nawy) kościoła pochodzi z 1. poł. XVI w. czem, uczestniczył w powstaniu styczniowym W 1640 r. kościół został rozbudowany przez w 1863 r. Proboszcz był dowódcą miejscowe- Piotra Malużyńskiego. Z tego okresu zachowa- go oddziału partii. Kiedy powstanie upadło, ła się zakrystia. Kościół został konsekrowany ks. Bartoszewicz odprawił w kościele uroczy- w 1649 r. przez bpa Wojciecha Tolibowskiego. ste nabożeństwo z pożegnaniem sztandaru W 1780 r. do prezbiterium dobudowano kolej- powstańczego. Po nabożeństwie procesja ze ną drewnianą nawę. Kościół był kilkakrotnie sztandarem przeszła od kościoła do pobliskie- przebudowywany i remontowany, ostatnio go lasu w stronę Luberadza i tam przy skrzyżo- w latach 2000–2010. waniu dróg sztandar w asyście mieszkańców W 1811 r. w Malużynie mieszkało kilkunastu został zakopany, a w tym miejscu postawiono rzemieślników, m.in.: strycharze (kryli dachy dębowy krzyż. W grudniu 1864 r. proboszcza strzechą), szewc, garncarz, młynarz, garbarz wraz z dziedzicem aresztowano. Zostali zesła- i piekarz. Mieszkali tu także: leśnik, dwóch ni na Syberię do Archangielska, skąd powró- karczmarzy oraz owczarz dworski. W Maluży- cili po 12 latach. W 1867 r. właścicielem Ma- nie w tym czasie funkcjonowała już szkoła. lużyna został formalnie Franciszek Strzeszew- Powstała z inicjatywy Tadeusza Mdzewskiego, ski, który przejął majątek w celu ochronienia ówczesnego dziedzica Malużyna, który uposa- go przed konfiskatą przez władze carskie, co żył ją swoim testamentem, zapisując na rzecz było całkiem realne ze względu na uczestnic- szkoły 8000 zł, roczny procent od tej kwoty two Adolfa Łempickiego w powstaniu stycz- w wysokości 400 zł i świadczenia w naturze niowym. Fortel udał się i Łempiccy powróci- oraz mieszkanie dla nauczyciela, opał, ogród li do Malużyna. Wydarzenia te upamiętnia i roczną pensję, a dla szkoły odrębny budynek. pomnik na cmentarzu wystawiony Adolfowi Rodzice uczniów nie ponosili żadnych opłat. Łempickiemu oraz tablica epitafijna na lewej W 1842 r. szkoła została zlikwidowana, jednak ścianie prezbiterium kościoła. kilka lat później wznowiła swoją działalność. W tym okresie intensyfikował się też napływ Mieszkańcy Malużyna często wykazywa- niemieckich osadników w te strony. W 1881 r. li się postawą patriotyczną w trakcie dziejów Malużyn liczył 524 mieszkańców, w tym wsi. Brali aktywny udział w zrywach narodo- 14 narodowości żydowskiej i kilku niemiec- wowyzwoleńczych. W czasie powstania listo- kiej. Budynków dworskich było 17, z tego pięć padowego w 1831 r. stoczono tu bitwę między murowanych, a chat włościańskich osiem. oddziałem powstańczym mjra Wągrodzkiego W miejscowości znajdował się drewniany a wojskami carskimi. Miejscowość uległa dwór z ogrodem owocowym i parkiem nad rze- zniszczeniu. Zostały spalone budynki dwor- ką (fragmenty parku zachowały się do dziś). Do skie oraz dwa mosty na Wkrze. Major Wą- dworu należał młyn i tartak. Dwór został wy- grodzki został w Malużynie zaskoczony i nie budowany w 1. poł. XIX w. przez Mdzewskie- był przygotowany do walki. Dysponując od- go lub Junoszy Łempickich i przebudowany działem składającym się z kilkudziesięciu w 2. poł. XIX w. Całe dobra ziemskie Malużyn strzelców i kilkuset włościan uzbrojonych obejmowały wtedy: Budy, Zawiłkę (obecnie w kosy, powinien się ewakuować z ludźmi do część Woli Młockiej), Janowo, Suchowierzbkę pobliskiego lasu, jednak honorowo podjął wal- Malużyńską, Konradowo (nazwa tej części kę we wsi. Carscy żołnierze podpalili budyn- Malużyna pochodzi od imienia syna Adolfa ki. Wielu żołnierzy i mieszkańców Malużyna Łempickiego, Konrada) i Sadek. Konradowo zginęło. Powstańców pochowano w pobliskim znajduje się w miejscu dawnej smolarni. Pod lesie do dziś zwanym Bartnica od imienia mjra koniec XIX w. w Konradowie mieszkały dwie Wągrodzkiego. znane w okolicy szeptuchy: matka z córką. W połowie XIX w. właścicielem dóbr ma- Obecnie ta część Malużyna jest zamieszkała lużyńskich był Adolf Łempicki (potomek Ma- sezonowo przez mieszkańców miast, głównie lużyńskich). Wraz z ówczesnym proboszczem Warszawy i Ciechanowa, którzy pobudowali parafii, Andrzejem Gundolfem Bartosiewi- tu domki letniskowe. Sadek dawniej był miej-

Powiat ciechanowski 117 scem upraw warzyw i owoców dla dworu. Dobra w okresie tworzenia wspólnotowych organi- malużyńskie liczyły w tym czasie ok. 1300 ha. zacji samopomocowych z jego inicjatywy po- W 1905 r. w Malużynie doszło do manifesta- wstało w Malużynie Stowarzyszenie „Zgoda”, cji patriotycznej uczniów z miejscowej szkoły, które zrzeszało 60 członków. W ramach tej or- którzy protestowali przeciwko nauczaniu w ję- ganizacji był prowadzony sklep w Malużynie. zyku rosyjskim, żądając nauki i podręczników Stowarzyszenie zajmowało się również wspie- w języku ojczystym. W 1917 r. Malużyn stał raniem mieszkańców, a także różnych naro- się na krótko siedzibą gminy. Została także dowych inicjatyw, takich jak np.: plebiscyt na wznowiona nauka w szkole, w której pracował Mazurach czy budowa polskiej floty. W skład jeden nauczyciel, mając ponad 50 uczniów. zarządu „Zgody” wchodzili: Jan Piechowski, Od 1908 r. aż do reformy rolnej w 1945 r. Ma- ks. Czesław Konarzewski i wójt Franciszek lużyn był własnością Piechowskich. Pierw- Werner. szym dziedzicem z rodu był Kajetan Piechow- Podczas wojny 1920 r. bolszewickie wojska, ski (1859–1931) właściciel dóbr w Dziekta- przeprawiając się w pobliżu Malużyna przez rzewie, Malużynie i Luberadzu, działacz spo- Wkrę, napotkały polskie oddziały. Walki toczy- łeczny, poseł do II Dumy. Syn Józefa i Krystyny ły się nad rzeką i przy lasku Bartnica. Zginęło z Święcickich z Rzewina. Ożenił się w 1887 r. wielu żołnierzy zarówno polskich, jak i so- z Anielą Petronelą z Gniazdowskich. Był ab- wieckich. Większość bolszewickich żołnierzy solwentem Instytutu Gospodarstwa Wiej- pochowano w lasku Bartnica, polscy żołnierze skiego w Puławach, przewodniczącym Koła spoczywają na miejscowym cmentarzu. Ziemian pow. płońskiego oraz prezesem rady Zarówno I wojna światowa, jak i wojna nadzorczej Towarzystwa Ubezpieczeniowego z 1920 r., a także epidemia cholery, która nie „Snop”. Wspierał finansowo szkoły i placówki ominęła mieszkańców Malużyna pod ko- kulturalne, m.in. szkołę średnią dla dziewcząt niec XIX w., przyczyniły się do spadku liczby i Gimnazjum im. Władysława Jagiełły oraz Za- mieszkańców tej wsi i całej parafii. Mimo to kład Opiekuńczy „Stanisławówka” w Płocku. po wojnie szkoła w Malużynie wznowiła znów Pobudował i utrzymywał szkołę w Luberadzu. swoją działalność. W 1922 r. dzieci w szkole Udzielił 5 tys. rubli długoterminowej pożyczki uczyły się w dwóch klasach, a w 1926 r. liczba na zakup siedziby Towarzystwa Naukowego uczniów przekroczyła 100. W 1933 r. szkoła Płockiego w 1907 r. W okresie międzywojen- miała już sześć klas. W okresie międzywojen- nym co roku razem z żoną udostępniał malow- nym otwarto urząd pocztowy, który w 1939 r. nicze tereny nad Wkrą w Malużynie na obozy obsługiwał trzech abonentów telefonicznych. harcerskie. Miał dwóch synów: Karola i Jana. Telefony były w dworach w Luberadzu i Ma- Karolowi przekazał majątek w Luberadzu, lużynie. W 1929 r. z inicjatywy Jana Piechow- a Janowi w Malużynie. Kajetan Piechowski zo- skiego powstała w Malużynie Straż Ogniowa. stał pochowany na cmentarzu w rodzinnym W tym samym roku zakupiono także pierw- Dziektarzewie. Do majątku Piechowskich na- sze w parafii radio lampowe. W 1931 r. Janowi leżał młyn wodny na Wkrze, cegielnia, gorzel- urodził się syn Jerzy, który nie zdążył już zo- nia, las i tartak. Malużyn zawsze należał do stać dziedzicem na Malużynie. Był pisarzem, miejscowości największych w gminie i obej- autorem wielu książek, audycji radiowych i te- mował dwór, folwark oraz wieś włościańską. lewizyjnych. Mieszkał w Warszawie. W 1991 r. W 1917 r. we wsi był sklep. Mieszkało tu sporo wydał książkę pt. Aleja starych grabów, w któ- rzemieślników, m.in. stolarzy, cieśli i zdunów. rej opisał rodzinny Malużyn z okresu swojego Byli także garncarze oraz szewc i dwóch leśników. dzieciństwa: Dwór w Malużynie, niski, drew- Jeden z nich zajmował się lasami dworskimi. niany, pełen myśliwskich pamiątek, może też Kolejny dziedzic Malużyna, Jan Piechow- i dlatego ocalał przed splądrowaniem, że nie ski, był doskonale wykształconym rolnikiem bardzo rzucał się w oczy. Mógł się skryć za – ukończył studia agronomiczne w Puławach kępą drzew, zniknąć w cieniu kościoła, któ- i Lozannie, był działaczem i patriotą. W 1919 r. rego wyniosła bryła odwracała uwagę od do-

118 Tradycja Mazowsza mostwa wtopionego w pejzaż okolicy. Zmarł a na zasłonie – obraz Chrystus w Ogrójcu w Warszawie w 2003 r. z XIX w. W górnej części ołtarza znajduje się Przed II wojną światową na Wkrze w Ma- obraz Święty Wojciech wpływający do Prus. lużynie były dwa drewniane mosty: jeden Ołtarze boczne w stylu gotyckim pochodzą przy młyńskiej śluzie, drugi na przeprawie do z XIX w. i są poświęcone Matce Boskiej Czę- Sadka. Podczas II wojny światowej okupan- stochowskiej i Chrystusowi Ukrzyżowane- ci zajęli dwór i kościół. Po wojnie w 1947 r. mu. Ważnym zabytkiem jest wczesnobaro- we wsi mieszkało 71 gospodarzy i dawnych kowa ambona z 1. poł. XVII w. z rzeźbionymi pracowników folwarcznych. Między nich na figurami ojców kościoła. Wielkim skarbem podstawie Dekretu z 1946 r. o Reformie Rol- malużyńskiej świątyni jest późnogotycka, nej podzielono majątek Piechowskich. Z kolei z XVI w., rzeźba Matki Boskiej z Dzieciąt- młyn przejęła spółdzielnia z Woli Młockiej. kiem, a także rzeźba Chrystusa Zmar- W latach 80. XX w. został on rozebrany. twychwstałego oraz późnogotycki krucyfiks. W 1948 r. wieś przeżyła groźną powódź. Na W świątyni znajdują się także zabytkowe Wkrze powstały zatory lodowe, które zniosły 6-głosowe organy, wykonane w 1900 r. przez jeden most w kierunku Sadka. W 1949 r. zo- firmę Jana Szymańskiego z Warszawy, oraz stał oddany do użytku nowy most na Wkrze. krucyfiks z XVII w. Kościół malużyński jest Po zakończeniu II wojny światowej budynek ośrodkiem duszpasterstwa myśliwych Okrę- dworu wraz z murowaną przybudówką prze- gu Ciechanowskiego PZŁ. znaczono na szkołę podstawową. W latach 90. Obok kościoła znajduje się dzwonnica XX w. przybudówkę przerobiono na nowy mu- z 1655 r., która stoi na dawnym cmentarzu rowany barak szkolny. Od tej chwili dwór po- przykościelnym. Jest to najstarsza drewnia- padał w ruinę. Obecnie nie ma po nim śladu. na dzwonnica na Mazowszu. Zbudowana na W baraku szkolnym zaś pracuje trzyklaso- planie czworokąta, ma konstrukcję słupo- wa filia Szkoły Podstawowej z Woli Młockiej. wą, z zewnątrz zdobi ją oszalowanie. U góry W 1961 r. doprowadzono do Malużyna ener- ma ozdobnie wycięte przezrocza w kształcie gię elektryczną. W 1997 r. reaktywowała prostokąta. Jest przykryta gontowym namio- swoją działalność Ochotnicza Straż Pożarna. towym dachem. Dawniej była wyposażona W 2009 r. oddano do użytku wyremontowaną w trzy dzwony, które podczas wojen zosta- i rozbudowaną remizę strażacką. Wieś liczy ły skradzione. Największy dzwon był śred- obecnie ok. 130 domów i ok. 400 mieszkańców. nicy 90 cm i wysokości 80 cm. Znajdował W Malużynie ważnym obiektem zabytko- się na nim napis Jeswo Nasprenski Karol wym jest kościół, dzwonnica oraz pozostało- Sidowski 1554. Był dziełem Karola Ligow- ści starej alei grabowej w podworskim parku. skiego, powstał w 1554 r. Mniejszy dzwon W murowanej części kościoła znajdują się trzy pochodził z 1641 r., widniał na nim napis tablice. Pierwsza z 1649 r. poświęcona zmar- Omnis Spiritus Laudet Domini Anno MD- łej Franciszce Święcickiej, druga poświęcona CXLI (Wszelki duch chwali Pana rok 1641). Adolfowi Łempickiemu i trzecia z 1888 r. po- Ten wyszedł spod ręki Gerharda Benniaka święcona zmarłemu Feliksowi Szawłowskie- z Gdańska. Trzeci, najmniejszy dzwon nie mu. W podziemiach kościoła spoczywają ko- miał napisu. Obecnie dzwonnica malużyń- latorzy i dawni właściciele Malużyna. W świą- ska ma dzwon, który konsekrowano w 1952 r. tyni znajdują się trzy ołtarze. Główny wcze- Został przeniesiony z kościoła ewange- snobarokowy ołtarz pochodzi z 1. poł. XVII w. licko-augsburskiego, który znajdował się Znajduje się w nim obraz Zwiastowanie NMP, w Woli Młockiej.

Powiat ciechanowski 119 Ojrzeń (siedziba gminy)

94 Młyn u zbiegu dróg na Ciechanów, Płońsk i Nasielsk

iejscowość gminna, należy do odle- miejscowości. Jednocześnie pełni funkcję Mgłej o 3 km parafii Kraszewo, położona satelitarną dla stolicy powiatu, tj. Ciechano- jest 14 km na zachód od Ciechanowa przy wa. Wiele gospodarstw rozwinęło działalność drodze krajowej nr 50 Płońsk−Ciechanów, warzywniczą i hodowlaną obliczoną na rynek w odległości ok. 20 km od trasy S 7. W miej- ciechanowski. Ze względu na dobre warunki scowości Ojrzeń znajduje się posterunek glebowe i klimatyczne wielu rolników hoduje policji, poczta, Niepubliczny Zakład Opie- truskawki odstawiane do punktu skupu w Oj- ki Zdrowotnej − Sanalex, apteka oraz filia rzeniu skąd bezpośrednio odbierane są także Banku Spółdzielczego i stacja benzynowa. przez zagranicznych odbiorców. W Ojrzeniu Na terenie gminy działa ok. 200 podmio- krzyżują się drogi powiatowe do Nasielska tów gospodarczych oraz jedna spółdzielnia i Pułtuska oraz Glinojecka i Ościsłowa (łą- mieszkaniowa i dwie spółdzielnie rolnicze. cząc Ojrzeń z drogą powiatową nr 60 Ciecha- Przeważającym zajęciem ludności zamiesz- nów−Płock) z drogą powiatową nr 50. Scho- kującej gminę jest jednak rolnictwo – oparte dzące się w Ojrzeniu ciągi komunikacyjne i rozwijające się na bazie gospodarstw indy- są dawnymi traktami wyznaczonymi przez widualnych. Obecnie Ojrzeń jako miejsco- stare szlaki handlowe, które przebiegały tędy wość gminna stanowi centrum usługowe, z południowego wschodu na północny za- handlowe i komunikacyjne dla okolicznych chód oraz ze wschodu na zachód.

120 Tradycja Mazowsza Nazwa wsi pochodzi z języka staropolskiego mi, ponieważ gospodarze nie mieli materiału od Oźrzosz (1155), Oźrzon (1204) staropol- na zasiew, zmniejszyła się liczba ludności. ski czasownik uźrzeć później wymienił się Także podczas kampanii napoleońskiej żoł- na nowopolskie ujrzeć. Oźrzenie było nazwą nierze cesarza wyrządzili mieszkańcom Oj- rodową. Miejscowość znajduje się na terenie rzenia wiele szkód. W 1825 r. Ojrzeń uzyskał bardzo starego osadnictwa sięgającego neo- status gminy. W 1868 r. znajdowały się tu litu. Przebywała tu ludność dwóch kultur: budynek urzędu gminnego, kasa wkładowo- ceramiki tzw. dołkowo-grzebykowej (ludność -zaliczkowa, zajazd, karczma, konny młyn, wiodła życie koczownicze, zajmując się głów- tartak, wiatrak, fabryka terpentyny, smolar- nie myślistwem) oraz pucharów lejkowatych nia, 23 domy mieszkalne zamieszkane przez (ludność zajmująca się już hodowlą bydła) 307 mieszkańców. W Ojrzeniu do poł. XIX w. (2600−1800 p.n.e). W epoce brązu pojawiła znajdował się klasycystyczny pałac i park kra- się tu grupa mazowiecko-podlaska, repre- jobrazowy. Po 1850 r. pałac został rozebrany zentująca kulturę trzcinecką, która zaczynała do fundamentów, a na jego miejscu stanął prowadzić na tym terenie już częściowo osia- niewielki dworek dla zarządcy. Na początku dły tryb życia. W XII w. p.n.e. Ojrzeń i teren XIX w. majątek ojrzeński wraz z pałacem był całej gminy był coraz gęściej zasiedlany przez własnością Zaborowskich. Od 1820 r. nale- przedstawicieli kultury łużyckiej, którzy z cza- żał wraz z przyległymi majątkami do zna- sem wytworzyli specyficzną odmianę kultury nego dziennikarza, działacza społecznego, mazowiecko-mazurskiej. W epoce żelaza Oj- publicysty, poety i tłumacza, współzałoży- rzeń wraz z okolicą nawiedzili przedstawiciele ciela i wydawcy wielu gazet, m.in. „Kuriera kultury pomorskiej, zajmujący się rolnictwem warszawskiego” (wydawany był do 1939 r.) i wiodący już półosiadły tryb życia. Sięgała tu hrabiego Bruno Kicińskiego (ur. 7 X 1797 r. też po sąsiedzku, obecna na północnym Ma- w Lachowicach, zm. 23 III 1844 r. w Ojrzeniu, zowszu, kultura kurhanów zachodniobałtyj- pochowany na cmentarzu przykościelnym skich z okresu epoki brązu i wczesnej epoki w Kraszewie, gdzie znajduje się jego grobowiec żelaza, rozwijająca się od okresu halsztackie- z obeliskiem). Hrabia był osobą wszechstron- go do późnego okresu lateńskiego (ok. VI–I w. nie wykształconą, patriotą i dyplomatą. Przy- p.n.e.). Dowodem na jej obecność jest kurhan czynił się znacznie do rozwoju warszawskiej pochodzący z epoki brązu. Znajduje się on prasy literackiej i społeczno-politycznej, był w położonym 3 km od Ojrzenia w stronę Cie- wydawcą „Orła Białego” i „Pogoni”, dokonał chanowa Kraszewie i jest posadowiony w pół- przekładu m.in. Przemian Owidiusza (t. 1–3 nocno-wschodniej części wsi. Jest to kurhan 1825–1826). W czasie powstania listopado- zbudowany z dwóch warstw ziemi i z kamie- wego był związany z jednym z jego głównych ni. W kurhanie znaleziono ciałopalne groby. przywódców Janem Zygmuntem Skrzynec- W pobliżu odkryto groby z okresu żelaza sta- kim. W poł. XIX w. Bruno Kiciński sprowa- nowiące część większego cmentarzyska. Przez dził do swego majątku osadników niemiec- Ojrzeń już w X w. przebiegały ważne szlaki kich wyznania ewangelicko-augsburskiego. handlowe – szlak zachodni przez Niechodzin, Powstała wtedy miejscowość Kicin nieopodal Kownaty i Młock, dalej Raciąż w kierunku Ojrzenia, nazwana tak od nazwiska właścicie- Wielkopolski i szlak południowy przez Lube- la hrabiego Kicińskiego. Niemieccy osadnicy radz, Sochocin, Płońsk, Wyszogród i Łęczycę otrzymali ziemię do zagospodarowania także w kierunku Śląska. w innych miejscowościach na terenie gmi- Pierwsze wzmianki w tekstach źródłowych ny Ojrzeń, m.in. w Trzpiołach i Grabówcu. na temat Ojrzenia pochodzą z 1390 r. Miej- Wszędzie zakładali swoje szkoły i zbory ewan- scowość, podobnie jak teren całej gminy, po- gelickie. Z czasem mieszkańcy Kicina przeszli niosła ogromne straty gospodarcze w XVII w. do Kościoła Chrześcijan Baptystów. Kicin stał podczas potopu szwedzkiego. Panował głód, się ważną częścią historii polskiego baptyzmu. wiele pól uprawnych pozostawało nieużytka- To właśnie tam prowadził swą działalność pio-

Powiat ciechanowski 121 95

95 Dąb „Uparty Mazur” – pomnik przyrody w gminie Ojrzeń

122 Tradycja Mazowsza nier tego ruchu religijnego na ziemiach pol- trwały zacięte walki w ramach Bitwy Warszaw- skich – pastor Gotfryd Fryderyk Alf. W 1874 r. skiej. Podczas II wojny światowej mieszkańcy zbór w Kicinie, łącznie z placówkami, miał już Ojrzenia oraz innych miejscowości z terenu osiem szkółek niedzielnych z prawie dwiema całej gminy działali w konspiracji: w Armii setkami dzieci oraz jedenastu nauczycieli. Na Krajowej, Batalionach Chłopskich, a także świąteczne uroczystości, takie jak dożynki, w Związku Walki Zbrojnej. W czasie okupacji przybywało nawet po 1000 osób. Początkowo podczas II wojny światowej w Ojrzeniu stacjo- nabożeństwa odbywały się w domach, stodo- nowali Niemcy. Po zakończeniu działań wo- łach lub budynkach szkolnych. Alf dostrzegał jennych w 1947 r. cały majątek został rozpar- potrzebę wybudowania kaplicy. Po wielu tru- celowany, a park i podwórze gospodarcze, czyli dach uzyskał w końcu zezwolenie na budowę tzw. resztówkę, przejął najpierw Państwowy i w 1868 r. w Kicinie powstała pierwsza w Pol- Fundusz Ziemi, a następnie przeszedł na sce drewniana kaplica baptystyczna. Muro- własność Spółdzielni Gminnej „Samopomoc wany budynek został wzniesiony w 1928 r. To Chłopska”. W 1975 r. dworek, tzw. „rządców- właśnie w tym budynku mieściła się po II woj- ka”, został rozebrany. nie światowej (do 2008 r.) szkoła podstawowa. Obecnie do zachowanych zabytków w Oj- Od czasu jej likwidacji (z powodu zbyt małej rzeniu należy zaliczyć pozostałości parku kra- liczby uczniów) Kościół Chrześcijan Bapty- jobrazowego z licznymi stawami i zbiornikami stów dąży do odzyskania tego historycznego wodnymi bogatymi w wysepki z drzewosta- dla nich obiektu. nem, wśród którego dominują jesiony. W parku Podczas I wojny światowej Ojrzeń i cała znajduje się także aleja grabowa i lipowa, utwo- gmina bardzo ucierpiały, ponieważ przecho- rzone przez 150-letnie drzewa. W Ojrzeniu za- dził tędy front. Także w czasie wojny 1920 r. chował się także murowany młyn (zmieniony w Ojrzeniu i sąsiednich miejscowościach na elektryczny) jeszcze niedawno użytkowany.

96 Zachowane fragmenty budownictwa osadników niemieckich w gminie Ojrzeń

Powiat ciechanowski 123 Opinogóra (gmina Opinogóra Górna)

97 Pałacyk opinogórski

iejscowość Opinogóra Górna położona Pochodzenie nazwy miejscowości jest wy- Mjest 7 km na południowy wschód od wodzone od pierwszego członu: Opina, Opi- stolicy powiatu – Ciechanowa, przy drodze no, wywodzącego się z języka staropruskiego, powiatowej Ciechanów−Kołaczkowo−Kra- z którego pochodzi nazwa miejscowości: Opin sne–Maków Maz. Mieści się tu Muzeum (źr. 1333 r., Opyn), znajdująca się niedaleko Romantyzmu, jedyna tego typu placówka Braniewa na północnym wschodzie Polski. w Polsce. Jest to miejsce rodzinne trzeciego Opinogóra Górna jest miejscowością gmin- polskiego wieszcza Zygmunta Krasińskie- ną, rozłożoną na trzech malowniczych wznie- go. Muzeum obecnie obejmuje: neogotycki sieniach opadających łagodnie na południe. zameczek z poł. XIX w., oficynę dworską, dwór Krajobraz ten utrwalił Zygmunt Krasiński i oranżerię. Wszystkie obiekty są posadowione w swoim pierwszym utworze poetyckim Pan w parku rozłożonym na pagórkach, u stóp któ- trzech pagórków, ułamki ze starego rękopisu. rych znajdują się połączone ze sobą trzy stawy. W utworze tym poeta wywodzi powstanie na- Do całego zabytkowego kompleksu należą też zwy Opinogóra od imienia mitycznego wodza kościół i cmentarz. pruskiego Opina, „pana trzech pagórków”,

124 Tradycja Mazowsza 98 99

98 Ławeczka z napisem od Amelii Załuskiej dla Zygmunta Krasińskiego 99 Krzyż w parku opinogórskim, upamiętniający księcia mazowieckiego Bolesława, który zginął tu podczas polowania który miał dawniej władać na tym terenie. sności obdarowanych. W ten sposób w 1659 r. W kierunku północnym pagórki opinogórskie został przez króla uhonorowany majątkiem przechodzą w Krawędź Opinogórską, liczą- opinogórskim Jan Kazimierz Krasiński. Był on cą w najwyższym miejscu ok. 200 m n.p.m. dworzaninem królewskim, podskarbim wiel- Ten ciekawy uskok geologiczny ciągnie się od kim koronnym, wojewodą płockim oraz kasz- Opinogóry, przez Dzbonie, Kołaki Kwasy, Lipę telanem warszawskim, płockim i ciechanow- i Koziczynek. skim. W 1669 r. Opinogórę przejął jego syn Pierwsza wzmianka o Opinogórze pochodzi Jan Bonawentura Dobrogost Krasiński, który z 1185 r., kiedy wojewoda mazowiecki, komes był uczestnikiem wyprawy na Turków i brał Żyro zwrócił Opinogote klasztorowi Panien udział w zwycięskiej bitwie pod Wiedniem. Norbertanek z Płocka. W XV w. w tekstach Był przyjacielem króla Jana III Sobieskiego. źródłowych występuje już nazwa Opinogóra. To właśnie Dobrogost pobudował drewniany Miejscowość dzieliła się wówczas na Opino- dwór w Opinogórze i ufundował pałac Krasiń- górę Górną, należącą do Borzyma, i Opino- skich w Warszawie. Po jego śmierci w 1717 r. górę Dolną, stanowiącą własność Boleściców Opinogórę przejął Bonifacy Krasiński, syn Do- z Chamska, a później Prawdziców z Gołymina. brogosta. Jednak zmarł w tym samym roku co W 1421 r. właściciel Opinogóry Górnej zamie- jego ojciec. Kolejnym właścicielem Opinogó- nił się z księciem mazowieckim Januszem I. ry od 1724 r. został syn Bonifacego − Błażej, Od tego czasu Opinogóra Górna stała się który był starostą: przasnyskim, sztumskim, częścią domeny książęcej. Za czasów książę- nowomiejskim i jednocześnie starostą opino- cych został tu pobudowany dwór myśliwski górskim. Ponieważ nie miał męskich potom- i odbywały się liczne polowania. Podczas jed- ków, więc Opinogórę w 1752 r. odziedziczył nego z nich, w 1454 r. zginął książę mazowiec- w spadku przedstawiciel bocznej linii kaszte- ki Bolesław IV. Po przyłączeniu Mazowsza do lańskiej – Michał Hieronim Krasiński, mar- Korony w 1526 r. Opinogóra stała się częścią szałek konfederacji barskiej. Dał on początek dóbr królewskich jako starostwo niegrodowe. nowej linii, tzw. linii opinogórskiej Krasiń- Od tego czasu została nazwana Opinogórą skich. Kolejnym właścicielem majątku opino- królewską. Nadawana była szczególnie zasłu- górskiego został jego syn Jan, po którego śmier- żonym dla tronu. Nie stanowiła jednak wła- ci Opinogóra przeszła w ręce jego nieletniego

Powiat ciechanowski 125 syna Wincentego Krasińskiego (1783−1858). Prażmowskiego pobudował w Opinogórze Był to czas rozbiorów Polski. Powiat ciechanow- Hrabskiej kaplicę w kształcie rotundy. Była to ski znalazł się pod zaborem pruskim, dzierżaw- kaplica rodowa Krasińskich połączona z pan- cą Opinogóry został Melchior Neuman, który teonem grobowym. Została usytuowana na przyczynił się do pobudowania w Opinogórze wzniesieniu, przy wjeździe do Opinogóry od browaru z cegły, którą pozyskano z rozbiórki strony Ciechanowa, na skraju parku. W miej- tzw. domu dużego w zamku ciechanowskim. scu, gdzie budowano kaplicę, odkryto ślady W 1806 r. na teren powiatu ciechanowskiego cmentarzyska ciałopalnego z czasów późno- weszły wojska napoleońskie. Cesarz Napole- rzymskich. Podczas budowy natrafiono też on postanowił swoim zwyczajem obdarować na grobowiec z kobiecym szkieletem, pocho- najbliższych mu oficerów majątkami leżącymi dzący z okresu późnorzymskiego. Krasiński na zdobytych terytoriach – Opinogórę otrzy- przesłał wydobyte z grobu przedmioty do ks. mał marszałek Francji, książę Pontecorvo Jan Stanisława Staszica − prezesa Warszawskiego Bernadotte. Opinogórę nazywano wówczas − Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Dzięki temu Francuską. Marszałek jednak w 1810 r. został wiadomo, że cmentarzysko pochodziło z IV w. powołany na tron szwedzki i koronowany jako n.e. i było zlokalizowane w sąsiedztwie dużej król Karol Jan XIV. Automatycznie przestał osady. Obecnie jeszcze można znaleźć na po- być właścicielem Opinogóry, o którą starał się lach w okolicy kościoła fragmenty wytopów u Napoleona Wincenty Krasiński, będący napo- rudy darniowej oraz kawałki ceramiki. leońskim generałem. W 1811 r. Napoleon prze- Nie ma pewności, kto był projektantem kazał Wincentemu Krasińskiemu, swojemu kaplicy, istnieje prawdopodobieństwo, że był wiernemu żołnierzowi, dowódcy gwardii szwo- to Piotr Aigner, autor podobnego obiektu leżerów, straży przybocznej cesarza, wszystkie pw. św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży dobra opinogórskie wraz z okolicznymi mająt- w Warszawie. Kaplica opinogórska erygowana kami, nadając mu jednocześnie tytuł hrabiow- 18 października 1822 r. stała się filią kościoła ski. Dzięki późniejszym staraniom hrabiego u farnego w Ciechanowie. Po jej południowo- cara rosyjskiego, Wincenty Krasiński otrzymał -zachodniej stronie został założony cmentarz od cara Aleksandra potwierdzenie nadań napo- grzebalny, powiększony w 1859 r. Do para- leońskich, a w 1818 r. także władze Królestwa fii opinogórskiej należały następujące miej- Polskiego uznały go prawowitym właścicielem scowości: Czernice Borowe, Kąty, Dzbonie, Opinogóry. Rąbierz, Opinogóra Szlachecka, Opinogóra W 1821 r. generał Wincenty Krasiński Hrabska oraz Bacze. W Opinogórze Hrabskiej za zgodą bpa płockiego Adama Michała znajdowała się szkoła elementarna utrzymy-

100 101

100 Park opinogórski 101 Oranżeria

126 Tradycja Mazowsza 102

102 Pomnik Z. Krasińskiego przed dworem w Opinogórze

wana przez hrabiego W. Krasińskiego, prowa- Najświętszej Marii Panny był warszawski ar- dzona przez księdza proboszcza. W 1824 r. chitekt, Wincenty Rakiewicz. Krążyły różne w Opinogórze Hrabskiej została utworzona opinie na temat nowego kościoła w Opinogó- gmina, powołano także urzędnika stanu cy- rze. Na przykład przebywający w niedalekim wilnego, którym został miejscowy ksiądz. Szulmierzu Stefan Żeromski po obejrzeniu W 1874 r. została rozpoczęta budowa nowego świątyni nazwał ją greckim cackiem, cudow- kościoła na głównym korpusie starej świąty- ną myślą architekta w swoich Dziennikach. ni. Dokładny projekt tego kościoła przywiózł Jest to budowla klasycystyczna, jednonawo- hrabia Wincenty Krasiński z jednej ze swoich wa, postawiona na planie prostokąta. Fasadę licznych podróży po Europie. Nie był on jed- poprzedza portyk czterokolumnowy z trój- nak fundatorem ani projektantem świątyni, kątnym szczytem. Pod kościołem znajduje się niemniej testamentem zabezpieczył 15 tys. dolna kaplica, w której w 1822 r. pochowano rubli na ten cel. Inicjatorem rozpoczęcia bu- matkę Zygmunta Krasińskiego, Marię Urszu- dowy świątyni był prawdopodobnie jego wnuk lę z Radziwiłłów Krasińską. Gdy zmarła, poeta − Władysław Krasiński, syn Zygmunta (od miał dziewięć lat. Z czasem miejsce to stało których imion wzięły nazwy miejscowości się panteonem grobowym rodu Krasińskich Zygmuntowo i Władysławowo położone przy z linii opinogórskiej. W 1845 r. wnętrza pod- drodze z Opinogóry do Ciechanowa), jed- ziemi zostały powiększone. W 1858 r. spoczął nak głównym fundatorem tej inwestycji była tu Wincenty Krasiński, a już w rok później jego Róża z Potockich Krasińska – żona Władysła- syn Zygmunt. W kolejnych latach umierali wa. Prace ostatecznie zakończono w 1877 r. (z powodu dziedzicznej gruźlicy − w młodym Projektantem świątyni pw. Wniebowzięcia wieku) potomkowie Zygmunta. Sprowadzano

Powiat ciechanowski 127 też z innych miejsc pochówku przodków Kra- lekyty, m.in. prostokątna płycina z łacińską in- sińskich oraz przyjaciół i zasłużone dla Kra- skrypcją, podtrzymywana przez anioły z sym- sińskich osoby. Przez wiele lat stan krypty po- bolami wiary i nadziei. Takie przedstawienie garszał się. Ostateczny kształt podziemi został zasugerował Pampalloniemu sam Zygmunt uformowany za czasów Adama Krasińskiego. Krasiński. Nawiązuje ono do sceny matki W 1909 r. architekt Jan Heurich starszy nadał z Orciem z Nie-Boskiej Komedii. Płaskorzeź- jej aktualny wygląd i groby Krasińskich otrzy- bę zamówił u rzeźbiarza Wincenty Krasiński, mały właściwą oprawę. Wmurowano wtedy kiedy przebywał we Florencji. W kościele znaj- wszystkie trumny w ścianę, wykonano jed- duje się także epitafium Amelii z Bronikow- nolite tablice, a w centrum umieszczono hra- skich Załuskiej (kuzynki i pierwszej miłości biowski herb Krasińskich. Na przeciwległej Zygmunta Krasińskiego), wykonane w 1899 r. ścianie znalazły się brązowe tablice z trzech przez znakomitego rzeźbiarza Konstantego utworów Zygmunta Krasińskiego: Nie-Bo- Laszczkę. Dzieło jest płaskorzeźbioną w bia- skiej komedii, Irydiona i Przedświtu, odla- łym marmurze postacią kobiety trzymającej ne w Paryżu w 1877 r. przez gisera E. Grueta skierowaną ku dołowi pochodnię. Bardzo in- wg projektu rzeźbiarza Julesa Franceschi’ego. teresująca jest również rzeźba znajdująca się Przeznaczone były na pomnik Zygmunta Kra- na bocznej ścianie po prawej stronie głównego sińskiego, który miał stanąć w kaplicy grobo- ołtarza. Wykonana z szarego marmuru, stano- wej. Zejście do podziemnej kaplicy znajduje wi epitafium synów poety, przedstawionych się na tyłach kościoła i prowadzi przez żelazną w scenie apoteozy krzyża. Autorem rzeźby jest ciężką bramę ozdobioną herbem Krasińskich. włoski artysta Jules Franceschi. Interesującym Jednym z najciekawszych zabytków zachowa- elementem wyposażenia wnętrza kościoła nych do dzisiaj w kościele opinogórskim jest jest też XVIII-wieczna ambona, przywiezio- pomnik Marii Urszuli z Radziwiłłów Krasiń- na wraz z ołtarzem głównym do Opinogóry skiej, znakomite dzieło dłuta Luigi Pampallo- po kasacji kościoła w Kodniu, zamienionego niego z 1841 r. Przedstawia ono scenę śmierci podczas zaborów w cerkiew. W okresie mię- matki poety. Przy łożu umierającej klęczy syn, dzywojennym ołtarz powrócił do Kodnia, nana którego głowie spoczywa ręka matki. Po tomiast ambona została do dzisiaj w parafii bokach tumby znajdują się płaskorzeźbione św. Zygmunta w Opinogórze. Obecnie na po-

103 104

103 Kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Opinogórze, parafia pw. św. Zygmunta 104 Oficyna dworska w Muzeum Romantyzmu w Opinogórze

128 Tradycja Mazowsza łudniowej ścianie wnętrza kościoła znajdują rem Legii Honorowej, uczestnikiem licznych się marmurowe płyty upamiętniające osoby kampanii napoleońskich. U schyłku życia za- związane z Opinogórą, które zginęły podczas mieszkał w dobrach Krasińskich, gdzie pełnił II wojny światowej. Jedna jest poświęcona za- funkcję zarządcy lasów. Na cmentarzu znajdu- mordowanemu w Dachau ks. Teodozjuszowi je się także grób baronowej Heleny de la Haye Brudnickiemu, druga Romanowi Konwerskie- (1768−1829), bony Zygmunta, która wcze- mu, który odmówił wykonania wyroku śmier- śniej była wychowawczynią młodego Napole- ci przez powieszenie na więźniach polskich ona II, syna cesarza. Przyjechała do Opinogóry podczas egzekucji na zamku w Ciechanowie, z Krasińskimi w 1814 r. i tu została. Grobo- za co poniósł śmierć w obozie w Mautchau- wiec jest kryty metalową płytą z neogotyc- sen, oraz trzecia poświęcona Edwardowi Kra- kim ornamentem, na której, obecnie zatarty, sińskiemu, ostatniemu ordynatowi opinogór- napis był autorstwa samego Zygmunta. Obok skiemu, który został zamordowany w obozie znajduje się grób Katarzyny z Boglerów Roz- w Dachau w 1940 r. Ścianę „pamięci narodo- pędowskiej zm. w 1839 r., przyjaciółki matki wej” zamyka marmurowy ołtarz ufundowany Z. Krasińskiego. Często przesiadywał w tym przez Jana Dziedzica, który podczas II wojny miejscu autor Nie-Boskiej komedii i Irydiona, światowej walczył jako lotnik w polskim dywi- wsłuchując się w pamięć przeszłości, o czym zjonie w Anglii. pisał w swojej korespondencji. Na cmenta- Obok kościoła po stronie południowo-za- rzu jest także pomnik w stylu staroegipskim chodniej w bezpośrednim sąsiedztwie parku na grobie Alojzego Chiariniego (1789−1832), znajduje się cmentarz opinogórski, na którym profesora, językoznawcy, nauczyciela języków byli chowani od czasów Wincentego Krasiń- (arabski, greka) młodego Zygmunta Krasiń- skiego mieszkańcy parafii opinogórskiej oraz skiego, a także wiele grobowców osób zasłu- osoby, które były związane z rodziną Krasiń- żonych dla rodziny Krasińskich, m.in. Stani- skich. Wśród nich znalazło się wielu dawnych sława Krynickiego (1803−1869) pełniącego żołnierzy napoleońskich, towarzyszy broni funkcję plenipotenta Krasińskich przez 49 lat, ze wspólnych walk gen. Wincentego Krasiń- dwóch lekarzy weterynarii Mikołaja Andrac- skiego. Często byli rezydentami na dworze kiego (1817−1883) i Aleksandra Krzeczkow- hrabiego lub zostali obdarowani przez nie- skiego (1810−1879) oraz masztalerza Jana go funkcją zarządzających jego majątkami. Kazimierza Trockiego (1820−1902), który Krasińscy dbali o godne pochówki i nagrobki służył u Krasińskich ponad 50 lat. Na cmen- „starych wiarusów” na cmentarzu opinogór- tarzu opinogórskim znajduje się też grobowiec skim. Na uwagę zasługuje na przykład po- ks. Wiktora Mościckiego (stryja prezydenta mnik w kształcie obelisku Franciszka Girar- Ignacego Mościckiego),wikarego z Płocka, któ- dot (1772−1831). Był on chirurgiem w pułku ry za wygłoszone kazanie o prześladowaniu re- Szwoleżerów Gwardii, dowodzonego przez ligii i kościoła przez zaborcę rosyjskiego oraz za Wincentego Krasińskiego. Ostatnie lata życia udział w manifestacjach powstańczych został spędził na dworze Wincentego Krasińskiego, w grudniu 1861 r. zesłany do Pietrozawodzka gdzie pełnił funkcję lekarza domowego. Zmarł w guberni ołonieckiej (obecna Republika Kare- w 1831 r. Jego serce pochowano w krypcie pod lii), skąd w czerwcu 1869 r. przeniesiono go do kościołem. Kolejnym grobowcem żołnierza guberni permskiej. Ksiądz W. Mościcki prze- napoleońskiego jest grób Tadeusza Wyle- bywał na Syberii 43 lata. Po ogłoszeniu am- żyńskiego (1794−1844). Był oficerem wojsk nestii powrócił pieszo do Opinogóry, w której napoleońskich. Od 1815 r. adiutantem gen. pełnił jeszcze przez 12 lat funkcję proboszcza. W. Krasińskiego. Był autorem pierwszego opi- Wiele jest na tej nekropolii nagrobków o nie- su bitwy pod Lipskiem. Z kolei na grobowcu znanej proweniencji, często mających walory Stanisława Dunin-Wąsowicza (1783−1849) artystyczne. Cmentarz posadowiony jest mię- znajduje się metalowy krzyż na kamiennej dzy kościołem a południowo-wschodnią ścia- kostce. Stanisław Dunin-Wąsowicz był ofice- ną parku.

Powiat ciechanowski 129 Sam park jest położony na trzech moreno- „Szwoleżer I” i „Szwoleżer II”. Nazwy jesionów wych pagórkach, u podnóża których znajdu- zostały nadane w celu upamiętnienia dwóch ją się stawy, wypływające z naturalnej strugi szwoleżerów należących do gwardii napoleoń- biorącej początek wśród pól na wzniesieniach skiej gen. Krasińskiego, pochowanych na opi- otaczających od wschodu Opinogórę. Począt- nogórskim cmentarzu. Największy rozkwit ki założenia parkowego datowane są na prze- parku nastąpił za czasów Wincentego Krasiń- łom XVII i XVIII w., kiedy to Jan Bonawentura skiego, po części za sprawą jego żony Marii Dobrogost Krasiński przejął Opinogórę jako Urszuli z Radziwiłłów Krasińskiej, która mia- starosta opinogórski i pobudował drewniany ła wybitne zdolności manualne, a ulubionym dwór z paradnym podjazdem. Dwór został jej stylem był gotyk. Kiedy była tworzona re- usytuowany w miejscu poprzedniego, być zydencja rodu Krasińskich, Maria inspirowała może pamiętającego jeszcze czasy książęcego się prawdopodobnie romantycznym parkiem dworku myśliwskiego, na szczycie wzniesie- księżnej Izabeli Czartoryskiej w Puławach nia, na którym obecnie stoi murowany nowy i Nieborowie i także jej wzorem chciała po- dwór wg projektu Józefa Gałęzowskiego. Na mieścić w przyszłym zameczku muzeum pa- tak stare pochodzenie parku wskazują rosnące miątek rodzinnych. nad ostatnim stawem dwa dęby szypułkowe, Neogotycki zameczek, który według nazwane: „Zygmunt” i „Eliza”, liczące po ok. pierwotnych planów miał być pawilonem 300 lat. W parku do pomników przyrody są ogrodowym, został wybudowany w latach zaliczane także dwa jesiony wyniosłe, zwane 1828−1843. W tym samym czasie i to za-

105 106

105, 106 Wnętrze kościoła

130 Tradycja Mazowsza pewne ręką tego samego budowniczego po- na kamiennym foteliku i prowadził z Z. Kra- wstała sąsiadująca z dworem oficyna. Trud- sińskim ożywione dyskusje (kamienny fotelik no określić, kto był budowniczym zameczku jest usytuowany pod modrzewiem, w pobliżu i oficyny, ponieważ cała dokumentacja spaliła dawnej głównej bramy wjazdowej). Z kolei się podczas II wojny światowej. Istnieje duże w cieniu drzew na osi dworu jest ustawiony prawdopodobieństwo, że mógł to być jeden kamienny stół, a nieopodal kamienna ko- z architektów pracujących w tym czasie dla lumna z wazonem. Zachowały się także dwie Krasińskich, tj. Piotr Agner, Henryk Marconi XVIII-wieczne rzeźby ogrodowe z białego lub Hilary Szpilowski. Po zbudowaniu neogo- marmuru w stylu klasycystycznym, przedsta- tyckiego zameczku w myśl ówczesnej mody wiające kobietę i mężczyznę. Pierwotnie znaj- romantycznej uporządkowano także park. dowały się prawdopodobnie w pobliżu przed- Hrabia Wincenty Krasiński zwoził z różnych wojennej oranżerii w dolnej części parku. stron ciekawe egzotyczne rośliny (drzewa Obecnie, kiedy oranżeria została zrekonstru- i krzewy). W tym nastrojowym romantycz- owana i rozbudowana, rzeźby mogły powró- nym parku, w którym wykorzystano natural- cić na swoje miejsce. W obniżeniu od strony ne ukształtowanie, w 1843 r. odbyło się wspa- frontowej oranżerii znalazła się też fontanna. niałe przyjęcie weselne Zygmunta Krasińskie- W dole u stóp zameczku stoi wystawiony przez go z Elizą Branicką. Połączono je z festynem Wincentego Krasińskiego w 1838 r. kamienna 4 tys. zaproszonych gości. Panna młoda ny krzyż z inskrypcją o księciu Bolesławie IV. była zachwycona parkiem i przede wszystkim W ten sposób hrabia chciał uczcić pamięć zameczkiem, który dostali młodzi w prezen- księcia mazowieckiego, który zginął podczas cie ślubnym od generała. Do elementów ar- polowania w Opinogórze. Na terenie parku chitektury ogrodowej epoki romantyzmu na- znajdują się jeszcze inne obiekty pobudowane leżały kamienne stoły, wazy, antyczne rzeźby, za czasów Wincentego Krasińskiego, jak m.in. meble ogrodowe oraz fontanny. W parku do oficyna dworska i tzw. domek ogrodnika. dzisiaj znajduje się romantyczna marmuro- W zboczu południowo-zachodnim wzgórza, wa ławeczka, ufundowana w prezencie dla na którym jest posadowiony dwór, znajdu- Z. Krasińskiego przez kuzynkę poety, Amelię ją się obecnie ziemne pomieszczenia piwnic, z Bronikowskich Załuską, przed jego powro- w których przechowywano warzywa i owoce. tem ze Szwajcarii. Na frontowej ścianie pod- Jednym z „najmłodszych” obiektów w parku stawy jest wykuty napis: Niech pamięć moja jest pomnik Zygmunta Krasińskiego, wyko- zawsze Ci będzie miła. Ławeczka miała być nany w 1989 r. w 130. rocznicę śmierci poety pamiątką ich młodzieńczej miłości. Pierwot- przez znanego warszawskiego rzeźbiarza Mie- nie była usytuowana na wzgórzu w alejce na czysława Weltera. Pomnik jest zlokalizowany osi dworu. Obecnie znajduje się naprzeciwko w pobliżu miejsca dawnego dworu Krasiń- oficyny dworskiej. Kolejnym obiektem małej skich z XVI w., a następnie z przełomu XVII architektury parkowej 2. poł. XIX w. jest tzw. i XVIII w. W 1908 r. został ogłoszony kon- kamienny „fotelik Cieszkowskiego”. August kurs na projekt nowej siedziby Krasińskich, Cieszkowski był wybitnym filozofem, uczo- w wyniku którego wyłoniono zwycięzcą Józefa nym i patriotą, prekursorem myśli pozytywi- Gałęziewskiego. W 1913 r. stary dwór został stycznej. Wcześnie osierocony przez matkę, rozebrany i miał być postawiony nowy. Plany podobnie jak Zygmunt Krasiński, był wycho- pokrzyżowała I wojna światowa. Konkurs na wywany przez bony i ojca. Jego pierwszą wy- dwór opinogórski stał się jednak inspiracją do chowawczynią była bona Zygmunta Krasiń- poszukiwań tzw. polskiego stylu narodowe- skiego, baronowa Helena de la Haye. August go, którym okazał się tzw. typ dworkowy. Tuż Cieszkowski, późniejszy twórca polskiej fi- przy pomniku, który przedstawia zadumane- lozofii narodowej, był bardzo zaprzyjaźniony go poetę-wieszcza, siedzącego na fotelu, usy- z Zygmuntem Krasińskim. Często spotykali tuowano nowo pobudowany dwór wg projektu się m.in. w Opinogórze, gdzie chętnie siadał Józefa Gałęziewskiego oddany w 2008 r. Jesz-

Powiat ciechanowski 131 cze jednym interesującym obiektem w parku modrzew europejski, jodła biała i cis pospoli- jest kamień graniczny z 1738 r. (wyznaczają- ty. W parku opinogórskim występują również cy granicę pomiędzy dobrami opinogórskimi obce gatunki drzew, które zgodnie z założenia- a majątkiem w Przedwojewie). Kamień został mi stylu krajobrazowego stosowano przeważ- odnaleziony w latach 80. XX w. i posadowiony nie w formie soliterów – drzew o wysokiej war- w dolnej części parku przy alejce biegnącej na tości estetycznej rosnących pojedynczo. Do tyłach tzw. domku ogrodnika. Granicę parku gatunków obcych występujących na terenie od strony północnej wyznacza stary, kamienny parku należą: glediczja trójcierniowa, sosna mur ogrodzenia, wzdłuż którego prowadziła wejmutka, orzech czarny, dąb błotny, sosna droga dojazdowa do folwarku (Opinogóra Dol- czarna, lipa amerykańska, robinia akacjowa. na). W tym miejscu wzdłuż muru, ze wzglę- Są to głównie gatunki północnoamerykańskie, du na jego południową wystawę, prowadzono sprowadzane do Europy w 2. poł. XIX w. uprawy winorośli. W drzewostanie parkowym Generał Wincenty Krasiński niezmordowa- dominuje roślinność liściasta, z której można nie budował swoje opinogórskie „imperium”. wymienić takie gatunki, jak: klon pospolity, Wychowując samodzielnie, po śmierci przed- klon jawor, klon srebrzysty, lipa drobnolistna, wcześnie zmarłej żony, jedynego syna Zyg- lipa szerokolistna, brzoza brodawkowata, je- munta, chciał, by ten przejął po nim i dalej sion wyniosły, dąb szypułkowy, grab pospolity, rozwijał dziedziczny majątek. Wincenty Kra- wiąz górski, kasztanowiec pospolity. Wśród ga- siński wiele lat decydował o każdym kroku tunków iglastych występuje: świerk pospolity, ukochanego syna. Dał mu staranne wykształ-

107

107 Grobowce rodu Krasińskich w podziemiach kościoła

132 Tradycja Mazowsza cenie, ożenił z wybraną przez siebie zamożną (1870−1909) miał szerokie plany w stosunku partią, tj. Elizą Branicką. Ostatecznie jednak do Opinogóry, które wiązał też z obchodami doszło do konfliktu między ojcem i synem. setnej rocznicy urodzin Zygmunta Krasińskie- Zygmunt Krasiński był poetą, patriotą, oso- go. Niestety, zmarł przedwcześnie i do tego bą niezwykle wrażliwą, ciężko chorą na oczy. bezpotomnie, co spowodowało wygaśnięcie Stale kierowany przez ojca, który nie pozwolił linii opinogórskiej Krasińskich. Ordynację mu związać się z ruchem narodowowyzwo- przejęła linia obornicka z Radziejowic. Ordy- leńczym ani tym bardziej uczestniczyć w po- natem został Józef Krasiński (1848−1918). wstaniu listopadowym, nie mógł się pogodzić De facto ordynacją opinogórską zarządzał jed- z ugodową postawą ojca w stosunku do rosyj- nak jego syn Edward. Po I wojnie światowej skiego zaborcy. W obawie, że syn nie sprosta przywrócił on status dobrom opinogórskim, utrzymaniu i dalszemu rozwojowi majątku, nie odbudował jednak bardzo zniszczonego a także ze względu na sytuację społeczno-po- zameczku. Był jednocześnie agronomem i za- lityczną, generał zdecydował się utworzyć rządcą, bibliofilem i literaturoznawcą, współ- ordynację. Celem jej, podobnie jak w całej twórcą i prezesem Towarzystwa Akcyjnego Europie, było utrzymanie splendor familiare Teatru Polskiego i członkiem honorowym rodów szlacheckich. Chodziło o zabezpiecze- Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszło- nie odpowiedniej podstawy majątkowej dla ści w Warszawie, członkiem korespondentem zachowania przez rody szlacheckie ich wpły- Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. wów politycznych i społecznych. Tworzono Jego uwaga była przede wszystkim skupiona ordynacje, by uniezależnić się od panujących, na stałym powiększaniu zbiorów i rozbudowie uchronić dobra od konfiskat. Ważne też były Biblioteki i Muzeum Ordynacji Domu Hra- względy dynastyczne zabezpieczane przez biów Krasińskich w Warszawie. Plany hrabie- ordynację. Wincenty Krasiński zabiegał o to go zniweczyła II wojna światowa. Ordynat hra- usilnie na dworze petersburskim. W rezul- bia Edward Krasiński za to, że stanął w obronie tacie sukces osiągnął w 1844 r. Statut ordy- skatowanego w Opinogórze chłopca folwarcz- nacji gwarantował nienaruszalność majątku nego został wywieziony do obozu koncen- i określał, że zawsze musi on być w rękach Kra- tracyjnego w Buchenwaldzie, następnie do sińskich, przechodząc na najstarszego syna. KL Dachau, gdzie zmarł z wycieńczenia i cho- Pierwszym ordynatem opinogórskim został roby serca. Po jego śmierci zbiory Ordynacji Zygmunt Krasiński (1812−1859), zmarł jed- Krasińskich uległy dewastacji. Po kapitulacji nak w kilka miesięcy po ojcu. Drugim ordy- powstania warszawskiego, 25 października natem został jego najstarszy syn Władysław 1944 r., gmach Muzeum i Biblioteki wraz ze Krasiński (1844−1873), ponieważ był nielet- zbiorami rękopisów zostały celowo spalone ni, z upoważnienia matki − Elizy z Branickich przez Niemców, wbrew postanowieniom ukła- Krasińskiej, majątkiem zarządzał Ludwik du kapitulacyjnego z 3 października 1944 r., Krasiński (1833−1895) z Krasnego. Rozpoczę- zabezpieczającego ochronę zabytków, bibliote przez gen. Wincentego Krasińskiego ogrom- tek i zbiorów archiwalnych przed okupantem. ne dzieło budowy rezydencji opinogórskiej W 1945 r. Opinogórę wyzwolił 8. korpus pan- kontynuowali jego potomkowie. Ostateczny cerny 48. Armii Radzieckiej 2. Frontu Biało- kształt parku, liczącego sobie 22 ha, nadał, ruskiego pod dowództwem marszałka Kon- na zlecenie ordynata hrabiego Adama Krasiń- stantego Rokossowskiego. Zgodnie z przepro- skiego, Walerian Kronenberg w 1895 r. Park wadzaną reformą rolną rozparcelowano część podzielił przestrzennie: na park krajobrazowy majątku opinogórskiego, który przekazano między zamkiem a kościołem, następnie sad 21 pracownikom folwarcznym i małorolnym. i ogród nad dużym stawem i trzecią przestrzeń Na pozostałych gruntach utworzono Państwo- nad ostatnim usytuowanym w kierunku po- we Gospodarstwo Rolne. W 1945 r. wydzielo- łudniowo-zachodnim stawem, gdzie znajdo- no z dóbr opinogórskich i objęto ochroną teren wał się zwierzyniec. Hrabia Adam Krasiński o powierzchni ok. 2,5 ha, na którym znaj-

Powiat ciechanowski 133 dowało się wzgórze z oficyną i zameczkiem. atmosferę opinogórskiego domu, nasyconą W następnych latach powiększono teren ob- legendą napoleońską, a zabytkowe wnętrza jęty ochroną do 22 ha. Kolejne lata to okres z bogatą sztukaterią stanowiły w natural- podejmowanych prób odtworzenia dawnego ny sposób dodatkowy element ekspozycji. układu kompozycyjnego parku. Pierwszym W neogotyckim pałacyku wyobraźnię roz- opracowaniem podejmującym ten temat jest niecała skórzana teczka na dokumenty, któ- projekt koncepcyjny Longina Majdeckiego rą Wincenty Krasiński, generał Napoleona, oraz Stanisława Bolka z 1967 r. Aktualny pro- otrzymał od cesarza podczas odwrotu z Rosji jekt rewaloryzacji został opracowany w 2006 r. zimą 1812 r. Kluczyk do tej teczki, jak mawiał przez zespół projektowy Architektów Krajo- legendarny kustosz, „znajduje się w zbiorach brazu pod kierownictwem Anny Śnieguckiej- paryskiego Luwru”. Mroczna izdebka z komin- -Pawłowskiej. kiem przywołuje z kolei obraz syna generała, W latach 50. XX w. z inicjatywy Towarzy- poety Zygmunta Krasińskiego (1812−1859), stwa Miłośników Ziemi Ciechanowskiej zro- który pod koniec życia, prawie ociemniały, dziła się propozycja odbudowy neogotyckiego lubił tu przesiadywać, wpatrując się w płomie- zameczku opinogórskiego i przeznaczenie go nie. W 1990 r. do zespołu muzealnego została na cele kulturalne. Prace rozpoczęte w 1958 r. dołączona neogotycka, odremontowana oficy- zakończono otwarciem 20 maja 1961 r. na, w której są eksponowane wystawy czaso- w zrekonstruowanych wnętrzach Muzeum we. Największym marzeniem dyrektora J. Kró- Romantyzmu (w 150 rocznicę dekretu Na- lika (1932−2010) było odbudowanie dworu poleona przywracającego Opinogórę Krasiń- Krasińskich, połączone z rewaloryzacją parku skim). Pierwsza ekspozycja w zameczku mia- i odbudową oranżerii. I te marzenia się spełniły. ła na celu odtworzenie klimatu romantyczne- W ich ostatecznej realizacji dopomógł obecny go tego miejsca. Złożyła się na to symboliczna dyrektor Muzeum Romantyzmu w Opinogó- kolekcja drobiazgów z epoki, kilka pamiątek rze Roman Kochanowicz. Dziś muzeum dzia- związanych z historią rodu Krasińskich oraz łające na terenie zespołu parkowo-pałacowego dwa umeblowane wnętrza z 1. poł. XIX w. Do- w Opinogórze składa się z trzech części: neo- piero od 1962 r., wraz z objęciem kierownictwa gotyckiego zameczku mieszczącego stałą wy- placówki przez Janusza Królika, zaczęło się stawę biograficzną poświęconą poecie, oficyny i trwało przez 50 lat prawdziwe kształtowanie dworskiej, która jest miejscem wystaw czaso- Muzeum Romantyzmu w Opinogórze. wych, oraz dworu, w którym znajduje się eks- Od samego początku Opinogóra była adre- pozycja poświęcona polskiemu romantyzmo- sem, pod który przyjeżdżali chyba wszyscy, wi i dziejom Polski przełomu XVIII i XIX w. którzy interesowali się literaturą, wojnami na- Dodać do tego należy zrekonstruowaną poleońskimi, którzy należeli do rodu Krasiń- i powiększoną oranżerię, w której odbywa- skich lub tylko znali kogoś z rodziny. Janusz ją się koncerty i inne ciekawe wydarzenia Królik z upływem lat stworzył ekspozycję kulturalne, oraz nowo utworzoną część ukazującą czasy romantyzmu poprzez historię w postaci zespołu folwarcznego z ptaszarnią, rodu Krasińskich oraz życie i twórczość po- powozownią, budynkiem ekspozycyjnym ety. Ekspozycja w zameczku miała odtwarzać i restauracją.

134 Tradycja Mazowsza Regimin (siedziba gminy)

108 109

108 Gminna Biblioteka Publiczna w Regiminie 109 Urząd Gminy w Regiminie

ierwsza wzmianka o nazwie Regimin po- tach 1384–1399 Łydynia stała się ponownie Pchodzi z 1385 r., gdy bp Ścibor potwierdził granicą państwową. Tym razem książę płocki nadanie Regimina jako uposażenia parafii Siemowit IV oddał tereny leżące na wschód w Lekowie. Regimin był miejscowością gra- od Łydyni w zastaw zakonowi krzyżackiemu. niczną między księstwem mazowieckim W Regiminie władali więc rycerze krzyżaccy, a księstwem płockim, a po 1526 r. pomiędzy gdy tymczasem w Lekowie władzę sprawował województwami mazowieckim i płockim. Jest książę mazowiecki. Roginino (Regimin) już to miejscowość gminna, położona po lewej w 1567 r. stanowił uposażenie proboszcza stronie rzeki Łydyni ok. 6 km na północ od Cie- parafii lekowskiej. Jan Krzęcieski był w tym chanowa, przy szosie Ciechanów, Grzybowo, czasie dzierżawcą 8,5 włók ziemi należącej do Regimin, Lekowo, Karniewo, Szulmierz. Znaj- plebana lekowskiego ks. Borkowskiego. Zależ- duje się tu siedziba urzędu gminy Regimin. ność ta trwała nieprzerwanie do 1864 r. Wieś należy do parafii Lekowo. Ze względu na Istotnym wydarzeniem dla mieszkańców bliskość obu miejscowości (Regimin, Lekowo), gminy było wprowadzenie reformy uwłaszcze- przedzielonych tylko mostem na rzece Łydyni, niowej w 1864 r. Reforma administracyjna są one ze sobą bardzo związane. z 1867 r. spowodowała powstanie dużej gmi- W dawnych wiekach granice państwowe ny z siedzibą w Regiminie. Miejscowość stała miały charakter naturalny, przebiegały zwy- się centrum życia gospodarczego i społecznego kle wzdłuż naturalnych przeszkód, np. pasm gminy, na które składała się aktywność licznie górskich czy rzek. Także Łydynia stanowiła tu zamieszkałych rodzin szlacheckich, gospo- kilkakrotnie granicę, np. między księstwem darujących z pokolenia na pokolenie na rodo- płockim, które w 1329 r. przejął król czeski Jan wych majątkach. W 2. poł. XVIII w. wzrasta Luksemburski, a Mazowszem. W tym czasie aktywność miejscowych ziemian, ożywia się mieszkańcy Lekowa i pozostałej na prawym handel i produkcja rolna; powstaje Towarzy- brzegu rzeki części dzisiejszej gminy Regimin stwo Kredytowe Ziemskie, udzielające poży- była poddanymi króla czeskiego, natomiast czek na rozwój gospodarki. Odchodzono od Regimin i część gminy na lewym brzegu rze- trójpolówki, wprowadzano uprawy ziemniaki należała do księcia mazowieckiego. W la- ka, buraków cukrowych, budowano wiatraki,

Powiat ciechanowski 135 zakładano sady i ogrody. W Regiminie zosta- le wysiedleni. W okresie okupacji na terenie ła utworzona Straż Ogniowa, powstaje Koło gminy nie działały oddziały partyzanckie, ale Gospodyń Wiejskich, są prowadzone kursy istniały struktury organizacji podziemnych, z zakresu oświaty rolniczej. Wybuch I wojny szczególnie Armii Krajowej. światowej, a następnie wojny bolszewickiej, Wkroczenie Armii Czerwonej na obszar miały wpływ na pewne spowolnienie rozwo- gminy w styczniu 1945 r. przyniosło radykal- ju centrum gminy, szczególnie że w 1920 r. ne zmiany, rujnujące dotychczasowy porządek do Regimina dotarli bolszewicy. Do bitwy do- społeczny i polityczny. Już wiosną tego roku szło 20 sierpnia w rejonie Lasów Lekowskich, przystąpiono do parcelacji majątków, których gdzie 18 Dywizja Piechoty rozbiła bolszewic- na terenie gminy była znacząca liczba. Część ką 54 Dywizję Strzelców Pieszych. W okre- gruntów przeznaczono na utworzenie Pań- sie międzywojennym została uruchomiona stwowego Gospodarstwa Rolnego w Klicach, kolejka wąskotorowa z Ciechanowa przez większość rozparcelowano między bezrolnych Grzybowo, Regimin, Zeńbok do Gruduska. i małorolnych chłopów. Resztówki majątków Wożono nią m.in. buraki cukrowe do cukrow- – dwory i ich otoczenie – przeznaczano na cele ni w Ciechanowie. W Regiminie i okolicznych społeczne: zazwyczaj mieszkania lub szkoły. miejscowościach zainstalowano łączność Wyposażenie dworów systematycznie grabio- telefoniczną. Ponowny rozwój zahamowała no lub niszczono tak w czasie wojny, jak i po II wojna światowa. Działania wojenne wrze- jej zakończeniu. Właściciele majątków zostali śnia 1939 r. ominęły teren gminy i nie spo- zmuszeni do opuszczenia nie tylko swoich sie- wodowały poważnych zniszczeń. Regimin dzib, ale też terenu powiatu ciechanowskiego. wraz z całym północnym Mazowszem został Zrujnowany został dorobek pokoleń miesz- włączony 26 października 1939 r. do Prus kańców Regimina i całej gminy. Wschodnich jako Rejencja Ciechanowska. Po 1945 r. teren Regimina i gminy stał się Długofalowa polityka wobec tych ziem miała obszarem działania kilku grup zbrojnego doprowadzić do ich germanizacji. Pierwszym podziemia, w tym słynnego na Mazowszu etapem było wyniszczenie inteligencji i zie- oddziału Narodowych Sił Zbrojnych pod do- miaństwa. Wywiezieni i zamordowani zostali wództwem Mieczysława Dziemiaszkiewicza m.in. Tadeusz Zawadzki, właściciel Grzy- ps. „Rój”. Największymi akcjami zbrojnego bowa, Władysław Kubicki, dyrektor szkoły podziemia był atak na posterunek MO w Re- w Regiminie, Tadeusz Tarnowski – dzierżaw- giminie oraz udany zamach (12 lipca 1948 r.) ca majątku Lekowo. Majątki ziemskie zostały na szefa ciechanowskiego UB w Pniewie Wiel- przejęte w zarząd niemiecki, a ich właścicie- kim (gm. Regimin).

136 Tradycja Mazowsza Sokołówek (gmina Ciechanów)

110

110 Ludowa Szkoła Rolnicza w Sokołowku, w latach 20. XX w. przekształcona w Uniwersytet Ludowy 111 Kamień ufundowany pamięci T. Klonowskiego i F. Rajkowskiego w 100 rocznicę powstania Szkoły Rolniczej w Sokołówku 111

okołówek to wieś, która leży w odległości W 1874 r. Sokołówek kupił od Józefa Łempic- S5 km od Ciechanowa, przy drodze krajowej kiego Tomasz Klonowski, urodzony w 1850 r. nr 50 prowadzącej w kierunku zachodnim do w niezamożnej drobnoszlacheckiej rodzinie Płońska i do międzynarodowej trasy E77 – War- w niedalekich Kownatach Wojnowych. Tak się szawa–Gdańsk. Należy do parafii Ciechanów. złożyło, że we wczesnej młodości przebywał ja- Dawna nazwa wsi – Sokołówko – pochodzi kiś czas na terenie Rosji i prawdopodobnie tam prawdopodobnie od osady służebnej sokolni- dorobił się majątku. Po powrocie do kraju kupił ków, która pierwotnie należała do grodu ciecha- położony na rubieżach Ciechanowa Sokołówek. nowskiego. Wywodzona od wyrazu „sokolnik”, Wkrótce poznał Franciszka Rajkowskiego, mło- co oznacza opiekujący się gniazdami sokolimi dego lekarza, pozytywistę, który wprowadził oraz przysposabiający sokoły do polowań. go w środowisko działaczy ciechanowskich. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości, pod W 2. poł. XIX w. na terenie północnego Ma- nazwą Sokołowko, pochodzi z początku XV w. zowsza intensywnie rozwijała się idea pracy Stanowiła wówczas własność biskupów płoc- organicznej wśród społeczności drobnej szlach- kich. W 1567 r. występuje jako Sokołowo ty, licznie zamieszkującej te tereny. Także Drugie (o powierzchni 3 włók, tj. ok. 60 ha) w Sokołówku spotykała się elita ciechanow- i jest własnością Ziemaka Bilińskiego, skarb- ska o szlacheckiej proweniencji, dyskutująca nika czerskiego. W 1756 r. Sokołówek należał nad różnymi przedsięwzięciami mającymi na do rodu Młockich. W 1827 r. na Sokołówek celu działalność animatorską oraz podniesienie składała się wieś i folwark, sześć domów, oświaty i kultury w powiecie ciechanowskim. 63 mieszkańców. W miejscowości mieszka- Tomasz Klonowski był bezdzietny, wychowany ła drobna szlachta. W 1868 r. było tu osiem w duchu romantyzmu, jeszcze na tradycjach niewielkich folwarków o łącznej powierzchni powstania styczniowego, po powrocie do Cie- 200 morgów, w tym gruntów ornych i ogrodów chanowa bardzo związany z myślą pozytywi- 168 mórg. W 1840 r. w rodzinnym dworku styczną, postanowił urzeczywistnić swoje idee szlacheckim w Sokołówku urodziła się pisar- poprzez przekazanie testamentem całego ma- ka Zuzanna Morawska. jątku na rzecz fundacji jego imienia. Zgodnie

Powiat ciechanowski 137 z wolą Tomasza Klonowskiego, wyrażoną w te- wiona Fundacja im. Tomasza Klonowskiego. stamencie z 1899 r., cały majątek w Sokołówku Jej celem było m.in. krzewienie kultury i oświa- jest przekazany na cele fundacji która po wsze ty na wsi oraz ochrona krajobrazu kulturowego czasy (…) miała służyć (…) podnoszeniu kultu- wsi. Chodziło także o odtworzenie wspólnoty, ry i wiedzy rolniczej, synów drobnych i średnich która rozpadła się w okresie okupacji i w póź- rolników (…). Tomasz Klonowski zmarł w wie- niejszych powojennych czasach. Fundacja za- ku 49 lat. Na łożu śmierci przekazał wykonanie mierzała prowadzić działalność aktywizującą swej woli Franciszkowi Rajkowskiemu, który i promującą przejawy współczesnej kultury był wspierany przez specjalnie powołany do re- wiejskiej, a także nie wykluczała prowadzenia alizacji zadań fundacji, Komitet Opiekuńczy. działalności gospodarczej, która zgodnie z ideą W jego skład wchodzili przedstawiciele inteligen- Tomasza Klonowskiego miała być związana cji mazowieckiej, dla których idee pozytywistycz- z rolnictwem i kulturą wsi. Ponieważ po woj- ne były bardzo bliskie, m.in. Jadwiga Dziubińska, nie majątek zniesionej przedwojennej Fun- działaczka założycielka wielu Uniwersytetów dacji im. T. Klonowskiego został, jako grunty Ludowych oraz Regina Zienkiewiczowa, córka Państwowego Funduszu Ziemi, przekazany F. Rajkowskiego. W 1906 r. na budowie zmarł i następnie zbyty przez Skarb Państwa Rolni- nagle F. Rajkowski. Jego dzieło kończył Komitet, czej Spółdzielni Produkcyjnej w Sokołówku, któremu przewodniczyła Regina Zienkiewiczo- jedyną realną możliwością kontynuowania jej wa. W latach 1909–1939 w Sokołówku działa- postępowych tradycji było pozyskanie innego ła początkowo Rolnicza Ferma Praktyczna dla majątku. Ponad dwa lata trwały przygotowa- Chłopców, następnie Ludowa Szkoła Rolnicza. nia mające na celu wytypowanie spośród ofert W placówkach tych wykładowcami byli m.in.: Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa Ludwik Krzywicki, Stanisław Wojciechowski, obiektu do wydzierżawienia. Chodziło o to, Aleksander Świętochowski, Aleksandra Bąkow- by były spełnione podstawowe warunki: poło- ska, Jadwiga Dziubińska. W latach 20. XX w. żenie blisko Ciechanowa oraz obszar i jakość szkoła została przekształcona w Uniwersytet gleb podobna do tych w Sokołówku. Plany się Ludowy dla Dziewcząt i Państwowe Semina- powiodły, Agencja Własności Rolnej Skarbu rium dla Nauczycielek Szkół Rolniczych. Druga Państwa, akceptując intencje fundacji, zdecy- wojna światowa przerwała działalność Fundacji, dowała się przekazać majątek w dzierżawę na a przeznaczenie przez Niemców terenu majątku dogodnych warunkach. Niestety, zarządzanie w Sokołówku na lotnisko szkoleniowe spowodo- majątkiem przerosło możliwości członków wało ogromne zniszczenia. Regina Zienkiewicz Fundacji. próbowała po wojnie wielokrotnie reaktywować W 100-lecie powstania Szkoły Ludowej w So- działalność Uniwersytetu w Sokołówku. Nieste- kołówku, w 2009 r., przy Towarzystwie Miłośni- ty, bezskutecznie. Na terenie Fundacji powstała ków Ziemi Ciechanowskiej powstał Społeczny Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna. Komitet Przywracania Pamięci o Sokołówku Z majątku Fundacji do 1989 r. w gestii Skar- im. Tomasza Klonowskiego, przekształcony bu Państwa został tylko park z zachowanym następnie w Stowarzyszenie „Sokołówek” im. jednym skrzydłem budynku Uniwersytetu, T. Klonowskiego. Celem Stowarzyszenia jest zamieszkałym przez kilka rodzin. W celu popularyzowanie wiedzy o Tomaszu Klonow- kontynuowania idei Tomasza Klonowskiego skim oraz opieka nad pozostałością po szkole 16 marca 1992 r., staraniem przedstawicieli i majątku, jakim jest 10-hektarowy park w So- rodzin członków przedwojennego Komitetu kołówku. Obecnie na obrzeżach parku znajduje Opiekuńczego Fundacji T. Klonowskiego oraz się obelisk upamiętniający fundatora szkoły – innych osób dążących do podtrzymania trady- Tomasza Klonowskiego oraz wykonawcę testa- cji kultury drobnoszlacheckiej, została ustano- mentu – doktora Franciszka Rajkowskiego.

138 Tradycja Mazowsza Sońsk (siedziba gminy)

112

112 Neogotycki kościół pw. Przemienienia Pańskiego (1905)

ońsk jest miejscowością gminną położoną ośrodków parafialnych w powiecie ciechanow- Sw południowej części powiatu ciechanowskim. Parafia fundowana była tu w XII–XIII w. skiego nad rzeką Soną, 11 km na południe od Z tego okresu mógł pochodzić pierwszy w Soń- Ciechanowa oraz ok. 1 km od stacji kolejowej sku kościół. Zachowana wzmianka na temat w Gołotczyźnie (linia Warszawa–Gdańsk). parafii pochodzi z 1385 r. Kolejny kościół (na Dojazd ze stacji Warszawa Gdańska lub War- miejscu starej świątyni) pw. św. Marcina bpa, szawa Centralna 1 godz. 20 min. Wieś jest po- z murowanym prezbiterium i zakrystią, był fun- łożona przy drodze powiatowej z Ciechanowa dowany w 1519 r. przez Jana z pobliskich Chro- do Nasielska. ścic, herbu Trzaska, kanonika płockiego i za- Sońsk od 1864 r. jest miejscowością gminną. razem proboszcza sońskiego, wzmiankowany Nazwa wsi wywodzi się od rzeki, nawiązując w 1609 r. Kościół ten konsekrował bp J. Biliński. etymologicznie do Sena, sna co oznacza płynąć. W 1695 r. został pobudowany nowy drewniany Sunsko, Sonsk, Szunsk, Sonysko. Przypuszczać kościół pw. św. św. Wita i Modesta, z murowa- można, że rzeka pierwotnie nazywała się Sana. nym prezbiterium i zakrystią. Remontowany Proweniencja tej nazwy najprawdopodobniej w 1697 r. staraniem proboszcza sońskiego, jest bałtyjska. Sońsk jest jednym z najstarszych ks. Mateusza Damięckiego. Ponownie przecho-

Powiat ciechanowski 139 dził remont w 1781 r. Obecny trzynawowy, neo- skie wyparły Rosjan (jednocześnie zabierając gotycki kościół z wieżą, został wzniesiony z ce- cenne wota z kościoła w Łopacinie) i szwadro- gły na fundamencie z kamienia polnego w latach ny francuskie dotarły do pobliskiego Sońska, 1904–1905 wg projektu architekta Antoniego zmuszając rosyjską kawalerię i artylerię do Wójcickiego, budowniczego powiatu ciecha- ucieczki. W Sońsku ulokowała się dywizja nowskiego, staraniem ks. Franciszka Chełchow- gen. Kleina wraz ze sztabem kwatery głównej skiego. Cegła na budowę kościoła pochodziła marszałka Joachima Murata. ze specjalnie w tym celu utworzonej w Sońsku W 1809 r. dziedzicem w Sońsku był Paweł cegielni. Kościół konsekrował 2 czerwca 1910 r. Gostkowski (majątek soński pozostawał w rę- bp płocki – Antoni Julian Nowowiejski. Polichro- kach Gostkowskich nieomal do końca XIX w.). mia wnętrza świątyni była wykonana w latach On to właśnie założył pierwszą szkołę dla dzieci 1931–1932 wg projektu Władysława Drapiew- z sońskiej parafii. Przeznaczył na ten cel dwu- skiego. Podczas okupacji kościół został w 1944 r. izbowy dom i ogród. Szkoła miała dwóch na- poważnie uszkodzony, następnie odbudowa- uczycieli, jednym z nich był ks. proboszcz soń- ny. Parafia w Sońsku jest pod wezwaniem św. skiej parafii J. Królewiecki. Drugi nauczyciel, św. Wita, Modesta i Krescencji. Jan Wejs, otrzymywał wynagrodzenie ze składek Na północno-zachodnim krańcu miejsco- parafialnych w wysokości 500 zł. W 1812 r., kie- wości, na lewym brzegu Sony, jest posadowio- dy w szkole uczyło się 78 dzieci, w tym także ne wczesnośredniowieczne grodzisko. Gród z rodzin żydowskich, szkołę trzeba było za- datowany na X–XII w. (600–1200 r.), podlegał mknąć ze względu na brak funduszy, ale wkrót- kasztelanii ciechanowskiej, funkcjonował ce została otwarta ponownie w 1817 r. Uczęsz- prawdopodobnie do XIV–XV w. Sondażowe czało do niej tylko dziewięciu chłopców i trzy badania archeologiczne prowadzone w 1966 r. dziewczynki. Nauczycielem był Wojciech Sędzi- pozwoliły na określenie obiektu jako grodzi- mir. Już dwa lata później do szkoły uczęszczało ska typu nawodnego, zbudowanego na planie znacznie więcej dzieci. Od 1821 do 1842 r. szko- owalu, otoczonego wałem wysokości ok. 3 m. ła znów była zamknięta. Wpłynęły na to różne Zarówno grodzisko, jak i znajdująca się u jego czynniki, m.in. epidemia cholery, która nawie- stóp osada (podgrodzie) są częściowo zniszczo- dziła Sońsk w 1831 r. Od czasu utraty przez Pol- ne przez zabudowę gospodarczą. Podczas najaz- skę niepodległości mieszkańcy parafii sońskiej du szwedzkiego grodzisko pełniło funkcję for- brali czynny udział w zrywach narodowowyzwo- tyfikacji. Prawdopodobnie stąd wzięło się jego leńczych, począwszy od insurekcji kościusz- miejscowe określenie szwedzki okop. Szwedzi kowskiej, kampanię napoleońską po II wojnę byli pierwszymi, którzy nanieśli grodzisko na światową. W czasach powstania listopadowego mapy sztabowe. Według niektórych badaczy przez gminę przebiegał szlak poczty powstań- gród w Sońsku stanowił centrum opola wcho- czej. Tutejsza szlachta uczestniczyła także dzącego w skład tzw. ciechanowskiego państwa w powstaniu styczniowym, m.in. Józef Grabow- plemiennego. W 1567 r. Szunsk (Sońsk) należał ski z Marus z parafii sońskiej. Kilka kilometrów do kilku przedstawicieli szlachty cząstkowej. na północ od Sońska 22 sierpnia 1863 r. liczący Wśród mieszkańców parafii sońskiej wielu ok. 100 żołnierzy oddział kawalerii Dionizego wywodziło się ze szlachty cząstkowej, upraw- Centkowskiego stoczył krwawą bitwę z Kozaka- nionej do uczestnictwa w wyborze króla. mi. Zginęło ponad 20 powstańców, w tym do- W 1697 r. w elekcji króla Augusta II wzię- wódca, jego adiutant, a także Józef Grabowski. li udział liczni przedstawiciele szlach- W konsekwencji po upadku powstania władze ty mazowieckiej, w tym parafii sońskiej. carskie w 1864 r. skonfiskowały część majątku W 1760 r. Sońsk stanowił własność ks. Grze- kościelnego, nakazując jednocześnie prowadze- gorza Gostkowskiego, proboszcza sońskiego. nie akt parafialnych w języku rosyjskim. Do 1796 r. właścicielem majątku był Jan Gost- Pod koniec XIX w. Sońsk liczył 14 domostw, kowski. W grudniu 1806 r. podczas walk armii 291 mieszkańców. We wsi był kościół parafial- Napoleona z wojskami carskimi doszło do biny, urząd gminy, Sąd Pokoju w IV okręgu dla twy nad Soną w Łopacinie. Wojska napoleoń- gmin: Sońsk, Gołymin i Ojrzeń (w jego skład

140 Tradycja Mazowsza wchodziła tutejsza szlachta) oraz kasa skład- por. Szczepana Dobosza. Ostatnim dziedzicem kowo-pożyczkowa. W gminie sońskiej było 77-hektarowego majątku w Sońsku był przed w tym czasie sześć karczm. Parafia Sońsk liczy- II wojną światową Stefan Perzanowski, który ła 3177 mieszkańców. Uwłaszczenie chłopów zginął w obozie koncentracyjnym w Dachau. i parcelacja majątków po powstaniu stycznio- Sońsk został wyzwolony spod niemieckiej wym doprowadziły do sukcesywnego rozdrab- okupacji w styczniu 1945 r. Przedwojenny mają- niania majątku sońskiego. W latach 80. XIX w. tek dekretem o Reformie Rolnej z 1946 r. rozpar- rozpoczęto systematyczne nauczanie w szkole, celowano na działki, które przydzielono daw- ale już w języku rosyjskim. W 1885 r. w szko- nym pracownikom folwarcznym. Na pozosta- le uczyło się 61 dzieci. W 1905 r. w sońskiej łym terenie przedwojennego folwarku w 1950 r. szkole miała miejsce uczniowska manifesta- powstał Państwowy Ośrodek Maszynowy, który cja. Żądano wprowadzenia języka polskiego stał się głównym źródłem powojennego rozwoju jako wykładowego oraz książek do nauczania Sońska. W 1960 r. powstała w Sońsku do dziś w języku polskim. Manifestacja uczniów mia- funkcjonująca szkoła. W 1969 r. POM otworzył ła duże wsparcie wśród okolicznej szlachty. Do przyzakładową szkołę zawodową. Wielu absol- wybuchu I wojny światowej nauczanie odby- wentów to osoby pochodzące z Sońska i okolic. wało się w tajnej szkole prowadzonej w języku Są specjalistami zatrudnionymi w Ciechanowie polskim dla 25 uczniów przez Marię Nowicką (dokąd dojeżdżają) lub mają własne małe przed- w prywatnym domu u pani Molskiej w Gołot- siębiorstwa w Sońsku i na terenie całej gminy. czyźnie (miejscowość łącząca się z Sońskiem, Sońsk jest centrum usługowym i kulturalnym powiązana z miejscowością gminną instytu- największej gminy w powiecie ciechanowskim. cjonalnie – wspólny kościół, cmentarz, szkoła), Mają tu siedzibę najważniejsze dla mieszkań- a także więziami nieformalnymi. Podczas I woj- ców instytucje i organizacje: ośrodek zdrowia, ny światowej Sońsk poniósł przede wszystkim apteki, bank, poczta, placówka telekomunika- straty gospodarcze i materialne, podobnie jak cji, policja, stacje benzynowe, placówki handlo- pozostałe miejscowości powiatu ciechanow- we, usługi rolnicze i inne. W Sońsku i na tere- skiego. Jednak szczególnie bolesne dla miesz- nie całej gminy funkcjonuje ok. 350 podmio- kańców było kwaterowanie w Sońsku od 1915 r. tów gospodarczych. Branżami dominującymi 1. sotni Uralskiego Pułku Kozaków. W czasie są: budownictwo, handel, produkcja wyrobów wojny polsko-bolszewickiej 15 sierpnia 1920 r. z metali. miały tu miejsce kilkudniowe krwawe walki. Kilka kilometrów od Sońska ważyły się losy tej wojny, szczególnie w Sarnowej Górze, gdzie polską dywizją dowodził gen. Władysław Sikor- ski. W 1922 r. została otwarta w Sońsku cztero- klasowa Publiczna Szkoła Powszechna. Zajęcia odbywały się w budynku gminy i przykościel- nej szkole parafialnej. W 1928 r. powstała Straż Ogniowa. W 1932 r. utworzono obowiązkową 6-klasową szkołę z możliwością kształcenia nieobowiązkowego w klasie siódmej. Inicjato- rem budowy szkoły w Sońsku i założycielem spółdzielni mleczarskiej w pobliskim Gąsoci- nie był, mieszkający w Sońsku, znany działacz społeczny, Szczepan Dobosz. W czasie II wojny 113 światowej był on inicjatorem powstania oddzia- łów Batalionów Chłopskich w powiecie ciechanowskim. Został zamordowany przez Niem- 113 Obelisk upamiętniający poległych w bitwie pod ców, o czym informuje tablica umieszczona na Sarnową Górą w 1920 r. budynku Szkoły Podstawowej noszącej imię

Powiat ciechanowski 141 Szulmierz (gmina Regimin)

114

114 Dwór w Szulmierzu - tu Stefan Żeromski zaczął pisać swoje Dzienniki

zulmierz to jedna z najstarszych osad po- płockiego), Regimin, Grudusk, Janowo i da- Swiatu ciechanowskiego, położona u stóp lej na północny wschód w kierunku Półwy- Krawędzi Opinogórskiej po jej zachodniej spu Sambijskiego. Właścicielami Szulmierza stronie. Znajduje się przy trasie z Ciechano- w XVI w. była szlachta cząstkowa. Pierwotnie wa do Przasnysza, 9 km od stolicy powiatu do Szulmierza należały trzy osady: Sulmierz w kierunku północnym. Nazwa miejscowo- Wielki, Sulmierz Mały oraz Sulmierz Średni. ści pochodzi prawdopodobnie od imienia Pradolina rzeki Łydyni już w dawnych wie- Sulimir. Jednak miejscowy przekaz wywodzi kach była zasiedlana. Świadczą o tym odkry- ją od mierzenia soli. Nie jest wykluczone, że te przez archeologów cmentarzyska, kurhany pamięć historyczna mieszkańców Szulmierza i grodziska. W Szulmierzu odkryto ślady osad- rzeczywiście zachowała wyjaśnienie genezy nictwa z okresu neolitu oraz z okresu lateń- nazwy Szulmierz, bowiem w XIII w. na tere- skiego (kultura łużycka), a także osadnictwo nie diecezji płockiej używano kruszy soli (tzw. XIV-wieczne. Tuż obok w Karniewie znajduje frustra) do opłacania ceł. Osada Szulmierz się grodzisko z wczesnej epoki żelaza. Trudno została posadowiona przy szlaku handlowym określić obecnie datę posadowienia Szulmie- z Ciechanowa przez Lekowo (okresowo na rza, może mieć to jednak związek (podobnie rzece Łydyni trakt przecinał granicę księstwa jak miało to miejsce z sąsiednimi miejsco-

142 Tradycja Mazowsza wościami) z kolonizacją lasu Gdzew, nadawa- ny dąb, nazwany przez potomnych „Stefan”. nego całym rodom osadników przez księcia Na ścianie dworu znajduje się obecnie ufundo- mazowieckiego. W XIV w. Szulmierz należał wana przez Towarzystwo Miłośników Ziemi do parafii Koziczynek, której mieszkańcy zo- Ciechanowskiej tablica upamiętniająca pobyt bowiązani byli do płacenia dziesięciny w wy- S. Żeromskiego w Szulmierzu, a przed dwo- sokości 15 zł 19 gr. W XVII w. właścicielami rem na dawnym klombie zostało usytuowane Szulmierza byli Sulmierscy i Radzymińscy. na cokole jego popiersie wykonane przez Zofię Antoni Radzymiński h. Lubicz, właściciel Wolską. Autor Ludzi Bezdomnych podczas Szulmierza, był kasztelanem ciechanowskim, pobytu w Szulmierzu sporo czasu, poza zaję- podczas sejmu 1697 r. został wybrany na po- ciami z dziećmi, poświęcał na obserwacje oko- sła sejmu elekcyjnego. Należał do stronnictwa licy, umieszczając w prowadzonych w Szul- króla Stanisława Leszczyńskiego. Ostatnim mierzu Dziennikach opisy dotyczące m.in. dziedzicem z rodu Radzymińskich był Stani- miejscowości (np. Opinogóry), sytuacji, ludzi sław, podkomorzy ciechanowski, późniejszy i przyrody. Dwór był otwarty, przyjeżdżali tu poseł sejmu nadzwyczajnego w Warszawie. często goście z okolicznych majątków, młody Był politycznie zaangażowany początkowo pisarz słuchał ich opowieści. Niektóre osoby po stronie Sasów, później stał się stronnikiem stały się pierwowzorem postaci w później- Repnina. W XVIII w. Szulmierz wraz z sąsied- szych książkach Żeromskiego. W Szulmierzu nimi majątkami przeszedł na własność rodzi- powstało opowiadanie Rozdziobią nas kruki, ny Nosarzewskich. Antoni Nosarzewski uro- wrony... W 1895 r. z pobliskiej miejscowo- dzony w Pawłowie w 1758 r. (gm. Ciechanów) ści Lipa została przeniesiona do Szulmierza był rotmistrzem kawalerii narodowej. W cza- szkoła parafialna. Nauka odbywała się tylko sie Sejmu Wielkiego w Warszawie własnym w miesiącach zimowych, ponieważ wiosną sumptem wystawił chorągiew. W tym też i latem dzieci pracowały w gospodarstwie. czasie został powołany na komisarza cywil- Rok szkolny zaczynał się po św. Marcinie (tj. no-wojskowego ziemi ciechanowskiej. Kiedy 11 listopada), a kończył tuż przed Wielkanocą. Mazowsze znalazło się pod zaborem pruskim W 1906 r. w Szulmierzu miał miejsce strajk. w 1795 r., Niemcy powołali tymczasowy Sąd Robotnicy folwarczni domagali się podwyżki Apelacyjny. W jego sześcioosobowym skła- płac i lepszych warunków socjalnych. Część dzie znalazł się także Antoni Nosarzewski. ich postulatów została spełniona. W 1926 r. Związane to było z polityką pruską. Niemcy w Szulmierzu powstała Ochotnicza Straż Po- starali się umocnić pozycję i wpływy miejsco- żarna, jej prezesem został Kazimierz Załuski wej szlachty przez danie jej gwarancji posia- właściciel majątku, do zarządu organizacji we- dania ziemi i zwierzchnictwa nad chłopami. szli nauczyciele miejscowej szkoły. W 1928 r. Zaowocowało to większym konserwatyzmem w Szulmierzu działało koło Związku Ludo- i zasiedziałością szlachty, dla której jedną wego „Samopomoc”, którego delegaci mieli z najistotniejszych wartości zawsze była zie- uczestniczyć w Europejskim Kongresie Chłop- mia. Po śmierci Antoniego Nosarzewskiego skim, jednak do tego nie doszło. w 1838 r. niemal 30 lat majątkiem zarządza- W 1920 r. Jan Załuski (ojciec Kazimierza) li przedstawiciele rodziny. W 1861 r. w Szul- kupił Szulmierz. Był synem dzierżawcy Grzy- mierzu miały miejsce wystąpienia chłopskie, bowa (gm. Regimin). Studiował nauki przy- które polegały na odmowie odrabiania pań- rodniczo-matematyczne w Warszawie, jednak szczyzny. Ostatecznie w 1868 r. dobra szul- wrócił na wieś i przez dłuższy czas prowadził mierskie przejął Antoni Cyprysiński. To wła- majątek w Czarnocinku, gdzie urodził mu się śnie do jego dzieci przyjechał jako guwerner syn Kazimierz. Następnie wyjechał z rodziną w 1887 r. Stefan Żeromski. Do dzisiaj zacho- do Warszawy, gdzie wiele lat sprawował funkcję wał się murowany dwór Cyprysińskich, w któ- radcy Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, rym mieszkał Żeromski w pokoju nad sienią, a od 1918 r. pełnił też funkcję prezesa Banku a także resztki niewielkiego parku oraz samot- Ziemiańskiego. Był odznaczony Krzyżem Ka-

Powiat ciechanowski 143 walerskim Orderu Odrodzenia Polski. Pod Wyjechał z rodziną na Mazury, gdzie admini- koniec życia wyjechał do Szulmierza, gdzie od strował Państwowymi Gospodarstwami Rol- początku majątkiem zajmował się jego syn. nymi. Zmarł w 1969 r. w Pucku. Dzieje rodzi- Zmarł w 1933 r. Został pochowany na cmen- ny Załuskich i majątku Szulmierz opisał syn tarzu parafialnym w Koziczynku. Kazimierz Kazimierza – Stanisław Andrzej Załuski (ur. Załuski ukończył w Warszawie Szkołę Kupiec- 25 maja 1929 r.), pisarz, dziennikarz, autor ką oraz wiele kursów przygotowujących do książek, słuchowisk radiowych, sztuk teatral- prowadzenia majątków. Podobnie jak ojciec, nych i monografii. Autor m.in. zbioru opowia- powrócił na wieś. Dużo jednak podróżował, dań Sopockie lato, Szukanie Jutra (na temat prowadząc bogate życie towarzyskie. Mimo losów polskiego ziemiaństwa), Szukanie Ar- wszystko udało mu się utrzymać majątek kadii (powieść biograficzna), wielu bajek dla w dobrej kondycji do wybuchu II wojny świa- dzieci, np. Latająca ośmiornica oraz powieści towej. Gospodarka w Szulmierzu opierała się sensacyjnej Londyński harem, a także sztuk przede wszystkim na hodowli bydła i uprawie teatralnych. Stanisław Załuski jest założycie- odstawianych do cukrowni ciechanowskiej lem i honorowym prezesem Polskiego Towa- buraków cukrowych. W 1937 r. majątek liczył rzystwa Ziemiańskiego, jest także prezesem niespełna 300 ha. Podczas okupacji majątek oddziału gdańskiego Związku Literatów Pol- zajęli Niemcy. Po wojnie Kazimierz Załuski skich. W 2012 r. został odznaczony Krzyżem został zmuszony ostatecznie opuścić majątek. Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

115 Pomnik przed dworem w Szulmierzu, poświęcony Stefanowi Żeromskiemu

115

144 Tradycja Mazowsza Wola Młocka (gmina Glinojeck)

116

116 Siedziba Spółdzielni w Woli Młockiej

iejscowość położona w gminie Glino- są na 1420 r. Z 1526 r. pochodzi informacja Mjeck w parafii Malużyn. Znajduje się ok. o sprzedaży Woli Młockiej, stanowiącej wła- 6 km na południowy zachód od drogi krajo- sność szlachcianek Danuty i Barbary (córek wej nr 60 z Ciechanowa do Glinojecka. Jadąc zmarłego Jana Lacha z Kinik, kasztelana sier- w kierunku Glinojecka, należy skręcić przed peckiego), Janowi z Wieczfni, kasztelanowi Ościsłowem na Rumokę, Młock, Wolę Młoc- i wojskiemu płockiemu. W 1578 r. miejsco- ką, Malużyn. Wieś znajduje się między Młoc- wość występuje jako Wola Młocka, która ma kiem (3 km) i Malużynem (2,5 km). dwóch właścicieli: Hieronima Garwaskiego, Nazwa wsi dowodzi jej starego pochodzenia, posiadającego 12 włók, oraz Pawła – 2,5 włóki. kiedy „Wolami” (od: wolny, wolnizna) określa- W XVIII w. wieś należała do wywodzących się no wsie korzystające z pewnych swobód. Nie- z sąsiedniego Młocka rodu Młockich. kiedy były to osady przyleśne, gdzie w zamian Rozbiory Polski spowodowały zmiany kie- za karczunek leśny mieszkańcy „Wól” korzy- runków osadniczych, które były determi- stali z „wolnizny” na okres do 20 lat. Wsie nowane polityką państw zaborczych – Prus, typu Woli Młockiej były lokowane na prawie a następnie Rosji. Chodziło zarówno o aspekt polskim, a w późniejszym okresie na prawie wojskowy, ekonomiczny, gospodarczy, jak niemieckim. Druga część nazwy miejscowo- i narodowościowy. W latach 1793–1806 zdo- ści Wola Młocka pochodzi od sąsiedniej wsi łano osadzić ok. 3 tys. osób na terenie tzw. Młock, o której pierwsze wzmianki datowane Prus Nowowschodnich (północne Mazowsze).

Powiat ciechanowski 145 W 1808 r. dziedzicem Woli Młockiej był Piotr Oprócz ludności niemieckiej i polskiej w Woli Ostaszewski, a w 1819 r. Cyprian Małowieski. Młockiej mieszkało w tym czasie także kilka W 1827 r. było tu 26 domów i 166 mieszkań- rodzin pochodzenia żydowskiego i romskie- ców. We wsi znajdowała się karczma i kuźnia go. Ludność romska miała swojego wójta. oraz duży warsztat tkacki. Do dworu należa- Wszystkie cztery nacje żyły ze sobą dość zgod- ła gorzelnia. Mieszkańcy zajmowali się rol- nie, rzadko wchodząc między sobą w mariaże. nictwem, uprawiając głównie pszenicę, żyto, Tylko stosunkowo silnie zasymilowana gru- jęczmień, grykę, owies, groch, gorczycę, len pa romska, której przedstawiciele rodów do i kartofle. Hodowali przede wszystkim bydło, dzisiaj mieszkają w Woli Młockiej, wchodzili drób i owce. W 1855 r. okoliczne tereny – Ma- w związki małżeńskie z ludnością polską. Swo- lużyn, Wola Młocka, Młock – dotknęła epide- ich zmarłych Romowie grzebali na cmentarzu mia cholery. Dla zmarłych specjalnie wydzie- katolickim w Malużynie i tak jest do dzisiaj. lono oddalony od wsi cmentarz w lesie w kie- Podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. runku Luberadza (obecnie są jeszcze widoczne niedaleko Woli Młockiej miały miejsce krwa- jego ślady). W 2. poł. XIX w. w okolicy Młocka we walki na linii rzeki Wkry i sąsiednich tere- i Malużyna osiedliło się ok. 200 rodzin ko- nów. Ostateczna bitwa z bolszewikami w tym lonistów niemieckich. Podczas powstania rejonie miała miejsce koło Sarnowej Góry, styczniowego część mieszkańców Woli Młoc- gdzie zwyciężyły polskie wojska pod dowódz- kiej wspierała Partię, jednak wśród koloni- twem gen. Władysława Sikorskiego. W latach stów niemieckich znalazły się osoby, które 30. XX w. Niemcy rozpoczęli budowę bru- współpracowały z wojskami carskimi, wyda- kowanej drogi z Woli Młockiej do Ościsłowa jąc powstańców Rosjanom. W 1864 r. z na- przez Młock, której nie zdążyli dokończyć. kazu carskiego o urządzaniu gmin wiejskich, W 1941 r. w Woli został pobudowany duży powstała gmina Młock z siedzibą (kancelarią) murowany kościół ewangelicki. Obok budyn- w Woli Młockiej. Taki stan rzeczy utrzymał się ku obecnej szkoły podstawowej postawiono do 1932 r. Wola Młocka była największą kolo- dom dla pastora. Obiekt ten zachował się do nią niemiecką w okolicy. Ludność niemiecka dziś. Kościół ewangelicki po II wojnie przejęła stanowiła tu zdecydowaną większość. W 1895 r. Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłop- wieś liczyła 88 domów i 682 mieszkańców. ska”, urządzając w nim magazyn nawozów Działała tu kasa wkładowo-zaliczkowa, był sztucznych. W latach 80. XX w. kościół został posterunek żandarmerii, dwie karczmy, go- rozebrany. Jego uposażenie wykupiła parafia rzelnia i cegielnia. Niemcy zorganizowali Sulerzyż. W kościele w Sulerzyżu znajdują się własne instytucje, mieli szkołę ewangelicką, ołtarze, ambona, żyrandole i organy pocho- orkiestrę, wybudowali dwa domy modlitwy dzące z Woli Młockiej, natomiast dzwon jest (dla ewangelików i baptystów), założyli dwa obecnie w Malużynie. W znajdującej się na cmentarze. W 1905 r. nauczyciel szkoły ewan- końcu wsi gospodzie, należącej przed wojną gelickiej August Utt zorganizował w Woli do Niemca Liedtke, w 1955 r. miało swoją sie- Młockiej Kółko Rolnicze i Straż Ogniową. dzibę prezydium. Podczas I wojny światowej, w 1915 r., sztab Już przed samym wybuchem II wojny świa- rosyjski wydał rozkaz, nakazujący wysiedle- towej część kolonistów niemieckich miesz- nie niemieckich kolonistów wraz z rodzinami kających w Woli Młockiej wykazywała swoją z terenów, na których miały miejsce działania lojalność w stosunku do niemieckiej ojczyzny, wojenne. Chodziło o zapobieganie współpracy np. Albert Muller gromadził ze swoimi sąsia- kolonistów z wojskiem niemieckim. Rodziny dami broń i przygotowywał się na rozpoczęcie te były wysiedlane do guberni mohylewskiej, wojny. Kiedy wybuchła wojna, nie kryli się już połtawskiej i wołogodzkiej. Z Woli Młockiej ze swymi prawdziwymi postawami. Jak opisu- i sąsiednich miejscowości nie zdążono wysie- je Ryszard Bacciarelli – znany warszawski ak- dlić kolonistów, ponieważ na te tereny wkro- tor, syn dziedzica z Kopacz w swoich Pamięt- czyły w niedługim czasie wojska niemieckie. nikach: Gdzieś pośrodku wsi, w pobliżu zboru

146 Tradycja Mazowsza ewangelickiego, miał swój dom Herszek Rafa- szkoła powszechna. Początkowo mieściła się nowicz. Ta żydowska rodzina, składająca się z w plebanii. W sześciu oddziałach uczyło się czterech osób mieszkała w Woli do tragiczne- 48 dzieci. Została także założona poczta, go lutego 1940 roku, kiedy to Niemcy – koloni- Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska ści rozstrzelali w lesie ościsłowskim kilkaset i zlewnia mleka. W 1950 r. doprowadzono do osób chorych, kalekich, chorych psychicznie, wsi elektryczność, a w 1952 r. uruchomiono żebraków. Wśród nich znalazła się rodzi- linię radiowęzła z Glinojecka. We wsi działa- na Rafanowicza. Ten tragiczny los spotkał ła spółdzielnia, jej pracownicy pobudowali dla również rodzinę Janowskich i Kozłowskich. siebie osiedle domków własnościowych. Wola W 1945 r. liczba ludności w Woli Młockiej Młocka zachowała mimo wszystko do dziś spadła do 489 osób. Z dawnych mieszkańców funkcję małego centrum usługowego dla oko- pochodzenia niemieckiego pozostali nielicz- licznej społeczności. Znajduje się tu szkoła, ni. Gospodarstwa opuszczone przez Niem- ośrodek zdrowia, punkt pocztowy, biblioteka ców przejęli polscy rolnicy, którym niełatwo filialna i dwa sklepy. Wieś liczy ok. 250 miesz- było się urządzić z powodu braku inwentarza kańców i stanowi sołectwo. żywego i maszyn. W 1945 r. powstała we wsi

117

117 Pole kwitnącej gryki w okolicy Ciechanowa

Powiat ciechanowski 147 Zeńbok (gmina Regimin)

118

118 Barokowy kościół pw. św. Bartłomieja w Zeńboku

iejscowość położona 14 km od Ciecha- Wnętrze przykryte stropem z fasetą na ząb- Mnowa przy trasie z Ciechanowa przez kowanym gzymsie. Ołtarz główny barokowy. Lekowo do Regimina, Szulmierza i Guduska. Prezbiterium oddziela od nawy szeroka, pół- W 1567 r. Zeńbok (Zenbok) stanowił wła- koliście zamknięta arkada. Chór jest muro- sność Pawła Kosobuckiego, kasztelana liw- wany, wsparty na trzech arkadach filarowych. skiego. Powierzchnia majątku liczyła ponad Z prezbiterium do kruchty i skarbczyka pro- 5 włók, tj. ok. 100 ha. Już wówczas znajdował się wadzą drzwi klepkowe nabijane gwoździami, w Zeńboku kościół parafialny, o którym pierw- z płaskorzeźbą, przedstawiającą słoneczniki, sze informacje pochodzą z początku XIV w. w centralnej płycinie. W kościele znajduje się W Zeńboku odkryto cmentarzysko kurhano- także barokowa ambona z obrazami czterech we z epoki brązu oraz dwa groby z epoki wpły- ewangelistów oraz przedstawieniem św. Jana wów rzymskich z początku I w. n.e. Do parafii Chrzciciela. należały Jarluty Małe i Jarluty Stare, obejmują- Obok kościoła znajduje się XIX-wieczna ce razem ok. 18 włók. Obecny kościół jest usy- drewniana dzwonnica. Przy świątyni na mu- tuowany na wzniesieniu, tuż przy głównej dro- rze otaczającym cmentarz można zobaczyć dze przejazdowej z Szulmierza do Regimina. częściowo do dziś zachowane marmurowe Jest murowany z cegły. Pobudowany w 1789 r. tablice epitafijne z nieistniejących już nagrob- w stylu barokowym, na planie prostokąta. ków, m.in. Julii Magdaleny z Nosarzewskich

148 Tradycja Mazowsza Kamińskiej oraz Bartłomieja Kamińskiego mie straty. Na budynku szkoły podstawo- zm. 1834 r. − właściciela Jarlut Wielkich, sę- wej znajduje się tablica umieszczona tu dziego pokoju powiatu przasnyskiego. w 100. rocznicę powstania styczniowego W Zeńboku 8 września 1863 r. miała z napisem: 15 marca 1863 roku w Zeńboku miejsce bitwa powstańców styczniowych mężnie walczyły oddziały powstańcze pod z Rosjanami, zakończona klęską oddzia- dowództwem Zygmunta Padlewskiego. Bo- łu Zygmunta Padlewskiego. Zginęło ponad jowników o Wolność w setną rocznicę Po- 100 osób, a sam Zeńbok poniósł olbrzy- wstania utrwala T.M.Z.C.

119

119 Barokowa przybudówka kościoła 120 Chata z ganeczkiem w Zeńboku

120

Powiat ciechanowski 149 Oferta turystyczna i kulturalna Adresy

Starostwo Powiatowe w Ciechanowie Urząd Gminy Grudusk 06-400 Ciechanów, 06-460 Grudusk, ul. 17 Stycznia 7 ul. Ciechanowska 54 tel. 23 672 34 85 tel. 23 671 50 12 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.ciechanow.powiat.pl www.uggrudusk.bip.org.pl

Urząd Miasta w Ciechanowie Urząd Gminy Ojrzeń 06-400 Ciechanów, 06-456 Ojrzeń, pl. Jana Pawła II 6 ul. Ciechanowska 27 tel. 23 674 92 00 tel. 23 671 83 20 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.umciechanow.pl www.ojrzen.pl

Urząd Gminy Ciechanów Urząd Gminy Opinogóra Górna 06-400 Ciechanów, ul. Fabryczna 8 06-406 Opinogóra, tel. 23 672 26 46 ul. Zygmunta Krasińskiego 4 e-mail: [email protected] tel. 23 673 61 10 www.gminaciechanow.pl [email protected] www.opinogora.home.pl Urząd Miasta i Gminy Glinojeck 06-450 Glinojeck, Urząd Gminy Regimin ul. Płocka 12 06-461 Regimin, tel. 23 674 01 11 Regimin 22 e-mail: [email protected] tel. 23 681 17 56 www.glinojeck.pl e-mail: [email protected] www.regimin.pl Urząd Gminy Gołymin-Ośrodek 06-420 Gołymin, Urząd Gminy Sońsk ul Szosa Ciechanowska 8 06-430 Sońsk, ul. Ciechanowska 20 tel. 23 671 60 20 tel. 23 671 30 32 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.golymin-osrodek.pl. www.sonsk.pl

150 Tradycja Mazowsza Wybrane imprezy kulturalne

Koncert Noworoczny GALA (pierwsza lub druga sobota stycznia) Pierwsza Gala odbyła się 1991 r., a jej pomy- słodawcą był ówczesny dyrektor Wojewódz- kiego Domu Kultury w Cichanowie – Leonard Sobieraj. Od początku ideą koncertu było do- roczne prezentowanie najciekawszych doko- nań artystycznych z całego województwa ciechanowskiego. Drugim, ważnym elementem Gali była zbiórka funduszy na stypendia dla młodych talentów pod nazwą „Sztuka Mło- 121 dych”. Formuła koncertu utrzymała się do czasów współczesnych, a Fundacja „Sztuka Młodych” nadal przyznaje stypendia utalen- 121, 122 Mazowieckie Zapusty towanym artystycznie osobom. Noworoczna Gala jest również okazją do wręczenia nagród osobom wybitnie zasłużonym dla rozwoju kultury na ziemi ciechanowskiej oraz tym, którzy zdobyli nagrody ogólnopolskie w dzia- łalności artystycznej.

Przegląd Zespołów Przebierańców Za- pustnych (ostania niedziela karnawału) Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciecha- nowie od 1981 r. organizuje w każdą ostat- nią niedzielę karnawału Przegląd Zespołów Przebierańców Zapustnych „Mazowieckie Zapusty”. Celem przeglądu od początku 122 jest animacja środowisk wiejskich i tworze- nie pomostu kulturowego między tradycją, z jej symbolami i systemem wartości, Impreza kończy się wręczeniem nagród. Po a współczesną kulturą wiejską. Chodzi przeglądzie kierownicy zespołów proszeni są o podtrzymanie żywego źródła aktywności na godzinne warsztaty z jurorami. To ważny kulturowej lokalnych społeczności wiosko- merytorycznie etap Mazowieckich Zapustów. wych oraz zachowanie poczucia własnej toż- Każdy przegląd jest wydarzeniem kultural- samości kulturowej. nym nie tylko dla wsi, w której się odbywa, Każdego roku przegląd odbywa się w innej ale także dla okolicznych miejscowości. Za- wsi na terenie północnego Mazowsza, zwykle wiązują się znajomości i członkowie zespo- w miejscowości o tradycyjnej zwartej zabudo- łów odwiedzają się w ciągu roku, a niekiedy wie, posiadającej dużą remizę z odpowiednią występują w sąsiednich gminach przy okazji sceną i zapleczem. Program widowiska składa różnych uroczystości. W ostatnich latach im- się z dwóch zasadniczych części ocenianych preza budzi coraz większe zainteresowanie, oddzielnie przez jury: korowodu przebierań- nie tylko wśród średniego pokolenia, ale tak- ców, idących przez wieś i rozchodzących się że wśród młodzieży zamieszkującej mazo- do domów oraz występu na scenie w remizie. wiecką wieś.

Powiat ciechanowski 151 Światowy Dzień Poezji pod patronatem wystawa kwiatów, koncerty muzyczne oraz wy- UNESCO (trzecia dekada kwietnia) stępy zespołów folklorystycznych. Osoby chcą- W szkołach średnich powiatu ciechanowskie- ce upiększyć swoje balkony, tarasy czy ogrody go oraz w Kawiarni Artystycznej Powiatowego mają okazję nie tylko podziwiać, ale i zakupić Centrum Kultury i Sztuki w Ciechanowie od- prezentowane produkty. Wystawa połączona bywają się spotkania autorskie z pisarzami, po- jest ze sprzedażą kwiatów i krzewów ozdob- etami i ludźmi pióra. Na zakończenie imprezy nych, rzeźb i obrazów o tematyce florystycznej, wręczana jest nagroda „Złote Pióro” za najlepszą plastyki obrzędowej, wyrobów pszczelarskich książkę wydaną w ostatnim roku oraz odbywa i wyrobów z surowców naturalnych przezna- się koncert muzyczny. czonych do ogrodów. Organizatorzy przygoto- wują też ucztę dla smakoszy – można skosz- Noc Muzeów (połowa maja) tować nalewek, swojskich wędlin, pieczywa Po raz pierwszy impreza na terenie powiatu domowego wypieku oraz pysznego ciasta. została zorganizowana w 2009 r. przez Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie. W tę Spotkania Motocyklowe – SPRING BLU- niezwykłą noc kursuje specjalnie oznakowany ES NIGHT (trzecia dekada maja) bezpłatny autobus na trasie: Ciechanów, ekspo- Jest to cykliczna muzyczna impreza, odby- zycja przy ul. Warszawskiej 61 – Zamek Ksią- wająca się w Zamku Książąt Mazowieckich żąt Mazowieckich – Muzeum w Gołotczyźnie, w Ciechanowie, połączona z ogólnopolskim a więc między wszystkimi obiektami Muzeum zlotem motocyklowym. Szlachty Mazowieckiej. Turyści mogą bezpłat- nie zwiedzać ekspozycje muzealne i uczestni- czyć we wszystkich atrakcjach przygotowanych przez organizatora. W 2011 r. do obchodów o zasięgu ogólnopolskim włączyło się Muzeum Romantyzmu w Opinogórze, organizując na swoim terenie dzień otwarty i różne atrakcje dla odwiedzających.

Kwiaty ogrodów (trzecia niedziela maja) 124 Organizatorem jest Muzeum Szlachty Mazo- wieckiej. W zabytkowej scenerii Dworku Alek- 124 Spring Blues Night sandry Bąkowskiej w Gołotczyźnie odbywa się

Mazowieckie Majowe Muzykowanie w Gołotczyźnie (trzecia niedziela maja) Organizatorem imprezy jest Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie, natomiast uczestnikami osoby grające rodzimy mazowiecki folklor na tradycyjnych instrumentach (harmonia, skrzypce, bębenek, trąbka, klarnet). Impreza odbywa się w oddziale Mu- zeum Szlachty Mazowieckiej w Gołotczyźnie 123 i jest połączona z imprezą plenerową Kwia- ty Ogrodów. Zasięg terytorialny imprezy to powiaty: ciechanowski, nasielski, makow- 123 Kwiaty ogrodów ski, mławski, płoński, pułtuski, przasnyski i sierpecki.

152 Tradycja Mazowsza Międzynarodowe Spotkania Folklory- Festiwal Teatralny Dionizje (sierpień) styczne KUPALNOCKA. Impreza folklory- Dionizje co roku ściągają do Ciechanowa te- styczna „Wianki” (przełom czerwca i lipca) atry poszukujące nowych środków wyrazu. Fe- Pomysł imprezy zrodził się w 1991 r. z po- stiwal wychodzi na ulice miasta i na stałe wpi- trzeby kultywowania tradycyjnego obrzędu sał się w malowniczą scenerię Zamku Książąt sobótkowego w pięknej scenerii naturalnych Mazowieckich. zbiorników wodnych. Jego inicjatorem był Leonard Sobieraj, który wspólnie z Fundacją Kultury Wsi stworzył niezwykłe widowisko plenerowe z udziałem zespołów z całego świa- ta. Gospodarzem zawsze był Ludowy Zespół Artystyczny CIECHANÓW, a goście w liczbie 6 zespołów, przybywali nieraz z odległych stron świata. Istotą imprezy był konkurs na przygotowanie widowiska plenerowego, do- tyczącego przesilenia letniego (zjawisko ob- serwowane i otaczane kultem na całym świe- 126 cie). Jury wybierało tylko jedno zwycięskie widowisko, które było prezentowane w uro- kliwych plenerach. Ponadto zapraszane były 126, 127 Dionizje także zespoły polskie, które koncertowały w Ciechanowie, Płońsku, Pułtusku i Seroc- ku. Do 2000 r. Spotkania były wielkiem świę- tem fokloru, a koncerty oglądało niekiedy 20–30 tys. widzów. Po 2000 r. zaniechano części konkursowej, pozostając przy mię- dzynarodowych spotkaniach zespołów foklo- rystycznych. Obecnie koncerty tych zespo- łów odbywają się w Ciechanowie, Raciążu, Glinojecku i Serocku. Imprezie towarzyszy konkurs na najładniejszy wianek oraz wido- 127 wiskowe puszczanie kwietnych kompozycji nurtami rzeki Łydyni. Spotkania z historią – program widowiskowo-edukacyjny (pierwsza sobota września) Jest to impreza cykliczna odbywająca się na błoniach zamkowych w Ciechanowie. Po raz pierwszy odbyły się w 2005 r. pod nazwą „Spo- tkania ze średniowieczem”. Zamek Książąt Mazowieckich i znajdujące się wokół niego bło- nia są doskonałym miejscem do realizacji programu widowiskowo-edukacyjnego. Naturalna sceneria obiektu pozwala łatwiej przyswajać wiedzę i wiadomości dotyczące średniowiecza. 125 Na „Średniowieczny Jarmark” zjeżdżają się wszelkiej maści majstrowie, kupcy i kuglarze. 125 Kupalnocka Przybywa też gawiedź i siła znamienitych go- ści. Rycerze i ich giermkowie swoją dzielność i kunszt we władaniu bronią na turniejach go-

Powiat ciechanowski 153 ściom objawiają. Muzykanci uszy i oczy szla- chetnych gości graniem, śpiewaniem i tańcem cieszą. Największym powodzeniem cieszą się starcia średniowiecznych wojów. Co roku impreza ma inne hasło przewodnie. W bieżącym roku Spotkania nazwiązywały do Krzeżaków Henryka Sienkiewicza, bowiem rok 2016 jest rokiem tego autora. Prezentowa- ne były sceny, które w powieści rozgrywały się na Zamku w Ciechanowie – pokazy i turnieje 128 rycerskie, koncerty muzyki dawnej, stragany dawnego rzemiosła, pokazy tańców średnio- wiecznych. Można było także przymierzać 128 Ciechanowska Jesień Poezji stroje z epoki, zbroje rycerskie, dźwignąć so- lidny miecz lub strzelać z łuku. Impreza skie- rowana jest do widzów w każdym wieku i cie- odbywają się w szkołach, które mają na celu szy się dużym uznaniem publiczności. popularyzację współczesnej poezji, oraz w Ka- wiarni Artystycznej Powiatowego Centrum „Zajazd Szlachecki” (ostatnia sobota Kultury i Sztuki w Ciechanowie, także w Opi- września) nogórze. Impreza plenerowa odbywająca się na terenie zabytkowego parku i w Dworku Alek- Regionalny Przegląd Piosenki Turystycznej sandry Bąkowskiej w Gołotczyźnie. „Zajazd (przełom pierwszej i drugiej dekady grudnia) Szlachecki” – to impreza mająca na celu łącze- Organizatorem jest Zarząd Oddziału Pol- nie elementów widowiskowych z programem skiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżo- o walorach edukacyjnych oraz zainteresowa- wych w Ciechanowie przy współpracy Cen- nie społeczności lokalnej, od dziada po wnu- trum Kultury i Sztuki im. Marii Konopnickiej ka, tożsamością kulturową. w Ciechanowie. Tradycją przeglądu jest popularyzowanie wśród dzieci i młodzieży piosenki Ciechanowska Jesień Poezji (pierwsza de- turystycznej oraz przygotowanie uczniów do kada października) aktywnego i pożytecznego spędzenia wolnego Każdego roku w imprezie biorą udział lite- czasu. raci z Polski i zagranicy. Spotkania autorskie

154 Tradycja Mazowsza Ludowe klimaty w krainie drobnej szlachty

iemia ciechanowska zrodziła kilkoro wiej- przygotował dla zwycięzców nagrody – tomiki Zskich poetów, którzy w swoich strofach swoich wierszy. zawarli miłość do ojczystej ziemi. Niektórzy, Był wielokrotnie nagradzany za działalność choć już sędziwi, dzielą się swym talentem literacką i społeczną: uhonorowany odzna- do dziś. ką Zasłużony Działacz Kultury, nagrodą im. Oskara Kolberga oraz nagrodą im. Jana Pocka Stefan Chojnow- za ludową twórczość poetycką. ski – rolnik, poeta Odznaczony także Złotym Krzyżem Zasługi i działacz społeczny, oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodze- urodzony w 1926 r. nia Polski. we wsi Soboklęszcz, gmina Sońsk. Ukoń- Janina Boniakowska – poetka ludowa, uro- czył zaledwie 5 klas dzona w 1918 r. we wsi Przążewo, gmina Ciecha- szkoły powszechnej nów, dawniej Nużewo. Debiutowała w 1975 r. w Gąsocinie. Zaczął Działała w Klubie Pracy Twórczej w Ciechanowie. tworzyć w wieku W 1979 r. została członkiem Stowarzyszenia dojrzałym. W swo- Twórców Ludowych w Lublinie, a w 1996 r. ich wierszach sławił – członkiem Związku Literatów Polskich. rodzinną wieś, pracę Jest autorką kilku tomików poezji: Melodia na roli i tych, co na niej pracują. Równocześnie świerszcza (1983), Wędrówka myśli (1992), sam pracował w gospodarstwie, pomagał elek- Kruszą się dni (1995), Ślady na drodze (2002), tryfikować ciechanowskie wsie oraz szerzyć Mój głód ma smak poezji (2006). oświatę. Działał na rzecz wsi wiele lat – przez Była laureatką licznych konkursów literac- 7 lat był sołtysem w Soboklęszczu, członkiem kich. W 2001 r. otrzymała nagrodę im Oskara rady gminnej i gromadzkiej oraz wiejskim Kolberga za poezję ludową. społecznikiem. Wydał kilka tomików poezji: Zmarła w Ciechanowie w lipcu 2011 r. Lubię oddechy pól (1980), Narodziny tęczy (1985), W zieloności Mazowsza (1994), List do Ludowy Zespół Artystyczny CIECHANÓW serc (2003), W zadumie mazowieckich drzew Powstał w 1985 r. przy ówczesnym Woje- (2007). Działał aktywnie także w strukturach wódzkim Domu Kultury, a jego założyciel – literatów – był współzałożycielem Stowarzy- Leonard Sobieraj, pełnił funkcję dyrektora tej szenia Twórców Ludowych w Lublinie, pre- placówki. Równocześnie kierował zespołem zesem Klubu Pracy Twórczej w Ciechanowie, i jako choreograf tworzył pierwszy program ar- w latach 2004–2009 był członkiem Oddziału tystyczny: tańce narodowe – poloneza z mazu- Ciechanowskiego Związku Literatów Pol- rem, kujawiaka z oberkiem i krakowiaka oraz skich oraz współzałożycielem Związku Litera- suity regionalne: Krosno, Kaszuby i Podlasie, tów na Mazowszu. Stefan Chojnowski zaraża które zrealizował we współpracy ze specjali- ludzi swoim poczuciem humoru i pogodą du- stami od tych regionów – Alicją Haszczak, Ja- cha, nadal udzielając się artystycznie – bierze nem Właśniewskim i Emmą Cieślińską. udział w spotkaniach literackich z dorosły- Od 1987 r. zespół uzyskał uprawnienia Mi- mi i młodzieżą. Gminny Ośrodek Kultury nisterstwa Kultury do reprezentowania kul- w Sońsku, w ramach Jesieni Poetyckiej 2016, tury polskiej zagranicą i korzystając z tego urządza Konkurs Recytatorski, dotyczący jego odwiedził Holandię, Wielką Brytanię, Francję, poezji – młodzi uczestnicy będą recytować Portugalię, Niemcy, Turcję, Włochy, Rosję, wiersze S. Chojnowskiego w konkursie. Poeta Ukrainę, Słowację, Czechy, Chorwację, Buł-

Powiat ciechanowski 155 terenie powiatu ciechanowskiego, bowiem w swoim repertuarze mają także autorskie widowiska okolicznościowe. W maju 2015 r. zespół obchodził jubileusz 30-lecia swego istnienia. Z tej okazji został wydany album, bogato ilustrowany zdjęciami. Zostało także powołane Stowarzyszenie LZA „Ciechanów”, wspierające działalność arty- styczną zespołu poprzez zdobywanie funduszy, jego prezesem jest Leonard Sobieraj. 129 Kierownictwo artystyczne LZA „Ciecha- nów” stanowią: Rita Tarczyńska – choreograf, 129 Podczas Gali Noworocznej Jerzy Szpojankowski – muzyk oraz Paweł Do- 130 W tancach Beskidu Zywieckiego lecki – instruktor tańca. Zespół działa przy Powiatowym Centrum Kultury i Sztuki w Cie- chanowie.

Zespół „Gołyminiacy” Grupa powstała w 2001 r. przy Kole Eme- rytow i Rencistów w Gołyminie. Inicjatorką jej powstania była Janina Zbrzezna. Po- czątkowo zespół śpiewał ludowe pieśni przy akompaniamencie akordeonisty Romana Kuśmierskiego. 130 Z czasem repertuar rozszerzył się o skecze, pisane przez członków grupy (Romana Kuśmier- garię, Grecję i Hiszpanię. Podczas licznych skiego, Wiktora i Wandę Niesłuchowskich, festiwali w kraju i zagranicą dał ponad 1000 Barbarę Grzeszczak, Tadeusza Kwiatkowskie- koncertów. Za najważniejsze z nich uznaje: go, Krystynę Ostaszewską), komentujące ak- Koncert Bożonarodzeniowy w Royal Albert tualną sytuację społeczną i polityczną w kraju. Hall w Londynie, koncert w Teatrze Wielkim Powstało kilka programów kabaretowych, któ- w Warszawie, koncert w Teatrze Polskim oraz re zespół prezentował przy różnych okazjach. wspólne koncerty z Państwowym Zespołem Grupa wielokrotnie brała udział w Mazo- Ludowym Pieśni i Tańca „Mazowsze”. wieckich Zapustach, w Przeglądzie Kabaretów W repertuarze LZA „Ciechanów” znajdziemy: polskie tańce narodowe, tańce kaszub- skie, podlaskie, krośnieńskie, wielkopolskie, rzeszowskie, suitę tańców z regionu Kurpi Białych, tańce Beskidu Żywieckiego oraz tań- ce Spisza. Kapela i grupa wokalna także pre- zentują swoje popisy na scenie. Obecnie zespół tworzą: dwie grupy taneczne młodzieżowe, jedna grupa dorosłych tancerzy, kapela, chór, LZA „Mały Ciechanów” oraz Grupa Old Boy-ów – w sumie ponad 100 arty- 131 stów, zakochanych w polskim foklorze. Artyści z Ciechanowa uświetniają swoimi występami ważne uroczystości oraz wydarze- 131 Zespół „Gołyminiacy” nia kulturalne w rodzinnym mieście oraz na

156 Tradycja Mazowsza STOPA w Karniewie oraz Przeglądzie Twórczo- Dawniej grałem co tydzień, a w karnawale ści Literackiej w Bieżuniu. Z repertuarem ka- nawet w tygodniu. Zabawy były w domach baretowym zespół występował do 2009 r. prywatnych i w remizach. W 2009 r. grupa przeżyła odrodzenie – Uczyłem się grać w Rąbieżu, zaraz przy Wil- przybyło wielu nowych członków, nieco kowie, u Kruczyńskiego. Jego harmonia jesz- młodszych wiekiem od pierwotnego składu. cze jest, kupił ją Szóstek z Pałuk. Znam nuty Przyjęli nazwę od swojej miejscowości – „Go- w takim stopniu podstawowym. Tancerza na łyminiacy”. Ta utalentowana grupa emery- zabawie nie obchodzi, czy muzykant gra z nut tów oprócz śpiewu zaczęła także prezentować czy ze słuchu, wykonanie musi być dobre. tańce ludowe. Za szczególną misję przyjęła Tancerze zamawiali melodię, podawali jej odtworzenie i przypomnienie tańca kontro, nazwę albo nucili kawałek. Za taką zamó- niegdyś popularnego na Mazowszu i często wioną melodię płaciło się dodatkowo. Dziś by wykonywanego. Kontro to uludowiona wer- się zapłaciło 20 zł. To zależało od gościa. Nie- sja dworskiego zbiorowego tańca z figurami raz te datki przekroczyły i dwa razy to, co się zwanego kontredansem. Roman Kuśmierski dostawało za wesele. spośród członków zespołu utworzył 4-osobo- To była ciężka praca. Dla muzykantów był wą kapelę (skrzypce, akordeon, klarnet i bę- osobny stolik, musieliśmy się nieraz napić benek), która przygrywała do tańca. Kapela z gośćmi albo z tym co godził wesele. Graliś- współpracowała także ze zespołem regional- my bez głośników, to musiała być muzyka nym z Golądkowa. wykonana własną siłą i przez to była to cięż- „Gołyminiacy” zdobyli wiele wyróżnień ka praca. Nie było lekko noc przegrać. i aplauz publiczności podczas imprez w Miń- Mój brat grał na saksofonie, jeszcze jeden sku Mazowieckim, Karniewie, Bieżuniu, Wat- brat grał na perkusji, nas trzech zaczęło grać. kowie i Czernicach Borowych. Występowali A z Sarnowej Góry Antoni Kamiński grał na także na wielu uroczystościach we własnej skrzypcach. Czasami też dochodziła trąbka. gminie. W dawniejszych składach klarnety chodziły, Grupa działała artystycznie do 2013 r. Za- saksofonów było mniej. Ze mną grał klarne- wieszenie aktywności spowodowała śmierć cista z Krasnego. Romana Kuśmierskiego. Jednak Koło Emery- Z opowieści ojca, wydaje mi się, że naj- tów i Rencistów nadal spotyka się regularnie dawniejszy skład tutaj to była „perkusja” – – jeżdżą na wycieczki krajoznawcze, obchodzą taki duży bęben zawieszany i skrzypce. Mieli wspólnie różne uroczystości oraz ćwiczą daw- i małe bębenki, ale popularniejszy był ten duży. ny repertuar. Przewodniczącą Koła EiR „Goły- W początkach mojego muzykowania grał min” jest Krystyna Ostaszewska, zaś skarbni- ze mną trębacz ze wsi Żalne, (...) pierwszy kiem Barbara Zielińska. mój skład to była perkusja, harmonia, trąbka i skrzypce (Murzyński z Zielonej, już nie żyje). Słynna jest gościnność mieszkańców Ma- Uczyłem się grać na harmonii ręcznej Leo- zowsza, ale także duża skłonność do zabaw nardt, potem wchodziły pedałówki w modę i tańca. Zawsze na miejscowych zabawach, i ojciec mi ją przerobił. Miałem tamtą peda- majówkach czy weselach przygrywała kapela. łówkę, a chciałem lepszą i ojciec mi ją kupił Jej typowy skład stanowiły: skrzypce, harmo- – zamówił u Dłutowskiego, była to pierwsza nia i bębenek, nieco później dołączyły klarnet, moja pedałówka. Ja grałem kupę lat (…). trąbka lub saksofon. Stanisław Wysocki w 2013 r. otrzymał głów- Jednym z najwybitniejszych przedstawicie- ną nagrodę Złotego Harmonisty na X „Majo- li wiejskich muzykantów w powiecie ciecha- wym Muzykowaniu ” w Watkowie koło Goły- nowskim jest harmonista Stanisław Wysocki. mina. Uczestnicy imprezy wykonują tradycyj- Urodził się w 1941 r. w Wilkowie. Od wielu lat ną muzykę ludową i grają tylko na tradycyjnych mieszka w Regiminie. Jak sam wspomina gra instrumentach, takich jak: harmonia polska, od kilkudziesięciu lat: harmonia pedałowa, skrzypce i bębenek.

Powiat ciechanowski 157 W powiecie ciechanowskim do dzisiaj widoczne są ślady zlodowacenia bałtyckiego. Podczas prac rolnych mieszkańcy tych tere- nów nadal wyorują kamienie i głazy, które usypują wzdłuż miedzy. Dawniej kamienie te służyły jako naturalny surowiec do wznosze- nia budynków inwentarskich, piwnic i mur- ków wokół siedlisk. Prawie w każdej wsi mieszkał kamieniarz, który murował te budowle, odpowiednio ocio- 132 sując zgromadzone kamienie. Jednym z mistrzów tego rzemiosła był Jerzy Wodzyński z Cichaw, gmina Sońsk. Tak opisuje go Stefan Rydzewski: 132 Krzysztof Frankowski przy pracy (...) Na co dzień człowiek o wielkim sercu 133 Kolekcja narzędzi do obróbki drewna i szacunku dla pracy. „Złote ręce” w rzemiośle stolarskim, murarskim, a głównie kamieniar- skim, któremu to poświęcił swoje życie. Spod jego rąk wyrosły takie budowle – dzieła, jak: kościół w Klukowie, przykościelna dzwonnica w Gąsocinie, obelisk ku czci poległych żoł- nierzy POW na Placu Kościuszki w Ciechano- wie, obelisk przy Domu Strażaka w Sońsku, ogrodzenie cmentarza i plebanii w Sońsku oraz wiele innych. Swym talentem wyczarowywał z topornego twardego kamienia prawdziwe dzieła kamie- 133 niarskiego rzemiosła. Był samoukiem, ale znał swój fach i „duszę polnego kamienia”. Po- trafił z bezkształtnej bryły zrobić coś, co cie- Janusza poszukują kandydatów na stolarstwo szyło oczy. I chociaż było jeszcze przed nim ogólne, zgłosił się natychmiast i został przyję- wiele wyzwań, to wczesna śmierć przerwała ty. Naukę pobierał przez trzy lata, a następnie jego pracę i marzenia. Zmarł 19 maja 2005 r., odbył służbę wojskową. Po powrocie z wojska po ciężkiej chorobie. Odprowadzony tłumnie, pobudował dom w Ciechanowie i tutaj osiadł. spoczął w rodzinnej mogile na cmentarzu Pracował przy budowie wielu domów jako sto- w Gąsocinie (...). larz, wykonywał też proste przedmioty, jak dra- biny, sanki, grabie. Ciągle jednak szukał nowej Krzysztof Frankowski – stolarz i kołodziej wiedzy – np. na temat wykonywania beczek. Pochodzi ze wsi Kuskowo, leżącej 20 km od Interesowały go także dawne narzędzia do Ciechanowa. obróbki drewna – zbierał je na targach staroci, Interesował się drewnem od najmłodszych jarmarkach itp. Poszukując starych narzędzi lat – podpatrywał ojca, który wykonywał pro- trafił kiedyś do Czarnostowa koło Pułtuska. ste przedmioty z drewna. Jak sięga pamięcią, Tam poznał Edwarda Bochenka, który po- to zawsze „strugał patyczki”. W wieku 14 lat siadał interesujące go przedmioty. Podczas opuścił rodzinną wieś i podjął naukę w szko- rozmowy okazało się, że trafił na swego mi- le zawodowej w specjalności stolarz. Szkolne strza – Bochenek był kołodziejem, jednym warsztaty mu nie wystarczyły, chciał wiedzieć z ostatnich w Polsce. Zgodził się go uczyć i umieć więcej. Gdy dowiedział się, że w war- i przekazać całą swoją wiedzę. Zrobił to z rado- szawskiej szkole zawodowej przy ul. Księcia ścią, bowiem Frankowski wykazywał niezwy-

158 Tradycja Mazowsza kły entuzjazm, a w tamtych czasach nikt już Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu i Mu- nie chciał zgłębiać tajników budowania kół. zeum Budownictwa Ludowego w Olsztyn- Nauka trwała kilka lat, potem zaczęły się sa- ku. Z czasem zaczął robić pokazy i warsztaty modzielne próby. Jednak wszelkie wątpliwości podczas różnych imprez folklorystycznych na nadal konsultował z mistrzem. Mazowszu i w innych regionach. Po śmierci Edwarda Bochenka Frankowski Obecnie skupia się na wykonywaniu drew- wykonywał wiele napraw i renowacji kół zabyt- nianych dłubanek, niecek kopaniek, mis i ły- kowych wozów, bryczek i powozów, także na żek. Nadal kolekcjonuje dawne narzędzia do zlecenie różnych placówek muzealnych. Jedno- obróbki drewna – regularnie odwiedza giełdy cześnie stale gromadził niezliczone ilości róż- staroci. nych starych sprzętów, nie tylko drewnianych, W ostatnich latach podjął się także naucza- takich jak beczki, kierzanki czy stępy, ale także nia – w ramach programu Ginące Zawody z mosiądzu i miedzi (misy, rondle do smażenia przeszkolił kilkunastu uczniów w Europej- konfitur) oraz żelaza (stare żeliwne garnki). skim Centrum Kształcenia i Wychowania Współpracował z Muzeum Wsi Radomskiej, OHP w Rozkoszy koło Białej Podlaskiej.

134 135

134 Drewniane koła do wozu i do...roweru 135 Wykonywanie kopańki 136 Kolekcja drewnianych kół

136

Powiat ciechanowski 159 Muzea

Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Cie- chanowie 06-400 Ciechanów, ul. Warszawska 61a tel. 23 672 94 58 e-mail: [email protected] www.muzeumciechanow.pl Jest to muzeum wielodziałowe (działy: historii, sztuki, archeologii i etnografii), któ- re dopiero od 1990 r. ukierunkowuje swoje 137 zbiory z myślą o stałej ekspozycji poświęconej szlachcie mazowieckiej. Gromadzi zbiory archeologiczne, etnograficzne, archiwalne i mi- 137 Schody w jednej z zamkowych wież litarne związane z historią ziemi ciechanowskiej. Od 1990 r. prowadzi badania naukowe i poszerza swoje zbiory związane ze szlachtą Oddział Muzeum w Gołotczyźnie – ze- mazowiecką. Ma interesujący zespół portre- spół dworkowo-parkowy – Centrum Kultury tów szlacheckich od XVIII do XX w., konwi- Drobnoszlacheckiej sarstwa i judaiki. 06-430 Gołotczyzna, ul. Świętochowskiego 16 W skład Muzeum wchodzą również: Za- tel. 23 671 30 78 mek Książąt Mazowieckich, oddział Muzeum Na oddział składa się: Szlachty Mazowieckikej w Gołotczyźnie. • Dworek Drobnoszlachecki z Mężenina- -Węgłowic Budynek ekspozycyjny Muzeum przy • Krzewnia – dom Aleksandra Świętochow- ul. Warszawskiej skiego; 06-400 Ciechanów, • Dworek Aleksandry Bąkowskiej – właści- ul. Warszawska 61 cielki majątku Gołotczyzna; tel. 23 672 55 87 • zabudowania inwentarskie – ekspozycja maszyn, pojazdów i narzędzi rolniczych Zamek Książąt Mazowieckich w Ciecha- z początku XX w. nowie 06-400 Ciechanów, Muzeum Romantyzmu w Opinogórze ul. Zamkowa 1 06-406 Opinogóra, ul. Zygmunta Krasińskiego 9 tel. 23 672 40 64 tel. 23 671 70 25 www.zamekwciechanowie.pl www.muzeumromantyzmu.pl Zamek to najwspanialsza pamiątka Cie- Muzeum otwarto w 1961 r. Głównym chanowa, gotycka budowla obronna z XIV w., obiektem jest XIX-wieczny neogotycki pała- unikatowa ze względu na swe położenie na cyk. Poza nim na terenie parku krajobrazo- terenie nizinnym. Obecnie w zamkowych wego w stylu angielskim znajdują się: oficyna basztach znajdują się ekspozycje historyczne dworska, dworek (wzniesiony współcześnie Muzeum Szlachty Mazowieckiej. Na dzie- wg dawnego projektu Józefa Gałęzowskiego). dzińcu Zamku odbywają się liczne imprezy We wszystkich wymienionych budynkach plenerowe. znajdują się ekspozycje dla zwiedzających. Po- lecamy skorzystanie z przewodnika.

160 Tradycja Mazowsza Gospodarstwa agroturystyczne i stajnie

Agroturystyka „Uroczysko” Stanisław Bukalski trasie Ciechanów–Płock, które prowadzą ab- 06-461 Regimin, Pniewo Wielkie 25 solwenci SGGW w Warszawie. Oferta: tel. 23 673 83 60, 603 070 299 • piękne tereny, zdrowe powietrze, wspaniale e-mail: [email protected] i funkcjonalnie urządzone otoczenie; www.agrouroczysko.pl • pokoje gościnne z pełnym wyposażeniem, Siedlisko położone na trasie między Ciecha- • smaczne i zdrowe posiłki; nowem a Mławą, wśród Lasów Lekowskich. • lekcje jazdy konnej, przejazdy bryczką, sanie; Właściciele swoim gościom oferują: • do dyspozycji gości bar oraz sala jadalna; • kompleks złożony z trzech komfortowo wy- • organizowanie pikników i przejażdżek, posażonych budynków; a zimą kuligów. • duży ogrodzony teren z przeznaczeniem na Atrakcją są tu organizowane na specjalnie spotkania przy ognisku i pieczonym prosiaku; przygotowanym parkurze zawody hipiczne. • zadaszoną wiatę z kominkiem, grillem oraz wędzarnię i suszarnię grzybów; Bogumiła Tyszkiewicz • w ogrodzie profesjonalny basen kąpielowy, 06-400 Ciechanów, Grędzice 23a plac zabaw, boisko do gry w siatkówkę, bad- tel. 23 672 95 24 mintona, tenisa na trawie, koszykówki, te- Wieś Grędzice położona jest pośród lasów nis stołowy, bilard, rowery, parking; nieopodal Ciechanowa. Blisko stąd do Ciecha- • możliwość organizacji indywidualnych ponowa, Opinogóry – miejsca związanego z Zyg- lowań na zwierzynę grubą i drobną; muntem Krasińskim. Okoliczne lasy zachęca- • doskonałe miejsce dla miłośników ciszy ją miłośników przyrody do zbierania grzybów, i spokoju, obcowania z nieskalaną naturą; organizacji wycieczek pieszych i rowerowych • możliwość przygotowania posiłków na ży- lub połowu ryb. W Krubinie w odległości ok. czenie gości. 2 km znajduje się strzeżone kąpielisko. Oferta: • funkcjonalnie urządzone pokoje gościnne Gospodarstwo Agroturystyczne „Stokrotka” na piętrze w domu gospodarzy; Oglęcka Milena • do dyspozycji gości kuchnia i łazienka; 06-456 Ojrzeń, Żochy 33 • możliwość skorzystania z całodziennego tel. 23 671 83 37 wyżywienia; Oferta: • plac zabaw. • 5 pokoi gościnnych (20 miejsc); • kuchnia wraz z wyposażeniem do dyspozycji Agroturystyka „Gaja” Renaty i Witolda Bro- gości; dewiczów • wyżywienie we własnym zakresie lub u go- 06-400 Ciechanów, ul. Płocka 7 spodyni; tel. 23 672 35 53, 608 597 042 • możliwość łowienia ryb i ich smażenia; Oferta: • przejażdżki bryczką lub konne; • nauka jazdy konnej dla dzieci i dorosłych • plac zabaw dla dzieci, możliwość skorzysta- prowadzona przez wykwalifikowanego in- nia z rowerów. struktora; • obozy szkoleniowe dla grup zorganizowa- PANDEROZA Małgorzata i Marek Czapliccy nych; 06-400 Ciechanów, Pęchcin, ul. Płocka 39 • organizacja imprez okolicznościowych połą- tel. 23 672 81 37, 600 367 254 czonych z jazdą konną, przejażdżką bryczką Niewielkie Gospodarstwo Rolne Koni lub saniami, ogniskiem, bufetem, muzyką Wierzchowych o powierzchni 11,5 ha, poło- i noclegiem. żone w Pęchcinie nieopodal Ciechanowa przy

Powiat ciechanowski 161 DIANA – Stajnia Koni Wierzchowych Kraina Westernu znajduje się w Sarnowej Gó- 06-452 Ościsłowo Wola Młocka 66 rze, między Płońskiem a Ciechanowem, w od- tel. 505 508 589 ległości ok. 90 km od Warszawy. Oferta: www.republika.pl/diana0070 • pokoje gościnne; • organizacja imprez firmowych; • wycieczki szkolne; • ferie zimowe i wczasy; • nauka jazdy konnej dla dzieci i dorosłych prowadzona przez wykwalifikowanego in- struktora; • plac zabaw dla dzieci; • mini zoo; • parking.

Gospodarstwo Agroturystyczne z Karczmą na Złotym Polu 06-406 Opinogóra, Łaguny 1 tel. 23 672 32 66, 600 449 198 Oferta: e-mail : [email protected] • nauka jazdy konnej (dla początkujących in- www.zlotepole.pl dywidualna opieka); Do dyspozycji gości są dwie sale: na 40 i 100 • dalekie wyprawy po leśnych zakątkach; osób, teren na grille, własny staw hodowlany. • ogniska i inne formy wypoczynku; Oferta: • noclegi w pobliskiej leśniczówce w Luszewie. • uroczystości rodzinne i okolicznościowe; • niedzielne obiady rodzinne; Kraina Westernu - Agroturystyka • warsztaty edukacyjne tematyczne dla grup 06-430 Sońsk, Sarnowa Góra 11 przedszkolnych i szkolnych; tel. 693 464 753 • noclegi indywidualne i grupowe. www.kraina-westernu.com Ośrodek położony w wyjątkowo urokliwym miejscu, z dala od zgiełku miejskiego życia.

162 Tradycja Mazowsza Kącik kulinarny

Przepisy Pani Basi z Opinogóry. części. Do jednej dodać 2 łyżki kakao. Ciasto kakaowe i białe włożyć do zamrażalnika na Piernik zwany miodownikiem 20 minut. Tradycyjne ciasto od bardzo dawna poja- Jedną część białego ciasta rozłożyć na bla- wiające się m.in. na wigilijnym stole. Według sze, na to nałożyć dżem z czerwonej porzeczki, dawnych wierzeń w Wigilię domy odwiedzają następnie ciemne ciasto, a na nie ubitą pianę. dusze przodków, gustujące w potrawach za- Jako ostatnią warstwę układamy jasne ciasto. wierających ziarna (mak, kasze), stąd w mio- Piana z białek: downiku kasza. Sam miód zaś jest symbolem 6 białek ubić, następnie stopniowo dodawać bogactwa, które pożądane jest w każdym go- 1,5 szklanki cukru. Cały czas ubijać, na końcu spodarstwie domowym. dodając 4 łyżeczki mąki ziemniaczanej. Składniki: 3 jajka, 250 g miodu najlepiej Piec około 45 minut, w temperaturze 190°C. wielokwiatowego,1szklanka cukru, 500 g mąki pszennej, 1 łyżeczka sody, przyprawa do Dziad pierników. Składniki: 1 kg jabłek, 1,5 szklanki oleju, Sposób przyrządzania: wszystkie składniki 3 szklanki mąki (nie czubate), 1,25 szklanki dokładnie wymieszać łyżką i pozostawić na ty- cukru, 100 g orzechów włoskich, 100 g ro- dzień w miejscu o temperaturze pokojowej. Po dzynków, 4 łyżki kakao, 6 jajek, 1 łyżeczka tygodniu zagnieść ciasto z dodaniem 300–500 g cynamonu, 1,5 łyżaczki proszku do pieczenia. mąki pszennej, następnie wałkując cienko cia- Sposób przyrządzania: jabłka obrać i pokro- sto uzyskać 6–7 cienkich placków. ić w kostkę. Cukier i jajka dobrze zmiksować. Wcześniej należy przygotować masę z kaszy Dodać olej, ciągle miksując dodawać cyna- manny: 0,75 szklanki mleka, 3 łyżki kaszy mon, mąkę, proszek do pieczenia i kakao. Gdy manny, 250 g masła, 0,5 szklanki cukru pudru, wszystkie składniki dobrze się połączą dodać 1–2 żółtka, cały cukier waniliowy lub esencja jabłka, orzechy i rodzynki. Wymieszać lekko zapachowa. łyżką. Piec około 45 minut w temperaturze Mleko zagotować, dodać kaszę i gotować 180°C. jeszcze 10 minut. Utrzeć masło z cukrem pu- drem i żółtkami, a następnie dodawać partia- Przycieraki pani Basi mi ostudzoną kaszę i dalej ucierać do czasu Składniki: 2 kg ziemniaków, 3 jajka, 500 g uzyskania jednolitej masy. Wymieszać z esen- mąki pszennej. cją waniliową. Wystudzone warstwy piernika Sposób przyrządzania: ziemniaki obrać przekładać masą na zmianę z powidłami śliw- i zetrzeć na tarce do ziemniaków (jak na racu- kowymi, ostrożnie nakładając warstwy, ponie- chy). Starte ziemniaki odcedzić na durszlaku waż ostudzone placki są kruche. Na koniec i włożyć do miski. Gdy się odstoją, zlać wodę, całość owinąć folią i delikatnie obciążyć, aby a krochmal dodać do reszty ziemniaków. Do warstwy docisnęły się. Odstawić na kilka dni, całości dodać 3 jajka i dosypać tyle mąki, aby aby miodownik zwilgotniał. masa była gęsta (łyżka ma w niej stać). Ciasto wyłożyć na płaski talerz lub deskę (warstwa Pleśniak ciasta nie może być gruba). Łyżką rwać ciasto Składniki: 3,5 szklanki mąki pszennej, i wrzucać do gotującej się, osolonej wody. Po 1,5 kostki margaryny, 6 żółtek (białka zostawić wypłynięciu klusek, gotować je nadal na ma- do ubicia), 1,5 łyżeczki proszku do pieczenia. łym ogniu ok. 10 minut. Odcedzić i podawać Sposób przyrządzania: wszystkie składniki polane skwarkami z cebulką. wymieszać, zagnieść ciasto i podzielić na trzy

Powiat ciechanowski 163 Przepisy p. Florentyny Leśniewskiej z Bur- babką i póki ciepła smarować lukrem, przyrzą- kat (gm. Sońsk), absolwentki szkoły Aleksan- dzonym z cukru pudru i soku z cytryny. dry Bąkowskiej w Gołotczyźnie. Gruszki na słodko Mazurek królewski Wziąć kopę pięknych gruszek, zwanych Mazurki, wbrew nazwie, nie są tradycyj- bergamotkami. Obrać je, pokroić na połów- nym wypiekiem pochodzącym z Mazow- ki, oczyścić z ziaren i kłaść w wodę z kwa- sza. Przywędrowały do Polski z Zachodu skiem cytrynowym, żeby nie sczerniały. i szybko się zaaklimatyzowały. Szczególnie na Przygotować syrop: 1,5 kg cukru, wcisnąć Mazowszu stały się ważnym elementem tra- do niego 6 cytryn lub 1 kwasek cytryno- dycyjnych wypieków wielkanocnych. W oko- wy, dodać około 1,5 szklanki wody, zagoto- licach szlacheckich gospodynie do dziś dbają, wać. Ciągle mieszając, dobrze wyszumować. aby na świątecznym stole nie zabrakło droż- Na gotujący się syrop wrzucać gruszki. Goto- dżowej lub gotowanej baby oraz mazurka. wać na wolnym ogniu dopóki nie nabiorą czer- wonawego koloru. Do gotującego się z grusz- Składniki: 350 g masła, 100 g cukru pudru, kami syropu można wrzucić skórkę cytryno- 350 g mąki, 100 g migdałów, 5 żółtek, 1 jajko. wą lub pomarańczową, dla dodania aromatu. Sposób przyrządzania: ugotowane i prze- Podawać jako samodzielny deser lub jako tarte żółtka, masło, posiekane migdały, skór- dodatek do ciast. kę z otartej cytryny, mąkę, jajko zagnieść ze szczyptą soli, zostawić w chłodzie na godzinę. Konfitura z dyni 2/3 ciasta rozwałkować na blaszkę, z 1/3 cia- Składniki: 1 kg dyni, 1 kg cukru, 1 cytryna, sta uformować wałeczki na wierzch, ułożyć je 1 szklanka wody, kieliszek spirytusu. w kratkę. Piec ok. 30–40 minut. Po upiecze- Sposób przyrządzania: dynię pokroić niu, w pola między kratkami, nałożyć osączo- w kostkę. Obgotować przez 3–5 minut, prze- ną konfiturę z truskawek lub innych owoców. lać zimną wodą, osączyć i skropić cytryną Sporządzić pomadę: do 100 g cukru pudru oraz spirytusem. Przygotować syrop: 0,5 kg dodać 1 łyżkę goracej wody i sok z cytryny, do- cukru i szklanka wody. Zagotować syrop. Do kładnie utrzeć i polać gotowy mazurek. wrzącego syropu wkładać dynię i smażyć 10 minut. Potem odstawić garnek do wystu- Babka gotowana dzenia. Następnego dnia dosypać do syropu Składniki: 0,5 szklanki mąki pszennej, następne 0,5 kg cukru i ponownie smażyć 0,5 szklanki mąki ziemniaczanej, 1 szklanka na małym ogniu, aż dynia będzie przezro- cukru pudru, kostka margaryny, 5 jaj, łyżecz- czysta. Nakładać do słoików i zamykać na ka proszku do pieczenia, sok i skórka z jednej gorąco. Konfiturą można dekorować torty cytryny. i babeczki oraz delektować się samą przy fi- Sposób przyrządzania: margarynę utrzeć liżance herbaty. z cukrem, dodając po jednym żółtku. Na- stępnie dodać mąkę pszenną i proszek do W domowych kuchniach powiatu ciecha- pieczenia, na koniec sok z cytryny oraz startą nowskiego do tradycji należą także przetwory skórką. Wszystko dokładnie wymieszać. Do- z ogórków, pomidorów i dyni, przyrządzanych dać ubitą pianę i mąkę ziemniaczaną – lekko w formie krojonych sałatek w marynacie oc- wymieszać, włożyć do formy wysmarowanej towej z dodatkiem przypraw (liście laurowe, tłuszczem i posypanej tartą bułką. Formę ziarna pieprzu, gorczyca) i odrobiny cukru. z ciastem wstawić do garnka z wodą i gotować około 1,5 godz. Wyjąć z garnka formę z gorącą

164 Tradycja Mazowsza Welcome to Ciechanów County

You are sincerely invited to Ciechanów es also the Gołotczyzna division where in County situated in the northern part of the manor and park complex of the schools Mazovia, and especially to its capital town of positivists A. Bąkowska and A. Święto- – Ciechanów. The county lies at an avarage chowski has been established the Yeomanry distance of 100 kms from the Warsaw ur- Cultural Centre. ban agglomeration. Thirty kilometers to The Museum of Romanticism is pictur- the west from Ciechanów runs the express esquely placed in Opinogóra. The main object road E77 connecting the Lesser Poland with of this institution is a 19th century palace in Gdańsk. The county is also intersected by Neo-Gothic style. Near it, in the landscape the major international east-west transpor- park, there are: the manor-house, a manor tation route (joining the Polish-German, outbuilding and a hothouse. The Krasiński Polish-Belorussian and Polish-Lithuanian family estate in Opinogóra was created by frontiers). Wincenty Krasiński (the family has ancestral Ciechanów County has interesting geo- roots among Mazovian nobility). Opinogóra morphology – there is the Edge of Opinogóra is the native place of Zygmunt Krasiński, the formed by a moraine bank reaching the alti- third great Polish national romantic poet. His tude of 100 metres above sea level. It is covered tomb is here, in the catacombs of the entail- by a series of picturesque hillocks approaching ment church. the valley of river Orzyc beyond which starts In Ciechanów County there are numerous the region of Masuria. monumental wooden and brick churches. The county’s landscape is diversified Among them the pearl of this land is the me- by touristically and scenically attractive, dieval parish church in Ciechanów dedicat- sluggishly meandering river Łydynia, ac- ed to the Visitation of Holy Virgin Mary, sit- companied by rivers Pełta and Sona tran- uated on a hill near Łydynia river, on the site secting the county meridionally. In order to of prior pagan cults. Worth mentioning are preserve the natural values of Łydynia the also brick and wooden 16th century temples Landscape-Environmental Complex has such as the churches dedicated to St. Adal- been created under the name of “Łydynia bert the Bishop and to the Annunciation of River Valley”. Holy Virgin Mary at Malużyn, the church- In the commune of Regimin situated to es dedicated to the Holy Trinity and to the north-west of Ciechanów, near the Pnie- St. Laurence at Kraszewo, two temples at wo-Czeruchy village, there are two nature res- Przedwojewo – the 17th century wood- ervations: “Lekowo” and “Modła”. en branch church dedicated to the Lord’s The land of Ciechanów has rich historical Transfiguration and the church dedicated to past connected with Mazovian nobility fam- St. Stanislaus the Bishop, and also the 18th ilies having once resided in their numerous century wooden church dedicated to the country estates. The remembrance concern- Holy Trinity at Koziczynek. ing them is preserved and commemorated Witnesses of the long and rich history of by the Museum of Mazovian Nobility in Ciechanów County are the emplacements of Ciechanów located in the exhibition building medieval castles still guarding their mysteries. by Warszawska Street. One of its branches The largest of them exist in Ciechanów, on is a huge medieval Castle of Mazovian High a high hill by the river Łydynia, and at Gru- Dukes situated in Ciechanów by the river dusk, on the so called “Green Hill” (Polish: Łydynia. The Museum’s structure compris- “Zielona Góra”).

Powiat ciechanowski 165 In the county are organized cultural events mance-educational program organized on the worth the visitors’s attention. We recommend castle fields in Ciechanów. particularly: the Review of Carnival Disguis- Lovers of horse-riding may avail themselves ers Ensembles “Mazovian Carnival” (Polish: of the offers of several private stables. “Mazowieckie Zapusty”); the Night of Mu- We hope that the beauty of the region pre- seums in Ciechanów; the “Garden Flowers” sented on the pages of this guide will inspire (Polish: “Kwiaty Ogrodów”) at Gołotczyz- the Readers to visit the lands of Ciechanów. na; and “Meetings with History” – perfor-

166 Tradycja Mazowsza Illustrations Titles

1. The castle of Mazovian High Dukes 26. Shrine of 1920 under birch trees at Rzeczki viewed from its western side 27. Column shrine at Opinogóra Górna ded- 2. “Black-earth” in Ciechanów area. Fertile icated to the memory of January insur- but difficult for tillage gents killed in action 3. The map of Ciechanów County 28. Wayside shrine dedicated to Our Lady at 4. Ciechanów County on the map of Mazo- Pomorze vian Voivodeship 29. Deserted manor-house at Jarluty Wielkie 5. Meadows in northern Mazovia at spring 30. Old yeomanry manor-house at Osiek in time the commune of Gołymin 6. Opinogóra Ridge – rape fields in blossom 31. Nobleman’s attire 7. River Łydynia in the commune of Ojrzeń 32. Belt of the traditional Polish nobleman’s 8. River Wkra near Glinojeck robe (Polish: “kontusz”) 9. River Sona near Łopacin 33. The hermitage 10. Mazovian landscape, meander of Wkra 34. Imposing walls of the medieval castle of 11. Forest track in autumnal attire Mazovian High Dukes 12. The castle of Mazovian High Dukes in 35. The courtyard hides also a building re- Ciechanów verting to the foundation of the Small 13. Emplacement of a medieval castle on House Farska Góra with visible neo-Gothic belfry 36. Walk along the defensive walls leaves 14. Emplacement of a medieval castle at pleasant memories Grudusk, “Green Hill” (Polish: “Zielona 37. We will find here many interesting plac- Góra”) es; entrance to the ground level of the Big 15. Neo-Gothic palace of Krasiński family in House Opinogóra 38. With a little luck one may see places usu- 16. Information table commemorating the ally not accessible site of battle at Gołymin of 1806 39. Parish church dedicated to the Birth of 17. Monument commemorating Tomasz Holy Virgin Mary Kolbe, one of the leaders of January upris- 40. Belfry on Farska Góra ing and his heroic death during the battle 41. Interior of the parish church in Ciechanów at Rydzewo 42. Polichromy created according to the de- 18. Monument dedicated to the residents of sign of Władysław Drapiewski after 1920 Ciechanów killed in action during the in the Ciechanów parish church Warsaw Uprising 43. Cartouche with Krasiński family coat of 19. Boulder reverting to the legend about a arms on the temple walls hare which saved count Brunon Kiciński 44. Gate and church dedicated to the Visita- 20. Document confirming nobility tion of Holy Virgin Mary (so called “little 21. Manor-house of the yeomanry Godlews- cloister” (Polish: “klasztorek”)) ki family – northern Mazovia 45. Former “Green Market” (Polish: “Zielo- 22, 23. Two-part locality names – characteris- ny Rynek”) with the building of Mazovi- tic for yeomanry villages an Nobility Museum at the background 24. Cross at the fields border 46. Hotel “Polonia” under renovation and 25. Choleraic cross at Kołaki-Kwasy the Secession house of Brudnicki fam-

Powiat ciechanowski 167 ily at the junction of Ściegiennego and 74. Manor-house at Klice built in the 2nd Warszawska streets half of 19th century 47. Monument of Tomasz Kolbe in Ciechanów 75. Palace of late 1800s/early 1900s built by 48. Town Hall in Ciechanów Maria and Józef Kinnel 49. The house of Brudnicki family by Ściegi- 76. Plate fixed on the palace wall, commem- ennego Street orating the birth-place of Bolesław Biegas 50. Promenade along Warszawska Street 77. Wooden church dedicated to the Holy 51. Building of 1913 by the Street of 11th Trinity at Koziczynek Cavalry Regiment of Polish Legions 78. Colourful church interior with visible (Polish: Ulica 11 Pułku Ułanów Legion- rainbow beam with crucifix of the 2nd owych) half of 16th century 52. Bench of Robert Bartold – the “Bard of 79. Organ made by A. Blomberg in late Ciechanów” 1800s/early 1900s 53. Drainage scuttle with the emblem of 80. Square wooden belfry built in the 19th Ciechanów century 54. Monument dedicated to the heroes of Pol- 81. Wooden and brick church dedicated to ish-Bolshevik War of 1920 at Kościuszko the Holy Trinity and St. Laurence, built Square in early 1700s 55. Building of the military unit in Ciechanów 82. Altar in the church at Kraszewo 56. Figure of Our Lady on Farska Góra, late 83. Square wooden belfry 1800s/early 1900s 84. Grave of count Brunon Kiciński at the lo- 57. Former sugar-mill at Glinojeck cal cemetery 58. Preserved buildings of the sugar-factory 85. Sepulchral wooden sculpture of Fran- settlement at Izabelin ciszek Kucharski 59. Villa “Krzewnia” – house of Aleksander 86. Wooden church of 1772 dedicated to St. Świętochowski Stanislaus the Bishop 60. Monument dedicated to Aleksander 87. 17th century wooden belfry with a roof Świętochowski dome covered by shingles 61. Manor-house of Aleksandra Bąkowska 88. Grave of Rev. Hipolit Waśniewski 62. Neo-Gothic shrine beside the villa Alma 89. Palace of Dembowski family built in 63. Alcove inside the yeomanry man- 1789 at Luberadz or-house from Mężenin-Węgłowice 90. Prospect of meadows and river Łydynia 64. Farming buildings seen from the side of Luberadz palace 65. Church dedicated to St. John the Baptist 91. The palace at Gołymin 92. Box shrine with a figure of Our Lady 66. Shrine from Osiek, commune of Gołymin 93. Wooden and brick church dedicated 67. Reconstruction of the Gołymin battle to St. Adalbert the Bishop and the An- 68. Monument of the cursed soldiers funded nunciation of Holy Virgin Mary, built at by lieutenant Borkowski and produced Malużyn in the 1st half of 16th century by the Gołymin farrier Ryszard Wylot 94. Flour-mill at the junction of roads to 69. Church dedicated to the Lord’s Transfig- Ciechanów, Płońsk and Nasielsk uration, built in years 1883-1893 95. Oak “Stubborn Mazovian” (Polish: “Up- 70. Manor-house formerly owned by Ignacy arty Mazur”) – monumental tree in the Bojanowski commune of Ojrzeń 71. Column shrine dedicated to St. John 96. Preserved fragments of German settlers’ Nepomucene, near the castle hill buildings in the commune of Ojrzeń 72. Emplacement of a medieval castle 97. Palace in Opinogóra 73. Information table by the emplacement of 98. Bench with inscription from Amelia a medieval castle “Zielona Góra” Załuska addressed to Zygmunt Krasiński

168 Tradycja Mazowsza 99. Cross in Opinogóra park, commemorat- 114. Manor-house at Szulmierz – here Stefan ing Mazovian High Duke Boleslaus who Żeromski began writing his Diaries was here killed during hunting 115. Monument of Stefan Żeromski in front 100. Park in Opinogóra of the manor-house at Szulmierz 101. The hothouse 116. Seat of the cooperative at Wola Młocka 102. Monument of Z. Krasiński in front of the 117. Field of buckwheat in blossom near manor-house in Opinogóra Ciechanów 103. Church dedicated to the Assumption of 118. Baroque church dedicated to St. Bar- Holy Virgin Mary in Opinogóra, parish tholomew at Zańbok dedicated to St. Sigismund 119. Baroque annexe of the church 104. Manor-house outbuilding in the Muse- 120. Farmhouse with a porch at Zańbok um of Romanticism in Opinogóra 121, 122. Mazovian Carnival (Polish: “Mazo- 105, 106. Church interior wieckie Zapusty”) 107. Burial vaults of Krasiński family in the 123. Garden flowers church basements 124. Spring Blues Night 108. Communal Public Library at Regimin 125. St. John’s-night festivities (“Kupalnocka”) 109. Communal offices building at Regimin 126, 127. Dionysiae 110. Communal School of Agriculture at 128. Ciechanów “Autumn of Poetry” Sokołówek, in 1920s converted into the 129. New Year’s Gala Popular University 130. Dances from Żywiec Beskid Mountains 111. Boulder founded in memoriam of T. Klo- 131. Folk ensemble “Gołyminiacy” nowski and F. Rajkowski on the 100th 132. Krzysztof Frankowski at work anniversary of establishment of the 133. Collection of carpentry tools School of Agriculture at Sokołówek 134. Wooden wheels for carts and... bicycles 112. Neo-Gothic church dedicated to the 135. Making of a trough (Polish trad.: “kopańka”) Lord’s Transfiguration (1905) 136. Collection of wooden wheels 113. Obelisk commemorating those killed in 137. Stairs in one of the castle’s towers action during the battle at Sarnowa Gora in 1920

Powiat ciechanowski 169 Indeks geograficzny

Indeks nie uwzględnia państw, krain geograficznych, ziem historycznych, rezerwatów przyrody, jednostek administracji państwowej (województwo, powiat, gmina) samorządowej, ko- ścielnej, nazw z zagranicy, szlaków komunikacyjnych, rzek i zbiorników wodnych:

Ciechanów 10–18, 20–23, 26–36, 39–41, Płock 7, 21, 26, 29, 38, 44, 48, 50, 55, 70, 43, 45, 46, 48–54, 56–60, 62–68, 70–75, 72, 76, 78, 86, 87, 90 ,99, 100 ,111, 112, 77–84, 86, 88, 90, 92, 94, 97, 100, 101, 118, 120, 125, 126, 129, 135, 137, 139, 103–106, 108, 110–113, 117, 120, 121, 140, 142, 145, 161, 171 124,–127, 129, 134–143, 145, 148, 151, Płońsk 26, 38, 62, 67, 70, 86, 105, 118, 120, 152–158, 160–162 121, 137, 152, 153, 162 Przasnysz 13, 18, 26, 30, 38, 41, 48, 49, 62, Glinojeck 21, 44, 86–89, 116, 120, 145, 147, 67, 68, 72, 84, 87, 90, 97, 100, 101, 125, 153 142, 149, 152 Gołotczyzna 7, 13, 21, 24, 46, 49, 58, 60, 75, Pułtusk 13, 49, 57, 67, 74, 82, 83, 95, 97, 90–94, 109, 139, 141, 152, 154, 160, 164, 120, 152, 153, 158 165,166 Gołymin-Ośrodek 8, 20, 24, 29, 43, 62, 95, Regimin 7, 8, 10–12, 15, 21, 45, 46, 48, 57, 96, 125, 140, 150, 156, 157 60, 103, 104, 106, 110, 111, 135, 136, 142, Grudusk 7, 8, 11, 12, 15, 17, 18, 21, 29, 30, 143, 148, 150, 157, 161, 173, 33, 43, 44, 55, 62, 73, 97–102, 110, 136, 142, 165, Sokołówek 7, 21, 49–51, 54, 58, 60, 73, 74, 82, 105, 137, 138 Klice 48, 103, 110, 111, 136 Sońsk 8, 11, 13, 15, 17, 21, 22, 24, 25, 29, 30, Koziczyn 46, 104, 105 40, 46, 58, 59, 75, 90, 92, 94, 139–141, Koziczynek 12, 104, 106, 110, 125, 143, 144 150, 155, 158, 162, 164, 173 Kraszewo 11, 12, 50, 108, 109, 120, 121, 165 Szulmierz 12, 60, 62, 103–106, 110, 127, 135, 142–144, 148, 173 Lekowo 15, 48, 103, 110, 111, 135, 136, 142, 148 Warszawa 7, 18, 20 ,21, 26, 42, 46–60, 62, Luberadz 12, 112–115, 117, 118, 121, 146 67, 70, 72, 74, 82, 86, 87, 90–92,94, 102, 104, 112, 113, 117–119, 121, 123, 125, 126, Malużyn 112, 113, 116–119, 145, 146, 165 133, 137, 139, 143, 144, 146, 156, 158, Mława 8, 11, 12, 21, 48, 54, 55, 57, 62, 70, 161, 162 72, 97, 152, 161 Wola Młocka 88, 117, 120, 121, 145–147, 162

Ojrzeń 8, 11, 12, 26, 44, 50, 108, 112, 120–123, Zeńbok 136, 148, 149 140, 150, 161 Opinogóra 7, 8, 10–13, 15, 19, 20, 24, 29, 31–33, 41, 44, 45, 52, 68, 70, 72, 110, 124–134, 143, 150, 152, 154, 160–162, 165, 173

170 Tradycja Mazowsza Słowniczek pojęć

Falsyfikat mogileński Majdan Dokument królewski, wystawiony rzekomo Dawniej: plac we wsi, w obozie wojskowym w 1065 r. w Płocku, a faktycznie w 1155 r., lub w warowni. w którym zostały opisane nadania dla klaszto- ru benedyktynów w Mogilnie. Opole Słowiańska wspólnota rodowo-terytorialna Faseta z okresu plemiennego; w Polsce średniowiecz- Wklęsłe wyokrąglenie naroża, wykonane nej najniższa jednostka administracyjno-po- w tynku między ścianą a sufitem lub między datkowa. Dzisiejszym odpowiednikiem opola dwiema ścianami, leżącymi obok siebie jest gmina.

Glorieta Plateau Budowla architektoniczna w formie: 1. nadbu- Płaskowyż. dówki z kolumnami, arkadami przykryta kopułą, która wieńczy wieże kościołów i ra- Tumba tuszów, dzwonnice lub najwyższe kondygna- Grobowiec w formie kamiennej skrzyni lub cje budynków (stosowana często w architektu- trumny przykrytej poziomą płytą, zazwyczaj rze renesansu); 2. małego, otwartego pawilonu z rzeźbionym wizerunkiem zmarłego. z kolumnami, arkadami, stosowana od 2. poł. XVIII w. w ogrodach typu francuskiego.

Lekyt W starożytnej Grecji naczynie ceramiczne do przechowywania oliwy; również nagrobek w kształcie tego naczynia.

Powiat ciechanowski 171 Wybrane pozycje bibliograficzne

Bartołd R., Przewodnik po Ziemi Ciecha- Królik J., Opinogóra, Muzeum Romantyzmu nowskiej, PKKFIS, Ciechanów 1974 w Opinogórze, Ciechanów 2004

Bielasta B., Szulmierz i okolice, Urząd Gmi- Olszewski J. H., Bielasta B., (opracowanie) ny, Regimin 2007 Tak to zapamiętałem, TMZC, Ciecha- nów 2015 Borkiewicz-Celińska A., Osadnictwo Zie- mi Ciechanowskiej w XV wieku (1370– Pawiński A., Źródła dziejowe. Polska XVI w. 1526), [w] Studia z Dziejów Osadnictwa, – Mazowsze, T. 5, Warszawa 1885 T. 8., IHKM, PAN, Ossolineum, Warsza- wa 1970 Pazyra S., Dzieje Ciechanowa i Ziemi Cie- chanowskiej, Ciechanów 1976 Chlebowski B., Sulimirski F., Walewski W., Krzywicki J., (redakcja) Słownik Geogra- Pełka-Ślesicka K., Szkic z dziejów miasta ficzny Królestwa Polskiego i innych Kra- i gminy Glinojeck, Urząd Miasta i Gminy, jów Słowiańskich, T. 1–15, Warszawa Glinojeck 2012 1880–1890 Piotrowski M. J., Fakty i mity ciechanow- Galicka I., Sygietyńska H., Katalog Zabyt- skiego zamku, MSZM, Ciechanów 2012 ków Sztuki w Polsce. Dawne wojewódz- two warszawskie. Ciechanów i okolice, Raspond S., Słownik Etymologiczny Miast T. X, z. 1, PAN,Warszawa 1977 i Gmin PRL, Ossolineum, Warszawa 1984

Grzybowski M. M. ks, Materiały do dziejów Rydzewski S., Sońsk – moja wieś, moja gmi- Opinogóry, Płock 2014 na dawniej i dziś, prawda i legenda 1385– 2010, Urząd Gminy, Sońsk 2010 Janikowa L., Z buntem przez życie (opo- wieść biograficzna o A. Bąkowskiej), Sto- Umińska B., Niechaj Polska zna jakich sy- warzyszenie Fundusz Stypendialny dla nów ma, TMZC, Ciechanów 2015 Młodzieży Wiejskiej im. A. Bąkowskiej, Ciechanów 2011 Zieliński F. S., Kociszewski A., (opracowanie), Obraz statystyczny powiatu prza- Kociszewski A., Dzieje Ciechanowa do 1918 snyskiego z roku 1815, CTN, Ciecha- roku, Ciechanów 2015 nów1991

Korzybski J. K., Ciechanowskie pamiątki Żmudziński J., Mazowsze ciechanowskie przeszłości, CTN, Ciechanów 2000 i mławskie. Przewodnik Turystyczny, Sport i Turystyka, Warszawa 1975 Kotowicz-Borowy I., Honor to nie tylko słowo. Studium tożsamości kulturowej drobnej szlachty północnego Mazowsza, WSH Pułtusk 2005

172 Tradycja Mazowsza Powiat ciechanowski 173 MAZOWIECKI INSTYTUT KULTURY – TRADYCJA MAZOWSZA

W serii Tradycja Mazowsza od 2004 r. wydawane są przewodniki subiektywne po powiatach województwa mazowieckiego. Powiat ciechanowski jest ostatnią pozycją z tego cyklu. W latach 2004–2016 ukazały się następujące tytuły:

1. Powiat wyszkowski 2004 r., autor: Maria Barbasiewicz 2. Powiat ostrowski 2005 r., autor: Maria Barbasiewicz 3. Powiat węgrowski 2005 r., autor: Maria Barbasiewicz 4. Powiat pruszkowski 2006 r., autor: Maria Barbasiewicz 5. Powiat pułtuski 2007 r., autor: Maryla Ścibor-Marchocka 6. Powiat sokołowski 2008 r., autor: Maria Barbasiewicz 7. Powiat ostrołęcki 2008 r., autor: Bernard Kielak 8. Powiat piaseczyński 2009 r., autorzy: Stanisław Hofman, Dorota Zając 9. Powiat otwocki 2009 r., autor: Krzysztof Oktabiński 10. Powiat żyrardowski 2009 r., autor: Maria Barbasiewicz 11. Powiat płocki 2009 r., autor: Maria Barbasiewicz 12. Powiat sochaczewski 2010 r., autorzy: Kazimierz Górnicki, Aleksander Turczyk 13. Powiat nowodworski 2010 r., autor: Grzegorz Jarosiński 14. Powiat kozienicki 2010 r., autorzy: Danuta Delekta, Krzysztof Zając 15. Powiat przasnyski 2011 r., autor: Bernard Kielak 16. Powiat miński 2011 r., autor: Lilla Małgorzata Kłos 17. Powiat grodziski 2011 r., autor: Krzysztof Bąkała 18. Powiat legionowski 2011 r., autor: Jacek Szczepański 19. Powiat płoński 2012 r., autor: Krzysztof Zawadzki 20. Powiat pułtuski wyd. II 2012 r., autor: Adam Dylewski 21. Powiat warsz. zach. 2012 r., autor: Filip Marczewski 22. Powiat makowski 2012 r., autor: Bernard Kielak 23. Powiat żuromiński 2012 r., autor: Adam Dylewski 24. Powiat pruszkowski wyd. II 2013 r., autor: Wojciech Markert 25. Powiat gostyniński 2013 r., autor: Barbara Konarska-Pabiniak 26. Powiat siedlecki 2014 r., autor: Sławomir Kordaczuk 27. Powiat sierpecki 2014 r., autor: Paweł Bogdan Gąsiorowski 28. Powiat grójecki 2014 r., autor: Remigiusz Matyjas 29. Powiat łosicki 2014 r., autor: Sławomir Kordaczuk 30. Powiat białobrzeski 2015 r., autor: Remigiusz Matyjas 31. Powiat radomski 2015 r., autorzy: Justyna Górska-Streicher (tekst), Krzysztof Gucman (zdjęcia) 32. Powiat wołomiński 2015 r., autorzy: Piotr Marczak (tekst), Daniel Sukniewicz i Krzysztof Gucman (zdjęcia) 33. Powiat mławski 2015r., autorzy: Leszek Zygner (tekst), Grzegorz Żak (zdjęcia)

174 Tradycja Mazowsza 34. Powiat przysuski 2015 r., autorzy: Justyna Górska-Streicher (tekst), Barbara Polakowska (zdjęcia) 35. Powiat zwoleński 2016 r., autorzy: Piotr Marczak (tekst), Daniel Sukniewicz (zdjęcia) 36. Powiat garwoliński 2016 r., autor: Sławomir Kordaczuk 37. Powiat lipski 2016 r., autorzy: Czesław Barański, Krzysztof Furmanek, Marek Łata 38. Powiat szydłowiecki 2016 r., autorzy: Justyna Górska-Streicher (tekst), Barbara Polakowska (zdjęcia) 39. Powiat ciechanowski 2016 r., autor: Irena Kotowicz-Borowy

Powiat ciechanowski 175 176 Tradycja Mazowsza