Revista Galega Do Ensino

Revista Galega do Ensino

Nº - 16 Maio - 1997

Revista Galega do Ensino

COMITÉ DE REDACCIÓN Ana María Platas Tasende / Dirección Paz Filloy Mato / Administración María Natividad Rodríguez López / Secretaría

CONSELLO ASESOR Manuel Deaño Deaño Antonio de Ron Pedreira Agustín Dosil Maceira Rodolfo García Alonso Constantino García González Carlos García Riestra Mercedes González Sanmamed Venancio Graña Martínez Agustín Hermida López José Eduardo López Pereira José Luis Mira Lema Senén Montero Feijóo José Carlos Otero López Manuel Regueiro Tenreiro José Luis Valcarce Gómez Javier Vilariño Pintos

TRADUCCIÓN E CORRECCIÓN LINGÜÍSTICA Begoña Méndez Vázquez Benxamín Dosil López

DESEÑO GRÁFICO Javier Vilariño Pintos

COLABORACIÓNS, CORRESPONDENCIA, INTERCAMBIO E PEDIDOS Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Política Lingüística Edificio Administrativo San Caetano 15704 Santiago de Compostela O Comité de Redacción non asume necesariamente as opinións expostas polos autores

Edita: Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Política Lingüística Realiza: Tórculo Artes Gráficas, S.A.L. Depósito legal: C - 818 - 96 ISSN: 1133 - 911X Sumario

Colaboracións PÁnxel Fole: Panorama e rusofilia especiais Claudio Rodríguez Fer páx. 13 P¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais Carlos Pajares páx. 31 PMétodos de debuxo e historia da Educación Artística Lino Cabezas Gelabert páx. 49 PÉrase unha vez… hai oitocentos anos. As orixes da literatura galega Mercedes Brea páx. 79 PIdeas para sentar a Deus nun sillón azul Anxo González Fernández páx. 91 Estudios PXeomorfoloxía litoral de Galicia Antonio Martínez Graña páx. 111 P¿Que é a transferencia lingüística? Mª Rosa Alonso Alonso páx. 131 PFrei Martín Sarmiento. Unha aproximación ó grande ilustrado galego Eduardo Pardo de Guevara y Valdés páx. 139 PInteracción e madurez social en xordos Luís Rodríguez Cao páx. 151 PRecompilación bibliográfica de Ciencias da terra e do Medio Ambiente José Lillo Beviá páx. 171 Prácticas PA fotografía e o laboratorio en B/N Xerardo Facal Varela páx. 189 PA área de educación física no Ensino Secundario Concepción García Rivero / Fernando Fernández Fraga páx. 203 PMarxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio Antón Labraña páx. 215 PProyecto de lectura. Lengua y literatura castellanas 1er Ciclo de Educación Secundaria Obligatoria (ESO) Rosa Quintas Losada páx. 231 PMapa escolar: ¿para que? Valoracións e reflexións trala súa elaboración no concello de Boiro (A Coruña) Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez páx. 253 PA distribución binomial como ferramenta na resolución de problemas de xenética Antonio M. de Ron / Ana Mª . Martínez páx. 269 O pracer de ler P Agustín Fernández Paz páx. 275

Reseñas PLírica profana galego-portuguesa Gerardo Pérez Barcala páx. 289 PPascual López. Autobiografía de un estudiante de medicina Ermitas Penas páx. 293 PImitación compuesta Euloxio R. Ruibal páx. 297 PPlenilunio Ana María Platas Tasende páx. 301

PLa guerra de Troya no tendrá lugar / La loca de Chaillot Ana María Platas Tasende páx. 305

PAs mulleres nas cantigas medievais Antonio Fernández Guiadanes páx. 309

PPoética da novela de autoformación. O Bildungsroman galego no contexto narrativo hispánico Jesús Antonio Rodríguez Blanco páx. 313 PÁnxel Fole e Á lus do candil Xavier Castro Rodríguez páx. 317 PLeer y escribir con sentido. Una experiencia constructivista en Educación Infantil y Primaria José Raposeiras Correa páx. 319 PO profesor e o ensino da lectura José Raposeiras Correa páx. 323 PCultura, relixión e supersticións na Galicia sueva (Martiño de Braga. De correctione rusticorum) Manuel Regueiro Tenreiro páx. 327

PO pensamento rexeneracionista de Eloy Luis André (Do europeísmo ó galeguismo) Anxo González Fernández páx. 331 PFunctional English Grammar: An Introduction for Second Language Teachers Ignacio M. Palacios Martínez páx. 337 PPor los senderos de la ciencia Manolo R. Bermejo páx. 341 PMol / Boletín das ciencias Manolo R. Bermejo páx. 345 PCadernos Temáticos de Investigación Manolo R. Bermejo páx. 349 PCurso de pedagogía para jóvenes Álvaro García páx. 353 PLa evolución plástica Álvaro García páx. 357 Novidades P páx. 363 Editoriais

Noticias P páx. 379

Normas para P páx. 389 os Autores Colaboracións especiais

ÁNXEL FOLE: PANORAMA E RUSOFILIA

Claudio Rodríguez Fer Universidade de Santiago. Lugo

LETRAS GALEGAS 1997

Ánxel Fole, por Ángel González Doreste

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 14 Claudio Rodríguez Fer

I. INTRODUCCIÓN Á VIDA E Á OBRA DE FOLE Tamén nos anos trinta se dedicou ó periodismo, onde conseguiu algún Ánxel Fole, coñecido como un traballo esporádico, pero, coa chegada dos grandes mestres da narrativa breve da Guerra Civil, tivo que gaña-la vida en galego, foi tamén poeta, periodista e dando clases particulares. Ademais, comediógrafo. A todas estas dimen- padeceu moi dramaticamente a sións, mais á biográfica, referirémonos represión política establecida polos no panorama que segue, pero, co fin de sublevados, período do que lle enriquecer cunha achega máis nova quedarían permanentes secuelas esta presentación, agregarémo-lo psíquicas. estudio dun aspecto tan significativo para comprende-la vida e a obra do Vencido e sen recursos, retirouse autor en cuestión como pouco tratado ó campo en 1941 e viviu varios anos no ata agora: a súa rusofilia lectora, Incio e Quiroga, onde se forxaron a temática e aínda ideolóxica. temática e a técnica da súa narrativa futura. Non obstante, continuou coas A TRAXECTORIA BIOGRÁFICA súas colaboracións periodísticas en diversos medios da prensa galega. Ánxel Fole naceu en Lugo o 11 de agosto de 1903, fillo do fidalgo, Nos anos cincuenta vinculouse á maxistrado e político liberal Reinaldo restauración cultural galega emprendida Fole Quiroga e da piadosa muller de pola Editorial Galaxia, á que contribuíu orixe popular, Benita Sánchez Corre- cos seus primeiros libros publicados. En doira. Pasou a súa infancia e adoles- 1953 volveu establecerse en Lugo e, en cencia na cidade natal e, dende 1927, 1957, incorporouse á redacción de El estudiou, con pouca dedicación e Progreso cunha asignación fixa. escasos resultados positivos, Dereito e Filosofía e Letras nas Universidades de En 1963 ingresou como numerario Valladolid, Madrid e Santiago de na Real Academia Gallega cun discurso Compostela. sobre “Castelao i-a tradición galeguista” e comezou a recibir outras homenaxes e Nos anos trinta dedicouse moi distincións que se fixeron frecuentes activamente á política antimonár- durante os anos setenta e oitenta. quica, como militante, sucesivamente, Morreu en Lugo, dunha parada cardíaca, da Organización Republicana Gallega o 9 de maio de 1986. Autónoma, do Partido Republicano Radical Socialista e, finalmente, do A TRAXECTORIA POÉTICA Partido Galeguista, ocupando cargos nas agrupacións lucenses das tres Tras descubri-la poesía na súa organizacións. adolescencia, recibiu en 1927 o impacto Ánxel Fole: panorama e rusofilia 15

da conmemoración do terceiro veces editado, “Don de claridad de las centenario da morte de Góngora, o que aguas del Miño”, dado a coñecer na inspirou o seu primeiro artigo e o que o posguerra, período no que colaborou en aproximaría ó grupo poético do 27. diversas revistas poéticas con compo- Ademais, pouco despois asistiu en sicións líricas frecuentemente bucó- Valladolid a un recital poético de Al- licas ou inspiradas pola súa estancia no berti, sobre o que escribirá unha campo: “Salutación al mes de mayo”, crónica. Máis tarde, en 1932, coñecerá a escrita en Quiroga en 1946, foi a Lorca en Lugo e, en 1933, cartearase reproducida en máis ocasións. con Guillén. Dende os anos cincuenta escribiu A fins dos anos vinte comezou a xa moi pouca poesía, aínda que foi compoñe-las súas Canciones con ton y precisamente nos últimos anos cando son, sempre en castelán e nunha liña deu a coñecer e reeditou boa parte da neopopularista moi epigonal da do elaborada antes, así como cando grupo do 27. Así mesmo e tamén en compuxo os seus escasos e anecdóticos castelán, iniciou en 1930 o poemario poemas en galego. Santo Oficio, obra que prolongará ata 1942. Non obstante, non compilará A TRAXECTORIA PERIODÍSTICA nunca esta producción nun volume e O seu primeiro artigo foi “Del mesmo non a dará a coñecer na prensa panorama literario. Reflexiones en tor- literaria e diaria ata moi avanzada a no al centenario de Góngora” e publi- posguerra. couse o 17 de xaneiro de 1928 no xornal La Provincia de Lugo. Neste Outra liña poética cultivada por medio e no tamén lugués El Progreso Fole nos anos trinta foi a do himno deu a coñece-las súas primeiras revolucionario de carácter obreirista, colaboracións na prensa, sempre de moi influenciada pola poesía futurista temática cultural e frecuentemente de Maiakovski e publicada sempre en literaria. Especial significación tivo a revistas esquerdistas editadas en Lugo: súa crónica “Las veinticuatro horas “Rojo” ou “Diana” son boa mostra de lucenses de Mabille de Poncheville”, tal xénero. Paralelamente fixo tamén publicada o primeiro día do ano 1932 poesía satírica anticlerical e antica- en El Progreso, e que, tras reproducirse ciquil na prensa política da época, moi numerosas veces en distintos tanto en forma anónima como medios, acabaría converténdose no utilizando o pseudónimo de Bacurín. artigo máis célebre do autor.

Durante a Guerra Civil escribiu En 1930 participou na creación e un dos seus poemas preferidos e máis elaboración do semanario republicano 16 Claudio Rodríguez Fer

lucense ¡Ahora! e na súa continuación entraña de nuestro ser” no primeiro baixo o nome de Guión, onde asinou número dos Cuadernos Grial. unha sección crítica e anticlerical co pseudónimo de Troitiño. Despois de Fóra de Galicia, foron frecuentes liquida-la revista promovendo un nú- as reproduccións dos seus artigos na mero obreirista e revolucionario con prensa da emigración galega en América motivo do Primeiro de Maio de 1931, dende os anos trinta, así como as súas no que se substituíu o rótulo de “Se- colaboracións en galego e castelán en manario Republicano” polo de “Sema- medios diversos, como na revista nario de Izquierdas”, fundou e dirixiu, bonaerense Galicia Emigrante dende tamén en Lugo, Yunque, periódico de 1954. Así mesmo, léronse textos seus vangarda política, do que saíron seis nos programas galegos da BBC de números entre 1932 e 1934, nunha liña Londres e da RTF de París. revolucionaria e marxista. En 1956 comezaron a aparecer En 1935 cultivou a serie “Andar y traballos seus xa coñecidos na revista ver” e a súa reconversión galeguizada Vida Gallega e inaugurou en El “Caminos de Galicia” no xornal Progreso a serie “Cartafolio de Lugo”, vigués El Pueblo Gallego, e deu a reconversión do “Kaleidoscopio de coñecer no mesmo medio o que Lugo”, que será a máis coñecida do terminaría sendo o seu máis prolífico autor e que dará orixe a un libro pseudónimo, Neumandro (“home de compilatorio, así titulado, editado en espírito”). Ó ano seguinte cultivou, Lugo en 1981. Desta época cómpre tamén en El Pueblo Gallego, a serie salientar tamén que en 1959 publicou “Estampas do Lugo vello”, e promoveu “El nuevo ensayismo gallego”, no nesta última cidade o que había se-lo número extraordinario que a revista derradeiro número da folla voandeira madrileña Ínsula dedicou ás letras Resol. galaicas.

Xa na posguerra, retomou con Durante os anos sesenta mantivo timidez as súas colaboracións perio- e acrecentou a súa presencia en El dísticas na prensa galega e cultivou Progreso con series xa coñecidas e con dende 1943, en El Progreso, a sección outras novas, propuxo a realización do “Kaleidoscopio de Lugo”, recon- “Primer Congreso del Idioma Gallego” versión castelá das “Estampas do Lugo en 1960, e convocou e organizou no vello”. En 1949 comezou a colaborar mesmo xornal a enquisa “Parlamento habitualmente en La Noche e Faro de de las Letras Gallegas”. Entre as novas Vigo, e, en 1951, deu a coñece-lo seu series salienta “Estar al siglo”, ensaio sobre a saudade “Rostro y composta por crónicas históricas Ánxel Fole: panorama e rusofilia 17

contemporáneas, así como o inicio das de Tor en artigos retrospectivos, Xelos súas colaboracións sobre cuestións de Orbán en colaboracións etimo- etimolóxicas do galego, que acabarían lóxicas e Fuco de Caldas ou Lexandre sendo teimudamente frecuentes na de Arcos en traballos humorísticos. súa producción. Nos últimos anos, fóra de El Dende a fundación da Hoja del Progreso, colaborou en numerosos Lunes de Lugo en 1962 ata a súa xornais e revistas tanto en galego como desaparición en 1984, mantivo en castelán. Os seus periodistas naquela a sección “Plaza Mayor”, onde preferidos foron José Ortega y Gasset, adoptou o compromiso de denunciar inspirador de El Sol e da Revista de Oc- sistematicamente toda clase de cidente; Raymond Cartier, director de intolerancia totalitaria e racista dende Paris-Match e autor de grandes posturas claramente humanísticas, así reportaxes culturais, e Josep Pla, como o de recupera-la escurecida cultivador da crónica de viaxes. Non memoria histórica do período obstante, son moitos os medios e republicano, dos valores tradicionais problemas periodísticos sobre os que da esquerda e da conciencia galeguista. escribiu, dende os “Lunes” de El Pode lembrarse a serie “Nubarrones Imparcial, promovidos por José Ortega Munilla, ata as súas decididas llegan del Norte...”, de 1964, como demandas dunha prensa en galego. exemplo de denuncia da barbarie nazi, e tamén que, dende 1970, subtitulou “Plaza Mayor” como “Tertulia del A TRAXECTORIA NARRATIVA E TEATRAL Sábado”, evidenciando así a forma A súa andaina narrativa dialogada adoptada nela. comezou, en 1935, na revista Nós -”Eu i-o meu corazón. Elexía ao xeito En 1970 comezou a dirixir romántego” e “Idilio na Insua”- e en El “Táboa Redonda”, páxina literaria Pueblo Gallego -”Estampas da Terra dominical de El Progreso, carac- brava. Trebonada na penedía”-. Os tres terizada sempre por impulsa-la cultura textos pertencían ó que debería se-lo galega e por conmemora-la cultura e a seu primeiro libro, “Auga lizgaira”, historia do primeiro tercio do século colección de sete contos líricos e XX. Nela cultivaría series como “Los paisaxísticos perdida cos avatares da grandes poetas del siglo” e as súas guerra. O primeiro foi antologado e variantes sobre “escritores”, “ensa- traducido en Veinte cuentos gallegos, yistas”, “historiadores”, “libros”, editado en Bos Aires en 1941. “pintores” e “compositores”. Asinou frecuentemente como Neumandro ou Ó cabo dun silencio narrativo de Lucencio, pero tamén como Eginardo máis de tres lustros, asumiu a función 18 Claudio Rodríguez Fer

de retoma-lo xénero do relato breve na En conxunto, as obras maiores de restauración cultural promovida pola Fole asentan sobre o eixe temático de Editorial Galaxia, achegando os seus Galicia, da que se describe tanto a dous primeiros libros: A lús do candil realidade material (xeografía, en 1953 e Terra brava en 1955. Tras economía, etnografía) coma a inma- eles apareceu a súa única obra teatral, terial (etnoloxía, psicoloxía, ideoloxía). Pauto do demo, editada en 1958 na Así, da mesma maneira que se Editorial Citania de Bos Aires. Estas describen as fermosuras da paisaxe ou tres obras, que compoñen un ciclo as pésimas condicións da vida labrega, rural inspirado polas súas estancias no retrátanse o misterio e o humor como Courel, no Incio e en Quiroga, trazos esencialmente característicos consagrárono como un escritor dono da realidade galega. dun galego magnetofonicamente vivo, dunha técnica oral entroncada coa tradición popular e dun imaxinario Polo mesmo, na súa obra temático xenuinamente galego. sobresaen as estampas paisaxísticas da Galicia máis arredada, pero tamén as Na mesma liña, en 1965 publicou denuncias do abandono padecido polos os contos “A vengación” e “¡Lobos te seus habitantes. E, igualmente, coman!” na revista Grial, mentres que refléctense toda clase de vivencias en 1972 deu á luz o relato urbano ¿E máxicas: premonicións, alucinacións, decímolo ou non-o decimos?, nun telepatías, aparicións, supersticións e folleto editado en Lugo por Cartonaxes lendas varias, como a do Ciprianillo e Anmi, preludiando xa o ciclo de vilas e os tesouros ocultos, a da Santa cidades de Galicia que ambientarían os Compaña, a da Estadea, a do Urco ou a libros Contos da néboa, publicado por dos Alláparos. Edicións Castrelos en 1973, e Historias que ninguén cre, ofrecido Pero se a súa temática é por Edicións Xerais de Galicia en 1981. xenuinamente galega, tamén o é a súa Paralelamente esparexeu pola prensa técnica narrativa, pois trata sempre de numerosos contos en galego e castelán contar coa naturalidade e fluidez coa non recollidos ata a edición da súa que conta o pobo, botando man de toda Obra galega completa en 1996, e ta- clase de recursos coloquiais, dende os mén incluíu a serie “Contos-lostrego” refráns ás constantes apelacións ós no volume colectivo Medusa. Relatos, oíntes. En consonancia con isto, a súa publicada por Sotelo Blanco Edicións lingua, inzada de dialectalismos, en 1984. O seu último relato publicado vulgarismos, castelanismos e castra- foi O conto de nunca acabar, editado pismos, caracterízase por unha viveza en 1986 polo Concello de Lugo. inusual. Ánxel Fole: panorama e rusofilia 19

Primeira edición (1953) Primeira edición (1955) Este procedemento creativo II. APROXIMACIÓN Á RUSOFILIA DE FOLE parafolclórico compleméntase estruc- turalmente cunha tendencia a O DESCUBRIMENTO DE RUSIA ensarilla-los relatos en espiral nas súas obras maiores, que de feito se Fole descubriu Rusia na súa presentan como un gran conto de primeira xuventude, concretamente a contos á maneira das grandes través da lectura dos grandes nove- coleccións medievais. listas decimonónicos, como Tolstoi e Dostoievski. O seu interese pola Non obstante e pese á súa novelística rusa mantívose entrando enxebre conexión popular, Fole non xa na década dos anos trinta, pero, coa renunciou nunca a toda clase de lectura de Chejov e Gorki, estendeuse analoxías temáticas e estilísticas cos ó xénero da narrativa breve producida autores que o impactaron, entre os entre os dous séculos, que tanto ía que, dende logo, ocupan especial lugar influír na súa obra futura. Cincuenta os de procedencia rusa. anos despois, evocando o Lugo de 20 Claudio Rodríguez Fer

1931, lembraría aquel ambiente de de 1932, no que tamén apareceu a letra lectores rusófilos, entre os que el da “Internacional Comunista” e unha mesmo se encontraba: cita do Manifesto Comunista de Marx e Engels. Ademais, resulta patente no -Mientras tanto, unos cuantos chicos conxunto a influencia estética e intelectuales de Lugo seguían leyendo a política da revista pro-soviética Nueva Dostoievski en las pulcras ediciones de la casa España, na que Fole coñeceu a poesía Atenea. También leían libros y más libros de Máximo Gorki y de Chejov. (“Actualidad de de Vladimir Maiakovski, como se verá Dostoievski”, El Progreso, 26-7-1981) máis adiante.

O IMPACTO DA REVOLUCIÓN BOLXEVIQUE Co tempo e coa súa progresiva identificación política con partidos As ferventes inquedanzas republicanos de signo democrático, políticas da xuventude dos anos trinta Fole foise arredando do comunismo, trouxeron consigo un renovado no que nunca chegou a militar interese pola sociedade socialista oficialmente, pero o seu rexeitamento supostamente establecida en Rusia definitivo da estratexia daquel non trala revolución comunista. Neste tivo lugar ata que Stalin e Hitler contexto, non é de estrañar a conexión asinaron o Pacto Xermano-Soviético de Fole co marxismo ambiental de 1938, considerado por moitos reinante nas mocidades intelectuais e militantes, simpatizantes e aliados universitarias ás que estaba tan como unha traizón innobre e inmoral. vencellado. Polo demais, o seu papel promotor e os seus poemas obreiristas MAIAKOVSKI E A POESÍA REVOLUCIONARIA nas revistas esquerdistas dos anos trinta poñen en evidencia a súa Os himnos de loita proletaria que aproximación á revolución bolxevique Fole publica nos primeiros anos trinta de 1917. están moi influenciados pola poesía futurista do escritor ruso Vladimir Maiakovski, de moda en España dende De feito, Yunque. Periódico de que se suicidara en 1930, como ten vanguardia política, do que era comentado o autor: director en Lugo, tiña unha orien- tación marxista revolucionaria absolu- Aquel año del treinta el público tamente tinguida de rusofilia español tuvo noticia del gran poeta ruso vermella, como evidencia a notoria Vladimiro Mayakowsky, que se había presencia do comunista ruso Ilya suicidado, todavía no se sabe hoy bien por que causa... (...) A raíz de su suicidio, la revista Erhenburg -a quen Fole vira en política Nueva España tradujo algunos de sus Madrid- dende o seu primeiro número, más famosos poemas (“Meses borrascosos conmemorativo do Primeiro de Maio (VII)”, Hoja del Lunes de Lugo, 20-2-1967). Ánxel Fole: panorama e rusofilia 21

Anton Chejov e Maxim Gorki

Noutro lugar lembraría o de Gorki despois, resulta evidente que impacto literario e visual producido a máxima devoción foleana entre os por tal acontecemento periodístico: novelistas rusos foi a que mantivo sempre por Fedor Dostoievski. Lem- La citada revista publica la impre- brando a traducción das súas obras sionante foto del poeta muerto, ilustrando su efectuada por Rafael Cansinos Assens ya famoso poema “Mil quinientos millones”, deu noticia do seu xuvenil fervor: cifra de la población total de Rusia por aquellos años (“El cuco, las golondrinas y los En su admirable traducción leímos al chopos”, El Progreso, 15-6-1980). genial escritor ruso. Gracias a la misma se nos evidenció su genio. Aunque ya teníamos cierta, aunque movediza, la intuición del A XENIALIDADE DE DOSTOIEVSKI esplendoroso fenómeno. En los años del treinta y tantos, en una arremetida de seis Pese á súa admiración pola meses, nos leímos las Obras Completas del novelística de Tolstoi primeiro e pola incomparable escritor ruso. Nos duró la 22 Claudio Rodríguez Fer

obsesión unos tres años (“Reverencial narrativa breve que máis influíu en recuerdo”, El Progreso, 15-8-1964). Fole, quen chegou a cualificalo, no artigo mencionado, de mestre da Pero proba de que tal fervor non claridade, da sinxeleza e da precisión diminuíu co tempo foron as dúas técnicas. Pero esta influencia non só é entregas con que conmemorou o estilística e compositiva, senón tamén cincuentenario da súa morte baixo o temática. Así o proba a anécdota da título de “Actualidad de Dostoievski”: aparición dun home negro que é -Hoy ya nadie discute que este ruso premonitoria da morte en Terra Brava excepcional fuese el gran genio de la novela. e que, segundo Fole, foi vivida Los hermanos Karamazov, según muchos, es persoalmente por un parente seu e lo- la más interesante novela de todos los go lida por el mesmo nun conto de tiempos. Chejov.

(...) En canto a Gorki, por quen se -Después de medio siglo, nuestra entusiasmou nos anos da efervescencia admiración por su obra no disminuyó ni rusófila de signo comunista, cómpre pizca. dicir que no artigo que lle dedicou recolleu impresións sobre o autor do seu -Sigue siendo grande, apasionado, prologuista español Cristóbal del Cas- desconcertante. El gran descubridor de tro, constatou a admiración que lle abismos. El novelista del estupor. profesaba Pío Baroja, e reproduciu parte -A nadie le sentó tan bien el do eloxio fúnebre pronunciado en “definitivo” de genio (“Actualidad de Moscova por André Gide. Pola súa Dostoievski”, El Progreso, op. cit.). banda, Fole considérao o máis grande narrador ruso xunto a Tolstoi e a Dostoievski. CHEJOV, GORKI, ANDREIEV E BUNIN Naturalmente, son moitos máis Chejov e Gorki son dous dos os narradores rusos mencionados nos escritores rusos máis lidos e comen- artigos de Fole ou patentes nas pegadas tados por Fole. De feito, a eles dedicou que deixaron na súa propia narrativa. senllos artigos conmemorativos en El Entre eles destacan significativos Progreso: “El centenario de Chejov” cultivadores do relato breve de (30-1-1960) e “Fallecimiento de influencia tan evidente no noso autor Máximo Gorki” (29-6-1980). como que, por exemplo, o conto “O documento”, de A lús do candil, Probablemente, xunto a Edgar adapta “O amor ao próximo” de Allan Poe, Chejov é o autor de Leónidas Andreiev e “A treboada”, de Ánxel Fole: panorama e rusofilia 23

Terra brava, inspírase en “Sujodol” de Iván Bunin.

ESENIN E OS ESCRITORES SUICIDAS

Outro tema que aproximou a Fole á literatura rusa foi o do suicidio, asunto polo que se interesou moi persoalmente. Neste sentido sobresae o seu artigo “El gran tema del suicidio. El poeta ruso Sergio Esenin” (El Progreso, 19-4-1970), onde comenta a morte voluntaria de varios escritores, destacando entre eles os rusos Andreiev e Maiakovski e centrándose, por suposto, no caso de Esenin, sempre dende unha perspectiva máis ben romántica e humanisticamente antiestalinista:

Se marchó a Leningrado. Alquiló una habitación en el hotel Anglaterre, donde se Vladimir Maiakovski encerró... Se cortó las venas y se ahorcó con la cuerda que ataba su maleta. escritos, establecendo ás veces Con su propia sangre escribió un curiosas comparacións coa tradición poema, poco antes de morir: popular galega. De feito, a este tema dedicou o artigo “Cántigas populares “Dejar esta vida no es nada nuevo. Pero rusas” (El Progreso, 2-11-1963), hoxe vivirla tampoco lo es”. recollido na nosa compilación dos seus Varias veces había intentado el poeta traballos periodísticos en lingua galega escribir versos en el estilo requerido por las Cartafolio galego, onde se eloxia o autoridades. Pero no le salían... No le salían folclore musical eslavo en xeral e o de dentro, se quiere decir. ruso en particular, de par do de A MÚSICA POPULAR E IGOR STRAVINSKY Galicia. Neste mesmo lugar relata a súa eclosión en Europa: Fole, afervoado melómano dende Alá pola “desfeita” da guerra do a adolescencia, foi un permanente catorce, despois da revolución bolchevique, admirador da música coral rusa, á que chegaron a Europa oicidental varios coros dos aludiu constantemente nos seus rusos chamados “brancos”, formados por 24 Claudio Rodríguez Fer

oficiás cosacos, que deron a coñecer ós dinastía Romanov, como “Alexander europeos do centro e do oeste a solprendente Kerensky” (Hoja del Lunes de Lugo, riqueza e maila fermosura das cántigas 22-6-1970) ou “El asesinato de Raspu- folclóricas das chás regadas polos grandes ríos de Rusia. Antre outros o Coro dos cosacos do tín” (Hoja del Lunes de Lugo, 10-1- Kubán i o coro dos cosacos do Don (Cartafolio 1972). galego, Vigo, A Nosa Terra, 1996, p. 143). Outro tema histórico digno de Estes dous coros aparecen atención para Fole foi o que deu título mencionados constantemente nos ó artigo “La influencia de Alemania en artigos de Fole, que evocou varias veces Rusia” (Hoja del Lunes de Lugo, 17-8- as súas actuacións en Lugo, sobre todo 1970), que segundo o escritor lugués se a que o coro de Kubán ofreceu en 1924: remonta ós tempos de Pedro o Grande “Música rusa en Lugo” (Hoja del para chegar á época actual, pasando Lunes de Lugo, 29-4-1963) ou “Nuestra polo período do tsar Nicolás II, de quen amiga la música” (Hoja del Lunes de se dicía que a súa esposa espiaba para o Lugo, 16-5-1977) son boa proba do dito. Estado Maior alemán.

Ora ben, Fole non só se Non obstante, Fole considera este entusiasmou coa música popular de período tan só como unha antesala da Rusia, senón tamén cun dos máximos revolución inminente, por certo vista representantes da súa producción esta sempre a través dos ollos do contemporánea: Igor Stravinsky. A el periodista norteamericano John Reed, dedicou, en efecto, todo un artigo quen a vivira e a describira directa- homónimo baixo o antetítulo de “Los mente na súa célebre reportaxe sobre grandes compositores del siglo” (El aqueles dez días que conmoveron o Progreso, 20-8-1978), que comeza mundo. Non en van dedicaría a esta deixando clara a súa consideración obra todo o eloxioso artigo “Diez días polo mesmo: “No dudamos en afirmar que estremecieron al mundo” baixo o que este compositor es el más valioso antetítulo de “Los grandes libros del del siglo XX”. siglo” (El Progreso, 24-11-1974).

DA RUSIA DOS TSARES A JOHN REED LENIN, TROTSKY E A REVOLUCIÓN COMUNISTA

Pouco falou Fole da Rusia dos Poucos acontecementos histó- tsares en comparación coa atención ricos acapararon a atención de Fole dedicada á Rusia bolxevique, pero como a Revolución Rusa que, da man aínda así publicou varios artigos de de Lenin, levou ó poder os bolxeviques evocación histórica sobre algúns dos en 1917. Abonda con mencionar protagonistas dos últimos anos da algúns títulos significativos Ánxel Fole: panorama e rusofilia 25

Equipo da revista Znanie: de esquerda a dereita, Andreiev (segundo), Gorki (terceiro) e Bunin (sexto) procedentes das súas colaboracións na veces particularmente monográficas Hoja del Lunes de Lugo, como “El no caso do primeiro, como revelan os XLVIII aniversario de la Revolución artigos, tamén publicados na mesma Comunista” (15-11-1965), “Los folla lucense, “Abril del año 17: Lenin sangrientos días de noviembre del regresa a Rusia” (13 e 20-4-1964) e diecisiete” (15-11-1971), “La “Centenario del nacimiento de Lenin” revolución del 17. La tertulia bolche” (13-4-1970). Por certo, débese tamén (22-11-1982), “El vaporoso recuerdo de salientar que, en pleno franquismo, Fo- la revolución del año 17” (6-12-1982) le chegou a reproducir, aínda que como ou a serie “La revolución rusa del año “pura curiosidad histórica”, unha diecisiete” (13-12-1982, 3-1-1983, 10- mostra de “los comienzos de la 1-1983, 24-1-1983). propaganda comunista en España” consistente nun anónimo soneto en Naturalmente, Lenin e Trotsky alexandrinos que circulaba nunha ocupan boa parte destas evocacións, ás postal co retrato de Trostky (“Enero 26 Claudio Rodríguez Fer

Ánxel Fole del año veinte”, Hoja del Lunes de Rusia por Alemania” (Hoja del Lunes Lugo, 27-1-1964), poema de novo de Lugo, 21-6-1965). Así mesmo, en reproducido en “Aquellos días de “El precio de la sangre” (El Progreso, Petrogrado...” (El Progreso, 11-11- 18-4-1964), comenta e avalía o papel 1979). de Stalin no tratado de Ialta trala Segunda Guerra Mundial. DE STALIN Á DESESTALINIZACIÓN Pero tamén son frecuentes as Fole dedicou decenas de artigos á alusións á desestalinización, protago- Segunda Guerra Mundial, nos que, por nista do artigo “Las desconcertantes forza, constantemente se alude a revelaciones de Nikita Kruschef” Stalin e á contenda en Rusia, chegando (Hoja del Lunes de Lugo, 14-12-1970) e mesmo, nalgunha ocasión, a facela representada na literatura por Ilya protagonista do artigo, como no Ehrenburg, aínda que, para Fole, a súa titulado “Comienza la invasión de paradigmática novela O desxeo, que Ánxel Fole: panorama e rusofilia 27

Ánxel Fole e Claudio Rodríguez Fer deu nome a todo un proceso histórico, U.R.S.S.” (7-9-1970), “La Constitución era unha “tabarra”: “un libro confor- de la Unión Soviética” (13-12-1971), mista, después de todo. La literatura “El Partido Comunista Ruso” (20-12- conformista suele ser aburrida. Muy 1971), “La expansión económica de inferior a su otra novela Julio Jurenito” U.R.S.S.” (31-7-1972), “¿Los dos (“Meses borrascosos (IX)”, Hoja del colosos se aproximan?” (4 e 11-9- Lunes de Lugo, 6-3-1967). 1972), “Noticias de la Rusia soviética” (30-9 e 7-10-1974), “Noticias de la Finalmente, cómpre dicir que na U.R.S.S.” (21 e 28-4-1975), etc. súa sección da Hoja del Lunes de Lugo escribiu moitas veces sobre a realidade FASCINACIÓN E ANALOXÍA política, social e económica da Unión Soviética das últimas décadas, que o Dende as súas lecturas adoles- tiña tan intrigado como interesado. centes ata os anos trinta, Fole sentiuse Así o reflecten títulos como “La verdadeiramente fascinado pola forza e U.R.S.S.” (10-11-1969), “La misteriosa personalidade da realidade rusa en 28 Claudio Rodríguez Fer

tódolos terreos, coincidindo coa moda entre Rusia e Galicia que quedou da época. “En todas las bibliotecas se patente na súa narrativa. veían libros de Turgueniev, Chejov o Tolstoy”, escribiu, pero esta eclosión do ruso era polixenética: “Todo lo favorecía. Coincidió con el descubrimiento de la gran música rusa y del BIBLIOGRAFÍA BÁSICA DE ÁNXEL FOLE ballet. Los vagabundos de Máximo Gorki sugestionaron a Pío Baroja” Primeiras edicións (“Meses borrascosos (IX)”, o. cit.). A lús do candil. Contos a carón do lume, Vigo, Galaxia, 1953. Ademais, segundo afondaba na lectura dos rusos e no coñecemento de Terra brava. Contos da solaina, Vigo, Galaxia, 1955. Galicia, Fole percibiu constantes coincidencias materiais e espirituais entre o mundo ruso e o galego, que o Pauto do demo, Buenos Aires, Citania, 1958. levaron a establecer numerosas comparacións entre ambos na súa obra ¿E decímolo ou non-o decimos?, Lugo, Anmi, 1972. narrativa e xornalística. Por exemplo, cando fala da Galicia máis arredada e Contos da néboa, Vigo, Castrelos, 1973. atrasada na “Solaina” de Terra brava, anota que hai casas que aínda se Historias que ninguén cre, Vigo, Xerais, 1981. aluman con “ardentes” (pitelos de uz espetados nas paredes), pero axiña Cartafolio de Lugo, Lugo, Círculo de las Artes, 1981. engade que dun xeito semellante se aluman tamén nas “isbas” da estepa “Contos-lostrego”, en VV.AA., Medusa. Relatos, rusa. E, no mesmo lugar, tras Barcelona, Sotelo Blanco, 1984. describirse a beleza e a tristura dunha cantiga popular galega, asegúrase O conto de nunca acabar, Concello de Lugo, 1985. inmediatamente a súa semellanza coa rusa “Os sirgadores do Volga”, acaso debida ó común herdo de morriña do pasado miserento de ámbolos pobos. Escolmas anotadas e compilacións póstumas

A Galicia misteriosa de Ánxel Fole, estudio, selección En suma, Fole encontrou no e notas de Claudio Rodríguez Fer, Sada-A Coruña, mundo ruso un motivo de fascinación do Castro, 1981. ante o exotismo do outro que inspirou moitos dos seus artigos, pero tamén un Contos de lobos, introducción, selección e notas de encontro de insospeitadas analoxías Claudio Rodríguez Fer, Vigo, Xerais, 1985. Ánxel Fole: panorama e rusofilia 29

Contos de lobos e outros relatos, introducción, Obra galega completa, edición, introducción e selección e notas de Claudio Rodríguez Fer, Vigo, compilación de Claudio Rodríguez Fer, Vigo, Xerais, 1989. Galaxia, 1997, 2 vols.

Cartafolio galego, edición, introducción e compilación de Claudio Rodríguez Fer, Vigo, A Nosa Terra, 1996.

¿DE QUE ESTÁN FEITAS AS COUSAS? AS PARTÍCULAS ELEMENTAIS

Carlos Pajares Universidade de Santiago de Compostela

INTRODUCCIÓN espacio-tempo. Esta concepción será novamente modificada na Teoría da O século XX viu como xurdían Relatividade Xeral. A configuración do varias transformacións radicais en espacio-tempo, é dicir, as súas propie- campos científicos que, sen lugar a dades xeométricas (a súa métrica), dúbidas, influirán dunha maneira queda determinada pola materia ou decisiva nas concepcións vitais e a enerxía que se encontra na proximi- vida mesma do xénero humano nos dade. O espacio-tempo non pode séculos futuros. Un destes campos é a existir desprovisto de materia, e esta Física. Dunha parte, a Teoría da tampouco se non está inmersa nun Relatividade en 1905 e, poste- espacio-tempo definido. Desde logo, o riormente, a Teoría da Relatividade espacio e o tempo xa non son unhas Xeral en 1916, e por outra parte a formas a priori do noso pensamento á Mecánica Cuántica que empezaba co maneira de Kant, independentes de século e cristalizaba na década dos calquera posible modificación. vinte, cambiaban dun xeito radical a nosa comprensión sobre o mundo Se as Teorías da Relatividade e a físico modificando a visión sobre Teoría da Relatividade Xeral levaban conceptos fundamentais. A dilatación consigo unha gran carga conceptual do tempo e o aumento da vida media que chocaba con ideas e prexuízos esco movemento, a contracción de lonxi- tablecidos, non foi menor a revolución tudes, a relativización do concepto de conceptual que introduciu a Mecánica simultaneidade, o establecemento da Cuántica: empezando pola imposi- posibilidade de transformación de bilidade de determinar perfectamente materia en energía e desta naquela, a posición e o momento dun corpo e, son algunhas das consecuencias da polo tanto, a imposibilidade de falar de Teoría da Relatividade, que implica traxectorias, seguindo por asocia-lo unha nova e radical concepción do azar á individualidade. Ó medir unha

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 32 Carlos Pajares

magnitude física (presión, enerxía, mo- básicas mencionadas anteriormente, mento, posición,...) nun estado dun nin tampouco serían posibles as sistema podo obter un valor, e se volvo tecnoloxías asociadas ás ditas palabras. medi-la mesma magnitude no mesmo estado, podo obter outro valor; os dous Sendo importante isto, non o son valores teñen diferente probabilidade. menos as respostas que a partir dos O determinismo e a causalidade saltan ditos avances se puideron ir dando a polos aires. Tamén a Mecánica Cuánti- preguntas fundamentais que a huma- ca nos dirá o estraño comportamento nidade leva facéndose ó longo da súa das partículas idénticas. A un tipo existencia. Dúas delas son: ¿De que delas (as que teñen spín semienteiro) están feitas as cousas? ¿Cal é a orixe de gústalle-la soidade; non hai dúas coas tódalas cousas, cal é a orixe do Uni- mesmas propiedades (cos mesmos verso, se este empezou algunha vez? números cuánticos). Ó outro tipo, as que teñen spín enteiro, gústalle-lo Neste artigo ímonos ocupar da amoreamento. Cantas máis partículas primeira pregunta e algo da segunda, haxa cos mesmos números cuánticos en canto esta ten que ver coa primeira, máis alta será a probabilidade de que como xustamente puxo de relevo a outra adquira os mesmos números Física neste século: o máis pequeno do cuánticos. Universo e o máis grande do Universo están intimamente relacionados. Tomando como base estas revolucións nacen moitas disciplinas, como a Física do Estado Sólido, Física AS CONSTITUÍNTES FUNDAMENTAIS Atómica, Física Nuclear, Electrónica, Óptica Cuántica, Física de Partículas Desde as máis antigas civili- Elementais ou a Cosmoloxía, que van zacións o home preguntouse ¿de que cambia-lo panorama científico e están feitas as cousas?. Aristóteles e tecnolóxico. Platón son dúas figuras representativas do pensamento da Grecia clásica. Para Palabras como transistor, semi- o primeiro, as cousas están compostas conductor, isótopo, láser, escáner, duns poucos elementos naturais. Para resonancia magnética, fibra óptica, o outro, é a xeometría a partir de superconductor, tomografía, gamma- figuras sinxelas, triángulos, a que grafía, chip, tecnoloxía da infor- constrúe tódalas cousas. Demócrito mación, microscopio electrónico, introduciu os átomos como algo microscopio de efecto túnel, nanotec- indivisible e a partir deles noloxía..., non serían posibles sen a construíanse tódalas cousas. Non existencia do soporte das ciencias sempre se concibiu a existencia duns ¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais 33

elementos fundamentais, uns ladrillos elementais, a partir dos cales se fabrican tódalas cousas. Nalgunhas filosofías orientais mantense que todo está composto de todo, de tal maneira que nada se poida considerar cun carácter singular e indivisible. Esta clase de pensamento puxérono de moda os físicos na década dos sesenta, dirixidos por Geoffrey Chew, da Universidade de Berkeley. Sen embargo, os experimentos de Stanford de 1969 nos que se demostraba que o protón estaba composto por partículas máis pequenas, os quarks, desbotaron de vez aquela posibilidade, aínda que mesmo despois de 1969 houbera insignes seguidores das ideas de Chew, como é o caso de Heisenberg, un dos pais da Mecánica Cuántica que aínda no ano 1976 abundaba nas mesmas ideas.

É ben sabido que as cousas están compostas por moléculas que se unen para forma-los diferentes corpos. As moléculas, pola súa vez, están formadas por átomos. Os átomos non son indivisibles. Rutherford, en 1910, demostrou experimentalmente que estes posúen un núcleo central cargado positivamente e unha “casca” formada por electróns cargados negativamente, de tal maneira que compensen as cargas positivas do núcleo, dado que os átomos son electricamente neutros.

O tamaño do átomo é de arredor de varios angstroms, 1A = 10-8 cm, ¿De que están feitas as cousas? Dende o que ollamos ata as máis pequenas partículas. Tomada de El País-Altea 34 Carlos Pajares

mentres que os núcleos son moito unha lonxitude de onda máis grande, o máis pequenos, preto de varios fermis, feixe non se decataría da existencia do 1 fm = 10 -13 cm. Entón, os núcleos son obxecto. Dado que a lonxitude de onda de aproximadamente cinco ordes de dunha partícula é inversamente magnitude máis pequenos. Esta gran proporcional ó momento da dita diferencia de tamaños podería facernos partícula λ = h/p, explorar obxectos pensar que os átomos están practi- máis pequenos require momentos camente baleiros pois se compoñen de máis grandes e, xa que logo, necesi- núcleos cen mil veces máis pequenos taranse feixes de partículas con ca eles e de electróns externos que son enerxías maiores. A curiosidade de puntuais. Sen embargo, entre os preguntarnos de qué están feitas as electróns e o núcleo central existe a cousas e de furgar dentro de obxectos forza coulombiana que é a responsable cada vez máis pequenos, fai que de mantelos unidos formando o teñamos que construír aceleradores de átomo. A existencia desa forza partículas que consigan enerxías cada coulombiana implica a existencia dun vez máis grandes. campo eléctrico e polo tanto de fotóns, do “cuanto” electromagnético. O áto- mo non está formado só por electróns na codia e un núcleo central, senón que entre eles hai un intercambio de fotóns. Estes fotóns actúan como a argamasa, o pegamento que mantén ligados os electróns ó núcleo. FIG. 1 O experimento de Rutherford, fí- sico de Nova Celandia, foi realizado en Rutherford quixo investiga-la Manchester en colaboración co físico dispersión dun feixe de partículas alfa alemán Hans Geiger e un discípulo durante o paso pola materia. As deste, E. Marsden. É un experimento partículas alfa son aproximadamente típico de exploración do interior dun catro veces máis pesadas có núcleo de obxecto, neste caso dun átomo. hidróxeno e con dúas veces máis carga positiva ca este. Cando un feixe de raios Se se quere explora-lo interior alfa incide nunha lámina metálica moi dun obxecto de tamaño caracterizado delgada, as partículas alfa penétrana e polo seu radio R debemos facer incidir esperaríase que fosen desviadas sobre el un feixe que teña unha lixeiramente, formando ángulos moi lonxitude de onda máis pequeña có pequenos respecto á dirección do feixe. radio, de acordo coa figura 1. Se tivese Isto sería polo menos o esperable se os ¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais 35

átomos da lámina metálica tivesen Piccioni, que iniciaron o seu traballo unha distribución uniforme de materia. nun soto de Roma durante a Segunda Sen embargo, encontrouse con que Guerra Mundial, onde se esconderan algunhas das partículas retrocederan. para evitaren ser enviados a un campo Segundo Rutherford, este foi o de concentración alemán. A pesar das acontecemento máis asombroso de penosas condicións de traballo toda a súa vida: “Era case tan incrible realizaron moi boas medidas das como disparar un obús de 375 desintegracións de muóns, mostrando milímetros a unha folla de papel e que unha vez máis que para facer boa Física o obús volvera e lle pegara a un”. En non é indispensable ter grandes efecto, as partículas chocaran contra os orzamentos. O tauón foi producido no núcleos dos átomos. Os átomos están acelerador de Stanford ó colisionaren a formados por un núcleo central cargado altas enerxías electróns e positróns. O positivamente e uns electróns positrón ten as mesmas propiedades do exteriores que compensan a carga do electrón e maila mesma masa pero ten núcleo. oposta a súa carga eléctrica; é a antipartícula do electrón. Martin Perl, xefe do equipo que detectou o tauón, OS LEPTÓNS compartiu o premio Nobel de Física 1995. O electrón é quizais a partícula coa que estamos máis familiarizados; O electrón, o muón e o tauón son foi descuberto debido á súa carga partículas fundamentais e, ó contrario eléctrica e por esta causa é detectado do que ocorre coas moléculas, os hoxe en día. Aínda que o papel que xoga átomos e os núcleos, non se poden o electrón na materia ordinaria é único romper en pezas máis pequenas. Tense dado que forma parte dos átomos, sen pensado moitas veces que eran embargo existen outras dúas partículas partículas indivisibles e estábase nun que posúen a mesma carga eléctrica e erro. A materia ordinaria está formada tódalas demais propiedades iguais, de moléculas, divisibles en átomos e diferindo só nas súas masas, que son estes en núcleos e electróns. Os moi diferentes. Trátase do muón e o núcleos, pola súa vez, están formados tauón. O muón é 200 veces máis pesado por protóns e neutróns, e estes por có electrón, e o tauón 3.500 veces máis. quarks. ¿Por que agora se pensa que O muón e o tauón foron descubertos en efectivamente o electrón, o muón e o 1947 e 1975 respectivamente. O tauón son indivisibles? primeiro descubrírono, durante uns experimentos de raios cósmicos, tres A razón estriba no seu tamaño xoves italianos, Conversi, Pancini e minúsculo. De feito, pénsase que son 36 Carlos Pajares

puntuais, que non teñen tamaño. O (antes do descubrimento do neutrón en tamaño do electrón mídese indirec- 1932), para explica-la desintegración tamente, medindo o momento de núcleos atómicos. Pauli propuxo magnético do electrón que depende que ademais do electrón emitido na pola súa vez da distribución espacial desintegración se emitía unha da carga do electrón. O resultado partícula adicional, o neutrino, sen experimental está de acordo cos datos carga, sen masa ou con moi pequena teóricos, asumindo que o electrón é masa e que levase parte da enerxía puntual. O resultado reproduce o valor liberada no proceso. A reacción teórico en nove cifras. É o acordo máis fundamental é preciso entre teoría e experimento que se coñece en Física. Este acordo non - n p + e + υe existiría se o electrón tivese un tamaño dez mil veces máis pequeno mediante a cal se desintegra un que 1 fermi. Polo tanto, as medidas neutrón nun protón, un electrón (os experimentais dinnos que o electrón é -4 raios β) e o neutrino (neste caso é polo menos máis pequeno que 10 fm. antineutrino υ). Pauli propuxo a Outros datos experimentais confír- existencia do neutrino porque, se non, mannos que o muón tamén é puntual, na dita reacción non se conservaban aínda que a cota para o seu tamaño nin o momento, nin a enerxía, nin o non é tan pequena. Sobre o tauón momento angular. A predicción non coñécese moito menos, aínda que non foi crida por moitos colegas, incluído hai nada ata o de agora que indique que Niels Bohr, quen chegou a enviarlle a non sexa puntual. Pauli un proxecto de artigo para Cada compoñente do trío ten un publicar no que se indicaba que no neutrino asociado, chamados neutrino mundo da microfísica, en núcleos, non electrónico, neutrino muónico e se conservaba a enerxía. Pauli neutrino tauónico. Os neutrinos son recomendou que non publicara o moi difíciles de detectar; non teñen artigo e Bohr seguiu o consello. carga eléctrica, teñen unha masa moi pequena ou nula e a penas interac- Tardouse un cuarto de século en cionan; son producidos abundan- confirma-la predicción de Pauli. En temente no Sol e nas estrelas, 1956 Cowan e Reines, utilizando un chegando moitos deles á Terra. Dez reactor nuclear, foron capaces de poñer billóns deles atravésannos cada en evidencia a existencia do neutrino. segundo sen interaccionar. Hai que dicir que no reactor nuclear se producía un enorme fluxo de O neutrino foi predito en 1931 neutrinos, 1013 por segundo e cm2 pero, polo físico austríaco Wolfgang Pauli sen embargo, debido á débil ¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais 37

interacción destes coa materia, soamente tres deles por hora provo- caban reaccións que eran detectadas. Cowan e Reines compartiron con M. Perl o premio Nobel de Física en 1995.

Igual que na desintegración beta de núcleos se emitían ademais de electróns, neutrinos (en realidade As tres xeracións de leptóns e quarks. FIG. 2 antineutrinos), hai reaccións nas que se produce conxuntamente cun muón, un neutrino. En 1962, Leon Lederman, dúas primeiras e 91 veces a terceira, a Mel Schwartz e Jack Steinberger masa do átomo de hidróxeno. A demostraron que esta clase de predicción destas tres partículas, así neutrinos son diferentes ós que como o valor das súas masas, foi aparecen conxuntamente con reflectida pola teoría que unifica a electróns. A uns chámanlles neutrinos forza electromagnética coa débil, electrónicos e a outros neutrinos formulada nos anos 1967-68 por muónicos. Lederman, Schwartz e Weinberg e Salam que, conxuntamente Steinberger foron galardoados co con Glashow, obtiveron o premio premio Nobel no ano 1987 por este Nobel. Os W y Zo foron detectados no descubrimento. Tamén o tauón ten supercolisionador de protóns do Centro asociado un neutrino, o neutrino Europeo de Partículas Elementais tauónico. (CERN) de Xenebra, en 1983, por un equipo encabezado polo italiano Carlo Estas seis partículas, agrupadas en Rubbia que gañou o premio Nobel, tres xeracións de acordo coa figura 2, compartido co holandés Van der Meer son os seis leptóns, que experimentan a quen desenvolveu as técnicas usadas chamada forza débil, caracterizada por no acelerador que fixo posible a súa ter un alcance moi curto, ser sentida só detección. a distancias da orde do fermi, e ter un valor moi pequeno. Da mesma maneira ¿Por que non hai máis que tres que diciamos que as forzas electro- xeracións de leptóns, nin unha máis magnéticas entre partículas cargadas se nin unha menos? Non hai ningunha realizaban mediante o intercambio de razón teórica para que isto sexa así. fotóns, a forza débil realízase mediante Hai dúas razóns experimentais. A vida o intercambio dunhas partículas, que media da partícula Zo é moi sensible ó + - son as chamadas W ,W y Zo e posúen número de xeracións de leptóns. Se unha gran masa, máis de 80 veces as fose menos (maior) de 3 esa vida media 38 Carlos Pajares

tería que ser sensiblemente maior coñecemos casos parecidos e sabemos (menor) que a medida experimen- cómo proceder e qué é o que hai que talmente. A segunda razón provén do investigar para poder dar coa clave. O mundo da astrofísica. O número de sistema periódico dos elementos é un clase de neutrinos inflúe decisi- exemplo. Unha gran variedade de vamente na nucleosíntese dos diversos elementos puideron ser clasificados elementos que se encontran no cando se coñeceu a simetría subxa- Universo, en particular de deuterio e cente, o principio de Pauli. Por iso, helio. Da abundancia observada destes diante da gran variedade de partículas elementos conclúese que o número de buscouse a simetría que nos permitira clases de neutrino debe estar arredor entender tal diversidade e clasifica-las de 3. Vemos que o mundo das partículas. partículas elementais e o da astrofísica están moi ligados. Murray Gell-Mann, George Zweig e Yuval Ne´eman, independentemente, propuxeron que a simetría buscada era OS QUARKS o grupo SU(3). As interaccións fortes aproximadamente non cambiaban Como dixemos anteriormente, o mediante as transformacións do dito núcleo atómico está formado por grupo, clasificando os hadróns, é dicir, protóns e neutróns. ¿Como é posible as partículas elementais que sofren que varios protóns que teñen carga interaccións fortes. En linguaxe máis positiva se manteñan xuntos matemática, asignaron a cada partícula formando cos neutróns os núcleos un vector que é vector base dunhas atómicos e superando a forza coulom- determinadas representacións irredu- biana que faría que se repelesen? Para cibles do grupo. Como toda represen- isto é necesaria a existencia dunha tación irreducible de SU(3) pódese obter nova forza exercida a distancias a partir de 2 fundamentais, de pequenas e de intensidade forte, moito dimensión 3, a 3 e a conxugada 3*, máis forte que a forza electromag- facendo os productos (tensoriais) nética. Trátase da interacción forte. convenientemente. Ós 3 vectores base Con motivo do estudio das carac- da representación 3, Gell-Mann terísticas da interacción forte chamoulles quarks, nome arbitrario, empezaron a descubrirse toda unha tomado do Finnegans Wake de James serie de partículas. A principios dos Joyce, sen significación en inglés. Os da anos sesenta o número de partículas 3* son os antiquarks. Os vectores das detectadas superaba amplamente as representacións de SU(3) desígnanse cen. ¿Como se podería poñer orde polos valores dos números cuánticos da naquel zoo de partículas? En física hipercarga Y, o isospín T e a terceira ¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais 39

Os quarks u, d, s. FIG. 3 Os antiquarks u, d, s. FIG. 4

Producto quark-antiquark. FIG. 5 Producto quark-quark-quark. FIG. 6 compoñente de isospín T3. Se repre- Q = T3 + Y/2, as cargas dos quarks d, u sentamos en ordenadas a hipercarga Y, e s non son enteiras, sendo o seu valor en abscisas a terceira compoñente de -1/3, 2/3 e -1/3 respectivamente. isospín T3 , chamando u, d e s ós 3 quarks e u, d, s ós tres antiquarks, Os números cuánticos das témo-las figuras 3 e 4. Dado que a carga partículas chamadas mesóns poden usual Q e a hipercarga están conectadas obterse mediante o producto quark- pola relación de Gell-Mann-Nishijima -antiquark. En efecto, se tomando 40 Carlos Pajares

como centro cada punto d, u, s do diagrama Y, T3 debuxámo-la figura 4, obtémo-los nove puntos da figura 5. Estes nove puntos teñen os números cuánticos dados pola figura 5 e representan nove vectores. En linguaxe máis matemática, o que se fixo é o producto tensorial dos vectores base de 3 e 3* que dá lugar a 9 vectores, 8 vectores base dunha representación irreducible de dimensión 8 e 1 vector, o base da representación de dimensión 1.

Simbolicamente: Octete e singlete de mesóns de spín cero. FIG. 7 3 ⊗ 3* = 1 ⊕ 8

As partículas chamadas barións poden obterse mediante o producto quark-quark-quark. Procedendo de xeito similar ó caso anterior, obtense a figura 6 cos números cuánticos dos 27 vectores. Agora simbolicamente:

3 ⊗ 3 ⊗ 3 = 1 ⊕ 8 ⊕ 8 ⊕ 10

Ós barións asígnaselle-lo número cuántico bariónico B = + 1, tendo os quarks B = + 1/3 e os antiquarks B= - 1/3. FIG. 8 Desta maneira puidéronse clasifica-los hadróns coñecidos. Como exemplo, na figura 7 representámo-lo O zoo de partículas elementais octete e singlete de mesóns de spín 0, quedaba clasificado e ordenado desta e na 8 os de spín 1. Na figura 9 elegante maneira. Hai que dicir que representámo-lo octete de barións de cando Gell-Mann clasificou as spín 1/2 e na 10 o decuplete de spín partículas non estaban detectadas 3/2. todas, en particular a omega non o ¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais 41

En 1969 Gell-Mann foi galardoado co premio Nobel. Na citación poñíase de relevo o descubrimento da estrañeza (o número cuántico estrañeza S= Y + B) e da vía- óctuple. Tamén mencionaba o traballo realizado polo israelí Nee´man. A este déronlle o mesmo ano o premio Einstein, que por primera vez se concedía a alguén non norteamericano.

Aínda que a introducción dos quarks dera lugar a uns grandes avances FIG. 9 e a prediccións espectacularmente confirmadas de forma experimental, non había ningunha evidencia de que estes quarks existisen realmente; poderían ser entes meramente matemáticos, extremadamente útiles pero sen existencia física. A pregunta fundamental era: aínda que matema- ticamente tódolos hadróns están formados por quarks ou por quarks e antiquarks, ¿é realmente certo que os hadróns están compostos destes obxectos? Para contesta-la pregunta preparouse e realizouse no ano 1969 un experimento no acelerador de Stanford. Lanzáronse electróns contra protóns; buscábanse sucesos en que os electróns FIG. 10 foran desviados a grandes ángulos. É unha especie de adaptación do estaba. A predicción era clara e a súa experimento de Rutherford, para detección supoñía un test para a explorar neste caso o protón en lugar de teoría. A Ω− axiña foi “cazada” nunha átomos metálicos. Entre o electrón e o cámara de burbullas, en experiencias protón intercámbiase un fotón dunha realizadas no acelerador do laboratorio lonxitude de onda moi pequena, menos nacional americano de Brookhaven. de 1 fm, o tamaño do protón. O 42 Carlos Pajares

resultado do experimento foi claro: o Unha razón é o feito de que no cálculo protón tiña partes, hipotéticos quarks, de determinadas desintegracións de de spín 1/2. Ós tres principais partículas se obteñen varios infinitos responsables do experimento de (en contradicción, por suposto, co Stanford, J. I. Friedman, H. W. Kendall e valor experimental), se non houbese R. Taylor foilles concedido o premio unha cancelación deles que se efectúa Nobel. debido a unha relación moi determinada que satisfan as cargas dos Ós tres quarks, d, u e s leptóns e dos quarks dunha mesma engadíronse outros tres. Primero en xeración. Esta relación poida que teña 1974, Ting no acelerador de a súa orixe nunha simetría subxacente Brookhaven e Richter (irmán do que nos permita relaciona-los leptóns famoso xeólogo que dá nome á escala e os quarks pero, en calquera caso, que cuantifica os sismos) no de cada xeración de leptóns debe ir Stanford, descubriron independen- acompañada dunha de quarks para que temente a partícula J/Ψ de masa 3.1 poida darse a cancelación mencionada Gev., estado ligado do quark en canto c anteriormente. e o seu antiquark c. En seguida se descubriron outras partículas que O experimento de Stanford contiñan o quark c. Ting e Richter fíxonos constatar que os quarks eran recibían o premio Nobel en 1976. En entes físicos reais e non obxectos 1975, un equipo liderado por matemáticos útiles pero ficticios. Sen Lederman, traballando no acelerador embargo, eses quarks víranse dentro do laboratorio Fermi, descubriu a do protón, non fóra del. ¿Poderíanse partícula upsilon de 9.46 Gev e caza-los quarks libres, non ligados formada por un novo quark b e o seu dentro dun hadrón? ¿Poderíase, entón, antiquark b. Finalmente, en 1994, no detectar carga fraccionaria? acelerador do laboratorio Fermi descubríronse sucesos que proviñan da En 1973, Fritzsch, Gell-Mann e fragmentación dun quark t e do seu Leutwyler propuxeron a teoría antiquark t. chamada cromodinámica cuántica, Polo tanto, non temos 3 quarks que intenta describi-la interacción diferentes senón 6 agrupados en tres forte, é dicir, as forzas entre os hadróns xeracións, da mesma maneira que os a partir da forza entre os quarks. Os leptóns, segundo se reproduce na quarks interaccionan intercam- figura 2. ¿Por que hai o mesmo biándose unhas partículas chamadas número de xeracións de quarks que de gluóns, do inglés glue que significa leptóns? Non hai actualmente unha pegamento. En efecto, os quarks resposta convincente á dita pregunta. mantéñense ligados dentro do protón ¿De qué están feitas as cousas? As partículas elementais 43

debido ó pegamento existente entre comportan coma se estivesen libres eles, os gluóns, que son os portadores dentro do protón. da forza forte. ¿Que sucede a distancias grandes, Se temos unha carga eléctrica cando se quere separar un quark dos negativa, o campo eléctrico producido outros dous no protón, ou un quark dun por esta dá lugar ó fenómeno coñecido antiquark en calquera mesón? Non hai como polarización do baleiro, unha demostración rigorosa, pero crese mediante o cal arredor da carga que en condicións normais é imposible orixinal se crean pares de cargas obter un quark libre. Se se quere separar positivas e negativas que, debido á un quark dun antiquark dentro dun forza eléctrica que atrae as cargas mesón, as forzas entre eles son tales que positivas e repele as negativas, se ó estirar non se conseguirá un quark orientan tal como aparece na figura 11. illado por unha parte e un antiquark Se medímo-la carga neta a unha pola outra, senón que se obteñen dous distancia maior có tamaño da carga mesóns, cada un formado por un quark orixinal atopámonos que esta é menor. e un antiquark. É moito máis fácil crear A carga aumenta ó diminuí-la un par quark-antiquark, e polo tanto distancia na que miramos. No caso da rompe-lo mesón en dous mesóns, que interacción forte, a constante que illar un quark e un antiquark. É parecido establece a magnitude da forza e que ó que sucede se queremos illar un polo xoga polo tanto o mesmo papel que a magnético, o máis que conseguiremos carga eléctrica respecto á forza rompendo un imán será dous imáns, coulombiana, sofre un fenómeno nunca un polo magnético illado parecido á polarización do baleiro, pero (prohíbeo a lei div B = 0). neste caso, debido ás peculiaridades da forza, o efecto é o oposto: a constante, e polo tanto a intensidad da forza, diminúe coa distancia. Este comportamento explica por qué os quarks se Rotura dun mesón en dous mesóns. FIG. 12

Na busca do infinitamente pequeno, da resposta á pregunta ¿de que están feitas as cousas?, teríase chegado por primeira vez a uns constituíntes que non poden ter unha existencia separada, o que permitirá pensar que FIG. 11 son efectivamente os constituíntes últimos da materia. 44 Carlos Pajares

¿Non terán os quarks unha es- analizar distancias menores a 10-33 cm tructura interna? En principio nada ou tempos menores a 10-43 seg ou masas impide que os quarks teñan unha es- superiores a 1019 Gev, coñecidas como a tructura interna. Sen embargo, a idea lonxitude, tempo e masa de Planck. En xeralmente aceptada hoxe en día é que efecto, polo principio de incerteza os quarks, coma os leptóns, son cuántica de Heisenberg, se queremos elementais. Os datos experimentais investigar a distancias moi pequenas da non só non presentan signo ningún do orde ∆x, teremos que utilizar partículas posible carácter composto dos quarks, con momento p ou enerxía E moi alta, senón que parecen indicar que estes de tal maneira que E ≈ p ≥ 1/∆x non teñen estructura interna. (utilizámo-lo sistema de unidades natural h = c = 1). Por outra parte, unha Hoxe en día a natureza aparece partícula de tan alta enerxía crea un construída de 12 ladrillos fundamentais, potencial gravitatorio U = G E/∆x (G é a 6 leptóns e 6 quarks, utilizando de constante de gravitación) que argamasa as partículas W+, W- e Zo no distorsiona de acordo coa Teoría da caso da interacción débil, os gluóns no Relatividade Xeral de Einstein, o caso de seren hadróns, e o fotón se a espacio-tempo. Esta distorsión expré- unión é debida á interacción sase a través da métrica que para a parte electromagnética como son os casos de tempo-tempo se expresa en función do enlace molecular e dos átomos. potencial gravitatorio mediante a fórmula Neste panorama non están contestadas nin moito menos tódalas goo ≅ 1 + 2U preguntas. En particular, non sabemos por qué os quarks e os leptóns teñen que para que teña sentido, U debe ser masa diferente, nin cál é o mecanismo << 1. Tendo en conta o dito anterior- que os fai distintos. Algunhas contes- mente, tal desigualdade implica que tacións parciais coñécense, mais non GE/∆x << 1 e polo tanto G/(∆x)2 << 1, é imos entrar nelas por falta de espacio, dicir, non por falta de interese. ∆x >> √ G En todo o dito ata o de agora non mencionámo-la forza gravitatoria. A As distancias que podemos razón é a nosa ignorancia e non a súa explorar teñen que ser maiores que a importancia que de maneira ningunha é raíz cadrada da constante de desprezable. A nosa ignorancia provén gravitación universal. Utilizando o da incompatibilidade da Teoría Xeral da valor da dita constante, obtémo-lo Relatividade e da Mecánica Cuántica, valor 1.6 x 10-33 cm, a lonxitude de posta de manifesto cando se entra a Planck. Igualmente, podemos traduci- ¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais 45

lo razoamento en masa, obtendo 1.22 x 1019 Gev, a masa de Planck; o de tempo obtendo t = 10-43 seg, o tempo de Planck.

Hai outras preguntas sobre o esquema dos constituíntes fundamentais da natureza relacionados coa orixe e evolución do Universo. Non é o momento de describir e analizar este punto, aínda que si queremos mencionar que os quarks case libres puideron existir cerca da orixe do Os grandes aceleradores de partículas permiten o estudio das partículas elementais; estas e as súas interaccións Universo, a enormes temperaturas e a pódense detectar nas cámaras de burbullas como esta do grandes densidades. Sería unha sopa de CERN quarks. os diferentes leptóns e quarks. Arredor de 10-5 segundos, o Universo tería unha SOPA DE QUARKS temperatura duns 150 Mev (2.1012 Kelvin) e unha densidade de materia Na historia da resposta á pregunta arredor de 10 veces máis cá densidade ¿de que están feitas as cousas? de materia existente nos núcleos, e progrésase nunha dirección: entón esperaríase que estivese Obxectos moléculas átomos constituído por unha sopa quente de núcleos e electróns quarks e quarks e gluóns. A distancia entre os leptóns. Vaise da diversidade á quarks sería moi pequena. De acordo unidade, da complexidade á simpli- co dito arriba, a interacción entre eles cidade. A historia do Universo sería tamén moi pequena e estes progresa en sentido contrario. A 10-43 comportaríanse como libres. Posterior- seg, teriamos un universo dunha única mente e na medida en que o Universo clase de partículas, e só existiría unha se foi expandindo e arrefriando, os única clase de interaccións. Habería quarks condensáronse formando unha simetría perfecta e tódalas forzas protóns e neutróns, así como da natureza estarían unificadas. O partículas. Estes protóns e neutróns, Universo estaría a moi altas tempe- despois, ó baixa-la temperatura, raturas. A medida que este se foi formarían núcleos que pola súa vez se expandindo e arrefriando, foron suce- recombinarían con electróns para déndose os procesos de diferenciación formaren átomos, e estes agruparíanse e diversificación, aparecendo as en determinadas condicións para diferentes forzas da natureza así como formaren moléculas. O Universo, 46 Carlos Pajares

conforme diminúe a súa temperatura, –arredor de un segundo–, as partículas realiza diversas transicións de fase de producidas non poden ter existencia maneira análoga ás transicións que pois non hai volume dispoñible. experimenta o vapor de auga pasando a Durante ese tempo, en lugar de agua e posteriormente a xeo. partículas, terémo-los seus consti- tuíntes, os quarks a moi altas Se existiron os quarks libres a temperaturas. A sopa de quarks. moi altas temperaturas e en gran densidade, ¿non existirá algunha ¿Como poderemos saber se pegada dese estado inicial no realmente se obtivo en laboratorio a Universo? ¿Será posible reproduci-la sopa de quarks libres? sopa de quarks en laboratorio? Para contestar sobre todo á segunda Hai diversas trazas propostas. pregunta realizáronse diversos expe- Algunhas delas son: aumento do nú- rimentos, principalmente en Brook- mero de fotóns producidos con baixo haven e no CERN, e proxectáronse momento, diminución da masa e experiencias nos futuros aceleradores aumento da vida media dalgunhas RHIC (colisionador ultrarrelativista de partículas determinadas como a ς, au- ións pesados) e LHC (gran colisionador mento de partículas producidas que hadrónico) de Brookhaven en Long conteñen un quark s, e c ou os seus Island e do CERN en Xenebra, antiquarks, supresión da producción respectivamente, que se espera que da partícula J/Ψ. Vexamos con máis entren en funcionamiento en 1999 e detalle esta última. no 2005. A idea subxacente nestas experiencias é a seguinte: ó lanzar un O mesón J/Ψ formado polo quark núcleo pesado contra outro a moi altas c e o seu antiquark c prodúcese enerxías produciranse moitas colisións raramente en colisións núcleo-núcleo. entre os protóns e neutróns dun nú- Para forma-lo mesón J/Ψ o quark c e cleo e do outro. Dado que en cada antiquark c están ligados pola colisión a moi alta enerxía se producen interacción forte. Sen embargo, nunha moitas partículas, o resultado da sopa de quarks libres o quark c e o colisión núcleo pesado contra núcleo antiquark c móvense libres, de tal pesado sería a producción de decenas maneira que cando a sopa de quarks de miles de partículas. Sen embargo, arrefríe e se produza a transición de para que se poida falar de partícula, fase e a interacción forte volva actuar, esta debe ocupar polo menos un será practicamente imposible que o c e volume mínimo. Na colisión frontal o c volvan recombinarse, pois estarán de dous núcleos a moi alta enerxía, lonxe. Será moito máis fácil que o durante un curto período de tempo quark c se recombine con outros ¿De que están feitas as cousas? As partículas elementais 47

quarks máis frecuentes, por exemplo EPÍLOGO. SIMETRÍAS cos u, d formando mesóns do tipo cu, cd, por unha parte, e cu, cd, por outra. Na aventura de dar resposta ás Polo tanto, se se obtén a sopa de preguntas ¿de que están feitas as quarks en colisións núcleo-núcleo cousas? ¿cal é a orixe e evolución do produciranse menos mesóns J/Ψ que Universo?, atopámonos sempre cunha no caso de que non se obtivese. palabra clave e máxica: simetría.

Unha colaboración internacional, O concepto de simetría é tan vello coma a civilización. Cómo naceu é un esencialmente franco-portuguesa, misterio que quizais permaneza oculto traballando no CERN con colisións para sempre. Sen embargo, o home osíxeno-uranio e xofre-uranio, sempre se sentiu profundamente impre- encontrou en 1987 unha supresión sionado polas estructuras simétricas do significativa da producción de J/ ; sen Ψ mundo físico e biolóxico. A medida que embargo, de contado teóricos da cola- a civilización humana se desenvolve, a boración Orsay-Santiago de Compos- simetría penetra gradualmente en tela apuntaron que as características tódalas disciplinas da actividade da dita supresión se explicaban humana: pintura, escultura, literatura, mediante física máis convencional: arquitectura, música. As elegantes simplemente, os mesóns J/Ψ, unha vez formas visuais que aparecen nestas producidos, chocaban con outros actividades responden a formas simé- protóns e neutróns do núcleo branco, tricas. Tamén aparece en formas rompéndoos. sonoras. O “Crab Canon” da oferta musical de J. S. Bach é un dueto de violíns no que a música de cada un deles En 1996, a colaboración franco- é o resultado de aplica-la “moviola” á -portuguesa encontrou en colisións musica do outro. É dicir, se se dá chumbo-chumbo unha supresión maior marcha atrás á música dun dos violíns nun factor 2 do que se esperaría facendo obtense a música do outro. Unha simples extrapolacións das explicacións música é o resultado de aplica-la convencionais. En ambientes cientí- inversión temporal á outra. A música ficos hai unha gran polémica acerca de dos dous violíns é simétrica respecto á se estes datos experimentais son unha inversión temporal. mostra clara da obtención da sopa de quarks. Agora, sen embargo, a situación O concepto de simetría tal como é diferente á de 1987, e os datos o usamos neste exemplo, é dicir, experimentais non teñen unha fácil transformación baixo a cal o sistema explicación convencional. obtido coincide co inicial, tivo a súa 48 Carlos Pajares

confirmación matemática no século se viu clara a relación. A conservación XIX, primeiro con Galois (1811-1832) da enerxía é unha consecuencia de que mediante o concepto de grupo, e máis ó traslada-lo tempo, o sistema tarde con Sophus Lie (1842-1899) que estudiado non cambia. A conservación xeneralizou a idea de grupo creando a do momento angular é unha teoría de grupos continuos ou grupos consecuencia da invariancia respecto de Lie. O concepto de grupo e o de ós xiros. Tódalas leis de conservación grupos continuos son a materia- son unha consecuencia dunha lización matemática do concepto de simetría. simetría. Esta profunda conexión entre Sen embargo, o importantísimo dúas cousas, en principio tan papel da simetría en física non é diferentes, é unha das maiores achegas coñecido ata este século, e son conceptuais realizadas no século XX. xustamente as dúas teorías físicas Sen embargo, non é a única máis relevantes do século XX as que relacionada coa simetría. En efecto, a axudan a establecelo: a Teoría da partir do traballo realizado por C. N. Relatividade e a Teoría Cuántica. A Yang e R. L. Mills en 1954, establécese primeira dinos que as leis da física que un determinado tipo de simetrías, quedan igual ó aplicarlles unhas as “simetrías de gauge” determinan transformacións determinadas que totalmente as forzas da natureza. O mesturan o espacio e o tempo. É a problema de consegui-la unificación simetría do grupo de Lorentz. O de tódalas forzas da natureza queda segundo avance conceptual provén da reducido a achar un grupo adecuado tal Teoría Cuántica que deixa claro que as que a simetría gauge correspondente leis de conservación están relacio- dea lugar ás forzas correctas. A nadas coa simetría. simetría establece as forzas.

As leis de conservación eran ben Ó final, a busca das respostas ás coñecidas incluso en tempos de preguntas ¿de que están feitas as Newton, e a súa relación coas cousas? ¿cal é a orixe do Universo?, a simetrías pode establecerse á marxe da busca da unificación total, é a busca da Teoría cuántica, pero non foi ata simetría perfecta ou, se se quere, da despois do establecemento desta que beleza perfecta. 49

MÉTODOS DE DEBUXO E HISTORIA DA EDUCACIÓN ARTÍSTICA

Lino Cabezas Gelabert Universidade de Barcelona

1. THE MEDIUM IS THE MESSAGE obras1, aínda que hoxe non sexa tan VERSUS crible coma nos mesmos anos nos que foi formulado, sintetiza á perfección UT PICTURA POESIS unha resposta para o debate obrigado que se suscita tamén ó tratar dun Ó falar de métodos –palabra capítulo singular e fundamental da derivada do grego méthodos, “camiño cultura contemporánea: o do universo para chegar a un resultado”– é da imaxe. Dentro del, desde o marco inevitable referirse ós medios que se particular da educación artística, o utilizan para percorrelos e os fins que enunciado do problema que presentaba se pretenden conseguir con eles na derradeira etapa do camiño. Tanto se o o profesor canadense pode concretarse que se pretende é ensinar a dominar un na pregunta acerca de se o coñece- instrumento conceptual e técnico mento e a utilización dun deter- como é o debuxo, ou o que se propón minado medio de creación de imaxes como último fin é o da educación da ¿é suficiente para que se produzan, persoa –mesmo que sexa adxectivada sexa cal sexa a mensaxe, resultados como artística– resulta moi difícil dun pensamento igual para diferentes formular por separado a aprendizaxe individuos? Á vez é posible pregun- duns medios “neutrais” que, supos- tarse se, supostamente, ¿poderíase tamente, son independentes do uso obter como resultado para todos un final que se poida facer con eles. modo idéntico de “senti-la realidade”? segundo as propias palabras de O coñecido aforismo –o medio é a McLuhan. mensaxe– do teórico da comunicación Marshall McLuhan (1911-1980), que el Se chegamos ata unha situación utilizou como título dunha das súas extrema aceptando esta premisa,

1 O título orixinal é The medium is the Message, publicado no ano 1967 en colaboración con Quentin Fiore. Traduciuse ó castelán como El medio es el mensaje, Barcelona, Paidos Ibérica, 1969.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 50 Lino Cabezas Gelabert

parece evidente que non tería sentido McLuhan, co fin da “galaxia admitir unha pregunta que moitos se Gutenberg” que el definiu noutra das fan no mundo académico: ¿para que e súas obras3. de que xeito se poden utiliza-los novos medios tecnolóxicos de comuni- De certo, os novos medios cación? xa que abondaría con ser bos tecnolóxicos non veñen favorecer de usuarios. Non obstante, nesta contra- maneira especial a posibilidade de dicción evidente, moitos insisten en responder con satisfacción as dúbidas preguntarse: ¿que mensaxes se han existenciais verbo da inmortalidade transmitir coa axuda daqueles medios que causaban o desacougo e a dúbida no labor educativo dunha nova dun Unamuno que concibía a morte sociedade? como o máis importante problema, por rompe-la vontade de seguir sendo que ¿PARA QUE SERVE O TELÉFONO? define a toda existencia, convertendo así a vida nunha “agonía”, segundo o Chegado este punto, nun breve propio pensamento do rector excursus, interésanos lembrar que salmantino. Miguel de Unamuno (1864-1936), nas páxinas da súa fundamental obra Del sentimiento trágico de la vida, entre Nunha dirección ben diferente ó outras moitas preguntas facíase a problema que se formulaba Unamuno seguinte: “el teléfono puede servirnos co teléfono para chama-lo ser amado, o para comunicarnos a distancia con la núcleo central da tese do profesor mujer amada. ¿Pero ésta para qué nos canadense está constituído pola idea de sirve?”2. O pensamento intelectual e que a tecnoloxía ha concibirse como humanista que representan as palabras “medio” que permite unha extensión transcendentes e inquisitivas de Una- da corporalidade, establecendo unha muno era o mesmo que, supostamente, prolongación real dos sentidos. En avalaba a unha intelectualidade á consecuencia, para McLuhan, os defensiva que nos anos sesenta cambios na forma de ve-lo mundo que desprezaba as ideas de McLuhan diante derivan dun medio non atanguen ó do temor de perder un poder que se contido de experiencia que é capaz de mantiña gracias ós libros e a través da transmitir este medio, senón ó medio escritura que desaparecerían, segundo en por si.

2 Foi editada por primeira vez no ano 1913 cando era rector da Universidade de Salamanca. Unha última e recente edición é a de Planeta-Agostini, Barcelona, p. 8. 3 O título orixinal desta obra publicada no ano 1962 é The Gutenberg Galaxy: The Making of Tipographic Man. Editouse traducida ó castelán co título La galaxia Gutenberg. Génesis del “Homo typographicus”, Barcelona, Planeta-Agostini, 1985. Métodos de debuxo e historia da educación artística 51

A EDUCACIÓN DA PERCEPCIÓN A NOVA VISIÓN

Ó glosa-las ideas macluhianas Ó final dos anos vinte, en nun coñecido manual de comuni- relación co traballo pedagóxico de cación, Abraham Moles afirmaba nun László Moholy-Nagy (1895-1946) ton premonitorio que “la aparición de como profesor da Bauhaus, el los nuevos mass media hará ineluc- formulou o concepto de “Nova table -una profunda transformación Visión” en relación coa fotografía, que de la sensibilidad humana-, puesto concibía como o medio de creación que en cierto modo constituyen una máis importante do seu momento. extensión de los órganos de percepción”. Moles remataba a súa A posibilidade de amplia-la “vi- explicación citando unha frase admi- sión” do mundo gracias ás fotografías rable de William Blake (1757-1827): microscópicas, fotografías aéreas, “Si los órganos perceptivos cambian, fotografías do mundo da ciencia ou da parece que cambian también los técnica, ou aquelas tomadas coa axuda objetos percibidos”4. de lentes distorsionadoras ou espellos, era unha realidade cada vez máis Parece evidente que se aceptamos evidente. estas ideas e somos consecuentes con elas, calquera planeamento de Segundo reflexionaba Moholy- formación artística que pretenda, tal e Nagy, os mesmos pintores cubistas como oímos e lemos ata a saciedade, o querían evita-lo “monopolio visual da “desenvolvemento da sensibilidade” cinematografía” que presentían para o ou unha “educación da percepción” futuro, precisándoo con estas palabras: que conduza cara a unha determinada “El principio de la película cinema- “visión do mundo”, ha ter en conta as tográfica era un nuevo método de cuestións que xorden neste debate traducir la realidad tridimensional. La sobre os medios de producción e co- película podía exhibir cualquier objeto municación de imaxes. Non podemos del espacio desde diversos lados en ignorar que, no mesmo intre no que rápida sucesión. Los cubistas comen- estamos a escribir estas liñas, un dos zaron a obtener tal efecto ‘mirando por campos de investigación da infor- encima del hombro’, de costado, y por mática é o que se coñece como todos los lados, invalidando la visión “computación perceptiva”; a súa monocular de los pintores ante- previsible transcendencia para o futuro riores”5. Era a nova visión que debería parece difícil de cuestionar. asumir tamén a pintura.

4 A. Moles, La comunicación y los mass media, Bilbao, Ed. Mensajero, 1975, p. 464. 5 László Moholy-Nagy, Von Material zu Architektur, 1929. Versión ó castelán: La nueva visión, Buenos Aires, Infinito, 1963, pp. 136, 137. 52 Lino Cabezas Gelabert

Pero a ampliación da experiencia personas totalmente inexpertas visual gracias ós medios tecnolóxicos miraban cosas que nunca habían visto, non é un fenómeno exclusivamente se quejaban al principio de que no contemporáneo ou forzado pola veían nada, pero luego gritaban que fotografía. Do século XVII, que percibían objetos maravillosos con sus adoitamos denominar como século da ojos. Pues se trata en efecto de un Revolución científica, coñecemos nuevo teatro de la naturaleza, otro exemplos notables das relacións entre mundo, y si a nuestro venerado as “novas imaxes” da ciencia predecesor De Gheyn le hubiera sido realizadas coa axuda de instrumentos concedida una vida más larga, creo que e aquelas da arte que se constrúen con habría emprendido lo que he animado procesos máis artesanais. a otros a comprender: retratar los más diminutos objetos e insectos con un No seu maxistral The art of pincel más fino, y luego compilar esos Describing, a profesora Svetlana dibujos en un libro que recibiría el Alpers chama a atención sobre un título de El Nuevo Mundo, del que fragmento da Autobiografía do poeta podrían hacerse copias en grabado”6. Constantijn Huygens (1596-1687), pai do famosísimo físico, matemático e En consecuencia, pódese astrónomo Christiaan Huygens (1629- constatar que as imaxes da arte, en 1695). Na cita refírese a autora ó tódalas épocas, foron transformándose “Novo Mundo” que se presentaba ó coa influencia e en consonancia coa alcance da vista, gracias ós telescopios ampliación do universo doutras e microscopios, mostrando desde os imaxes conquistadas gracias ós novos máis pequenos seres vivos ata os medios que foron aparecendo. obxectos máis afastados e enormes. O texto comentado por Svetlana Alpers é O DEREITO DA ARTE Á SÚA EXISTENCIA o relato de Huygens describindo a súa propia experiencia fronte ó Nos nosos días, en consecuencia microscopio do mecánico e físico co dito, desde a posición macluhiana Cornelis Drebbel (1572-1633) que di parece que sería inaceptable a así: “En efecto, objetos materiales que pretensión de querer valerse “artisti- hasta ahora se habían clasificado entre camente”, para un determinado fin, los átomos, porque escapaban con dos novos medios para mante-las mucho a la visión humana, se imaxes anteriores cunha actitude presentaban tan claramente a los ojos “conservadora”, desde unha tradición del observador que hasta cuando estabilizada para transmitir, utilizando

6 Svetlana Alpers, The Art of Describing: Dutch Art in the Seventeeth Century, Chicago, 1983. Traducción castelá: El arte de describir. El arte holandés del sigllo XVII, Madrid, Herman Blume, 1987, p. 39. Métodos de debuxo e historia da educación artística 53

os medios como simples canles, unha que ter temor para compara-la clase de valores “artísticos” que se “artisticidade” –por exemplo– dunha cren seculares e supremos e que han obra de vídeo-arte realizada por un aceptarse sen posibilidade de artista plástico profesional cun vídeo discusión, co temor de que poidan ser publicitario de colonia masculina ou cuestionados, e sen a necesidade de un anuncio de medias, aínda que o xustifica-lo mesmo dereito á primeiro puidese quedar seriamente existencia que lle esixía á arte Theodor prexudicado na confrontación. W. Adorno (1903-1969) nas primeiras liñas da súa Teoría estética: “Ha Non cabería ante a derrota, e en llegado a ser evidente que nada tal situación, alegar que o fin xustifica referente al arte es evidente; ni en él os medios para permiti-la defensa de mismo, ni en su relación con la “obras artísticas” co argumento de que totalidad, ni siquiera en su derecho a la –en contradicción coa tese de existencia”7. McLuhan– un fin artístico ennobrece calquera medio utilizado e “eleva” a Aínda que se fale de crise da arte, unha categoría superior o resultado ou da “morte da arte”, segundo se final, así como o propio medio, formulou desde Hegel, e malia as redimindo e xustificando calquera reticencias conceptuais que desde os posible fallo que sempre podería ser novos medios se poden facer respecto a cualificado como “técnico” do medio, unha arte defensiva, a realidade é isto é: dunha categoría inferior á contradictoria. O seu intento de “artística”. supervivencia coa axuda dos novos medios maniféstase coa aparición de subproductos como o denominado ARTES INNOBRES “Computer-Art” que é o episodio máis recente dun fenómeno no que tamén A consideración da arte como se pode incluí-lo “vídeo-arte” anterior algo nobre –as Nobres Artes– fronte ó ou a “fotografía-artística” de tradición que non o é –unhas supostas “artes decimonónica que xurdiu ó mesmo innobres”–, é un prexuízo acade- tempo cá vulgarización do novo medio micista contra o que loitaron as fotográfico. vangardas sen conseguiren, finalmente, que fose relegado á memoria En calquera destes medios histórica como algo xa superado. Os citados, sería saudable e non se mesmos termos acuñados a través das deberían ter prexuízos ou non habería épocas son testemuño dese divorcio

7 T. W. Adorno, Asthetische Theorie, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1970. Traducción castelá: Teoría estética, Barcelona, Orbis, 1983, p. 9. 54 Lino Cabezas Gelabert

secular: “artes maiores” fronte a Unha primeira conclusión “artes menores”, “artes puras” fronte derivada desa experiencia histórica a “artes aplicadas”, “belas artes” aconsellaría non se opor frontalmente fronte a “artes industriais ou ó progreso técnico, ó constatar que, suntuarias”, “artes nobres” fronte a malia a resistencia que se poida poñer “artes mecánicas”.8 en contra de calquera novo medio, este último termina impoñéndose inexora- É innegable que, a pesar dese blemente. lastre histórico discriminador desde os fins artísticos, os novos medios teñen Como exemplo gráfico do dito, que se adxudica-la responsabilidade e entre moitos outros posibles, pode referirse unha litografía alegórica, de autoría dos cambios máis profundos 1825, que ilustra a disputa entre o acontecidos na nosa cultura. O caso da gravado tradicional e a nova litografía fotografía e a súa relación coa arte é o que aparecera moi poucos anos antes máis evidente desa influencia, (fig. 1). O resultado e a inutilidade do ademais de se-lo que primeiro e máis enfrontamento a un novo e poderoso sistematicamente se estudiou por medio é neste caso patente: as imaxes historiadores e teóricos en xeral. estampadas do século XIX serán as da litografía e non as do medio anterior, a Para acometer unha reflexión súa influencia nos métodos para sobre todas estas cuestións, pódese ensinar a debuxar vai ser tamén clara. lembra-la existencia de antecedentes históricos, do que hoxe podemos NOVOS MEDIOS E REVOLUCIÓN SOCIAL denominar como educación artística, nos que, igual ca nos nosos propios En xeral, a aparición dun novo días, a aparición dun novo medio medio sempre adoita ser paralela á obrigou a debater e defini-la súa extensión do seu uso a unhas capas de influencia respecto á tradición poboación cada vez máis numerosas –a establecida. Así mesmo, a propia imprenta, a estampa, a fotografía, a distancia histórica permítenos, co informática...–. A súa repercusión no decorrer dos anos, coñece-la que entendemos como educación repercusión real das innovacións artística é evidente e sempre realizadas coa aparición de novos revolucionaria. Este carácter transfor- medios que se foron sucedendo no mador do establecido é o que lle transcurso do tempo. outorga a índole “politicamente”

8 Sobre a orixe académica da separación, no seo da Academia francesa, entre “arts nobles” e “artes mécaniques” pode consultarse: Nikolaus Pevsner, Academies of Art. Past and Present. Traducción castelá: Las academias de Arte, Madrid, Cátedra, 1982, p. 68. Métodos de debuxo e historia da educación artística 55

Figura 1. Henry Daniel Plattel, La Gravure aux Prises avec la Lithographie, Litografía A. Fournier, Genty Editor, París, 1825 revolucionaria e que se pode explicar prestixio das imaxes “elitistas” da arte. polas raíces “aristocráticas” da noción En consecuencia, fenómenos como o da de arte que se relacionan cun publicidade ven descualificada a súa determinado concepto de educación, abundancia de imaxes pola súa “falta de entendido como algo que interese”, segundo os baremos tradicionalmente estivo limitado a tradicionais impostos por unha arte de unha clase social privilexiada9. minorías.

Desde este punto de vista, Aínda que non se postule compréndese perfectamente que as abertamente, sempre está subxacente imaxes “populares” e sempre máis o criterio de que “a cultura de masas é numerosas dos novos medios se a anticultura”, e nela inclúense as contrapoñan e enfronten ás da clase imaxes producidas polos novos dirixente –as “artísticas”– que defende o medios.

9 Sobre esta cuestión pódese consultar un estudio panorámico que abrangue toda a Historia da Arte: Juan Antonio Ramírez, Medios de masas e Historia del Arte, Madrid, Cátedra, 1976, p. 19 e ss. 56 Lino Cabezas Gelabert

APOCALÍPTICOS E INTEGRADOS anteriores na que se manteña unha actitude razoablemente crítica que Actualmente, o desenvolve- non ignore nin desprece a cultura mento extraordinario dos medios histórica ou a tecnoloxía. informáticos pon en escena un novo episodio no que a opinión volve Desde a última posición, a dividirse en posicións –definidas en dificultade de establecer unha síntese 1965 por Umberto Eco10– que se poden entre os supostos valores da tradición radicalizar entre os “apocalípticos” e os retos do progreso tecnolóxico, que que agoiran os males vindeiros da era modifica os nosos hábitos, pódese que se aveciña, e os “integrados” que planear tratando, precisamente, as cantan a próxima redención pola relacións que existen entre os tecnoloxía de moitas das nosas diferentes medios da construcción das penalidades do presente. imaxes e as intencións expresivas, o coñecemento que temos da realidade e mailas palabras e os discursos que Contemplando esquematica- xeramos sobre a arte. mente as tres actitudes máis significativas fronte ós novos medios, poderíanse resumir así as posicións: COMUNICACIÓN GRÁFICA E INFORMACIÓN William M. Ivins, Jr., especialista a) Teñen de preservarse as de estampas do Museo Metropolitano tradicións humanísticas, entre as que de Nova York, é o autor dunha se encontra a arte, como o valor máis importante obra –Prints and visual seguro na educación, mantendo a súa communication– que foi cualificada autonomía fronte a unha tecnoloxía polo controvertido Marshall McLuhan deshumanizada. como “un muy completo análisis de los impresos y de la tipografía en b) Hai que apostar radicalmente general sobre nuestros hábitos polos novos medios como unha humanos de percepción [...] no sólo realidade inmediata imparable, a nova observa la fijación directa, los hábitos realidade, da que ninguén pode consiguientes, sino –mucho más marxinarse. importante– la homogeneización visual empírica fruto de la experiencia c) Pódese e débese tentar unha en la cultura impresa, así como la síntese entre as dúas opcións relegación del lector auditorio y la 10 Na súa obra Apocalittici e integrati, Umberto Eco formulábase o problema central da dobre postura diante da cultura de masas: a dos “apocalípticos”, que ven nela a “anticultura”, o signo dunha caída irrecuperable, e a dos “integrados”, que cren optimistamente que estamos a vivir unha magnífica xeneralización do marco cultural. Traduciuse ó castelán como: Apocalípticos e integrados, Barcelona, Lumen, 1968. Métodos de debuxo e historia da educación artística 57

compleja voluptuosidad del conoci- dúas formas de coñecemento: o miento”11. coñecemento intuitivo e o coñece- mento lóxico, aínda que tamén se O interese desta obra coñecen –admitindo as diferencias de compréndese desde unha sociedade dos matiz– como “coñecemento sensible” mass media na que a información está e “coñecemento intelixible”. O dominando tódolos nosos procesos primeiro é aquel que se adquire a intelectivos e na que o noso través da experiencia dos sentidos co pensamento depende case exclusiva- mundo físico, mentres que o segundo é mente da imaxe gráfica e da electró- aquel que se adquire gracias ó nica. Nas súas conclusións Ivins sostén razoamento da argumentación lóxico- que os informes aceptados sobre un -deductiva. determinado acontecemento son máis importantes có acontecemento Por pertencer á nosa experiencia mesmo, xa que actuamos sobre o sensible –visual–, as imaxes poden informe simbólico e non sobre o propio definirse como un medio de coñece- acontemento concreto. mento. Non cabe a menor dúbida de que, desde o renacemento, como En tal sentido el fai patente a pouco, podemos falar da importancia e evidencia dos “ruídos” de comuni- do poder das imaxes dunha “cultura cación de cada medio técnico de visual” na que a arte é parte principal. reproducción de imaxes. Recordamos A clave que explica esta aseveración que este moderno termo utilizado na sobre imaxes e coñecemento é, polo teoría da información serve para menos no século XV, a continuidade designar todo aquilo que pode entre experiencia visual e perturbar unha comunicación e construcción das imaxes como algo demostra con claridade o “ruidosos” inseparable; debúxase o que se ve e que son tódolos procedementos de mírase para coñecer. construcción de imaxes; nuns termos menos sofisticados, falariamos de tendenciosidade, falta de neutralidade Encontramos un exemplo moi ou parcialidade de cada medio. claro desta actitude nos escritos de Leonardo cando fala, en primeiro IMAXES E COÑECEMENTO lugar, do ollo: “El ojo, que se dice ventana del alma, es la principal vía Desde a filosofía e desde a teoría para que el sentido común pueda, de la da ciencia defínense tradicionalmente forma más copiosa y magnífica,

11 Existe unha traducción castelá desta obra na que se citan as palabras de McLuhan: W. M. Ivins, Jr., Imagen impresa y conocimiento. Análisis de la imagen prefotográfica, Barcelona, G. Gili, 1975. 58 Lino Cabezas Gelabert

considerar las infinitas obras de la isto foi algo que exasperou os naturaleza”12. detractores das súas teorías; así, o primeiro mestre de filosofía da Tamén noutro lugar dos seus Universidade de Padua declarou escritos, Leonardo atribúe á pintura o solemnemente que endexamais papel do coñecemento visual que miraría o ceo cunha lente; as novas caracteriza as funcións do ollo; el imaxes facían cambalea-las vellas refírese a elas baixo o epígrafe “Á ideas14. Pintura perténcenlle tódalas dez funcións do ollo”13. Neste contexto Formulábase daquela unha queda claramente establecida a separación entre a esfera perceptual e a relación entre visión, imaxe gráfica e esfera conceptual, mesmo que ambas coñecemento sensible. pretendesen as mesmas cousas. Cer- tamente, non sempre ten coincidido Consonte con estas ideas, moitas aquilo que se ve con aquilo que se máximas tradicionais recoñecen a coñece. No enfrontamento na busca da importancia das imaxes como instru- verdade, a ciencia primou o mento de coñecemento –intuitivo– coñecemento racional das fórmulas superior ó coñecemento lóxico ou sobre o coñecemento sensible das intelixible; “unha imaxe vale máis ca imaxes. mil palabras” é unha desas frases nas que sedimentou o saber acumulado no A partir do século XVII –o da Re- tempo. volución científica– as imaxes perden a hexemonía que, como instrumento VERDADE E REALIDADE de coñecemento da natureza, tiveran durante o renacemento; son moitos os Sabemos que, desde o exemplos. Fronte á anatomía descri- renacemento, coincidindo cos ideais tiva que madurara co auxilio dos cognoscitivos dos artistas, os novos magníficos debuxos dos artistas, o instrumentos de observación e desenvolvemento da moderna representación da imaxe utilizados fisioloxía faise sen a débeda á pola ciencia foron obrigando, pola súa participación gráfica directa daqueles. vez, a unha renovación das ideas. O descubrimento, por William Harvey Contra o ano 1609 Galileo observaba o (1578-1657), da circulación do sangue ceo coa axuda dun instrumento óptico; foi un achado baseado no estudio e na

12 Leonardo da Vinci, Tratado de la Pintura, ed. preparada por Ángel González García, Madrid, Editora Nacional, 1976, p. 51. 13 Leonardo da Vinci/ Richter, The Notebooks of Leonardo da Vinci, recompilado do manuscrito orixinal e editado por Jean Paul Ritcher, dous volumes, London, 1883 (New York, Dover Publications, 1970, p.19). 14 Citado en: Freixa i Pedrals, Galileu, exponent de la crisi universitaria del segle XVII, Barcelona, UPC, 1986, p. 6. Métodos de debuxo e historia da educación artística 59

confrontación das teorías de non era uniforme no seu percorrido. A Aristóteles e Galeno, máis ca na substitución da circunferencia pola observación visual do propio elipse, como modelo teórico, supoñía a fenómeno15. renuncia á posibilidade de debuxar co compás –o instrumento de debuxo Tocante á astronomía, a máis emblemático de toda a historia– xeometría gráfica, cos seus sistemas de as leis que rexían a orde do universo. proxección estereográfica e orto- “A un amigo que protestaba contra la gráfica, permitira desde a Antigüidade elipse, Kepler describió el círculo o seu desenvolvemento a través da como una prostituta voluptuosa que representación do movemento dos seduce a los astrónomos para planetas con modelos circulares que se apartarlos de la naturaleza honesta y aplicaron no estudio dos planisferios e virginal”17. analemas. A débeda coas achegas dos artistas é grande; o matemático Se podemos falar, en xeral, dun Federico Commandino (1509-1575) foi proceso de “alxebrización da repre- o primeiro que, como tal, utilizou a sentación” na ciencia que contempla teoría da perspectiva artística con fins unha substitución progresiva do científicos: para analizar e comenta- debuxo e das imaxes en xeral polas -los sistemas de representación do fórmulas, debemos situar como fito Planisferio de Tolomeo16. máis representativo o da Xeometría de René Descartes (1596-1650) que Non obstante, na astronomía ta- atribúe ecuacións alxebraicas ás mén se producía un abandono da curvas, substituíndo as figuras primacía do debuxo; as primeiras e representadas por fórmulas abstractas; transcendentais leis de Johannes era a victoria da xeometría analítica. Kepler (1571-1630) baseábanse en dúas proposicións que tiñan unha É no mundo da matemática onde formulación matemática e non gráfica: van definirse mellor os límites do de- os movementos dos planetas buxo como un instrumento de describían órbitas elípticas arredor do coñecemento da verdade científica e sol situado nun foco, e a velocidade universal. Nunha análise histórica da

15 Harvey publicou en 1628, no libro De Motu Cordis, a súa conclusión de que o sangue circulaba a través do corazón. O seu descubrimento débese á especulación teórica máis cá observación experimental; coas súas propias palabras defínea así: “Comencé a pensar si no podía tratarse de un movimiento, por decirlo así, en forma de círculo. Pues bien, posteriormente descubrí ser esa la verdad... y que podíamos permitirnos llamarle circular a dicho movimiento, de modo parecido a como Aristóteles afirma que el aire y la lluvia imita el movimiento circular de los cuerpos celestes”, Kearney, Hugh, Orígenes de la ciencia moderna, 1500- 1700, Madrid, Guadarrama, 1970, p. 81. 16 Federico Commandino, Ptolomaei Planisphaerium, Jordani Planisphaerium, Federichi Commandini urbinatis in Planisphaerium commentarius, Venecia, 1558. 17 Citado por Richard S. Wesfall, La construcción de la ciencia moderna, Barcelona, Labor, 1980, p. 26. 60 Lino Cabezas Gelabert

matemática, Marcel Boll, ó chama-la L´Académie Royale de Peinture et de atención sobre a disociación dos Sculpture de París, escribiu un tratado termos “percibir” e “concibir”, afirma no que, a partir da obra de Descartes que “el dibujo nos está prohibido, pero –Traité des Passions, de l´âme, (1649)– nada nos impide continuar empleando analiza os efectos das paixóns sobre o el lenguaje de la geometría”. Estas rostro, con algunhas referencias á súa palabras enténdense desde a repercusión no resto do corpo. Publi- formulación decimonónica das cado en repetidas ocasións, a partir do xeometrías non euclidianas, impo- ano 1698, estivo sempre acompañado de sibles de representar visualmente e gravados ilustrando o texto. A proposta que fan anotar ó mesmo autor: “sólo de Le Brun enmarcábase dentro dun los iniciados son aptos para contexto de ensinanza da arte que, cun comprender la generalización de una carácter normativo, buscaba sempre correspondencia matemática entre unhas regras seguras e universais que ecuaciones y representaciones puidesen aplicarse na práctica. gráficas. Pero nadie, fuera de un asilo de alienados, puede llegar a representar Naquel entón, o máis importante directamente un espacio de cuatro para o academicismo clasicista francés dimensiones”18. era o valor “literario” da pintura que chegaba a non establecer diferencia ningunha entre un orixinal e unha A REPRESENTACIÓN DAS PAIXÓNS copia. O contido literario, verba- lizable, facía que, como recorda Para o coñecemento da natureza, Pevsner, “para los académicos una desde a Revolución científica, as obra de arte no era intrínsecamente imaxes da arte non podían competir una totalidad, sino un conjunto de cos modelos teóricos que a ciencia actitudes y gestos individuales, de propoñía a través de leis e fórmulas. anatomía, composición, etcétera”19. A Ante tales circunstancias, a arte relación da arte cos valores literarios centrou o seu interese en algo que sería, durante o academicismo, unha aínda estaba vedado para a ciencia: “a continuación da estética do Ut Pictura expresión das paixóns da alma” que se poesis que se desenvolvera ó longo do podían manifestar a través do corpo século XVI. humano (fig. 2). Hoxe resulta case que incom- O pintor Charles Le Brun (1619- prensible a dependencia que podía 1698), que foi un dos fundadores de chegar a ter na Academia unha

18 Marcel Boll, Historia de las matemáticas, México, Diana, 1970, p. 119. 19 Nikolaus Pevsner, op. cit., p. 77. Métodos de debuxo e historia da educación artística 61

Figura 2. Detalle dunha das láminas dedicadas a ilustra-la Expresión das Paixóns, do artigo “Dessein” en L´Encyclopèdie de Diderot representación artística dun texto ésta como basa, ó escalón de un trono, literario previo. Así, a proposta de 1781 concurriendo la Pintura en acción de tolar con un tapiz, en el qual podrá figurarse alguna de na Academia de Belas Artes de San las victorias de los Españoles: La Escultura, Fernando, dun Asunto para los que indique colocadas sobre un pedestal tres premios de Pintura de la Primera clase Gracias, con alusión á las tres Serenísimas que se recolle no Resumen de las Actas Infantas hermanas del recién nacido: la de la Academia, queda redactada así: Arquitectura puesto un brazo sobre vestigios de las columnas de Hércules, y señalando la “PINTURA. Primera clase. Un quadro inscripción PLUS ULTRA, manifestará alegórico, alusivo al nacimiento del Infante deberse esperar nuevas felicidades del Infante: heredero del Reyno, en esta forma: En un país se representará el río Manzanares reclinado frondoso de árboles, entre los quales podrá sobre su taza, asistido de Ninfas, que tañerán divisarse, si se quiere, parte del Palacio del cítara, ó algunos otros instrumentos: un Pardo, será la principal acción recibir España Mancebo con alas, y llama sobre la cabeza, de entre ráfagas de luz al Infante heredero con como que baxa del Cielo para servir de Ayo al una mano, y con la otra podrá alzar la cubierta Infante, y algunos Geniecitos en el ayre, que regia cuna, donde vá a ponerle, figurándose le ofrezcan atributos de héroe”20. 20 Recollido en: Ignacio Henares Cuellar, La teoría de las artes plásticas en España en la segunda mitad del siglo XVIII, p. 227. 62 Lino Cabezas Gelabert

UT PICTURA POESIS Svetlana Alpers afirma, coas súas propias palabras: “al referirme a la idea A historiadora Svetlana Alpers, del arte en el Renacimiento italiano, na súa importante obra xa referida21, estoy pensando en la definición de establece de xeito brillante a cuadro formulada por Alberti: una distinción entre dous conceptos que superficie o tabla enmarcada situada a expresa cos termos contrapostos de cierta distancia del espectador que, a “narración” e “descrición”. Ela define través de ella, contempla un segundo a pintura “descritiva” polo sentido mundo, sustituto del real. En el Rena- visual que caracteriza a pintura cimiento, este mundo era un escenario nórdica diferenciada con claridade da en el que las figuras humanas representaban acciones significativas pintura italiana, “narrativa”, depen- basadas en el texto de los poetas. Y la dente dun texto literario previo. A omnipotente doctrina del ut pictura primeira delas derivaría directamente poesis se invocaba para explicar y dunha experiencia visual, mentres que legitimar las imágenes por su relación a segunda ilustraría algo coñecido con previos y sacrosantos textos”23. previamente a través da palabra. Na maxistral análise da histo- O coñecido símil do poeta latino riadora xustifícase a evidencia da Horacio (65-8 a. de C.), ut pictura menor fortuna crítica da arte “descri- poesis –como a pintura así é a poesía– tiva” do norte de Europa por estar foi interpretado interesadamente polos baseada exclusivamente na experiencia críticos de arte no sentido de que a visual: “existe una larga tradición de pintura era como a poesía22. Estable- menosprecio por las obras descriptivas. cíase deste modo unha correspon- Se las ha considerado carentes de dencia íntima entre ambas para facer significado (ya que no narran texto depende-la pintura das narracións alguno) o inferiores por naturaleza. Esta bíblicas e os textos dos autores visión estética tiene una base social y grecolatinos, proxectando nela signi- cultural. Una y otra vez se esgrime la ficados emblemáticos, alegóricos ou superioridad del intelecto sobre los filosóficos. Este é o concepto da arte sentidos, y del espectador culto sobre el italiana que se estableceu na ignorante”24. Academia a partir de mediados do século XVII, influíndo posteriormente O éxito da relación e da en toda Europa. confluencia de intereses entre a

21 Vid. nota nº 6. 22 Unha obra fundamental sobre este tema segue sendo a de Renssealer W. Lee, Ut pictura poesis. The Humanistic Theory of Painting, 1940. Traducción en castelán: Ut pictura poesis. La teoría humanística de la pintura, Madrid, Cátedra, 1982. 23 S. Alpers, op. cit., pp. 20, 21. 24 Ib., p. 23. Métodos de debuxo e historia da educación artística 63

pintura e a literatura determinaría que Laocoonte (1776) como a formulación en moitas ocasións entrasen en aberta da separación defintiva entre pintura e competencia para substituír unha á poesía26. Lessing baseou a súa teoría no outra. Xa no primeiro tratado español nome dado á pintura, a escultura e a da arte, publicado no ano 1526, faise arquitectura, “die bildenden Künsten” referencia a “la pintura que nos pone –as artes figurativas ou artes plásticas– ante los ojos las historias y hazañas de que ata daquela se denominaban como los pasados; las cuales cuando leemos “belas artes”. El afirmará que a arte o hacemos leer nos quebrantan las manifesta só o visible, admitíndoo, xa cabezas y nos perturban y fatigan la que logo, como expresión da beleza memoria”25. física. A súa obra opoñíase frontalmente á pintura tal como a entendían Non obstante, a función da os pintores de historia contem- pintura substituíndo as palabras non poráneos, ó ut pictura poesis, ó esforzo foi un fenómeno orixinal do Renace- equivocado dos pintores para converte- mento, xa que, no século VI, san -la súa arte en poesía muda, “sin haber Gregorio referíase á pintura relixiosa considerado hasta qué punto puede la como “Biblia dos iletrados”, o medio a pintura expresar ideas universales sin través do cal se podía dar a coñecer ó renunciar a su propio medio y pobo analfabeto o contido das Sagradas convertirse en un método arbitrario de Escrituras, unha función substitutiva escritura”27. da palabra escrita que se vai manifestar desde o século XIII no que se coñece Esta é a clave que pode como a Biblia pauperum, unha biblia interpreta-lo que máis tarde será a profusamente ilustrada con imaxes que teoría da arte contemporánea: a tiñan un funcionamento similar ós explicación da relación das obras co “pregos de cana e cordel” que visual, desde dous puntos de vista; en percorreron feiras e vilas ata chegar ós primeiro lugar a relación dos nosos días, glosando todo tipo de fenómenos plásticos coa “expresión acontecementos, desde os sucesos máis psicolóxica”, e en segundo lugar a truculentos ata os episodios históricos consideración dos elementos plásticos máis transcendentes. que se xustifican desde a “visión do artista”. EXPRESIÓN E FORMALISMO O afán normativo dunha boa Unanimemente, a crítica refírese parte da teoría contemporánea á obra de Lessing (1729-1781) titulada pretenderá establece-la forma na que a

25 Diego de Sagredo, Medidas del Romano, Toledo, Remón de Petras, 1526. 26 Gotthold Ephraim Lessing, Laokoön, Berlín, Christian Friedrich Voss, 1766. Traducción en castelán e edición preparada por Eustaquio Barjau: Laocoonte, Madrid, Editora Nacional, 1977. 27 Lessing, Laocoonte, Madrid, Ed. Nacional, 1977, p. 39. 64 Lino Cabezas Gelabert

psicoloxía do artista pode converterse da súa obra, a síntese de varios en obra plástica e, desde o outro punto elementos relacionados coas circuns- de vista, tentarase determina-la tancias que definen a arte do pleno relación entre as formas representadas renacemento europeo, no que se e o modo de sentir individual. orixinan a maior parte das nosas tradicións figurativas. Na persoa do As consecuencias da concepción artista alemán coinciden varias facetas: das artes por seren “visuais” chegarán a súa importante obra como pintor, ata a fundación do que se pretenderá debuxante e gravador, os seus traballos como unha “ciencia da arte” diferente teóricos publicados en forma de tratados da estética tradicional. A pintura, a –que se destacan pola extraordinaria escultura e maila arquitectura, preparación xeométrica do autor– e, segundo a pretendida ciencia da arte finalmente, o seu papel de ponte de en- que se formula na arte contemporánea, lace entre a arte italiana e a do norte de posúen unhas leis propias que son Europa. diferentes daqueloutras da natureza e se constitúen como as leis propias da A súa influencia na formación dos configuración da arte. artistas europeos posteriores está recoñecida de maneira explícita en A relación entre as teorías moitos momentos da historia. Así, en formalistas e o gusto pola abstracción España, o mestre e sogro de Velázquez, é algo obvio e fácil de descubrir. Isto Francisco Pacheco (1564-1644), cítao en queda perfectamente ilustrado coas moitas páxinas do seu tratado e palabras iniciais de Définition du Néo- recomenda nunha ocasión valerse “de Traditionalisme (1890) de Maurice los excelentes perfiles de Alberto Du- Denis (1870-1943): “Lémbrese que un rero” cando se precise realizar unha cadro –antes de ser un cabalo de figura espida29. Este dato exemplifica un batalla, unha muller espida, ou unha dos métodos máis habituais no ensino anécdota calquera– é esencialmente unha superficie cuberta de cores do debuxo durante varios séculos: a agrupadas nunha certa orde”28. utilización de estampas exemplares nas que se estabiliza unha tradición artís- tica aceptada socialmente (figs. 3, 4 e 5). 2. TRADICIÓN E CONTRADICCIÓN Pacheco tamén recordaba, A figura de Alberto Durero (1471- citando a Lodovico Dolce “que el 1528) representa perfectamente, a través mesmo Rafael no se avergonzaba de

28 Maurice Denis, Théories, 1890-1910. Du Symbolisme de Gauguin vers un nouvel ordre classique, París, L. Rouart et J. Watelin, 1920. 29 Francisco Pacheco, El arte de la pintura, edición, introducción e notas de Bonaventura Bassegoda i Hugas, Madrid, Cátedra, 1990, p. 377. Métodos de debuxo e historia da educación artística 65

Figura 3. Durero, A Derradeira Cea, gravado en madeira, 1510 66 Lino Cabezas Gelabert

Figura 5. Durero, método chamado “do porticón” do Tratado de geometría de 1525 de representación xeométrica que se debían á perspectiva lineal, formulada en Italia, e na que Durero participou con achegas propias e orixinais. Os seus traballos, cun nivel intelectual elevado, tamén se deron a coñecer por outros autores a través de manuais de divulgación, xa na súa propia época, e serviron de referencia para moitos Figura 4. Durero, figura feminina, Tratado sobre las 31 proporciones del cuerpo humano, 1528 tratados posteriores (fig. 6). tener sus estampas en su estudio”30. O En canto ós temas tratados pódese traballo de Durero puido coñecerse e afirmar que, no primeiro renacemento influír en toda a arte posterior gracias europeo, os máis importantes na ós gravados en madeira, unha técnica especulación teórica que incidía na coa que estaban realizados na súa formación dos artistas eran dous: o maior parte os seus propios. Con esta descubrimento da arte antiga que se técnica divulgáronse, non só os reper- compilaba cos debuxos e, en segundo torios da figura humana, de temas lugar, o coñecemento científico da na- iconográficos da mitoloxía ou do tureza a través dos recursos técnicos e cristianismo, senón tamén os sistemas conceptuais de representación gráfica32.

30 Ib., p. 295. 31 Como exemplo do éxito de Durero e como recoñecemento da súa autoridade, o tratado de 1531 de Rodler pretendía, segundo o seu propio autor, ocupa-lo lugar do “demasiado docto” Durero. Hieronymus Rodler, Eyn schön nützlich Buechlin..., Frankfurt, 1531. 32 O primeiro tratado escrito en castelán, dedicado á pintura, lamenta que en España se “estragasen mil buenos ingenios”, algo que se tería evitado, segundo o autor, “si ovieran echado por camino derecho y seguido á los antiguos, ó á la naturaleza”. Felipe de Guevara, Comentarios de la Pintura. Segunda edición reproducida da edicion príncipe, seleccións bibliófilas, Barcelona, 1968, p. 101. Métodos de debuxo e historia da educación artística 67

Figura 7. Agostino Carracci, gravado con sete orellas da súa cartilla de debuxo Figura 6. Jean Cousin o novo, Livre de pourtraiture, 1595 Neste sentido, nos tempos da Non obstante, os métodos fundación da Academia do disegno de seguidos para a aprendizaxe do debuxo Vasari (1563), algúns dos aspectos máis a través de textos e reproduccións valorados nos debuxos eran o “toque estampadas tiñan unhas limitacións persoal”, a “facilidade de execución”, cando se facían sen o contacto directo a “soltura”; todas elas eran cuestións e a titoría dun mestre. Resultaba dificilmente codificables nos sistemas difícil de explicar, a través da palabra e de ensino. Nos gravados en madeira dos gravados, a complexidade de que se utilizaban no ensino do debuxo moitos dos fenómenos que interviñan non se podía mante-la inmediatez de nunha obra de arte. Só se podían execución, que chegou a ser un dos divulgar doadamente, ademais dos aspectos máis valorados da arte coñecementos científicos que eran europea do século dezaseis. máis obxectivables como o da perspectiva xeométrica, os grandes te- Todas elas eran cuestións que mas iconográficos: relixiosos ou mito- expresaban o recoñecemento de lóxicos. valores individuais que tiñan que ver 68 Lino Cabezas Gelabert

coa “gracia”, a “virtude”, a beleza ou realizaban gracias a ela. Abraham outros valores neoplatónicos que Bosse (1602-1676), que foi profesor de adornaban o “don divino” que, L´Académie royale de peinture et de supostamente, se lles outorgara ós sculpture, publicou a primeira obra artistas. destinada ó ensino da calcografía. Nela, ó comenta-la obra de Simón Por outra parte, a realización de Frisius, di: “hablo solamente de la gravados requiría un oficio especia- nitidez de sus líneas al aguafuerte, lizado que permitise saber transcribir, dejando a un lado la invención y la tallando nos tacos de madeira, uns composición pues no es mi intención debuxos previos que realizara, xeral- hablar de tales cosas”33. De feito, Bosse mente, outra persoa. En consecuencia, foi expulsado da Academia logo de a “man” do artista, que non se podía numerosos conflictos que tiñan a súa repetir nunha estampa, só quedaba orixe na postura que mantiña definida nos debuxos orixinais e defendendo a técnica por riba dos únicos, accesibles a un restrinxido valores literario-narrativos, a posición número de individuos. oficial defendida polo pintor Le Brun como director da institución. Máis tarde, a aparición do gravado calcográfico realizado con Aínda que a calcografía supuxo o pranchas metálicas, forzará, desde o avance e a renovación das técnicas do século dezaseis, a introducción de gravado, e malia o interese divulgador moitos cambios na aprendizaxe do do debuxo, como o que máis tarde debuxo, posibilitando cada vez máis ós guiaría os autores de L´Encyclopédie, artistas a intervención directa na súa había limitacións importantes nuns realización, sen intermediarios que medios que non podían recoller e traducisen os seus debuxos orixinais. reproduci-los fenómenos que se Os gravados calcográficos seguirían presentan nos “esbozos” que, ó se servindo, entre outras funcións, para a copiaren do papel a unha prancha formación dos discípulos nos procesos metálica, perdían todo o característico de aprendizaxe, modificando moitos para se converteren nunha “traducción” dos seus métodos de traballo (fig. 7). que dificulta a precisión de asuntos de execución, estilo ou autoría: precisa- Nos ambientes académicos, co- mente o máis importante deles (fig. 8). mo recoñecemento das súas posibilidades expresivas, as cuestións O que si continuaría a favorece-lo técnicas chegaron a ter tanta ou máis gravado en xeral era a divulgación de importancia cós temas que se repertorios que mantiñan unha

33 Citado por: W. M. Ivins Jr., op. cit., p. 108. Métodos de debuxo e historia da educación artística 69

iconografía tradicional, necesaria para realizar unhas composicións que se concibían, nos primeiros tempos da Academia, conforme o tradicional ut pictura poesis, como a suma de dous conceptos: o da invención e o da disposición dunha “historia” definida con anterioridade (fig. 9).

Esta tradición “compositiva” estableceu unha orde na aprendizaxe do debuxo que se caracterizaba por unha escala progresiva e gradual que se iniciaba coa representación de partes do rostro e do corpo en xeral –ollos, narices, orellas, pés, mans...–. Desde o punto de vista técnico, polo modo de estaren realizados estes debuxos, ta- mén facían referencia ós sistemas de raiado que eran habituais no gravado para a representación das sombras.

Co paso do tempo, aínda que aparentemente se mantiveran os mesmos repertorios nos métodos de Figura 8. Gravado de L’Encyclopédie de Diderot do artigo debuxo que continuaban ensinando a “Dessein” representando un “Pensée ou Croquis” representar parcialmente o corpo humano nunha serie de fragmentos, a capacidade de evolución para se utilizado: a través de “vistas” en adaptar a circunstancias diferentes proxeccións ortogonais (fig. 10). Esta faise explícita nos sucesivos tratados a era unha concepción de representación través de matices que non son nada “obxectiva” que coincidía, nos superficiais. mesmos anos, coa formulación da Geometría Descriptiva de Gaspard Como exemplo disto, no tratado Monge (1746-1818) que supuxo o paso de debuxo de Jean-Jacques Lequeu desde o debuxo “artístico” tradicional (1758-1824), as partes do corpo ata unha pretendida “ciencia da representadas evidencian que o máis representación” que buscaba unha importante para este autor é o sistema validez científica e universal. 70 Lino Cabezas Gelabert

Figura 9. Matías de Yrala, detalle dunha das láminas da súa cartilla de debuxo, 1739 En l´Ecole polythechnique, na que tería unha transcendencia enorme que Monge foi profesor, a veneración no futuro, chegou a prescindir de pola Razón universal levou a formular moitos recursos expresivos, relegando o que máis tarde se había coñecer o sombreado e as cores a un mero como “debuxo politécnico”, lineal, de papel de comparsa cando non carácter matemático, que estaba quedaron expresamente prohibidos a tamén relacionado coa estética prol da racionalidade da liña (figs. 11 e neoclásica34. Aquel debuxo “lineal” 12).

34 A coincidencia entre a estética neoclásica e o debuxo politécnico pode ilustrarse con dous exemplos: o dos debuxos do escultor neoclásico inglés John Flaxman (1755-1826) e unha frase do arqueólogo alemán Winckelmann (1717-1768): “precisión de contorno, esa distinción característica dos antigos”. Métodos de debuxo e historia da educación artística 71

Figura 10. Lámina do tratado de debuxo de Jean-Jaques Lequeu (1758-1824)

Co cambio de século, un para producir facsímiles de debuxos e descubrimento, o da litografía, vai ser publicar libros sobre a maneira de fundamental durante todo o século aprender a debuxar que estaban XIX. A súa incidencia non só foi realizados, tal como recolle un texto crucial na historia do gravado; foino de 1865, por “debuxantes que desde a tamén en relación á historia do debuxo invención da litografía invadiron o a pesar de que, paradoxalmente, o seu mundo cos seus ‘Estudios’ ”35 (fig. 13). descubrimento non tivera relación coas belas artes. Neste mesmo texto tamén se sinalaba que, “poucos anos despois da A nova litografía facía posible revolución de 1830, co apoxeo da debuxar sobre a pedra da mesma ma- litografía, viuse afluír de repente nas neira que se debuxaba sobre o papel, academias, colexios e internados unha permitindo utilizar técnicas líquidas multitude innumerable de belas como a tinta ou secas como o lapis; por pranchas litografadas, que excitaron a iso utilizouse con bastante frecuencia, admiración dos entendidos”36.

35 Esta referencia aparece na obra: L. J. Van Peteghem, De l´enseignement des dessins et de nos académies et expositions de Beaux Arts, Bruxelas, 1865, p. 31. 36 Ib. 72 Lino Cabezas Gelabert

Figura 11. Detalle dun método de debuxo do século XIX realizado coa liña de tradición politécnica

Para o ensino do debuxo, a que desenvolvera tradicionalmente o renovación que derivou do novo medio debuxo ó traballar sobre o papel rugoso litográfico pode quedar definida por ou esvae-las técnicas secas como o tres características: a súa posibilidade carbón ou o grafito. para que poida realizarse directamente por calquera debuxante sen que sexa Ó se desenvolve-la litografía na necesaria a intervención gráfica dun marxe da tutela tradicional da gravador que “traduza” os orixinais. A academia, en íntima relación co mundo súa capacidade para reproducir, coma da industria, permitiu unhas cotas no debuxo, os máis leves matices e maiores de liberdade expresiva que foi tódolos “efectos” propios da aproveitada polo pensamento román- personalidade do debuxante. En tico do século XIX, desde Goya a terceiro lugar, a litografía facía posible Toulouse-Lautrec, pasando por expresa-lo sombreado coas técnicas Delacroix ou Daumier. A rebelión Métodos de debuxo e historia da educación artística 73

inefable que pode exemplificarse a través do libro do pintor Alenxander Cozens (1717-1786) Nuevo Metodo para ayudar a la inventiva a dibujar composiciones de paisajes originales (1785/6)37. Neste libro el desenvolveu o seu sistema de “Blot drawing” –debuxo por medio de manchas–, análogo á idea que definira Leonardo para se valer das figuras suxeridas en manchas accidentais como as que pode produci- -la humidade nunha parede (fig.14).

Para Cozens, a través das manchas bosquexadas rudamente sobre o papel, “xerando formas accidentais” podíanse presentar ideas na mente. Segundo as súas palabras Figura 12. Lámina dun manual de “debuxo lineal” do ano “bosquexar é delinear ideas; o 1960 mantendo as convencións gráficas do século anterior manchado suxíreas”. Fronte á estética racional do lineal que se expresara romántica contra da racionalidade perfectamente na calcografía, a ambi- normativa da Academia neoclasicista güidade e a subxectividade da mancha puido expresarse a través do debuxo non encontraría a súa canle expresiva máis lineal, radicalmente diferente daquel axeitada na litografía. que exaltara a Academia cunha estética neoclásica. As manchas suxestivas, Posteriormente, coa aparición da ambiguas e evocadoras adaptábanse fotografía, van producirse os cambios mellor a unha sensibilidade do subxec- máis radicais no ensino do debuxo e en tivo, o inconsciente ou o irracional. tódalas parcelas da cultura relacionadas coa imaxe, desde a arte ata a Tanto o debuxo en xeral coma os ciencia. Os estudios deste fenómeno métodos de debuxo en particular son abundantes e foron publicados en adaptáronse a estas novas circuns- numerosas obras e con profundidade tancias. Desde o último tercio do abonda; algúns deles son de recente século XVIII xerouse unha estética do aparición na bibliografía en castelán38.

37 A. Cozens, A New Method of Assisting the Invention in Drawing Original Composition of Landscapes, reed facsímile: Londres, Paddington, 1977. 38 A publicación de carácter xeral que se publicou recentemente en castelán é: Aaron Scharf, Arte y Fotografía, Madrid, Alianza, 1994. Título orixinal: Art and Photography (1968). 74 Lino Cabezas Gelabert

Figura 13. Frontispicio dun Curso de figura, Milán, 1815

Sobre as relacións da arte e a fotografía, nestas páxinas só queremos lembra-lo único e significativo dato, a prohibición do uso de estampas para o ensino do debuxo que se publicou en La Gaceta de Madrid o día 10 de xaneiro de 1900. O Decreto do 4 de xaneiro de 1900 era o Reglamento para la Escuela de Artes e Industrias que supuxo a culminación que recollía os resultados de toda a crítica romántica do século XIX a cal Figura 14. A. Cozens, lámina de Un método nuevo..., 1785 finalizara proclamando unha “liberdade expresiva” e unha plena Métodos de debuxo e historia da educación artística 75

Figura 15. Karl Blossfeldt (1865-1932), fotografía 76 Lino Cabezas Gelabert

crenza na “obxectividade” da foto- grafía e a credulidade de que as súas imaxes reconstrúen unha pretendida e perdida “visión inxenua da natureza” (fig. 15).

Continuando aínda hoxe, os resultados da consideración da fotografía como “o modelo” máis verosímil da realidade conduciu, na meirande parte das ocasións, á realización de fotografías “á man”, artesanalmente, con procedementos propios do debuxo ou da pintura. En consecuencia, un dos grandes temas teóricos que se terían que formular no ensino do debuxo é, precisamente, o da Figura 16. John Ruskin, ilustración do seu tratado de debuxo, 1857 relación entre fotografía, debuxo, realidade, verosimilitude e natureza. “liberdade de interpretación da natureza”, que se crían privadas pola imposición das láminas tradicionais As relacións entre debuxo e nas que, segundo o Decreto, “se natureza foron reclamadas polo reproduce lo que otro vio, no las romanticismo decimonónico en formas reales de los objetos”39. innumerables ocasións e expresadas con palabras similares ás do pintor Estas circunstancias avalaban, Martí Alsina (1826-1894) que nos non só a existencia de modelos de serven de exemplo: “Es necesario xeso, tal e como recomendaba o adquirir facilidad en el dibujo, pero el decreto, “vaciando objetos direc- saber quiere decir conseguir la visión tamente del natural” en substitución de las cosas, y cuando se ven las cosas das reproduccións de estatuas clásicas, no se dibujan por recuerdo de otras senón, tamén, a proliferación de cosas que se han visto dibujadas o que fotografías que servían de modelo. se han pensado a priori, sino por Hoxe, un século despois, non podemos necesidad pasional de reproducir lo máis que constata-la candidez da que se ve”40.

39 “Reglamento para las Escuelas de Artes e Industrias”, Gaceta de Madrid, nº 10, capítulo 1º, artigo 2º, (10 de xaneiro de 1900). 40 Cita de Joaquín Folch i Torres na súa obra El pintor Marti i Alsina, recollida en: Ruiz Ortega, La enseñanza oficial del dibujo, catálogo de la exposición: “Fortuny-Picasso y los modelos académicos de enseñanza”, Junta de Castilla y León, 1989, p. 223. Métodos de debuxo e historia da educación artística 77

Esta pretensión quíxose satis- No noso propio tempo, ó facer por moitos dos métodos de abandono da natureza como modelo, ensino do debuxo que se elaboraron postulando a separación entre “reali- durante todo o século XIX e que poden dade natural” e “realidade abstracta”, quedar representados polo que é, tal como formulou Mondrian nun dos posiblemente, o máis coñecido: The seus escritos42, sumáronse, tamén, a Elements of Drawings de John Ruskin idea da “visión interior” que reforza as (1819-1900). No prólogo á primeira consideracións expresivas da arte, a edición de 1857, o seu autor declaraba: pretensión dunhas “linguaxes da arte” “Penso que a visión é máis importante así como a proliferación de diversas có debuxo. Por iso preferiría ensinar a “gramáticas da forma”. debuxar ós meus alumnos e que así aprendesen a quere-la natureza en Todos estes últimos elementos lugar de ensinarlles a observa-la que referimos puxéronse en crise e fo- natureza para que aprendan a ron revisados nas últimas dúas décadas debuxar”41 (fig. 16). coincidindo co que se proclama como o final das vangardas históricas co irresistible fenómeno da informática.

41 Existe unha coidada traducción recente en catalán da que traducímo-la cita: John Ruskin, Les tècniques del dibuix, Barcelona, Laertes, 1983, pp. 10, 11. 42 Piet Mondrian, Realidad natural y realidad abstracta, Barcelona, Barral, 1973. Traducción castelá do Diálogo publicado en trece entregas na revista De Stijl (1919-1920).

ÉRASE UNHA VEZ… HAI OITOCENTOS ANOS As orixes da literatura galega

Mercedes Brea Universidade de Santiago de Compostela

Ata hai non moitos anos, a) é unha cantiga de escarnio aceptábase a data de 1196 como a de político, máis na liña dos sirventeses creación da cantiga Ora faz ost’o provenzais de Bertran de Born que na senhor de Navarra (80,1; B 1330bis, V da maioría das nosas cantigas de 937), da autoría de Johan Soarez de escarnio; Pávia, que é o texto literario galego- -portugués máis antigo do que temos b) o seu esquema métrico constancia. Hoxe téndese a retrasar reproduce o dunha canción de cruzada nalgún ano esa data (ata un período francesa de Conon de Béthune (Ahi! que vai de setembro de 1200 a febreiro Amors, com dure departie), composta de 1201), dende que Carlos Alvar antes do ano 1191. publicou un artigo (en 1986) no que corrixe os estudios anteriores no É dicir, este trobador -de probable relativo á identificación dos reis ós que orixe portuguesa, e que aparece se fai referencia nese texto, e tamén ós mencionado precisamente como datos históricos que nos proporciona, “trobador” nos Livros de Linhagens- xa na rúbrica explicativa que o precede realiza unha adaptación na nosa lingua nos cancioneiros, e que di: da producción lírica transpirenaica, que podía coñecer perfectamente, Esta cantiga é de maldizer e feze-a Joan posto que a composición á que nos Soarez de Pávia al Rei Don Sancho de Navarra, por que lhi roubar veo sa terra e non estamos a referir está ambientada na lhi deu el-Rei ende dereito. área xeográfica navarro-aragonesa, e o rei de Aragón entre 1162 e 1196 foi A cantiga de Johan Soarez de Alfonso II, que era tamén señor de Pávia é importante por moitos Provenza, trobador el mesmo (en motivos (ademais de por se-la máis lingua provenzal) e mecenas de antiga das que podemos datar), pero trobadores, polo que a súa corte era, agora interésanos sobre todo por dous: sen lugar a dúbidas, un foco cultural

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 80 Mercedes Brea

que, á vez, servía de punto de encontro Alfonso VIII casara en 1170 con Leonor, a trobadores dos dous lados dos filla de Leonor de Aquitania e Pirineos, que, cicais, empregaban polo descendente directa, polo tanto, do menos tres linguas para as súas primeiro trobador, Guilhem de Peitieu. creacións líricas: o provenzal, o francés e o galego. Por outra parte, Ora faz’oste o senhor de Navarra é a única compo- Do uso das dúas primeiras na sición de Johan Soarez de Pávia que nos corte do rei de Aragón, en especial do transmitiron os Cancioneiros, pero non provenzal, hai probas suficientes. Do a única que contiñan, porque a Tavola emprego do galego, en cambio, a única Colocciana (C) -índice do cancioneiro proba segura que podemos aducir é esa conservado na Biblioteca Nacional de cantiga de Johan Soarez de Pávia, que, Lisboa (B)- atribúelle tamén a este se son correctos os cálculos de C. Alvar, trobador seis cantigas de amor, que non foi producida nese período, senón estarían copiadas neses tres bifolios no reinado do seu sucesor, Pedro II. interiores do primeiro caderno de B que desapareceron, e que forman parte da Pero non por eso resulta menos chamada “primeira lagoa” de B. interesante esa corte e, sobre todo, ese ambiente e o período no que se A relación completa dos textos desenvolve, un período que case perdidos (todos eles cantigas de amor, poderiamos chamar “dos Alfonsos”, dado que este é o xénero que figura na porque o reinado de Alfonso II de primeira sección dos cancioneiros) Aragón coincide, alomenos en parte, co nesta parte de B correspondería de Alfonso VIII de Castela e Alfonso IX -segundo C- ós seguintes autores1: de León, que foron así mesmo acolledores, protectores e propiciadores 13. Pero Paez Bazoco da lírica, como sabemos polas 21 numerosas referencias que a eles fan 20. Johan Velaz algúns dos máis importantes trobadores 22. Don Juano provenzais que frecuentaron as súas 23. Johan Soarez de Pávia cortes e polos datos documentais que 29. Pero Rodriguez de Palmeira deixan constancia desas presencias 31. Don Rodrigo Diaz dos foráneas máis ou menos prolongadas. Cameros Non esquezamos tampouco que 34. Airas Soarez

1 O número que precede a cada nome corresponde á primeira das cantigas atribuídas a ese trobador que figuraban en B. Enténdese que eran do mesmo autor tódalas que seguían ata que atopamos un novo número con outra atribución. Advírtase, neste senso, que Pero Paez Bazoco figura como responsable das composicións 13 - 19, pero tamén da 21, quedando, pois, intercalado na súa producción o texto de Johan Velaz (20). Érase unha vez… hai oitocentos anos 81 82 Mercedes Brea

Non é moito o que podemos Os nomes son os de Gonzalgo saber destes trobadores, pero tódolos Roitz, a quen está dedicada a estrofa XII datos que se puideron reunir sobre da galería satírica de trobadores cada un deles permiten supoñer que composta polo provenzal Peire estarían activos nos últimos anos do d’Alvernha que comeza Cantarai século XII, e, fose cal fose a súa d’aquestz trobadors, e un anónimo procedencia, máis vinculados ás cortes castellas (“ma no.us sabria so nom de León e Castela (pode que tamén dir”) que introduce oito enigmáticos Navarra e Aragón) que á de Portugal, versos no Judici d’amor de Raimon onde a actividade poética parece ser un Vidal de Besalú. pouco posterior. Ademais, D. Rodrigo Diaz dos Cameros é un nobre ben No primeiro caso (ese sirventés coñecido como mecenas de trobadores literario foi composto, probablemente, (foi eloxiado polo provenzal Elías en 1170), dá a impresión de que ese Cairel, acollido na súa corte) e xenro trobador, Gonzalo Ruíz, podía ser de doutro gran señor que apreciaba esta orixe hispánica (¿castelán?), pero tal arte, D. Diego López de Haro. E cabe a vez usaba o provenzal nas súas posibilidade (aínda que hai outras composicións; esa parece, alomenos, a identificacións igualmente posibles) opción máis viable, aínda que de que teña algo que ver co “Roy tampouco se pode descartar comple- d’Espanha”2 que aparece como destina- tamente unha mínima posibilidade de tario da cantiga de Garcia Mendiz que utilizase o galego (en calquera d’Eixo, outro trobador nobre que debe caso, non se nos conserva ningún texto ser contemporáneo dos anteriores, pai seu). á súa vez doutros dous trobadores En canto ó “castellas” de Raimon (Fernan Garcia Esgaravunha e Gonçalo Vidal, temos que recordar que aparece Garcia), e do que só se conservou un nun texto narrativo que, á vez, é unha texto fragmentario, bastante detur- especie de florilexio de textos trobado- pado, que parece escrito en provenzal rescos no que se inclúen corenta e (Ala u nazque la Torona). nove citas poéticas, todas en provenzal e atribuídas a autores ben identi- Para completa-lo cadro de trazos ficados, excepto dúas: unha en francés, borrosos que configuran os anos finais de autor anónimo, e esta outra - do século XII, non podemos deixar de atribuída sen máis a “us castellas”-, mencionar algún nome máis, e, sobre redactada nunha variedade lingüística todo, algún outro texto importante. de difícil adscrición a causa das

2 Tamén podería ter que ver co Guidefre de Gamberes que se cita en Abrils issi’e mays intrava de Raimon Vidal de Besalú; ou co Roiz Peire ó que se alude na Vida de Guilhem Magret. Érase unha vez… hai oitocentos anos 83

deficiencias da transmisión manus- Non é éste o momento de crita: dos catro manuscritos que a referírmonos ás dificultades lingüís- conservan, un presenta lecturas que ticas do texto, e á posible utilización fan pensar no castelán, pero os outros de solucións provenzais no lugar das tres ofrecen unha versión que galegas, nin a outras posibles lecturas poderiamos definir como ‘adaptación ó (vid. d’Heur e Tavani, sobre todo). O provenzal dun texto galego non que nos interesa é que a composición recoñecible para o(s) copista(s)’3, que (formalmente, unha cansó, que comeza polo verso Tal dona non desacorda os sons, as palabras e as quer’eu servir. linguas a causa do desacougo que produce no trobador o trasacordo da Un dos textos importantes ós que dama) foi escrita probablemente no faciamos referencia máis arriba é ano 1199 con ocasión da convocatoria precisamente este que nos foi transmi- da Cuarta Cruzada4, e en territorio tido indirectamente (como “cita de francés. autoridade”) por Raimon Vidal de Besalú nunha obra composta, se non Non temos noticias de ningunha nos momentos finais do século XII, si, estadía de Raimbaut de Vaqueiras na cando menos, nos comenzos do século Península Ibérica (á parte de Francia, XIII (e non sabemos en canto tempo estivo bastante tempo polo Norte de era anterior a creación do texto citado). Italia, de maneira particular na corte O outro é moito máis coñecido, de Bonifacio de Monferrato, co que estudiado e citado, porque atraeu den- participou en feitos de armas e por de sempre a atención dos estudiosos; quen conseguiu ser armado cabaleiro). trátase da estrofa V do “descort” E tampouco sabemos que coñece- plurilingüe de Raimbaut de Vaqueiras, mentos podía ter do galego, pero e dos dous versos que lle corresponden resulta bastante difícil pensar que na tornada: tivera creado da nada eses versos, sobre todo se temos en conta que, por Mais tan temo vostro preito, tod’eu son escarmentado; exemplo, para a estrofa francesa toma por vos ei pen’e maltreito como base composicións perfecta- é meu corpo lazerado; mente identificadas do seu amigo o la noit, can jaç’en meu leito, son moitas vez(es) espertado, “trouvère” Conon de Béthune. É dicir, e, ca nunca m’aproveito, se Raimbaut de Vaqueiras copiou, falid’ei en meu cuidado imitou ou recreou unha estrofa en meu coraçon m’avetz treito galego, o máis probable é que o fixera e mou gen favlan furtado.

3 Que tamén podería deberse a un deficiente coñecemento desta lingua por parte de Raimon Vidal de Besalú. 4 No artigo de G. Tavani citado na bibliografía poden atoparse tódalas xustificacións relativas á datación, e tamén unha suxestiva e convincente explicación sobre os motivos reais do uso de cinco linguas diferentes (unha para cada estrofa) neste texto. 84 Mercedes Brea

baseándose nunha tradición que xa E iso foi así, probablemente, estaría máis ou menos consolidada. porque os reis leoneses e casteláns do século XII (e tamén os do XIII) Aínda que a información pareza estiveron moi vinculados a Galicia: un pouco marxinal, non queremos non esquezamos que o século come- deixar de chama-la atención sobre o zara con Dona Urraca e o seu fillo feito de que Raimbaut pertence ó Afonso Reimúndez (logo Alfonso VII o mesmo círculo poético que Conon de Emperador), nacido e criado en Béthune e Bertran de Born (que Galicia, igual que probablemente se mencionamos antes, ó falar de Johan educaron aquí os seus fillos Fernando Soarez de Pávia), e tamén ó mesmo II de León e Sancho III de Castela, e que Peire Vidal, que desenvolveu a algúns dos seus sucesores. E tamén maior parte da súa actividade nas porque houbo nesa época familias cortes peninsulares, polo que mesmo galegas tan poderosas coma a dos puido servir de vehículo de condes de Traba, que puideron manter transmisión do que aquí estaba a unha especie de corte poética nalgúns suceder cara ó outro lado dos Pirineos. momentos da súa historia. E, xa que falabamos de datas (e de Pero o certo é que a historia da aniversarios), non podemos deixar de mencionar aínda unha máis: no ano nosa literatura debe ter máis deses 800 1197 aparece un Gómez trobador (de anos, porque as condicións históricas, obra non identificada, polo momento) sociolóxicas e culturais (das que non asinando un documento do conde podemos desvincula-la importancia Ermengol de Urgel na corte de Alfonso crecente da cidade de Santiago de VIII de Castela. Compostela) así o permiten crer. Estivémonos referindo a unha moda- Podemos, pois, se así o queremos, lidade lírica estreitamente vinculada ó festexar en calquera momento destes fenómeno trobadoresco nacido no Sur últimos anos do século XX o 800 de Francia en torno ó ano 1100, porque aniversario do nacemento da literatura esa relación foi a que proporcionou á galega, que ademais podemos con todo nosa literatura o papel relevante que dereito considerar galega primeiro que ocupou ó longo de todo o século XIII e portuguesa (aínda que recomendemos parte do XIV; pero, aínda que non como máis axeitada a “etiqueta” de dispoñamos polo de agora de máis galego-portuguesa), porque a activi- “datos” obxectivos que os xa descritos, dade poética nas cortes portuguesas podemos sospeitar que a historia (segundo o que neste momento comezou máis atrás, porque sabemos sabemos) floreceu un pouco máis tarde (gracias, sobre todo, á Historia que nas de Castela e León. Compostellana) dos contactos que Érase unha vez… hai oitocentos anos 85

existiron entre Xelmírez e Guilhem de na Península Ibérica ó longo de todo o Peitieu (parente de Raimon de século XII. Borgoña, e preocupado polo destino do fillo deste, Afonso Reimúndez), e da Sabemos menos dos nosos propios peregrinación a Santiago de Guilhem trobadores, pero temos que pensar que a X (fillo do primeiro trobador), acompa- corrente culta da lírica occitana veu ñado tal vez do trobador Marcabru. E enxertarse nunha modalidade de da presencia de trobadores provenzais canción tradicional (a canción de 86 Mercedes Brea

muller), de difusión oral, que debía ter Ajuda (A), non recolla máis que xa unha certa trascendencia pero que cantigas de amor: é certo que quedou non ía alcanza-la dignidade de “lírica inacabado e que, dado que parece cortesana” ata que os nosos trobadores responder a unha ordenación por se decidiron a aproveita-los seus xéneros (igual que o antecedente de B recursos para enriquecer con eles e V), podía non ser máis que a primeira aquelas tendencias que recibían dos parte dun proxecto máis completo; provenzais. tamén pode ser que, nese momento de finais do século XIII (ou moi primeiros É posible que non atopemos anos do s. XIV), cando se elaborou, só probas de actividade trobadoresca en tivesen éxito (ou só lle interesasen ó galego ó longo do s. XII, porque pode compilador) ese tipo de textos, pero ser que, efectivamente, a producción resulta pouco crible se temos en conta de cantigas de amigo recollida nese no só as cantigas de amigo copiadas en “Cancioneiro de xograis galegos” que B e V que son desa época, senón tamén identificou A. Resende de Oliveira que probablemente o trobador que inserido na “compilación xeral” que mellor soubo aproveitar tódolos serviría de base ó exemplar do que son recursos que proporcionaban esas copia tanto B coma V (Cancioneiro da composicións foi o propio rei D. Biblioteca Vaticana) corresponda ó Denis5. século XIII, mesmo á segunda metade dese século, a pesar do pouco ou nada Sexa como for, o que agora que sabemos deses autores. Pero iso sabemos é que, desa amalgama de non quere dicir que ese xénero tan tradición propia, autóctona, co influxo característico da lírica galego-portu- (mesmo a “moda”) da lírica provenzal, guesa (os provenzais non o cultivaron, nos últimos anos do século XII brotara nin os sicilianos; si, en cambio, os unha rica poesía, concibida para ser “trouvères” franceses, que crearon cantada, que tería unha vertente varios tipos de chanson de femme) amorosa (cantigas de amor e de amigo) non existise previamente; o único que e outra satírica (cantigas de escarnio e sucede é que non se lle concedera de maldicir), e que, como conse- aínda a dignidade necesaria como para cuencia das dúas tendencias que situalo ó mesmo nivel que as cantigas confluiran na súa creación, revestirase de amor. Non deixa de ser curioso que formalmente de dúas maneiras a recompilación máis antiga que diferentes: cantiga de refrán ou de chegou ata nós, o Cancioneiro da mestría.

5 Lembremos, de todas maneiras, que A procede dun escritorio castelán, non portugués. Érase unha vez… hai oitocentos anos 87

Gráficos realizados polo equipo do proxecto Arquivo Galicia Medieval, do Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro 88 Mercedes Brea

BIBLIOGRAFÍA: Ferrari, A., “Formazione e struttura del Canzoniere Portoghese della Biblioteca Nazionale di Lisbona (Cod. 10991: Colocci-Brancuti)”, Arquivos do Alvar, C., La poesía trovadoresca en España y Centro Cultural Português, 14, 1979, pp. 27-142. Portugal, Madrid, Cupsa, 1977.

Ferrari, A., “Linguaggi lirici in contatto: trobadors e Alvar, C., “Joan Soárez de Pavha, Ora faz ost’o senhor trobadores”, Boletim de Filologia, 29, 1984 de Navarra”, Philologica Hispaniensia in honorem (Homenagem a Manuel Rodrigues Lapa, vol. II), Manuel Alvar, Madrid, Gredos, 1986, III, pp. 7-12. pp. 35-58.

Beltrán, V., A cantiga de amor, Vigo, Xerais Universitaria, 1995. Gonçalves, E., “La tavola colocciana ‘Autori Portughesi’”, Arquivos do Centro Cultural Português, 10, 1976, pp. 387-406. Brea, M., “A voltas con Raimbaut de Vaqueiras e as orixes da lírica galego-portuguesa”, Estudios galegos en homenaxe ó Profesor Giuseppe Lanciani, G. e G. Tavani, As cantigas de escarnio, Tavani, coordinado por E. Fidalgo e P. Lorenzo, Vigo, Xerais Universitaria, 1995. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, CILLRP, 1994, pp. 41-56. Lapa, M. Rodrigues, Lições de literatura portuguesa. Época medieval, Coimbra, Coimbra Editora, 10 Brea, M., “Aissi cum dis un castellas. ¿En qué 1981 . lengua?”, Actas del VI Congreso Internacional de la A.H.L.M. (Alcalá de Henares, septiembre de Lapa, M. Rodrigues, Cantigas d’escarnho e de mal 1995) (en prensa). dizer dos cancioneiros medievais galego- portugueses, Vigo, Galaxia, 19722. Cancioneiro da Ajuda, Edição facsimilada do Códice existente na Biblioteca da Ajuda, Lisboa, Edições Lírica profana galego-portuguesa. Corpus completo Távola Redonda, 1994. das cantigas medievais, con estudio biográfico, análise retórica e bibliografía específica, realizado Cancioneiro da Biblioteca Nacional (Colocci-Brancuti). por F. Magán, I. Rodiño, Mª C. Rodríguez e X. X. Cód. 10991, Lisboa, Biblioteca Nacional / Ron, coordinados por M. Brea, Xunta de Galicia, Imprensa Nacional - Casa da Moeda, 1982. Santiago de Compostela, CILLRP, 1996.

Cancioneiro Português da Biblioteca Vaticana (cod. Lorenzo Gradín, P., La canción de mujer en la lírica 4803), Lisboa, Centro de Estudos Filológicos - medieval, Santiago de Compostela, Universidade Instituto de Alta Cultura, 1973. de Santiago de Compostela, 1990.

D’Heur, J. M., Troubadours d’Oc et troubadours Michaëlis de Vasconcellos, C., Cancioneiro da Ajuda, galiciens-portugais, Paris, Fundação Calouste Max Niemeyer, Halle, 1904 (reimpresión: Lisboa, Gulbenkian, Centro Cultural Português, 1973. Imprensa Nacional - Casa da Moeda, 1990).

Dicionário da literatura medieval galega e portuguesa, Nunes, J.J., Cantigas d’Amor dos trovadores galego- organização e coordenação de G. Lanciani e G. portugueses, Lisboa, Centro do Livro Brasileiro, Tavani, Lisboa, Caminho, 1993. 1972. Érase unha vez… hai oitocentos anos 89

Nunes, J.J., Cantigas d’Amigo dos trovadores galego- Oliveira, A. Resende de, Trobadores e xograres. portugueses, Lisboa, Centro do Livro Brasileiro, Contexto histórico, Vigo, Xerais Universitaria, 1973 (3 vols.). 1995.

O Cantar dos trobadores. Actas do Congreso Tavani, G., A poesía lírica galego-portuguesa, Vigo, celebrado en Santiago de Compostela entre os Galaxia, 1993. días 26 e 29 de abril de 1993, Santiago de Compostela, Consellería de Cultura, Xunta de Tavani, G., “Accordi e disaccordi sul discordo Galicia, 1993. plurilingue di Raimbaut de Vaqueiras”, Romanica Vulgaria Quaderni 10/11 (Studi provenzali e Oliveira, A. Resende de, Depois do espectáculo francesi 86/87), pp. 5-44. trovadoresco. A estrutura dos cancioneiros peninsulares e as recolhas dos séculos XIII e XIV, Lisboa, Colibrí, 1994.

IDEAS PARA SENTAR A DEUS NUN SILLÓN AZUL

Anxo González Fernández Universidade de Santiago de Compostela

Para sentar a Deus nun sillón sobre todo, á súa radicación na historia azul, ademais dunha exquisita do pensamento, habería que comezar atención ás esixencias da coherencia e por falar de romanticismo idealístico da veracidade narrativa, é necesaria ou de idealismo romántico, coas unha infraestructura conceptual na matizacións que derivarían da que, para empezar, se faga posible o presencia, decisiva, do tradicio- achegamento categorial da realidade nalismo filosófico francés, unha divina ó plano do ser mundano, o do corrente na que o ideal romántico se usual e cotián. Ámbalas dúas vive desde unha peculiar actitude condicións, a arquitectura narrativa e fideísta, que concreta nun sentido a conceptual, se cumpren felizmente máis ou menos heterodoxamente na novela de Carlos Casares, Deus cristián os supostos relixiosos en que sentado nun sillón azul1. xa de seu se cimenta o idealismo alemán. Do mundo conceptual de fondo, que ampara desde abaixo e funda- A devota lectura que se fai dos menta e rexe o devir factual na novela, tradicionalistas franceses, sobre todo e que mesmo asoma de forma dos bretóns (Chateubriand, Lamennais), constante ó plano das formulacións contribúe poderosamente a introducir explícitas, imos ocuparnos agora, moitos dos supostos conceptuais aínda que coa brevidade e o esquema- daqueles na obra dalgúns dos máis tismo que se nos impoñen. importantes pensadores da nosa Xeración Nós. E varios destes signifi- 1. O ABSOLUTO cativos supostos forman parte da armazón conceptual da obra de Carlos Se quixesemos referirnos cun Casares á que nos referimos, aínda que nome a este mundo conceptual e, isto tampouco autorice, de xeito

1 Vigo, Galaxia, 1996. (As referencias textuais incluiranse sempre a continuación de cada parágrafo reproducido).

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 92 Anxo González Fernández

ningún, a falar de que o asento dicía, no Anticristo, con referencia ó conceptual da novela de Casares idealismo alemán, que estaba “conta- reflicta sen máis as posturas ideolóxicas minado polo sangue dos teólogos. da Xeración Nós, nin sequera as de Abonda, –proseguía– pronuncia-las ningún dos seus representantes palabras ‘Fundación de Tubinga’ para concretos. De momento, e con indepen- entender qué é a filosofía alemana: dencia doutras notorias diverxencias, unha teoloxía raposeira; a filosofía na obra, que se desenvolve nun alemana ten realmente por avó o contexto de inmediata posguerra, non pastor protestante”. asoma sequera ningunha formulación de carácter nacionalista, un elemento Deus, máis ca resolto, quedaría corporeizado ben esencial ás posicións ideolóxicas realmente encarnado, , na orde natural, poñendo desa forma nela dos homes de Nós, aínda que isto non unha conformación óntica, axiolóxica sexa tampouco óbice para que nela e, no fondo, operacional absoluta, e á comparezan grande parte dos que o individuo estaría chamado a elementos conceptuais dos que se nutre incorporarse. O Absoluto que se o mundo mental deles. aliena, que, en singular autotrans- cendencia, se fai realidade distinta, Cómpre ter en conta, en relación incorporando así o distinto á realidade co que dicimos, que dun mesmo propia, nunha naturalización laiciza- mundo conceptual poden derivar dora do Corpus Mysticum da teoloxía posturas ideolóxicas e, en concreto, paulina (pasado, no caso, pola óptica políticas de moi diverxente signo. De do misticismo panteísta do mestre Hegel, como se sabe, derivan as Eckhard), abre a posibilidade, tanto actitudes marxistas e derivan tamén dun panteísmo romántico, como, en os que foron chamados dereita perspectiva radicalmente contraria, hegeliana. E, por outra banda, tamén dun absolutismo integrista ou mesmo nos pronunciamentos ideolóxicos e no ideoloxicamente totalitario. devir existencial dos integrantes da Xeración Nós houbo fondas diversi- É dicir, que desde estes máis ou dades, aínda partindo dun mundo menos remotos pero fundamentais conceptual común en grande e supostos pódese, certamente, profesar, significativa parte. con Castelao, o sublime convencemento de que cómpre “escribir con Para empezar, sentar a Deus nun maúscula tódalas letras da palabra sillón azul, situalo no ámbito do co- Natureza, aínda que me chamen tián, non é tematicamente difícil panteísta”2, pódese pensar que quen partindo de supostos máis ou menos vive nunha terra como a galega, onde a remotamente idealistas. Nietzsche Natureza é libre, 2 O galeguismo no arte, en Castelao: escolma posible, Vigo, Galaxia, 1975, p. 84. Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 93

é un anaquiño de Deus; na Bélxica que ollei o A naturalización romántica da campo está orgaizado ó xeito cidadán, afogada realidade Deus, que pode inspirar nun a poesía da paisaxe, esmagado o Deus que se amostra no casual da Natureza.3 Novalis, poño por caso, a sublime afirmación de que E pódese, por contra, como se pro- a poesía é o auténtico absoluto real, duce no protagonista da obra de Ca- sares, chegar a profesa-lo convence- que só ela é participación óntica e mento de que, subsumida no todo operativa auténtica na divindade teísta, se perde a realidade individual; creadora4, e que fai exclamar a óntica e axioloxicamente deixa de Castelao que a obra de arte é producto contar; e así sucede, por exemplo, que, dunha acción xeradora dada con desde esta perspectiva mental-crencial, prioridade de natureza con respecto ó cómpre propio artista, de xeito que quitarlle dramatismo a calquera morte, incluída a propia (p. 158). o primeiro sorprendido diante dunha obra de arte é o seu propio autor, da mesma maneira que un pai diante da fermosura dun fillo un convencemento este que mesmo acabado de nascer5 pode chegar a facerse tremenda esta naturalización do absoluto, digo, realidade tanxible ó caer en forma de condena abre tamén a posibilidade de que o in- sobre a vida dalgunhas persoas (p. 157). dividuo se perda elevándose á participación na realidade divina, coas Despois de todo, sendo como son consecuencias de tan diverso signo que as cousas desde esta posición, o único que pode resultar execrable e hai que desa elevación, absolutizadora, poden combater sen desmaio nin piedade é o seguirse. feito de sementar No fondo, non estamos concep- a través da insidia dun pensamento vulgar, o tualmente nada lonxe do ideal místico futuro dun mundo sen Deus (p. 199). do mestre Eckhard; trátase, en efecto, de propicia-lo nacemento do divino en En efecto, desde esta perspectiva, nós, coa conseguinte elevación de nós un mundo sen Deus sería, sen máis, a á participación efectiva nos valores fin de todos nós porque sería a fin do divinos. Desde estes supostos igual se mundo: o desartellamento consis- pode concluír con San Paulo: “xa non tencial e axiolóxico da realidade. son eu quen vive; é Deus quen vive en

3 Do meu diario, en Castelao: obra completa, 3, Akal, 1982, p. 29. 4 Desde supostos moi próximos, e con parecido sentido, tamén Cunqueiro dicía que “todo o que se dá nun verso existe, sexa a nena ou a mañán”. 5 O galeguismo no arte, p. 85. 94 Anxo González Fernández

realización e non facticidade resolta: a realidade non é de feito o que de seu é; e diso se tratará entón: de chegar a se-lo que se é.

Este principio que mesmo pode, poño por caso, inspira-la moral nacionalista dos homes de Nós, ó propugna-la esixencia óntico-ética de Carlos Casares que a perfección do home galego estribe en darse a un proceso de min”, que se pode, en sentido diame- autoconcienciación galeguizadora, ata tralmente contrario, dar por suposto chegar a ser de feito todo o que que xa non é Deus quen propiamente autenticamente se é en esencia, pode vive; son eu quen vive nel. Usurpada tamén, nun diferente plano de reali- así e apropiada a condición divina, zación, inspira-lo convencemento de resulta perfectamente posible sentar a que a realidade é un proceso perfectivo Deus nun sillón azul e propiciar que e, así, en loita (dialéctica) por supera- desde alí poida rexer inmisericor- las limitacións ónticas e axiolóxicas demente, segundo criterios de recti- que se opoñen á propia plenitude. tude, vidas e fortunas. Desde estes supostos de fondo cobra coherencia a crenza firme en 2. EMPORISO, O DUALISMO Satanás, como personificación do feito antitético, e a concepción da realidade O Absoluto, trasladado do plano da como loita, dentro do que reviste eternidade ó da temporalidade, entra, especial relevancia a xustificación da paradoxalmente, na categoría da irreali- guerra. Sería tamén dentro deste zación e da realizabilidade; non é que, ó contexto conceptual onde acada pleno modo xenuinamente cristián, o tempo sentido a defensa a toda custa da quede sobreelevado á eternidade; é a virtude da fortaleza, pola que reitera- eternidade a que propiamente asume damente se pronuncia o protagonista condición temporal, se vale dicilo así: o de Casares. Absoluto non é (aínda) todo o que é; é dicir, o ser, no plano do acontecer Estes convencementos son ta- factual, non asumiu polo de agora o mén os mesmos que levaran a Risco a nivel de plenitude óntica que, por outra escribi-la historia do demo6 e, en banda, o define. A realidade é concreto, a referirse a el coas

6 Satanás. Historia del diablo, Vigo, Xerais, 1985. Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 95

caracterizacións que Goethe pon en concibida no fondo como heracliteana- boca do propio Mefistófeles: “Yo soy el mente dada en procesualidade dialéc- espíritu que niega siempre”: que é, por tica, ten que ter a guerra por momento natureza, oposición, negación, antí- fundamental. Risco cita a Spengler ó tese. Que, ó propio tempo, consignar que

Soy una parte de aquella fuerza que La vida en este mundo es una lucha siempre quiere el mal, y que siempre hace el continua y desesperada con el diablo.10 bien,7 E, pola súa banda, o protagonista porque, sendo antítese, resulta de Carlos Casares escribía da guerra elemento suscitador de avance, e que, non obstante a súa condición de sendo contradicción, é tamén inimigo calamidade, para bater e factor, así, provocante da ten a virtualidade moral das tribulacións e a guerra, co que esta implica de posta en virtude purificadora da dor, da mesma exercicio da fortaleza e da progresi- maneira que a paz acaba sendo como a auga vidade triunfadora e afirmante do Ab- estancada dunha poza, ben distinta do ímpetu soluto. En definitiva, Deus é xustiza, e vivificador das augas que baixan correndo e a divina xustiza saltando a cachón pola canle dos ríos (pp. 81- 82).

se proclama al ser negada.8 Mesmo unha bala, na traxectoria Aínda que perseguindo, no caso, marcada polo poder do espírito, entra obxectivos completamente diferentes, no proceso realizador do Absoluto; ela tamén Castelao dicía, trala súa garda en si, en efecto, estancia no París das grandezas (o da fe unha forza capaz de cambiar o rumbo da sincera en Notre Dame, o do historia (p. 222). espiritualismo relixioso no museo das Antiquités egyptienses) e o das Os homes da Xeración Nós non miserias, o da artificiosidade contrana- foron tampouco remisos á formu- turista e, así, contrateísta: lación de concepcións da realidade, sobre todo da humana, como dualidade Adequerín a seguranza de que Deus case dialéctica, disposta de forma que eisiste e o demo tamén.9 as sucesións, ó modo spengleriano, ou as sínteses, case hegelianas, se Unha realidade dualística e constitúen en momento da progre- antiteticamente artellada, pero sividade realizadora do Absoluto.

7 Ibidem, p. 28. 8 Ibidem, p. 28. 9 Do meu diario, loc. cit., p. 14. 10 Satanás, p. 28. 96 Anxo González Fernández Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 97

Con independencia da formu- lación que Risco nos fai do dualismo polarizante e pugnatario, que conforma o devir histórico, a expresión de antirracionalismo, a condena da crítica fría, da regra e a medida e, nese sentido, a profesión de fideísmo e de confianza na capacidade cognitiva do sentimento e na capacidade creativa da fantasía, serán outras tantas convic- cións en que se reitera, como iremos CASTELAO por si mesmo. A personificación do feito vendo, o personaxe de Casares. Espe- antitético e a concepción da realidade como loita está presente nos membros da Xeración Nós. Castelao expono cial significado reviste, en relación coa ben nos escritos Do meu Diario. Así tamén o personaxe de referencia que se fai ó filisteísmo na Casares cando fala da guerra e da paz cita de Risco, que o personaxe de Casa- res recorde e reproduza as apreciacións Risco analiza a secuencialidade de Brüning, o seu profesor alemán, dos momentos de predominio do home sobre a súa pneumático, en que o espírito agroma e fructifica, isto é, avanza na súa esperanza na Alemaña que pronto volvería, liberada por fin de tendeiros e filisteos (p. realización perfectiva, e momentos de 251). predominio do home hylico, material, destructivo, filisteo: O mercantilismo e, en xeral, a importancia conferida ós valores Toda gran cultura xorde dun estado económicos leva ó protagonista de Ca- anterior en que os homes vulgares, os hylicos, sares, tanto á velada condena do predominan e fan a historia. E xorde a gran cultura pola aparición [...] dun fato de almas marxismo como á do mercantilismo egrexias, supernormais, de homes con espírito xudaico, algo que é tamén en Risco [...] Aquela cultura madura e ascende polo obsesivamente obxecto de repulsa e acrecemento progresivo do espírito, ata que condena, como radicalmente contrario chega un punto en que o pulo espiritual á primacía óntica e axiolóxica do caracterizado pola fe, pola inventiva, pola fantasía, vai esmorecendo pouco a pouco, e o espírito. O rexeitamento do mercan- talento, caracterizado pola razón raciocinante, tilismo é, por outra banda, un dos pola crítica fría, pola regra e a medida, vai elementos apreciativos en que o montando por riba do espírito [...], traendo o mundo conceptual e estimativo dos primado da utilidade e preocupación econó- homes de Nós inflúe máis en autores mica, preocupación filistea por antono- masia...11 posteriores. É significativa a este

11 Nós, os inadaptados, en Leria, Galaxia, 3ª ed., 1990, p. 58. 98 Anxo González Fernández

respecto a ostentación de repulsa e de grande orixinalidade, é central tamén desprezo que, tanto do mercantilismo no mundo conceptual de Castelao. El coma, en xeral, dos valores econó- adoita emprega-la imaxe do corazón e micos fará Álvaro Cunqueiro. Resulta, os nervios que regulan a súa dinámica: neste sentido, de antoloxía a escena de presentación de Paulos ó comerciante, Para explicar a necesidade da unión de pai de María, e o rexeitamento por forzas contrarias pode recurrirse á compa- ranza dos nervios que regulan o movemento parte daquel do dote que este acariña e do corazón.13 lle ofrece, en El año del cometa. Como en Risco, o económico é a antítese da Un corazón para latexar e contar o imaxinación poética e, así, tamén do tempo que pasa necesita dúas forzas amor: contrarias: cando a un corazón se lle corta o nervio frénico, o corazón tolea; cando se lle corta o nervio simpático, o corazón quédase14. No habiendo tocado ni el oro ni la plata, puedo acercarme sonriendo a María...12 Estas dúas forzas que referidas, Tamén o cálculo racionalista, por exemplo, ó caso da arte constitúen planificador, previsor e cientifica- o romanticismo, como forza simpá- mente suxeitante á sensorialidade, tica, e o clasicismo, como forza constitúe filisteísmo. E, en relación frénica, teñen aplicación a tódolos con isto, cobra especial significación a ámbitos da actividade humana. Serían, opción amorosa do protagonista de no caso da praxe política, o naciona- Casares: lismo, como pulo afirmador simpático, e o federalismo, como contrarresto Despois de vivir unha longa aventura cunha muller intelixente e bonita, culta e frénico. E serían, no ámbito social, o forte, descobre que o verdadeiro amor non ímpeto revolucionario e, como control está nos valores relacionados coa intelixencia frénico, a regularidade normativa e a e a vontade, senón co mundo escuro do orde: corazón. Por eso decide volver coa súa antiga moza, unha rapaza de pouca saúde, bondadosa La sociedad humana no puede e discreta, criada na sinxeleza na que antes desarrollarse por la acción única de la fuerza foran criadas tamén a súa nai, a súa avoa e a simpática ni siquiera por su acción predomi- nai da súa avoa... (p. 208). nante, porque las revoluciones sangrientas significan una crisis del orden y son estados Por último, é de consignar que a patológicos de la sociedad, pasajeros porque la concepción case-dialéctica da reali- sociedad no muere. Tampoco la sociedad dade, aínda que revestindo nel humana se desarrolla por la acción única de la peculiaridades singularizantes e de fuerza frénica, ni por su acción predominante,

12 El año del cometa, Destinolibro, 1998, p. 108. 13 Caderno A, en Sempre en Galiza, edición crítica, Parlamento de Galicia, 1992, p. 816. 14 O galeguismo no arte, p. 87. Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 99

porque sin la constante acción revolucionaria discursiva e oratoria, a combatividade, la sociedad se estancaría en su evolución y se a fortaleza de espírito, a coraxe moral, corrompería. Sólo en la unión de las dos a vontade de poder, a altivez, etc. fuerzas descansa el progreso humano.15

No que a estas posturas respecta, Estas dúas compoñentes diná- micas, a simpática e a frénica, dadas o protagonista de Casares resulta un unha con exclusión da outra, consti- significativo exemplar. E así, por tuirían respectivamente o pulo de exemplo, afirmación autonomizante e, en a actitude do administrador, que aguantou a definitiva, acrático que acaba levando ó bronca sen abrir a boca, co sombreiro nas Rañolas de Os dous de sempre á mans, pareceulle propia dun home covarde e autodestrucción, e a forza gravitatoria servil, un tipo de xente que desprezaba por que mantén, por contra, ó Pedriño instinto, da mesma maneira que non aturaba pegado ó chan da orde e das seguridades os cans, sempre tan submisos, ó revés dos gatos, tan dignos e seguros (p. 49). instintivo-animais. Pero estas dúas forzas, máis que en situación de Nese mesmo sentido, falando do enfrontamento destructivo e superador cabalo, ou sintetizante, han darse en unidade e conciliación proporcional e harmónica; cría que non había outro animal máis con isto é claro que, na consideración fermoso, pois era o único que na súa relación de Castelao, desaparecerían, tanto da co home se comportaba dun xeito que non perspectiva individual como da social, indicaba dependencia nin servilismo e que a necesidade do enfrontamento posuía un carácter máis altivo incluso que os violento e a guerra. gatos, o cal o aproximaba moito o que el entendía que debía ser o auténtico espírito humano (p. 55). 3. DA PLENITUDE ÓNTICA Á EXISTENCIAL Nunha actitude propiamente A sobreelevación idealista do eu nietzscheana, contraria á humildade individual no Eu Superior, Absoluto, e xudeo-cristiá, o protagonista adoita a conseguinte resolución facer unha interpretación da fortaleza, transubstanciadora nel confire un mesmo da evanxélica, no sentido da nivel de plenitude óntica que se inquebrantable firmeza e da vontade de traduce inmediatamente na plenitude poder, sempre contrario ás conductas noética do que se sabe posuidor da pusilánimes, en que se confunde a verdade e, por forza, ha de traducirse “bondade coa debilidade espiritual, tan tamén noutras plenitudes existenciais: allea á verdadeira fortaleza evanxélica” a grandeza de ánimo, a brillantez (p. 83).

15 Caderno A, p. 817. 100 Anxo González Fernández

Lembra unha vez máis ó profesor para xulgar do ben e do mal e para Brüning, cando vaticinaba que a decidir sobre a vida e a morte implica, debilidade pusilánime dos sectores en moito, unha nietzscheana morte de atacados na Alemaña dos anos trinta, Deus, que torna posible a chegada do que refugaban a confrontación Superhome. violenta, preparaba Xa máis arriba expresabámo-lo a destrucción do país, posto que el pensaba parecer de que na novela de Casares se que a traxedia non nacía nunca do recollen moitos dos elementos confrontamento, senón da resignación, o cal conceptuais e apreciativos presentes supoñía sempre a victoria final dos máis nos homes da Xeración Nós, e son débiles, arroupados por un coro ben conducidos a posturas ideolóxicas, intencionado de almas caritativas, dispostas a deixárense conmover facilmente polos como os actuantes no protagonista, sentimentos de compaixón (p. 84). que non coinciden en ningún caso cos dos homes de Nós e que mesmo, con Pon en exercicio a súa enorme respecto a moitos deles, están dados en capacidade de ironía cando, no diario diverxencia absoluta. Isto parécenos local, afirma, en relación coa situación que non se pode perder de vista, aínda alemana, que cando das referencias nietzscheanas de que agora nos ocupamos nos trasla- os corazóns nobres de todo o mundo xa tiñan demos á consideración do sentido de feita a elección: malditos os alemáns e a plenitude existencial presente en Nós, disciplina das súas tropas, malditos os os inadaptados, cando, poño por caso, xenerais que deseñaron a estratexia das Risco fai referencia ó elitismo, ó batallas con intelixencia e precisión matemática, malditos os enxeñeiros que aristocratismo espiritual e de sangue, ó empregaron horas de traballo e sabedoría para afán diferenciador e singularizante, inventar e fabricar armas, malditos todos. mesmo afastante do vulgo, que estaba Bendicidos, en cambio, os inútiles, os presente neles, e que os facía, por covardes, pois eles serán as víctimas exemplo, aborrecer calquera forma de chamadas a conmover á humanidade (p. 86). socialismo igualitario, como algo incompatible coa certeza de seren As formulacións conceptuais e caste espiritual, case divina, pode- apreciativas son de claro signo riamos dicir. Cando Risco quere facer nietzscheano, como diciamos, e iso expresión e síntese desas súas tomas non sucede incausada e afinalisti- de posición ónticas, éticas e camente: o ser no cal e polo cal Deus existenciais, resume: se senta no sillón azul é constitutiva e comportamentalmente un Super- levabamos o pathos da distancia, que dicía home. Sentar a Deus no sillón azul Nietzsche.16 16 Nós, os inadaptados, p. 55. Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 101

contundencia abrumadora dos datos os erros transmitidos de xeración en xeración.

Non se poden ler pronunciamentos deste tipo sen lembrar teses centrais do tradicionalismo francés, tan presente, por outra banda, en Otero Pedrayo, coma en Risco e, desde logo, en Castelao. A consagración óntica e gnoseolóxica da tradición leva a este a afirmar que “a Tradición é a eternidade”.

Desde estas posicións, o personaxe de Casares enaltece a viven- ciación fideísta do misterio e a capacidade popular de entrar, así, nas VICENTE RISCO, por CASTELAO. Risco é o aglutinante dos homes da Xeración Nós que tiñan expresado moitos áreas de irracionalidade sobre as que a elementos conceptuais que aparecen na novela de Casares realidade e, singularmente, a vida asentan: O pathos da distancia, en definitiva, tamén é o que afasta do Defendeu as crenzas dos paisanos con home ó Superhome. firmeza e asegurou que había unha parte da realidade máis fonda da vida que se rexía por principios e normas inexplicables, por moito que se empeñaran os sabios en afirmar que o 4. CONTRARRACIONALISMO misterio non era máis que un reducto de ignorancia (p. 36). Unha das posicións en que máis se reitera o personaxe de Casares é no Ben afirmado sobre estes conven- seu rexeitamento do ciencismo e, en cementos, non se recata incluso de facer xeral, da consideración de que a razón unha acendida declaración de desprezo sen máis sexa a facultade cognitiva por respecto da súa ilustrada compañeira, excelencia. Ó culto positivista da tratándoa de ser vulgar, por ciencia e de só os valores intelectuais contrapón o convencemento de que atrapada na miseria dun racionalismo estúpido, incapaz de comprender os misterios do espírito (p. 162). a sabedoría da xente, baseada nunha longa experiencia milenaria, non se podía tratar con menosprezo, moito menos con soberbia, nin E esta será, en definitiva, a sequera cando a ciencia parecía probar coa apreciación que o levará a romper con 102 Anxo González Fernández

ela e volver, como xa máis arriba rebeldía contra o despotismo dos feitos, onde viamos, coa súa antiga moza: se sigue no empeño de facer un mundo máis complexo, máis marabilloso, máis habitable,17 o verdadeiro amor non está nos valores relacionados coa intelixencia e a vontade, un mundo que non cabe nos senón co mundo escuro do corazón (p. 208). estreitos e limitativos lindes da ciencia:

É claro que esta actitude mental é As nosas esperanzas non caben nos 18 remota pero decisivamente herdeira lindeiros da razón. dos grandes principios da crítica kantiana, recibidos a través do E é que, no fondo, romanticismo idealista: os funda- os galegos non somos homes lóxicos, cicais mentos da realidade atópanse máis alá por termos os ollos embafados pola brétema do ámbito fenoménico e transcenden do Atlántico.19 dese modo as capacidades captadoras e de análise que corresponden á ciencia. A vinculación que se establece entre a tendencia a non se manter nas Máis próximas están aínda as canles estrictas da lóxica e a nosa múltiples reformulacións que fan pertenza atlantista é unha das afir- destes principios os homes da Xeración macións máis xeneralizadas nos repre- Nós. Na consideración de Risco de que sentantes de Nós. Castelao, sen ir antes fixemos mención, a ciencia, os máis lonxe, reitera de mil formas a saberes experimentais, operando en apreciación de que “o antigo Oriente exclusiva sobre a realidade fenomé- está cangado de civilizacións está- nica, a material e tanxible, non fan que ticas”, intelectualistas, conceptua- os seus cultivadores poidan pertencer á listas, frénicas, onde se predica a elite dos homes pneumáticos; non primacía do feito empírico e a pasan do nivel propiamente hylico, un constatabilidade sensorial. “O Occi- talento caracterizado pola “razón dente, por contra, está turbado de raciocinante, pola crítica fría, pola civilizacións dinámicas”20, e a elas é a regra e a medida”. quen corresponde a enerxía simpática, o auténtico xenio creador: é o Castelao tamén insistirá en romanticismo, liberador, fáustico, defini-lo “xenio nacional galego” en buscador de infinitudes, contraposto ó función da inveterada tendencia a ir clasicismo, que pexa na esixencia máis alá sempre do plano da empiría, academicista do canon, da norma, da en constante medida, das seguridades sensoriais: 17 Sempre en Galiza, 4ª ed., Vigo, Galaxia, 1994, p. 323. 18 Ibidem, p. 32. 19 Ibidem, p. 81. 20 Sempre en Galiza, p. 413. Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 103

a forza simpática do arte é outra cousa; esa é a trátase, por contra, de que a condición ialma toda de Occidente, que aínda está para divina penetre en nós, que pasamos a exercer moitos romanticismos novos. E nós, ser, pola acción creadora, axentes no os celtas do Atlántico, os habitantes dos Fisterres, representamos o cerne mesmo desa proceso infinito da súa realización: á forza creadora.21 pretensión de conceptualización, en que se distinguen e afastan entre si o suxeito e o obxecto, sucede a unidade 5. A EMOCIÓN ESTÉTICA fusiva, a unión mística.

Todo o que vimos dicindo ten Agora ben, a arte está tanto máis unha aplicación directa e de na liña da súa autenticidade e cumpre, adecuación privilexiada ó terreo da así, mellor a súa transcendental arte. Tamén aquí se fai presente e función, canto máis lonxe se sitúa dos operante a forma en que os idealistas dictados da razón e do imperio das apuran as consecuencias da crítica esixencias canónicas da forma. Por kantiana: a imposibilidade de abrirse outra banda, a dedicación estética, acceso racional ó Absoluto: como inmersión que é no proceso de realización do Absoluto, é o reino do Xa que o Absoluto non pode ser incondicionamento, o da liberdade: o obxecto de saber, vémonos abocados a pulo creante, na súa absoluta esponta- convertilo en obxecto de acción: a inserirnos neidade realizadora. Todo control no proceso activo no que o Absoluto ha ser ordenancista ou canónico enturbiaría realizado.22 ou frustraría sen máis a autonomía que define o proceso. Neste sentido, o acción Esta a través da cal o Ab- protagonista de Casares segue moi de soluto se realiza, e con el nós e a preto as apreciacións de Risco, de Otero realidade enteira, é, fundamental- Pedrayo e, sobre todo, as de Castelao, mente, a ética e a estética. As dúas cando expresa que a mellor arte do constitúen unha inmersión na século XX é dinámica creante do Absoluto e son, nese sentido, deificantes. Cúmprese ó aquela que ten a virtude de erguerse en contra seu través a consigna schellingniana: da lóxica e proclamar a superioridade do “intenta chegar infinitamente a misterio. Opinaba que a fermosura de Mary divindade a ti, non ti á divindade”23. Pickford marca a fronteira que separa a simple corrección das faccións ou duns corpos ben Penetrar, en efecto, nos arcanos da proporcionados, da auténtica beleza: a mesma deidade era a pretensión concep- distancia que se interpón entre a frialdade tualista da vella teoloxía. Agora conceptual da arte moderna, filla da arte

21 O galeguismo no arte, p. 87. 22 Schelling, Carta sobre dogmatismo y criticismo, Tecnos, 1993, p. 91. 23 Ibidem, p. 94. 104 Anxo González Fernández

grega, racional e xeométrica, das creacións Sentín alí a verdadeira inmortalidade e dos artistas orientais, sempre inspirados pola ben quixera que a nosa civilización non se maraña impenetrable do espírito.24 houbera afastado das cousas do espírito.26

É ben ostensible nestas Non se recata de expresar afirmacións a presencia dos homes de desprezo pola Grecia clásica; algo que Nós; por exemplo, a de Castelao: troca de signo, sen embargo, ó referirse á Grecia helenística, xa rexenerada A forma triunfa en Grecia e se quer un polo espiritualismo dos pobos conquis- camiñar cara o Espírito é forzoso ir a Exipto.25 tados: Dicir forma en Castelao equivale Hoxe cheguei diante da Venus de Milo a dicir concreción, terralidade, [...] A pobre está feita un fregaduxo[...]; ela, corporeidade limitativa, forza frénica, que nunca tivo máis que superficie..., está suxeitante. Dicir espírito é, polo gordona, sosona, comellona, grasenta [...] En contrario, referirse ó dinamismo troques dista estatua, toda mármore, aparece interno, creador, expresante; o espírito no Louvre a Vitoria de Somotracea, chea de forza interior. Está na proa dun barco e é pulo xenésico, forza simpática; é, mesmamente parece que o barco andaría trasladándonos a categorías metafí- enriba da iauga con ela, sen velas, sen motor, sicas, o Absoluto que preme e agroma sen nada máis que a súa forza.27 na natureza e en nós, e con quen o artista entra en comuñón. Tamén Castelao insiste en contra- poñe-la “mística do corazón” á Na arte, coma en tódalas grandes “mística da cabeza”, contraposición manifestacións do humano, han darse equivalente á de romanticismo e os dous elementos, pero ha prevalece- clasicismo, ou á de expresionismo (o lo espírito. Cando, contrariamente, o espírito que se impón e domina a fai a forma, damos no academicismo, materia) e cubismo (o espírito compri- na simple e sosa “corrección formal”, mido e afogado na rixidez xeométrica como o expresa o protagonista de das formas): Casares; é “a subordinación á metier”, como o expresa Castelao: a prevalencia A cultura interior dos alemáns non ten do oficio sobre a creatividade e o xenio. o Romantismo pechado na ucha dos segredos e foi por iso que xurdiu eiquí unha mística do Castelao comenta a emoción que corazón, cando en París xorde a mística da o acomete no museo das Antiquités cabeza. Expresionismo e Cubismo valen tan- 28 egyptienses: to coma dicir Romanticismo e Clasicismo.

24 pp. 52-53. 25 Diario, p. 98. 26 Diario, p. 97. 27 Ibidem, p. 13. 28 Ibidem, p. 45. Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 105

Risco, pola súa banda, ve nas encontro, o punto mesmo en que o enfaixadas xeometrizacións do espírito (obxectivo e subxectivo) prega cubismo unha arte satánica: reflexivamente sobre si mesmo. En relación con isto hai que entende-la El Cubismo, reduciendo la vida a la grande aspiración confesada de mil muerte, lo orgánico a lo inorgánico, lo palpi- formas polo Castelao artista: tante a geometría, haciendo reducción del cuerpo humano a un montón de piezas de Eu deixarei que a Natureza entre máquina descompuesta, realiza, en arte, todas dentro de min para que logo saia ela soia, las aspiraciones del diablo... De existir el arte como poida e por onde poida. ¿Serei futurista, 29 que sea así, concede Satanás. cubista, expresionista, orfista? Non. Serei outra cousa que aínda non sei o que será.31

6. DEUS OU A NATUREZA Na novela de Casares a natureza e, nela, os encantos do mundo rural Pero, sen dúbida ningunha, tanto son constantemente enaltecidos: para o idealismo romántico como para os homes de Nós, a grande realización ... decatouse de que ela non tiña aldea e de que do espírito, a grande teofanía, é a a casa dos seus pais, na rúa do hospital, Natureza. Castealo refírese a este carecía daqueles encantos dos que el lle tiña respecto a Schelling. Moi en conso- falado tantas veces: a presencia do río, a nancia, en efecto, coa súa teima de alegría das voces dos paisanos traballando nos campos de arredor, as tertulias na solaina repetir unha e outra vez e de mil durante as noites de verán ou as actividades formas distintas que “na paisaxe hai dos criados na cociña tódolos días antes de máis”, aludindo a que máis alá da comer. Aínda que non tiña asociado ata entón aparencia formal e colorista está o a figura de Mariana con aquel marco idílico, espírito que a anima..., e facendo en de pronto pensou naquela moza como nunha pequena deusa, querida e admirada por concreto referencia á expresividade, todos...(p. 93) presente en todo o real, (“¡ Se ata os mortos a teñen! e tamén os montes, as Mariana é o ruralismo inmaculado, pedras, as casas...”), conclúe: a moza, nacida na aldea, non contaminada A este propósito cómpre lembrar iste orixinariamente polos vicios e os conven- dito de non sei que pensador alemán: cecais o cionalismos da cidade (p. 231). espírito durma na pedra, soñe na besta e desperte no home.30 A contraposición óntica e esti- Sendo todo canto hai presencia mativa de cidade e mundo rural é o realizante do espírito, a arte sería o máis significativo lugar común na obra

29 Satanás, p. 267. 30 Humorismo, debuxo humorístico, caricatura, en Escolma posible, Vigo, Galaxia, 1975, p. 35. 31 Diario, p. 365. 106 Anxo González Fernández

dos homes de Nós. En relación coa da necesidade de retorno á “coope- importancia de Mariana no mundo ración fraterna”, mesmo “polo que axiolóxico do protagonista, podería respecta ó trato dado ós animais”, dicirse que o retorno a ela do poida, ó mesmo tempo, pronunciarse personaxe, despois de anos tratando á con tanta seguridade e frialdade pola muller intelixente, cientificamente condena a morte dun home. Cómpre, formada, mentalmente asentada en relación con todo isto, ter en conta nunha realidade cosmopolita e o cúmulo de ideas de que, en grande avanzada, ten moito que ver co retorno parte, o personaxe é resultado. a Galicia e ó mundo rural de Adrián Solovio, o personaxe de Otero Pedrayo. Por un lado, está o seu fondo Nun caso e noutro a salvación e, desde sentido tradicionalista e, así, xerar- logo, o sentido da existencia, aparecen quista da realidade. É, en grande parte, vinculados á tradición ruralista. Na Bonald puro a súa teoría sobre a aldea xerarquización moral dos homes,

a vida conservaba o sabor da tradición máis na que, segundo a súa opinión, a cúspide verdadeira [...], ía pasar a tarde traballando na estaba ocupada polo Papa, seguido dos horta, un costume que asociaba máis obispos, os curas e as monxas, mentres que a facilmente con Mesopotamia que con Atenas escala inferior correspondía ós banqueiros e ás (p. 231). xentes de negocios, nova representación dos bárbaros (p. 29). A contraposición mundo rural- A categorización xerarquista da -mundo urbán, tanto en Risco coma en realidade e o aristocratismo que lle é Otero e en Castelao dáse á sombra da conseguinte igual poden coloca-las dualidade dialéctica Deus-Satanás e elites a prol da pretensión de eleva-los hai, claro, no fondo, un fino sabor agus- sectores populares á altura das tinista de oposición Cidade de Deus- esixencias do espírito, que pode facer Cidade do home. Neste sentido o daquelas unhas celosas e desapiadadas protagonista da obra de Casares propón defensoras dos que se supoñen valores ou intereses en si mesmos supremos e fortalecer os valores da cultura dos paisanos, na que as relacións persoais tiñan un sentido subordinantes. E este feito, que leva ós de fraternidade e cooperación que recordaba homes de Nós a defender, por exemplo, as primeiras comunidades cristianas (p. 221). a necesidade de que os fidalgos fuxan do “absentismo espiritual” e se poñan Un dos trazos máis significativos ó servicio do pobo e dos valores da da conformación mental e psicolóxica tradición, leva tamén ó protagonista da do personaxe de Casares está no feito novela ó convencemento de que as de que quen así se pronuncia en favor elites, óntica e gnoseoloxicamente Ideas para sentar a Deus nun sillón azul 107

cos seus discursos pronunciados, en presencia de persoas ignorantes, convencen a estes de que as inxustizas nacen sempre da culpa de outros e nunca das propias responsabilidades (p. 260).

E non digamos aqueloutros que “sementan, a través da insidia dun pensamento vulgar, o futuro dun mundo sen Deus”.

Cando estas actitudes, intransi- xentemente condenatorias, coexisten co convencemento totalitario (só o Absoluto é realmente) de que “lle había que quitar dramatismo a calquera morte, incluída a propia”, e de que, por suposto, non sempre a RAMÓN OTERO PEDRAYO. Otero Pedrayo é outra das grandes figuras da Xeración Nós. Tamén o seu Adrián “condición humana outorgada” é unha Solovio vincula o sentido da existencia á tradición ruralista, “condición humana merecida”, como o personaxe de Casares resulta perfectamente posible pronun- máis próximas á Verdade e ó Ser, están ciarse tallante por unha condena e por iso mesmo impostas na necesidade unha execución fulminantes e, a de velar firme e valentemente por continuación, coma se nada, saír aqueles, sen, de xeito ningún, sosegadamente a pasear, mesmo “confundir a bondade coa debilidade parándose con plena naturalidade espiritual, tan allea á verdadeira diante dos escaparates das librerías, “observando os libros expostos detrás fortaleza evanxélica”. Desde estas do cristal”: posicións condénanse sen miramentos a pasividade e a submisión resignadas, Tiña as mans recollidas nas costas, auténtico lobo nunha actitude relaxada e tranquila, e movíase alternativamente para un lado e disfrazado de alma bendita, predicando a outro, como se o reflexo da claridade do sol bondade, a tolerancia e a comprensión para non lle permitise ler algún título ou o nome debilitar a capacidade de resistencia e a dalgún autor (p. 265). fortaleza das súas víctimas (p. 195).

E condénase a comisión de actos 7. OUTRA VOLTA, O BEN E O MAL “verdadeiramente ruíns”, como os daqueles que se dedican á “perversión A lectura da obra de Casares dos inocentes”: reafírmanos na apreciación de que dun 108 Anxo González Fernández

mesmo mundo conceptual poden en ocasións, da pretensión, conceptual xurdir posturas ideolóxicas e ou ideoloxicamente extraviada, de existenciais moi diversas entre si. O face-lo ben. Que é, no fondo, moito cal, de momento, subliña podero- máis limitada a capacidade humana de samente o carácter plurivalente e querer face-lo mal que a de facelo maleable que compete de seu ó ámbito realmente, suxestionados pola certeza dos conceptos; de tódolos conceptos. de estar facendo o ben. En favor do mal Non hai tal ordenamento noético actúa entón a enorme potencialidade amparado na rixidez inamovible das aliciente que só os ideais de bondade esencias. Nin hai, por outra banda, teñen capacidade de exercer. esencias, propiamente, na perspectiva da procesualidade e o devir a que o Este errático ideal de bondade, mundo conceptual da novela nos que conduce directamente ó mal, remite. axiganta ata portentosas dimensións a súa capacidade mobilizadora e as O que se subliña ten especial proporcións da súa funesta efectividade incidencia sobre a problemática da cando se presenta e opera en nome e confusión nocional e operativa entre o representación de Deus. Entón sucede ben e o mal, a da súa relativización que ás seguridades noéticas e ás conceptual e, sobre todo, a posibi- absolutas firmezas no sentido do deber lidade de transferencia motivacional engádese aínda a conciencia do poder, dun ó outro polo da escala axiolóxica. dun infinito poder. Non hai conside- ración que o deteña. No caso que nos A obra de Casares que comen- ocupa, só limita, e en sentido cuanti- tamos destaca sobre todo que, quizais, tativo, o destructor alcance deste mal o o peor dos males non sexa aquel que feito de que se exerza desde o sillón deriva dunha vontade directa e azul dunha sala dunha casa dunha explícita de face-lo mal. Que o peor estreita rúa dunha pequeniña cidade dos males é, por contra, o que se segue, provinciana. Estudios

111

XEOMORFOLOXÍA LITORAL DE GALICIA

Antonio Martínez Graña Instituto de Bacharelato

1. INTRODUCCIÓN xeolóxica e o seu comportamento tectónico, definirémo-lo tipo de costa, A costa galega está formada por as súas características e medios sedi- numerosas e amplas entradas de mar, mentarios asociados. que lle dan unha morfoloxía típica de costa de rías. A morfoxénese deste 2. XEOLOXÍA HISTÓRICA modelado costeiro está influenciada pola tectónica (fracturas, prega- A etapa compresiva que provoca a mentos...), a litoloxía (meteorización e colisión de Gondwana con Laurasia dá procesos de erosión diferencial) e lugar á oroxenia Hercínica. A colisión factores glacioeustáticos do nivel do non é instantánea, senón que comeza mar. A partir destes parámetros, a por Europa Central no Devónico medio formación e evolución das diferentes (360 m.a.) e finaliza no Pérmico (260 unidades xeomorfolóxicas e sedimen- m.a.) en Marrocos. Orixínase un tarias que se xeran no litoral galego supercontinente denominado Panxea II. están condicionadas pola dinámica Estes sedimentos son deformados e mariña predominante en cada zona. metamorfizados durante a oroxenia Todos estes fenómenos naturais Hercínica, introducindo magmas condicionan a morfoloxía e desenvol- profundos en niveis máis superficiais, vemento costeiro, dando lugar a formas transformando estes materiais ata litorais de abrasión fundamentalmente, formar rochas metamórficas e plutó- e a formas de orixe acumulativa, como nicas, dando lugar a rochas do tipo das a instalación de praias e dunas en zonas cuarcitas, calizas, xistos, granitos... O definidas pola hidrodinámica mariña. substrato galego está formado por Neste estudio analizaremos breve- rochas cristalinas de tipo metamórfico, mente a historia xeolóxica e tipo de plutónico e filonianas que constitúen as materiais que forman o litoral galego. raíces do cinto hercínico. Na colisión, Unha vez coñecida a constitución algúns materiais da placa de Laurasia

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 112 Antonio Martínez Graña

cabalgan sobre Gondwana con move- 3. A MARXE CONTINENTAL GALEGA mento oblicuo, formando os complexos ultrabásicos de Galicia: complexo de A marxe continental é a zona Ordes, Cabo Ortegal... arredor do continente onde ten lugar a transición da litosfera continental á Entre o Pérmico-Xurásico (160 oceánica. A marxe continental galega m.a.) prodúcese unha nova etapa é de tipo pasivo, é dicir, non existe distensiva, dando lugar á fracturación subducción de codia oceánica. Deno- tardihercínica. Neste intervalo de mínanse marxes inactivas ou de tipo tempo prodúcese unha intensa erosión atlántico. Presenta as zonas típicas de do xove oróxeno hercínico, os sedi- marxe continental pasiva ou estable: a mentos do cal van parar ó océano (mar plataforma continental, que é a de Thetis), polo que non atoparemos prolongación somerxida do litoral materiais de idade mesozoica en Ga- galego, presenta unha profundidade licia. A finais do Xurásico prodúcese a menor de 200 metros con pendentes etapa de rifting, que provoca a apertura pequenas; o talude continental é a do océano Atlántico, hai 135 millóns zona situada a continuación da de anos. No Cretácico (80 m.a.) a placa plataforma con fortes pendentes; e a Ibérica sepárase de Terranova e da chaira abisal que é a zona de menor placa Euroasiática, iniciándose a aper- pendente. Nestas zonas pódense tura do golfo de Biscaia. A comezos do atopar relevos submarinos. É o caso Cenozoico (60 m.a.) iniciase unha das montañas de Vigo, Vasco de Gama etapa compresiva: a oroxenia alpina, ó e o banco de Galicia. Estas zonas son colisiona-la placa Ibérica coa Euroasiá- moi importantes para as comunidades tica. Debido a esta colisión xorde unha de organismos, pois orixinan zonas de fosa oceánica, a marxe galega cantá- upwelling. No centro do Atlántico brica pasa a ser activa, e reactívanse as atópase a dorsal centro-oceánica, que é fracturas tardihercínicas, dando lugar un relevo volcánico somerxido, alon- ó relevo actual de Galicia, orixinando gado, que forma unha cadea continua, un rexogo de bloques na vertical, sismicamente activa. Aquí prodúcese formando ringleiras de fosas e piares a formación e expansión da codia tectónicos que marcan as liñas oceánica. mestras da xeomorfoloxía actual. Desde o Mioceno (15 m.a.) ata a O océano Atlántico que rodea o actualidade, prodúcese o recheo de litoral de Galicia presenta un estadio cuncas, encaixamentos da rede fluvial, evolutivo maduro; nun futuro desco- modelado glaciar-periglaciar e o ñecido, formarase nunha das súas modelado costeiro con formación de marxes unha fosa, que volvería pecha- rías e rasas. -lo océano. A este ciclo de apertura e Xeomorfoloxía litoral de Galicia 113

peche dun océano chámaselle ciclo de plataforma. Este é o caso do banco de Wilson. Hai autores que afirman ter Galicia ou o da montaña de Vigo, que evidencias de que se está empezando a se orixinan cando unha marxe estable crear unha fosa no Atlántico oriental, sofre reactivación estructural, dando que iniciaría a secuencia de peche lugar á neoformación de plataformas deste océano. marxinais (horst) e depresións (grabens). A plataforma continental de Galicia vese afectada por efectos das A marxe occidental de Galicia é transgresións (progradación do medio un exemplo de modelo evolutivo de mariño sobre o continental) e marxe continental pasiva ou estable. regresións (retroceso da liña de costa) Durante o Mesozoico sucedéronse de orixe eustática, con alternancia de diversas etapas de extensión da codia períodos de erosión subaérea e de continental. Este estiramento da sedimentación mariña. A causa de que litosfera deu lugar ó adelgazamento da se produzan estas elevacións e codia continental que se evidencia nas descensos do nivel mariño son os estructuras surperficiais extensivas cambios climáticos de finais do (fallas normais, bloques basculados) e Cenozoico (glaciacións-desxeo) e, en no emprazamento de rochas proce- menor medida, a variación na velo- dentes do manto (peridotitas) no eixe cidade de expansión oceánica (unha do rift continental, formándose o acreción rápida no eixe das dorsais océano Atlántico. orixina un curvamento e provoca a inundación dos bordos continentais). A marxe galega cantábrica O glacis continental galego está compórtase ata o final do Cretácico “desnutrido” debido á súa situación como unha marxe pasiva ou inactiva. xeográfica con respecto ás correntes Máis tarde, debido á converxencia e oceánicas xerais. A marxe americana choque das placas Euroasiática e do Atlántico está máis exposta á Ibérica, pasa a marxe activa. Na zona acción das correntes profundas polo de colisión das dúas placas desen- que recibe máis sedimentos cá marxe vólvese unha fosa marxinal como galega, dando lugar a sedimentos consecuencia da subducción cara ó sur laminados (contornitas). En xeral, o da placa Europea baixo a Ibérica. Atlántico europeo presenta un talude Tamén se desenvolve un prisma de con sedimentación condensada e de acreción tectónica, o que leva consigo erosión (turbiditas). Na evolución que a marxe continental sufra un xeomorfolóxica destas marxes, importante acurtamento de ata 150 desenvólvense canóns submarinos e km, durante o intervalo de tempo barreiras ou bancos marxinais na comprendido entre o Paleoceno 114 Antonio Martínez Graña

(60 m.a) e o Eoceno (40 m.a). Esta zona cuadratura). Os parámetros que de sutura produce unha costa rectilínea controlan o litoral galego e a abundancia moi definida en todo o Cantábrico, con e natureza dos sedimentos son o clima, grandes canóns submarinos asociados a rocha nai, o relevo e a vexetación. Os (Lastres, Avilés...) en contraposición á detritos sólidos son erosionados por costa atlántica que presenta grande diversos axentes externos das áreas nais irregularidade. Destaca a diferente de maior relevo e móvense por extensión da marxe continental galega pendentes de ladeira ou ben son no Atlántico e Cantábrico, sendo transportados pola auga, o vento... maior no Atlántico (ó non ter episodios de marxe activa recentes) ca no O medio físico galego está Cantábrico (acurtamento de codia modelado polo mar, de tal xeito que oceánica por creación de fosa marxinal plasma un accidentado perfil nas na marxe activa). zonas que están directamente expostas á súa dinámica activa, mentres que no interior das rías, enseadas ou baías esta 4. A COSTA dinámica é menos marcada, ó seren zonas protexidas e pouco enerxéticas. O litoral galego está sometido ó influxo de mareas en rangos que oscilan O litoral galego presenta zonas de entre os 2 e 4 metros, clasificándose litoloxías variadas, de tal xeito que nas como unha área de tipo mesomareal. áreas onde son máis resistentes (rochas Cando o rango mareal é menor deno- ígneas: granitos, granodioritas e mínanse micromareais, e se a amplitude migmatitas) a acción erosiva do mar das mareas dunha rexión supera os 4 non pode desgasta-la costa orixinando metros dise que é unha zona meso- os acantilados. Esta resistencia graní- mareal. Os ciclos das mareas son semi- tica dá lugar a paredes moi verticais. diúrnos, con dúas preamares e dúas Cando o mar bate contra as rochas baixamares, dunha duración de 6 horas costeiras pouco resistentes prodúcese cada unha delas. Ó longo de todo o ano, unha intensa erosión, formándose na os ciclos de mareas presentan rangos súa base acumulación de anacos de diversos correspondendo os seus rochas esmiuzadas, dando praias de extremos ós ciclos de mareas vivas cantos características no litoral galego. (sistema Sol-Terra-Lúa en liña) que As rochas máis resistentes configuran afectan a megaestructuras (dunas, os cabos e puntas: Silleiro, Home, praias...), diminuíndo o poder erosivo e Udra, Falcoeiro, Corrubedo, Vilán, enerxético a medida que os ciclos de Touriñán, Muxía, Laxe, San Hadrián, marea son de rango menor, ciclos de A Coruña, Prioriño, Prior, Ortegal... mareas mortas (sist. Sol-Terra-Lúa en Tamén forman illas onde a ondada Xeomorfoloxía litoral de Galicia 115

Principais fracturas tardihercínicas dentro da porción galega correspondente ó macizo hespérico, que marcan as liñas mestras da xeomorfoloxía costeira actual. A orientación de moitas destas fracturas coincide coas actuais rías do litoral galego. A marxe punteada correspóndese coa plataforma continental que bordea Galicia. As frechas indican grandes canóns submarinos que atravesan o talude continental; están asociados a grandes fracturas que se poden estudiar na superficie emerxida. (Modificado de Matte, 1975) ataca frecuentemente a súa dureza: Ordes composta de rochas metamór- Sálvora, Arousa, Ons, Cíes... As rochas ficas. O complexo de Noia ou xistos da menos resistentes erosiónanse dando fosa blastomilonítica erosiónanse e enseadas, lagoas costeiras e mesmo a forman as enseadas de Insua (ría de disposición dalgunhas rías. No norte, Laxe), Noia e do Engaño (ría de Muros), as rías de Cedeira e Ortigueira orixí- a de Rianxo (ría de Arousa). No sur, os nanse por erosión de gneises, rochas xistos de Cabo Home-A Lanzada básicas e ultrabásicas do complexo de crearon zonas de debilidade, onde hoxe cabo Ortegal. A ría de Viveiro se localizan a enseada de Campelo (ría formouse por debilidade das filitas na de Pontevedra) e de San Simón (ría de serie de Ollo de Sapo. As rías de Vigo). Ribadeo e Foz orixínanse polos planos de fractura das lousas cámbricas (de hai 500 m.a.) 5. TECTÓNICA E GLACIOEUSTASIA

As rías de Betanzos, Ares e Ferrol, A evolución xeomorfolóxica da as enseadas das praias de San Xurxo e costa galega, desde o Cenozoico á Santa Comba fórmanse pola serie de actualidade, pódese coñecer mediante 116 Antonio Martínez Graña

a análise dos ambientes sedimentarios procesos físicos: formación dun sistema actuais e fósiles que atopamos en todo de fracturas N-S e NE-SW debidas á o litoral. tectónica distensiva no Mioceno, orixinando depresións ou corredores de 5.1. AS RÍAS fosas e unha grande incisión dos vales fluviais ó longo destes corredores En Galicia hai unha distribución durante o período regresivo Cuater- xeneralizada de morfoloxías de saíntes nario. Durante a transgresión mariña e entrantes costeiros: costa de rías, holocena, estes vales foron anegados. desde Ribadeo (Lugo) ata A Guarda No litoral de Galicia preséntanse dúas (Pontevedra). A súa formación ten zonas diferentes: as frontes costeiras e unha orixe claramente tectónica. As cabos, onde dominan os procesos de rías baixas ou atlánticas (Muros, ondada; e no interior das rías, onde Arousa, Pontevedra e Vigo), que co- dominan os procesos mareais. Desde o rresponden ó bloque montañoso sur- punto de vista hidrodinámico, os occidental, formáronse a partir da procesos de ondada son de alta enerxía, existencia de fracturas e corresponden mentres que os mareais son de baixa a vales fluviais totalmente inundados, enerxía. A evolución glacioeustática cunha influencia mareal completa, durante o Holoceno márcaa a mentres que as rías altas (Foz, Riba- transgresión posglacial flandriense. Na deo, Ortigueira, Ferrol, Ares e A Co- marxe galega cantábrica fórmanse ruña), correspóndense co bloque acantilados de rochas plutónicas e montañoso setentrional, e as inter- metamórficas, dando lugar segundo a medias ou centrais (Corme, Laxe, resistencia dos materiais a pequenos Camariñas, Corcubión) correspón- saíntes e entrantes. Nas zonas prote- dense coa penichaira galega, presentan xidas deposítanse os materiais proce- compoñente tectónico pero corres- dentes da deriva litoral, achegas ponden a vales anegados só na súa fluviais, ou ben da plataforma. O litoral desembocadura, con influencia mareal Atlántico presenta unha plataforma menor. continental desenvolvida, que sitúa grandes masas de sedimento areoso na A costa das rías foi descrita por costa durante a transgresión, formando primeira vez polo xeógrafo alemán frechas litorais e complexos de illa- Ferdinand von Richthofen, en 1886, -barreira. Ó descende-lo nivel do mar, denominando así as costas con amplos estes depósitos progradaban cara ó entrantes mariños; e a tectónica foi continente. Testemuñas deste depósito establecida desde 1940 por Parga son praias e campos dunares como A Pondal e Torre Enciso. As rías son o Lanzada, Corrubedo, Carnota, actual- resultado da interacción de dous mente moi degradados pola erosión que Xeomorfoloxía litoral de Galicia 117

domina ó transporte litoral, e porque as Ó longo da costa galega obsérvase áreas fontes quedaron somerxidas e a existencia de rasas ou antigas plata- arrasadas pola propia transgresión. formas de abrasión que a tectónica ou os movemetos epiroxénicos elevaron As zonas internas das rías, quedando por enriba do nivel do mar. durante as fases regresivas mariñas Presentan estructuras e sedimentos pleistocenas, acugúlanse de abanos que mostran unha orixe mariña. Estas aluviais, as mareas retraballan todo rasas de abrasión mariña aparecen ó este volume de materiais e dan lugar a longo de toda a costa galega a dife- zonas pouco profundas, ateigadas na rentes alturas sobre o nivel do mar súa cabeceira de ría: ría de Vigo actual. As rasas galegas cantábricas (enseada de San Simón), zona interna (provincia de Lugo) aumentan a súa altura cara a Asturias (cen metros en da ría de Pontevedra (desembocadura cabo Peñas). En Arnao, dentro da ría do do río Lérez), ría de Arousa (desem- Eo, atópanse a trinta metros por riba bocadura do río Ulla) e ría de Muros do nivel do mar. Na costa atlántica (desembocadura do río Tambre). Aínda galega, a quince metros na ría de que as rías se orixinan pola inundación Muros, e na Ría de Arousa, concreta- dos vales fluviais polo mar, existen mente en Arnosa a tres metros. Estes estructuras como terrazas mariñas depósitos a diferentes alturas ó longo colgadas ou vales suspendidos que da costa galega poden orixinarse por supoñen un levantamento epiroxénico dous procesos: en primeiro lugar, continental. como consecuencia da combinación da glacioeustasia cuaternaria co ascenso 5.2. AS RASAS epiroxénico da costa galega desde o Terciario. Ou ben, como resultado do Esta costa rochosa galega movemento de distintos tramos de presenta importantes particularidades costa por xogo de bloques diferenciais. debido á ondada. Por unha parte, trazos de acumulación, formando Desde A Guarda ata Baiona ramplas de rochas esféricas redon- dominan fallas en dirección N-S que deadas (bolos), e por outra parte, trazos explican as diferentes cotas onde están de tipo rasa. As ramplas constitúen as rasas que acompañan este desnivel. depósitos antigos de períodos intergla- Na Galicia central, as fallas son NE-SO, ciares, indicando que o mar estaba a é dicir, perpendiculares á costa dando varios metros sobre o nivel actual. Os bloques elevados (horst): Barbanza, O depósitos de bolos danse en Vilanova Morrazo, Argallo-Galiñeiro; e bloques de Aldán, Muxía, Corrubedo, Baldaio, somerxidos (grabens): rías de Ponte- Cabo Home, Silleiro, A Guarda... vedra, Vigo, Muros e Arousa. As terrazas 118 Antonio Martínez Graña

mariñas atópanse polo tanto nos horst. pola acción das ondas. Xeomorfolo- O sector norte do litoral galego presenta xicamente, son áreas areosas que un levantamento que vén indicado pola proceden da erosión costeira mariña e alta pendente que presentan os seus ríos de achegas continentais, sobre todo á costa: Xallas, Tambre, Castro... A de- fluviais. Están definidas por un límite sembocadura do río Xallas é un exemplo superior e inferior da acción das ondas moi claro deste episodio de fracturación e que acostuma vir definido por unha en bloques dando horst e grabens. Este parte subaérea e outra subacuática. O río desemboca directamente ó océano límite superior é o nivel de inundación en forma de fervenza, cun salto de dos temporais non catastróficos, e o aproximadamente cincuenta metros, límite inferior correspóndese co límite debido a que o bloque sobre o que se inferior da acción das ondas. A instala (macizo granodiorítico do Pindo) morfoloxía dunha praia varía segundo constitúe un piar tectónico ou horst. as condicións enerxéticas definidas polas ondas, mareas, temporais e correntes de deriva. Fórmanse en 6. AMBIENTES SEDIMENTARIOS ambientes meso– e micromareais, sendo zonas con pendentes costeiras A recortada costa de Galicia baixas. A morfoloxía vai depender do facilita o desenvolvemento de medios tamaño ou granulometría dos sedi- sedimentarios moi diferentes. Na zona mentos, a cantidade ou taxa de achega interna das rías e nas frontes costeiras (a cal está controlada polos ríos), da desenvólvense diferentes ambientes deriva litoral e dos movementos eustá- sedimentarios dependendo do seu em- ticos do nivel do mar (ascenso- prazamento, grao de enerxía que -descenso). domine na dita área e do tipo de sedimentación que lles chega, Estas áreas de depósitos areosos exercendo a actividade biolóxica unha acción importante nalgúns ambientes constitúen unha zona de transición sedimentarios. entre o continente e o océano. Existen praias de cantos grosos, como no cabo 6.1. PRAIAS de Corrubedo onde presentan unha gradación de tamaños. As praias son o Son acumulacións de area que se resultado do equilibrio entre o océano, estenden ó longo da costa de mares e o continente e a atmosfera. Calquera lagos, de frontes deltaicas e de illas, variación nun destes parámetros caracterizadas por unha despropor- influiría no dito equilibrio e podería cionada relación entre o seu pequeno producirse a desaparición da praia. Ó largo e a súa gran lonxitude. Son ser un sistema de equilibrio, toda praia corpos areosos costeiros, formados presenta unhas zonas de achegas de Xeomorfoloxía litoral de Galicia 119

Rampla de bolos no Cabo Corrubedo. O tamaño e redondez dos cantos é considerable. A zonificación de liques que presentan estes “bolos”, indícanno-las zonas ata as que chegou o nivel mariño en épocas de tempestade. Existe unha selección de gran no tamaño dos bolos segundo o maior ou menor retraballamento da ondada e a natureza da rocha nai de onde proceden. Son depósitos mariños antigos, que nos indican a situación anterior da liña de costa no último episodio interglaciar sedimentos e zonas de perdas de de sedimentos son as que proceden da sedimentos. Á achega de sedimentos erosión dos materiais máis resistentes contribúen os ríos, ó transportaren da costa rochosa do litoral galego. areas no seo das súas augas e ó desem- bocaren no mar (xa sexa no interior das Tamén contribúen á acumu- rías ou nas frontes costeiras), prodú- lación de area os sedimentos antigos cese unha desaceleración da corrente da plataforma, o vento que trae partí- do río ó chocar coa masa de auga culas, materiais indíxenas (proce- estática do océano e todos estes dentes doutras zonas orixinariamente) materiais sedimentan. Posteriormente e as partículas que proceden dos distribúense e acumúlanse noutras fragmentos das partes duras da cuncha zonas polas mareas. A composición dos organismos vivos. Nos fondos destas areas vén marcada polos terreos mariños próximos á liña de costa polos que fluíu o río. Outras achegas viven gran cantidade de organismos 120 Antonio Martínez Graña

que presentan cuncha (bivalvos, lonxitude de onda (distancia gasterópodos...) e organismos que horizontal entre dúas cristas ou vales segregan partes duras (ourizos, algas de ondas consecutivas). Cando a calcarias...). Ó morreren estes orga- profundidade diminúe e o fondo está a nismos, os seus esqueletos vense unha distancia menor cá lonxitude de sometidos á ondada, fractúranse e onda da ondada, orixina na superficie entran a formar parte do material unha deformación da onda na vertical, dunha praia. A composición vai ser de levantándoa; pero a masa de auga carbonato cálcico, que sintetizan os tamén choca en profundidade co fondo organismos a partir da auga mariña. O polo que lle confire máis velocidade ó contido de restos orgánicos nas praias seu compoñente máis superficial. de zonas externas das rías acostuma Ámbolos dous procesos acaban ter máis natureza calcaria cás do provocando o esborrallamento e rotura interior, como ocorre na marxe sur da da onda dando lugar a remuíños que ría de Vigo: praia Cesantes (enseada removen o sedimento do fondo. San Simón), praia Area Longa (Teis), Samil, América (Panxón), con Desde o punto de vista dinámico aumento progresivo da porcentaxe da ondada, unha praia presenta unhas calcaria da primeira á última. zonas en superficie chamadas zona de rotura, de surf e de swash ou batida. A As praias poden situarse aca- primeira corresponde coa zona de roadas á terra firme e en continuidade sobreinclinación e rotura. A zona de física con ela ou separadas, dando surf ou de translación pode existir ou lugar, neste segundo caso, ás illas non, segundo a pendente da praia. As barreira, quedando entre elas e a terra mellores praias para os surfistas son as firme unha lagoa ou lagoon. Para que de pendentes máis suaves, pois desprá- non desaparezan precisan dunha zanse na crista da onda durante máis achega continua de sedimentos que tempo. E a zona de swash ou de batida proceden dos ríos ou do traslado de é onde a auga se transforma en láminas materiais ó longo da costa por deriva para subir pola pendente emerxida da litoral. Unha interrupción natural ou praia e baixa por gravidade. Nas praias artificial desta chegada de sedimentos establécense células de circulación produciría unha erosión das praias e litoral debidas ó fluxo de auga que vai un retroceso do litoral. cara á costa e ás correntes de resaca, que se afastan mar adentro. As No mar aberto, as partículas que correntes paralelas á costa desprazan transporta a auga nas ondas presentan os sedimentos por toda a fronte da unha traxectoria circular ata profun- praia. O perfil dunha praia no verán vai didades menores á metade da súa ser convexo cara a arriba con grandes Xeomorfoloxía litoral de Galicia 121

sistemas de barras areosas inter- cós das praias de area fina. Por isto, a mareais e bermas; no inverno, cóncava zona de translación é moi reducida cara arriba e sen bermas nin barras, o comunicándose a zona de rompente sedimento atópase acumulado no coa de batida. Despois da rotura de submareal. Se a praia presenta erosión cada ola, a auga produce un continuada no verán durante a movemento en sentido contrario (cara baixamar, o sistema de barras areosas ó mar) chamado resaca. intermareais non existe ou está pouco desenvolvido, o mesmo cá berma O tren da ondada, no litoral (“chanzo” que indica o límite ata onde galego, non acostuma a ser paralelo á habitualmente chegan as mareas en franxa costeira areosa, senón que épocas tranquilas). Se a praia está en presenta un certo ángulo, polo que o crecemento ocorre o contrario: no transporte de sedimentos do mar á verán hai bermas e barras areosas ben terra é oblicuo pero no retroceso cara ó desenvolvidas en baixamar, polo que mar estes materiais desprázanse se gaña area doutras zonas costeiras ou perpendiculares á costa, de tal xeito do mar. que os grans de area nunca volven á súa posición orixinal dando despra- As ondas móvense cara á zona de zamentos en zigzag. A este transporte, translación, onde as masas axitadas cun sentido en xeral paralelo á costa, pola auga van cara á terra arrastrando chámaselle deriva litoral e ten moita sedimentos. O que queda da onda importancia na formación das frechas atinxe a zona de batida da ondada, litorais areosas que poden ou non expandéndose pendente arriba da praia pechar esteiros e baías e xerar áreas de en forma de láminas e depositando o acumulación e erosión de sedimentos sedimento na zona onde se detén; en construccións portuarias. baixa pola pendente cara ó mar arrastrando sedimentos e volve chocar Unha praia pode dividirse en coa onda seguinte. A estes move- varias franxas paralelas á costa: zona de mentos chámaselles de derrame e offshore e shoreface, tamén chamada retroceso. O volume de sedimento zona sublitoral ou submareal. É a zona depositado polo derramo sempre é somerxida da praia, a que está máis maior có arrastrado polo retroceso arredada e profunda, permanecendo debido a que a masa de auga que volve sempre cuberta de auga. A zona de cara ó mar é menor cá inicial ó offshore é a que se achega máis a perderse por filtración. Segundo isto, plataforma interior no seu extremo as praias de fracción de area máis grosa inferior. No seu extremo superior o presentan máis pendente por seren límite desta zona establéceo a chamada máis permeables os seus sedimentos zona de transición de area-limo, ou ben 122 Antonio Martínez Graña

a zona onde está o nivel de base da submareal. No inverno transpórtase ondada durante o bo tempo. Este límite cara a zona intermareal, orixinando superior de offshore coincide co barras areosas paralelas á praia que inferior do shoreface, o límite superior debido ás mareas e á ondada conxun- do cal é o nivel do mar durante a tamente migran cara á terra quedando baixamar. En períodos de mal tempo nas partes máis altas desta zona. Estas ou tempestade o fondo remóvese dando barras areosas presentan un perfil capas areosas de grosor variable. Cando asimétrico (pendente suave cara ó mar e chega o bo tempo decántanse os inclinada cara á terra). materiais finos sobre estas capas areosas orixinadas nas tormentas e Por último, a zona de backshore posteriormente os organismos ou de trascosta: chámaselle tamén producen bioturbación, a cal nesta supramareal, de trascosta ou e zona de shoreface é moi alta aínda que espaldón de praia. É a zona emerxida. con menor variedade ca en áreas O seu límite inferior é o nivel medio profundas. da preamar e o superior é a zona ata onde chegan as ondas de tempestade A zona de foreshore, tamén en preamar. Esta zona queda exposta a chamada de batida ou intermareal, é a maior parte do ano. É plana cunha zona comprendida entre os límites de lixeira convexidade cara á terra. Únese marea alta e baixa. Esta zona está moi coa intermareal pola berma que é a influenciada pola acción das ondas. parte máis alta da praia. Como a amplitude da marea varía co ciclo lunar, esta zona presentará os As praias con achegas de area seus límites nos niveis medios de alta importantes presentan bermas moi e baixamar. Tómanse os valores inter- ben formadas, mentres que as praias medios porque estes límites varian o onde a area non abunda, non existen. mesmo cós seus límites. No caso da costa galega, o tempo entre unha En períodos de temporal poden desa- preamar e unha baixamar é de 6h 15 parecer. Segundo as praias, pode haber min polo que ó día esta zona queda unha ou varias bermas. O mar só dúas veces somerxida e dúas veces afecta a esta zona algunha vez por emerxida. Domina o proceso de batida movemento de derramo en preamares da ondada nesta zona cos movementos de mareas vivas. Durante os períodos de derramo, os cales van varrendo toda de bo tempo esta zona sofre deflación a zona intermareal coa subida e eólica polas brisas e os ventos diúrnos, baixada do mar. o que ocasiona o transporte activo da area cara ás dunas costeiras, o lagoon Durante o verán, o material ou ó mar, deixando neste sitio un deposítase na parte alta da zona depósito de lag: acumulación de Xeomorfoloxía litoral de Galicia 123

No litoral galego pódense distinguir niveis de turba; no caso da imaxe, o perfil formado pola erosión da bocana no cordón dunar, déixanos ve-los diferentes niveis de turba. Cada nivel corresponde cun período de tranquilidade, cando a vexetación era moi abundante. Indican unha maior continentalidade. Posteriormente, estas zonas vexetadas son invadidas polo ambiente dunar, próximo á fronte costeira, cubrindo a vexetación, fosilizándose en forma de turba. Esta secuencia é transgresiva, indicando que a liña de costa prograda cara ó interior do continente. Esta imaxe é durante a baixamar, pois en caso contrario, preamar, esta canle estaría totalmente colmatada de auga materiais: cantos, restos de esqueletos rochosos, próximos entre si. Son moi calcarios, minerais pesados que non abundantes no litoral galego, sobre todo puido levar consigo o axente de na marxe sur das rías. As praias transporte, neste caso o vento, dando normais, que presentan a forma típica lugar a ripples eólicos. O límite entre a de media lúa, reflectindo o padrón da praia e as dunas atópase na liña de refracción das ondas; por exemplo, costa. Este é o límite superior de Barra, A Lanzada, Corrubedo, Carnota, backshore mentres que o inferior está Baldaio... Segundo o perfil da praia, po- na berma, que é o límite ata onde den ser completas, con tódalas partes chega o nivel superior da preamar. ben definidas: Limens (ría de Vigo), Val- doviño, Insua (ría de Corme e Laxe). Ás As praias poden ser: praias de praias incompletas fáltanlles algunha bolso, formadas entre dous saíntes parte do seu perfil; a causa pode ser 124 Antonio Martínez Graña

antrópica (humana) por construcción de A formación das dunas, polo edificios, paseos marítimos, extrac- tanto, está moi unida á presencia do cións incontroladas; por exemplo: axente que as forma: o vento. A faixa Samil (ría de Vigo), Riazor (ría da costeira de Galicia é propicia para a Coruña), Esteiro (ría de Muros e Noia), formación de campos dunares. Na Sanxenxo (ría de Pontevedra). Segundo costa galega vanse dar edificios eólicos a pendente son tendidas, con pouca característicos, constituíndo placas pendente, en zonas protexidas dos eólicas ou dunas rampantes e dunas ventos dominantes: Barraña (Arousa), eco. Durante o inverno as ondas Testal (Muros), Patos (Vigo). E praias empurran a area cara ás partes máis con alta pendente, en zonas expostas, altas da praia e o vento impulsa estas hidrodinamicamente máis enerxéticas: areas terra adentro. Se o relevo no Camposancos (A Guarda), Area Brava backshore é suave, estas masas areosas (Hío). migran sen dificultade continente adentro ata que a area é fixada ou 6.2. CORDÓNS DUNARES detida por un obstáculo, que pode se-la vexetación. Nas frontes de costa No backshore da praia establécese galegas hai numerosos acantilados que adoito vexetación, a cal serve para acostuman ser zonas de altas acumula-la area que é transportada polo velocidades do vento; entón, cando o vento, desde a praia cara ó continente. fenómeno anterior se produce, o vento Este proceso continuado aumenta o impulsa a area montaña arriba ata tamaño da duna tanto en vertical coma acadar centos de metros sobre o nivel en superficie. A existencia destas dunas do mar. Daquela danse dous depósitos eólicas caracteriza praias que presentan característicos: as dunas eco que se unha boa achega de area. Fórmanse forman cando a masa de aire que leva cordóns dunares litorais de grandes no seu seo partículas areosas en dimensións separados por corredores suspensión choca contra o relevo interdunares. Estes depósitos defenden dunha montaña, prodúcese a a costa do mar. Mais, aínda así, en acumulación desa area amoreada de períodos de tempestade as ondas poden xeito individual na pendente. destruír parcialmente esta barreira e a Exemplos deste tipo de dunas danse na auga penetrar polos corredores ou Costa da Morte. canles, esparexéndose a area en forma de abanos. Son os chamados abanos de As dunas eco e as placas eólicas derramo ou washover fans. É un adoitan estar colonizadas pola vexe- proceso de migración da barreira cara ó tación; mesmo nos cortes realizados nas continente invadindo o lagoon progre- dunas pódese ve-lo desenvolvemento sivamente. dos solos. Isto implica que no ambiente Xeomorfoloxía litoral de Galicia 125

costeiro galego, con gran cantidade de 6.3. ESTEIROS precipitacións, se favorece a estabilidade do material eólico e tamén indica Os esteiros son zonas de encontro que eran formas non activas, estables, de dous corpos de auga, un de que só a poder de grandes tormentas procedencia fluvial e outro mariño, puido reactivar rompendo a cuberta que gradualmente se mesturan ou que vexetal estabilizadora e producindo na permanecen separados ata un certo superficie das dunas unhas depresións nivel polo contraste de densidades. Os hemicirculares chamadas sopridos ou sedimentos de distinta procedencia blow-out. son atrapados no esteiro e distribuídos en función da circulación da auga, se O ambiente de praia e dunas é ben as dunas e as praias son raras neste adverso para o crecemento da vexe- ambiente; as marismas desenvólvense tación, presentando mecanismos que con facilidade nas súas marxes. Os as fan adaptarse a diversos factores. esteiros galegos son moi abundantes Entre os factores que impiden a vida posto que na cabeceira de cada ría vexetal nas áreas litorais galegas están: existe un, ó estar asociado á cabeceira a mobilidade do solo, as plantas de cada ría un curso fluvial. Nas quedan soterradas ou ben as súas marxes da maioría dos esteiros galegos raíces quedan ó descuberto sen que a (Miño, Anllóns...) de tipo mesomareal, planta morra; a xericidade: zonas moi danse áreas de desenvolvemento de secas, moi porosas e con nivel freático chairas intermareais, que presentan moi profundo. Forman longos rizomas unha pendente suave, cubertas e capaces de chegar á capa freática, que expostas periodicamente ás mareas. atrapan e inmobilizan areas o mesmo Sen embargo, os esteiros tamén que captan a auga do orballo e das aparecen en entrantes costeiros, baías, precipitacións. Debido á escaseza de lagoas... auga hai gran distanciamento entre os individuos. Por outra parte, estes solos 6.3.1. ESTEIROS DE CABECEIRA DE RÍA teñen unha alta capacidade calorífica (as areas quéntanse moito en pouco Os sedimentos que imos tempo). Son polo tanto vexetacións encontrar na cabeceira dunha ría van xerófilas, pois viven en medios secos, e depender do réxime de auga que leve o halófilas pois medran só en medios río. Os ríos de caudal superficial teñen salinos, e distínguense pola presencia pouca capacidade de arrastre e poden nestes ambientes de exceso de sales, chegar a taponar e incomunica-las sobre todo cloruro sódico. A augas continentais e mariñas. Nos distribución de cada especie vexetal é cursos de auga abundantes dáse o función de todos estes parámetros. contrario. As rías galegas corresponden 126 Antonio Martínez Graña

a vales fluviais afundidos e asolagados áreas dominadas por procesos fluviais: polo mar, e constitúen unha ampla o fluxo continental domina sobre a boca de apertura ó mar con materiais acción mareal. Os materiais deposí- que pasan de tamaños máis grosos a tanse ó chocar coas masas de auga finos cara ó interior debido ó descenso salina e perder velocidade, formando de enerxía e capacidade de transporte amplas frontes de depósito. Áreas da masa de auga. dominadas por procesos mareais: o fluxo da marea domina sobre o fluvial Na cabeceira das rías, onde organizándose os materiais segundo a conflúen augas fluviais e mariñas, os enerxía do medio: os materiais finos materiais arrastrados deposítanse na parte interna, progradando sobre as formando unha barreira física que máis grosas depositadas por diante. obstaculiza ó mesmo tempo outros Áreas dominadas por procesos fluvio- materiais sedimentarios. Fórmanse así -mareais: procesos fluviais e mareais extensas chairas de lodos que quedan ó equilibrados durante a maior parte do descuberto na baixamar, e son ano. colonizadas por plantas adaptadas a estas condicións, formando as Os materiais que se depositan nas marismas. rías están sometidos a unha serie de factores: químicos (bioturbación), Estes esteiros de val fluvial hidrodinámicos (correntes acuosas), afundido e inundado, tamén chamados diferencias de densidade entre masas de tipo ría, presentan bocas abertas con de auga (fluivais e mariñas). Este deltas mareais (os deltas son progra- último factor orixina nos sedimentos dacións de materiais en forma de abano finos (que se transportan en sus- e que acostuman a estar somerxidos pensión) unha separación en láminas. excepto en períodos de baixamar cando O resultado queda selado nos depó- pode emerxe-la súa parte máis alta, e sitos sedimentarios en profundidade, poden ser fluviais ou mareais), neste diferenciando distintos sectores no caso son deltas subacuáticos de tipo sentido lonxitudinal da ría, polo que se mareal os que se presentan nestas rías, pode saber ata onde chegou a cun rango de marea homoxéneo. Este influencia mariña e/ou fluvial. tipo de esteiro presenta unha canle de entrada que permanece todo o tempo 6.3.2. ESTEIRO-BARREIRA aberta. Cando un sistema de praia e A intensidade á que están dunas asociadas encerra unha masa de sometidas estas áreas por procesos de auga de mar aberto fórmase o sistema mareas e descarga fluvial dan lugar a chamado de praia-barreira, pero a esa Xeomorfoloxía litoral de Galicia 127

lagoa chegan cursos de auga doce, areosas litorais, que poden forma-los orixinando un novo tipo de esteiro tómbolos ó se interromper estas chamado esteiro barreira. Dáse en frechas por unha illa ou illote próximo. costas superficiais con abundante Un exemplo deste fenómeno é a praia chegada de areas. A súa orixe está da Lanzada na ría de Arousa, onde a relacionada coa elevación do nivel do frecha litoral uniu terra firme co que mar e a súa enerxía. Pode ser por dúas foi a illa do Grove. A Illa de Arousa nun causas: a primeira, a través dos suce- tempo estaba formando un rosario de sivos pasos de inundación durante o pequenas illas que actualmente a aumento do nivel mariño, ou ben pola dinámica mariña uniu mediante grande acumulación por exceso de frechas areosas orixinando unha achegas das barras areosas somerxidas, secuencia de tómbolos. A transgresión situadas en posición paralela á costa. converteu as dunas litorais en barreiras ó inundarse a parte traseira deses No litoral galego hai moitas cordóns dunares, dando lugar a lagoas acumulacións areosas emerxentes por costeiras. riba do nivel do mar, acaroadas ós relevos rochosos dos extremos de O masivo depósito de areas pola pequenas baías ou entrantes de costa. ondada pode superar en altura o nivel Ás veces poden cerrar baías comple- do mar dando barreiras e dunas con tamente ou só parcialmente. As vexetación. Estas morfoloxías danse no barreiras típicas están conectadas polos litoral de Galicia, sobre todo nas zonas seus dous extremos, mentres que cando internas das rías, posto que presentan están unicamente por un só chámanse unha escasa achega fluvial, pero nas frechas litorais. Son importantes en frontes de costa danse barreiras de boca Galicia, pois pechan esteiros e dan de baía como a lagoa de Xuño, Louro, lugar a lagoas costeiras que manteñen Corrubedo, Baldaio... En xeral os unha alta productividade na zona esteiros barreira fórmanse en costeira ó seren áreas idóneas para gran depresións menos profundas cós número de especies mariñas. Estes esteiros. Frecuentemente aparecen en sistemas de praia-barreira orixínanse e entrantes ou baías que teñen lugar nas desenvólvense de xeito distinto marxes da costa dunha ría. Na medida segundo as achegas areosas existentes en que se enchen nun proceso paralelo no litoral, a enerxía da masa de auga á elevación do nivel mariño, perden a oceánica e as variacións eustáticas do irregularidade os bordos da cunca. Ó nivel do mar. presentar tamaños máis pequenos, o recheo é máis rápido. O estado final Existen barreiras cun crecemento está formado por marismas e canles que foi lateral, dando lugar a frechas mareais. 128 Antonio Martínez Graña

6.3.3. LAGOAS COSTEIRAS ecosistema con presencia de grandes cantidades de organismos tanto As lagoas costeiras salinas vexetais coma animais debido á gran fórmanse en pequenas cuncas productividade, ó actuar como costeiras que presentan moitos pare- trampas nutridas nas que os elementos cidos cos esteiros barreira. As achegas nutritivos axiña son reciclados pola fluviais son moi escasas, polo que case actividade dos organismos. sempre a barreira areosa é continua e a súa construcción débese á acumu- 6.3.4. CHAIRAS INTERMAREAIS lación de sedimentos procedentes da deriva litoral paralela á costa. Esta Zonas de sedimentación lama- barreira areosa pode chegar a corta-la centa cunha pendente moi pequena, comunicación da lagoa co mar de xeito atravesada con canles meandriformes. total (Xuño, Traba, Doniños), inter- O axente dinámico é o nivel do mar, é mitente (Louro, Vixán) ou comuni- dicir, as preamares (chaira totalmente cación continua (Corrubedo, Valdo- cuberta) e baixamares (chaira total- viño, Baldaio, Carnota, Caldebarcos). mente exposta). Os tamaños maiores A comunicación, se existe, dáse pola de sedimento areoso atópanse no leito bocana ou corredor de xeito moi da canle, ó concentrárense nestas intermitente. As plantas máis salinas zonas o fluxo e refluxo mareal. En substitúense por especies máis tole- Galicia están na cabeceira das rías, rantes a augas doces, desenvolvéndose como a enseada de San Simón e a zona extensas brañas de xuncos, e os interna da ría de Muros. sedimentos son substituídos por lodos ricos en materias orgánicas debidos a augas doces.

Os sedimentos distribúense distinguindo varias zonas: zona fluvial BIBLIOGRAFÍA DE CONSULTA con sedimentación detrítica debido á diminución da pendente e da velo- Boilot, G e J. Malod, “The north and north-west spanish continental margin: a review”, Rev. Soc. cidade da auga; na zona de esteiro Geol. España,1, (3-4), 1988, 295-316. predominan areas finas e lamas; na zona da desembocadura atópanse Boon, J. D. e R. J. Byrne, “On basin hypsometry and bancos de area e bioclastos das the morphodynamic response os coastal inlet correntes de deriva litoral. Por último, system”, Mar. Geol. 40, 1981, 27-48. na zona exterior da desembocadura deposítanse no mar sedimentos finos. Cristino, D., “Playas e islas barrera-lagoon”, CSIC Col. Todos estes factores crean un Nuevas Tendencias, Vol. I., 1989, 349-395. Xeomorfoloxía litoral de Galicia 129

Martínez Graña, A., “Xeología e formación do litoral —— “Itinerarios Geológicos por ecosistemas de galego”, Consellería de Pesca, Acuicultura e marismas. La Coruña”, Consellería de Pesca, Marisqueo, Xunta de Galicia, 36 pp., 1993. Acuicultura e Marisqueo, Xunta de Galicia, 346 pp., 1992. —— “Formación e dinámica das rías galegas”, Consellería de Pesca, Acuicultura e Marisqueo, Roy, P. S., C. Peat, “Bathymery and botton sediments Xunta de Galicia, 76 pp., 1993. of Tuross stuary and Coila Lake”, Rev. Geol. Surv., N.S.W.,18, 1976, 103-134. Martínez Graña, A., J. Yepes Temiño, “Primeros resultados para una caracterización Vilas, F., “Estuarios y llanuras intermareales”, CSIC, geomorfológica del complejo estuario-barrera de Col. Nuevas Tendencias, Vol.I, 451-493, 1989. Carnota (Galicia)”, Estudios Geográficos, Tomo LV, nº 216, xullo-setembro 1994, 441-453.

131

¿QUE É A TRANSFERENCIA LINGÜÍSTICA?

Mª Rosa Alonso Alonso Universidade de Santiago de Compostela

1. INTRODUCCIÓN lingua materna (L1) directamente á segunda lingua (L2) cando non coñece A transferencia lingüística as estructuras apropiadas na lingua de constitúe unha das cuestións que destino. esperta maior interese na literatura sobre Didáctica de Linguas; non en 2. Sobreextensión dunha ana- van é unha das causas polas que máis loxía: A área do vocabulario é a máis erros se cometen no proceso de apren- afectada por este tipo de interferencia; dizaxe da segunda lingua. De feito, un o aprendiz traduce á segunda lingua estudio que realicei con vinteoito unha palabra da súa lingua materna. estudiantes galegos que aprendían 3. Substitución: Este tipo de inglés como segunda lingua nun Insti- interferencia atópase cando o estu- tuto de Bacharelato ó sur da comu- diante non coñece un termo na L2 e 1 nidade autónoma deu como resultado escribe directamente o termo corres- que unha porcentaxe elevada dos erros pondente na súa lingua materna. cometidos na segunda lingua se debían á interferencia da lingua materna. 4. Erros interlingüísticos/intra- lingüísticos: Estes erros prodúcense Os erros que se producen debido cando na lingua materna só existe un á transferencia lingüística afectan a termo, mentres que na segunda lingua tódolos niveis da lingua, encadrándose existen dous para o mesmo concepto. xeralmente en catro tipos que Lott definiu en 1983: Considerando a importancia deste fenómeno lingüístico, este artigo ten o 1. Transferencia de estructura: O propósito de adentrarse na natureza da estudiante transfire as estructuras da transferencia, nun intento de explorar

1Este estudio atópase en prensa na Revista Alicantina de Estudios Ingleses.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 132 Mª Rosa Alonso Alonso

2. O TERMO “TRANSFERENCIA”

Os termos “transferencia” e “interferencia” asócianse tradicionalmente a correntes conductistas que consideran que o coñecemente previo da primeira lingua (L1) inflúe na segunda lingua (L2). Se o resultado obtido é negativo fálase de interferencia; se polo contrario esta influencia ten un resultado positivo, denomínase transferencia.

Kellerman (1984) propón un novo termo afastado das teorías conductistas que el denomina “influencia a través das linguas” (cross-linguistic influence), xa que, segundo este autor, esta nova denominación serviría para cubrir un bo número de procesos non especificados. Pola súa parte, Odlin (1989) prefire usa-lo termo “transferencia”, se ben baléirao das conno- tacións que tiña no conductismo.

Posteriormente, Ellis (1994) manifesta que tanto o termo “interferencia” coma “transferencia” non son Coas linguas está a sucede-lo mesmo que ocorre na axeitados xa que están relacionados co construcción: as estructuras que se deben usar dependen conductismo. Este autor non está de dos materiais que vaian ser empregados. Neufert. Arte de Proyectar en Arquitectura acordo con esta denominación porque non se trata soamente da influencia da en qué consiste. Con esta intención lingua materna posto que outras centrei o meu estudio nos seguintes “segundas” linguas que o aprendiz aspectos: a revisión dos diferentes coñece tamén poden transferirse. Sen intentos de atopa-lo termo axeitado para embargo, Ellis recoñece que o termo designar esta cuestión, a complexidade aínda persiste se ben se utiliza sen ter da súa definición e os diferentes tipos de en conta as súas connotacións conduc- transferencia que se poden dar. tistas. ¿Que é a transferencia lingüística? 133

Pedra de Rosetta. Esta estela exipcia, feita en homenaxe a Tolomeo V é atopada no ano 1795 no delta do Nilo; mostra o mesmo texto en caracteres xeroglíficos e demóticos seguidos da súa transcrición en grego. Pódese comparar nela a estructura de cada lingua 134 Mª Rosa Alonso Alonso

3. DEFINICIÓN senón tamén outras linguas que o aprendiz poida coñecer: A lingüística contrastiva esta- blecía unha comparación entre a L1 e a Transfer is the influence resulting from the similarities and differences between the L2; nese marco, a transferencia consistía target language and any other language that no proceso que seguían os aprendices has been previously ( and perhaps imperfectly) cando estudiaban a L2. Lado, un dos acquired (1989:27). principais representantes desta corrente, define a transferencia como: No ano 1992 Gass e Selinker resumiron de forma axeitada as dife- Those instances of deviation from the rentes definicións do termo. Segundo norms of either language which occur in the estes autores, a transferencia lingüís- speech of bilinguals as a result of their functionality with more than one language, tica na meirande parte dos casos é ie. as a result of languages in contact definida como o uso da lingua materna (1957:99). na adquisición da segunda lingua, independentemente dos factores que Nos estudios de Dulay et al. os diferentes autores incluísen. (1982) considérase que a transferencia tense definido referíndose a aspectos psicolóxicos e sociolingüísticos, dis- 4. TIPOS DE TRANSFERENCIA tinción que a lingüística contrastiva non deixaba moi clara. A influencia da L1 na L2 tense tratado desde diferentes puntos de Uns anos despois, Selinker (1984) vista, que parten de supostos teóricos manifesta que o termo debe definirse diferentes. Pódense resumir en tres con moita cautela e que debería cubrir tipos principais. unha serie de comportamentos, procesos e restriccións relacionados 1. Transferencia positiva e cun coñecemento lingüístico previo: negativa:

a cover term for a whole class of behaviours, Esta clasificación está baseada no processes and constraints that have to do with producto, é dicir, os efectos que a L1 the use of prior linguistic knowledge, produce na L2. especially native-language knowledge, in interacting with input from the target language (1984:334). A raíz da distinción atópase na psicoloxía conductista. A transferencia Odlin (1989) propón unha nova positiva asóciase ó efecto facilitador da definición deste termo, fuxindo da L1 mentres que a transferencia nega- tradición da análise contrastiva que tiva, tamén chamada interferencia, ten en conta non só a lingua materna produce erros na L2. ¿Que é a transferencia lingüística? 135

2. Proceso de aprendizaxe vs. cuberta. A diferencia entre estes dous ti- proceso de producción: pos depende da percepción do aprendiz. Na transferencia cuberta o aprendiz non Autores como Kohn (1986) dis- percibe a similitude a través das linguas, tinguen dous aspectos na transfe- ten baleiros no seu coñecemento, non rencia: un proceso de aprendizaxe e un relaciona os coñecementos entre a L1 e proceso de producción, xa que a a L2 xa que carece dun marco de influencia da L1 se basea en procesos. referencia común. Sen embargo, na Desde esta perspectiva o producto transferencia manifesta o aprendiz final non é o máis importante, como percibe a similitude entre as linguas. ocorría na distinción anterior, posto, Pola súa vez, este tipo de transferencia que a transferencia se ve como un divídese en dous: transferencia e proceso de producción. préstamo. A primeira implica que o aprendiz percibe a similitude de 3. Transferencia manifesta vs. estructura entre as dúas linguas, e cando transferencia cuberta: non coñece unha estructura recorre á da súa L1. O préstamo está relacionado con Ringbom (1987) considera a trans- cuestións léxicas, implica unha ferencia tanto ó nivel de producción percepción da similitude entre formas coma de comprensión. No primeiro léxicas. De forma gráfica, obtémo-la distingue dous tipos: manifesta e seguinte representación:

Transferencia de comprensión

Transferencia

Transferencia manifesta

Préstamo

Transferencia de producción

Transferencia cuberta 136 Mª Rosa Alonso Alonso

Na cultura occidental a Torre de Babel é quizais o símbolo máis característico dos conflictos entre as diferentes linguas. BRUEGUEL. La Torre de Babel 4. Transferencia de préstamo vs. xeralmente no nivel léxico, a segunda Transferencia de substrato: tende a mostrarse na pronunciación.

Odlin (1989) establece unha 5. CONCLUSIÓN diferencia na maneira na que a L1 afecta á L2 segundo a dirección da Os diferentes termos que os transferencia. A transferencia de autores propoñen para designar este préstamo corresponde á influencia da fenómeno lingüístico mostran o L2 na L1, mentres que a transferencia interese polo seu estudio, se ben non de substrato corresponde á influencia parece haber un acordo sobre o termo da L1 na L2. A primeira comeza máis axeitado para denominalo. ¿Que é a transferencia lingüística? 137

Polo que respecta á definición, as 6. BIBLIOGRAFÍA correntes conductistas defíneno ba- seándose no coñecemento previa- Davies, A., R. Criper, e A. P. R Howatt, (eds.), mente adquirido. En oposición a esta Interlanguage: Proceedings of the Seminar in visión, outros autores intentan des- Honour of Pit Corder, Edinburgh, Edinburgh University Press, 1984. prove-lo termo das súas connotacións conductistas, considerando a transferencia como un proceso e tendo en Dulay, H., M. Burt, e S. Krashen, Language two. New York, Oxford University Press, 1982. conta outros factores lingüísticos.

Ellis, R., The Study of Second Language Acquisition, Por outra banda, distínguense Oxford, Oxford University Press, 1994. catro tipos principais de transferencia baseados en catro puntos de vista Gass, S. e L. Selinker, (eds.), Language Transfer in diferentes. O primeiro céntrase no Language Learning, Rowley, Mass.: Newbury producto que se consegue, sexa este House, 1983. positivo ou negativo. O segundo ocúpase do proceso; en oposición ó —— Language Transfer in Language Learning. anterior, non lle dá tanta importancia Rowley, Mass.: Newbury House. 1992. ó producto. O terceiro achegamento concéntrase no proceso de producción Kellerman, E., “Now you see it, now you don´t”, en e está baseado na percepción que o Gass, S., e L. Selinker, (eds.), 1983, 112-134. aprendiz ten da similitude entre linguas. O último distingue entre Kellerman, E. e M. Sharwood-Smith, (eds.), transferencia de préstamo e de Crosslinguistic Influence in Second Language substrato, polo que se fixa na dirección Acquisition, Language Teaching Methodology da transferencia. Series, Oxford, Pergamon Press, 1986.

Como se pode observar, se ben Kohn, K. “The Analysis of Transfer”, en Kellerman, E. existe desacordo tanto na designación e M. Sharwood-Smith, (eds.), 1986, 312-324. do termo coma na súa definición e tipoloxía, podemos non obstante Lado, R., Linguistics Across Cultures, Ann Arbor, concluír que tódolos autores, máis alá Michigan, University of Michigan Press,1957. das súas diferencias, a relacionan co coñecemento previo doutras linguas e Lott, D., “Analysing and Counteracting Interference coinciden tamén na importancia da Errors”, ELT Journal, Vol.37/3, 1983, 256-262. transferencia lingüística no proceso de aprendizaxe da segunda lingua. Odlin, T., Language Transfer, Cambridge, Cambridge University Press, 1989. 138 Mª Rosa Alonso Alonso

Ringbom, H., The Role of the First Language in Selinker, L. “The Current State of Interlanguage Foreign Language Learning, Clevedon: Multi- Studies: an Attempted Critical Summary” en lingual Matters, 1987. Davies et al. (eds.), 1984, 332-43. 139

FREI MARTÍN SARMIENTO Unha aproximación ó grande ilustrado galego

Eduardo Pardo de Guevara y Valdés Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento (CSIC)

Mentres o gran Feijóo combatía onde salvo contadas e breves ausencias prexuízos, supersticións e milagrerías, permanecería xa o resto dos seus días. á súa sombra –aínda que lucindo indu- bidablemente con luz propia– come- E, certamente, a maior parte da zaba a adquirir singular relevo quen vida intelectual de Sarmiento desen- tería de se-lo seu máis perfecto comple- volverase entre as catro paredes da súa mento e o seu máis firme e sólido ampla se ben modesta cela madrileña. defensor. É frei Martín Sarmiento, un Un lugar de traballo onde reuniría monxe da súa mesma orde, de carácter unha selecta e ben nutrida biblioteca retraído, sen dúbida un tanto brusco e, –de máis de sete mil volumes– que por veces, case descortés. chegaría a ser famosa. E xunta deles, catro mesas, dous escritorios, unha Aínda que nado –como el mesmo ducia de cadeiras e toda unha ampla e deixou escrito– en Vilafranca do moi variada colección de obxectos Bierzo, por sangue e sobre todo por curiosos da que nos deixou exacta e vocación, case por paixón, sempre se expresiva relación: un gran número de sentiu neta e profundamente galego. E cacharros con plantas para as súas non podía ser doutro xeito; desde os experiencias de botánica, corenta e catro meses e ata xa ben cumpridos os dous frascos de cristal, un telescopio quince anos residira coa súa familia en inglés de reflexión, un reloxo de luz, Pontevedra, estudiando cos benedic- un astrolabio de bronce, unha pesa tinos de Lérez. Profesaría logo en San para ouro, unha balanza, un micros- Martín (Madrid), desde onde se trasla- copio de oito lentes, un corno de rino- daría ó Colexio navarro de Irache e ceronte, etc. máis tarde, sucesivamente, a San Vicente de Salamanca, Eslonza, Celo- Neste ambiente recollido, e sen a rio e San Vicente de Oviedo. En 1725 penas se mover, o Padre Sarmiento retornaría ó citado de San Martín, entregouse sen pausa ningunha,

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 140 Eduardo Pardo de Guevara y Valdés

incansablemente, a unha vida de sinxeleza, e tamén da súa xenerosidade estudio e traballo en verdade intelectual, da súa agudeza de enxeño, extraordinaria. Lembremos, con da súa amena conversa... Feijóo, por respecto ó número incontable das súas exemplo, axustándose sen dúbida á obras e escritos, que abranguen as realidade, escribiría del que “es tan materias máis diversas e complexas, o enemigo de que le aplaudan que huye que el mesmo deixou reflectido nun de que le conozcan...” E o certo é, dos seus manuscritos: “si a los 2.600 precisamente, que Sarmiento, pretex- que relaciono se agregan los pliegos tando que así habería de ser máis sueltos que he escrito y firmado, racional, viviu sempre na soidade da subirán a 3.000 pliegos o a seis resmas súa cela e sen facer maior aprecio, quer de papel”. E digamos, xa con respecto porque os rexeitara expresamente, quer ás súas lecturas, o que el mesmo porque non ían co seu temperamento, manifestaría moi pouco antes da súa de cantos títulos, cargos ou honras se morte, ocorrida o 7 de decembro de lle ofreceron. 1772: que desde había máis de corenta anos viña lendo vintecatro libros de O illamento e ata a aspereza mes- asuntos diferentes cada día. ma de Sarmiento, que Marañón valorou como propia dun psicópata depresivo, poderían ter sen embargo PERFIL HUMANO DO SABIO xustificación de máis. En todo caso, Frei Martín era –segundo o seu teñen moito máis de formais, de propio autorretrato– un home de esta- aparentes case, pois sabemos moi ben tura mediana, corpo groso, peito ancho, que á súa cela concorrían asiduamente brazos curtos e mans carnosas. A tal –en particular ás mañás dos descrición cabería engadi-lo seu domingos– un gran número de amigos carácter retraído e se cadra un tanto e selectos eruditos. E eles serán os estraño, sobre o cal corrían multitude maiores defensores da súa persoa e, de comentarios. Deles se fixo eco el tamén, os mellores propagandistas do mesmo ó escribir, en tono burlón, que seu saber. Dun destes interlocutores, o “soy en boca de todos, con distribución embaixador de Venecia, Justiniani, acomodada, un hombre ridículo, duro, coñecemos unha declaración ben ilus- adusto, terco, hipocondríaco, insufrible, trativa con motivo da súa despedida: seco, desabrido, incomunicable, testa- “que solamente llevaba el sentimiento rudo, huraño, incivil, inurbano, descor- de verse privado del P. Sarmiento, cuya tés, inmanejable, voluntarioso...” ciencia no había encontrado en corte alguna, y no satisfecho con este elogio, Pero, fronte a isto, hai testemuños volvió algunos pasos atrás, obligado de de sobra que falan da súa humildade e su amor, a besar la puerta de su celda.” Frei Martín Sarmiento. Unha aproximación ó grande ilustrado galego 141

Biblioteca Real, do Xardín Botánico, do Gabinete de Historia Natural, etc.

Sorprende moito, pois, que o noso Sarmiento non aspirara a maior celebridade da que gozaba, que non tentara acrecentala ou simplemente acreditala con publicacións impresas. Esta actitude é, sen dúbida, unha manifestación máis do seu carácter humilde e retraído, como o foi, en boa medida tamén, o pertinaz ineditismo que ó propio tempo impuxo ós seus escritos, pois non publicaría practicamente nada, pouco máis que os dous célebres volumes da súa Demostración crítico-apologética del Theatro Crítico do seu mestre e amigo Feijóo.

Todo semella indicar que, logo desta primeira e única concorrencia, Sarmiento convenceuse da esterilidade das polémicas xurdidas arredor da obra do mestre de Oviedo, o que o determi- Sistema de adornos para o Palacio Real. Real Academia de Bellas Artes de San Fernando. Madrid nará a non publicar desde aquela ningún escrito máis. A xustificación do seu A sabedoría de Sarmiento, que xa comportamento, debida á insistencia era popular, faríase lendaria axiña. De dos amigos e literatos, está abondo aí que a súa opinión fora recoñecida e razoada no seu célebre El Porque Sí y El solicitada por tódolos grandes perso- Porque No del Padre Sarmiento, texto naxes da súa época, incluídos o propio que –coma os máis escritos seus– non monarca español –que o nomearía o tiña máis público que aquel selecto seu Consultor Privado– e a maior grupo de amigos que o visitaban na súa parte dos ministros e conselleiros cela, ós cales mesmo lles permitía reais. As consultas eran frecuentes e gustoso que fixesen copia deles. versaban sobre os asuntos máis variados: os camiños reais, a contri- Escribiuse, e é posible que haxa bución única, os adornos do Pazo Real, moito de certo nisto, que a actitude de a descrición de España, a formación da Sarmiento se xustifica tamén na súa 142 Eduardo Pardo de Guevara y Valdés

demostrada humildade ante Feijóo, de empezara a escribir sobre a forma de quen se confesaba amigo, discípulo e facelo, propoñendo un completísimo colaborador; ou tamén, no temor a que a cuestionario de 150 preguntas co súa inquietude e as súas propias obxecto de formar unha descrición audacias puidesen prexudica-la fama e completa do estado cosmográfico, popularidade do gran gallego. Pero, máis físico, ético, económico, político e alá de todo isto, resulta difícil dar razóns histórico de España. Abandonou o convincentes que expliquen o estraño empeño, pois cinguíase estrictamente a comportamento de quen foi cualificado criterios administrativos e tributarios repetidamente como “la más robusta de extremada inmediatez, esquecendo personalidad del siglo XVIII español”. canto el considerara de interese para o futuro. Só máis tarde, cando comezaron a coñecerse os resultados do Catastro, ARBITRISMO E REFORMISMO se queixaría repetida e amargamente da súa inutilidade e elevado custo. E En todo caso, a súa teima de non lamentaría, con respecto a Galicia publicar non chegou de ningunha particularmente, a “nube de orugas y maneira a illalo do seu contorno vital, langostas” –refírese ós seus autores, ós nin moito menos a convertelo nun cales gustáballe chamarlles catas- mero espectador pasivo ou nun simple treros– que con magníficos soldos coleccionista de ideas. O Padre Sar- caeron sobre ela para saqueala. miento é, por riba de todo, un arbi- trista –ou mellor habería que dicir un reformista– que denuncia os culpables DA PEDAGOXÍA Á HISTORIA da prostración de España e, máis aínda, da que observa en Galicia. E, de certo, Pero o asunto do Catastro non é tódolos seus escritos, no seu varia- máis que un exemplo entre moitos dísimo conxunto, son testemuños posibles. En realidade, a inxente obra indiscutibles tanto do seu continuado de Sarmiento encerra aínda –como xa labor de estudio e investigación coma apuntou Sánchez Cantón– todo tipo de da súa constante preocupación de adiviñacións abraiantes, indicios xe- sociólogo reformador do presente. niais, análises de finura extremada e noticias recónditas. Un caso ben significativo é o suscitado polo célebre Catastro do Mar- E xunto a tales tesouros, multi- qués de la Ensenada, ó que prestou tude de atinadas propostas e de audaces grande atención, dedicándolle un bo proxectos. Sarmiento é, por exemplo, número de pregos. Mesmo antes de que un dos máis grandes representantes da aquel fora só un proxecto, Sarmiento xa pedagoxía española da Ilustración. Frei Martín Sarmiento. Unha aproximación ó grande ilustrado galego 143

Tiña, con respecto á instrucción Na liña que inaugura Nicolás primaria, ideas claras e de gran Antonio e que continuarían Gregorio novidade para a súa época; entre elas, o Mayáns e, xa moito despois, Godoy valor substancial da percepción visual, Alcántara, Sarmiento arremete contra o dereito a satisface-la curiosidade dos os “falsos cronicones”. Parecíalle into- nenos sen mentiras nin evasivas, ou a lerable que se manexaran feitos inutilidade e os propios prexuízos do incertos ou falseados ó servicio de saber xurdido do que el chama “estudio calquera causa. Respecto disto anotaría de memoria y a la letra”. que “el defecto de un estado no está en tener vicios, sino en no castigarlos”; ou E non menos claras e innovadoras o que vén sendo o mesmo “que no está eran, así mesmo, as súas ideas e en que haya impostores y falsarios, sino propostas no tocante ó ensino secun- en que no se refrenen y castiguen”. dario ou medio. Por exemplo, as súas recomendacións para a creación de A súa xenreira estaba ben xusti- bibliotecas públicas nas poboacións ficada. Procedía de bastante tempo medianas, ou para a fundación dun atrás, cando na súa época de Salaman- xénero de Colegios o Seminarios nos ca –polo 1715– lera o Beroso de Annio que se aproveitasen, en beneficio pú- de Viterbo. E, máis aínda, cando en blico, as habelencias dos mozos nas Pontevedra, dez anos despois, fixera artes mecánicas. outro tanto coa crónica fabulosa de Don Rodrigo, de Miguel de Luna. Filgueira Valverde, que estudiou como poucos o Sistema de la Historia Como galego, ademais, anoxábao do Padre Sarmiento, entende que este tremendamente a falsa Historia de San debe ser considerado xustamente como Servando, que intuía era obra de un dos primeiros historiadores moder- Fernández Boán, quen con tales “pa- nos. Na súa opinión, unha das claves da vida intelectual de frei Martín non trañas y desatinos genealógicos” quixo está tanto no seu particular interese “engarzar su familia con las familias polos temas económicos e sociais, más nobles de Galicia”. Igual irritación como na busca no pasado da raíz dos lle producía a Viaje de Ambrosio de problemas que se someten á súa consi- Morales, dado a coñecer por Flórez en deración. De aí que a súa mirada cara ó 1765, pois achábao “superficial y pasado non sexa, precisamente, nin a ligero” como froito dos “solos seis do cego apoloxista de antigas glorias, meses que anduvo por Galicia”. nin a do erudito coleccionador de datos, senón a de quen busca prece- Polo mesmo, tampouco se dentes que sinalen os riscos e as salvaron da súa severa crítica quen venturas das solucións propostas. foron os primeiros en ostenta-lo 144 Eduardo Pardo de Guevara y Valdés

codiciado título de Cronista del Reino colaborou na catalogación dos manus- de Galicia. De Gándara, o primeiro critos orientais da Real Biblioteca do deles, bastoulle con dicir que “escribió Escorial. De todo isto deixou abon- mucho, pero creyó demasiado”. Do dosas noticias, así como exactísimos seu sucesor, Huerta y Vega, diría moito extractos e valiosos comentarios sobre máis: que descoñecía a lingua galega, a infinidade de documentos e códices que ignoraba a xeografía e, en resumo, que estudiou. que nos seus célebres Anales del reino de Galicia dera crédito ós falsos croni- cóns que sen embargo dicía detestar. AS VIAXES POR GALICIA

E desde tal convencemento, Pero Sarmiento era tamén, sentía unha radical animadversión ademais dun apaixonado estudioso e polas fantasías e falsidades xenealó- investigador, un grande amigo do xicas. Nunca deixou de recoñecer, sen traballo de campo. Estoutra vertente embargo, canta era a utilidade do saber da súa actividade científica foi, en xenealóxico para o historiador. Dan realidade, o seu mellor pretexto –a boa proba disto a súa correspondencia única causa– para abandona-lo seu con Franckenau e a súa amizade con retiro e entregarse a Galicia, que foi a Salazar y Castro, “insigne genealogista súa máis entrañable preocupación. a quien conocí mucho”. E, así mesmo, Deste xeito, o que en Feijóo foi os seus propios apuntamentos sobre os esquecemento e en Cernadas –o cura Figueroa ou os Maldonado, ou aque- de Fruime– mera poesía, en Sarmiento loutros nos que recomenda que se traduciuse en afán erudito con timbres aproveite o rico patrimonio docu- acusadísimos de orientación. E ben mental galego para reconstruí-las liñas pode dicirse, se lembrámo-la refe- de moitas liñaxes históricas. rencia de Feijóo, que o discípulo vai aplicar a Galicia as regras de ilumina- Outras moitas materias do ción cultural que o mestre estendía a ámbito humanístico foron tratadas toda España. tamén por Sarmiento. Con grande autoridade, por exemplo, introduciuse No retiro da súa cela de San no estudio das fontes históricas e da Martín, frei Martín soñara unha e arquivística en xeral, anticipándose a outra vez con imaxinarias camiñadas Terreros e mesmo a Nasarre no intento por diversos lugares de Galicia; nalgún de abranguer de forma sistemática a momento, incluso, ideara o modo de evolución completa da escritura espa- pasear por toda ela sen pasar dúas ñola; percorreu os arquivos de Asturias veces polo mesmo lugar. Sen embargo, e Galicia, da Rioxa e de Toledo, e só a visitaría en tres ocasións e non Frei Martín Sarmiento. Unha aproximación ó grande ilustrado galego 145

durante moito tempo, certamente. En polas quince rías galegas, chegando ata total foron só dous anos e medio: catro San Andrés de Teixido e o Cabo Prior. meses cando contaba trinta anos de No camiño de regreso a Madrid idade, oito cando cumpría os deterase nos arquivos de Celanova, cincuenta, e un ano e medio cando xa Santa Comba de Bande, San Pedro de era sesaxenario. Rocas e, por último, Sobrado de Trives.

O seu primeiro periplo por terras Nos Diarios destas viaxes e de Galicia lévao a cabo no verán de noutros cadernos de campo, Sarmiento 1725, aproveitando a viaxe de regreso a foi anotando os nomes dos lugares que Madrid trala súa estancia en Asturias. atravesaba, así como cantas inscricións Sabemos del polas abundantes noticias atopaba no seu camiño. Apuntaba, que están esparexidas nos seus tamén, os nomes galegos e latinos das escritos. Así, por exemplo, que entrou plantas que observaba e identificaba, e, por Ribadeo, continuando por Mondo- así mesmo, os dos peixes, cunchas e ñedo, Betanzos, A Coruña, Santiago e, mariscos, os das aves e animais. E xunto finalmente, Pontevedra, onde perma- a todo isto, naturalmente, as voces necería a maior parte do tempo; o galegas vulgares que escoitaba en regreso, desde Tui, realizouno por Pontevedra e noutros lugares de Galicia. Ourense. Por iso, desde o punto de vista do seu interese científico, os percorridos por Vinte anos máis tarde, en 1745, Galicia tiveron unha grande impor- realiza o seu segundo periplo aprovei- tancia. A partir deles, e en particular dos tando unha viaxe a Valladolid, onde dous últimos, pode dicirse que collerían debía asistir ó Capítulo Xeral da Orde. corpo algunhas das súas preocupacións Desde esta cidade pasa –como el anteriores; por exemplo, o seu interese mesmo di– a “divertirse a Galicia”. pola historia natural, a botánica e, sobre Será daquela cando visite os arquivos todo, pola propia lingua galega, daquela monacais de Lérez, Poio e Tenorio, ignorada ou case desprezada. En diante, próximos a Pontevedra, e tamén os de un dos seus maiores empeños será San Pedro de Montes, Celanova e, comparala coa castelá e a portuguesa, e finalmente, o de Samos, onde perma- tentar demostrar que gardaba unha necería durante vinteún días. latinidade máis pura cás outras dúas. Con esta intención, precisamente, A súa derradeira e máis prolon- escribiría as 1.200 coplas do Coloquio gada estadía en Galicia realizouna de Perico y Marica, preparando nos anos Sarmiento en 1754. Logo de pasar seguintes o comentario lingüístico cinco meses en Pontevedra, inicia co dunha boa parte das voces nel recollidas seu irmán un longo e lento traxecto e asociadas para este único fin. 146 Eduardo Pardo de Guevara y Valdés

Dúas páxinas dous seus cadernos de notas Frei Martín Sarmiento. Unha aproximación ó grande ilustrado galego 147 148 Eduardo Pardo de Guevara y Valdés

Para Sarmiento, sen embargo, gico de la Lengua Gallega, obra que se estas viaxes teñen unha importancia anticipa nada menos que un século ó extraordinaria desde outro punto de Diccionario etimológico de las Len- vista moi diferente. Gracias a elas pode guas Románicas, o que o sitúa, xa que observar directamente a realidade logo, no primeiro plano dos galega, o que o converte nunha excep- precursores da filoloxía moderna. E cional testemuña do seu tempo. Como non é para menos, pois o Onomástico, apuntou o profesor Pensado, que é o aínda que escrito ó correr da pluma, grande estudioso e editor da obra de constitúe sen dúbida ningunha a máis Sarmiento, “sus ojos vieron muchas sólida defensa da lingua galega que ata cosas que no se podían publicar, sus hoxe se leva feito. oídos oyeron infinitas quejas que ha estampado en sus recuerdos íntimos, su Pero o Onomástico é e significa lengua era insaciable y su memoria para Galicia moito máis có propio e privilegiada hacía que nada se le importantísimo léxico etimolóxico escapase. Por eso debe otorgársele un razoado da lingua que comprende; margen de confianza excepcional”. Sarmiento deixaría formulado nel un Pouco, ou moi pouco, debeu de ser, en completo método para a acumulación efecto, o que daquela Galicia puido de datos de carácter principalmente escapar á atencion e interese de filolóxico, xeográfico e histórico que é, Sarmiento. Nos seus escritos ocuparase en realidade, un auténtico e exacto cumpridamente, unhas veces con toda plano de estudios galegos. extensión e detención, outras só con simples esbozos, dos temas máis Para a execución do mesmo, diversos: dos métodos de ensino nas Sarmiento fai personificación indivi- escolas, da agricultura e dos planos de dualizada do estudioso, bautizándoo co cultivo do campo, da paisaxe popular e nome de Alethopilo, que sería o mesmo do folclore, da apertura de novos que dicir Veritatis amator, nome ou camiños, do problema histórico dos expresión coa que pretendía esconxura- foros, do comercio, da introducción de -lo agoiro da falsidade que el tan novas industrias, etc. duramente combatera. E imaxínao, ademais, como “un sacerdote sin cura de almas ajenas, sin cuidados de OS ESTUDIOS GALEGOS familia, y sin empleo que le estorve el estudio”. Pero por encima destes e doutros escritos, o texto de temática galega de Con toda a razón, polo tanto, o meirande relevo e influencia de Sar- Onomástico –que en 1923 fixera miento é o seu Onomástico Etimoló- imprimir o arcebispo Lago González– Frei Martín Sarmiento. Unha aproximación ó grande ilustrado galego 149

Conjeturas para establecer algunas etimologías. Museo de Pontevedra. Col. Medina Sidonia, 2, 19 150 Eduardo Pardo de Guevara y Valdés

converteuse nunha lectura obrigada Pode imaxinarse, por todo o para os fundadores do Seminario de antedito, cal é a extraordinaria dimen- Estudos Galegos, xa desde o mesmo sión intelectual de Fr. Martín momento en que xurdiu a idea de Sarmiento. E, aínda máis, cal é a súa constituílo. E coa mesma razón, o exacta significación para Galicia, que feito –tantas veces recordado por nel tivo sen dúbida ningunha, un dos Filgueira Valverde– de que se pensara seus máis apaixonados, exactos e mesmo en completa-lo rótulo semi- cumpridos estudiosos... pois foi –digá- narista situándoo baixo o padroado do molo así– o primeiro en reclamar un seu sobranceiro autor. Sen embargo, diccionario da lingua galega, en pedir tan atinado coma xusto recoñece- que se editaran os cancioneiros mento non se había facer realidade ata medievais, en queixarse de que non que en 1943 se crea, como prolonga- houbese mestres para ensinaren o ción daquel, o actual Instituto de galego... e, tamén, anticipándose cen Estudios Gallegos. anos ós nosos Precursores, o primeiro en esperta-la conciencia e a mesma personalidade cultural de Galicia. 151

INTERACCIÓN E MADUREZ SOCIAL EN XORDOS

Luís Rodríguez Cao Equipo Psicopedagóxico Apoio. A Coruña

1. INTRODUCCIÓN 1. Ausencia dun código temperán de comunicación que lle posibilite ó A partir dos anos setenta os xordo o acceso ó coñecemento social e estudios sobre o desenvolvemento lle permita un maior control interno persoal e social dos xordos cobran un da súa conducta. forte pulo, moi especialmente os referidos á interacción social. Global- 2. Falta de modelos de identifi- mente considerados, os estudios cación que lle proporcionen seguridade e coñecemento do mundo adulto do realizados sobre o desenvolvemento xordo. dos xordos profundos revelan a menor autonomía destes con respecto ós 3. Insuficiencia de experiencias oíntes de idades similares. sociais variadas que lle permitan interioriza-los valores e as normas Neste sentido adoita afirmarse sociais. que o xordo ten máis dificultades de interacción, que é socialmente inma- 4. Relacións inadecuadas por turo, egocéntrico, inseguro, descon- parte dos adultos achegados a el, que fiado e impulsivo. Se ben é certo que se traducen en actitudes e expectativas estes trazos de personalidade acostu- desaxustadas e que distorsionan forte- man a ser frecuentes entre os xordos, é mente o seu desenvolvemento. moi importante non comete-lo erro de consideralos como trazos inherentes ó propio xordo (é dicir, a tódolos xordos), 2. ANTECEDENTES senón que, polo contrario, esas conductas están mediatizadas por Os primeiros estudios sobre os unha serie de factores externos que factores emocionais en relación coa Alonso e cols. (1991) sintetizan nos xordeira remóntanse ó primeiro tercio catro apartados seguintes: deste século, coas investigacións

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 152 Luís Rodríguez Cao

efectuadas por Pintner (1920, 1937, é pedirlles ós suxeitos, mediante un 1946) que, xunto a Brunschwig (1936), cuestionario, que respondan a elaborou diversos cuestionarios para preguntas sobre as súas experiencias nenos e adultos xordos sobre este tema. de nenez no trato cos nenos oíntes, qué perderon por seren xordos e cáles Os resultados destes primeiros foron as súas relacións sociais ó estudios –que expoñerei a conti- remata-la escolarización. As súas nuación– presentan unha limitación conclusións mostran claramente que que debe salientarse desde o principio: deixaran a súa relación cos oíntes. A consideran os xordos como un grupo estas mesmas conclusións chegarán homoxéneo, sen ter en conta dife- estudios moi posteriores como o de rencias significativas en función de Susan Foster (1987) que inciden no variables tan importantes como o grao illamento do xordo e no seu proceso de de perda auditiva, a idade de comezo identificación coa comunidade xorda da xordeira ou o tipo de escolarización. como mecanismo para acadaren vínculos de relación completos. Entre as conclusións achadas por Pintner está, por exemplo, que os Unha segunda liña metodolóxica nenos xordos pertencentes a familias desta primeira época utiliza probas nas que tamén existen outras persoas proxectivas para tratar de obvia-lo xordas –especialmente os pais–, déficit lingüístico –aínda que xa estaban mellor adaptados cós que non Neyhus (1962, p. 606) puxo de relevo a contaban con outros suxeitos xordos correlación positiva entre maior nivel no seu medio familiar. Outro aspecto de linguaxe e normalidade psicolóxica, que encontraron era a necesidade de afirmando que “as mediacións lingüís- satisfacción inmediata nos xordos ticas (...) sitúan as probas proxectivas (desexos), mentres que non existían no mesmo nivel no que se moven os diferencias significativas entre xordos cuestionarios”–. Colin (1980) men- e oíntes en canto a temores. Conclúe ciona cinco investigacións, realizadas afirmando que a xordeira provoca por Beizman (1950) mediante o test de inmadurez emocional. Rorschach con nenos e adolescentes xordos, nas que atopa inmadurez Fortich (1987) cita un estudio emocional, rixidez persoal, egocen- desta primeira época que me interesa trismo e dificultade para a interacción resaltar; é o realizado por Heider e social, que interpreta como síntomas Heider (1941) que analizan a integra- de atraso do desenvolvemento. ción social e emocional do xordo, inda que a súa poboación de referencia é o Estas primeiras investigacións xordo adulto. A técnica que empregan están baseadas en comparacións con Interacción e madurez social en xordos 153

poboacións oíntes sen coidar excesiva- resultados os nenos xordos con pais mente a competencia verbal requirida que tamén o son e que manteñen un para complementa-las respostas, algo clima familiar positivo1. sobre o que chama a tención Colin ó sinalar ¿Debería falarse logo dunha “personalidade-tipo”, dunhas caracte- es evidente que la afectividad de un niño rísticas de personalidade significativas sordo no se desarrolla como la de un niño nos suxeitos xordos? A resposta é oyente, pero también es del todo evidente que es difícil evaluar o valorizar el grado de negativa. Os problemas de desenvol- patología de las características afectivas del vemento social dos xordos poden niño sordo tomando como referencia las de considerarse similares ós doutros los niños oyentes (p. 84). suxeitos oíntes pero con serios problemas de comunicación e, por Sen embargo, as súas conclusións isto, de interacción social. Non existe –alteracións emocionais, inestabilidade– realmente unha personalidade tipo coinciden a grandes trazos con pos- característica do xordo, e os intentos teriores investigacións máis precisas. por illar dimensións de personalidade propias destes suxeitos fracasaron. Nos anos sesenta destaca Myklebust (1975), para quen, desde unha posición interaccionista, a 3. MADUREZ SOCIAL xordeira limita as interaccións sociais e afecta conseguintemente o desen- En termos xerais, os estudios volvemento persoal dos xordos. realizados concordan en que os xordos teñen menor madurez social cós Desde un punto de vista oíntes da súa mesma idade. Estes estu- psicosocial, Meadow (1969) considera dios adoitan utilizar como método de que os problemas de personalidade e avaliación a Escala Vineland (Doll, de madurez social dos xordos se deben 1965). Nesta Escala, a madurez social a experiencias negativas cos outros defínese como o logro da indepen- significativos: avaliou a cincuenta e dencia persoal e supón a capacidade de oito nenos xordos residenciais, fillos interesarse por si mesmo e de contri- de pais xordos, con outro grupo con buír ós intereses dos demais. A esta pais oíntes, e encontrou que era a capacidade chégase mediante tres “calidade da interacción” cos outros etapas sucesivas: (a) Ata os 7-8 anos significativos un factor determinante avalíase a capacidade de autovale- da madurez social ó acadar os mellores mento en tarefas como hábitos de

1 Posteriormente considerou que as expectativas irreais que mostraban os pais oíntes ós seus fillos xordos constituían o factor primario que afectaba a calidade das interaccións. 154 Luís Rodríguez Cao

aseo, vestido e alimentación. (b) A diferencias que se incrementan coa etapa seguinte é unha etapa deno- idade: (a) A competencia comuni- minada de “autodirección” que se cativa, (b) o medio familiar e (c) o prolonga ata os 18 anos, (c) e é na medio escolar. Acerca do primeiro última etapa na que se logra a madu- aspecto, observan que a menor compe- rez social, que implica a capacidade de tencia comunicativa prodúcese tamén interesarse polos demais, polo futuro, menor madurez social. Alonso e cols. etc. Esténdese ata os 25 anos. (1991) destacan a grande importancia do papel que xogan as interaccións Naturalmente, a pregunta que comunicativas dos adultos oíntes co está por contestar é a posible neno xordo, e cómo aqueles, diante das influencia da xordeira sobre este dificultades de comunicación con este, desenvolvemento. Fortich (1987) cita non ofrecen razóns sobre as cousas ou a Bradway (1937) como o primeiro en non falan de feitos futuros e manteñen realizar investigacións con esta escala interaccións comunicativas referidas sobre 92 xordos, internos, con idades sempre ó contexto inmediato. Todo entre 5 e 20 anos. Os seus resultados isto conduce o neno xordo a un din que os rapaces xordos puntúan un descoñecemento de normas sociais e a 20% por baixo da media dos oíntes, mostrar conductas inadecuadas. sen atopar diferencias significativas por razón do sexo. Tamén Myklebust No tocante ó medio familiar, a e Buchard (1945) coinciden con sobreprotección ós fillos xordos é un Bradway nun estudio efectuado sobre comportamento moi frecuente entre unha mostra de 194 nenos e mozos, os pais oíntes de nenos xordos que internos nun centro para xordos, con contribúe á súa inmadurez social. idades entre 7 e 19 anos. Encontran un Gregory (1976) observou que ós nenos atraso dun 15 a un 20% con respecto xordos se lles conceden máis ós oíntes, sen que tampouco aparezan “caprichos” cós seus iguais oíntes en diferencias por sexo nin polo réxime situacións cotiás como deitarse ou en escolar (internado/externado). Sen castigos; isto é xustificado polos pais embargo, estudios posteriores si pola dificultade que teñen para atopan diferencias no grao de madurez explicárlle-lo castigo. No estudio de social acadado en función da variable Meadow (1969) acerca de cómo inflúe internado-externado. sobre a madurez social a posición de pais oíntes/pais xordos, vimos como Schlesinger e Meadow (1972) aqueles xordos con pais que tamén sintetizan en tres grandes apartados o eran xordos tiñan taxas superiores de menor grao de madurez social alcan- madurez, independencia e capacidade zado polos xordos respecto ós oíntes, para tomaren responsabilidades. Interacción e madurez social en xordos 155

Linguaxe de signos. Empregados por quen non pode oír ou falar. Un signo pode representar palabras enteiras ou simples letras. Existen sistemas moi diferentes. O exemplo mostrado arriba é francés, de 1827. O exemplo de abaixo úsase na Gran Bretaña

O terceiro aspecto sinalado fai visitas ó fogar familiar estaba positi- referencia ó tipo de escolarización vamente relacionada coa madurez (externado ou internado). Son os xordos social, en xordos que foron atendidos fillos de oíntes, escolarizados en en escolas internas. réxime de internado, os que obteñen meirandes índices de inmadurez social. Colin (1980) sinala que os estu- Un estudio de Quarrington e Solomon dios efectuados coa Escala de Vineland (1975) introduce un novo matiz ó mostran un nivel de madurez social observar que unha maior frecuencia de normal en escolarización de 156 Luís Rodríguez Cao

externado, e un atraso se o neno está persoas xordas poden limita-las súas interno, atraso que se incrementa propias metas persoais ou interiorizar neste grupo a partir do comezo da sentimentos de desvalorización como adolescencia. consecuencia das menores expectativas sociais cara a este grupo. Sen embargo Greenberg (1980) atopa serios reparos metodolóxicos ó Os estudios que expoñerei a seguir uso da Escala de Vineland cos xordos, destacan a importancia das reaccións posto que os ítems que a compoñen familiares e sociais no desenvolve- requirirían unha estructuración oral mento do xordo; incidindo nunha alta, especialmente nos niveis de idade perspectiva sociolóxica, culturalista, na superior. Este matiz podería explicar, que se constata que a gran maioría dos polo menos parcialmente, os resul- mozos e adultos son membros de tados de Myklebust (1975) respecto ó grupos específicos formados case que incremento das diferencias en madurez en exclusiva por xordos. Isto, malia que social cos oíntes ó aumenta-la idade. a gran maioría dos xordos son fillos de pais oíntes –arredor do 90%– (Valma- seda, 1987; Greenberg e Kusché, 1982). 4. INTERACCIÓNS SOCIAIS Para unha análise máis detallada A xordeira provoca determinadas distinguiremos entre interaccións no reaccións do medio, que variarán en medio familiar, a interacción escolar e, función de diversos parámetros socio- finalmente, as relacións co grupo de culturais propios da sociedade espe- iguais (pares). cífica na que están inmersos eses suxeitos. 4.1. INTERACCIÓNS NO MEDIO FAMILIAR

Siguán (1980) menciona dous As investigacións que analizan aspectos clave dentro deste proceso de estas interaccións resaltan o papel interacción social das persoas con importante que xogan as primeiras minusvalías: en primeiro lugar, o tipo interaccións nai-fillo no desenvolve- de relacións e a maneira de comu- mento psicosocial do neno xordo. nicárense cos outros depende de cómo Aínda que o diagnóstico da xordeira o suxeito asumira a súa propia non adoita producirse ata avanzado o situación de minusvalía; en segundo primeiro ano de vida, existen unha termo, esta relación cos demais é serie de factores que van ser decisivos tamém o resultado das actitudes dos no desenvolvemento das interaccións outros cara a el. Así, Emerton, co medio familiar do neno con Hurwitz e Bishop (1979) sinalan que as deficiencia auditiva. Interacción e madurez social en xordos 157

Un primeiro factor para ter en Isto lévanos a considerar un novo conta é a actitude dos pais na toma de factor referido globalmente á calidade conciencia da deficiencia auditiva do da comunicación nestas idades fillo. É frecuente encontrar nos pais temperás. Os intercambios comunica- actitudes de impotencia sobre cómo tivos entre a familia e o neno xordo en afrontar esta situación, que repercutirá numerosas ocasións manifestan gran no posterior desenvolvemento da pobreza comunicativa: os xestos e a calidade das interaccións familiares: a mímica son pouco numerosos; os compaixón inspirada por conside- intercambios están limitados á expre- racións sobre a fraxilidade e a depen- sión das necesidades inmediatas e de dencia dun neno privado da audición, e emocións elementais (Schlesinger e a inseguridade ante a posibilidade de Meadow, 1972, 1976). A falta de que o neno chegue a valerse por si respostas ós estímulos verbais dos pais mesmo, infúndenlles unha actitude de fai diminuí-la frecuencia das interac- frustración e fracaso en moitos casos. cións e provoca un empobrecemento Ocorre tamén que moitos pais non das mesmas que favorece situacións de saben enfrontarse ó problema sen unha illamento. Valmaseda emprega o termo actitude de hostilidade ou, polo menos, “indefensión” utilizado por Seligman de ambivalencia de sentimentos –rexei- (1975) para referirse a aquelas situa- tamento, sentimentos de culpa e de cións nas que unha persoa percibe que piedade– ou, simplemente, de aban- as súas accións non teñen efecto sobre dono de responsabilidades nas mans de o contorno, o que lles produce unha “expertos” especializados, cunha reducción da súa interacción co actitude de inhibición que debilita mesmo. Tanto os nenos xordos coma enormemente o número e a calidade seus pais poden, nestes primeiros anos, das interaccións familiares co neno. chegar a situacións semellantes.

Valmaseda (1987, p.185) resume De feito, atrasos observados as implicacións destas diversas formas (Ewing e Ewing, 1944) no desenvolve- de aceptación da xordeira polos pais no mento motor e postural do bebé xordo seguinte parágrafo: parecen te-la explicación nestas actitudes e crenzas familiares: os nenos Estas formas de “vivir” el problema (...) xordos séntense sós e dan os seus son habituales en las primeras etapas de primeiros pasos varios meses despois asimilación del diagnóstico, pero si se mantienen a lo largo del tiempo (en algunos cós oíntes, ou manteñen unha actitude casos durante años), las repercusiones en el de cólera se non os atenden de desarrollo global, y particularmente en el contado. Aparentemente de forma desarrollo social del niño pueden ser muy paradoxal, viuse que lograban o importantes. control dos esfínteres normalmente; 158 Luís Rodríguez Cao

isto é debido ó empeño familiar en educación infantil oral intensiva. conseguir estas conductas, empeño Observouse que os primeiros alcan- que non existía nas outras facetas zaban unha superioridade de preto de citadas. un curso sobre os seus iguais excepto na lectura labial e a palabra, nos que Certamente, a calidade destas presentaban niveis similares. accións variará considerablemente en función da calidade de xordo ou oínte Outro tipo de estudios sobre a dos pais, pois os pais xordos, ademais importancia da comunicación signada de poder comprender mellor as realízase con nenos xordos fillos de dificultades dos seus fillos xordos, pais oíntes que empregaban tamén este saben utilizar con eles formas de tipo de comunicación cos seus fillos. comunicación xestual desde o seu Os traballos de Schlesinger e Meadow nacemento. Isto supón un enriquece- (1972, 1978) e de Greenberg (1978) mento comunicativo e experiencial están entre os máis destacados. Os notable con respecto ó que reciben os resultados van na mesma dirección: os nenos xordos con pais oíntes que lles nenos xordos nados de pais oíntes que permite acadar maiores taxas de utilizan unha comunicación á vez oral madurez e independencia persoal e manual mostran vantaxes en relación (Meadow, 1968). ós seus pares que unicamente utilizan a linguaxe oral e, de feito, estes últimos A importancia da comunicación desenvolven sistemas xestuais signada foi investigada por autores complexos na súa comunicación. como Stevenson (1964). Partíase da hipótese de que a comunicación ma- Estes estudios teñen serias reper- nual era nociva para obter adecuados cusións metodolóxicas na educación resultados escolares. Sen embargo, do xordo. O vello litixio entre oralistas Stevenson , examinando os resultados e signistas discorre agora –polo menos escolares dos nenos xordos nados de en parte–, por canles máis experi- pais xordos dun centro para xordos de mentais. O argumento máis empre- Berkeley entre 1914 e 1961, encontrou gado entre os defensores dos métodos que de 134 casos, un 90% de nenos signados é que esta linguaxe, lonxe de xordos de pais tamén xordos, alcan- se-la causa da pobreza da linguaxe oral zaran un nivel de educación maior có dos xordos, é un factor positivo para o dos seus pares fillos de oíntes. Un desenvolvemento do neno. Claro que estudio de Vernon (1977) comparou este enfoque minimiza as implica- directamente a nenos xordos de pais cións sociais e afectivas que implica, tamén xordos con nenos xordos fillos especialmente se a súa vida se de oíntes; estes últimos recibiran unha desenvolve nun medio de oíntes. Na Interacción e madurez social en xordos 159

Plano do proxecto do arquitecto Velázquez Bosco para o colexio Rexional de Xordomudos e Cegos de Galicia. No ano 1905. Hoxe é a sede da Xunta de Galicia. Endexamais chegaron a estrealo os seus destinatarios. Soamente os xordomudos ocuparon a parte destinada a cegos durante uns poucos anos nas décadas dos sesenta e setenta posición contraria, é importante coa controversia sobre a conveniencia coñecer unha serie de condicións que ou non da integración escolar nos son esenciais para lograr éxitos co centros educativos ordinarios. enfoque oralista (Rondal e Seron, 1988): detección precoz, amplificación O debate educativo sobre a a idades temperás e asesoramento conveniencia ou non da integración familiar. escolar dos nenos xordos en centros ordinarios mantén certa virulencia 4.2. INTERACCIÓN ESCOLAR hoxe en día. Marchesi (1987) ofrece unha síntese das razóns a prol e en O mesmo que ocorre con calquera contra desa integración. outro suxeito, gran parte das interaccións dos xordos teñen lugar Basicamente existen dúas op- dentro da institución escolar. Isto cións de escolarización dos xordos: ben introdúcenos de cheo no controvertido en institucións especializadas tema das modalidades de escolarización, (específicas), ben en réxime de 160 Luís Rodríguez Cao

integración na rede escolar ordinaria. experiencias deste tipo. Morrow-Lettre A primeira opción ofrece a vantaxe da (1988) cita os casos de Graser en especialización do persoal, maiores Baviera, quen en 1821 crea unha escola recursos técnicos e contacto entre integrada que permanece ata 1854, ano xordos; pero como contrapartida supón en que é cerrada co pretexto de que os un proceso de segregación social e nenos oíntes se ven prexudicados con separación do contorno ordinario, coas este tipo de escolarización, ou que na implicacións sobre o desenvolvemento Prusia de 1871 case a metade dos social e emocional que implica. Polo nenos xordos acudían ás escolas contrario, a opción integradora inter- ordinarias (inda que vinte anos máis cambia estes aspectos. tarde non asistía nin un sequera).

Así, as razóns a favor da inte- Mesmo correndo o risco de pecar gración destacan a maior interacción de optimismo, dá a impresión de que o cos oíntes, a adaptación ó contorno debate hoxe en día parece que entrou social e a mellora da comunicación nunhas vías menos emotivas, inda que oral. Polo contrario, as razóns a prol a polémica continúe, ó establecerse por dunha escolarización en centros parte das administracións educativas específicos salientan a menor calidade programas de integración escolar que da atención educativa en centros non tratan de dotar ás escolas ordinarias das especializados, o atraso escolar e a vantaxes dos apoios especializados que marxinación da comunidade xorda. ofrecen os centros específicos. Esta última posición é destacada polos profesores xordos suecos Bergman e De aí que o debate se traslade a Wallin (1990), que se manifestan analizar cáles son as condicións que decididamente en contra da inte- permiten realiza-la integracion con gración escolar: “Porque a nosa garantías de éxito; condicións referidas comunicación baséase na Linguaxe de tanto ás características persoais dos Signos é polo que nos opoñemos á suxeitos con déficit auditivos coma ós integración. Para que a integración programas, metodoloxías e medios que teña éxito, todos deben comunicarse implica: non é o grao de perda auditiva en Lingua de Signos, non hai puntos o factor determinante da integración, intermedios.” senón que un diagnóstico a tempo, o beneficio temperán da prótese e unha De tódolos xeitos, pese á actua- intervención precoz poden asegurar lidade do tema, a integración do neno unha axeitada integración escolar. xordo nas escolas ordinarias non é precisamente unha novidade. Ó longo Agora ben, dentro da institución do século XIX xa podemos atopar escolar as interaccións prodúcense en Interacción e madurez social en xordos 161

dúas direccións: comunicación co 1984) se ben o contacto cos pares profesor e comunicación cos pares. En oíntes fóra da escola segue sendo moi realidade, existen poucos estudios que escaso ou nulo. Isto supón que o éxito analizan a comunicación profesor- da integración escolar con suxeitos alumno xordo. Un deles foi realizado xordos pode ser moito maior no ensino por D. J. Wood, H. A. Wood, Griffiths, secundario, no que a madurez dos S. P. Howard e C. I. Howard, en alumnos dá lugar a un clima de Inglaterra (1982) examinando as comportamento interpersoal. conversas estudiante-profesor; viron que cando os profesores realizaron Por outra parte, existe un risco unha alta proporción de preguntas, os engadido sobre as dificultades de nenos mostraron moi baixa taxa de interacción social no medio educativo conversa, polo que destacaron o estilo cos mozos xordos, derivado da de profesor como variable para ter en frecuente experiencia de fracaso ou conta na interacción escolar. frustración escolar, que pode levar á sensación de “indefension aprendida” Respecto á relación entre compa- na que estes adolescentes chegan a ñeiros, diversos estudios con nenos crer que eles non poden ter éxito en xordos en clases integradas (McCauley problemas futuros non directamente e Bruninks, 1976; Darbyshire, 1977; escolares (McCrone, 1979). Cada Antia, 1982) indicaron que, por unha expectativa de fracaso desenvolvida parte, os nenos xordos tiñan máis pode derivar en decrecementos na interacción con outros nenos xordos e, autoestima e na motivación para ademais, que os nenos xordos tamén intentalo de novo (Seligman, 1975). mantiñan máis interaccións cos profe- Abramson, Ash e Nash (1979) afir- sores do que o fan os oíntes. Estes maron que moitos mozos con minus- resultados xunto a outros encontrados valías están, de feito, nunha situación en programas de integración escolar de fracaso ó existir expectativas moi con nenos xordos no ensino infantil e baixas nos outros significativos do seu primario, revelan situacións de escasa contorno. comunicación espontánea entre nenos xordos e oíntes, polo que se enfatiza a 4.3. RELACIÓNS COS PARES importancia do profesor como favore- cedor de interaccións sociais integra- As implicacións derivadas das doras. relacións cos pares para o desenvol- vemeto social e intelectual poden ser Sen embargo, no ensino secun- importantes no caso dos xoves con dario as interaccións melloran sensi- minusvalía sensorial e, de feito, o blemente (Ladd, Munson e Miller, recoñecemento do importante papel 162 Luís Rodríguez Cao

que xogan os pares é a base dos efectos da xordeira sobre a tendencia a programas de integración escolar. formar grupos e a forma de Diversas investigacións mostran que relacionarse, encontraron relacións as interaccións sociais cos seus pares sociais menos axeitadas ca nos oíntes, oíntes son, en xeral, pouco flexibles, e que a limitación da linguaxe fai que pouco estructuradas e bastante espo- a tendencia a agruparse sexa menor ca rádicas. Richardson (1971) observou no oínte na etapa preadolescente, que os estudiantes sen desvantaxes aínda que pasada esta etapa non aceptaban menos os xoves con desvan- parecen existir diferencias signifi- taxes; pero xa vimos que non abonda cativas entre xordos e oíntes. con situa-los xordos en aulas de oíntes para paliar esta situación, especial- As relacións entre xordeira e mente cando están simplemente colo- interacción social entre pares tamén cados na mesma clase sen instruccións son estudiadas por Levy-Shiff e Hof- ou soporte para interactuar xuntos fman (1985) que atopan unha menor (Bruininks, 1978, Byran, 1978). Vandell competencia social nos nenos xordos e Georges (1981) investigaron as profundos e severos en relación ós seus interaccións sociais dos alumnos iguais oíntes, se ben non menor xordos cos seus compañeiros nunha interese pola interacción social. De situación de xogo. Analizaron as aquí conclúen que os xordos, pese a relacións xordo-xordo, oínte-oínte e manifestar un interese social similar, xordo-oínte. Os seus datos indicaron dispoñen de falta de habilidades que cando as díades eran semellantes específicas para manteren esas interac- os tempos de interacción eran maiores, cións. mentres que nas mixtas, as estratexias comunicativas dos nenos xordos non Por iso se desenvolve unha nova soían ser comprendidas polos seus liña de estudios encamiñados ó logro iguais oíntes. dunha meirande inserción na vida social do xordo, baseados na elabo- Schumuck e Schumuk (1975) ración de programas de adestramento suxeriron que a aceptación polos pares en habilidades sociais específicas. ten unha influencia moi forte na avaliacion do si mesmo. De feito, Entre eles, os estudios orientados existe moita evidencia de que a a acadar unha maior inserción na vida calidade das relacións entre pares ten social do xordo sinalan unha habili- efectos no desenvolvemento psicoló- dade social que foi considerada espe- xico e social. Xa nos anos trinta, cialmente importante para o desenvol- Gregory (1938) e Nafin (1933) –citados vemento das interacción sociais. por Myklebust, 1964– estudiando os Trátase da habilidade de poñerse no Interacción e madurez social en xordos 163

punto de vista do outro para indicar que moitos xordos posúen comprende-las súas necesidades, características de personalidade intencións, etc. desfavorables (inmadurez, impulsi- vidade, egocentrismo e pobre Bachara, Raphael e Phelan (1980) comprensión social), e debe mencio- avaliaron esta capacidade en xordos narse que, malia o feito de que algúns severos de 9 a 14 anos e viron que os destes achados poden resultar de xordos mostraban maior egocentrismo prexuízos lingüísticos ou socio- e un atraso de 4 a 5 anos na capacidade culturais (Delgado, 1982), existe evi- de se poñeren na perspectiva do outro dencia empírica que indica que moito respecto ós oíntes. Sen embargo, xoves xordos posúen déficit signifi- Young e Brown (1981) matizan este cativos que dificultan a súa vida cotiá. atraso ó sinalar que esta capacidade estaba altamente correlacionada coa Pese a que achados obtidos con capacidade de linguaxe. No mesmo mostras de xordos demostren dife- sentido, Kusché e Greenberg (1983) rencias de grupo, comparadas con rexeitan a suposta egocentricidade dos mostras de oíntes, isto non debe xordos, que en realidade estaría escurece-lo feito de que hai unha derivada de fallos na correcta inter- variación substancial entre as propias pretación da información do outro, e persoas xordas. O coñecemento da non na súa capacidade para poñerse no xordeira é algo moi complexo que seu punto de vista. supón a interacción do individuo cunha variedade de ambientes de desenvolvemento e diversas actitudes 5. CONSIDERACIÓNS FINAIS que inclúen a da familia, a escola e mesmo a cultura social na que está Tanto Levine (1981) coma Harris inmerso. Recoñecer que cada persoa en (1978) puxeron de manifesto que a diferentes situacións mostra diversos maioría das investigación realizadas axustes e respostas é case unha con persoas xordas se fixeron desde obviedade nun psicólogo. unha “perspectiva patoloxicista”, e que diversas investigacións que Por iso entendemos que non comparan as persoas xordas (como un existe unha “personalidade do xordo” grupo) coas persoas oíntes están típica pero, o mesmo que moitos cargadas de xuízos de valor (Altshuler, outros individuos que comparten unha 1978; Moores, 1982). combinación de déficit comunicativo e a característica de grupo de minoría Pero a pesar destas conside- cultural, moitos xordos manifestan racións, os resultados obtidos parecen competencias similares e déficit no 164 Luís Rodríguez Cao

dominio social e afectivo (Greenberg, de transcribi-lo seguinte parágrafo de Kusché e Smith, 1982; Rodríguez Cao, Sacks (1991), que sintetiza esplendi- 1993). damente o que supón o cambio de perspectiva –de déficit a minoría Tamén vimos que, xeralmente, social– no tratamento da problemática os xordos reciben escasas explicacións da comunidade xorda: dos sentimentos, roles e razóns para as accións e as consecuencias das Fue una sorpesa comprobar el gran número de personas sordas que nuncan llegan conductas (Rodda, 1966). Como a aprender a expresarse bien (ni a pensar bien) resultado podería esperarse que os y la existencia desdichada que les aguarda (...). xordos tivesen pouca autoestima e Aunque nunca olvidé la condición “médica” problemas de conducta así como un de los sordos, tuve que pasar a verles con un limitado coñecemento das causas dos enfoque nuevo, “étnico”, como un pueblo con un lenguaje diferenciado, con una sensibilidad significados de moitos fenómenos y una cultura propias (p. 11-12). sociais. Isto é, a súa conducta e inter- pretación dos eventos sociais estará Nesta liña, Padden (1980) ó delimitada pola súa baixa sociali- relata-la importancia da cultura xorda, zación a través da linguaxe. Os déficit destaca a transcendencia dos traballos de linguaxe, polo tanto, impactan á sobre a estructura da Lingua de Signos xuventude xorda na súa propia de Stokoe (1960), xunto á publicación autoestima e nas súas relacións co do diccionario da Lingua de Signos contorno externo (interaccións cos Americana en 1965, nese cambio de pais, profesores e pares fundamental- perspectiva. O meirande valor da mente). cultura e o que mellor identifica os xordos é, sen dúbida, a Linguaxe de Os estudios que fomos expoñendo Signos. Esta autora sinala como entre destacan a importancia das reaccións os xordos as distincións entre perdas familiares e sociais no desenvolve- auditivas non son consideradas mento da personalidade dos xordos: relevantes para as relacións do grupo. mentres que a autonomía facilita o Así, ser “xordo” non sería unha posterior desenvolvemento da esponta- etiqueta da xordeira, da falta de neidade, a curiosidade social e audición, senón unha etiqueta de intelectual e maila acción automo- “Identidade con outros xordos”, que tivada, a sobreprotección dos pais está a implica compartir uns valores e unha miúdo asociada con carencias experien- determinada percepción da sociedade. ciais e baixa autoestima. ¿Que criterios determinarían a Chegados a este punto, non pertenza á comunidade xorda? O podemos deixar de ceder á tentación propio Stokoe sinala dous criterios Interacción e madurez social en xordos 165

fundamentais: a) a competencia no determinadas actitudes tanto no xordo emprego da Linguaxe de Signos e b) a coma no seu contorno. escolarización en escolas específicas para xordos, nas que os nenos xordos Colin (1980, p. 4) subliña que “las de pais oíntes irían incorporándose actitudes de la sociedad con respecto a paulatinamente ó mundo dos xordos. los sordos implican un dejarles fuera, como espectadores y no como parti- Así, fronte á habitual énfase cipantes” na vida colectiva, inda que posta na deficiencia –enfoque “mé- tamén o illamento social pode verse dico”– cando se describe ós xordos, favorecido porque o propio xordo esta perspectiva incide na conside- acepte ese illamento como algo ración dos xordos como suxeitos inevitablemente asociado á súa cunha linguaxe e unha identidade minusvalía. propias. Estamos diante dunha perspectiva cultural da Comunidade A mesma autora fala da vida Xorda. marxinada dos xordos, sinalando tres grandes aspectos dentro desta marxi- Emerton, Hurwityz e Bishop nación: (1979) sinalaran que o estigma social da xordeira facía que as persoas xordas a) As relacións sociais conti- recibiran distinto tratamento, que nuadas cos oíntes son raras. variaba desde a compaixón á sobre- preocupación ou o rexeitamento. A b) Os xordos tenden a vivir entre isto únese que, como resultado das xordos, nun medio pechado, polo que é menores expectativas respecto ós moi alto o número de asociacións de oíntes, as persoas xordas tenden a xordos existentes. limita-las súas propias metas persoais, a interiorizar atribucións cognitivas de c) A comunicación mediante o inferioridade, en definitiva, a desen- uso da linguaxe signada dificulta volver autoconceptos negativos. enormemente a inserción social cos oíntes. Sen embargo, o “ser xordo”, xun- to a un hándicap sensorial, é tamén un A propia existencia de múltiples papel social, papel que é definido e agrupacións de xordos nas que os mantido a través das interaccións membros experimentan un sentido de entre os xordos e os oíntes. Xa Identidade dentro do grupo é mencionamos que as reaccións (máis interpretada por Foster (1989) como o ou menos conscientes) do contorno resultado tanto do rexeitamento social social fronte á xordeira se traducen en e o illamento polos seus pares oíntes 166 Luís Rodríguez Cao

como da aceptación encontrada na Abramson, M., M. J. Ash, e W. R. Nash, “Handicapped comunidade de xordos. Aceptación á Adolescents: A Time for Reflection”, Adoles- cence, 14, 1979, 557-565. que se une a busca de satisfacción de necesidades específicas que non se producen nas súas interaccións cos Altshuler, K. Z., “Toward a psychology of deafness?”, Journal of Communication Disorders, 11, 1978, oíntes (basicamente: busca de 159-169. conversa “real” sobre temas que lles Antia, S. D., “Social interaction of partially preocupan vitalmente, demanda de mainstreamed hearing-impaired children”, información usual e busca de American Annals of the Deaf, 127, 1982, 18-25. oportunidades para desenvolver ami- zades íntimas cos pares). Padden (1980) Bachara, G. H., J. Raphael, e W. J. Phelan, “Empathy incide nesta posición ó salientar que development in deaf pre-adolescents”, American Annals of the Deaf, 125, 1980, 38-41. o grupo de xordos non é sinxelamente un grupo que se une simplemente por gusto ou Bergman, B., e L. Wallin, “Investigación sobre el para formar un club de bridge, senón que son lenguaje de Signos y la Comunidad Sorda”, en S. un grupo de persoas que comparte un código prillwitz e T. Vallhaber (ed.), Sign Language de conductas e valores que se aprenden e Research and Application, Hamburgo, 1991. pasan dunha xeración a outra. Bradway, K., “The social competence of deaf Rematamos este artigo desta- children”, American Annals of Deaf, 82, 1937. cando os dous aspectos fundamentais seguintes. Dunha parte, a aproxi- Bruininks, V. L., “Actual and Perceived Peer Status of mación ó estudio dos xordos máis Learning Disabled Students in Mainstream como unha diferencia social ca Programs”, Journal of Special Education, 12, unicamente como un mero déficit. 1978, 51-58. Doutra, o proceso en marcha dentro da comunidade xorda da reivindicación Brunschwig, L., A Study of Some Personality Aspects of Deaf Children, New York, Columbia University, dunha Identidade Social dos xordos. 1936. Ámbolos aspectos constitúen factores decisivos para o desenvolvemento Byran, T. S., “Social Relationship and Verbal Interactions positivo da súa localización na of Learning Disabled Children”, Journal of Learning sociedade. Disabilities, 11, 1978, 107-115.

Colin, D., Psicología del niño sordo, Barcelona, Toray- REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS Masson, 1980.

Alonso, P., A. Gutiérrez, A. Fernández, M. Valmaseda, Darbyshire, J. O., “Play patterns in young children Las necesidades educativas especiales del niño with impaired hearing”, Volta Review, 79, 1977, con deficiencia auditiva, Madrid, Centro Nacional 19-26. de Recursos para la Educación Especial, 1991. Interacción e madurez social en xordos 167

Delgado, G. L., “Beyond the norm-social maturity and Gregory, I., “A comparison of certain personality traits deafness”, American Annals of the Deaf, 12, 3, and interests in deaf and hearing children”, Child 1982, 356-360. Development, 9, 1938, 277.

Doll, E. A., Vineland Social Maturity Scale: A Gregory, S., The deaf children and his family, New Condensed Manual of directions, Circle pines, York, John Wiley, 1976. Mn: American Guidance Service, 1965.

Harris, A. E., “The development of the deaf individual Emerton, G., T. A. Hurwitz, e M. E. Bishop, and the deaf community”, en L. S. Liben (ed.), “Development of social maturity in deaf Deaf children: Developmental Perspectives, New adolescents and adults”, en L. J. Bradford e W. G. York, Academic Press, 1978, 217-233. Hardy (eds.), Hearing and hearing impairment, New York, Grune & Stratton, 1979. Heider, F., e G. M. Heider, “Studies in the psychology of the deaf”, Psycological Monographs, 1941. Ewing, A. W. G., e I. R. Ewing, “The ascertainment of deafness in infancy and early chilhood”, Journal of Laringlology and Otology, 59, 1944, 309-333. Kusché, C. A., e Greenberg M. T., “The development of evaluative understanding and role-taking in deaf Fortich Morell, L., La deficiencia auditiva: Una and hearing children”, Child Development, 54, aproximación interdisciplinar, Valencia, 1983, 141-147. Promolibro, 1987. Ladd, G. W., H. L. Munson, e J. K. Miller, “Social Foster, S., “Social Alienation and Peer Identification: A integration of deaf adolescents in secondary-level Study of the Social Construction of Deafness”, mainstreamed programs”, Exceptional Children, Human Organitation, 48, 3, 1989, 226-235. 50, 5, 1984, 420-428.

Greenberg, M. T., Attachment behavior, Levine, E. S., The ecology of early deafness, New communicative competence, and parental York, Columbia University, 1981. attitudes in preschool deaf children. Tese inédita de Doutoramento, Universidade de Virginia. Levy-Shiff, R., e M. A. Hoffman, “Social Behaviour of hearing- impaired and normally-hearing —— “Hearing families with deaf children: Stress and preschoolers, British Journal of Educational functioning as related to communication Psychology, 55, 1985, 111-118. method”, American Annals of the Deaf, 125, 1980, 1063-1071. Marchesi, R. W., El desarrollo cognitivo y lingüístico de los niños sordos, Madrid, Alianza Editorial, 1987. Greenberg, M. T., C. A. Kusché, e M. Smith, “A social- cognitive model of psychosocial difficulties and their prevention in deaf children”, en B. Calhane e McCauley, R. W., e R. H. Brunninks, “Behavior C. M. Williams, Research monographs series of interaction of hearing impaired children in regular the sociology of deafness. Vol. 2. Social aspects classrooms”, Journal of Special Education, 10, of educating deaf persons, Washington, D. C., 1976, 277-284. Department of Sociology, Gallaudet College, 1982, 93-132. 168 Luís Rodríguez Cao

McCrone, W., “Learned helplessness and level of Pintner, R., e J. F. Reamer, “A mental and educational underachievement among deaf adolescents”, survey of schools for the deaf”, American Annals Psychology in the Schools, 16, 1979, 430-434. of Deaf, 65, 1920.

Meadow, K., “Early manual communication in relation Pintner, R., I. Fusfeld, e L. Brunschwig, “Personality to the deaf child’s intelligence, social and test of deaf adults”, Journal of Genetic communicative functioning”, American Annals of Psychology, 51, 1937. the Deaf, 113, 1968, 21-41. Pintner, R., J. Eisenson, e M. Stanton, The Psychology Meadow, K. P., “Self-image, family climate, and of the Physically Handicapped, New York, Crofts, deafness”, Social Forces, 47, 1969, 428-438. 1946.

Moores, D. F., Educating the deaf: psychology, Quarrington, B., e B. Solomon, “A current study of the principies, and practices, Boston, Houghton, social maturity of deaf students”, Canadian Mifflin, 1982. Journal of Behavioral Science, 7, 1975, 70-77.

Morrow-Lettre, C., “Sordera y Lenguaje Oral”, en J. A. Richardson, S. A., “Research Report: Handicap, Rondal e X. Seron (comp.), Trastornos del Appearance, and Stigma”, Social Science and lenguaje, II, Barcelona, Paidós, 1988, 359-393. Medicine, 5, 1971, 621-628.

Myklebust, H. R., e E. Buchard, “A study of the effects Rodda, M., Social adjustment of deaf adolescents, of congenital and adventitious deafness on the Proceedings of the Symposium of the inteligence, personality and social maturity of Psychological Study of Deafness and Hearing school children”, Journal of Educational Impairment, 1966, 33-34. Psychology, 36, 1945, 321. Rodríguez Cao, L., Dimensiones de identidad social y Myklebust, H. R., Psicología del niño sordo, Madrid, autoconcepto en jóvenes con sordera profunda, Magisterio Español, 1975. Tese inédita de Doutoramento, Universidade de Santiago, 1993.

Nafin, P., Das soziale verhalten taubstummer schulkinder, Konigsberg, 1933. Rondal, J. A., e X. Seron (comp.), Trastornos del lenguaje, vol II, Barcelona, Paidós, 1988.

Neyhus, A., The personality of socially well-adjusted adult deaf as revealed by projective test, Thesis Sacks, O., Veo una voz, Salamanca, Anaya, 1991. Northwestern University, 1962. Schlesinger, H. S., e K. P. Meadow, Studies of family interaction, language adquisition, and deafness, Padden, C., “The Deaf Community and the Culture od San Francisco, University of California, 1976. Deaf People”, en C. Baker e R. Battison (ed.), Sign Language and the Deaf Community, Silver Spring, Md., National Association of the Deaf, Schlesinger, H. S., e K. P. Meadow, “The Adquisition 1980. of signed and spoken language”, en L. S. Liben Interacción e madurez social en xordos 169

(ed.), Deaf Children: Developmental Perspectives, Valmaseda, M., “Interacción, desarrollo social y New York, Academic Press, 1978. características de personalidad del niño sordo”, en A. Marchesi, El desarrollo cognitivo y lingüístico de los niños sordos, Madrid, Alianza Schmuck, R. A., e P. A. Schmuck, Group Process in Editorial, 1987. the Classroom, Dubuque, IA: Wm. C. Brown, 1975. Vandell, D., e L. George, “Social interaction in hearing and deaf preschoolers: Successes and failures in initiation”, Child Development, 52, 1981, 627- Seligman, M., Heplessness, San Francisco, W. H. 635. Freeman, 1975. Siguán, M., “Comunicación y hándicap”, Revista de Vernon, M., La sordera en la primeira y segunda Psicología General y Aplicada, 35, 6, 1980, 1079- infancia, Buenos Aires, Panamericana, 1977. 1092.

Wood, D. J., H. A. Wood, A. J. Griffiths, S. P. Howarth, Stevenson, E. A., “A study of the educational e C. I. Howarth, “The conversations with 6- to 10 achievements of deaf parents”, The California -year old deaf children”, Journal of Child News, 80, 1964. Psychology and Psychiatry, 23, 3, 1982, 295-308.

Stokoe, W., “Sign language structure: An outline of Young, E. P., e S. L. Brown, The development of the visual communication systems of the social-cognition in deaf preschool children: A American deaf”, Studies in Linguistics, Buffalo, pilot stud., manuscrito presentado na Annual Uni. Paper 8, 1960. Meeting of the Southeastern Psychological Association, Atlanta, Georgia, 1981.

171

RECOMPILACIÓN BIBLIOGRÁFICA DE CIENCIAS DA TERRA E DO MEDIO AMBIENTE

José Lillo Beviá E.U. Universidade de Vigo. Departamento de Didácticas Especiais

A presente bibliografía pode ser AA. VV., “Climatología”, en Atlas Nacional de España, II, 9, de utilidade para os profesores que Madrid, Instituto Geográfico Nacional, 1991. explican temas ambientais, así como para os que dan a materia de Ciencias AA. VV., “Edafología”, en Atlas Nacional de España, II, 7, da Terra e do Medio Ambiente no 2º Madrid, Instituto Geográfico Nacional, 1991. curso da ESO. Pechouse o 15-11-1996, e nela figuran achegas dos seguintes AA. VV., “Energía”, en Atlas Nacional de España, IV, 18, membros do Grupo de Traballo Madrid, Instituto Geográfico Nacional, 1991. LOXSE: José Lillo (director do grupo, 1º representante da Universidade), Mª AA. VV., “Hidrología”, en Atlas Nacional de España, II, 10, Victoria Jato (2º representante da Madrid, Instituto Geográfico Nacional, 1991. Universidade), Pilar Miravalles (representante da Inspección de Ensino AA. VV., “El medio marino”, en Atlas Nacional de España, III, Secundario), Nicolás Lucas, Manuel A. 13, Madrid, Instituto Geográfico Nacional, 1991. Gallego e Valeria Martínez ( representantes do Profesorado). AA. VV., “Minería”, en Atlas Nacional de España, IV, 16, Madrid, Instituto Geográfico Nacional, 1991.

AA. VV., Actas do Primeiro Seminario de Ciencias do mar: as AA. VV., “Problemas medioambientales”, en Atlas Nacional rías galegas, A Coruña, Publicaciones do Seminario de de España, X, 39, Madrid, Instituto Geográfico Nacional, Estudos galegos, Cuadernos da Área de Ciencias 1991. Mariñas, nº 1, 1984. AA. VV., “Medio ambiente. El efecto invernadero”, Mundo AA. VV., Guía para la descripción de perfiles de suelos, científico, 126 especial, 1992. Madrid, Ed. FAO, 1986. AA. VV., “A contaminación mariña no litoral galego”, en AA. VV., Educación ambiental: situación española y estrategia Primeiras Xornadas sobre A contaminación no litoral internacional, Dirección General de Medio Ambiente, galego, Sada, A Coruña, 1993. MOPU, 1989.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 172 José Lillo Beviá

AA. VV., Atlas de espacios naturales y recursos culturales, Andrés, A., O. Roger, Diccionario del medio ambiente, Madrid, Dirección General de Carreteras, MOPU, 1993. Barcelona, EINIA, EAE, 1994.

AA. VV., El medio ambiente, Madrid, Ministerio de Sanidad y Andrew, R. W., e outros, Environmental Science. The natural Consumo, 1994. environment and human impact, Harlow, Essex, Longman, 1996. AA. VV., Medio ambiente y ordenación del territorio, Universidad de Valladolid, 1994. Anguita, F., F. Moreno, Procesos geológicos internos, Madrid, Rueda, 1991. AA. VV., Coastwach Galicia, 1993, Santiago, Tórculo Ediciones, 1995. —— Procesos Geológicos externos y Geología ambiental, Madrid, Rueda, 1993. AA. VV., Contaminación, uso y abuso del litoral. Informe Coastwactch España 1994, Universidad Politécnica de Aracil, J., Máquinas, sistemas y modelos. Un ensayo sobre Valencia, 1995. Sistémica, Madrid, Tecnos, 1986.

Abellán, A., e outros, La población del mundo, Madrid, Araujo, P., e outros, “Problemática ecológica y Ediciones Síntesis, 1991. medioambiental de la provincia de Orense”, Boletin Auriense, XII, 1982, pp. 141-169. Aboal, J. L., M. Martín, (coord.), Protección ambiental contra o ruido, Santiago de Compostela, Consellería da Arce, R., e outros, El medio ambiente en España, Madrid, Presidencia, 1990. Ediciones Mundi Prensa, 1996.

ADENA-WWF, Proyecto: jugando a entender el mundo, Arenillas, M., C. Sáenz, Guía Física de España. Vol 3. Los Madrid, ADENA-WWF, 1991. rios, Madrid, Alianza Editorial, 1987.

ADENA-WWF, Proyecto: jugando a entender la naturaleza, Armas, J., C. Morán, A cidade, Universidade de Santiago de Madrid, ADENA-WWF, 1991. Compostela, 1991.

ADENA-WWF-Fontvella, Campaña en busca del agua, Arroyo, F. (comp.), Lecturas sobre medio ambiente: algunas Madrid, ADENA-WWF-Fontvella, 1994. aplicaciones educativas, Universidad Autónoma de Madrid, 1992. AEDENAT, Energía para el mañana: Conferencia sobre energía y equidad en un mundo sostenible, Madrid, AEDENAT, 1993. Ascariz, M. X., e outros, Itinerarios naturais. Roteiros didácticos por Galicia, A Coruña, Vía Láctea, 1987.

Álvarez, J. B., A. Polo, (coord.), Contribución a la educación ambiental: el tratamiento de los residuos sólidos Astor, J., e outros, Contaminación e reciclaxe. Materiais e urbanos, Universidad Autónoma de Madrid, 1994. experiencias sobre medio ambiente, Vigo, Xerais, 1995.

Álvarez, M. T., Agricultura y medio ambiente, Madrid, MOPU, Ayala, F., J. F. Jordá, Geología ambiental, Madrid, ITGE, 1988. Ministerio de Industria y Energía, 1989. Recompilación bibliográfica de Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 173

Ayala, F., “Los riesgos naturales en la evaluación de impactos Bermejo, F., El deterioro del ambiente, Universidade de ambientales. Corrección de impactos y restitución del Santiago de Compostela, 1982. medio ambiente”, en VV.AA., Estudios de evaluación de impactos. I Curso de Evaluación de Impacto Ambiental, Bernet, R., A. Lasaga, “Modelización del ciclo geoquímico del Granada, Centro de Estudios Municipales y de carbono”, Investigación y Ciencia, 152, 1989, pp. 54-62. Cooperación Interprovincial, 1991, pp. 295-321.

Bolós, M. de (dir.), Manual de ciencias del paisaje, Bac de Río, A. , Ecología y medio ambiente, Madrid, Bruño, Barcelona, Masson, 1992. 1990.

Bongaarts, J., “¿Habrá alimentos para una población humana Bañobre, M. R., D. Picallo, Residuos sólidos urbanos. Dossier creciente?”, Investigación y Ciencia, 212, 1994, pp. 14- bibliográfico, Universidade de Santiago, ICE, 1994. 20. Botkin, D., E. Keller, Environmental Science. Earth as a living Barrachina, M., e outros, 222 cuestiones sobre la energía, Planet, New York, Jhon Wiley & Sons Inc., 1995. Madrid, Forum Atómico Español, 1993.

Brañas, M. P., e outros, Traballando coas Ciencias da Terra, Barreiro, X. M., X. Gutierres, O entorno escolar, ICE ICE Universidade de Santiago, 1995. Universidade de Santiago, 1991.

Brinkworth, B. J., Energía solar para el hombre, Madrid, H. Beck, C., R. Delort, Pour une histoire de l’environnement. Blume Ediciones, 1981. Travaux du programme interdisciplinaire, Paris, CNRS Editions, 1993. British Museum Natural History, La naturaleza trabaja. Introducción a la ecología, Madrid, Akal, 1992. Benayas, J., e outros, El agua: historias incompletas de un líquido muy especial, Pamplona, Departamento de Ordenación del Territorio, Vivienda y Medio Ambiente, Broecker, W. S., “El océano”, Investigación y Ciencia, 1983, 1989. pp. 90-101.

—— Fichero de sugerencias didácticas para explorar el Brown, G. C., e outros, Understanding the Earth. A new complejo mundo del agua, Pamplona, Mancomunidad Syntesis, London, Cambridge University Press, 1992. de la comarca de Pamplona, 1990. Brown, L. R., La situación en el mundo, Madrid, Apóstrofe, Benito, A. A., O. R. Loppachero, Diccionario del medio 1992. ambiente, EINIA-EAE, Barcelona, 1994. Brown, L. R., e outros, La situación en el mundo 1993: un Bennet, D. B., Evaluación de un programa de educación informe del Worldwatch Institute sobre desarrollo y ambiental: Guía práctica para el profesor, Bilbao, Los medio ambiente, Madrid, Apóstrofe, 1993. Libros de La Catarata, nº 12, 1993. —— State of the World 1994: A Worldwatch Institute Report Bennet, D. B., D. A. Humphries, Introducción a la ecología de on Progress Toward a Sustainible Society, New York, campo, Madrid, H. Blume Ediciones, 19781. Norton & Company, 1994. 174 José Lillo Beviá

Bullón, T., e outros, El medio físico. Topografía y relieve, Caride, J. A. (coord.), Educación ambiental. Realidades e Madrid, MEC, Barcelona, Vicens Vives, 1988. perspectivas, Santiago, Tórculo Ediciones, 1991.

Bustillo, M., C. López, Recursos minerales. Tipología, Carwardene, M., Manual de conservación del medio prospección, evaluación, explotación, mineralogenia e ambiente, Barcelona, Plural Ediciones, 1992. impacto ambiental, Madrid, Entorno Gráfico S.L., 1996.

Casanova, Mª. A., Mª Vª Reyzábal, Conocimiento del medio. Button, J., e outros, ¡Háztelo verde!. Mil ideas para poner Guía didáctica, Madrid, La Muralla S.A., 1989. ecología en tu vida común, Barcelona, Integral Ediciones, 1990. Caselli, M., La contaminación atmosférica, México, Siglo XXI, 1992. Caduto, M. J., Guía para la enseñanza de los valores ambientales, Bilbao, Los Libros de la Catarata, nº 13, 1992. Castillo, F., A. Pérez, “Las situaciones sinópticas del tiempo en relación con el desplazamiento de la mancha de petróleo originada por el embarrancamiento del Caldwell, L. K., Ecología, Ciencia y Política medioambiental, Madrid, McGraw-Hill, 1993. petrolero Mar Egeo en la Ría de La Coruña”, en II Congreso Nacional de Geografía, Universidad de Sevilla, 1993, pp. 579-582. Calvo, J. F., e outros, Educación para la salud en la escuela, Madrid, Díaz de Santos, 1991. Castro, A., No bosque non todo son árbores, Santiago de Compostela, Consello da Xuventude, 1991. —— Ecología General. Prácticas y experiencias, Universidad de Murcia, 1994. Castro, J., Campamento de educación ambiental, Santiago de Compostela, Consello da Xuventude, 1991. Campbell, G. S., Introducción a la Biofísica Ambiental, Barcelona, UB S.L., 1995. Cendrero, A., e outros, Geología ambiental: casos prácticos, Campillo, A., A auga como recurso, Santiago de Compostela, Universidad de Cantabria, 1992. Consello da Xuventude, 1991. CEOTMA, Tratado del Medio Natural, vols, 1 a 6, Madrid, Cañal, P., Investigando los seres vivos de la ciudad, CEOTMA, 1981. Barcelona, Teide, 1984. Charlson, R. J., T. M. Wigley, “Aerosol de sulfatos y cambio Caramelo, C., e outros, Espacios naturales de Galicia.1. climático”, Investigación y Ciencia, 211, 1994, pp. 46-53. Provincia de La Coruña, La Coruña, Bahía Edicións, 1995. Chouza, M., R. Cid, 1300 nomes galegos de seres vivos: Carballeira, A., e outros, Bioclimatoloxía de Galicia, A nomenlatura cara o ensino do medio natural, Santiago Coruña, Fundación Pedro Barrié de la Maza, 1983. de Compostela, Follas Novas, 1986.

Carballido, X. C., O ecosistema urbano: un espacio en —— Zonas de interese natural de Santiago (1), Santiago de construcción, Santiago de Compostela, Consellería da Compostela, Concello, Departamento de Educación, Xuventude, 1991. 1987. Recompilación bibliográfica de Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 175

Coates, D. R., Environmental Geology, New York, Jhon Wiley Del Carmen, L., Investigando el bosque, Barcelona, Teide, & Sons Inc., 1981. 1987.

Conesa, V., Guía metodológica para la evaluación de impacto —— Investigando el suelo, Barcelona, Teide, 1988. ambiental, Madrid, Ediciones Mundi Prensa, 1995. —— Investigación del medio y aprendizaje, Barcelona, Craig, A., e outros, Os bosques atlánticos europeos, A Graó, 1988. Coruña, Bahía Edicións, 1994. —— Investigación del medio en la escuela, Madrid, Vicens Crespo, J., “La educación ambiental en la Educación Vives-MEC, 1991. Secundaria Obligatoria”, en Arroyo, F. (comp.), Lecturas sobre medio ambiente. Algunas aplicaciones Del Mar, M., Cómo proteger la naturaleza desde nuestra casa. educativas, Universidad Autónoma de Madrid, 1992. Conservación y consumo, Madrid, ADENA-WWF, 19914.

Creus, J., e outros, Cambio climático en Galicia. Reconstrucción climática de las últimas centurias, Deleague, J. P., Historia de la Ecología. Una ciencia del Santiago, Xunta de Galicia, Gabinete de Planificación e hombre y la naturaleza, Barcelona, Icaria, 1993. Desenvolvemento Teritorial, 1995. Diaz, Mª. C., e outros, Agricultura y medio ambiente, Madrid, Crosson, P., N. Rosemberg, “Nuevas estrategias agrarias”, Ministerio de Obras Públicas y Urbanismo, 1988. Investigación y Ciencia, 158, 1989, pp. 84-92. Diccionarios Rioduero, Ecología, Madrid, Ediciones Cuello, A., e outros, Orientaciones didácticas para la Rioduero, 1975. Educación ambiental en la Escuela Primaria, Sevilla, Consejería de Educación y Ciencia, 1992. Dirección General de Política Ambiental, Residuos tóxicos y peligrosos. Tratamiento y eliminación, Madrid, MOPU, Custodio, E., “Contaminación de aguas subterráneas en 1989. relación con los vertidos de basuras urbanas de Barcelona”, en Jornadas sobre análisis y evolución de la —— Medio Ambiente en España 1993, Madrid, MOPT, contaminación de las aguas subterráneas en España, 1994. Barcelona, 1981, pp. 223-247.

Domingos, A. M., e outros, Ciencias do ambiente, Lisboa, D’Andigné, L., e outros, “Geonvironmental Policies after Fundação Calouste Gulbenkian, 1982. UNCED 92: The UNESCO Perspective”, en V Reunión sobre Problemática Geoambiental y Desarrollo, G.A. y O.T. , Murcia, 1993, pp. 13-26. Donézar, M., Impacto ambiental en proyectos agrícolas. Problemas específicos, Madrid, ITGME, 1991. Dabrio, C. J., e outros, “Litoral y riesgos geológicos”, en V Reunión sobre Problemática Geoambiental y Desarrollo, Dröscher, V.B., Sobrevivir. La gran lección del reino animal, G.A. y O.T. , Murcia, 1993, pp. 94-114. Barcelona, Planeta, 1980.

De Torres, Mª P. (ed.), Geografía de Galicia, Vol 1. El medio, Dunlop, S., F. Wilson, Cómo predecir el tiempo. Guía del A Coruña, Xuntanza Editorial, 1986. meteorólogo aficionado, Barcelona, CEAC, 1987. 176 José Lillo Beviá

Dupouey, J. L., e outros, “Dynamique de la végetation et Espada, L., Obtención de un banco de datos polution atmosphérique”, Annales de Géographie, 572, medioambientales de la provincia de Pontevedra, 1993, pp. 386-396. Universidade de Santiago de Compostela, Informe Técnico, 1990. Duvigneaud, P., La síntesis ecológica, Madrid, Alhambra, 1978. Felice, J. de, e outros, Enfoque interdisciplinar en la educación ambiental, Bilbao, Los Libros de La Catarata, nº 14, 1994. Ederra, A., Botánica ambiental aplicada. Las plantas y el equilibrio ecológico de nuestra tierra, Pamplona, EUNSA, 1996. Fernández, M. A., Itinerarios naturais. Roteiros didácticos por Galicia, A Coruña, Nova Escola Galega, Vía Láctea, 1987. Edwards, P., e outros, Making the difference. Science, Technology and The Environnment, London, WWF, 1993. Fernández R., La ecología en la educación ambiental, Universidade de Santiago de Compostela, 1993. Ekis, P., Riquezas sin límite: el atlas GAIA de la economía verde, Madrid, Edaf, 1992. Ferry, L., El nuevo orden ecológico. El árbol, el animal y el hombre, Barcelona, Tusquets editores, 1994. Elsom, D., La contaminación atmosférica, Madrid, Cátedra, 1990. Fitzpatrick, E. A., Suelos: su formación, clasificación y distribución, Caracas, Ediciones CECSA, 1984. Enger, E. D., B. F. Smith, Environmental Science. A study of interrelationships, London, Wm. C. Brown Publishers, Fraga, F., R. Margalef, Las rías gallegas. Estudio y explotación 1995. del mar en Galicia, Universidade de Santiago, 1979.

Ennos, A. R., S. E. R. Bailey, Problem solving in Freedman, B. , Environmental Ecology, London, Academic Environmental Biology, Harlow, Essex, Longman Press Inc., 1989. Scientific & Technical, 1995. Fyfe, W.S., “Sustainable reosurces for ten billion. Is it Equipo Huerto Alegre, Comprender la ciudad: cómo es, cómo possible?”, en V Reunión sobre Problemática funciona, cómo vive, Granada, Ayuntamiento de Geoambiental y Desarrollo, G.A. y O.T., Murcia, 1993, Granada, 1993. pp.27-32.

Erickson, J., El efecto invernadero. El desastre de mañana Galán, P., “La vegetación en los suelos de la mina”, en VV.AA. hoy, Madrid, McGraw-Hill de divulgación científica, Recuperación de las escombreras de la mina de lignitos 1992. de Meirama, Universidade de Santiago, Limeisa, 1995, pp. 114-144. —— Un mundo en desequilibrio, Madrid, McGraw-Hill de divulgación científica, 1993. Gallego, E., M. Bascones, “Evaluación de impactos ambientales”, en IV Reunión Geología Ambiental y Ordenación del territorio, Gijón, 1990, pp. 91-111. Recompilación bibliográfica de Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 177

Gallet, Y., J. Besse, “Cuando el norte estaba en el sur”, GESTENGA S. A., Las energías renovables y Galicia, Mundo científico, 105, 1990, pp. 910-912. Santiago, GESTENGA, FEDER, Xunta de Galicia, 1991.

García Arrese, A. M., e outros, “Aprovechamiento de lodos de Gil, A., Guía para vivir sin contaminar España, Madrid, distinto origen para la recuperación de escombreras de Cirene, 1993. mina”, en V Reunión sobre Problemática Geoambiental y Desarrollo, G.A. y O.T., Murcia, 1993, pp. 335-343. Gil, F., e outros, “Modificación del riesgo de contaminación en los estériles recuperados”, en VV.AA. , Recuperación García Bona, L. M., El bosque. Cómo es. Cómo funciona, de escombreras de la mina de lignitos de Meirama, Barcelona, Ediciones Octaedro, 1993. Universidade de Santiago, 1995, pp. 186-211.

García de Jalon, D., Los insectos como bioindicadores de la Giordan, A., Ch. Souchón, Une education pour contaminación, Quercus, 4, 1982. l’environnement, Nice, Z’Editions, 1991. García Gallego, M. A., B. Estrada, Medio ambiente e saúde, A —— La educación ambiental: guía práctica, Sevilla, Diada Editoras, 1995. Coruña, Bahía edicións, 1995.

Giordan, A., e outros, Conceptos de Biología 1. La —— Ciencias medioambientales e da saúde. ESO, A respiración. Los microbios. El ecosistema, La neurona, Coruña, Bahía edicións, 1995. Barcelona, Labor S.A., Madrid, MEC, 1988.

—— Ciencias da Terra e do Medio Ambiente, 2º Gómez, D., Evaluación de impacto ambiental, Madrid, Bachalerato, A Coruña, Bahía edicións, 1996. Editorial Agrícola Española, 1992.

García González, J. J. (coord.), A protección do medio Gómez, Ch., A. Franco, Fungos e cogumelos de Galicia, A ambiente é tarefa común, Santiago de Compostela, Coruña, Bahía Edicións, 1992. Xunta de Galicia, 1991.

Gónzalez, A., e outros, Minerales. Estudio y reconocimiento, García Pablos, R. (dir), Cuadernos divulgativos en materia de Barcelona, Omega, 1996. residuos, 11 vols., Madrid, Consejería de Ordenación del territorio, Medio Ambiente y Vivienda, Comunidad de Madrid, 1987. González, B., Didáctica de la ecología para profesores de EGB, ICE Universidad de Salamanca, 1982.

García, A., La contaminación acústica, Universidad de González, Y., e outros, Guías de espacios naturais de Galicia, Valencia, 1988. Vigo, Galaxia, 1995.

—— Guía práctica de evaluación de impacto ambiental. González, S. (dir.), Guías metodológicas para la evaluación (Proyectos y actividades afectados), Madrid, La Casa de de impacto ambiental:3. Repoblaciones forestales, la Ecología, S.L., Salamamca, Amaru Ediciones, 1994. Madrid, MOPU, 1989.

Gaviria, V., Medio ambiente y adaptaciones, Madrid, MEC, González, S., J. I. Gamarra, (Dir.), Guías metodológicas para 1987. la evaluación de impacto ambiental: 1. Carreteras y ferrocarriles, Madrid, MOPU, 1989. 178 José Lillo Beviá

—— Guías metodológicas para la evaluación de impacto Hamilton, C. L. (ed.), Química y Ecosfera. Temas de ecología ambiental: 2. Grandes presas, Madrid, MOPU, 1989. y química industrial, Madrid, Hermann Blume, 1973.

—— Guías metodológicas para la evaluación de impacto Hernáez, S., “La revolución de los vegetales,” Muy ambiental: 4. Aeropuertos, Madrid, MOPU, 1989. interesante, 108, 1990, pp. 52-62.

Gordillo, D., Ecología y contaminación ambiental, Mexico, Hernández, C., e outros, Las energías renovables y el medio Interamericana, McGraw-Hill, 1995. ambiente, Madrid, MOPU, 1990.

Gore, A., La tierra en juego: ecología y conciencia humana, Hernández, S., Ecología para ingenieros. El impacto Barcelona, Emecé, 1993. ambiental, Madrid, Colegio Oficial de Ingenieros de Caminos, Canales y Puertos, 1995. Gould, S. J., La vida maravillosa. Burgess Shale y la naturaleza de la historia, Barcelona, Crítica, 1991. Herranz, F., “El yacimiento de lignito de Meirama”, en VV. AA., Recuperación de las escombreras de la mina de lignitos de Meirama, Universidade de Santiago, —— Ocho cerditos. Reflexiones sobre historia natural, Limeisa, 1995, pp. 16-41. Barcelona, Crítica, 1994.

Hölldobler, B., E. O. Wilson, Viaje a las hormigas. Una Greig, S., e outros, Los derechos de la Tierra. Cómo si el historia de exploración científica, Barcelona, Crítica, planeta realmente importara, Madrid, Editorial Popular, 1996. 1991.

Hungerford, H. R., Cómo construir un programa de Gutiérrez, M., Ecología: salvemos el Planeta Tierra. educación ambiental. Documento de trabajo para los Enseñanza Media y Básica, México, Limusa, 1992. seminarios en formación, Bilbao, Los Libros de La Catarata, nº 22, 1992. Gutiérrez, X., A Beiramar III, ICE Universidade de Santiago, 1990. ICONA, Educación ambiental: principios de enseñanza y aprendizaje, Bilbao Los Libros de La Catarata, nº 20, Gutiérrez, X., M. I. Pelayo, A Beiramar I, ICE Universidade de 1993. Santiago, 1990. IGBP International, Geosphere-Biosphere. Programme in —— A Beiramar II, ICE Universidade de Santiago, 1990. action: Work Plan 1994-1998. Stockholm, International Council of Scientific Unions, 1994.

Gutiérrez, Mª. R., A auga doce: un recurso limitado, ICE Universidade de Santiago, 1991. IGME, Riesgos geológicos, Madrid, IGME, 1987.

Gutiérrez, J. L., e outros, “La calefacción solar del suelo de INCAFO, Espacios Naturales Protegidos de España, Madrid, los invernaderos con paneles de bajo coste”, en VV.AA., Guías Periplo, INCAFO/ICONA/REPSOL, 1992. Energías limpias en progreso, VII Congreso Iberoamericano de energía solar, vol I, pp. 227-233, Ingersoll, P., “La atmósfera”, Investigación y Ciencia, 1987, Universidade de Vigo, 1994. pp. 102-114. Recompilación bibliográfica de Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 179

Investigación y Ciencia, La gestión del planeta Tierra, Kormondy, E. J., Conceptos de Ecología, Madrid, Alianza Barcelona, Monografías de Investigación y Ciencia, nov. Universidad, 1978. 1989. Lacroix, G., Lagos y ríos. Medios vivos, Madrid, Editorial Iñarra, Y. A., Los residuos radiactivos, Madrid, MOPU, 1989. Plural, 1992.

ITGME, Mapa y Atlas Geocientífico del Medio Natural. Lago, E., S. Castroviejo, Estudio citotaxonómico de la flora Provincia de La Coruña, Madrid, ITGME, 1984. de las costas gallegas, A Coruña, Publicacións do Seminario de Estudios Galegos, Cadernos da Área de Bioloxía, nº3, 1992. ITGME, Evaluación y correccción de impactos ambientales, Madrid, Ministerio de Industria y Comercio, Madrid, ITGME, 1992. Lean, G., D. Hinrichsen, Atlas del medio ambiente, Sevilla, Algaida Editores, S. A., 1992. ITGME-Xunta de Galicia, Programa Nacional de estudios ambientales aplicados a la minería. Provincia de La López, D., El medio ambiente, Madrid, Cátedra, 1994. Coruña, Madrid, ITGME, 1992. López, A., e outros, Proyecto de plan hidrológico de las Jackson, A. R. W., J. M. Jackson, Environmental Science. The cuencas de Galicia-costa: documento de síntesis, Naturan Environmental and Human Impact, Harlow, Santiago, Consellería de Ordenación do Territorio e Essex, Longman, 1996. Obras Públicas, 1990.

Jardon, S., T. Serra, “Restauración de minería a cielo abierto”, López, F., J. A. Mintegui, Hidrología de superficie, tomo I. en IV Reunión de Geología Ambiental y Ordenación del Madrid, Fundación Conde del Valle Salazar, ETS de territorio, Gijón, 1990, pp. 53-89. Montes, 1986.

Jeffers, J., Modelos en ecología, Barcelona, Oikos-Tau, 1991. Lovelock, J., Las edades de GAIA. Una biografía de nuestro planeta vivo, Barcelona, Tusquets Editores, 1993. Jiménez, M. P., Investigando la orilla del mar, Barcelona, Teide, 1986. Macías, F., “Contaminación de suelos: algunos hechos y perspectivas”, en VV. AA., Problemática Ambiental y Desarrollo, Vol. I., V Reunión Nacional sobre Geología Jiménez, L., Medio ambiente y desarrollo alternativo, Madrid, Ambiental y ordenación del territorio, Murcia, 1993, pp. IEPALA, 1989. 53-74.

Jutglar, L., A. Miranda, La energía, Madrid, Alhambra,1986. —— “Impacto ambiental en sistemas de eliminación de residuos sólidos urbanos”, en Bao, M. (ed.), Residuos Kaspar, R., ¿Cómo llegó el árbol a la manzana?. Tras las Sólidos y Medio Ambiente, Universidad Internacional do huellas de la vida, Madrid, Akal, 1993. Atlántico, Santiago, Cursos de verán, 1993.

Kates, R. W., “El mantenimiento de la vida sobre la tierra”, —— “Capacidad productiva y alternativas del uso del suelo Investigación y Ciencia, 219, 1994, pp. 94-101. en Galicia”, El campo, 127, 1993, pp. 85-106. 180 José Lillo Beviá

Macías, F., R. Calvo, Suelos de la provincia de La Coruña, Martín-Molero, F. (coord.), Curso interdisciplinar de educación Diputación Provincial de La Coruña, 1992. ambiental, Universidad Complutense de Madrid, 1992.

—— “Construcción de infraestructuras lineales en Martinez, C., Los residuos tóxicos peligrosos, Madrid, materiales con sulfuros. Un ejemplo de impacto MOPU, 1991. ambiental”, en II Simposio Nacional sobre Carreteras y Medio Ambiente, 1993, pp. 53-61. Martinez-Torres, L. M., Principales tipos de mapas geóticos. Guía de mapas temáticos para el estudio del medio —— “Caractérisation pédogeochimique des sols de Galice físico, Bilbao, Universidad del País Vasco, 1995. (NW Espagne) en relation avec la diversificatiion lithologique. Mise en évidence d’un milieu de transition Martinmateo, R., Tratado de derecho ambiental, Madrid, entre les domaines temperés et subtropicaux humides”, Editorial Trivium, 1992. C.R. Ac. Sc. Paris, t. 315, série II, 1992, pp. 1803-1810.

Méndez, G., Medio ambiente e educación ambiental, Macías, F., A. Veiga, R. Calvo, “Evolution of the Mn Santiago, Consello da Xuventude de Galicia, 1990. Speciation in soils polluted by industrial activities in Cee- Galicia (NW Spain)”, Fresenius Envir Bull, 1, Méndez, E., Díaz, A., “Posibilidades de desarrollo de la 1992, pp. 803-808. energía eólica en Galicia”, en VV. AA., Energías Limpias en Progreso, vol 1. , VII Congreso Ibérico de energía Manteiga, L., C. Olmeda, “La regulación del caudal solar, Universidade de Vigo, 1994, pp. 489-496. ecológico”, Quercus, 76, 1992, pp. 44-46. Metra/Seis Economía, Diseño de una estrategia para la Mares, Ch., R. Stephenson, Inside, outside: an National plan protección del medio ambiente en la provincia de for improving the primary school environment, East Pontevedra, Vigo, Caixavigo, 1976. Sussex, Tidy Britain Group,1992. Meyer, W. B., Human Impact on the Earth, London, Margalef, R., Ecología, Barcelona, Omega, 1977. Cambridge University Press, 1996.

——Planeta azul, planeta verde, Barcelona, Prensa Míguez, L., e outros, Guía ecolóxica do litoral galego, Vigo, Científica, 1992. Xerais, 1996.

—— Guía de la bajamar, A Coruña, Casa de las Ciencias, —— Ecología, Barcelona, Planeta, 1992. 1991.

—— Teoría de los sistemas ecológicos, Universidad de Miller, A. A., Climatología, Barcelona, Omega, 1993. Barcelona, 1994.

Miller, K., “Instrumentos, estrategias, y medidas interna- Margulis, L., L. Olendzenski, (Ed.), Evaluación ambiental, cionales para conservar la biodiversidad mundial”, El Madrid, Alianza Universidad, 1996. campo, 128, pp. 165-181.

Martin, J., Interpretación de los mapas del tiempo, Barcelona, Mingorance, A., Climatología básica, Madrid, Akal, 1992. Ketres Editora S. A., 1984. Recompilación bibliográfica de Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 181

Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentación, —— Educación ambiental: Principios para su enseñanza y Caracterización agroclimática de la Provincia de La aprendizaje, Madrid, MOPT, 1991. Coruña, Madrid, MAPA, Dirección General de Producción Agraria, 1988. —— Naturaleza en las ciudades, Madrid, MOPT, 1991.

—— Caracterización agroclimática de la Provincia de Lugo, —— Paisaje y educación ambiental. Evaluación de cambios Madrid, MAPA, Dirección General de Producción de actitudes hacia el entorno, Madrid, MOPT, 1992. Agraria, 1988.

—— Guía para la elaboración de estudios del medio físico. —— Caracterización agroclimática de la Provincia de Contenido y metodología, Madrid, MOPT, 19922. Orense, Madrid, MAPA, Dirección General de Producción Agraria, 1988. —— El aprendizaje de valores en educación ambiental, Madrid, MOPT, 1992. —— Caracterización agroclimática de la Provincia de Pontevedra, Madrid, MAPA, Dirección General de Producción Agraria, 1988. —— El clima urbano. Teledetección de la isla de calor de Madrid, Madrid, MOPT, 1993.

Ministerio de Educación y Ciencia, Investigación del medio MOPTMA, Situaciones atmosféricas en España, Madrid, en la escuela, Barcelona, Vicens-Vives, 1977. MOPTMA, Dirección General Instituto de Meteorología,,1993. Montero, J. L., J. L. González, Diagramas bioclimáticos, Madrid, ICONA, 1983. MOPU, Educación ambiental: situación española y estrategia internacional, Madrid, MOPU, 1988. Monterroso, C., e outros, “Composición de la disolución de suelos de escombreras de la Mina de Puentes de García —— Desertificación en España, Madrid, MOPU, 1989. Rodriguez (A Coruña), en proceso de restauración “, Cuadernos del Laboratorio Xeolóxico de Laxe, 17, 1992. MOPU-CEOTMA, Geología y medio ambiente, Madrid, MOPU, 1992. —— “Speciation and solubility control of Al and Fe in minesoil “, The Science of The Total Environment, 158, 1994, pp. 31-43. Mora, J., e outros, Perturbaciones ocasionadas por los vertidos en el naufragio del “Aegean Sea”. Estudio de la fauna bentónica, Madrid, MOPTA, 1995. MOPT, Depuración por lagunaje de aguas residuales. Manual de operadores, Madrid, MOPT, 1991. Murgades, F., Juegos de ecología, Madrid, Alhambra, 1987.

—— Residuos tóxicos y peligrosos: tratamiento y Muy Especial, “Salvar la Tierra”, Muy Interesante, eliminación, Madrid, MOPT, 1991. monográfico nº 3, 1990.

—— La energía: tema interdisciplinar para la educación Myers, N., El futuro de la tierra. Soluciones a la crisis ambiental, Madrid, MOPT, 1991. medioambiental en una era de cambio, Madrid, Celeste Ediciones, 1992. 182 José Lillo Beviá

—— El Atlas Gaia de la gestión del planeta. Para quienes Odum, T., E. C. Odum, Hombre y naturaleza: bases cuidan hoy el mundo, Madrid, H. Blume, 19942. energéticas, Barcelona, Omega, 1987.

Naredo, J.; F. Parra, (comps.), Hacia una ciencia de los Officer, Ch., J. Page, Tales of the Earth. Paroxysms and recursos naturales, Madrid, Siglo XXI de España perturbations of the Blue Planet, Oxford, Oxford Editores S. A., 1993. University Press, 1993.

Naya, A., Meteorología. Manual práctico, Madrid, Penthalon Olvera, F., La investigación del medio en la escuela, Madrid, Ediciones, 1987. Penthalon Ediciones, 1987.

Nidasio, G., El agua, Barcelona, Junior. OMM, “El estado actual y las tendencias del clima en el mundo”, Boletín de la O.M.M., vol 39, 1, 1990, pp. 51- —— El aire, Barcelona, Junior, 1992. 54.

—— El campo, Barcelona, Junior, 1992. Orechkine, D., “El mar Aral amenazado de desaparición”, Mundo científico, 109, 1991, pp. 1336-1345.

—— Los desperdicios, Barcelona, Junior, 1992. Ortiz, R. (ed.), “Problemática ambiental y desarrollo”, vols. I e II, en VV. AA., V reunión de Geología Ambiental y —— El futuro, Barcelona, Junior, 1992. Ordenación del territorio, Murcia, 1993.

—— El ruido, Barcelona, Junior, 1992. Ortiz, L., Ingeniería del medio ambiente, Santiago, Tórculo Ediciones, 1994. —— La vida en el bosque, Barcelona, Junior, 1992. Otero, L. R., Residuos sólidos urbanos, Madrid, MOPU, Niño, E., Flora e vexetación de Galicia, A Coruña, Bahía 1988. Edicións, 1993. Ouedraogo, J., “Detener el avance del desierto”, El Correo de —— Fieitos de Galicia, A Coruña, Bahía Edicións, 1995. la Unesco, marzo, 1982, pp. 38-39.

Novo, M., Educación ambiental, Madrid, Anaya, 1988. Paden, M., M. Aguilar, e outros, Guía de Educación Ambiental sobre Desarrollo Sustentable, México, World Resources Intitute, Grupo de Estudios Ambientales, —— La educación ambiental: bases éticas, conceptuales y Universidad de Guadalajara, 1994. metodológicas, Madrid, Editorial Universitas, 1995.

Padial, C., e outros, La escuela del agua, Sevilla, Odum, E. P., Ecología: bases científicas para un nuevo Ayuntamiento, Centro Municipal de Investigación y paradigma, Barcelona, Vedra, 1992. Dinamización Educativa, 1987.

Odum, H. T., Ambiente , energía y sociedad, Barcelona, Paoletti, M, e outros (ed.), Agricultural Ecology and Blume Ecología, 1980. Environment, Amsterdam, Elsevier, 1989. Recompilación bibliográfica de Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 183

Pardo, C. J., Las fuentes de energía, Madrid, Editorial Pujol, J., La vida en el bosque, Barcelona, Teide, 1987. Síntesis, 1993. Pujol, J., M. Nadal, Colección cuadernos de naturaleza. 1. Paza, A., e outros, “Previsión de la radiación solar incidente Las plantas y el medio, Barcelona, Blume, 1983. en Galicia y su distribución espacial”, en VV. AA., Energías limpias en progreso, vol 1 , VII Congreso —— Colección cuadernos de naturaleza. 2. Los animales y Ibérico de Energía Solar, Universidade de Vigo, 1994, el medio, Barcelona, Blume, 1983. pp. 125-131.

—— Colección cuadernos de naturaleza. 3. El Penas, X. M. (coord.), A contaminación mariña do litoral descubrimiento del medio, Barcelona, Blume, 1983. galego, A Coruña, Edicións do Castro, 1992.

Quetel, R., C. Souchon, Educación medioambiental: hacia Pérez, J. A., M. Espigares, Agujero de ozono y efecto una pedagogía basada en la resolución de problemas, invernadero, Universidad de Granada, 1993. Bilbao, Los Libros de La Catarata, 1994.

Pickering, K. T., L. A. Owen, An introduction to global Quintas, I., F. Macías, “Datos para la recuperación de suelos environmental issues, London, Routledge, 1994. de minas en Galicia: capacidad natural y alternativas de mejora”, Cuadernos Laboratorio Xeolóxico de Laxe, 17, PNUMA-MOP, Directrices ambientales para la planificación y 1992, pp. 97-106. gestión de asentamientos, Madrid, MOPU, 1991. ——“Recuperación de escombreras de minas en Galicia con Ponte, Mª. T., La contaminación fluvial: cuestiones de biodepósitos de fondos marinos”, en VV. AA., responsabilidad internacional, Santiago, Consellería da Problemática Ambiental y Desarrollo, Vol. I., V Reunión Presidencia e Administración Pública, Xunta de Galicia, Nacional sobre Geología Ambiental y ordenación del 1989. territorio, Murcia, 1993, pp. 325-334.

Porrit, J., Salvemos la tierra, Madrid, Aguilar, 1991. Rasmussen, A. M., R. H. Matheson III, (co-dir), A sourcebook of Biotechnology Activities, Carolina, National Association of Biology Teacheers, North Carolina, Porta, J., e outros, Edafología para la agricultura y el medio Biotechnology Center, 1990. ambiente, Madrid, Mundi-Prensa, 1994.

Rees, A., El libro verde de bolsillo, Madrid, Talassa, 1993. —— Técnicas y experimentos en Edafología, Barcelona, Colegi Oficial d’Engyniers Agronoms de Catalunya, 1986. Reyes, J., La crisis energética, Madrid, Cincel, 1987.

Pou, A., La erosión, Madrid, MOPU, 1988. Rico, M., Educación ambiental: diseño curricular, Madrid, Cincel, 1990.

Puig, R., La biomasa como energía renovable. Recuperación de recursos de los residuos, Madrid, ERSA (Energías Río 92, Conferencia de las Naciones Unidas sobre Medio Renovables S. A.), 1985. Ambiente y Desarrollo, Río 92, Programa 21, 1993. 184 José Lillo Beviá

Rivas-Martínez, S., Memoria del mapa de las series de Saura, C., Ecología: una ciencia para la didáctica del medio vegetación de España, Madrid, Ministerio de ambiente, Barcelona, Oikos-Tau, 1981. Agricultura, Pesca y Alimentación (MAPA), 1991. Savary, S., e outros, “¿Qué agricultura mañana?”, Mundo Romero, A., Vida verde. Guía práctica para mejorar nuestro Científico, 154, 1995, pp. 174-186. medio ambiente y calidad de vida, Barcelona, Apóstrofe, 1994. Seoane, S., e outros, “Los materiales estériles de la mina”, en AA. VV., Recuperación de escombreras de la mina de Romero, C., Economía de los recursos ambientales naturales, lignitos de Meirama, Universidade de Santiago, 1995, Madrid, Alianza Editorial, 1994. pp. 70-96.

Rosnay, J., El macroscopio. Hacia una visión global, Madrid, Seoanez, M., e outros, “Contaminación de origen industrial y Editorial AC, 1977. urbano en medio“, en VV. AA., Tratado del Medio Natural, tomo V, 1981, pp. 117-145, Universidad Politécnica de Madrid. Ruiz, A., Dinámica marina de la ría de Pontevedra, Madrid, MOPU, Cedex, 1983. —— “Elementos naturales en medios adversos: —— Nuestro entorno. Manual de educción ambiental, ecosistemas urbanos”, en VV.AA., Tratado del Medio Madrid, Penthalon Ediciones, 1984. Natural, tomo V, 1981, pp. 135-152, Universidad Politécnica de Madrid.

Sáenz, C., Geología, geomorfología y paisaje, A Coruña, Galicia Editorial, 1991. Seymour, J., H. Grandet, Proyecto para un planeta verde, Barcelona, H. Blume, 1987.

San Martín, H., Ecología humana y salud. El hombre y su ambiente, México, Ediciones Científicas, La prensa Shultz, J., The ecozones of the world. The ecological Divisions Mexicana, S. A., 1983. of the Geosfere, Berlín, Springer-Verlag, 1995.

Sánchez, B., La fertilidad de los suelos de la provincia de Sireau, A., Educación y Medio Ambiente. Conocimientos Orense, Pontevedra, CSIC, Misión Biológica, básicos., Madrid, Editorial Popular, 1989. Fundación Pedro Barrié de La Maza, 1995. —— Guía didáctica. Educación y Medio Ambiente, Madrid, Sánchez, C., A educación medioambiental en EXB e Editorial Popular, 1989. Enseñanzas Medias, Vigo, Xerais, 1988. Sousa, R., Notas para una climatología de Orense, Madrid, Santa Marta, J., Energías renovables, Barcelona, Salvat, 1990. Insituto Nacional de Meteorología, 1988.

Sanz, J. M., La contaminación atmosférica, Madrid, MOPU, Spedding, C. I. W., Ecología de los sistemas agrícolas, 1991. Madrid, H. Blume Ediciones, 1979.

Sarmiento, G., Los ecosistemas y la ecosfera, Barcelona, Sureda, J., J. A. Colom, Pedagogía ambiental, Barcelona, Blume Ediciones, 1984. CEAC, 1989. Recompilación bibliográfica de Ciencias da Terra e do Medio Ambiente 185

Sureda, J., Guía de la educación ambiental. Fuentes Udías, A., “Energía de la Tierra“, Investigación y Ciencia, nov, documentales y conceptos básicos, Barcelona, 1983, pp, 128-138. Anthropos, 1990. UNESCO, Vers une pédagogie de solution de problèmes en Sutton, B., P. Harmon, Fundamentos de Ecología, México, éducation relative à l’environnement, UNESCO, PNUE, Limusa, 1976. Série éducation environnmentale, nº 15. 1985

Tajes, M., A contaminación atmosférica, ICE Universidade de ——, El hombre pertenece a la tierra, Madrid, MOPT, 1991. Santiago, 1990. ——“Los desiertos”, El Correo de la Unesco, monográfico, —— A contaminación das augas continentais, ICE enero, 1994. Universidade de Santiago, 1991. UNESCO-PNUMA, Programa de educación sobre problemas Tamames, R., Ecología y desarrollo. La polémica sobre los ambientales en las ciudades, Bilbao, Los libros de La límites del desarrollo, Madrid, Alianza Universidad, Catarata, 1993. 1979. —— Educación ambiental: principios de enseñanza y Taylor, J. Guía de simulación y juegos para la educación aprendizaje, Bilbao, Los Libros de la Catarata, 1992. ambiental, Bilbao, Los Libros de La Catarata, 1993. Uyeda, S., La nueva concepción de la tierra. Continentes y Teixidó, F., Ejercicios de Biología General. 625 problemas océanos en movimiento, Barcelona, Blume Ecología, resueltos, Madrid, Paraninfo S. A., 1991. 1980.

Tello ,B., F. López, Los lagos. Guía Física de España, vol 4., Valero, M., Haz un buen papel. El libro verde del papel Madrid, Alianza Editorial, 1990. ecológico, Salamanca, Amaru Ediciones, 1991.

Terradas, J., Ecología hoy, Barcelona, Teide, 1980. Varela, M., Contaminación atmosférica.1. As centrais térmicas. A chuvia ácida, A Coruña, Bahía Edicións, 1995. The Earth Group Work, 50 cosas que los niños pueden hacer para salvar la Tierra, Barcelona, Emecé, 1992. Varela, R., e outros, Os residuos sólidos na Galiza, A Coruña, Bahía Edicións. Theron, A., J. Vallin, Ecología, Barcelona, Montaner y Simón, 1978. Vayer, P., e outros, Una ecología en la escuela: La dinámica de las estructuras materiales, Barcelona, Paidós, 1993. Toba, E., “Restauración del paisaje litoral”, en VV. AA., I Jornadas Internacionales sobre paisajismo, A Coruña, Galicia Editorial, 1991. Vazquez, M., J. Morán, “Energías limpias en progreso, 1”, en VV. AA., IV Congreso Ibérico de energía Solar, Santiago, Tórculo Ediciones, 1994. Tudela, F., e outros, El encuentro entre dos mundos: impacto ambiental de la conquista, Madrid, Editorial Icaria, 1990. 186 José Lillo Beviá

Velázquez, F., Educación ambiental. Materiales 12-16 para la Williams, R., One Earth many worlds, United Kingdom, WWF, ESO, Madrid, Ministerio de Educación y Ciencia, 1995. 1989.

Vidal, J. R., “Catástrofes”, Muy Interesante, 110, 1990, pp. Worl Resources Institute, World Resources 1994-95, 38-46. London, Oxford University Press, 1994.

Vilas, F., “Los procesos litorales y la ordenación territorial”, Wratten S. D., Fry, G. L. A., Prácticas de campo y laboratorio en VV. AA., IV Reunión de Geología Ambiental y en Ecología, León, Editorial Academia, S. L., 1982. Ordenación del Territorio, Gijón, 1990, pp. 143-149.

Xunta de Galicia, Las energías renovables y Galicia, Wagner, L., Entender la ecología. Cómo funciona el equilibrio Santiago, Dirección Xeral do Medio Ambiente, 1988. natural, sus puntos débiles, 1993.

—— Biotopos artificiais nas costas galegas, Santiago, Wathern, P. (ed.), Environmental Impact Assessment. Theory Consellería de Pesca, 1988. and practice, Londres, Unwin Hyman, 1988.

—— Cultivos marinos: Guía metodológica para la —— “The EIA directive of the European Community”, en elaboración de estudios de impacto ambiental, Santiago Wattern, P. (ed.), Environmental Impact Assessment. de Compostela, Consellería de Ordenación do territorio Theory and practice, Londres, Unwin Hyman, 1988, pp. e Obras Públicas, 1991. 192-209.

—— Educación ambiental en Cotorredondo. O bosque. Weizsäcker, E. U. von, Política de la tierra. Una política Libro do mestre. Santiago, Consellería de Agricultura, ecológica realista en el umbral del siglo de medio 1993. ambiente, Madrid, Editorial Sistema, 1993.

—— Galicia en cifras. Anuario 1992. Santiago, Consellería Wilson, E. O., Ecología, evolución y biología de poblaciones, de Economía e Facenda, Instituto Galego de Estatística, Barcelona, Omega, Selecciones de Scientific American, 1993. 1978.

Young, A. J., M. J. McHelhone, Principios fundamentales ———— La diversidad de la vida, Barcelona, Crítica, para el desarrollo de la educación ambiental no Drakontos, 1994. convencional, Bilbao, Los Libros de la Catarata, 1994. Título 187

TITULAR DEL ARTÍCULO

José Carlos Bermejo Barrera María del Pilar Socarrera

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 Prácticas

189

A FOTOGRAFÍA E O LABORATORIO EN B/N

Xerardo Facal Varela Instituto de Formación Profesional Monte Alto - A Coruña

1. INTRODUCCIÓN 2. OBXECTIVOS

Os medios audiovisuais e as acti- • O principal é desenvolve-la ca- vidades culturais deben estar arredor pacidade creadora de tódolos que se do eido educativo porque nos van acheguen ó mundo da imaxe, tratando permiti-lo achegamento ó mundo de observar (non só ver) o mundo que creativo, ó mundo fantástico e ó nos rodea. mundo real. Gracias á fotografía poderemos rete-lo mundo que nos rodea e, • Desenvolve-la capacidade compor riba, poderémolo encher de mati- positiva e estética na construcción ces ou simplemente analizalo. dunha paisaxe, dun primeiro plano, dunha fachada, etc. Dada a súa simpleza e versatilidade, é a fotografía en B/N (branco e • Irse acercando ós medios de negro) un medio de comunicación que comunicación de masas e audiovisuais permite ser coñecido moi rapidamente para saber interpretalos. Vivimos na e con poucos recursos, e o seu manexo era da imaxe. é moi sinxelo podéndose usar nun amplo abano de situacións didácticas. • Gozar coa técnica básica en por si e mais con tódalas súas posibilida- Esta actividade iniciámola con des. alumnos de 6º de EXB (1973). Onde a aplicamos por máis tempo e con máis agarimo foi na FP (desde o ano 1983). 3. CONTIDOS De aquí que as presentes unidades vaian pensadas para este alumnado xa Esta unidade didáctica está forma- que foron realmente as que estivemos da por catro temas teórico-prácticos: a practicar ó longo dos anos pasados.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 190 Xerardo Facal Varela

1º. A película en B/N. Cómo car- para a súa preparación en unidades gar un chasis con película virxe. máis pequenas.

2º. A cámara fotográfica. Cómo se Conceptos: sensibilidades, con- lle pon e se lle quita o chasis. traste, grao, nitidez, latitude de exposi- ción, DIN, ASA, ISO, emulsión, pan- 3º. Procesado da película en B/N. cromático, ortocromático. Laboratorio químico. Material: película virxe, chasis, 4º. Ampliadora. Copias e amplia- cinta adhesiva, tesoiras, bolsa cuarto cións. escuro, tanque contador de fotogramas.

Normalmente dedicámoslle a cada Pasos: podemos comezar presen- unha destas unidades dúas horas sema- tando o material. De seguido, e cun nais (ou unha sesión de dúas horas). A anaco de película vella ou velada, idea que latexa debaixo destes tempos, demostramos cómo se fai o ensam- para nós, é a de que o alumnado empece blado da película co eixe do chasis, o máis axiña posible a traballar só (un axudándonos da cinta adhesiva. mes). Outra esixencia é a de ter unha Despois de facermos isto a plena luz, cámara de seu para face-las súas fotos. con esta mesma película vella repeti- Así mesmo, aqueles que facían as súas rémo-lo primeiro paso en total escuri- fotos con cámara de obxectivos inter- dade. Agora é o momento de realizalo cambiables e cámaras máis sinxelas coa película virxe, ben directamente tiñan que cubrir unhas fichas de campo (do rolo ó chasis) e ás escuras, ou a tra- e de laboratorio, onde especificaban o vés dun tanque-contador para película nome da cámara, o da película, o tipo de virxe, a plena luz. obxectivo, a abertura diafragmática, a velocidade e o tema elixido, o axuste da Estes pasos configurarían a parte ampliadora, tipos de papel e líquidos (ó práctica desta primeira unidade. final veremos esas fichas de traballo). Os Mentres van facendo estes sinxelos materiais empregados e o laboratorio exercicios, e como complemento teóri- son achegados polo instituto. co, falariámoslles de:

4. A PELÍCULA EN B/N a) O que é unha película fotográ- fica en B/N. 4.1. Cómo cargar un chasis con película virxe A película fotográfica está com- Obxectivos: conseguir un mane- posta por unha emulsión sensible, a xo aceptable do material fotosensible, cal está formada por unha mestura de A fotografía e o laboratorio en B/N 191

miudísimos cristais de sales de prata. b) Características: escalas de sen- Disolvendo prata metálica en ácido sibilidade, contraste, gran, nitidez, nítrico obtense nitrato de prata. latitude de exposición. Engadindo ó nitrato de prata unha solución de bromuro de potasio, ob- A finura do gran dunha emulsión tense un precipitado branco chamado está determinada polo grosor e a dis- bromuro de prata. Este sal de prata é tribución dos grans de prata metálica sensible á luz, e xunto a outros sales da capa sensible por unidade de super- como ioduro e cloruro de prata mais ficie. O poder resolutivo ou separador sensibilizadores químicos e ópticos, dunha emulsión mídese polo número constitúen a emulsión sensible. de liñas por milímetro totalmente diferenciadas que o negativo é capaz En esquema, a película fotográfi- de reproducir. O contraste é a diferen- ca estaría formada polas seguintes cia existente entre as partes máis den- capas: sas e as máis transparentes do negativo, é dicir, a gama de densidades máxi- mas e mínimas do negativo. A latitu- ESTRATO de de exposición é a capacidade que PROTECTOR 1 teñen as películas de soporta-los erros de exposición (segundo a súa sensibili- EMULSIÓN dade). SENSIBLE 2

SOPORTE TRANSPARENTE 3

ESTRATO ANTIHALO 4

CARACTERÍSTICAS DAS PELÍCULAS SEGUNDO A SÚA SENSIBILIDADE

Sensibilidade Gran Nitidez Contraste Lat. exposición

ALTA GROSO BAIXA BAIXO GRANDE

MEDIA MEDIO-FINO BOA MEDIO MEDIA

BAIXA FINO ELEVADA ALTO ESCASA 192 Xerardo Facal Varela

c) Orientación espacial, cómo (seguinte unidade), para decatármonos coloca-la película no chasis. do percorrido da película dentro da cámara fotográfica. Todo isto, se o face- Neste apartado é moi importante mos manualmente, no caso de utilizar saber en qué sentido se rebobina a pelí- un cuarto escuro portátil, poderémolo cula virxe no eixe do chasis, para non realizar a plena luz e será, por iso, máis leva-la sorpresa de ter que cambiala doado. toda de novo. Por iso insistiremos durante a práctica no xeito en que debe d) Tamaño e películas principais: ir situado o chasis na cámara fotográfica

Tamaños das películas máis correntes de 35 mm de ancho (universais)

FORMATO MEDIDAS DO NEGATIVO CHASIS

126 Instamatic 28 x 28 mm selados de carga instantánea 18 x 24 mm en dous chasis sen necesidade Rapid 24 x 24 mm de rebobinado 24 x 36 mm 135 UNIVERSAL 18 x 24 mm (medio formato) de carga a plena luz e 24 x 36 mm (tipo Leica) bobinas de 35 m para tanque

Algunhas películas de B/N que temos utilizado no laboratorio

Nomes comerciais Sensibilidade Características

ISOPAN ISS 100 ISO pancromática de gran fino, uso xeral

AGFAPAN 100 100 ISO pancromática de gran fino, uso xeral

ILFORD HP4 400 ISO pancromática de alta sensibilidade

KODAK PLUS-X PAN 125 ISO pancromática gran fino, gran latitude, uso xeral

VALCA F-22 125 ISO pancromática gran fino, sensibilidade media, uso xeral A fotografía e o laboratorio en B/N 193

Unha cámara fotográfica é, en esencia, unha cámara escura que ten un furado ou unha lente nun extremo. Unha lente aberta deixa que entre a luz e pouse nun anaco de película dentro da cámara, formando unha imaxe

Avaliación: deberemos rematar Material: o chasis xa cargado de esta unidade cando tódolos participan- cada participante e maila súa cámara tes teñan os seus chasis cargados con fotográfica. 20 ou 30 fotogramas de película virxe e saiban algo da parte teórica. Pasos: comezar por abri-las cámaras fotográficas e carga-la pelí- 4.2. A cámara fotográfica. Cómo se lle pon e cómo se lle cula. Primeiro farémolo coa película quita o chasis da película que tiñamos de proba ou velada (a da primeira clase), correrémola dun eixe Obxectivos: coñece-lo manexo ó outro e despois volvémola ó seu da cámara fotográfica e as súas posibi- chasis rebobinando. Este exercicio lidades. realizarémolo en cámaras manuais e en cámaras automáticas. Despois Conceptos: corpo, obxectivo, dia- falaremos da cámara fotográfica en si, fragma, luminosidade, obturador, en- seguindo pouco máis ou menos este foque, encadramento, zoom. esquema: 194 Xerardo Facal Varela

a) Corpo da cámara. moi aproveitable indicar cómo se debe manter un obxectivo sen po e sen Como acabamos de dicir, a prácti- humidade. ca desta unidade vai dirixida, en primeiro lugar, a que o alumnado saiba Na procura de coñecer máis sobre carga-la súa cámara. Así mesmo, naque- obxectivos sería importante manexar las cámaras que non teñan rebobinado varios tipos distintos (zoom, macros, automático senón á man, farémo-lo seu de ampliadora, etc.). rebobinado para repeti-lo exercicio de c) Aberturas diafragmáticas. novo. Evidentemente, estas prácticas faranse con película inservible. Se dividímo-la distancia focal polo diámetro da lente, témo-la máxi- Mentres se realizan estes exer- ma luminosidade do obxectivo. O cicios, falaremos sobre o corpo da valor da luminosidade indícase por cámara. O primeiro que lles debemos 1:1,4 ou f:1,4 (por exemplo). A partir de explicar é o axuste da cámara á sensi- aquí, e xa dunha forma industrial, as bilidade da película que lle imos poñer. aberturas vanse reducindo á metade Logo, facer algunha consideración para cada paso e con valores universais (1,4 saber cómo poder variar (enganar) os - 2 - 2,8 - 4 - 5,6 - 8 - 11 - 16). Despois valores da sensibilidade segundo nos poderíase falar da profundidade de apeteza. Pódese aproveitar para ve-lo campo e ve-las súas aplicacións. funcionamento do obturador e as aberturas diafragmáticas, por te-la cámara d) Obturador ou disparador. baleira. Asegurámonos de manexalo sen mobilizacións bruscas e repasámo-las b) Obxectivo. Luminosidade. escalas posibles das velocidades e cómo están construídas. A partir de aquí esta- Procuraremos ter á man algunha remos en disposición de conxuga-las cámara réflex para ver cómo se inter- outras dúas variables vistas como os cambian os obxectivos. Hai que le-lo diafragmas ou as sensibilidades. escrito na súa parte exterior, o primeiro referido á súa luminosidade e o Imos ver unha escala-tipo para segundo á súa distancia focal. Sería unha sensibilidade de 100 ISO: A fotografía e o laboratorio en B/N 195

parcialmente nubrado claro cuberto sen ISO sol nubrado co sombras sombras sol velado indefinidas

1/125, f 16 1/125, f 11 1/125, f 5, 6 1/125, f 4

100 1/250, f 11 1/250, f 8 1/250, f 4 1/250, f 2, 8

1/500, f 8 1/500, f 5, 6 1/500, f 2, 8 1/500, f 2

A continuación mostramos unha sinxela escala para exposición nocturna:

Temas para retratar f 4 f 5,6 f 8 f 11 Fogueiras e fogos artificiais 1/15 1/8 1/4 1/2 Escaparates ben iluminados 1/30 1/15 1/8 1/4 Rúas ben iluminadas 1/4 1/2 1 2 Monumentos iluminados 1 2 4 8 Paisaxes coa lúa chea 1 m 2 m 4 m 8 m Interiores de tendas ben iluminadas 1/15 1/8 1/4 1/2 Espectáculos ben iluminados 1/30 1/15 1/8 1/4 Iluminación doméstica media 1/4 1/2 1 2

e) Composición e planos. cámaras fotográficas coas películas que cadaquén tiña xa preparadas. Ó Na toma de fotografías, os alum- remata-la presente unidade deberán nos deben querer expresar algo (crear- saber carga-la cámara e coñecerán as -imaxinar). Como recurso sinxelo pó- partes máis importantes dela. dense utilizar tres planos de composi- Entregaranse unhas fichas de campo ción de diante cara ó infinito, para ir fotográfico (ver gráfico seguinte) nas desprazando o suxeito da fotografía que, ademais de recolle-lo tipo de pelí- segundo nos interese ou usa-la Lei dos cula que usamos, se sinalan a cámara, tercios (tres planos horizontais e tres o obxectivo empregado, a abertura dia- planos verticais). fragmática, a velocidade de obturación e mailo tema fotografado. Avaliación: unha vez chegados a este punto comezaremos a carga-las 196 Xerardo Facal Varela

Modelo “ficha de campo” de fotografía Nome: Data: Cámara fotográfica: ISO: Obxectivo f: 1/seg Tema da fotografía

4.3. Procesado da película en B/N. Laboratorio químico

Obxectivos: que saiban manexar e prepara-los elementos químicos do laboratorio: reveladores, fixadores, baños de paro e final, humectantes.

Conceptos: revelador, fixador, baño paro, lavar e secar, limpeza e orde.

Material: tanque e espiral de revelado de películas, solución revela- dora, solución fixadora, baño de paro, cubetas, termómetros, probetas, cronómetro e película para revelar.

Pasos: coa película de probas que xa empregamos nas unidades anteriores, faremos agora a práctica de introducila na espiral do tanque de revelado a plena luz; repetirémo-la práctica ás escuras (ou en saco de laboratorio) e despois procederase igual coa súa película xa exposta, xa impresio- nada. Mentres, teorizaremos sobre:

Esquema da traxectoria da luz dentro da cámara A fotografía e o laboratorio en B/N 197

a) Acción xenérica dos revelado- revelado. Fundamentalmente utiliza- res, dos fixadores e dos baños (paro e mos dous tipos, os de usar e tirar (os final) sobre a película. mellores), ou aqueles que son recupe- rables e se poden utilizar máis veces As películas coas que traballamos (máis económicos). A temperatura, os neste laboratorio son pancromáticas tempos de revelado e as axitacións (ver vocabulario), por iso hai que traba- controlaranse correctamente. O baño llar ás escuras. Hai que inseri-la pelí- de paro está composto por ácido acéti- cula no tanque axeitadamente e, feito co ó 2% e ten como propio corta-lo isto, comezarémo-lo proceso químico: efecto do revelador e protexe-los fixa- os reveladores precipitan a prata metá- dores. Os fixadores son ácidos (hipo- lica ennegrecida por efecto da luz e fan sulfito de sodio) e unha substancia aci- aparece-la imaxe negativa. Esta opera- dificante que ten a función de disolver ción chámase en química reducción (o e quita-los restos do bromuro de prata revelador é un álcali). Os reveladores dos negativos en zonas non impresio- haberá que os preparar logo de térmo- nadas e deixalos transparentes. -la película na espiral do tanque de

Productos químicos utilizados no laboratorio do Instituto 1. Reveladores, películas e papeis RODINAL Revelador de B/N da casa AGFA, de gran fino. Preséntase en líquido concentrado utilizando unha dilución de 1:25. Non é recuperable. NEUTOL Revelador de papeis da casa AGFA. Pódese utilizar repetidas veces. Dilúese a solución concentrada en sete partes de auga. D-11 Da casa KODAK. Segundo o grao de dilución conséguese maior ou menor contraste. Revelador ó Elón-Hidroquinona.

2. Fixadores FYVAL (VALCA) É un fixador ácido subministrado en líquido. Non contén hiposulfito, o axente fixador que ten é o tiosulfato amónico. AGEFIX Fixador líquido en alta concentración. Tamén utiliza o tiosulfato amónico. Pódese utilizar como fixador normal ou como fixador rápido.

3. Paros BP-1 (NEGRA) De alta concentración e de gran poder detedor. Ten un avisador óptico de desgaste. Color inicial, amarelo; cando torna a violeta hai que o desprezar. 198 Xerardo Facal Varela

b) Tempos empregados e tem- Avaliación: esta unidade e maila peratura. seguinte deben desenvolverse nun laboratorio fotográfico ou cuarto escu- Os tempos do revelado depen- ro. Posiblemente sexan as dúas unida- derán do tipo de revelador que utili- des máis custosas e de máis tempo. cemos. Deberemos contar desde que o Hai que insistir na idea da limpeza e da revelador entra en contacto coa pelí- orde, para termos un laboratorio axei- cula, calculando 10 segundos para tado. Un cuarto escuro con moito po e empezar a baleirar antes do tempo. moi húmido terá malas consecuencias Durante o revelado axitaremos cada 30 para o remate dos traballos fotográfi- segundos o tanque. O tempo de baño cos. A unidade acabaría ó revelar cada de paro será de 1 minuto e o tempo de alumno a súa película. fixado (se non se utiliza ningún rápido) de 10 minutos. Como norma sinxela e principal debemos segui-las normas do 4.4. A ampliadora. Copias e ampliacións fabricante do producto que esteamos a empregar. A temperatura do revelador Obxectivos: lograr copias sobre e do fixador debe ser de 20 ºC. papel fotográfico dos negativos traba- llados. Comprensión xeral do proceso c) Lavado final, secado e conser- fotográfico. vación. Conceptos: ampliadora, positi- O lavado final deberá ser máis vado, luz de seguridade, papeis fotográ- longo có baño de paro (de 30 a 35 ficos: a súa graduación e textura. minutos), con auga continua e sen ácido acético. No último minuto engá- Material: ampliadora, diverso deselle unha gota de humectante papel fotográfico, líquidos reveladores, (deterxente) para que no secado non fixadores e baños (paro e final) para queden manchas de auga na película. papel fotográfico, termómetro, cronó- Despois, con dúas pinzas da roupa metro, escalas de grises, medidores da colgarémo-la película e deixarémola luz, lupa, pinceis, etc. secar. Entrementres, empezaremos a recolle-lo laboratorio coidando de Pasos: en primeiro lugar deteré- lavar ben o tanque e mailos utensilios monos en coñece-la ampliadora e as empregados, devolvendo cada cousa ó súas partes. De seguido, explicaremos seu sitio. Cando estea seca a película como coloca-los negativos xa revela- recortarémola en unidades máis dos no porta-negativos da ampliadora. pequenas e gardarémolas en fundas de Previamente, poñeremos enriba da negativos. mesa tódolos utensilios necesarios A fotografía e o laboratorio en B/N 199

como son os líquidos nas cubetas e os É igual có proceso da película, papeis fotográficos necesarios, xunto con algunha peculiaridade. A tempera- cos elementos de medida que poida- tura dos baños segue a ser de 20 ºC e mos ter. Falaremos de: mentres teñámo-los papeis procesando deberán axitarse con certa regularida- a) A ampliadora. de. Os tempos son semellantes ós que dixemos para a película, agás o do Composta por un foco luminoso, revelador. A imaxe deberá aparecer en xogo de condensadores, porta-nega- un ou dous minutos. Será moi impor- tivos, obxectivo e soporte. Derredor tante contrastala ben durante este súa pode haber lupa para ver imaxes, tempo. Se se nos pasa de contraste será fotómetro para medi-la luz, reloxo e porque lle demos moito tempo de sobreplanta de grises. exposición na ampliadora ou porque a temperatura do revelador era excesiva. b) Papeis fotográficos. Gradua- Pola contra, se logo de pasar dous mi- ción. nutos non aparece a imaxe é que non lle démo-la exposición necesaria na Os papeis fotográficos son orto- ampliadora ou que temos un revelador cromáticos (ver vocabulario), o que nos moi frío. Para non esgotarmos rapida- permitirá traballar con luz vermella e mente o fixador, poderemos utilizalo non na escuridade coma coas películas en dúas cubetas. Os baños son seme- (pancromáticas). Estes papeis poden llantes ós do proceso do negativo. ter moi diversa textura pero segundo o seu grao de contraste clasifícanse de 0 d) Secado e recollida do laboratorio. a 6: desde moi suave, o 0 (para negativos moi contrastados), ata o 6 de con- O secado máis corrente faise ó traste extraduro (para negativos moi aire, dun día para outro. Pódese uti- suaves). Resumindo, os negativos sen lizar algunha estufa sen que o traballo contraste positívanse con papeis do fotográfico sufra alteración ningunha. número 3, 4 ou 5, mentres que os moi Se na recollida do laboratorio, cando contrastados requiren papeis do núme- revelabámo-la película eramos moi ro 0, 1 ou 2. O número 6 elimina prac- esixentes, agora dirémolo con máis ticamente os grises. énfase xa que se move máis cacharrada neste proceso. Para remata-las dúas c) Proceso químico: revelador, unidades de laboratorio, os alumnos fixador, baños de paro e final. cubrirán esta ficha: 200 Xerardo Facal Varela

Ficha fotográfica do laboratorio. Nome: 1- Proceso negativo. Data: Película Revelador/t Fixador/t Resultado A) 2- Proceso positivo seco. Data: Obxectivo f: seg. Resultado A-1) A-2) 3- Proceso positivo húmido. Data: Papel/tamaño Nº contraste Revelador Fixador A-1) A-2)

Unha vez colocado o negativo no fotográficos. Despois desta clase de porta-negativos da ampliadora, enfoca- laboratorio, os nosos alumnos xa esta- rase a imaxe correctamente e faranse as rán capacitados para repetiren eles sós primeiras probas de tempos con algunha estes pasos. escala de tempos (ou de grises) que teña- mos, ata acadar un resultado óptimo. Avaliación: serán os traballos en Despois fixamos eses valores (fotóme- papeis fotográficos os que nos dean os tro) para os levar ás copias seguintes se é primeiros resultados finais da unidade que non queremos repeti-lo estudio de fotografía. Volveremos comeza-lo copia a copia. Este proceso é o máis proceso, se é que así o demandan, e lento, pero poderemos utilizar cada vez será despois cando poidamos pensar en dúas persoas: unha encargada da parte ampliacións ou nalgunha viraxe ou seca (ampliadora-papel) e outra da parte efecto especial. húmida (cubetas e baños). Cando estea rematado o proceso, recoller, gardar e limpa-lo laboratorio. 5. VOCABULARIO

Posiblemente o máis fermoso ASA: American Standards desta unidade estea en lles facer ver ós Association = sistema de clasificación alumnos as cores pancromáticas da das sensibilidades das emulsións dos vida real, reflectidas agora nunha ampla materiais fotográficos. gama de grises, e comprobar que todos estes tons mesturados adecuadamente Chasis: recipiente estanco á luz van se-lo fundamento dos bos traballos para película. A fotografía e o laboratorio en B/N 201

Contraste: relación das densi- Marxinador: base plana que su- dades ópticas máis luminosas ou máis xeita os papeis ou as películas durante claras e das partes máis escuras dunha a ampliación. imaxe fotográfica. Nitidez: calidade dunha película Diafragma: abertura graduable ou dunha copia fotográfica que, nas para varia-lo tamaño do feixe lumino- condicións normais de observación ou so que penetra no obxectivo. de utilización, permite apreciar e distinguir detalles da imaxe. DIN: Deutsche Industrie Norm = sistema de clasificacion das sensibili- Obturador: aparello utilizado dades das emulsións dos materiais para controla-la duración da exposi- fotográficos. ción da película á luz.

Enfoque: acción e efecto de Ortocromático: material sensible move-lo obxectivo en relación co nega- a tódalas radiacións luminosas, agás as tivo e o marxinador para que este se vermellas. proxecte nunha imaxe nidia. Pancromático: material sensible Gran: agrupamento de diminutas a tódalas radiacións luminosas, pero partículas de prata metálica negra que se non de modo uniforme. forma nunha emulsión trala exposición e o revelado dos haluros (sales de prata). Sensibilidade: resposta dun material sensible ás diversas lonxitudes de Imaxe latente: imaxe invisible onda da luz. formada por acción da luz sobre a emulsión fotográfica antes do revelado. BIBLIOGRAFÍA ISO: Organización Internacional de Normalización. Está a substituí-lo Enciclopedia de la fotografía TECNIFOTO, Madrid, ASA. Ediciones Nueva Lente, 1977.

Latitude de exposición: nivel de Hedgecoe, John, Guía práctica de la fotografía, variación da exposición que admite un Barcelona, Ediciones Folio S. A., 1981. material, sen cambios apreciables na súa resposta. Langford, Michael, Manual del laboratorio fotográfico, Madrid, Hermann Blume Ediciones, 1994.

203

A ÁREA DE EDUCACIÓN FÍSICA NO ENSINO SECUNDARIO: As adaptacións curriculares, os contidos transversais, as materias optativas e os ciclos formativos

Concepción García Rivero, Fernando Fernández Fraga Instituto Monte Alto, A Coruña

1. INTRODUCCIÓN materia de E.F. non figura nin sequera como optativa, cando ata agora no A reforma educativa levantou COU era a oferta obrigatoria para os unha grande expectación entre os centros e libre elección para os alum- docentes da Educación Física (E.F.). nos. É importante para o noso colec- Quizais esperabamos que “por arte de tivo mante-la demanda de ampliación maxia” desapareceran tódolos proble- do horario semanal ata 3 horas no mas que afectan a nosa área, tradicio- Ensino Secundario, en consonancia co nalmente considerada como a “ma- que ocorre nos demais países da UE. Só ría”. A implantación do Ensino Secun- deste xeito se logrará un ensino inte- dario (E.S.) no presente curso presénta- gral que inclúa os aspectos motrices, no-las dúas caras da moeda: por unha tan importantes nestas idades. Con banda, non se cumpriron as nosas respecto á FP, a Educación Física expectativas de ampliación do horario desaparece por completo como mate- semanal da E.F.; mais, pola outra, pre- ria común, cando antes figuraba en séntansenos novos camiños para o tódolos niveis. A máis importante desenvolvemento da nosa área, como nova neste sentido é a aparición de son as adaptacións curriculares, os ciclos formativos da familia Físico- contidos transversais, as materias op- Deportiva. tativas e os ciclos formativos. En Alemaña, en tódolos niveis do Seguimos tendo dúas horas sema- ensino non universitario existe a nais de clase, tanto no Ensino Secun- “clase de deportes”, con tres horas dario Obrigatorio (ESO) coma en 1º de semanais máis as complementarias. O Bacharelato. Con esta carga horaria deporte enténdese non só como unha non é doado consegui-los obxectivos actividade ligada ó regulamento e ás mínimos dunha E.F. básica para tóda- normas fixas da competición. No nivel las persoas. En 2º de Bacharelato a II do Ensino Secundario o deporte

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 204 Concepción García Rivero / Fernando Fernández Fraga

acada unha carga horaria de seis a oito do 28 de abril, no seu desenvolvemen- horas semanais. to. Para unha correcta adaptación curricular é necesaria a colaboración En Francia, no Ensino Elemental do médico que asina o certificado realízanse cinco horas semanais de E.F. correspondente, pois é moi común que e deportes. No Ensino Secundario o informe que elabora sexa incomple- danse tres horas semanais nos colexios to; isto arránxase na maioría dos casos e dúas nos liceos. Os primeiros poden cando o departamento de E.F. lle envía propoñer ós seus alumnos dúas horas un escrito explicativo sobre o que pre- semanais de ensino deportivo comple- tende conseguir ó realiza-la dita adap- mentario e os segundos tres horas de tación do currículo. ensino deportivo especializado. Os profesores teñen tres horas semanais A E.F. foi considerada como unha para a organización destas actividades. área á marxe das outras, sen conexión co proceso educativo integral. Digamos en Despois de trinca e cinco anos de termos cotiáns que “iamos por libre”. O vixencia, a normativa sobre as exen- currículo da ESO menciona explicita- cións da clase de E.F. quedou totalmente o desenvolvemento de determi- mente desfasada. Isto deu pé a moitos nados temas transversais de obrigado conflictos á hora de integrar na clase as tratamento en tódalas áreas, e abre a persoas con algún tipo de problema de porta á incorporación nos proxectos saúde que afectara as súas capacidades educativos de temas que teñan relevan- motrices. Moitos destes problemas cia no contexto no que se encadra o non tiñan a súa orixe no alumnado, Centro. A nosa área préstase ó trata- senón nos pais que non dan a mesma mento destes contidos, polo seu de- importancia a esta área ca ás outras. A senvolvemento principalmente práctico orde do 10 de xullo de 1995, que derro- e polo currículo formativo dos docentes ga a do 31 de xullo de 1961, regula as que a damos. Neste contexto, podere- adaptacións curriculares na E.F. para mos poñe-lo noso gran de area por un os alumnos con necesidades educa- ensino máis comprensivo, vivenciado e tivas especiais asociadas a discapacida- global. Neste sentido, as actividades de motora ou sensorial, temporal ou complementarias que se desenvolven na permanente. A dispensa de cursar esta maioría dos centros desde a implanta- materia limitarase ós alumnos maio- cion da xornada única deben estar ven- res de 25 anos. Outro tipo de exención celladas ó proceso educativo. Con isto considérase contraria ó principio de terán unha grande incidencia na forma- adaptación do currículo e de integra- ción do alumnado. Moitas veces estas ción que establecen os artigos 36 e 37 actividades deportivas levadas a cabo da LOXSE e o Real Decreto 696/1995, fóra do horario escolar obrigatorio non A área de Educación Física no Ensino Secundario 205

estaban incorporadas ó proxecto educa- xeográficas e culturais, que de contado tivo do centro de forma real, resultando vira a luz o ciclo de “Técnico Superior como un parche que non valía para tapa- en Animación de Actividades Físico- las deficiencias do ensino obrigatorio Deportivas Náuticas”, pois nestes que se estaba a dar. momentos existe unha gran demanda destes profesionais, como o poñen de A falta de carga horaria na área de manifesto varios estudios realizados. E.F. pódese contrarrestar pola oferta Mesmo La Voz de Galicia se fixo eco dos departamentos e dos centros de destas deficiencias no contorno náu- materias optativas. Estas deberían ser tico e propón un curso para a obtención eminentemente prácticas, pero sen do título de Patrón de Embarcacións de perde-la relación coas demais áreas do Recreo, cunha filosofía de non vivir de currículo e co contexto sociolaboral. costas ó mar. Bótase en falta no catálogo de materias optativas unha que teña que ver coa Resumindo, unha reforma non actividade física como podería se-la pode acabar sendo unha acumulación expresión corporal, as actividades físi- de moitas horas diarias de práctica de cas no medio natural, os xogos tradi- sedentarismo, que non teñan en conta cionais... Aínda estamos a tempo de as necesidades máis básicas de move- conseguilo se o noso colectivo o mento do alumnado. Para evitalo demanda cun mínimo de interese. temos recursos abondos; algúns deles analizámolos de seguido. Para rematar, menciono, pola clara relación coa nosa área, os proxectos de Reais Decretos de títulos da FP 2. ADAPTACIÓNS CURRICULARES NA EDUCA- da familia de Actividades Físico-Depor- CIÓN FÍSICA PARA O ALUMNADO CON NECESI- tivas. Estes presentaban catro ciclos de DADES EDUCATIVAS ESPECIAIS grao superior e dous de grao medio. Ata o de agora só foron aprobados no BOE A orde do 10 de xullo de 1995 os de “Técnico Superior en Animación derroga a do 31 de xullo de 1961, excep- de Actividades Físico-Deportivas” (9-2- to no caso dos maiores de 25 anos. Isto 1996) e “Técnico en Conducción de supón un grande avance na nosa área Actividades Físico-Deportivas no pois a normativa levaba case trinta e Medio Natural” (14-2-1996), que xa se cinco anos en vigor e estaba desfasada. dan nos centros privados en Galicia, e É unha oportunidade perdida de deixa- espero que axiña se incorporen tamén ó -lo tema resolto, pois non se entende a ensino público. Sería realmente impor- dispensa dos alumnos e alumnas por tante para a nosa Comunidade razón da súa idade. Non existe ningún Autónoma, polas súas características estudio científico que o xustifique, e é 206 Concepción García Rivero / Fernando Fernández Fraga

un grande agravio comparativo coas sanidade e hixiene escolar, composto outras áreas nas que isto non acontece. por un médico e un ATS ou auxiliar de Ademais, contradise coa orde do 6 de enfermería; os centros poden agrupar outubro de 1995 (esta da nosa ata un máximo de 5.000 alumnos. Os Comunidade Autónoma), pola que se obxectivos deste servicio son os seguin- regulan as adaptacións do currículo e di tes: a) exames periódicos dos escolares e que non existirán exencións agás as da do profesorado; b) educación sanitaria lingua galega. Coa actual lei educativa no medio escolar (alumnos, pais e pro- haberá unha atención á diversidade, ó fesores); c) estudio e proposta de correc- alumnado que teña atraso escolar, ción das condicións hixiénico-sanita- inmadurez, discapacidade, etc. rias do contorno escolar e do ámbito social no que se encontra o Centro; d) As solicitudes de adaptacións hixiene da alimentación e da E.F.; e) curriculares dirixiranse ó director do accións preventivas das enfermidades Centro e irán acompañadas do corres- transmisibles no medio escolar. A expe- pondente certificado médico; o Depar- riencia dinos que o maior número de tamento de E.F., á vista deles e co dicta- adaptacións curriculares se realizan por me emitido polo Departamento de dúas causas, que son a asma (padécena Orientación, realizará as corresponden- entre o 6 e o 8% das persoas de nove a tes adaptacións. A avaliación dos alum- catorce anos) e as desviacións da nos con necesidades especiais farase columna. É interesante o estudio reali- conforme os obxectivos e contidos para zado por Franxchek Drobnik sobre eles propostos. A realidade indícanos asma e exercicio. Hai que menciona-la que existe unha total desconexión entre continua demanda dos docentes da E.F. os médicos que emiten os certificados e para realizar un recoñecemento médico os docentes da E.F.; isto pode resolverse ó principio de cada curso académico, na maioría dos casos enviando un escri- pola súa necesidade para levar a cabo to do Departamento ó facultativo, recla- unha correcta prescrición do exercicio mándolle información de cómo afecta a físico e como factor fundamental da enfermidade ó desenvolvemento da educación para a saúde. clase, e ofrecendo a nosa colaboración para evita-los prexuízos ó alumno. Prescrición do exercicio físico

Os servicios de medicina e hixie- Podemos definila como o proceso ne escolar están regulamentados polo mediante o cal se lle recomenda a Decreto do 25 de agosto de 1978 do Mi- unha persoa un réxime de actividade nisterio de Sanidade e Seguridade física de xeito sistemático e individua- Social, segundo o cal tódolos centros lizado. Esta prescrición incluirá sem- docentes dispoñerán dun servicio de pre o tipo, intensidade, duración, A área de Educación Física no Ensino Secundario 207

currículo da ESO na Comunidade Autónoma de Galicia, dinos que este pretende fomenta-la autonomía pedagóxica e organizativa dos centros educativos, o traballo en equipo do profesorado e a súa actividade investi- gadora a partir da súa práctica docente. Así mesmo, di que estarán presentes ó longo de toda a etapa e a través das distintas áreas uns contidos transversais frecuencia e progresión da actividade ós que a sociedade é especialmente física. A mellor forma de prescribir un sensible como son: a saúde e a calidade exercicio físico para calquera indivi- de vida, a educación ambiental, a edu- duo é tomando como base a avaliación cación para a paz, a educación do obxectiva da condición física, incluí- consumidor, a educación para a igual- dos os rexistros de F.C., electrocardio- dade dos sexos, a educación para o grama, tensión arterial e capacidade lecer e a educación vial. No desenvol- funcional, obtidos nunha proba de vemento destes temas o profesorado da esforzo. A prescrición realizarase área de E.F. ten un gran reto por dian- tendo en conta a historia clínica indi- te, ó ser máis fácil ca noutras áreas vidual, o perfil dos factores de risco, as traballalos en situacións reais, e por- características conductuais e mailos que ten que tomar consciencia do obxectivos e preferencias persoais. O currículo oculto que teñen os nosos obxectivo fundamental da prescrición contidos. Ademais, son propios da E.F. do exercicio é axuda-las persoas a outros contidos claramente transver- incrementa-lo seu nivel de actividade sais que non se mencionan neste docu- habitual. Na maioría dos casos prescrí- mento oficial, algúns deles mesmo bese exercicio para mellora-la condi- englobables no proxecto educativo de ción física e a saúde, reducindo o risco cada Centro, en función das súas pecu- futuro de desenvolver ou volver pade- liaridades. cer certas enfermidades, e mellora-la seguridade á hora de facer exercicio. Esta serie de temas que se manifestan de forma relevante na sociedade actual e que, como consecuencia, 3. OS CONTIDOS TRANSVERSAIS NO CURRÍCULO impregnan a vida e experiencias dia- DA ESO rias do alumnado, aparecerán tamén integrados na área de E.F. e tratados de O Decreto 78/1993, do 25 de forma global. Estes contidos estarán febreiro, polo cal se establece o incorporados ó conxunto de tódalas 208 Concepción García Rivero / Fernando Fernández Fraga

áreas para acadar un mellor proceso físico-deportivas nun marco educativo, educativo. que implica a participación baixo pre- misas de cooperación e respecto, contri- Os nosos contidos preséntanse búe a fomentar no alumnado actitudes como un medio idóneo para o desen- favorables á tolerancia. Esta ten a súa volvemento dalgúns temas transver- expresión máis específica no campo dos sais que de seguido mencionamos: xogos e deportes colectivos, ó entende- la oposición como unha estratexia deles Educación para a igualdade dos e non como unha actitude fronte ós sexos: existen na nosa sociedade, en demais. A aceptación dos diferentes relación cos deportes, uns estereotipos niveis de destrezas, a tolerancia e a sexistas polos que determinadas activi- deportividade no xogo constitúen acti- dades non están ben vistas segundo se tudes que, nun plano educativo, priman refiran a un sexo ou outro. O desenvol- sobre a propia eficacia da actividade e se vemento en ámbolos sexos, ó longo da converten en actitudes favorables para etapa primaria e en canto ás calidades unha educación pola paz. físicas e motrices se refire, é similiar. Na Secundaria as diferencias biolóxicas Educación para a saúde e a cali- que existen entre os sexos non son dade de vida: o alumno remata a Etapa razóns para a marxinación de ningún Primaria adquirindo un sentido, ademais do lúdico, da utilidade e necesi- deles en determinadas actividades. É dade da actividade física para unha preciso coida-la linguaxe, as actitudes e vida máis sa e de calidade. Na Secun- as representacións que poidan levar daria o alumno coñecerá os efectos da certa carga de discriminación sexista. Á práctica da actividade física de forma hora de formar grupos de traballo, débe- sistemática e dos beneficios psicofí- se fomenta-la coeducación, promo- sicos que desta derivan, fronte ós hábi- vendo que estes sexan mixtos. A coedu- tos sedentarios da sociedade actual. cación debe favorece-lo coñecemento mutuo entre ámbolos sexos e debe ser- Educacion para o lecer: na socie- vir de base para o respecto das caracte- dade actual, na que existen tantas for- rísticas de cada un. Isto non nos pode mas de ocupación do ocio pasivas e levar á confusión de pretender que os non formativas (a televisión, por dous sexos reciban unha educación exemplo), as actividades físicas ache- idéntica, coa perda das súas respectivas garán unha alternativa atraente, edu- identidades, como moi ben nos recorda cativa e activa de ocupación do tempo o profesor Jorge Olimpo Vento. libre. O alumno diferenciará claramente o deporte espectáculo pasivo (tan Educación para a tolerancia e a arraizado na nosa sociedade), do depor- paz: o desenvolvemento das actividades te activo e participativo para todos. A área de Educación Física no Ensino Secundario 209

Educación moral e cívica: está moi relacionada coa educación para a tolerancia. Débese crear un sentido crítico con respecto ó acceso de toda a poboación á práctica deportiva, e fronte a conductas antisociais que hoxe en día xera o deporte espectáculo.

O mestre ou profesor de E.F. é un modelo que moi a miúdo seguen os seus alumnos; polo tanto, seremos enormemente conscientes de todos estes conceptos. A nosa área ten un currículo oculto negativo tremendo e debemos superalo.

Os contidos transversais e o proxecto educativo de cada Centro

O Decreto que mencionamos antes dinos que a concreción e o desenvolvemento do DCB fan necesaria a elaboración de proxectos curriculares Educación do consumidor: hoxe polos equipos docentes dos centros. en día os nosos alumnos vense aco- Neles determinarase fundamentalmen- sados pola publicidade de material te a adecuación dos obxectivos xerais, a deportivo; as marcas e os deportistas secuencia dos contidos por ciclos, as famosos que as anuncian atráenlles e liñas xerais de aplicación dos criterios atórdanos, impedíndolles, a maioría de avaliación, as adaptacións curricu- das veces, adoptar unha actitude críti- lares, a metodoloxía e as actividades ca e responsable fronte ó seu gasto. O nas distintas áreas. Esta toma de deci- educador desmitificará a carga consu- sións, unha vez materializada nos mista que levan a meirande parte das correspondentes Proxectos Curricula- opcións de compra dos alumnos, res de Centro, constituirá o referente dotándoos duns instrumentos de análi- fundamental para a elaboración das se e crítica que lles permitirán adoptar programacións nas que se expresarán os unha actitude persoal fronte ás ofertas procesos educativos que cada profesor consumistas de material deportivo e o se propón desenvolver no seu grupo, deporte como espectáculo. concretándose nas unidades didácticas. 210 Concepción García Rivero / Fernando Fernández Fraga

É neste contexto onde se enmar- orientación, surf, rafting, mergullo e can os temas transversais relacionados parapente. O contido de montar a coa área de E.F., que poden incluírse no cabalo foi levado á práctica tamén no Proxecto de Centro. Como exemplo, no IFP Monte Alto. IFP Monte Alto desenvolvemos durante o curso 1995/96 un tema transversal de A inclusión no currículo de actividades no medio natural que ten os temas transversais que nazan da nosa seguintes contidos: montar a cabalo, área de E.F., moitos dos cales se poden curso de actividades invernais na natu- desenvolver fóra do Centro, supón un reza, actividades fluviais, camiñadas e aumento da nosa carga lectiva na prác- actividades náuticas. tica.

Proposta de unidades didácticas transversais 4. AS MATERIAS OPTATIVAS NO CURRÍCULO DA A concreción en todo o proceso EDUCACIÓN SECUNDARIA educativo lévanos ó desenvolvemento das unidades didácticas. Seguindo co O Decreto 78/1993, do 25 de exemplo anterior, neste Centro desen- febreiro, polo que se establece o currícu- volvemos unha unidade didáctica lo da ESO na Comunidade Autónoma transversal de vela. de Galicia, menciona que o ensino será comprensivo e diversificado, polo que, e Novos contidos da Educación física tendo en conta o seu carácter obrigatorio, ten que ser común e básico para Un proceso de ensino-aprendiza- tódolos alumnos sen discriminación, xe dinámico require unha continua garantíndolle-la igualdade de oportuni- modificación dos contidos para adap- dades educativas e, ó mesmo tempo, tarse ós cambios sociais, ós avances que se adaptará ás diferencias de intere- das distintas ciencias e as novas tecno- ses, motivación e capacidades co fin de loxías. Isto ten aínda máis forza cando satisface-las súas necesidades educati- se produce unha reforma educativa. vas. Un currículo flexible permite e faci- ¿Adáptanse os contidos tradicionais da lita a aplicación de mecanismos que dan área de E.F. ós requirimentos da resposta á diversidade crecente ó longo LOXSE? Nunha experiencia realizada da etapa; ó final dela existe un maior polo Seminarios Permanente de E.F. da espacio para a opcionalidade. Tamén se Coruña, propuxemos unha serie de aclara que, con carácter excepcional, se contidos que se poderían introducir no poderán autorizar materias optativas currículo da ESO dunha forma inter- propostas polos centros (á parte das que disciplinar; son os seguintes: montar a figuren no catálogo da Consellería), que cabalo, bicicleta de montaña, escalada, garden relación coas características do A área de Educación Física no Ensino Secundario 211

os alumnos cursarán unha materia optativa no 1º curso e dúas no 2º curso.

É importante analiza-las distintas disciplinas optativas que se poden pro- poñer relacionadas coa nosa área, tendo en conta os criterios que enumeramos con anterioridade. Coa inclusión de materias optativas relacionadas coa E.F. no currículo, das que o Centro pode ofrecer fóra do catálogo, podemos com- seu medio xeográfico e sociocultural e pletar de forma óptima unha formación que faciliten a inserción na vida activa. motriz ampla do noso alumnado. No A orde do 19 de xuño de 1996 pola que E.S. existirá un espacio para a opciona- se regula a implantación da ESO indíca- lidade sobre todo no 2º ciclo. Na área de no-lo procedemento para realiza-las E.F. é imposible na maior parte dos solicitudes. É importante resaltar que casos, debido á limitación horaria que na orde do 1 de febreiro de 1995, que temos. En Cataluña existen varias publica o catálogo das materias optati- materias optativas dentro do catálogo vas na Comunidade Autónoma de relacionadas coa E.F. No territorio Galicia, establécese o currículo destas MEC, unha das materias optativas de materias e regúlase a súa oferta; aparece oferta obrigatoria para os centros é a a materia de Ciencias Medioambientais Expresión Corporal. Na nosa Comuni- e da Saúde, que se poderá ofrecer no 2º dade os departamentos, ante a ausencia ciclo da ESO e durante un só curso, en destas dúas alternativas, esforzaranse función dos criterios de cada centro e na creación dunha ampla e fundamen- dos seus recursos. A Orde do 30 de abril tada oferta que teña relación coa nosa de 1996 amplía o catálogo, pois di que área, como poden ser: Expresión Cor- no 1º ciclo os alumnos cursarán unha poral e Baile, Actividades Deportivas materia optativa, a mesma en 1º e 2º no Medio Natural, Xogos e Deportes curso. No 2º ciclo cursarase unha mate- Populares..., sempre sen deixar de ria no 3º curso e dúas no 4º curso. reivindica-la súa inclusión no catálogo. Ningunha materia relacionada coa nosa área aparece neste catálogo. Coa introducción de actividades complementarias dentro do Proxecto A orde do 2 de maio de 1996 que Curricular de Centro poderemos regula as materias optativas no alcanza-los obxectivos da área. Os Bacharelato non menciona ningunha deportes, debido ó espectacular fenó- relacionada coa nosa área. Dinos que meno social no que se converteron, 212 Concepción García Rivero / Fernando Fernández Fraga

son un medio idóneo para implantar superior Técnico superior en animación como actividades complementarias. de Actividades Físico-Deportivas. Hoxe Ademais, é necesaria unha aplicación en día a sociedade precisa formar das aprendizaxes que se realizan na urxentemente profesionais no ámbito área de E.F., para asentalas de vez e da actividade física; as únicas titula- para que aumente a motivación. Ó cións existentes son as de Licenciado en deporte escolar fáltalle na nosa Comu- Ciencias da Actividade Física e do nidade un longo camiño por percorrer Deporte e Diplomado en Educación ata xeneralizarse e converterse nun Física; isto crea un gran baleiro laboral feito educativo. O ensino público está de técnicos especialistas, que é ocupado perdendo unha gran batalla neste por persoas sen formación nin titula- campo, e isto traerá unhas consecuen- ción. cias imprevisibles. Débense articula- -los mecanismos para que tódolos cen- O proxecto de reais decretos tros teñan unhas actividades culturais abranguía, ademais dos títulos de grao mínimas de forma permanente, sen superior de Acondicionamento Físico, que estas dependan do voluntarismo Animación de Actividades Físico- dalgunhas persoas. Respecto disto é -Deportivas de Montaña e Animación interesante o estudio de M. García de Actividades Físico-Deportivas Bonafé, “O deporte escolar, un xogo Náuticas, e de grao medio de Conduc- por xogar”. A vía que existe para dotar ción de Actividades Físico-Deportivas de recursos humanos estas actividades no medio Fluvial; ningún deles foi é a de libera-los profesores da súa carga aprobado polo de agora. lectiva total ou parcial para o seu desenvolvemento. O sector servicios adquire cada vez unha maior importancia económi- ca debido ó seu forte desenvolvemen- 5. OS CICLOS FORMATIVOS DA FAMILIA DE ACTI- to. A complexidade do sector abarca VIDADES FÍSICO-DEPORTIVAS múltiples actividades sometidas a permanentes cambios e innovacións. No A reforma do ensino dentro da FP caso dos servicios físico-deportivos o considera a creación de novos estu- proceso acelérase. Moi relacionado coa dios, chamados ciclos formativos, que consecución do estado do benestar que se agrupan por criterios de afinidade en implica unha multiplicación de presta- familias profesionais. Unha destas é a cións sociais de todo tipo, está o desen- de Actividades Físico-Deportivas; den- volvemento que ten o campo da ani- tro dela sitúanse o ciclo de grao medio mación físico-deportiva tanto no nivel Conducción de Actividades Físico- de servicios públicos coma de iniciati- -Deportivas no medio natural e o grao vas privadas o número de asociacións e A área de Educación Física no Ensino Secundario 213

acceso a estas zonas, compatibilizando o gozo co respecto ás normas de con- servación. A comezos deste ano a Comisión europea aprobou 63 novos proxectos de protección á natureza por valor de 6.800 millóns de pesetas a tra- vés de LIFE, o instrumento financeiro para a natureza e o medio. Por exemplo, en España empregouse, entre outros, nun proxecto para especies pro- empresas é cada vez maior. texidas e en perigo de extinción como Galicia, en función das súas é o oso pardo. características rurais, fai un grande esforzo de investimento no desenvol- O proxecto Red Natura 2000 vemento deste tipo de turismo. Cada tamén é de grande importancia nos vez existe unha maior oferta de casas novos enfoques da E.F. no marco da rurais, albergues, acampamentos, etc. ESO. O eixe transversal de educación Todo isto crea a demanda dos servicios ambiental, ou as distintas materias específicos de conducción de activi- optativas relacionadas con este tema, dades físico-deportivas no contorno terán que posibilitarlle ó alumno os natural. Dispoñemos na nosa terra de coñecementos e actitudes para que gran cantidade de zonas de interese estes espacios naturais poidan ser natural, de media montaña, manifesta- gozados e asemade protexidos pola cións culturais rurais e zonas despo- sociedade. É importante que na ESO se boadas. Vénse producindo desde hai impulse e canalice a crecente sensibi- uns anos un gran despoboamento das lidade que na sociedade existe polos aldeas de montaña. A oferta dos servi- temas ambientais. As futuras xera- cios de conducción de actividades físi- cións tamén teñen dereito a gozar da co-deportivas nestas zonas corrixiría natureza, como o home fixo desde as esta tendencia. súas orixes.

A Comunidade Europea creou o proxecto Red Natura 2000, que suporá para todo o Estado e para Galicia mul- tiplicar por catro os seus espacios BIBLIOGRAFÍA E DOCUMENTACIÓN naturais protexidos, chegando a alcanza-lo 20% das súas superficies totais. Decreto 78/1993, do 25 de febreiro (DOG 2-4-1993). Isto irá necesariamente acompañado dun servicio de guías que permita o Documentación elaborada polo Seminario Perma- 214 Concepción García Rivero / Fernando Fernández Fraga

nente de E.F. da Coruña durante o curso 92/93. Documentación elaborada polo Seminario Perma- Orde do 1 de febreiro de 1995 (DOG 30-3-1995). nente de E.F. da Coruña durante o curso 1993/94. Orde do 6 de outubro de 1995 (DOG 7-11-1995). Fernández, F., “Proxecto transversal de actividades na natureza do IFP Monte Alto”, curso 1995/96. Orde do 19 de xuño de 1996 (DOG 11-7-1996).

Fernández, F., “Actualización didáctica do ensino dos Orde do 30 de abril de 1996 (DOG 29-5-1996). deportes de equipo”, CEFOCOP, curso 1993/94.

Orde do 10 de xullo de 1995 (BOE 15-7-1995) Franxchek Drobnic, “Asma e Exercicio”, Apunts de E.F., nº 38. Proxectos de Reais Decretos de Títulos de Formación Profesional da Familia de Actividades Físicas e García Bonafé, M., “O deporte escolar, un xogo para Deportivas, MEC. xogar”, Apunts de E.F., nº 10.

Real Decreto 2048, do 22 de decembro de 1995 (BOE LOGSE (BOE 4-10-1990). 9-2-1996).

Martínez, V., e J. L. Hernández, “Os modelos francés Real Decreto 2049, do 22 de decembro de 1995 (BOE e alemán”, Cadernos de Pedagoxía, 198, 14-16. 14-2-1996).

Olimpio Vento, J., “Curso de doutorado de pedagoxía Rodríguez Ferrán., A., “Prescripción de exercicio para do deporte”, INEF, curso 1993/94. 215

MARXE DE ERRO E FIABILIDADE NUN ESTUDIO ESTATÍSTICO: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio

Antón Labraña CEFOCOP. Santiago de Compostela

- Porque, ¿cres que eses homes viron de si enquisas. Varios periodistas, expertos mesmos ou doutros algo que non fora as comentaristas políticos, mantiñan sombras proxectadas polo lume da caverna, unha discusión que se resume nestas xustamente enfronte deles? dúas frases que recollo: ¿E non cres que lles darían ás sombras que ven os nomes das cousas? “a estatística falla” - De certo, eses homes teñen que pensar que o único verdadeiro son as sombras. “non falla, pero a xente mente”

Platón, VII libro da República Certamente, non foi un período esplendoroso para a estatística pero a crítica require unha seriedade e unha INTRODUCCIÓN mínima formación da que, polo menos así o parece, os “expertos comenta- Na educación obrigatoria tódolos ristas” carecen. estudiantes deberan adquirir aqueles coñecementos que lles permitisen Nunha sondaxe electoral, a esta- comprender basicamente a sociedade tística “mide” o grao co que unha na que viven. Se, nesta perspectiva, mostra determinada de individuos po- algunha matemática se revela espe- de informarnos do que declararían na- cialmente útil, amais da aritmética quel momento1 a totalidade dos elec- elemental, esa é a Estatística. tores. A partir de aquí, son factores sociolóxicos e non matemáticos os que Despois das eleccións xerais do 3 entran en xogo. de marzo puidemos asistir a un apaixonado debate postelectoral que se Outros estudios (estaturas, acci- cebou no pretendido descalabro das dentes, producción,...) non están

1 ¡Aqueles datos foran obtidos antes de que empezara a campaña! (campaña na que debemos incluí-lo propio peso que os resultados das sondaxes teñen na opinión).

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 216 Antón Labraña

sometidos a estes avatares, pero aínda neles a estatística non é categórica nas súas afirmacións.

Neste artigo presento un intento de adentrarme nos “interiores” dunha sondaxe estatística que se faga comprensible para os estudiantes de Secundaria Obrigatoria, e con el lanzo a proposta ós profesores de matemá- ticas de chegaren a desenvolver unha didáctica deste tema que faga posible finalmente que tódolos cidadáns do ano 2000 comprendan, polo menos nun nivel básico, esta cuestión tan presente na súa realidade.

PRECISIÓN DA INFORMACIÓN E CONFIANZA NA SÚA VALIDEZ

A información proporcionada pola análise dunha mostra estatística representativa dunha determinada po- boación non pretende acertar con exactitude no conxunto dela, senón que se formula cunha certa aproxima- ción (marxe de erro) e, mesmo toleran- do este, tampouco sería totalmente fiable.

A “ficha técnica” que acompaña os resultados expresa precisamente estas características, que gardan rela- ción entre si: Marxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio 217

LOS ESPAÑOLES RECLAMAN UN 1.- Unha situación coloquial e REFERENDUM SOBRE LA INTEGRACIÓN moi sinxela na que aparecen estas EN LA OTAN ideas é cando lle botámo-la idade a unha persoa:

Se dicimos que terá entre 40 e 60 anos, confiaremos máis en estar no certo ca se dicimos que ten entre 48 e 52, pero neste último caso a informa- ción é moito máis precisa.

Pódese practicar con facilidade sobre casos reais, nos que concluire- mos que con canta maior exactitude intentemos da-lo dato, maior será o risco de equivocarnos.

2.- Un xogo con, por exemplo, Comunicarlle ó lector estas cir- tres dianas de diferente diámetro: cunstancias é unha cuestión de honestidade profesional, pero de nada serve Podería axudar a ensinar cómo os mostra-la ficha se o seu contido non se dous conceptos, precisión e confianza, comprende nin sequera dun xeito se interrelacionan. intuitivo. Lánzanse tres dardos (ou os que Certamente, os conceptos que desexemos) a unha das dianas, que nela hai implícitos son dun nivel con- antes se elixe libremente. siderable e, aínda que as dificultades non han ser poucas, como ensinantes 8 puntos 10 puntos 6 puntos podemos (e, pola súa transcendencia, penso que debemos) asumi-la tarefa da súa divulgación como un problema profesional no que se non atopamos de contado unha solución xeral, confiare- O exercicio ten, ademais do con- mos en achegarnos progresivamente2 a tido estatístico e á parte de afina-la ela. puntería3, interese numérico: ¿que

2 Xa dende idades moi temperás pódense fomentar intuicións válidas que, amais do interese que en si mesmas teñen, servi- rán de soporte para posteriores afondamentos. 3 Obviamente non é necesario executa-lo xogo para decatarse de que a elección que dá máis puntos require maior precisión no tiro, o que fai máis difícil o acerto. En calquera caso, é unha actividade bonita para un recreo chuvioso. 218 Antón Labraña

resultados podo obter e cales me compensan a cales outros? ¡QUE MALA SORTE!

Unha actividade moi formativa é a de facer grupos (combinacións, varia- cións, ...) a partir dun conxunto dado de elementos. Refírome a escribilos realmente, sen prexuízo de que pouco despois se desenvolvan técnicas que permitan calcular cántos grupos poden formarse segundo os criterios que se Mañá hai exame de “mates”, sigan para facelos. Situémonos, polo de catro quedaron a estudiar e os outros agora, en 1º da ESO: catro van bailar.

1.- Cada alumno parte un folio en Imos agora barallar e elixir ó 8 anacos iguais, facendo papeletas nas chou os catro que van bailar: ¿cantas que poñeremos as letras A, B, C, D, e, parellas poderemos facer? (débese ter f, g, h, respectivamente maiúsculas e en conta que os “pasos” de homes e minúsculas, que representan as catro mulleres non coinciden, polo que non rapazas e os catro rapaces que van xun- teñen roles permutables). tos á clase de baile. (Non sería difícil facelas coincidir coas iniciais: Ana, O que pretendemos é observar en Beti, Carme, Dami, ernesto, fran, gon- qué medida a mostra extraída reflicte a zalo e hilario4). igualdade numérica entre as dúas opcións e ata qué punto a reflicte con catro rapazas certa aproximación.

Mentres elixen, no encerado ire- A B C D mos pintando unha táboa e logo eles dictarán os datos ordenadamente: catro rapaces

e f g h

4 Permítaseme esta licencia ortográfica. Marxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio 219

Táboa-1 mostra extraída mulleres + homes parellas B, C, f, h 2 + 2 2 A, e, g, h 1 + 3 1 ......

Este tipo de actividade ten, ade- A Dami facíalle moita falta que- mais, unha pequena, pero non despre- dar a estudiar, pero tiña paixón por zable, compoñente actitudinal, en danzar. Analizou detidamente as dife- canto que todos se senten partícipes. rentes posibilidades e, finalmente, foi (É obvio que a táboa debe ter tantas ata o pavillón onde tiñan o baile. filas coma alumnos). Cando chegou había xa tres per- 2.- Unha vez que teñámo-la lista soas .... pero non houbo clase. E ó día completa, algúns tipos de combi- seguinte suspendeu as matemáticas; nacións amosaranse máis propicios ca “¡que mala sorte!”, dicíase unha e outros e, á vista disto podemos pre- outra vez ¿Con quen se atopou no guntar: pavillón? ¿Tivo mala sorte? ¿Por que?

¿Cal credes que é o resultado 3.- Agora procede escribir tódalas máis probable? (ou máis posible, como posibilidades. O exercicio, tal como se din eles) ¿Por que? indicaba, esixe método e rigor, de aí o interese na súa realización, ademais do Haberá clase de baile con tal de seu resultado. poder formar unha parella. Indo catro, ¿é seguro que haberá clase?, ¿e case Resumiremos noutra táboa: seguro?, ¿por que?

Táboa-2 Mulleres + homes posibilidades parellas 4 + 0 1 0 3 + 1 16 1 2 + 2 36 2 1 + 3 16 1 0 + 4 1 0 220 Antón Labraña

O resultado 2 + 2 reflicte exacta- exercicios como os seguintes: no pri- mente a proporción real de toda a meiro deben escribi-los resultados, poboación (os oito iniciais), e hai 36 mentres que no segundo deben calcu- posibilidades entre 70 de obtelo. lar, ou sexa, aprender un método eficaz.

Se decidimos admitir resultados a) Nunha bolsa temos 4 bólas aproximados a el ( 3 + 1 e 1 + 3, que azuis marcadas coas letras A, B, C, D, permiten o baile), a representación e 2 bólas vermellas marcadas con e, f. non é tan precisa, pero as posibilidades aumentan notoriamente: son agora 68 Sacamos 3 bólas simultaneamen- entre 70. te; escribe tódalas posibilidades que poden darse con: Pero o azar está presente e, aínda sendo difícil, podemos ter mala sorte - 2 azuis e 1 vermella - 3 azuis sen que poidamos atribuír un resultado non esperado a defectos da cien- - 1 azul e 2 vermellas - Busca outros cia estatística ou a falseamentos de tipos diferentes datos. de extracción

ADENTRÁMONOS NUNHA SONDAXE - Calcula as probabilidades en cada caso En 4º da ESO, no estudio da com- binatoria podemos chegar a resolver b) Se temos 5 bólas azuis (A, B, problemas nos que interveñen dous C, D, E) e 3 vermellas (f, g, h), e extrae- tipos de elementos que non se mestu- mos 4 delas, calcula (pero non escribas ran entre si, como nas matrículas dos tódolos casos, soamente algún para coches (números e letras), aliñacións pensar mellor): de equipos (defensas, medios, diantei- ros,...), menús dun restaurante (1º - ¿Cantas posibilidades hai de que prato, 2º prato, sobremesa), etc. 3 sexan azuis e 1 vermella?

A partir de aí parece factible - ¿Cantas de que haxa dúas de introducirse na análise de mostras: cada?

1.- Práctica: - ¿Que outros tipos de extracción poden resultarnos? Para chegar significativamente a expresións do tipo 5 3 , realizariamos • - Calcula as respectivas probabili- (3)(1) dades. Marxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio 221

Agora imos necesitar algún apa- Imos extraer unha mostra de 10 rello de cálculo de relativa potencia5. bólas. Por outra parte, cabe sinalar que xa é tempo de que estes instrumentos ad- O resultado 7A + 3V reflectiría quiran nas aulas a categoría de norma- exactamente a proporción do conxun- lidade que teñen na vida; máis aínda, a to. Pero non imos ser tan ambiciosos, institución escolar non pode permitir conformámonos con aproximarnos 1 que cadaquén os utilice como lle pare- arriba-1 abaixo (o que equivale a unha za, debe ocuparse de ensinar a usalos. marxe de erro do 10%). Queremos saber qué probabilidade temos de que a 1.- Temos unha bolsa con 35 mostra extraída estea nese intervalo. bólas azuis (A) e 15 vermellas (V), 50 en total na proporción de 7:3 (ou 70 % A e 30 % V).

Táboa-3

Tipos de mostra aceptados ¿Cantas mostras hai deste tipo?

6 A + 4 V C35,6.C15,4 = 2´215 E9

7 A + 3 V C35,7.C15,3 = 3´059 E9

8 A + 2 V C35,8.C15,2 = 2´471 E9

Total de casos a favor 7´746 E9

Casos posibles C50,10 = 10´272 E9

Probabilidade 7´746 E9 / 10´272 E9 = 0´754 75´4%

Se por azar tomase unha mostra Se por azar tomase unha mostra do grupo central, acertaría na propor- do grupo anterior ou posterior, estaría ción da poboación. a un 10% do resultado correcto.

5 Con números pequenos é moi difícil detectar sucesos estatisticamente relevantes. Escollín estes números para poder introduci-la expresión: “1 arriba - 1 abaixo” 222 Antón Labraña

A probabilidade ou confianza de Representación gráfica que a mostra elixida represente, cunha aproximación do 10%, á poboación é a) Gráfico cualitativo: do 75,4%.

- 10% exactas +10%

4A 5A 6A 7A 8A 9A 10 ...... A 6V 5V 4V 3V 2V 1V

7'746 E9 mostras posibles As mostras sombreadas serían as A probabilidade de coller unha aceptables con esa marxe de erro per- mostra das sombreadas é do 75,4%. mitido (10%). b) Gráfico cuantitativo:

x E9 3 7A 2 3V 8A 6A 2V 1 4V

0 0A 1A 2A 3A 4A 5A 9A 10A 10V 9V 8V 7V 6V 5V 1V 0V

Conflicto cognitivo confianza e a mesma precisión que para toda España. Metidos na lectura de “fichas téc- nicas” das enquisas, unha das cousas Debo recoñecer que isto me deso- que máis sorprenden é atoparse que rientou inicialmente. Supoñía que o sondaxes feitas co mesmo número de comportamento das mostras non sería entrevistas dean para Galicia a mesma lineal, pero tampouco esperaba tanto. Marxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio 223

Máis adiante puiden comprobar Agora tamén figura en Primaria e como, sobre disto, está moi estendida Secundaria; nas nosas mans está que a confusión entre mozos e adultos (ta- non suceda o mesmo. mén nos universitarios), e aínda o está a crenza de que o tamaño da mostra 2.- Dupliquemos agora a poboa- debera ser proporcional ó tamaño da ción e, acordes co prexuízo, duplique- poboación que se pretende estudiar. mos tamén a mostra.

Comentei este e outros aspectos Temos, pois, unha bolsa con 70 máis comúns con compañeiros espe- bólas azuis (A) e 30 vermellas (V), 100 cialistas en estatística e mesmo no en total na proporción de 7:3 (ou 70 % correspondente departamento da A e 30% V). Facultade de Matemáticas, procurando información. Imos extraer unha mostra de 20 bólas. A escasa formación estatística da poboación é realmente preocupante, O resultado 14A + 6V reflectiría ¿seremos quen de pórlle remedio? exactamente a proporción do conxun- to. Pero non sendo tan presuntuosos, Certamente, a grande esquecida conformámonos con aproximarnos un (agás honrosas excepcións) do ciclo 10 %, que agora será 2 arriba-2 abaixo. superior da EXB e dos primeiros anos Queremos saber qué probabilidade do Ensino Medio foi a Estatística, a temos de que a mostra extraída estea pesar de que figuraba nos programas. nese intervalo.

Táboa-4 Tipos de mostra aceptados ¿Cantas mostras hai deste tipo?

16 A + 4 V C70,16.C30,4 = 6´796 E19 15 A + 5 V C70,15.C30,5 = 10´281 E19 14 A + 6 V C70,14.C30,6 = 11´474 E19 13 A + 7 V C70,13.C30,7 = 9´663 E19 12 A + 8 V C70,12.C30,8 = 6´226 E19 Total de casos a favor 4´444E20

Casos posibles C100,20 =5´360 E20 Probabilidade 7´746 E9 / 3´967 E11 = 0´829 82´9% 224 Antón Labraña

Se por azar tomase unha mostra aproximación do 10%, á poboación é do grupo central, acertaría na propor- case o 83%. ción da poboación. Logo, aínda sendo o tamaño da Se por azar tomase algunha das mostra proporcional ó da poboación, a outras mostras “aceptables”, estaría a mostra pequena é máis débil cá outra. un 10%, ou a menos, do resultado correcto. Representación gráfica:

A probabilidade ou confianza de a) Gráfico cualitativo: que a mostra elixida represente, cunha

- 10% exactas +10%

11 12A 13A 14A 15A 16A 17 ...... A A ...... 9V 8V 7V 6V 5V 4V 3V

4'444 E20 mostras posibles

As mostras sombreadas serían as A probabilidade de coller unha aceptables con esa marxe de erro per- mostra das sombreadas é do 82,9%. mitido (10%). b) Gráfico cuantitativo:

x E19

10 14 6 13 15 7 5 16 12 4 8

2 1 0 8 9 10 11 17 18 ...... 12 11 10 9 3 2 ..... Marxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio 225

Podemos observar como o gráfico Imos extraer unha mostra de 40 resultante ten un xeito semellante ó bólas. do exemplo anterior, o que pode introduci-la sospeita de que responden a un O resultado 28A + 12V reflectiría mesmo modelo. exactamente a proporción do conxunto. Pero conformámonos con apro- O traballo sobre esta conxectura ximarnos un 10 %, que agora será 4 quedaría indicado para Bacharelato6. arriba-4 abaixo. Queremos saber qué probabilidade temos de que a mostra extraída estea nese intervalo. UN PASO MÁIS Non vou reproducilo todo (aínda A indagación anterior suxire que que os alumnos si deberan facelo, para as mostras grandes tenden a “parecer- afirmarse na comprensión) pero si vou se” máis á poboación completa. indicar que obtemos case o 92%8.

Claro que traballamos soamente Esta pode ser unha boa vía para, con dúas opcións (A e V), e sen outros analizando algún caso menos inme- condicionantes que puidesen compli- diato, albergar esperanzas de que non 7 ca-lo estudio . Estamos posibilitando se precisará unha cantidade inmensa intuicións que sexan unha primeira de datos na mostra aínda que a poboa- aproximación ó complexo tema da ción sexa enorme (teoricamente infi- “representatividade”. nita), para obter un alto nivel de fiabilidade. Quizais conveña reforzar cun elo máis a cadea: repitámo-lo proceso de Isto permitiría comprender por duplica-la poboación e duplicar tamén qué unha poboación de tres millóns e o tamaño da mostra. outra de corenta poden, en moitas oca- sións, ser estudiadas cunha mostra de Temos, pois, unha bolsa con 140 arredor dos 1 000 elementos. bólas azuis (A) e 60 vermellas (V), 200 en total na proporción de 7:3 (ou 70 % A e 30 % V).

6 Subxace unha distribución normal. 7 Na “ficha técnica” podemos ler p = q = 0´5. Isto significa que o estudio estatístico se fai no suposto de que as dúas opcións sexan igualmente probables, que é o caso máis difícil para o estatista. No noso exemplo temos p =0´7 e q = 0´3 pero, se non coñe- cesemos a priori a proporción das bólas, deberiamos situarnos no caso p = q = 0´5, o que faría descender ó 71 % e 79 % a fiabilidade nas dúas mostras que analizamos. Para corrixir isto teriamos que aumenta-lo tamaño da mostra, ou sexa garanti-la veracidade dos cálculos, incluíndo máis individuos da poboación dos que quizais fosen necesarios. 8 Creo que, chegados a este punto, conviña recordar que o 100% significaría a seguridade absoluta de acertar. 226 Antón Labraña

¿POR QUE AS MOSTRAS SE COMPORTAN ASÍ? Vemos que para mostras grandes o abano de opcións aumenta: hai máis 1.- A primeira reflexión vén a onde elixir, máis diversidade de combi- conto da pregunta ¿que mostras admi- nacións que, non sendo “calcadas” á pro- tiremos como válidas? porción real, son moi semellantes a ela.

Táboa-5 poboación mostra proporción 50 10 6A 7A 8A 4V 3V 5V 100 20 12A 13A 14A 15A 16A 8V 7V 6V 5V 4V 200 40 24A 25A 26A 27A 28A 29A 30A 31A 32A 16V 15V 14V 13V 12V 11V 10V 9V 8V

2.- Un enfoque alternativo (ou mellor, complementario), sería traballar con fraccións. Mostro só a parte dereita do abano (a esquerda sería semellante):

Cando a fracción está composta de números grandes, pequenas varia- cións deles inflúen pouco no resultado. Podemos reforzar esta apreciación: Marxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio 227

Poderiamos enuncia-la conclu- UNHA VOLTA DE ROSCA sión dicindo que as fraccións tenden a estabilizarse a medida que medran os A análise anterior suxire que se números que as forman, resistindo reducisémo-la marxe de erro a, poña- pequenas oscilacións sen a penas mos por caso, o 5%, pode que as mos- cambiar de valor. tras pequenas aínda se debiliten máis.

Na seguinte táboa quedan unicamente as mostras que terían validez:

Táboa-6 (para unha marxe de erro do 5%)

poboación mostra proporción confianza 50 10 7A 29´7% 3V 100 20 13A 14A 15A 58´6% 7V 6V 5V 200 40 26A 27A 28A 29A 30A 66´5% 14V 13V 12V 11V 10V 228 Antón Labraña

¿POR QUE A REALIDADE IMITA Á MATEMÁTICA? súas puntuacións. As partidas requi- rían uns 25 lanzamentos. No III Congreso ENCIGA (Mon- forte de Lemos, 1990) presentei unha Cada partida, illadamente, a experiencia na que se trataba, entre penas deixaba entreve-las probabili- outras cuestións, a regularidade esta- dades subxacentes, pero ó reuni-los tística ou lei dos grandes números. datos de toda a clase emerxía unha realidade que imitaba sen disimulo as Utilizábase un xogo no que se previsións da matemática. lanzaban dous dados e se sumaban as Resúmoo nun cadro:

Puntos Carlos Susana Probabilidade Previstos en 489 Obtidos nos 489 lanzamentos lanzamentos 2 0 0 1/36 13 11 3 5 2 2/36 27 28 4 1 2 3/36 40 41 5 4 3 4/36 54 53 6 3 6 5/36 67 72 7 2 4 6/36 81 81 8 1 4 5/36 67 60 9 4 3 4/36 54 59 10 4 2 3/36 40 43 11 1 0 2/36 27 22 12 0 1 1/36 13 16

Unha explicación ortodoxa lanzamentos soamente hai os que fixe- consistiría en analiza-las diferentes mos9. opcións que poderiamos ter con 489 lanzamentos, tal como procedemos nos Pero tamén, esta aproximación exercicios anteriores coas bólas. Claro da realidade á matemática podemos que as bólas habíaas todas (as escollidas interpretala en termos de mostras. e as que quedaron sen escoller) e, agora,

9 Isto, que pode obviarse se se desexa, non é trivial e ten relación con outro conflicto cognitivo coñecido como “a memoria do azar”. Marxe de erro e fiabilidade nun estudio estatístico: proposta para o Ensino Secundario Obrigatorio 229

Efectivamente, xogar unha parti- ¿Poboación real de tódolos lan- da suporía a “extracción” dunha zamentos de dous dados?; ¡que estra- pequena mostra (arredor dos 25 ele- ñas palabras!, se os lanzamentos aínda mentos) dunha poboación infinita (a de están por facer. tódolos lanzamentos de dous dados) que dificilmente podería representarse Pero se xa existisen tódolos infi- con tan poucos elementos. nitos lanzamentos segundo a distribu- ción ideal, unha serie de tiradas non Reunir varias partidas significaría consistiría máis que nunha escolla aumenta-lo tamaño da mostra elixida aleatoria dunha pequena parte deles, e, consecuentemente, a probabilidade unha representación sensible deles. En de que ela se aproxime á poboación todo caso, esta pequena concesión á real. filosofía platónica permite unha coherencia e unha claridade expositiva moi aproveitables.

231

PROYECTO DE LECTURA Lengua y literatura castellanas - 1er Ciclo de Educación Secundaria Obligatoria (ESO)

Rosa Quintas Losada CEFOCOP. Santiago de Compostela

Los libros poseen el poder, casi buscar aspectos criticables, trasladarse mágico, de acompañar, divertir, esti- fácilmente al mundo creado por él. mular la actividad intelectual y abrir al lector a nuevas visiones del hombre De todos modos, es fundamental y de sus problemas, enriqueciendo así que cualquier texto que se proponga en su propia vida con la de los demás. el aula con el objetivo de animar a la lectura, lo hayamos leído antes deteni- Cuando elegimos un texto para damente nosotros, con ojos de lector, trabajar en clase, con la intención de sin más, dejándonos llevar por la lectu- despertar en los jóvenes el interés por la ra y olvidándonos de otras ansias profe- lectura, debemos ser muy cuidadosos. sionales. Vamos a dirigirnos al libro desde la curiosidad, desde el placer, Una narración resultará atractiva desde el pasar simplemente el rato. para los estudiantes si se sienten, de algún modo, reflejados en ella. Les Ocurrirá, como con cualquier agradará encontrar en esas páginas sen- texto literario, que no estaremos de timientos, experiencias, conflictos que acuerdo con algunos planteamientos, puedan comprender porque los perso- con la evolución de determinado per- najes son próximos, adolescentes sonaje, con el desarrollo de un capí- como ellos, y los ambientes familiares tulo, en fin, comenzará un diálogo o sociales reconocibles. En el relato silencioso con el autor o un diálogo que hemos elegido para trabajar en una abierto con otras personas —compa- clase de alumnos de primer ciclo de ñeros, familiares— e iremos compar- Educación Secundaria Obligatoria tiendo y recreando el libro. (ESO), el autor ha incluido suficientes elementos como para que chicos y chi- Así estaremos más preparados para cas muy diferentes lo lean y sean capa- seguir después el proceso de nuestros ces de elaborar y manifestar opiniones, alumnos. Incluso nos cuestionaremos si

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 232 Rosa Quintas Losada

queremos que este relato sea el que uti- Hemos decidido que sea un texto licemos en clase. Es lógico que haya cuyos valores resulten positivos para dudas y distintas posturas al iniciarse los estudiantes, un texto que les haga un trabajo cuyo objetivo es motivar. La reflexionar sobre el mundo en el que primera pregunta coherente es: ¿Nos están inmersos. ¿Qué hemos sentido motiva a nosotros? nosotros mientras lo leíamos? ¿Qué hemos pensado? ¿En quién hemos pen- El libro elegido para esta expe- sado? Como adultos, ¿nos afectaba riencia ha sido ¡A la mierda la bici- algo? cleta!1 Sabemos que a primera vista y al oír el título del libro sin conocer su Otro aspecto inexcusable serán contenido, muchos profesores se los personajes jóvenes que aparecen en preguntarán: ¿no podía ser otro con un el libro. ¿Podrían ser nuestros alum- vocabulario más adecuado?, pero los nos? ¿Nuestros hijos? ¿Hay vivencias títulos no siempre reflejan lo que los próximas o situaciones que ellos pue- libros nos dicen en realidad. den identificar?

Esta ha sido la novela ganadora Los personajes adultos, ¿podrían de la IX edición de los Premios Lite- ser sus padres, amigos de la familia, rarios Jaén 1993, en la modalidad de parientes? Narrativa Infantil y Juvenil, y nos presenta a un adolescente que vive en el Quizás se reconozcan actitudes, campo, estudia y los fines de semana rasgos de carácter, ideales, renuncias, anilla aves y ayuda a su padre con los frustraciones. Aparece el divorcio, el caballos. Un día, le escogen para ser el matrimonio, el respeto a la persona- nuevo “amigo de los animales” de la lidad del hijo, la incomunicación televisión, el defensor de la naturaleza. padre/hijo, la desconfianza, el recelo, Sin embargo, casi nadie cuenta con el temor a preguntar. que a los catorce años se puedan tener ideas propias capaces de poner en peli- Si establecemos estas conexiones gro los planes de los adultos. ¡A la entre los personajes y la experiencia mierda la bicicleta! es un grito de gue- vital del grupo-clase, a lo largo de las rra para los que piensan que en este distintas lecturas y propuestas que mundo es importante ser consecuente detallaremos, el libro les irá penetran- con uno mismo, hasta el punto de do de otro modo, obtendrán una per- renunciar a algo tan deseado en esas cepción más rica, más compleja y pró- edades como es una bicicleta. xima, más motivadora.

1 Gonzalo Moure Trenor, ¡A la mierda la bicicleta!, Madrid, Alfaguara, 1995. Proyecto de lectura 233

¿POR QUÉ SE RECURRE A LA ANIMACIÓN LECTO- RA?

Resulta preocupante y triste que bastantes jóvenes ignoren u olviden que otro modo de ampliar conocimientos, de recibir información sobre sus emociones, conflictos, anhelos, dudas, es la literatura.

Se han ido alejando tanto del libro por distintas razones2 que no vamos a enumerar, que la mayoría lo viven como un obstáculo insuperable o como un objeto pesado e inútil, des- conectado de su mundo, y que los adultos se empeñan en valorar. Los profesores deberían dirigir con sutileza las lecturas de los jóvenes. Ex-Libris de Joseph-Batlle-T.- En el lema dice “quien tenga oídos para oír que oiga” Recuperar el libro como un material vivo (no reducido al ámbito esco- leer, ya que ellos voluntariamente no lar) que puede aportar algo más que un se acercan a la Biblioteca. Por tanto, lo aprobado, que les puede ayudar a cono- ideal es ir guiándoles, conduciéndoles cerse a sí mismos, a sus padres, ami- a una aproximación sin angustias, en gos, a la sociedad actual, a otras cultu- pequeñas dosis, con suficiente flexibi- ras, a sociedades de otros tiempos, lidad para que se despierte la complici- debe ser el objetivo. dad y la ilusión. La paciencia, la seduc- ción y nuestro propio entusiasmo se Con este alumnado que se niega a convierten en imprescindibles. leer nuestra tarea será facilitarles libros con los que puedan compene- trarse, con los que puedan “dialogar” Hay chicos y chicas que en poco y a los que puedan criticar. tiempo se zambullirán en el texto, otros seguirán el proceso con una acti- Debemos tener en cuenta que tud escéptica, indolente o “pasota”, y nosostros somos los que vamos a ele- algunos se mantendrán “atrinchera- gir, y a menudo decidir, qué deberían dos”, negativos.

2* D. Pennac, Como una novela, Barcelona, Anagrama, 1993. 234 Rosa Quintas Losada

Tienen trece o catorce años, han pero se evaporan en cuanto se apaga el rechazado durante bastante tiempo la televisor. Por otro lado, esa riquísima lectura, ¿por qué, de pronto, van a fuente emisora se utiliza con fines cambiar? lucrativos por un grupo de poder económico, pendiente de parrillas de Creemos que nuestra actitud audiencia y de la promoción de ventas distendida, las propuestas sugerentes, de un producto. las discusiones en clase, nuestra aten- ción a su crítica, y el grupo de estu- No se oculta en el texto la inten- diantes que ya se lanzó, conseguirán ción predominante de manipular moverlos más que la imposición. Ese conciencias e individuos bajo un dis- es al menos nuestro deseo y nuestra curso encubridor que parece perseguir esperanza. enseñanzas positivas. Estas sólo sobreviven cuando no entran en conflicto con los verdaderos móviles de un BREVE REFERENCIA AL TEXTO ELEGIDO directivo, que se olvida pronto de los beneficios sociales que él podría pro- En el relato aparece un elemento mover desde su cargo, ante los deseos social importantísimo en la vida actual e intereses del patrocinador del progra- de los jóvenes, la televisión, tratada en ma. su doble vertiente: como medio de comunicación y como instrumento de Nos proponemos conseguir, poder e intereses económicos. mediante las propuestas que vamos a presentar, que los alumnos lean este Por un lado, se presenta la comu- texto y se den cuenta de que Silvestre, el nicación como fuente que posibilitaría protagonista, es alguien sencillo pero la transformación social, el cuestiona- singular porque posee un don, el don de miento de nuestro modo de vida, mos- la personalidad. No repite las frases de trando así el potencial que en sí posee. los demás, ni los eslóganes de moda; se Los alumnos podrán sorprenderse al expresa con naturalidad, no pretende ver cómo el escritor reconocido, el imitar a nadie ni parecer otra cosa dis- periodista, el directivo, se conmueven tinta de lo que es, y todo esto se refleja ante el poder del lenguaje puro, emo- en sus palabras, sabe hablar porque tivo, vivo, de un joven. Los adultos se tiene algo verdadero que decir y no teme reencuentran de pronto con algo casi las consecuencias; tiene voz propia. olvidado: que las palabras mueven a los demás si son auténticas, si forman El protagonista será solitario, será parte del individuo que las está extraño o incluso aburrido para algún pronunciando; de lo contrario, se oyen lector, pero muestra a un chico dife- Proyecto de lectura 235

rente, capaz de pensar por sí mismo, de ama, de no deslumbrarse con la fama. renunciar al éxito, de ser fiel a lo que Su decisión final, una vez conocida por

todos, creará, seguro, un buen debate:

¿Quién defenderá a Silvestre y con qué argu- mentarlas directamente, pero, cono- mentos? ¿Quién estará en con- ciendo la edad del alumnado a que van tra? dirigidas y teniendo en cuenta que hay Hay otros jóvenes en el texto que un número suficiente de variables, son urbanos y ofrecen un buen con- creemos que se animarán. traste. Quizás los alumnos se podrán identificar con más facilidad con algu- Como cualquier trabajo cuyo nos de esos comportamientos. Este objetivo principal sea realizar un pro- relato es un mensaje interesante para ceso para cambiar la actitud de los los adolescentes. El protagonista puede estudiantes, nosotros también debe- convertirse en un estímulo para querer mos adoptar una actitud diferente y participar más en actividades de expre- otras expectativas. sión oral, para intervenir con opiniones propias, originales, sin necesidad Los alumnos irán participando de la aprobación del grupo y, lo que es poco a poco, incluso los más reacios, si aún más importante, a valorar el len- sólo pretendemos que hablen del libro, guaje oral fuera de la clase. Para refle- descubran elementos, discutan pro- xionar sobre los medios de comunica- puestas, muestren sus opiniones, dis- ción, radio y televisión, es utilísimo. crepancias, etc. y no les hacemos intervenir por obligación ni les recordamos que apenas han aportado nada. Si APROXIMACIÓN AL TEXTO nos empeñamos en seguir tratándoles como alumnos de los que esperamos Las propuestas que vamos a desa- respuestas y reacciones determinadas, rrollar son técnicas de animación lec- los intentos serán vanos. La adoles- tora, elaboradas especialmente para cencia es una edad de afirmación fren- este relato. Queremos que vayan forte y contra el adulto, y esto hace un mulando hipótesis para que comprue- tanto más difícil nuestra tarea, nos ben al final sus aciertos o errores. No exige una disposicion distinta que será hemos tenido la posibilidad de experi- necesario mantener con la suficiente 236 Rosa Quintas Losada

sensibilidad y apertura, si pretendemos alcanzar nuestro objetivo: que Podemos optar por la ambi- vayan percibiendo paulatinamente los ≤güedad: “En un cajón” (el libro estará libros como algo próximo, como fuen- ahí, forrado para que cuando se saque, te de placer. no reciban ninguna información), “sobre un papel”, y seguiremos tratan- A partir de las primeras activi- do de que imaginen qué puede signifi- dades, es posible que cada grupo tome car, quién puede escribir tal cosa, con un rumbo propio, se desvíe del camino qué intención, etc. Si alguien mencio- sugerido, cree otras propuestas, incor- na “un libro”, ¿qué libro será?, ¿de qué pore elementos no previstos. Cada tratará? aula tiene docentes y discentes distintos y esa particular interacción dará Después de recoger y dar juego a resultados diversos. sus supuestos con nuevas preguntas, mostrándoles nuevas posibilidades, En cuanto al tiempo dedicado a ir podríamos leerles el chiste de la página presentando el libro y a ir releyéndolo, 125, sin mencionar a los protagonistas creemos que revertirá positivamente del relato, eliminando cualquier otra en la clase; es un proceso en sí mismo información. suficientemente rico e interesante. “¿De qué será el libro?”

PROPUESTAS DE TRABAJO NYIMA

EL TÍTULO La confusión se ha creado. El libro es de chistes, supondrán. Pero en Los alumnos no pueden suponer la página 9 estoy leyendo Nyima y lo que ¡A la mierda la bicicleta! sea el escribiremos en la pizarra. ¿Qué pala- título de un libro. El profesor entra sor- bra es? Observaremos cómo inter- prendido y, preocupado, pregunta a la pretan este nombre, a qué o a quién se clase: “He leído ¡A la mierda la bici- lo atribuyen. Y también leo Silvestre y cleta! ¿Por qué habrán escrito esto ? lo escribimos para que lo interpreten. ¿Qué habran querido decir? ¿A qué se referirá?” Una vez expresado su parecer, aña- dimos “buena chica” (p. 10) y Homero Seguramente, comenzará a abrir- (p.11). ¿Quién era Homero?, ¿quién es se un abanico de reacciones, desde la Homero? risa hasta la indiferencia o la curiosidad: ¿Dónde lo ha leído? ¿Dónde está Sólo tres palabras, pero los nom- escrito? bres son muy sugerentes: Proyecto de lectura 237

“¿A quién conocéis que se llame Silvestre así?” “¿Son nombres actuales?” Nyima Homero Quizás algunos han comenzado a Podemos haber preparado una relacionarlos entre sí, a vincularlos sopa de letras que les descubra esas con otros personajes o personas, a dar- incógnitas y que les aporte informa- les más entidad. ción adicional. Conviene dar una fotocopia a cada estudiante, o a cada dos, para que trabajen por parejas.

Ejemplo: — Acción propia de los caballos.

— Gente que ama la naturaleza.

— Nombre de una potranca.

— Lugar de grabación de un programa.

— Nombre de un periodista.

Busca: — Gente que detesta la naturaleza.

— Nombre de un muchacho de 14 años.

— Aparato que sirve para grabar.

— Interrupciones para publicidad.

— Persona que realiza pre- Estas ideas u otras, extraídas de guntas a otra en un medio de comunicación. Capítulo I (cuyo comienzo transcri- 238 Rosa Quintas Losada

Sopa de letras Proyecto de lectura 239

bimos a continuación) una vez localizadas en la sopa de letras, será la información que se lleven de esta primera sesión. Capítulo I (págs. 9-19)

Erguido sobre el murete de piedra Silvestre cerró los ojos con fuerza. Así el amanecer se transformó en noche de nuevo y los dedos del frío sobre su cara en tinieblas. La res- piración de Nyima, la joven yegua del color del sol, sonaba resignada: una honda expira- ción... silencio. Silvestre, sin abrir los ojos, se dejó caer hacia delante y apoyó las palmas de las manos en el costado de Nyima. Su piel estaba caliente y confortable y los músculos respondían al contacto de los dedos con levísimos estremecimientos. Con suavidad desli- zó las manos por encima de la espina dorsal, una plana y seca dureza, y atrajo a la yegua hacia sí. Los cascos resonaron en el suelo de piedra, un dos, uno, dos. La combadura del costado chocó contra el pecho de Silvestre y a través del grueso jersey sintió el calor, casi líquido. Entonces abrió los ojos y sin pensarlo un instante dio un pequeño salto desde el murete para pasar la pierna derecha por encima de la yegua. Sus manos quedaron apoyadas en la cruz, mientras el sentido del tacto se desplazaba de ellas a los muslos y a los pies; Nyima se movió ligeramente debajo de él y curvó el cuello para mirar hacia atrás. Para la yegua era una extraña novedad sentir al jinete sobre ella sin la coriácea armadura de la silla y sin la tiránica prolongación de las manos a través de las riendas y el bocado de acero. Sin embargo esperó paciente y atenta, hinchando los costillares al ritmo de su respiración.

A Silvestre le pareció oír un ruido que venía desde la casa, y se quedó inmóvil. ¿Se habría despertado su padre? Si era así y le sorprendía montando a Nyima sin silla ni bocado habría un auténtico lío, casi una tragedia. Para su padre la doma de un caballo era un rito, y Nyima, una hermosa potranca alazana dorada de treinta meses, estaba en lo más sagrado del rito; el momento en el que un caballo decide su futuro, si será dócil o rebelde, valiente o cobarde, rápido o lento, tranquilo o nervioso. Silvestre le había pedido a su padre que le dejara domar a Nyima a su manera, de igual modo que le había dejado bautizarla con un nombre que quiere decir “sol” en tibetano. Pero su padre ni siquiera le había respondi- do. La doma era cosa de él, y una cosa particularmente dura, en la que no permitía la más mínima duda ni desviación.

Tras medio minuto de silencio Silvestre presionó ligeramente con su pie izquierdo en el costado de Nyima. Ésta volvió a inspirar profundamente, echó un instante las orejas hacia atrás, como si pudiera ver así a su jinete, y se separó del muro.

Ahora Silvestre sentía cada movimiento de la yegua debajo de sus muslos. Podía percibir cada vértebra, toda la columna, todavía muy recta y aguda,pasándole entre las pier-

nas; el movimiento suave, al paso, le parecía completamente distinto al que 240 Rosa Quintas Losada

podía advertir sentado en la montura.

–Buena chica– murmuró.

Silvestre bajó del autobús de un salto. Apenas pasaban unos minutos de las seis de la tarde, pero las sombras se iban apoderando ya de los llanos de La Retama y los alcornoques agrandaban sus siluetas bajo el cielo cárdeno. Más allá las colinas que acunaban al lago Sano se habían convertido en suaves ondulaciones de azul oscuro y difuso, coronadas por nubes de apariencia más sólida que ellas.

Silvestre caminó unos pocos metros por la carretera y empujó el portillo que se escondía junto al enorme portón de La Retama. Ahora se extinguía el murmullo del auto- bús escolar dejando en el aire un silencio que Silvestre había aprendido a distinguir del amanecer. Miró a lo largo del camino de tierra y no vio ningún movimiento. Mientras echaba a andar aguzó el oído, atento a los ruidos de la noche en su avance. Eran sonidos limpios pero cansados, su ritmo se desaceleraba, las voces de los pájaros tenían un tono descendente y una campana muy lejana daba sus últimas gracias al día extinguido. Por el contrario, los sonidos de la mañana crecían, se aceleraban, las voces de los pájaros resona- ban con más nitidez, como si el aire fuera un frontón en el que se reflejara su eco a cada momento. A Silvestre el amanecer le hacía sentir fuerza en los pies, y el anochecer peso en el pecho.

La Retama era de su abuelo, aunque no vivía en ella desde antes de nacer él. Ahora la finca la explotaba su padre y pagaba algo al abuelo y a sus hermanos, los tíos de Madrid, a quienes sólo se veía por allí en Semana Santa o de paso hacia alguna cacería. Su padre había dejado las vacas y los cerdos diez años atrás, y solía decir que había acertado, porque alguien en “no-sé-dónde” había decidido acabar con la agricultura. Desde entonces se dedi- caba a los caballos, criaba caballos anglo-españoles para silla y para salto, destinando los ejemplares más fuertes al trabajo en las dehesas castellanas. Eran buenos ejemplares que solían destacar en los concursos de doma de Guarrate y también en las carreras de charrés del verano.

(léase hasta el final)

Sin decir nada, en la pizarra escri- Dehesa bimos cinco palabras: Don Prima Doma Videojuego Proyecto de lectura 241

¿Qué podemos hacer con ellas?

Contar algo, conectarlas Explicar su significado Hacer rimas con recuerdos, con una vivencia.

O sea, que las palabras crezcan y Para completar las palabras o una crezcan y nos ofrezcan una anécdota, vez adivinadas las vocales que faltan, un juego fónico, una definición, una para identificar de qué o de quién se broma, …, lo que deseen los alumnos. trata, pueden realizar preguntas al profesor, teniendo en cuenta que este sólo Según el tiempo empleado en es- podrá responder: sí / no. ta propuesta, si consideramos que debemos prolongarla, escribiremos algu- Ejemplo: ¿Es un animal? na frase: ¿Es doméstico? Eres un ciego de cogote (pág. 24) Sí, mi sargento (pág. 28) ¿Vive en el bosque? ¿Les vigilarían bien en Pozuelo? ¿Tiene pelo? (pág. 28)

Deberán ser preguntas que reca- ben información. No se aceptarán las IDENTIFICACIONES que estén formuladas como adivinan- za al azar: ¿Es un perro? En la pizarra, fuga de vocales. ORDENAR PÁRRAFOS

__ l __ s __ s Podemos iniciar otra sesión dán- doles fotocopiados párrafos sueltos de L __ r __ n __ las páginas 20, 21, 22 y 23 (capítulo II), para que, por parejas, intenten orde- L __ R__ t __ n __ narlos y recomponer estas cuatro pági- nas que les clarificarán datos. G __ ng __ s Más tarde, los alumnos que crean __ d __ s __ __ que han conseguido encontrar el orden 242 Rosa Quintas Losada

adecuado las leerán en voz alta, cada que el orden acordado por el grupo no estudiante una página. Si otros han fuera el originario. Entonces propor- establecido un orden distinto, leerán cionaría la reflexión sobre las nuevas su propuesta, justificando su compo- páginas surgidas. sición. Las discusiones entre ellos, los distintos puntos de vista, les irán ¿INTRIGA? aproximando al texto. El profesor únicamente debería intervenir para El profesor leerá en voz alta el que se respetaran los turnos de palabra siguiente párrafo: y reconducir la actividad en caso de

Al abrir la puerta de su casa se dio cuenta de que ni siquiera se había acordado de Ulises, su hijo, hasta que vio luz en el pasillo y escuchó el sonido de la música en su habi- tación.

- ¡Uli! ¡Ulises!

Sólo le respondía la voz un poco canalla del cantante de Rem, un grupo que le gus- taba y que aún le permitía cierta complicidad con su hijo. Mientras avanzaba por el pasillo se dijo que era una de las pocas complicidades que les quedaba. Antes de abrir golpeó la puerta tres veces, no quería sorprenderle en nada que Ulises no quisiera ser sorprendido. Esperó unos segundo y volvió a golpear. ¿No le oía? no era posible. De pronto le alcanzó una angustia que venía a llenar el vacío de la memoria en el que había aparcado a su hijo durante toda la semana y sin saber qué clase de horror imaginaba que le podía haber pasado abrió la puerta.

(Los estudiantes sólo escucharán, voz alta para que podamos saber todos no tendrán fotocopias.) qué ocurrió realmente? Le entregará las páginas 24 y 25. Son pocas líneas pero seguramente habrán provocado la imaginación de En la siguiente sesión, el profesor los alumnos. leerá desde el último párrafo de la pági- ¿Qué ha ocurrido? na 25: Ulises se encogió de hombros. La melena rubia... hasta el final del ¿Qué ve? capítulo II y formulará las siguientes ¿Qué...? interrogantes:

Una vez expuestas las ideas sus- – ¿Qué le pasa a Homero? citadas por el texto, el profesor pregun- tará a la clase: ¿Quién desea leerlo en – ¿Qué pensáis de Homero? Proyecto de lectura 243

Ilustración para el Quijote, libro de libros. Grabado de Gustavo Doré. 244 Rosa Quintas Losada

– ¿Y de Ulises? – ¿Os consideráis el hijo “ideal” de vuestros padres? – ¿Qué teme Homero? – ¿Y consideráis a vuestros padres – ¿Pueden ser ciertos sus temores? “bastante ideales”? – ¿El libro nos lo contará? En fin, tened preguntas previstas y dejad que las intervenciones fluyan – ¿Hay padres que se relacionan así con sus hijos? sin prejuicios, con opiniones personales francas. Si os preguntan algo per- – ¿Creéis que hay padres a quie- sonal os recomiendo que os impli- nes les gustaría tener otro tipo de hijo? quéis.

FUGA DE LETRAS / LECTURA DRAMATIZADA

Pág. 45

Pero fue su padre quien preguntó: – ¿Todo eso? – El deterioro de la vida del campo, no sólo del campo, de la naturaleza, de la vida. – ¿Y que puede hacer el? – Hablar. Era un verbo con poco predicamento en La Retama. Si su padre era serio y callado, su madre –se dijo Silvestre al echarla de menos junto a él– hablaba en voz baja. No era exactamente un silencio, pero su conversación, aunque era mucho más abundante y en ocasio- nes incluso torrencial, era una voz baja, no había en ella nada que fuera previsible; tan natural como el viento en las copas de los árboles. Los dos, padre e hijo, solían escucharla en silencio, respondiendo con sólo una mirada o una sonrisa. – Hablar –repitió Homero Braña, subrayando la palabra–. Silvestre tiene un don natural, el don de la emoción. Cuando habla de algo hace que parezca realmente importante, capta la atención de inmediato. Si a eso unimos su portentosa dedicación a la naturaleza... – Tanto como portentosa, no es –protestó su padre fijando la mirada en el fuego, que comenzaba a amainar en su fuerza–. Son juegos de niño, y así debe ser. En realidad ni siquiera creo que dentro de un par de años se preocupe lo más mínimo de todo eso. – Perdón, Javier, pero no estoy de acuerdo –intervino Bosco Elehazar, adelantándose en su butaca–. Su trabajo es bueno y útil, se le puede preguntar a la Sociedad Ornitológica sueca o inglesa, y allí nadie sabrá la edad de Silvestre: sus datos son seriamente tenidos en cuenta. Por no hablar del asunto del sueño. Su intuición ha sido muy importante para mí y para Salvave. Proyecto de lectura 245

Pág. 46

Los tres miraron a Silvestre haciendo que éste se sintiera desnudo y vulnerable. Braña parecía sin embargo estar lejos, con la barbilla apoyada en la mano y el codo en la rodilla. – Yo también he tenido un sueño –dijo de pronto. Hizo una pausa larga en la que pare- ció retraerse sobre sí mismo, antes de continuar–. Veía en él a Silvestre presentando un programa de televisión, logrando detener desastres ecológicos, denunciando abusos contra la naturaleza, apasionando a otros niños sobre todo ello. Javier Casero negó con la cabeza: – Ya lo hará, si es su deseo, cuando se convierta en un hombre. – Pero la naturaleza está sufriendo ahora; le queda poco tiempo para esperar. – No veo que las palabras sirvan de mucho. Nunca se ha hablado tanto de la naturaleza como se habla hoy en día y nunca se le ha hecho tano daño. Pero si piensa que hay algo que decir todavía, hágalo usted, denuncie lo que haya que denunciar. – Ya lo hago. Pero nadie me escucha. O casi nadie. No es bastante. Tiene usted razón, Casero. La naturaleza y la ecología se han convertido en un tópico insufrible, un ruido de fondo tan previsible que ha hecho que en realidad nadie escuche ya lo que se dice. – ¿Y cree que escucharían a un niño? – A Silvestre, sí. Lo dijo con rotundidad y el “si” quedó flotando en el aire de la sala. Silvestre se daba cuenta de lo que estaba debatiendo y sentía bullir dentro de sí una excitación que no cono- cía. Ni siquiera cuando le habían llamado para ir a la radio había sentido nada parecido, sólo curiosidad. Se dijo que tendría que consultarlo con Silvestre de Cepeda, que necesita- ría su ayuda.

Fotocopiad estas páginas, habien- to se les dará prioridad y si ha habido do borrado previamente determinadas bastantes voluntarios, pueden rea- letras seleccionadas con cierta dificul- lizarse 3 ó 4 lecturas, dándoles siem- tad. Una vez completadas individual- pre unos minutos para preparar el mente, se verá cuántos personajes texto. intervienen, y las leerán interpretando cada alumno un personaje, sin olvidar Finalizadas las lecturas, se les la voz narradora. O sea, se propondrá propondrá que piensen en esta cues- una breve lectura dramatizada. tión y traten de responder a las siguientes preguntas en la próxima Si se han prestado voluntarios sesión. (Se les pedirá que las escri- los alumnos más reacios, por supues- ban). 246 Rosa Quintas Losada

¿Qué creéis que hará Silvestre? ¿Por qué? (argumentada) Referidas al texto ¿Aceptará esa propuesta su padre? ¿Por qué?

¿Conocéis a alguien con ese don? ¿A quién consideráis así en TV o en radio? ¿Qué haríais vosotros en su caso? ¿A quién pediríais consejo para poder decidir? ¿Qué dirían vuestros padres? ¿Creéis que tenéis un lenguaje oral suficientemente Personales y expresivo? opinión ¿Os habéis oído la voz grabada, os habéis visto en vídeo hablando? ¿Qué os ha parecido? ¿Practicáis lecturas en voz alta en casa, y os grabáis? (Recomendadles que si lo hacen y son críticos consigo mismos, pueden mejorar mucho su fuerza expresiva). ¿Creéis que vuestra voz y palabras podrían convencer o motivar a alguien?

En la siguiente sesión, se trabajarán información. También algunos que- en primer lugar las preguntas persona- rrán saber la decisión de Silvestre, qué les y de opinión (mezcladas) sin refle- pasará..., pero deberán esperar. jar las respuestas por escrito, para que no se sientan acobardados. Podéis optar por dar las páginas “clave” a un estudiante; él sólo tendrá Las respuestas referidas al texto la información y en la siguiente sesión las recogerá el profesor en la pizarra nos la contará. pasándolas luego a un cuaderno, para poder contrastarlas con las de los alumnos cuando se tenga más información. PREPARACIÓN DE UN DEBATE

Esta sesión puede ser una de las El profesor escribirá en la pizarra más ricas en cuanto a calidad de estas frases (págs. 70-71): Proyecto de lectura 247

Pág. 70

Cada individuo de una especie animal parece un idiota al lado de cada hombre individual. Pero todos los hombres, globalmente, son unos idiotas al lado de cualquier especie animal. ¿Por qué? Porque los hombres están destruyendo su casa, mientras que los animales no harían eso nunca.

Se les dirá que lo copien y que en T.V. o en radio. Por descontado tam- dentro de una semana habrá un debate. bién nos interesa su opinión personal pero reflexiva, es decir, la que nace de Los que estén de acuerdo con esta su observación, de su experiencia, de tesis deberán argumentar su postura y su conocimiento del hombre y de los los que estén en contra también. animales. Participarán voluntariamente un máximo de diez alumnos (cinco a Una semana después, se llevará a favor y cinco en contra) y el resto de la cabo el debate. Durante ese período se clase actuará como público, pudiendo les estimulará a recabar información y intervenir una vez concluído el debate. a ir preparándolo, dándole importancia Se pueden dar unos 20 minutos a los al acontecimiento. diez alumnos (necesitaríamos un moderador) y 20 minutos al público, Según el ambiente del grupo se por ejemplo. les puede grabar con cámara de vídeo. Si no están acostumbrados no es Recordadles, para orientarles en aconsejable, porque les distraerá, y su preparación, que deben aportar estarán más pendientes de su imagen razones, deben intentar ser convincen- que de sus argumentos. tes, y para ello pueden apoyarse en documentación, datos de una revista LECTURA DESORDENADA Y SUGERENTE científica, de un libro, frases de un antropólogo u otro especialista dichas

Pág. 72

Mientras devolvía hoscamente sus saludos, Silvestre se decía que nunca se le había ocurrido pensar que Braña tuviera un hijo. Era casi veinte centímetros más alto que él, aunque no podía llevarle más de un año. Si le hubiera visto en el instituto no se habría fijado siquiera, habría sido uno más de los guaperas, más preocupados de los Bonaventure y de las Nike Air que de ninguna otra cosa en el mundo. Pero ahora era alguien a quien poder mirar a su altura... o veinte centímetros más arriba. En cuanto a Lorena no resultaba fácil de 248 Rosa Quintas Losada

mirar. No podía decir que no la percibiera, allí delante de él, pero por nada del mundo habría sido capaz de mirar su cara de frente. Le había dado la mano y estaba fresca, en contraste con la suya, tan caliente como sudada: se daba un poco de asco y se sentía avergon- zado. ¿Lorena? Era un nombre pijo, le sonaba a Sensación de Vivir y las basuras de las que hablaban casi todos en clase. Pero olía bien..

Pág. 76

“Lorena olía a mañana, pensó Silvestre mientras le ayudaba a subir. Para él oler a mañana era lo mejor a lo que podía oler; tanto que no podría decir muy bien qué quería decir”.

Pág. 77

“Ana se quedó absorta. Apretaba la taza de café entre sus manos con tanta fuerza que los nudillos palidecían. Homero contemplaba en silencio y envidiaba a Javier Casero. No es que le gustara como mujer, ni siquiera se lo había preguntado a sí mismo, pero era todo lo que él no había encontrado en su matrimonio, en el que nada había sido al fin como había creído antes que iba a ser”.

Elegid tres o cuatro párrafos (es- texto creado o esbozado y real. tos u otros) de distintas páginas. Leed- Proponed a tres alumnos, que se lleven los uno tras otro: ¿qué les sugieren?, cuatro páginas cada uno del primer capí- ¿qué saben de esta narración? tulo, que las lean en casa, y luego en voz Comenzad después a recoger toda la alta en clase, para que ya todos sepamos información que hasta el momento qué ocurre y cómo se desarrolla el libro tenemos. en sus primeras once páginas. No deben mostrar esas páginas a nadie. A ver si algunos son capaces de contar un relato. Observad quiénes se ofrecen voluntarios. Los criterios para entregar el material serían, con preferencia: CONTRASTE – A los alumnos habitualmente Por ello, en la próxima sesión y menos motivados, para que puedan para despejar confusiones, aclarad el sentirse protagonistas. Proyecto de lectura 249

Buen material para el proyecto de lectura desordenada. Crónica de los acontecimientos desde la Creación hasta el año 1595, escrita en alemán en unas tiras de papel. La letra es clara, pero se ignora dónde comienza y dónde acaba el libro. Foto. “La escritura”, Altea

– Partícipes pero no líderes ni con De todos modos, para seguir ali- notas brillantes. mentando el interés podremos enta- blar algún coloquio: A partir de este momento, se irá alternando la lectura en clase con lec- – ¿Qué piensas de cómo trata la turas privadas en casa. T.V. la ecología? 250 Rosa Quintas Losada

– ¿Cuándo trata esos temas, a qué Los alumnos cuando terminen un horas? libro, tendrán opiniones favorables sobre determinados aspectos o se – ¿Te parece suficiente? habrán manifestado en contra de otros, pero lo más importante es que este – ¿Cómo enfocarías tú un progra- texto habrá vivido, habrá formado ma? parte de su mundo, y si les recomen- – ¿Qué ideas crees que convence- damos otros (sin obligatoriedad de rían al público? hacer fichas, sólo por el placer de leer), posiblemente confiarán más en nues- – ¿Cómo reaccionas ante un tro criterio. desastre ecológico cuando te enteras de la noticia? VALORACIÓN – ¿Qué haces tú, cómo colaboras Sería aconsejable que de modo día a día en la conservación de la Tie- informal, al finalizar el trabajo, se rea- rra? lizara una valoración en clase (oral): – ¿Qué consideran que se preten- – Donde tú vives, ¿crees que la día al trabajar el libro como se ha gente respeta la naturaleza? ¿En tu hecho? barrio? ¿En tu escuela? ¿En tu casa? – ¿Qué significa esta propuesta en el conjunto de la asignatura? – Cuéntanos experiencias que ha- – ¿Qué les ha aportado? yas vivido de ecofilia e ecofobia. – ¿Les gustaría seguir trabajando así? Estas preguntas siempre serán – ¿Qué cambiarían? enfocadas directamente a cada alum- – ¿Qué les hubiera gustado incor- no. Ellos deben escribirlas, pensar porar a las actividades ya hechas? sobre ellas durante unos días (para que – ¿Qué otras propuestas hubieran puedan participar de modo más rico) y, añadido o eliminado? luego, en clase, abrir un coloquio. – ¿Qué les ha parecido innecesa- rio? También, paralelamente, pueden – ¿Creen que han aprendido algo ofrecérseles artículos de interés, pasar nuevo? un documental en clase, aconsejarles – ¿Qué otro tipo de libros les gus- una película. taría trabajar de ese modo, qué temas? Proyecto de lectura 251

– Y otras muchas cuestiones… porque el profesor obtendrá una valiosa informacion del proceso llevado a Es muy importante que esta cabo. sesión sea distendida y espontánea,

253

MAPA ESCOLAR: ¿PARA QUE? Valoracións e reflexións trala súa elaboración no concello de Boiro (A Coruña)

Mª Montserrat Castro Rodríguez Jesús Rodríguez Rodríguez Universidade de Santiago de Compostela

INTRODUCCIÓN conservación das instalacións, etc. Así mesmo, proporciónase unha serie de Na actualidade, momento da pos- propostas de actuación, as cales deben ta en práctica da Reforma Educativa, implicar decisións político-adminis- os Mapas Escolares constitúense en trativas das institucións, co fin de referentes importantes para o desen- garantir un ensino público de calidade volvemento axeitado dos Proxectos que repercuta na mellora da realidade Educativos Curriculares de Centro e educativa dos centros. para as iniciativas de dotación de infraestructura e planificación dos recursos educativos, factores esenciais OS MAPAS ESCOLARES de cara á implantación e implementa- ción da dita Reforma. A implementación dunha políti- ca educativa fai necesario un labor de Partindo deste presuposto, duran- sistematización de información sobre te un período de catro anos, un equipo a realidade na que se desenvolven as de investigación da Universidade de actividades de formación das futuras Santiago estivo elaborando o Mapa xeracións da comunidade. Deste xeito, Escolar do Concello de Boiro. o estudio dos centros concretos e as súas relacións co resto da comunidade O traballo realizado preséntase obvia a necesidade de realización de como un importante recurso que se Mapas Escolares en micro e macro pode considerar con vistas a unha contextos, que contribúan a unha dis- mellora da praxe educativa do Conce- tribución adecuada dos recursos hu- llo, achegando datos sobre aspectos manos e materiais. tales como antigüidade dos colexios, unidades dos centros, ratio profesor- alumno, persoal, dotacións, estado de

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 254 Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez

O M. E. debe proporcionar unha futuro, contextualizadas na ensam- visión sincrónica e diacrónica do con- blaxe socioestructural na que se texto educativo tomado como refe- enmarca a investigación. rente. Debe reflectir cál é o estado das distintas dimensións e factores consi- Todo o exposto é para nós unha derados nun momento dado e, parale- xustificación do motivo de optar por lamente, amosa-los efectos do decorrer unha avaliación multifactorial, basea- histórico, favorecendo deste xeito a da na procura de lazos de conexión elaboración das prospeccións de cara ó entre as variables concorrentes. Mapa escolar : ¿para que? 255

CARACTERÍSTICAS QUE DEBE REUNIR A ELABO- fornece-las relacións entre as institu- RACIÓN DO MAPA ESCOLAR1 cións.

GLOBALIDADE DO PROCESO No mapa realizado, recóllense datos e informacións que non só afec- Tal como se puxo de manifesto tan ó estrictamente escolar, senón que no esquema anterior, a “realidade” presentan valoracións, suxestións, configúraa un “todo” amplo onde as recomendacións, etc., que transcenden variables organizativas, culturais, cu- o extraescolar. rriculares, etc., interaccionan. Por iso cómpre afronta-la elaboración do DESCENTRALIZACIÓN EDUCATIVA Mapa Escolar dende unha pespectiva de análise global do proceso. Tradicionalmente, a planifica- ción educativa tivo como eixe verte- METODOLOXÍA INTERDISCIPLINAR brador as decisións adoptadas dende institucións político-administrativas Partindo desta perspectiva holís- afastadas do contexto concreto de tica, e co fin de garanti-la comprensión intervención, sendo os resultados aca- desa realidade completa, para a elabo- dados non sempre os máis axeitados. ración do Mapa Escolar contouse coa Por iso é conveniente romper co tradi- colaboración de técnicos de diferentes cional illamento existente entre a áreas: pedagogos, psicólogos, historia- escola e as institucións máis próximas, dores, profesorado, etc. tal é o caso do Concello, que sempre exerceu roles secundarios, e que debe, ESCOLAR E EXTRAESCOLAR ó noso parecer, acadar un papel primordial no eido da planificación edu- A análise dos ámbitos escolar e cativa. extraescolar, así como a interacción entre ambos, é preciso acometelas dende investigacións baseadas en for- REFERENTES DO ESTUDIO mulamentos holísticos. As relacións escola-institucións educativas extraes- O Mapa escolar elaborado tivo colares non sempre están claramente como principais referentes as 11 esco- definidas ou estrictamente oficializa- las unitarias, 6 grupos escolares do das. Non obstante, consideramos que é Municipio e os 2 institutos de Ensino preciso coñecer, investigar e mesmo Medio.

1 Para a ampliación deste apartado pode consultarse o artigo: Mª M. Castro Rodríguez, R. Ramos Fernández e J. Rodríguez Rodríguez, “El Mapa Escolar: Consideraciones acerca de su realización y aportaciones organizativas al sistema educativo”, III Congreso Interuniversitario de Organización Escolar, Santiago de Compostela, Dpto. de Didáctica e Org. Escolar, 1996. 256 Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez

RESUMO DOS RESULTADOS OBTIDOS NO ESTU- -1993 93 alumnos/as de Educación DIO2 Infantil, 75 e 23 escolares de 1º e 2º Ciclo de Primaria respectivamente. VALORACIÓN DAS ESCOLAS UNITARIAS No curso 1995-1996, 123 alumnos/as de Educación Infantil, 85 e 24 escola- As escolas unitarias do Concello res de 1º e 2º Ciclo de Primaria respec- de Boiro escolarizaron no curso 1992- tivamente.

Nº de unidades Infantil Primaria Mixtas Total 92-93 3 3 7 13 93-94 4 3 6 13 94-95 4 3 6 13 95-96 4 3 6 13

Distribución do número de unidades

A distribución de unidades e cio mínimo dentro da aula co que se alumnado pon de manifesto a alta conta por unitaria é de 2,5 m2/persoa. porcentaxe de nenos/as de Educación Infantil que asiste a estas escolas, Hai que salientar que os espacios nunhas idades nas que o achegamento interiores cos que contan as escolas interactivo de familia-medio e ensino unitarias redúcense a aula, aseos e, é fundamental. nalgúns casos, a vivenda. Polo que, se ben é certo que as dimensións espa- Non obstante, en xeral, a concen- ciais das aulas case sempre son sufi- tración de alumnos por aula e por pro- cientes, a “pobreza cualitativa do espa- fesor non é elevada. Por exemplo, a cio” na que se leva a cabo a actividade ratio media docente-escolar, é dicir, a docente é unha realidade que amosa a media de alumnos que lle correspon- inferioridade de oportunidades que os den a cada profesor é 1/14, correspon- docentes das escolas unitarias atopan á dendo a ratio máxima á escola de Sar hora de poñer en práctica diferentes (1/24) e a mínima a Pontebeluso (1/8). iniciativas pedagóxicas.

Ese número tan reducido de dis- Os equipamentos escolares, en centes por aula condiciona que o espa- opinión dos respectivos docentes, son

2 Para un coñecemento pormenorizado da situación socioeducativa do Concello de Boiro pode consultarse a Análise Socioeducativa do Concello de Boiro: Mapa Escolar, (1992-1996), Boiro, Concello de Boiro. Mapa escolar : ¿para que? 257

Situación de Boiro cos seus principais núcleos de poboación e datos estatísticos do municipio en 1991. “Galicia pueblo a pueblo”. La Voz de Galicia nalgúns aspectos insuficientes, e proxector de diapositivas e 1 pantalla mesmo con precariedades funcionais. de proxección. Aprécianse deterioración e ausencia de espacios axeitados e materiais didácti- cos en número idóneo, o cal constitúe unha inquedanza e teima constante para os profesores que nelas traballan. A modo de exemplo, véxase que cinco escolas carecen de bibliotecas de aula e outras están infradotadas. Repárese tamén no material de apoio didáctico e medios audiovisuais cos que se con- Número de nenos e nenas segundo o ciclo cursado nos dife- tan: 8 radiocasetes, 1 tocadiscos, 1 rentes anos académicos estudiados 258 Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez

O profesorado das escolas uni- (Educación Infantil, 1º a 4º de Prima- tarias é, basicamente, de sexo femi- ria, 5º a 8º de EXB e etapa de Educación nino (70%), como ocorre na maioría Infantil). A Educación Infantil, aínda das etapas do Ensino Obrigatorio na que non formaba parte do ensino obri- comunidade galega. gatorio, dábase na maioría dos centros escolares, incluíndo as unitarias do En canto ás condicións adminis- municipio. No curso 1995-96, coa trativas de carácter global na que se etapa de Primaria xa implantada (1º- atopan a maioría destes profesionais é 6º), foron 2.041 alumnos os que cursa- a de “propietarios definitivos”, e todos ron estudios de Educación Infantil, pertencen á clase dos funcionarios Primaria e EXB. fixos da administración pública. Pódese constata-la progresiva É esencial para o funcionamento diminución do número de matricula- da escola a participación dos pais e dos nos niveis inferiores do sistema nais –como membros da comunidade educativo, incluso en Educación escolar–. No caso estudiado, o mesmo Infantil, que na actualidade escolariza ca noutros contextos, detéctase unha xa boa parte dos nenos e nenas de 3 desvinculación entre a escola como anos; o aumento da matrícula absoluta institución e a comunidade na que se é practicamente inapreciable. Este é insire. O pouco asociacionismo rexis- quizais un dos efectos máis percepti- trado entre os pais e nais destas esco- bles do descenso da natalidade. las dificulta a potenciación dun labor conxunto que redunde en beneficios a Este factor inflúe de xeito espe- prol, non só da educación dos nenos, cial en cuestións como ratio profesor- senón dun desenvolvemento comuni- -alumno, espacio físico co que conta tario de seu. Neste apartado, mestres, cada individuo, etc. pais e mailo servicio educativo municipal deberán erixirse en orientadores A relación profesor-número de e propulsores desta transcendental alumnos por aula é un aspecto que tarefa. merece un tratamento máis detallado, dado que nas “agrupacións escolares”, ó haber unha maior diversidade de VALORACIÓN DOS COLEXIOS COMPLETOS OU niveis, esixencias e necesidades moito AGRUPACIÓNS ESCOLARES máis variadas, etc., xorden moi diferentes situacións. Esta modalidade de centro escolariza a maior parte dos alumnos do concello: 2.217 alumnos no curso 1992-93 Mapa escolar : ¿para que? 259

cia zonas que están rexistrando un importante incremento da poboación.

3. No Ciclo Inicial a ratio en case tódolos colexios que o dispensan é superior ó ciclo anterior, cuestión esta que se ve mediatizada pola influencia da existencia ou non de unitarias no seu radio de acción. O mesmo é apli- cable para o 2º Ciclo de Primaria.

4. É no 5º nivel onde se observan importantes concentracións de alum- Número de alumnos por profesor en cada centro de EXB nos.

1. A ratio xeral é superior nos 5. No Ciclo Superior existe unha centros da capitalidade municipal e reducción da ratio con respecto a 5º, na naqueles núcleos onde a capital da maioría dos casos, agás nos centros da parroquia concentra unha taxa de vila que seguen a manter un alto índi- poboación máis elevada, en evidente ce de alumnado. relación coa maior concentración da poboación. As persoas que son docentes nos colexios completos de Primaria e EXB 2. O mesmo é practicamente apli- son a maioría dos docentes do conce- cable á ratio na Educación Infantil, llo. Observémo-lo seguinte cadro: aínda que aquí acadan moita relevan-

Mulleres Homes Total

Colexios 92 40 132

Distribución do profesorado por sexo

É un profesorado, con marioría de definitivo, o que inflúe de maneira mulleres, que dende o punto de vista especial na estabilidade do claustro, administrativo se atopa maioritaria- cos condicionantes positivos e/ou mente en condición de propietario negativos que se lle queiran atribuír. 260 Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez

É importante destacar que a ratio dependencias para aulas, por mor da alumno-espacio cumpre os mínimos falta de espacio. establecidos polas recomendacións lexislativas e mesmamente as expre- Pero, sen dúbida, nun centro sadas por distintos autores. A media escolar necesítante outros espacios xeral por aula é superior ó 1,5-2 que cumpran funcións de apoio á m2/persoa, algunhas chegan incluso a docencia en novas áreas, outras de acada-los 5,4m2/persoa. carácter administrativo, etc.; neste ámbito é onde se detectan os déficits En xeral, pódese dicir que os cole- máis importantes. Non obstante, as xios, o mesmo cás unitarias, contan co dotacións son moito mellores ca no número necesario de aulas onde se caso das escolas unitarias, onde a aula- desenvolven as actividades lectivas -clase era o único espacio lectivo inte- tradicionais. Pero hai certos colexios rior. Analicemos no seguinte gráfico a que tiveron que habilitar outras situación destes colexios:

Abanq Cespón Escarab Sta. Baia Sta. Mª do Castro P. Xardín Desp. director * * * * * - Desp. secretar. * * * * * * Desp. Titoría * * (2) * * - - Sala profesores * * * * * * Vivenda conserxe - - - * * * Sala de alumnos ------Vestiarios - * (2) * * (3) - * (2) Gabinete médico - - * * * * Serv. orientación ------Almacén * * * - * * Laboratorio * * * * * * Taller pretecnolóx. * * * * * * Sala usos múltiples * - * * * - Aula música * - - - * - Biblioteca - * * * * * Ximnasio * - - - - * Polideportivo * * * * (2) * (2) * Comedor - - - - - * Sala idiomas - * - - - - Sala de informát. ------S. Audiovisuais - - * - * - S. Física e Química - - - - * - Espacios existentes en cada centro Mapa escolar : ¿para que? 261

Por exemplo: Esta carencia de espacios vén limita-la realización de certo tipo de - Só un centro posúe sala de idio- actividades que sería conveniente mas. Nun proceso de reforma educa- desenvolver con medios en salas espe- tiva no que se resalta a relevancia da cíficas, tendo que ser anuladas decote aprendizaxe de idiomas, cómpre que se ou mesmamente realizadas na propia leve a cabo a asignación de espacios aula. con esta finalidade, dotándoos así mesmo dos medios e recursos nece- Xunto cos espacios, os recursos sarios para un desenvolvemento axei- de apoio á acción pedagóxica, como tado das actividades. son os medios audiovisuais, convér- tense en instrumentos clave nos pro- - De novo, só un centro posúe cesos de innovación educativa dentro sala de audiovisuais, o que implica que dunha aula, un colexio, etc. De aí que o emprego de medios desta tipoloxía se resulte tan interesante coñecer cál é a centre na propia aula, situación que en dotación coa que conta cada centro. moitos momentos dificultará a súa Observémo-la seguinte táboa: utilización. 6 Centros 11 Unitarias

Pr. diapositivas * * *(2) *(2) *(2) diapositivas * * * * * * Retroproxector * * * * * * Proxectar cine * * Pantalla * * * * * * Tocadiscos * * Discos * Magnetófono * Radiocasete *(3) *(4) * *(3) *(6) *(3) * * * * * * * * * Altofalantes * *(2) Vídeo * * * * *(2) Cámara foto * Ordenador *(3) Fotocopiado * * * * * * 262 Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez

- En xeral, existe unha escaseza transcendental importancia na escola- de medios en tódolos centros. Se nos rización dos nenos galegos. A dificul- fixamos exclusivamente nas escolas tade da xeografía galega obriga a cotío unitarias percíbese que a situación é ós nenos e nenas a trasladárense en pésima. Nas 11 escolas unitarias exis- autobús para iren á escola. De todos é tentes, o material de apoio didáctico e sabido que existe un interesante deba- audiovisual redúcese a oito radiocasete no tocante ás distancias, horarios... tes, un tocadiscos, un proxector de dia- que condiciona ese desprazamento. En positivas e unha pantalla de proxec- Boiro, aínda que máis do 50% dos ción. Deste material, unha boa parte estudiantes son transportados diaria- atópase en mal estado. mente, agás en casos concretos, as distancias son bastante reducidas, sobre - Tódolos centros posúen retropro- todo se temos en conta a media galega. xector e radiocasete e hai na maioría Os escolares que utilizan o transporte deles proxector de diapositivas, retro- son en maior número os que cursan os proxector e pantalla de vídeo. Ningún últimos niveis de Primaria e EXB. Isto posúe, por exemplo, proxector de cine, tocadiscos, discos, magnetófono, altafa- débese quizais, entre outros factores, á lantes, cámara fotográfica e ordenador. existencia de escolas unitarias moi espalladas por todo o municipio. OUTROS ASPECTOS QUE SE DEBEN CONSIDERAR NOS CENTROS DE EDUCACIÓN INFANTIL, PRI- MARIA E EXB O TRANSPORTE ESCOLAR

Introducimos un novo epígrafe que, ó noso modo de ver, é de

Total itinerario M. km/itinerario Itinerario Itinerario máximo mínimo Abanqueiro 1 3,5 - - Cespón 4 1,6 2 0,5 Escarabote 1 9,6 9,6 - Sta. Baia 2 4,5 5 4 Sta. Mª do Castro 5 2 2,5 0,3 Praia Xardín 6 11,38 31,6 4,5

Características dos itinerarios do transporte escolar Mapa escolar : ¿para que? 263

Os nenos das escolas unitarias desprázanse por conta propia. A distancia máxima que chegan a percorrer algúns escolares é de 2 km. ACTIVIDADES EXTRAESCOLARES

As actividades realizadas nos distintos colexios poden cualificarse dende unha perspectiva cuantitativa, en xeral, normal, sendo a periodicidade na maioría dos casos anual. A rea- lización de saídas prodúcese en poucas ocasións. Este feito pode deberse en boa medida ó debate xerado dende hai anos arredor da Responsabilidade Civil Boiro. Casa do Concello do Profesorado. asociacións de pais, o que cumpriría potenciar con vistas a un achegamento Cualitativamente apréciase unha dos pais ás actividades dos seus fillos, escasa variedade de actividades, cen- favorecendo unha visión da escola trándose a maioría delas no ámbito dende unha perspectiva integradora e deportivo, xunto a algunha celebración conectada ó medio. (festas típicas galegas e outras tradicionais dentro do curso académico). ASOCIACIÓN DE PAIS DE ALUMNOS (APA) Só algúns centros teñen unha oferta permanente ó longo do ano, Oficialmente a APA existe en fronte ó resto dos centros onde se res- tódolos colexios. No obstante, emerxen trinxe basicamente á celebración de notables diferencias entre a diversidade actividades moi puntuais ó longo do de organizacións en canto ás activida- curso académico. des que desenvolven as persoas que se involucran, e a frecuencia das reunións. A maioría das actividades son realizadas a cargo dos colexios e polos En vista dos datos obtidos, parece propios profesores, existindo unha oportuno afirmar que só dúas das seis escasa participación doutras institu- APA están a realizar achegas conside- cións, sobre todo privadas. rables ó proceso educativo. Estas aso- ciacións de pais amosan unha frecuen- Refléctese así mesmo unha esca- cia de reunións moi aceptable, sema- sa participación por parte das nais e bimensuais respectivamente, 264 Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez

colaborando cos centros na realización derivadas do tipo de ensinanzas que de actividades. neles se dan, senón tamén por aquelas que non teñen unha xustificación Cómpre destaca-lo aspecto “cu- clara. Non obstante, tamén manteñen rioso” de que os dous centros onde apa- moitos trazos comúns: rece un maior dinamismo da APA presentan un número baixo de alumnos en – O persoal docente segue sendo comparación co resto dos centros. maioritariamente feminino. Sen embargo, no Ensino Medio a diferencia entre o A APA convértese no primordial número de mulleres e de homes non é medio a través do cal se pode participar tan apreciable como ocorría nos centros na xestión das actividades dos centros. de Educación Infantil e Primaria. Parece lóxico que cos datos obtidos á vista, é necesario un potenciamento – A estabilidade do Claustro pare- das asociacións de pais de alumnos na ce estar menos garantida nos institu- maioría dos centros da comarca. tos ca nos colexios, xa que, aínda que é maioritario o número de definitivos, VALORACIÓN DOS CENTROS DE ENSINO MEDIO existen varios profesores provisionais.

O Concello de Boiro conta con Polo que respecta ós edificios e dous Institutos, un de FP, ESO e o novo superficies, cómpre dicir que existen Bacharelato, e outro restrinxido a BUP máis espacios no Instituto de Bacha- e COU. Ámbolos dous centros escola- relato; sen embargo, cualitativamente rizan unha alta porcentaxe da adoles- percíbese unha maior variedade no cencia e xuventude boirense, porcen- Instituto de FP, debido, entre outras taxe que aumenta curso a curso: por cousas, á existencia de áreas que preci- exemplo, no curso 1992-1993, o Insti- san de espacios especializados para tra- tuto de FP-ESO tiña matriculados 315 ballar. Con todo, existen déficits xoves, mentres que no 1995-1996 o importantes nos dous en canto a dota- número ascendeu a 361; na mesma cións espaciais, aspecto que no futuro escala se valora o ascenso na matrícula debe ser enmendado para solventar do Instituto de Bacharelato: no curso problemas como o dos desdobramen- 1992-1993 había 625 estudiantes e no tos que afectan a certas unidades. 1995-1996 eran 700. No eido dos recursos didácticos, De novo temos que facer referen- pódese dicir que existe unha ampla cia ás diverxencias existentes entrám- variedade, sobre todo no Instituto de balas dúas modalidades de centros, FP, orixinada en gran medida pola non só polas consecuentes variacións diversidade de áreas de traballo. Con Mapa escolar : ¿para que? 265

todo, cómpre salientar tamén un eléctricas, resolve-los problemas de aspecto bastante paradoxal como é o frío e humidade nos locais...) e de posi- da existencia de 8 ordenadores no bilidades de desenvolvemento dunha Instituto de BUP, fronte a un só no práctica docente que conte cunha Centro de FP, tendo en conta que neste infraestructura pedagóxica mínima último existe unha maior cantidade de que lle permita adaptarse á nova áreas nas que o ordenador resulta peza normativa e esixencias da Reforma do imprescindible. sistema educativo: espacios esenciais para traballar cos rapaces, material As APA non presentan unha acti- didáctico, etc. Son estes centros, sen vidade continua. Igual ca nos colexios, a dúbida, os que esixen un maior inves- participación dos pais é bastante escasa. timento orzamentario para adecuarse minimamente ás necesidades do proceso de ensino-aprendizaxe. VALORACIÓNS XERAIS TRALO ESTUDIO As “agrupacións escolares”, Os datos recollidos no Mapa aínda que amosan un mellor acondi- Escolar achegaron abundante informa- cionamento de infraestructura, contan ción sobre a situación actual so siste- con espacios máis variados, presentan ma educativo en Boiro; pero tamén déficits relevantes en canto a recursos permiten extraer outras informacións e medios didácticos. Na actualidade, claves para a futura planificación a detéctanse problemas de masificación curto e a medio prazo, sobre todo no nalgunhas aulas dos centros da capita- que se refire ás necesidades e á reorde- lidade, que, trala incorporación dos nación da infraestructura e da oferta de escolares de Secundaria ós Institutos, prazas escolares. poderían quedar superados; non obstante, o déficit de prazas existente no Na actualidade obsérvanse claras Ensino Medio pode atrasar este “tras- diferencias dende o punto de vista paso” de alumnado, o que aumentaría cualitativo e cuantitativo, no referido a as eivas nestes centros. instalacións, infraestrutcura, material didáctico... entre os centros da comarca: Os institutos encóntranse mellor dotados có resto dos centros da comar- As escolas unitarias presentan, ca; non obstante sería conveniente a en xeral, un importante estado de dete- realización dun estudio das necesi- rioración, o que esixe unha inmediata dades laborais do municipio coa inten- reforma de cuestións que afectan ción de introduci-las novas especiali- directamente á calidade de “habitabi- dades nos centros, adecuadas ás nece- lidade” (acondiciona-las instalacións sidades existentes. 266 Mª Montserrat Castro Rodríguez / Jesús Rodríguez Rodríguez

A participación e cooperación da actividades. Deste xeito, baseándonos comunidade na vida da escola resulta no mellor coñecemento da situación fundamental. A pesar de que é conve- poderemos levar daquela a elaboración niente resalta-la importancia do fortale- de programas e proxectos máis contex- cemento das relacións entre escola e tualizados respondendo ás distintas sociedade coa finalidade de conseguir necesidades” (Mª M. Castro un axeitado desenvolvemento da prác- Rodríguez, R. Ramos Fernández, J. tica educativa, a comunidade amósase, Rodríguez Rodríguez, 1996). en xeral, distante e pouco participativa, polo que, a curto prazo, e en función das esixencias emerxentes, vai ser impres- BIBLIOGRAFÍA cindible unha reorientación destas actitudes para evita-las eivas formativas Cabero Almenara, J., “La formación del profesorado en medios audiovisuales”, en El Siglo que viene, nas que poden cae-las futuras xeracións Revista de Educación y Cultura, 4-5, 1989, 14-19. para se integraren a unha sociedade cada vez máis complexa, á que non só Caivano, F., J. Carbonell, “La escuela, cultura, territo- se pode responder dende a escola. rio”, en Cuarderno de Pedagogía, 102, 1983, 4-6.

Como se pode constatar, os datos Caride Gómez, J. A., e J. F. Rouco Ferreiro, “A educa- que achega o Mapa Escolar son signifi- ción nos contextos sociais: A súa caracterización cativos para a comunidade en xeral, en nos medios rural e urbano”, 1990 29-50. tanto que informan sobre a situación da infraestructura e persoal do sistema Caride Gómez, J. A., “Mestres no rural”, Revista educativo formal e non formal nun Galega do Ensino, 2, 1994, 39-49. contexto, facilitando deste xeito a toma de decisións político-administra- Carmena, G., e Regidor, J. G., La escuela en el medio tivas a prol dunha mellora progresiva rural, Madrid, CIDE-MEC, 1984. da educación nos diferentes niveis. Castro Rodríguez, Mª M., R. Ramos Fernández, e J. “Podemos entón considera-lo Rodríguez Rodríguez, “El Mapa Escolar: Consi- Mapa Escolar como unha ‘Axenda’ deraciones acerca de su realización y aportacio- común con moitos apartados, onde nes organizativas al sistema educativo”, Actas III Congreso Interuniversitario de Organización Es- todos apuntamos aqueles aspectos que colar, Santiago de Compostela, Dpto. de Didác- nos interesa ter sempre presentes, e tica e Organización Escolar, Universidade de cando chega o día, ou o curso seguinte, Santiago, 1996. poidamos revisar qué é o que temos e fixemos, tomando logo as decisións Costa Rico, A., O ensino en Galicia: problemáticas e oportunas sobre a forma en que orga- perspectivas, Santiago de Compostela, Cerne, nizarémo-los nosos ‘deberes’ e 1989. Mapa escolar : ¿para que? 267

Costa, A., Materiais de planificación e organización da MEC, Diseño Curricular Base de Educación Primaria, educación, Tórculo Ediciones, Santiago, 1985. Madrid, 1989.

Darder, P., e J. A. López, Elements d’organizatció y Puelles, B., Política y Administración Educativas, avaluació dun Centre Educatiu de EGB, Rosa UNED, Madrid, 1987. Sensat/Ed. 62, Barcelona, 1985. Puelles, B. et alii, Elementos de Administración Escudero, J. ., “La investigación sobre los medios de Educativa, MEC, 1980. enseñanza”, en Enseñanza, ICE, Univ. de Sala- manca, 1983. VV.AA., Gran Enciclopedia Gallega, vol VII, Barcelona, 1976. MEC, Diseño Curricular Base de la Educación Secun- daria Obligatoria, Madrid, 1989. Zabalza Beraza, M. A., Diseño y Desarrollo Curricular, Madrid, Narcea, 4ª ed., 1991. MEC, LOGSE, Madrid, 1990.

269

A DISTRIBUCIÓN BINOMIAL COMO FERRAMENTA NA RESOLUCIÓN DE PROBLEMAS DE XENÉTICA I. Xenética Molecular

Antonio M. de Ron Área de Xenética. Escola Politécnica Superior Universidade de Santiago de Compostela. Lugo

Ana Mª. Martínez Seminario de Bioloxía e Xeoloxía Instituto Sánchez Cantón. Pontevedra

INTRODUCCIÓN ADN, implica a transferencia de infor- mación, a través da síntese de ARN, Existen moi diversas circunstan- sobre a base da codificación estable- cias nas cales a resolución dun proble- cida no denominado “código xenéti- ma, no ámbito da Xenética, e en dife- co”. Nos seres vivos coñecidos o códi- rentes niveis educativos, precisa da apli- go baséase na ordenación das bases cación dunha ferramenta estatística nitroxenadas Adenina (A), Guanina como a distribución binomial. Tratarase (G), Timina (T) e Citosina (C), organi- sempre de casos nos que se presentan zadas en forma de tripletes nas cadeas dúas alternativas distintas, coas súas nucleotídicas, dando lugar a 64 posi- probabilidades asociadas, tales que: bles combinacións.

prob(A) = a A posibilidade de sintetizar in prob(B) = 1-a = b vitro cadeas polinucleotídicas axu- dou dun modo notable ó esclarece- No presente traballo acometerase, mento das claves do código xenético. desde este punto de vista, a resolución De aí que os dous problemas que se de problemas de Xenética molecular. formulan no presente traballo inci- dan precisamente neste tema, xunto O CÓDIGO XENÉTICO coa interpretación de datos de síntese de proteínas, tamén in vitro, dirixida É sabido que a organización do por hipotéticos polinucleótidos pre- material hereditario, xeralmente viamente sintetizados no laboratorio.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 270 Antonio M. de Ron / Ana Mª Martínez

Problema 1 Resolución

Utilizando un ARNm sintético Os posibles codóns e a probabili- formado por un 80 % de G e un 20 % dade asociada a cada un deles pode de U, sintetízase un polipéptido no determinarse mediante o desenvolve- que as proporcións relativas de amino- mento da expresión binomial (0,80 + ácidos son: Gly-80, Val-20, Trp-16, 0,20)3, sendo 0,80 a probabilidade de Leu-4, Cys-4 y Phe-1. Dedúzanse, ata que nun triplete figure G e 0,20 a onde sexa posible, os codóns corres- probabilidade de que figure U, dando a pondentes ós ditos aminoácidos. distribución seguinte de tripletes coas súas probabilidades asociadas:

3 3 3 0 (0,80 + 0,20) = ( 0 ) ˙ 0,8 ˙ 0,2 = 1 ˙ 0,512 GGG 3 2 1 ( 1 ) ˙ 0,8 ˙ 0,2 = 3 ˙ 0,128 GGU GUG UGG ( 3 ) ˙ 0,8 1 ˙ 0,2 2 = 3 ˙ 0,032 GUU UGU UUG 2 3 0 3 ( 3 ) ˙ 0,8 ˙ 0,2 = 1 ˙ 0,008 UUU

Cómpre axustar estas probabilidades ás frecuencias observadas dos aminoácidos do polipéptido, que son as seguintes:

Gly 80/125 = 0,640 Leu 4/125 = 0,032

Val 20/125 = 0,160 Cys 4/125 = 0,032

Trp 16/125 = 0,128 Phe 1/125 = 0,008

Polo tanto, tendo que a última aminoácido, os tripletes que se poden base de cada triplete pode ser dife- adxudicar con seguridade, coas súas rente, aínda codificando o mesmo respectivas probabilidades, son: A distribución binomial como ferramenta na resolución de problemas de xenética 271

GGG - GGU Gly 0,640

UUU Phe 0,008

Para os demais haberá diversas opcións:

1) GUG - GUU Val 0,160

UGG Trp 0,128

UGU ó UUG Leu 0,032

UUG ó UGU Cys 0,032

2) UGG - UGU Val 0,160

GUG Trp 0,128

GUU ó UUG Leu 0,032 Á dereita, esquema dunha molécula de ADN. A esquerda, UUG ó GUU Cys 0,032 arriba, esquema dun nuleótido, e debaixo nucleótidos unidos nunha gran cadea. Karl von Frisch. “La Biología”. Plaza y Janés, 1973

Problema 2 poli-B se sintetiza poliglicina. Cando se sintetizan copolímeros cos nucleótidos En certo planeta os organismos A e B en proporción 5A:1B, incorpóran- vivos posúen un código xenético que se ós polipéptidos sintetizados os funciona de modo idéntico ó dos orga- seguintes aminoácidos: glicina, ácido nismos terrestres. Os catro nucleótidos glutámico, arxinina e lisina, en propor- que constitúen a base do dito código cións 1:5:5:25, respectivamente. Cando denomínanse A, B, C e D, podendo ser se subministra un polinucleótido utilizados para sintetizar ARNm in cunha secuencia (5’) CCC...... CCCABA vitro. Cando a un sistema in vitro se lle (3’), obtéñense tres tipos de secuencias engade o homopolímero do nucleótido polipeptídicas: poliprolina, poliprolina- A, obtense polilisina, mentres que con -(arxinina) e poliprolina-(glutamina). 272 Antonio M. de Ron / Ana Mª Martínez

Co polinucleótido (5’) C CC....CCCA- AB (3’), sintetízase poliprolina, poliprolina-(lisina) e poliprolina-(glutamina).

Establecer, ata onde sexa posible, os codóns que codifican os distintos aminoácidos.

Resolución

A partir da síntese dirixida polos homopolímeros poden establecerse, como seguros, dous codóns:

AAA - lisina BBB - glicina

A molécula ARN transmisora forma, por medio do proceso de molde a molécula necesaria do ARN mensaxeira. Karl von Os copolímeros A-B, en propor- Frisch “La Biología”. Plaza y Janés, 1973 ción 5A:1B incluirán diferentes tripletes, e a súa distribución vén dada polo binomio (5/6A + 1/6B)3, do cal se mos- trou o modelo de desenvolvemento no problema anterior, dando os resultados que seguen:

AAA 125/216 ABB 5/216 BAB 5/216 AAB 25/216 BBA 5/216 ABA 25/216 BAA 25/216 BBB 1/216 A distribución binomial como ferramenta na resolución de problemas de xenética 273

As probabilidades asociadas a estes tripletes deberán axustarse ás frecuencias dos aminoácidos:

glicina 1/36 = 6/216 BBB - BBA ácido glutámico 5/36 = 30/216 ABA - ABB ó BAA - BAB arxinina 5/36 = 30/216 BAA - BAB ó ABA - BAB lisina 25/36 = 150/216 AAA - AAB

A análise das sínteses dirixidas polos outros polinucleótidos é a seguinte:

(5’) CCCC.....CCCABA (3’)

Este polinucleótido, segundo a súa secuencia intermedia, pode produci-los seguintes tripletes:

CCC - CCA - CAB - ABA, producindo os polipéptidos: poliprolina, poliprolina-(arxinina) e poliprolina- (glutamina)

De acordo con isto, as codifica- cións serán:

prolina CCC - CCA arxinina CAB ou ABA - polo tanto, segundo o apartado anterior serán ABA e BAB, quedando BAA e BAB para o ácido glutámico glutamina CAB 274 Antonio M. de Ron / Ana Mª Martínez

(5’) CCCC..... CCCAAB (3’) poliprolina-(lisina) e poliprolina-(glutamina). este polinucleótido pode produci-los seguintes tripletes: Polo tanto as codificacións serán:

CCC- CCA - CAA - AAB, producindo os polipéptidos: poliprolina,

prolina CCC - CCA, como xa se estableceu anteriormente.

glutamina CAA, ademais do CAB, xa establecido.

lisina AAB, ademais do AAA, xa establecido. O pracer de ler

277

O PRACER DE LER

Agustín Fernández Paz Servicio de Normalización Lingüística de Pontevedra

Título: O crocodilo pintor Texto e Ilustracións: Max Velthuijs Traducción: Manuel Figueiras Colección: Os Piratas Edita: Ediciones SM Primeiros lectores

O Crocodilo dedícase á pintura, pero Velaquí un atractivo conto pensado para non atopa ninguén que lle merque os seus os lectores máis novos: a letra é manuscrita e cadros. Un día, o Elefante múdase á casa que as ilustracións ocupan a maior parte da páxi- está porta con porta coa de Crocodilo. Decide na. A historia, contada mediante o habitual mercarlle un cadro, pero non sabe cal escoller. recurso dos animais humanizados, fálanos, de Entón Crocodilo dille que volva de alí a unha xeito atractivo e sinxelo, da importancia da semana, porque lle vai pintar un cadro moi arte na vida das persoas. especial. Cando Elefante o ve queda sorprendido, porque o cadro é todo de cor branca. Pero axiña descubrirá que aquela era unha pintura moi especial.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 278

Título: Chucho Cacho Texto: Darío Xohán Cabana Ilustracións: Mª Ánxeles Maldonado Colección: Pequeno Merlín Edita: Edicións Xerais Primeiros lectores

Unha das eivas que se lle sinalan á Alberte, o rapaz que o recolleu despois de que literatura infantil galega é a escasez de álbu- a súa nai morrese esmagada por un coche. A mes dirixidos ós primeiros lectores; os eleva- aparición de Chicha Cacha, unha ouriza, fará dos custos (capa dura, ilustracións a toda cor, que o conto teña un simpático remate. etc.) impiden que a industria editorial poidan publicar este tipo de libros. As ilustracións de Mª Ánxeles Maldo- nado, case hiperrealistas, ilustran con brillan- Chucho Cacho é un dos escasos álbu- tez o que o texto conta e, ademais, desenvol- mes realizado en Galicia. Darío Xohán Caba- ven paralelamente un conxunto de escenas na creou un texto sinxelo e atractivo, no que secundarias que enriquecen a narración prin- un ourizo nos conta a súa vida na horta do cipal.

Título: Xela Mirona Texto: Teresa Durán Traducción: X. M. González Barreiro Ilustracións: Montse Ginesta Colección: O Parrulo Edita: Ir Indo Primeiros lectores

Teresa Durán e Montse Ginesta, dúas sorpresa que provocan as pequenas variacións. autoras catalanas cunha amplísima obra, ofré- Sen embargo, o protagonismo do libro está nas cennos aquí un excelente libro para os nenos arriscadas ilustracións de Montse Ginesta, e nenas que comezan a ler. Coma nos outros que non se limita a poñer en imaxes o que o da mesma colección, o texto, manuscrito, texto di, senón que nos ofrece ademais unha ocupa a páxina da esquerda e a ilustración, a visión irónica e divertida sobre os tipos huma- da dereita. nos e a vida familiar.

O texto, de estructura repetitiva, está construído con gracia e sinxeleza, e xoga coa O pracer de ler 279

Título: ¿Un cachiño de bica? Autor: María Victoria Moreno Ilustracións: Manuel Uhía Colección: O Barco de Vapor Edita: Ediciones SM Primeiros Lectores

Un home vai almorzar unha cunca de divertido, sempre cheo de engado, que invita leite con galletiñas en forma de letras, pero a ser lido en voz alta. descobre con abraio que as letras foxen polo mantel adiante e xogan a formar palabras. O libro non sería o mesmo sen as mag- Esas palabras vanlle contando a historia níficas ilustracións de Manuel Uhía, que dunha fermosa amizade entre un neno, Iván, e soubo entende-la gracia do texto e conseguiu unha cadela, Nica. trasladala a unhas imaxes cheas de gracia e expresividade. Velaquí un fermoso conto versificado para os máis novos. A autora, a partir dun sinxelo argumento, crea un texto tenro e

Título: A raíña de Turnedó Autor: Gloria Sánchez Ilustracións: Pablo Otero “Peixe” Colección: Merlín Edita: Edicións Xerais De 7 anos en diante

Velaquí un libro distinto ós que habi- o le ou o escoita. Ou de quen o ve, porque a tualmente se publican para os lectores máis leve estructura dramática fai del un texto novos. Gloria Sánchez, servíndose das técni- ideal para ser representado. cas acumulativas da narración oral, constrúe un relato que xoga decote co absurdo, cheo de Complétase o libro cunhas audaces humor e de imaxinación. Os xogos coa lingua ilustracións de Pablo Otero “Peixe”, tan bri- son constantes, de maneira que é un deses llantes, humorísticas e atoladas coma estas textos que provoca a sorpresa e a risa de quen aventuras da raíña de Turnedó. 280

Título: Pedro e as nubes Autor: Xosé María Álvarez Ilustracións: Julia Barros Colección: O Barco de Vapor Edita: Ediciones SM De 7 anos en diante

Pedro é un neno que ten unha estraña espallados polo país. Máis adiante decide propiedade: el é quen pon as nubes no ceo. emprender unha viaxe polas nubes, o que o Vainas fabricando de vagar, con burbullas de leva a coñecer numerosas persoas que, coma saliva, e logo elas soben ata o ceo, adoptando el, “están nas nubes” e teñen nelas o seu aco- as formas que Pedro desexou. modo.

Un día descobre que no ceo hai nubes Pedro e as nubes é un fermoso libro no que el non fixo. É entón cando coñece a que realidade e fantasía se mesturan con toda Anastasia, unha nena que fabrica as nubes naturalidade. A narración está complementa- negras que veñen do norte e traen o trebón, a da cunhas ilustracións sinxelas e orixinais, Roque e outros fabricantes de nubes que hai que reforzan o ton poético do texto.

Título: Bastián e os trasnos Autor: Juan Farias Ilustracións: Guadalupe Hernández Colección: Árbore Edita: Editorial Galaxia De 9 anos en diante

Velaquí un novo título do galego Juan nos arredores da aldea será quen mova os fíos Farias, un escritor que, peza a peza, vai confi- para que Bastián, xa mozo, teña amores con gurando unha obra admirable. E de novo ato- Adela, unha fermosa rapaza de pelo roxo. pamos aquí o peculiar microcosmos no que se desenvolven a maioría dos seus relatos: unha É este un libro de gran fermosura, narra- pequena aldea da beiramar galega, nunha épo- do con técnicas que beben da tradición oral. ca que ben podería se-la dos anos cincuenta. Farias, cunha mestría exemplar, utiliza unha linguaxe transparente, chea de imaxes suxes- Neste libro cóntaseno-la historia de tivas e continuas chiscadelas ó lector. Bastián, fillo da Vella das Herbas, alcumada de meiga por algúns. Un trasno dos que viven O pracer de ler 281

Título: Compañeiro de soños Autor: Fernando Almena e outros Traducción: Xabier Senín Ilustracións: Nivio López Colección: Alta Mar Edita: Ediciones Bruño De 9 anos en diante

Ediciones Bruño é a responsable do pro- ofrécennos un variado abano de temáticas e xecto recollido neste libro: catorce autores des- estilos. Hainos cunha mensaxe ecolóxica, tacados da literatura infantil en lingua castelá como o de Janer Manila, ou que se asemellan escriben cadanseu conto, cun obxectivo común: ós contos tradicionais, como o de J. M. facer un libro que recolla os valores que a UNI- Gisbert, ou que apostan polo enfoque humo- CEF defende e que, ó tempo, sirva para recadar rístico, como o de Juan Muñoz... fondos destinados a esa organización. Compañeiro de soños é o que o seu títu- Os escritores e escritoras convocados lo indica: unha invitación á lectura, diversa e –Concha López Narváez, Alfredo Gómez plural, plasmada nun magnífico conxunto de Cerdá, Carmen Kurtz, Fernando Lalana, etc.– relatos.

Título: Cidades Autor: Francisco Alonso Ilustracións: Pablo Otero “Peixe” Colección: Merlín Edita: Edicións Xerais De 11 anos en diante

Este libro recolle un conxunto de poe- como el mesmo di, coas “cidades do corazón”. mas que, como indica o título, tratan o tema O resultado é un libro fascinante, no que se das cidades. É unha proposta orixinal, que se mesturan os poemas cotiáns e descritivos con afasta -no tema e no tratamento formal- do outros ateigados de metáforas insólitas e ima- que é habitual na poesía dirixida ós lectores xes orixinais e evocadoras. infantís. O libro inclúe ademais as provocadoras Francisco Alonso fálanos, nunha espe- ilustracións que Pablo Otero construíu a par- cie de biografía sentimental, da súa relación tir dos poemas: un conxunto de colaxes que coa cidade na que vive, pero tamén coas cida- recollen e amplían o mundo recollido nos fer- des visitadas ou soñadas; da súa relación, mosos poemas de Francisco Alonso. 282

Título: A teima de Xan Autor: Antonio García Teijeiro Ilustracións: Pepe Carreiro Colección: Infantil e Xuvenil Edita: Edicións Sotelo Blanco De 12 anos en diante

Xan é un xove profesor de instituto que problemas cos seus pais, a apertura a outras recibe a noticia da morte do seu tío Peixoto, ideas e, sobre todo, a intensa relación que un vello republicano que nunca renunciara ós mantivera co seu tío. seus ideais, con quen estivera moi unido na súa infancia e adolescencia. A través do seu É unha novela escrita co corazón, que tío, Xan coñecera, nos anos do franquismo en ben podería ser unha crónica da xeración que que todo era silencio, uns feitos e unhas ideas medrou na posguerra española, nuns anos difí- que todos parecían empeñados en esquecer. ciles que agora García Teijeiro novela para os mozos de hoxe. Logo desta noticia, relé as páxinas do seu diario de adolescente e, a través del, vai revivindo tódalas dúbidas daqueles anos, os

Título: Un estudio en escarlata Autor: Arthur Conan Doyle Traducción: Bieito Iglesias e Manuel Vázquez Il. portada: Cristina Belmonte Colección: Biblioteca Sherlock Holmes Edita: Editorial Galaxia De 13 anos en diante

Hai uns meses, a Editorial Galaxia ini- seu primeiro encontro con Sherlock Holmes, ciou a publicación da Biblioteca Sherlock punto de partida da súa amizade e da súa vida Holmes, na que se recollerán tódolos libros en común. Nesta novela atopamos xa o peculiar que Conan Doyle escribiu co famoso detecti- método deductivo que vai caracteriza-las pescu- ve como protagonista. Polo de agora aparece- das de Holmes, motivadas neste caso por un ron cinco títulos, dos nove que formarán o cadáver que aparece en estrañas circunstancias. conxunto da colección. A edición, atractiva e moi coidada, ofré- Un estudio en escarlata é o primeiro ceno-la oportunidade de ler en galego unhas título de serie. Nel coñecemos ó doutor novelas e relatos que xa acadaron a categoría Watson, o narrador dos relatos, e asistimos ó de clásicos no seu xénero. O pracer de ler 283

Título: Arnoia, Arnoia Autor: X. L. Méndez Ferrín Colección: Fóra de Xogo Edita: Edicións Xerais De 13 anos en diante

Edicións Xerais reedita, na colección comunicar co pensamento. Ámbolos dous xuvenil “Fóra de Xogo”, Arnoia, Arnoia, a ex- foxen da cadea e emprenden unha accidentada traordinaria novela que Méndez Ferrín publi- viaxe, na que lles irán ocorrendo as máis cara por primeira vez en 1985. diversas aventuras.

O protagonista desta narración iniciáti- Neste magnífico libro, escrito cunha pro- ca é Nmogadah, un mozo de 16 anos. El é un sa que mestura con mestría a épica e a poesía, dos Príncipes Segredos e na súa man brilla a atopamos múltiples referencias ó mundo das estrela Libredón, símbolo da liberdade. A his- narracións de aventuras: Tolkien, a materia de toria comeza cando o collen preso e o ence- Bretaña, as mil e unha noites... que se mestu- rran nun cárcere, onde coñece a Mestre ran coas da nosa tradición literaria: Cunqueiro, Lionnel, un castrón que ten a facultade de se Risco ou as lendas de tradición oral.

Título: ¿Qué pasa aquí, abuelo? Texto: David Legge Ilustracións: David Legge Edita: Editorial Juventud Primeiros lectores

Neste álbum é a imaxe a que ten o papel especial, que vive nunha casa non menos protagonista. O texto da narración, moi breve, especial, como axiña iremos descubrindo nas só serve de contrapunto irónico ó que se nos deslumbrantes imaxes, cheas de propostas narra a través das magníficas imaxes que ocu- que beben das fontes do surrealismo e do pan a maioría de cada unha das dobres páxinas nonsense. do libro. Velaquí un álbum magnífico, cunhas A historia é, aparentemente, sinxela e ilustracións concibidas case como un xogo, banal: unha nena vai visita-lo seu avó, e pasa que nos invitan a descubrir, en sucesivas lec- o día enteiro con el. Pero trátase dun avó moi turas, as múltiples sorpresas que encerran. 284

Título: Cuentos en verso para niños perversos Autor: Roald Dahl Traducción: Miguel Azaola Ilustracións: Quentin Blake Colección: Historias para dormir Edita: Ediciones Altea De 7 anos en diante

O galés Roald Dahl recolle neste libro to, dinamitan a fábula desde dentro, ofrecendo unhas personalísimas versións dalgúns dos solucións inesperadas e divertidas. As cons- máis famosos contos populares: A Cincenta, tantes dos outros libros deste escritor (a críti- A Carapuchiña Vermella, Os tres porquiños, ca dos comportamentos absurdos dos maio- Brancaneves e os sete ananos, Os feixóns res, a corrosiva ironía, etc.) aparecen tamén máxicos... aquí, nestas historias en verso ideais para seren lidas en voz alta. As divertidas ilustra- Partindo do feito de que os lectores xa cións de Quentin Blake, ilustrador habitual coñecen a versión canónica destas fábulas, o dos libros de Roald Dahl, complementan o que fai Roald Dahl é ofrecer unhas variantes texto de xeito tan brillante coma eficaz. que, conservando unha boa parte do argumen-

Título: Acuérdate de los dinosaurios, Ana María Autor: Gabriel Janer Manila Ilustracións: Mabel Piérola Colección: Tucán Edita: Editorial Edebé De 9 anos en diante

Cóntasenos neste libro a peculiar ami- chegaba frío ó cerebro... E a cabeza non medra- zade que nace entre Ana María, unha nena ba. Tampouco medraban os soños.” pequena, e Damián, un vagabundo que noutros tempos exerceu de mago. Malia a oposi- Con este magnífico relato, que se move ción dos pais, que non ven con bos ollos tal entre a realidade e a fantasía, o mallorquino relación, a nena busca a compaña do vagabun- Janer Manila acadou o 1º Premio Edebé de do, que lle vai axudando a ver outros xeitos de Literatura Infantil. A linguaxe empregada, entende-la vida e as persoas. Nunha das súas acugulada de suxerentes imaxes, é un dos “viaxes”, Damián descúbrelle por qué se maiores atractivos do libro. extinguiron os dinosauros: “Tiñan a cabeza a demasiada distancia do corazón. O sangue O pracer de ler 285

Título: Lena en el tejado Autor: Peter Härtling Traducción: Rosa Pilar Blanco Il. portada: Fuenciscla del Amo Colección: Infantil-Juvenil Edita: Editorial Alfaguara De 12 anos en diante

Lena é unha rapaza de 12 anos, que vive Estamos, como xa se ve polo argumen- cos seus pais e co seu irmán Lars, algo máis to, diante dunha das narracións realistas que novo ca ela. Os pais dos rapaces non se levan nos acostuma ofrecer Peter Härtling, un dos ben e tódolos días hai na casa pelexas e discu- mellores escritores alemáns de literatura sións entre eles. Tanto Lena como Lars non infantil. Coma noutros libros seus, a tenrura e levan ben esta situación; Lena fai cousas es- unhas pingas de humor serven para facer máis trañas, como subir ó tellado da casa, para atractiva unha historia que acomete, de forma chama-la atención, mentres que Lars reaccio- emotiva e crible, un problema habitual na na con rebeldía, o que lle provoca moitos con- sociedade de hoxe. flictos no colexio. As cousas agravaranse cando os pais deciden separarse e loitan por consegui-la custodia dos fillos.

Reseñas

Reseñas 289

Título: Lírica profana galego-portuguesa Subtítulo: Corpus completo das cantigas medievais, con estudio biográfico, análise retórica e bibliografía específica. Equipo de investigación: Fernando Magán Abelleira, Ignacio Rodiño Caramés, María del Carmen Rodríguez Castaño, Xosé Xabier Ron Fernández Coordinadora: Mercedes Brea Edita: Centro de Investigacións Lin- güísticas e Literarias Ramón Piñeiro, Xunta de Galicia, 1996 Núm. pp.: 1071 (2 vols.) Tamaño: 27,40 x 21,50

En 1196 foi datada por algúns A publicación, coordinada pola investigadores a que, polo de agora, catedrática de Filoloxía Románica na vén sendo considerada a primeira mos- Universidade de Santiago de Compos- tra da lírica galego-portuguesa: o sir- tela, Mercedes Brea, é o primeiro froi- ventés político de Johan Soarez de to dun ambicioso proxecto, Arquivo Pavia, Ora faz ost’o senhor de Navarra Galicia Medieval, que está a ser reali- (B 1330 bis, V 937). Oito séculos des- zado no Centro de Investigacións pois, en 1996, sae á luz unha colección Lingüísticas e Literarias “Ramón Pi- de tódolos textos da escola poética que ñeiro”. É o resultado do traballo dun se iniciara coa devandita peza. Trátase grupo de investigadores que co seu do libro Lírica profana galego-portu- esforzo e espírito crítico se achegaron guesa , que se enmarca no interese que ós textos dos nosos devanceiros: F. veñen suscitando, xa dende o século Magán Abelleira, I. Rodiño Caramés, XVI con Angelo Colocci, as composi- Mª C. Rodríguez Castaño e X. Ron cións do occidente peninsular medie- Fernández, ós que máis tarde se uniron val. Como dende o propio título se A. Fernández Guiadanes e Mª C. suxire, non se recollen aquí as Vázquez Pacho. Cantigas de Santa María, e non é de estrañar se temos en conta que, ade- A principal novidade do libro mais de posuír unha temática e bases radica na recompilación da totalidade métrico-rítmicas distintas ás das pezas da producción trobadoresca galego- profanas, presentan tamén unha tradi- -portuguesa. Ata agora, calquera que se ción manuscrita diferente. quixese mergullar nese fascinante

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 290

mundo, tiña que contentarse, no caso ponsables deste libro se apartan para de non poder acceder directamente ós ofreceren lecturas distintas, baseándo- manuscritos, coa consulta das edicións se na consulta dos facsímiles dos facsímiles ou diplomáticas de B, V e A, manuscritos, doutras edicións ou dal- sen esquece-la edición crítica do gún artigo ou recensión), van acompa- Cancioneiro da Ajuda feita por C. ñadas dunha sucinta pero valiosísima Michäelis ou as múltiples antoloxías información: no caso de existiren, as parciais, as célebres edicións de Nunes rúbricas explicativas; a posición que para as cantigas de amor e de amigo, cada cantiga ocupa nos cancioneiros; ou a de Lapa para as d’escarnho e mal- unha caracterización xenérica, retórica dizer, así como as edicións totais ou e formal; e por último, unha pequena parciais da obra dun trobador. O poder bibliografía, na que figura en negra a achegarnos ó conxunto das poesías edición seguida para a súa reproduc- medievais galego-portuguesas nun só ción. libro fai que nos atopemos, tal e como afirmou G. Tavani no acto de presen- O corpus das cerca de 1 700 can- tación da obra, perante un “monumen- tigas vai precedido dun estudio intro- to para a cultura galega”. ductorio no que, ademais de expo-lo método de traballo, aparecen sistema- Os trobadores e os seus textos tizados, a modo de manual, os xéneros aparecen reproducidos seguindo a orde e os procedementos retóricos e formais alfabética establecida polo investiga- que servirán de base para caracteriza- dor italiano no seu coñecido -los poemas. A principal achega cons- Repertorio metrico della lirica galego- titúea, no que á tipoloxía xenérica se portoghese, criterio do que os autores refire, a consideración dalgún dos tra- se apartan –xustificándoo oportuna- dicionalmente considerados xéneros mente na introducción– só cando as menores, como, por exemplo, a alba ou posibilidades de atribución dun texto a pastorela, como modalidades dos son varias e a balanza se inclina máis dous grandes xéneros amorosos, a can- cara a un trobador que non coincide co tiga de amor e a de amigo; non sor- consignado por aquel. prende se pensamos no alto grao de hibridismo textual que se dá na nosa A obra de cada tropatore vai pre- escola poética. Por outra banda, dende cedida dun estudio biográfico e dunha o punto de vista formal, inténtase bibliografía xeral que son, sen dúbida, poñer un pouco de orde na complexa de grande utilidade para traza-lo seu maraña de confusións que envolven á perfil histórico e literario. As composi- crítica; o que se pretende é facer, “a cións, extraídas das edicións máis modo de proposta, un elenco de recur- autorizadas (das que ás veces os res- sos analizados de maneira sistemática Reseñas 291

en todo o corpus a partir dunhas defi- non conservamos ningún texto, ou a nicións básicas” (páx. 33). Se ben é mención na Tavola Colocciana –o certo que pode haber posicións encon- comunmente considerado índice de tradas, estes principios son útiles autores do Cancioneiro Colocci- como punto de partida. Brancutti– de trobadores dos que non quedou testemuño da súa producción. Pechan o libro dous índices de grande utilidade para a localización e Interesante e valiosa contribu- posterior lectura dos textos desexados: ción, Lírica profana galego-portuguesa no primeiro aparecen os versos de inci- vén cubrir un oco necesario no acceso pit, no segundo o nome de cada troba- á lectura dos textos medievais, pois só dor. Agora ben, antes destes índices nel atopámo-lo total da producción aparecen dous apéndices que axudan a trobadoresca, acompañada dunha ter unha visión máis homoxénea da extensa bibliografía posta ó día e, xa escola galego-portuguesa. No primeiro que logo, básica para o seu estudio. inclúense quince pezas, anónimas ou Evidentemente, como toda obra huma- de autor coñecido, interpolados tardia- na, tampouco esta é perfecta –errare mente nos apógrafos italianos, pero humanum est–, pero tampouco pre- que presentan máis afinidade coa poe- tende selo, pois é presentada como sía cancioneril castelá e portuguesa do unha “edición ata certo punto provi- século XV. No segundo é a “produc- sional” (páx. 11) e, por tanto, aberta. ción perdida” a que pasa a ocupa-la atención de X. Ron, que tenta “restau- rala” tendo en conta as lagoas e ocos Gerardo Pérez Barcala en branco dos cancioneiros, as referen- Universidade de Santiago de cias en cantigas a trobadores dos que Compostela

Reseñas 293

Título: Pascual López. Autobiogra- fía de un estudiante de medicina Autor: Emilia Pardo Bazán. Edición, introducción e notas de José Manuel González Herrán e Cristina Patiño Eirín Editorial: Ara Solis/Consorcio de Santiago Núm. pp.: 228 Tamaño: 16 x 24

É cando menos reconfortante que recepción crítica máis ca aceptable, gracias á iniciativa da editorial Ara lamentou os seus defectos de impre- Solis/Consorcio de Santiago chegue sión, erratas, mala puntuación e feo hoxe ó lector a considerada primeira aspecto, ó terse aproveitado as caixas e novela de Emilia Pardo Bazán, unha formato da Revista de España onde narración imbricada en Compostela e viu a luz por primeira vez, entre xuño na súa Universidade. Pascual López. e setembro de 1879. Corrixiu algo, Autobiografía de un estudiante de pero non totalmente, a terceira edición medicina (1879) non volvera reeditarse de 1889 (Madrid, Fernando Fe) e non a desde que F. C. Sáinz de Robles o fixe- incluíu nas súas Obras Completas. ra en 1973, incluída no tomo II das Obras completas (Madrid, Aguilar). E Todo isto, sen dúbida, debeu ori- nestes vinte e tantos anos non debe xinar diferentes dificultades e proble- perderse de vista que se produciu un mas cos que J. M. González Herrán e interese renovado pola escritora coru- C. Patiño Eirín terían que enfrontarse, ñesa. A súa inxente producción litera- se ben souberon resolvelos satisfacto- ria é obxecto na actualidade dunha riamente. Os criterios de edición que cada vez máis próspera investigación, seguiron resultan correctos: toman non só, e sobre todo, na Universidade como texto base o de 1889, e acoden ó Compostelá, da que forman parte os de 1879, no libro, cando as modifica- recentes editores de Pascual López, cións posteriores non melloraron este. senón noutras moitas. Corrixen signos exclamativos ou inte- rrogativos e a puntuación arbitraria, e Esta entrega inicial pardobazania- actualizan as grafías. As notas a pé de na non gozou dun grande aprezo por páxina, dado o carácter “divulgativo” parte da autora. Aínda que se congra- máis ca académico ou erudito da edi- tulou da saída do libro (Madrid, ción, son sucintas pero suficientes, xa Montoya y Compañía) e da súa que as páxinas introductorias

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 294

conteñen valiosas informacións que, Pero, ademais, o elemento folcló- seguramente, suplen esas posibles e rico e costumista, que Pardo Bazán dis- voluntarias carencias. fraza de aventuras-desventuras pica- rescas, localizase nun recinto urbano Esta cumprida “Introducción” foi concreto, o de Santiago de Compostela. deseñada en seis apartados. No primei- En ningunha novela das súas está pre- ro deles sitúase Pascual López na tra- sente como nesta a cidade. Cun enfo- xectoria biográfica e literaria de Pardo que realista, a escritora describe as Bazán e aténdese á resposta da crítica e rúas, prazas, nobres edificios, o efecto a escasa fortuna posterior da obra. Os barroco do sol, a chuvia que se amarra “Referentes científicos” trátanse no á pedra. Dona Emilia coñecía ben os segundo, poñendo de relevo a conexión itinerarios, vivira alí, volvería en repe- entre os afáns científicos de dona tidas ocasións, dedicáralle algún artigo Emilia, que a levan a publicar artigos e, mesmo, unha poesía “A Santiago” desta índole, e a propia novela. Moito (“Tranquila ciudad hermosa / de tantos máis interesante que rastrexa-lo recuerdos llena/ tan reposada y serena / “modelo vivo” do profesor O’Narr é, como imponente y grandiosa...”. evidentemente, conseguir relacionar, tal e como os editores o fan, a vertente No apartado quinto, que se dedica a “Lenguaje y estilo”, examínanse ou aspecto “científico” da narración os arcaísmos ou seudoarcaísmos, os co estado dos saberes en ciencias expe- galeguismos léxicos e sintácticos, e rimentais da Universidade de Santiago destácanse as técnicas descritivas. por aqueles anos, nos que ensinaban Finalmente, no sexto pondéranse os eminentes profesores como os quími- defectos e os achados da novela. Entre cos Casares Rodríguez e Rodríguez os primeiros préstase atención a certos Mourelo ou o biólogo González de desequilibrios: a trama falta de forza, o Linares. final precipitado, a pouca habilidade para manexa-las esixencias da narra- A novela picaresca destaca, no ción en primeira persoa. Sen embargo, terceiro apartado, como o fundamen- outros aspectos sobresaen, como o tra- tal modelo literario a que acode a tamento da ambientación, o diálogo ou autora, pero tamén o Quijote alimen- as descricións, de cuño realista e costa a tradición literaria de que se nutre tumista, así como o trazado dalgúns Pascual López, e ata a comedia de personaxes secundarios. maxia que parece inspira-los experimentos de O’Narr no seu laboratorio, Certamente, Emilia Pardo Bazán moderna “cueva de Salamanca”, e a foi plenamente consciente das limita- novela gótica. cións da súa primeira novela, que con- Reseñas 295

siderou só un “ensaio”. Cunha caso, de necesaria orientación realista: conciencia crítica, pouco frecuente escribir reflectindo a natureza e a pero constante nela, confesa nos seus sociedade, axeitando a tradición espa- Apuntes autobiográficos como a “asal- ñola á “actual manera de entender el taron graves dudas acerca del estilo arte, que ciertamente no es ya la arcaico de Pascual López (...) Pensé en misma que en el siglo XVII”. A súa cómo departían mis héroes de mi propia estética, recollida xa no novela, y en cómo se habla realmente “Prefacio” a Un viaje de novios (1881), en Santiago hoy día. Ningún crítico non é en absoluto allea ás súas críticas me había puesto semejante reparo y reflexións sobre o seu incipiente sin embargo yo veía algo de falso y “ensaio” novelístico. Dona Emilia artificioso en todo ello”. É dicir, deuse sabía que coas aventuras do estudiante conta de que se impuña un cambio de de medicina, “comunes unas y extra- estilo, un cambio que afectaba ás ordinarias otras” (“Prólogo”), construí- voces, á polifonía de niveis e rexistros ra unha narración a medio camiño diferentes do relato, no que acabaría entre o romance e a novela. A saída sendo unha das súas grandes achegas á desta nova e coidada edición debe aler- narrativa do momento. Pero non só tar ó lector de que a partir dela a iso, o seu oficio de escritora veríase espléndida andaina literaria da escrito- contaminado polas lecturas de Balzac, ra coruñesa estaba indefectiblemente Flaubert, os Goncourt e Daudet, poste- trazada. riores á súa novela santiaguesa (“al cabo comprendería lo que tanto me había dado que cavilar después de Ermitas Penas publicado Pascual López”). E de novo Universidade de Santiago de se impón outro cambio, pero, neste Compostela

Reseñas 297

Título: Imitación compuesta Autor: Alfonso Rey Editorial: Huerga y Fierro, Madrid, 1996 Núm. pp.: 224 Tamaño: 21,5 x 13,8

Os inicios do xove David no doiros de café ou repartición de panfle- amor, nos estudios universitarios e na tos. Nin sequera se esquece de contar actividade política clandestina coinci- unha curta detención, a do protagonis- den co comezo da Imitación com- ta, anque sen a heroicidade con que puesta, a novela de Alfonso Rey, e daquela se nimbaba semellante acto. sinalan o eixe temático que vai preva- lecer ó longo da obra. Nos primeiros Para os que viviron aqueles días anos, a relación amorosa que mantén o de entusiasmo e esperanza non lles mozo na ría de Ortigueira cunha vera- será difícil recoñecer situacións, am- neante madrileña, Ana Magdalena, bientes e personaxes. Hai unha frase limítase ó período das vacacións, polo na novela que, penso, resume o sentir que a súa dedicación ós estudios e á estudiantil daqueles tempos con gran- política durante o curso, en Com- de acerto: “No se puede hacer la revo- postela, pode ser do máis intensa. A lución sin tener el problema sexual primeira parte do relato ten lugar, pois, resuelto”. Era unha idea herdada dos neses dous espacios que o autor tan anos sesenta, unha especie de máxima ben coñece, e dos que nos interesa que incitaba ó amor libre e que non especialmente o segundo. O ambiente admitía discusión; coloreaba os inque- universitario da época dos últimos dos soños da xente moza cunha socie- estertores franquistas está aquí magni- dade mellor con pracenteiras expecta- ficamente reflectido; o autor, con certa tivas eróticas. Transmitíase con fervor distancia, sintetiza nunhas cantas apoloxético, crérase ou non nela; os páxinas o clima de conspiración para dirixentes e farfalláns gabábanse de acabar coa dictadura; clima, polo tela xa resolta ou superada, segundo os demais, abondo excitante, potenciador casos, e os rapazolos arelaban un rápi- da inquedanza sociocultural, e exte- do acto iniciático. Represión política e riorizado en revoltas nas rúas, alpori- represión sexual resultaban, dese zadas asembleas, interminables parla- xeito, vinculadas directamente, polo

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 298

que liberarse dunha significaba liberar- res, contrasta co entoldado composte- se da outra. lán, para conforma-lo eixe antitético terra/mar, sobre o que xiran nume- Alfonso Rey amósanos as ilusio- rosas dualidades opostas, que o autor nadas, contradictorias e algunhas manexa hábil e dialecticamente ó veces torpes actividades clandestinas longo da obra: rural/urbano, cen- duns personaxes moi ben debuxados, tro/periferia, nacionalismo/internacio- que evolucionan segundo as circuns- nalismo, campesiñado/proletariado, tancias ata situárense conveniente- amor/desamor, realidade/fantasía... A mente, logo da chegada da democracia este respecto, cómpre resalta-la sagaz e mailo desencanto que trouxo con ela. observación do peculiar clasismo da- Os esforzos dedicados á loita política quela aínda existente en Galicia (al- reoriéntanse entón noutra loita: a da deán/urbanícola) posto en boca do ex procura dun dunha praza de profesor cura Mariño, e que xa, por certo, obser- universitario. Comezan os enganos, as vara Ramón Piñeiro. traizóns entre amigos e as intrigas de cara a un gabeo na escala académica e A primeira parte, que garda uni- social, protagonizadas por uns perso- dade estilística e temática, está conta- naxes que se van desenmascarando da de maneira lineal, nunha prosa ele- diante do lector a medida que avanza a gante, equilibrada e clara, por un acción e que o autor presenta de narrador omnisciente. Hai tamén unha maneira abondo crítica. A ideoloxía, grande precisión (esa clase de beleza polo tanto, acomódase á forma que tan pouco apreciada), tanto nas descri- mellor poida servir para acada-lo ob- cións coma nas argumentacións con- xectivo último: a obtención (e poste- ceptuais, o que non impide que agro- rior conservación) de poder, ou, cando me a sensorialidade con frecuencia, menos, dalgunha parcela de poder. O especialmente a visual e a sonora, nin arribismo xorde, pois, con grande o acertado e dosificado uso das figuras forza. David e mailo seu amigo e ca- marada Aurelio, xunto co ex cura Ma- literarias. riño, ofrecen distintas maneiras de conxugalo coa demagoxia. As loitas Alfonso Rey recrea de maneira intestinas a base de conductas hipócri- admirable o ambiente universitario. tas, puñaladas trapeiras, perigosas Vai sempre ó miolo e non se arreda cambadelas ou sucias manobras fanse ante os grandes temas, nin se detén en habituais nos lugares pechos das aulas, anécdotas ou en irrelevancias, se non os colexios maiores, os bares. son expresivas ou significativas. A universidade compostelá é un microcos- O espacio estival da beiramar mos que o profesor Rey coñece moi cantábrica, reservado a leceres e amo- ben e ó que se achega con espírito crí- Reseñas 299

tico para amosalo cimentado na falsi- con tal brillantez e familiaridade que o dade. O seu branco predilecto son as novelista semella relacionarse con eles conductas dos seus colegas que utili- a cotío. Despois dun percorrido pola zan demagoxicamente a intelixencia e praza do Obradoiro (¡que excelente des- se escudan detrás de grandes e nobres crición!) e rúas adxacentes, Sibila, unha ideais para cometer de forma subrepti- misteriosa e aristocrática dama, visita cia viles accións en proveito propio ou a David, xa ben situado no pazo de san dun grupo. Trátase de conductas que Xerome, e trasládao ó monte Parnaso, Rey observa con dor, pero que, onde os deuses lle ofrecen unha sor- impotente, non dubida en denunciar prendente lección de historia, antes de con punzante ironía; ás veces, con sar- permitiren que descenda coa referida casmo. Porque hai moita ironía nesta dama ó Averno, e pase logo ós campos narración, unha ironía sutilísima que a Elíseos. (Como o autor elude da-las percorre do principio á fin, mesmo fontes que parodia, tampouco aquí desde o título. A primeira ironía é xa imos facer referencia a elas, pois mere- que se teña publicado, pois, segundo a cerían de por si un longo estudio.) É carta coa que comeza, a novela non foi nesta parte, cunha linguaxe máis ele- aceptada por unha comisión cualifica- vada e retórica pero tamén máis desen- dora. O profesor suspendeu o escritor. fadada, onde tal vez o novelista mani- Pero hai tamén outras moitas, como feste en maior medida as súas teimas e que un galeguista se chame Garay, a fobias co nacionalismo, das que, ironía definición de nación de Stalin recitada das letras, se desprende unha curiosa polo deus Apolo, as apostilas a pé de relación de amor-odio. Se na rexouba, páxina da comisión cualificadora... Por como observou Bajtin, hai ambivalen- non faltar, nin tan sequera falta a iro- cia, non a hai menos na ironía. nía do destino: a protagonista vai morrer afogada na illa de San Vicente, A terceira parte da novela está xusto onde nacera o seu amor por contada por medio das cartas que ó David, cando este a rescatou sen pre- longo de varios anos Ana Magdalena tendelo ó comezo do relato. dirixe a David, xa dende Madrid, xa dende outras capitais, despois da sepa- Na segunda parte da novela, nun ración matrimonial que se presaxiaba longo e así mesmo irónico paréntese a finais da primeira parte. A habelen- que se desenvolve no plano fantástico, cia do autor é tal que, malia estar a o autor cambia de tempo, lugar, rexis- narración só focalizada dende a perso- tro e ton. Preséntano-los deuses do naxe feminina, o lector decátase Olimpo vistos dende arriba, ó xeito tamén perfectamente da vida do desti- valleinclaniano, nunha escena chea de natario. Os personaxes redondéanse humor e de erudita comicidade, resolta agora aínda máis. A prosa resulta áxil e 300

entrañable, dunha grande economía, súas vivencias. Conxuga a súa vasta sinxela, harmónica, deliciosa. Trans- formación humanística coa observa- mite con limpeza e transparencia unha ción, moi crítica e abondo excéptica, contida emoción, que destila melanco- da realidade. Amósase como un exce- lía, conmove e fai presenti-lo final. Só lente coñecedor do ser humano, e sér- un grande escritor é quen de meterse vese como escritor do dominio técnico dese xeito na pel dun personaxe e e da reflexión teórica propias do profe- imprimirlle esa vida que latexa e nos sor e do crítico, pero deixándose ase- chega pola maxia da palabra. Rey utili- made guiar pola intuición que brota do za con destreza e eficacia a elipse, mais insconsciente do creador. Coa sabenza non por iso evita recrearse cando o cre que Alfonso Rey posúe da vida e da conveniente nos pequenos matices ou literatura, unida a unha especial e fina nos mínimos detalles, que resalta lite- sensibilidade, non é estraño que o rariamente cun efecto de lupa, co que resultado final de Imitación compues- adquiren relevante expresividade. O ta sexa de magnífica calidade, e faga, relato, coa estructura epistolar, faise polo tanto, agardar con ansia novas máis fluído e áxil, sen por iso perde-la narracións. riqueza léxica ou a variedade sintácti- ca das partes anteriores.

Alfonso Rey narra coa sabedoría e Euloxio R. Ruibal maila soltura dun mestre feitos desen- Dramaturgo. Santiago de volvidos en ambientes integrados nas Compostela Reseñas 301

Título: Plenilunio Autor: Antonio Muñoz Molina Editorial: Alfaguara, Madrid, 1997 Núm. pp.: 485 Tamaño: 21,5 x 13

Quizais deba admitirse que o lunio é, como El invierno en Lisboa motivo propulsor da acción e mesmo (1987), Beltenebros (1989), ou Los mis- da reflexión en Plenilunio, por agora terios de Madrid (1992), unha novela última novela de Antonio Muñoz ficcional con ingredientes detecti- Molina (Úbeda, Xaén, 1956), é a lúa. O vescos onde se fabulan feitos posibles seu inquietante resplandor alumea na España de hoxe mesmo. case todo o que sucede, de xeito que a morte, o amor, a brutalidade ou a ten- A relación dos esforzos dun ins- rura semellan xurdir dela. Nada esen- pector de policía para deter un asasino cial ocorre fóra do control e da influen- maníaco e violador, que trata de satis- cia da vixía que, anque non perde os face-los seus perversos instintos con seus vellos vínculos co folclore, vai nenas e con prostitutas, complétase moito máis alá ó se converter en cala- coa das historias do padre Orduña, da personaxe que alimenta as paixóns cura de esquerdas, da mestra Susana e derrama os seus raios por rostros e Grey e do forense Ferreras, xunto ás paisaxes, producindo efectos que unen que destaca a tan pavorosa do asasino. o puramente ornamental co miste- rioso e co terrible. Todas van entretecidas con ese relato primeiro que as aglutina, e que Se ben en obras recentes Muñoz se amplía a si mesmo coas rememora- Molina facía uso de recordos e expe- cións do protagonista, o maduro poli- riencias persoais, como sucede en El cía: trasladado desde Bilbao a un novo jinete polaco (1991), no longo relato destino no sur do país, despois dunha Nada del otro mundo (1993), e espe- etapa universitaria politicamente tur- cialmente en Ardor guerrero (1995), bia e de catorce anos de loita contra memoria na que o autor revive moitos ETA, segue casado cunha muller á que momentos do seu paso pola milicia no os perigos e o desamor levaron á lou- inicio da década dos oitenta, Pleni- cura. Ámbalas dúas cousas fixeron así

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 302

mesmo do inspector unha especie de coas súas enormes tachas, pero tamén sombra, que coñecemos no intre en cunha miga de esperanza, pois se na que comeza a revivir. mestra se representa a fortaleza dunha muller culta e sensible, o forense Diciamos que o mundo aquí encarna o desexo de perfección e a reflectido viña sendo unha parcela do honestidade profesional. Poucas cou- actual, o dos españois de finais da sas, sen embargo, conmoven tanto ó década dos noventa. Cunha profunda lector como a humildade dos matri- dor amósanse as consecuencias dunha monios unidos polas apertadas condi- particular exasperación sexual, froito cións do subsistir e pola horrorosa de complexos de inferioridade físicos e experiencia dos ataques ás súas fillas. sociais, así como as dos problemas do O pasado e o carácter do inspector non terrorismo, coa angustia e o medo o fan un home exemplar, mais o tre- como incesantes compañeiros. mendo e constante pesadelo que lle chega a supoñer a imaxe da nena Súmase isto ó exame das infideli- morta activa nel o devezo, que durante dades que acaban por destruí-las pare- meses o empurra, de mitiga-lo sufri- llas e que desorientan os fillos, criados mento dos pais das víctimas descu- sen o afecto do pai ou da nai, pero non brindo o asasino. E isto acaba por redi- causa menos mágoa a soidade dos milo. adultos, anticipo da dos vellos que se nutren de recordos (o padre Orduña) ou Parece evidente que Muñoz que, xa insensibles a toda forma de Molina non pretende presentar suce- vida, agardan a morte diante da seca sos insólitos; os que narra son, en esterilidade dun televisor (os pais do parte, semellantes a moitos que xa tra- asasino). Non faltan pullas máis ou tou e a algúns que nos arrepían diaria- menos achegadas á actualidade, desde mente. Para o lector non resulta tan as referencias á guerra (Bosnia) e ó mal decisivo descubri-la identidade do asa- gusto (as cancións de Julio Iglesias nun sino como explora-los medios con que prostíbulo) ata as lembranzas da into- o autor transmitiu, captándolle o lerancia e das delacións na época fran- pensamento, a súa repulsiva deforma- quista, quizais precedentes doutras. A ción psíquica; tampouco non se afonda voracidade noxenta e desapiadada dos nos detalles do presente dos perso- medios de comunicación sinálase naxes, nin se constrúe unha novela de como unha das meirandes e aborreci- acción; interesa máis o pasado como bles pragas do momento. conformador de personalidades, e a intimidade de cada criatura como É o mundo noso, captado en vetas fonte da autorreflexión sobre o que que mimetizan unha diversa realidade cadaquén chegou a ser. Reseñas 303

Así, ó renunciar ó atractivo que o asasino–, como se lles bastase para para algúns puidera ter un argumento distinguirse de tódalas demais o seu máis arredado do cotián, asume o xove vigor individual. Sen identificar, académico unha difícil empresa: esper- anque se sinalen os nomes de espa- ta-lo interese a expensas da tensión cios, aparece tamén a cidade, chamada que crea a forma. A súa peculiar poéti- sempre la ciudad, que é doado identi- ca da narración, os seus persoais recur- ficar coa Mágina doutras obras, a cida- sos e os seus mundos novelescos acade metáfora creada polo autor. dan aquí cumios dunha versatilidade e dunha mestría ben pouco habituais no As retrospeccións permítennos panorama literario do noso país, no coñece-los detalles do crime, o com- que andan a escasea-la paciencia e a portamento das xentes e o pasado dos meticulosidade requiridas por este ofi- personaxes. Todos eles pensan, e as cio artesán. súas teimas, transmitidas desde distintas perspectivas, forman o corpo da De seguida se observan os propó- novela. A terceira persoa, utilizada en sitos estéticos do autor, moi afastado diferentes modos, alterna cun eu pro- da lexión de escritores que polo picio ás confidencias, e a heteroxenei- mundo adiante braman, desde hai xa dade das voces vai tecendo un fermoso algúns anos, contra os riscos innova- relato polifónico. dores de tan grande atractivo na novela do século XX e brasonan de volver ás No inicio, especialmente, a antigas e menos complicadas maneiras acción avanza lenta, pero en toda a de narrar. Polo contrario, Muñoz novela abondan as técnicas demora- Molina vén amosando ó longo da súa doras, entre elas a máis que nunca sor- traxectoria un extraordinario respecto prendente adxectivación. Seguen, polo coidado das técnicas e da palabra, como marcas da prosa do autor, os o que non vai en detrimento da cohe- parágrafos moi amplos, a sintaxe com- rencia da fábula, que sobresae nidia- plexa e as recorrencias. Rexéitanse mente, tinguida de lirismo, por entre decote os diálogos exentos e, cando as excelencias dunha arquitectura e aparecen, reproducen case sempre as dunha prosa de meditada elaboración. conversas dos mesmos interlocutores. Os tempos mestúranse, e a secuencia En Plenilunio hai que considerar que van formando os trinta e dous tamén a ductilidade dos medios con capítulos da obra non discorre sempre que se deixan ver os máis fondos e linealmente debido ó uso dos diversos escuros currunchos da alma das cria- recursos que poden altera-lo tempo da turas, algunhas innominadas por trama, sometido a unha coidada selec- menos relevantes, outras –o inspector, ción e a un singular vaivén. 304

Referencia á parte merece o trata- tremer unha chama. En Plenilunio a mento estilístico que caracteriza as decepción e o medo rexen a maior intervencións do criminal, pois, ade- parte das conductas. Pero os ollos, as mais de mostra-los contidos da mente caras, as mans, os olores, a nena dun psicópata, deixa ve-lo salto brusco Fátima, os espellos e a chuvia únense duns temas a outros e a desorde das ás moitas causas que se volven obsesi- ideas como reflexo das dificultades vas para os personaxes e que producen introspectivas provocadas pola falta de unha incrible tensión nos lectores. cultura, as necesidades sexuais e a Entrementres a lúa, trocando noutras sede de sangue. lúas as caras e os ollos, coroa cos seus raios cada suspiro. A mirada indagadora1 e analítica, por veces triste e tenra, con que Muñoz Molina olla os mundos ficcio- nais ou reais dos seus escritos, estén- dese agora sobre unhas feridas criatu- Ana María Platas Tasende ras da fin do milenio, cuns interiores Instituto Rosalía de Castro. cheos de muxicas nas que aínda pode Santiago de Compostela

1 Véxase a importancia do mirar no seu libro de artigos periodísticos Las apariencias (Madrid, Alfaguara, 1995) destacada polo propio autor e moi finamente comentada pola prologuista Elvira Lindo. Reseñas 305

Título: La guerra de Troya no tendrá lugar. La loca de Chaillot Autor: Jean Giraudoux Editorial: Cátedra, Madrid, 1996 Edición e Traducción: Francisco Torres Monreal e Guy Teissier Núm. pp.: 293 Tamaño: 18 x 11

Esta nova edición das dúas máis imperecedoiras; non é raro, xa que famosas obras de teatro do francés Jean logo, que o tema da guerra apareza Giraudoux (1882-1944) vén avalada como unha das constantes na súa obra. polas sinaturas de Francisco Torres Monreal e Guy Teissier, que traducen A afección polo teatro, que ó castelán, prologan e anotan textos medrou co posterior coñecemento dos que circulaban entre nós en versións clásicos, víñalle xa da nenez e do inte- xa antigas. rese pola ópera, en particular por Wagner e Debussy, mais, curiosamen- Na ampla “Introducción”, que te, non escribiu para a escena ata pasa- supera as cen páxinas, vemos como dos os corenta e cinco anos. Giraudoux, dono dunha poderosa intelixencia e devorador continuo de lec- Segundo recordan Torres e Teis- turas, consegue premios e bolsas que sier, Giraudoux rexeita o movemento lle permiten chegar desde a modestia realista-naturalista que arrinca de Zola de estudiante provinciano a licenciarse para inclinarse por unha arte teatral na Universidade, afondar na aprendiza- próxima ó simbolismo, de linguaxe xe da literatura alemana en Múnic, poética e gusto polo sorprendente, na percorrer diversos países europeos, e que resoan os influxos clásicos e mesmo acudir a Harvard. Durante to- xermánicos. Isto non lle impide sentir- da a súa vida puido cultiva-la paixón se atraído polas vangardas, en especial polas viaxes, pois compaxinou a polo dadaísmo e o surrealismo, dos carreira diplomática co exercicio da que toma, sen dúbida, recursos que se literatura, na que desde moi cedo foi interpretarán como precedentes do coñecido como novelista. Participou teatro do absurdo. activamente na Primeira Guerra Mundial, da que os impactos en corpo Dúas figuras da escena servíronlle e alma lle habían deixar lembranzas de inspiradoras: Jacques Copeau e

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 306

Louis Jouvet. Con este último colabo- a quen se asemella nos comezos cli- rou durante quince anos. As influen- máticos e na concentración espacial e cias dun no outro foron tan estreitas temporal, pero do que se afasta polo que suporía un grande esforzo non pen- uso de personaxes corais e polas conti- salos xuntos. Algúns críticos, por non nuas analepses coas que consegue saberen aprecia-los diálogos do drama- unha fonda amplitude cronolóxica, da turgo, sempre moi literarios, coidaban que aquel gran tráxico carece. que o seu éxito dependía, sobre todo, da Giraudoux non acepta tampouco o ine- afortunada dirección e das interpreta- xorable do fatum, e, o mesmo que cións de Jouvet, tamén actor. Hoxe nin- defenden outros creadores e teóricos, guén lle nega a Jean Giraudoux a súa pensa que o heroe desenvolve unha categoría de clásico moderno. loita na que amosa a súa rebeldía e a súa liberdade; liberdade tráxica, de Estudian os prologuistas as pecu- certo, porque os erros que comete liares características do seu teatro, tan desembocan na catástrofe. contrarias á moda da piéce bien faite de Scribe e de Sardou e tan amigas de La guerra de Troya no tendrá mestura-lo narrativo co descritivo ou lugar1, de 1935, é a obra máis coñecida co discursivo, de fundi-la acción coa de Giraudoux. O troiano Héctor encar- dilación e o real co irreal, alternar na nela o espírito do pacifismo e trata pasaxes dialogadas e monólogos, e de que seu irmán Paris, raptor de xunta-la seriedade á ironía e á parodia. Helena, a devolva ós gregos; mais cando, despois de enfrontamentos Se ben é certo que a temática da familiares e mesmo militares co seu maior parte das súas obras adoita ter propio pobo, parece a punto de conse- fontes varias –clásicas, bíblicas, recen- guilo, a fatalidade de certos sucesos tes–, a inspiración procede do contem- empúrrano a da-lo sinal que marca o poráneo, que relaciona cun mundo inicio da guerra. mítico moitas veces por el mesmo desmitificado. Os textos do escritor Os prologuistas, ademais de for- francés, ó xeito das parábolas, reflec- mularen e de resolveren moitas inte- ten os problemas e as angustias das rrogantes sobre cuestións da obra e de xentes do seu tempo. debullar coidadosamente a historia das súas representacións, páranse noutros Un dos seus modelos preferidos, aspectos, como o dos valores simbóli- no tocante á técnica teatral, é Racine, cos dos espacios escénicos ou o da

1 Por primeira vez o título La guerre de Troie n’aura pas lieu aparece así en castelán; anteriores versións preferiron La guerra de Troya no ocurrirá, La guerra de Troya no sucederá, No habrá guerra en Troya; os novos traductores verten literalmente o fran- cés por considerar que a expresión ‘tener lugar’ non é un galicismo e está admitida pola RAE. Reseñas 307

influencia da recreación de mundos edición crítica do seu Théâtre complet antigos relacionados co presente en (1982). diversos autores, entre eles Anouilh, Sartre ou Camus. Moi nova é a análise, Aurelia, a tola, é combativa, a través do esquema de actantes de coma outras mulleres do teatro de Greimas, da poética teatral da cidade Giraudoux, pero a súa loita aparece sitiada na construcción de La guerra envolta na ilusión, nos soños e no de Troya no tendrá lugar, na que absurdo. Desta maneira denúncianse, Giraudoux mediante un satírico xogo de caixas chinesas –mise en abyme, teatro den- propone una paradoja histórica al pre- tro do teatro– os negocios ilícitos e a sentar la guerra a un público aterrorizado por corrupción, o racismo e o clasismo, a el recuerdo de la Primera Guerra Mundial y por los temores de un nuevo conflicto, en un falta de respecto polo histórico e polo momento en el que el tema desencadenaba ambiente. pasiones contradictorias (p. 49). A estructura da obra, acción, Polo que respecta a La loca de tempo e espacios –París e arredores– Chaillot, morto o autor en 1944, ademais dos trazos que definen ós estreouna Jouvet ó ano seguinte. Esta principais personaxes –o conxunto de obra, que puidera ter como anteceden- amigas tolas, o trapeiro– son examina- te a comedia The old Ladies, de R. dos aquí, o mesmo cá recepción crítica Auckland, baseada na novela de H. e a traxectoria polos teatros do mundo Walpole e estreada en 1935, está, occidental. Inesquecible para moitos é segundo os editores, fortemente influí- a versión cinematográfica dirixida por da polas técnicas cinematográficas e Bryan Forbes no ano 1969, especial- polo Ubu roi de Alfred Jarry, pero a crí- mente pola singularidade do seu repar- tica sinálalle moitas fontes: Cervantes, to, no que interviñan, entre outros, Shakespeare, Rabelais, Beaumarchais, Katharine Hepburn, Danny Kaye, Yul Goldoni, Pirandello... O que parece Brynner, Charles Boyer e Giulietta seguro é que Giraudoux se sentira Masina. impresionado pola sátira teatral de Jules Romains Donogoo-Tonka, estrea- Complétase o detallado estudio da con enorme éxito no ano 1930. introductorio cunha mostra das Monreal e Teissier alertan, sen embar- variantes das obras e unhas considera- go, sobre o feito de que Pleins cións sobre os vínculos do autor con Pouvoirs, volume de ensaios políticos España e Hispanoamérica. En fin, fí- do propio Giraudoux, é o antecedente xanse os criterios de edición, funda- máis directo de La loca de Chaillot, mentados, sobre todo, no feito de que como xa vira Marthe Besson-Herlin na sexa este un libro de teatro, para a lec- 308

tura e para a representación. Os edito- animais e mesmo da raza humana. res dan cumprida conta das razóns que Moitos dos seus representantes, igual os guiaron á hora de traducir. Boas que Jean Giraudoux mentres escribía, parecen á vista dos resultados, pois se sufriron coas lembranzas da Primeira trasladar unha obra calquera a outro Guerra Mundial ou mesmo entregaron idioma implica sempre os seus riscos, a vida na Segunda. Mesturados nas a lingua que Giraudoux adoitou utili- obras deste autor, non alleo ós afáns zar para a escena presenta serias difi- didácticos tan propios do teatro, o his- cultades, aquí atinadamente supera- tórico, o mítico, o real, o simbólico e o das. Da minuciosidade con que se tra- absurdo cobran unha luz nova que, nos ballou son proba tamén as abundantes tempos que corren, témo-la obriga de notas. non esquecer.

Eis ó noso alcance dous fermosos textos franceses que tratan das vantaxes da paz e da harmonía, e que se adiantan a predicar ecoloxicamente, Ana María Platas Tasende cando nin se falaba de ecoloxistas, a Instituto Rosalía de Castro. prol da conservación da natureza, dos Santiago de Compostela Reseñas 309

Título: As mulleres nas cantigas medievais Autor: Esther Corral Díaz Colección: Galicia medieval: estudios (publicacións do Seminario de Estudos Galegos) Editorial: Ediciós do Castro, Sada (A Coruña), 1996 Núm. pp.: 367 Tamaño: 24 x 17

O centro do universo poético tro- posibilidades que se abre ante os nosos badoresco galego-portugués ocúpao a ollos é moito máis grande do que parece figura da muller, esa muller medieval a simple vista; aquela monotonía da que que, a pesar de non nos ter deixado as se ten falado tantas veces transfórmase súas propias composicións literarias, a en variedade e riqueza de matices. O mi- súa propia perspectiva, é a protagonis- nucioso estudio do corpus poético e o ta –directa ou indirectamente– da confrontamento dos termos empregados maioría dos cantares trobadorescos. nos distintos xéneros dá como resultado a variedade antes mencionada. O libro de Esther Corral Díaz, As mulleres nas cantigas medievais, é Os nove capítulos que conforman froito de moitos anos de traballo e o o libro responden á clasificación que a colofón dunha tese de doutoramento autora fai dos nomes cos que se refiren defendida no ano 1993. No libro faise o os trobadores ás personaxes femininas estudio filolóxico das denominacións das que nos falan. Advírtesenos que moi- de muller que aparecen nas nosas cantas veces a inclusión dun determinado tigas medievais. Ó falarmos de deno- termo nun capítulo ou noutro pode ser minacións de muller na lírica galego- discutible; malia todo este problema, a -portuguesa –na súa vertente profana e autora, en todo momento, ofréceno-la relixiosa– véñennos á mente os termos xustificación adoptada para incluír un senhor, virgen, amiga e soldadeira. Estes termo nun ou noutro apartado. termos, que poderiamos dicir canónicos, forman parte dun conxunto moito máis No primeiro dos capítulos, titula- amplo de palabras coas que as mulleres do “Denominacións xenéricas” (pp.19- que enchen e dan vida a esta poesía do 159), lévase a cabo o estudio dos “nomes medievo son nomeadas. Cando lémo-las máis frecuentes –e os menos marcados cantigas en profundidade, o abano de desde unha perspectiva semántica– que

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 310

reciben as figuras femininas que perco- e casadas, monxas e abadesas pululan rren os cantares: molher, dona, senhor e polas cantigas amosándono-lo vivir da amiga (p. 19); os dous últimos serían Idade Media. marca de xénero, amor e amigo respectivamente, mentres que os dous primei- Polo que atinxe ás denomina- ros aluden á muller de forma xeral, polo cións que marcan a posición social que non son característicos dun xénero (cap. V, pp. 257-284) deixaremos que a determinado. propia autora nos dea conta del: “as denominacións referentes ó status As denominacións referidas á social mostran un universo plural de idade ocupan o segundo dos capítulos figuras femininas, unha maraña de (pp. 161-180). Os termos clasifícanse mulleres que se dispersan polo xénero en dous apartados: por unha banda, de escarnio e da lírica relixiosa, fronte teriamos aqueles que teñen como á uniformidade que se percibe en sema a ‘adolescencia’ e a ‘mocidade’ Amigo e Amor” (p. 284). (pastor, moça, rapariga); e por outra, os que fan referencia á idade avanzada, Como ben sabemos, a descrición como velha. da muller na lírica galego-portuguesa é case nula. Os poucos motivos que No terceiro capítulo, “Denomi- caracterizan fisicamente ás mulleres nacións alusivas ás relacións de paren- dos nosos cancioneiros trátanse no tesco” (pp. 181-221), constátase a capítulo seis (pp. 285-305). A descrip- importancia dos vocábulos madre, tio puellae, ó contrario do que sucede filha, e irmãa como marca distintiva na lírica occitana, redúcese de tal xeito de xénero en Amigo. En Escarnio e na que só sabemos do aspecto físico da lírica relixiosa, as designacións son muller aquilo que as palabras fremosa, máis variadas e desenvolven o signifi- velida, delgada e outras expresións cado que lles é intrínseco, así esposa, similares nos deixan entrever. neta, sobrinha, etc. As expresións meu amor, meu As denominacións que teñen que ben, coita do meu coraçon, garrida do ver co estado civil (cap. IV, pp. 223- amor, etc., teñen como correlato as 255) aparecen case todas nas cantigas denominacións relacionadas co ‘amor’ de escarnio –xénero caracterizado pola (acométense no cap. VII, pp. 307-312). variedade de vocabulario– e no cancio- Estas expresións, que teñen como fin neiro mariano, onde o obxectivo é des- último alcanza-la boa disposición da taca-la vida relixiosa e as virtudes que muller cara ó amor que lle ofrece o esta comporta. Así temos que solteiras namorado, son típicas do xénero de Reseñas 311

Amor e pouco frecuentes nas cantigas elementos constitutivos que confor- de Santa María. man a frase ou cláusula (a preferencia por unha palabra, frase, etc., vén dada No capítulo oito (pp. 313-330) por factores de expresividade, de cóm- estúdianse os termos relacionados coa puto silábico, ou mesmo por motivos ‘virtude’. Primeiro analízanse os ter- rítmicos). Aténdese á posición que mos que posúen os aspectos positivos cada termo ocupa no verso, por exem- da virtude como virgo ou donzela, para plo a case nula aparición de amiga en pasar despois a estudiar aqueles que posición de rima fronte á posibilidade aparecen en Escarnio e teñen como fin de aparición de senhor ou molher. Faise o de vitupera-las mulleres, sobre todo a análise nos tres xéneros profanos e no aquelas de pouca reputación. cancioneiro mariano cotexando sempre os valores que as designacións ofrecen Co capítulo nove (pp. 331-349) en cada texto, podendo deste xeito tirar remata o estudio dedicado ás mulleres conclusións no tocante á recorrencia nas cantigas. Neste último apartado dalgunha delas nun determinado xéne- estúdianse as metáforas e compara- ro. Intenta poñerse en relación ós tro- cións que teñen como referente a badores que utilizaron un mesmo muller. Poden ser de catro tipos: ani- termo, resaltando o momento histórico mais, sexuais, alusivas ó físico e alusi- no que estes se moveron, se estiveron vas ó amor. Os dous primeiros tipos xuntos nalgunha corte... (esta informa- son propios do xénero escarnino e ción pode resultar moi útil se temos en posúen semas de carácter pexorativo, conta que este tipo de estudio está fronte ás metáforas e comparacións aínda por facer). Cada capítulo e cada referidas ó amor “que se aglutinan ó termo adoitan comezar e rematar redor das CSM -esporadicamente nal- cunha breve –pero prezada– introduc- gún xénero amoroso- e presentan un ción e conclusión que fan que todo carácter positivo” (p. 331). quede máis claro.

O estudio de cada un dos termos O libro de Esther Corral destaca lévase a cabo sempre desde un punto de non só polo estudio filolóxico e inter- vista filolóxico. Ofrécesenos a evolu- pretativo das denominacións, senón ción de cada palabra partindo do seu tamén porque contén unha ampla étimo latino tendo en conta os posibles información sobre diferentes aspectos cambios semánticos que puido sufrir particulares da lírica galego-portugue- no seu devir histórico. Cando as desig- sa (inclusión de textos nun xénero nacións obxecto de estudio están modi- concreto, atribución dubidosa de can- ficadas, tamén se teñen en conta os tigas a un autor determinado, etc.). 312

Temos ante nós unha posta ó día da escuro e bárbaro, no que tanto hai historia real que envolveu as mulleres aínda por estudiar. medievais, das institucións nas que estiveron integradas, como o matrimonio ou o convento. A obra que a auto- Antonio Fernández Guiadanes ra publica a través de Ediciós do Castro Centro de Investigacións Ramón vén dar un pouco máis de luz a ese Piñeiro. Santiago de Compostela mundo considerado por moitos como Reseñas 313

Título: Poética da novela de auto- formación. O Bildungsroman galego no contexto narrativo hispánico Autora: Mª de los Ángeles Rodríguez Fontela Editorial: Publicacións do Centro de In- vestigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro Santiago de Compostela, 1996 Núm. pp.: 312 Tamaño: 24 x 17

Froito dunha revisión do texto bases antropolóxico-míticas deste orixinal da tese de doutoramento de xénero, ou concomitancias da novela Mª de los Ángeles Rodríguez Fontela, de autoformación cos discursos mítico profesora da Facultade de Humani- e ritual da iniciación humana. Por últi- dades do campus de Lugo, neste libro mo, a profesora Rodríguez Fontela per- percórrese a modalidade narrativa da corre as distintas configuracións histó- autoformación, ou Bildungsroman, ricas do Bildungsroman, cunha cuá- termo alemán usado para defini-lo tipo drupla intencionalidade: revela-la capa- de narración que amosa a busca da cidade integradora da novela, amosa-la identidade por parte dun personaxe, a facultade da novela para a súa reanima- través da formación intelectual, moral ción interna, estudia-la capacidade e sentimental dende a mocidade ata a asimilativa da novela e establece-las madurez. Así mesmo, a autora com- relacións da novela de autoformación pleta a sólida fundamentación teórica con xéneros afíns. Deste xeito, analíza- cunha exemplificación basicamente se a transformación do Bildungsroman hispánica e galega. a través do tempo en diversos apartados referidos á novela na antigüidade Na Introducción, considéranse os greco-latina, a novela medieval, a pica- conceptos de xénero (en especial, resca, as narracións autobiográficas, a restrinxido ó ámbito da novela, como novela didáctica e a novela lírica. principio operativo que fai productiva a Nesta introducción, pois, atópase investigación) e do propio Bildungs- sinteticamente a fundamentación teó- roman, xénero arraigado na tradición rica (as bases filosóficas, antropolóxi- novelesca europea, e particularmente cas, culturais e literarias) da Poética da na liña novelística alemana, e que novela de autoformación, xénero outorga un tratamento idealizante ó representado universalmente por prioritario tema da formación do prota- Wilhelm Meisters Lehrjahre (1795-6), gonista. A seguir, faise unha análise das do alemán Johann Wolfgang Goethe.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 314

A segunda parte deste estudio vivencias e nas lembranzas do propio leva por título, precisamente, “Poética personaxe) e unha terceira metanarra- da novela de autoformación” e consti- tiva (sostida polas dúas anteriores e túe a parte central da investigación. A que selecciona os momentos vividos elaboración desta Poética establécese internamente polo personaxe e prese- dende catro perspectivas: a modaliza- leccionados pola mesma memoria ción (rede comunicativa que no discur- narrativa). Polo que respecta á espacia- so textual tecen as diversas entidades lización, a metonimia e a metáfora son narrativas, tales como o narra- os dous tropos que se converten en dor/narratario, o autor implícito/lector instrumentos de análise para aborda-lo implícito e o personaxe), a temporali- coñecemento do espacio representado zación (modo específico en que se en e pola novela e para internarnos na manifesta a temporalidade, segundo os temporalidade psicolóxica do heroe. conceptos de orde, duración e frecuen- Dende o punto de vista da semántica, cia), a espacialización (relacións que se a novela de autoformación narra a his- establecen entre o personaxe e o seu toria da formación dos personaxes contorno) e a semántica (constantes segundo diversas variantes temáticas: temáticas polas que discorre o texto a autoformación sentimental, sexual, narrativo). Nesta sección, a autora ético-social, intelectual, narrativo-fan- xustifica as constantes atopadas, den- tástica, artístico-literaria, identifica- tro de cada unha destas catro perspec- dora coa comunidade de orixe, ideoló- tivas, no discurso novelístico do cor- xico-moral, feminina e como unión pus das novelas hispánicas analizadas. mística do heroe coa natureza. Neste sentido, con respecto á modali- Ademais, un mesmo texto pode repre- zación, destácase a presencia do autor sentar varias modalidades semánticas implícito, o carácter testemuñal do á vez, e a autora tamén lembra o aspec- heroe que se autoafirma, a manifesta- to da autoformación do lector, ou o ción dun narratario diexético (o propio valor iniciático da literatura en xeral. heroe) e a progresiva asimilación do discurso do narrador ó do personaxe na Na terceira parte de Poética da evolución do xénero. Tocante á tempo- novela de autoformación estúdianse ralización, domina a retrospección, criticamente catro novelas hispánicas representada no discurso do narrador, do século XX, seleccionadas atendendo e, por outra banda, a articulación tem- ós seus diversos caracteres: Lo rojo y lo poral do Bildungsroman hispánico per- azul (1932), de Benjamín Jarnés, que mite establecer tres tipos de tempora- constitúe unha manifestación lírica do lidade: unha psicolóxica (ou tempo xénero do Bildungsroman; La forja de vivido internamente polo personaxe), un rebelde (1951), triloxía de Arturo outra rememorativa (fundada nas Barea, crónica épica dos principais Reseñas 315

aconteceres históricos do seu protago- as conclusións acadadas ó longo desta nista; Arredor de si (1930), de Ramón densa investigación sobre a novela de Otero Pedrayo, novela na que a auto- autoformación, xénero que, polo seu formación do protagonista supón un carácter narrativo e ficticio, pola súa proceso de identificación coa comuni- fonda significación humana e pola súa dade de orixe (Galicia) e La Habana vitalidade formal, constitúe unha deri- para un infante difunto (1979), de vación do mito, en canto linguaxe que Guillermo Cabrera Infante, ou proceso explica intuitiva e aloxicamente a de autoformación erótica do protago- ontoloxía, a teleoloxía e a epistemolo- nista. Polo que respecta á novela gale- xía humanas. Finalmente, cómpre ga de Otero Pedrayo, Rodríguez sinalar que este volume se completa Fontela establece varios puntos cunha extensa bibliografía e con comúns entre Arredor de si e Wilhelm amplas notas explicativas a pé de páxi- Meisters Lehrjahre (clara vontade na que permiten ó lector interesado autoformativa e aspiracións espirituais afondar nos diferentes aspectos trata- por parte de ámbolos dous xoves prota- dos en relación co Bildungsroman. gonistas, a viaxe como eixe articulador Deste xeito, traballos de investigación da iniciación, inclusión de cartas e de como este resultan alentadores cara á relatos na novela, marcada presencia consolidación dun corpus en galego de do narrador implícito, reencontro dos estudios literarios dende a perspectiva heroes coas súas orixes, etc.), polo que teórica e comparatista. o carácter autoformativo de Arredor de si permite proclamar a Otero como o Goethe das letras galegas. Jesús-Antonio Rodríguez Blanco No último apartado, Mª de los Centro de Investigacións Ramón Ángeles Rodríguez Fontela sistematiza Piñeiro. Santiago de Compostela

Reseñas 317

Título: Ánxel Fole e Á lus do candil Autores: Luís Alonso Girgado e Armando Requeixo Editorial: Ed. Nigra, col. Ensaio, 1997 Núm. Pax.: 124 Tamaño: 21 x 13

Como vén sendo frecuente, cada dio de importantes textos literarios e ano, coincidindo coa celebración do Día culturais, xunto con Armando das Letras Galegas, son múltiples os Requeixo que ten centrado parte do seu libros que tentan ofrecernos novas traballo á beira do fabulador lugués (“A dimensións e particulares proxeccións narrativa galega de Ánxel Fole: estudio da biobliografía do autor homenaxeado lingüístico e temático” ou Ánxel Fole. puntualmente. Este ano 1997 xirará de Aproximación temática á súa obra xeito especial ó redor dun dos mellores narrativa en galego) presentan este recreadores da palabra e dos espacios suxestivo percorrido que leva por título rurais; un prosista que desenvolveu a Ánxel Fole e Á lús do candil publicado maior parte da súa obra a partir do rela- na colección Ensaio da Editorial Nigra. to curto, do conto de esencia popular, do que foi un claro expoñente e que repre- O texto de abeiramento á figura sentou un fío conductor entre os prosis- de Fole que presentamos está estructu- tas de diferentes grupos e xeracións. rado a partir de dous grandes bloques. Ánxel Fole é hoxe un clásico da narrati- Vida e obra de Ánxel Fole e Á lús do va e referencia necesaria á hora de com- candil; na fin ofrécense dous Apéndi- prender cales foron os alicerces nos que ces nos que se recollen diferentes tex- se baseou a recuperación dunha prosa tos críticos así como unha bibliografía que soubo conxuga-la liña máis folclóri- seleccionada. A primeira parte relativa ca ou enxebre coa vía culta herdeira dal- á noticia biográfica incorpora unha gúns dos principais nomes dentro do interesante novidade cal é a da presen- panorama do relato curto universal. tación de diferentes momentos da vida do autor partindo daqueles topónimos Luís Alonso Girgado, que leva máis representativos nas diversas eta- anos desenvolvendo un intenso labor de pas do percorrido vital de Fole: Lugo, traballo ó redor dalgúns autores e da súa Valladolid, Madrid, Santiago,– “onde obra, así como na recuperación e estu- ben cedo tomará contacto coa xuven-

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 318

tude universitaria, participará en fala- de posguerra, pois é a primeira dunha doiros estudiantís, incrementará a súa serie de obras de corte fantástico que actividade literaria-aínda en castelán- abriría un novo mundo de posibilida- e achegarase ó galeguismo”–, Quiroga, des narrativas a autores posteriores”. O Incio, (“Os contos de Terra brava Este libro de contos é, en palabras dos suceden na bisbarra do Incio. O galego autores que se sitúan preto da teoriza- usado polo autor é o falado alí”) ou o ción de Italo Calvino, un claro exemplo Courel. Este periplo marcou, evidente- do que se denomina relato fantástico mente, boa parte da súa producción visionario, aquel no que as suxestións como ben confirman os autores deste visuais desaparecen deixando paso ó fantástico inmaterial e inaprehensible, estudio: “Hai en Fole un íntimo ven- propio do mundo interior dos persona- cellamento biográfico, existencial e xes, da súa psique, instaurando así o literario a Lugo, punto de converxen- extranatural invisible na dimensión do cia e de encontro da súa vida e a súa cotiá. literatura; a través de Lugo, Galicia...” Nas páxinas finais, Luís Alonso e A segunda parte está destinada a Armando Requeixo inclúen unhas facer unha pormenorizada e ben estruc- poucas notas críticas recollidas de dife- turada visión dunha das obras máis sig- rentes fontes e autoría varia como as nificativas da súa producción: Á lús do palabras de Fernández del Riego, candil. Contos a carón do lume. Este Antonio Fraguas, Camilo Gonsar ou conxunto de contos, (“Penso eu que as García-Sabell, entre outros. En resumo, dúas formas verdadeiramente popula- unhas ducias de páxinas que nos per- res da nosa literatura son a cántiga e miten unha doada aproximación á obra mailo conto. Son o gran elemento esté- e personalidade deste lugués, bo conta- tico conservador do idioma”, afirmaba dor de historias, mestre no manexo da Fole na Soleira de Contos da néboa), recreación e recuperador da fala a tra- apareceu publicado no ano 1953 e vés da prosa descubridora como a defi- representou un importante fito dentro niu García-Sabell, quen no Limiar de da producción prosística de posguerra, Terra Brava afirmaba que: “A lingoaxe nun tempo en que escaseaba tanto este espresiva do noso autor é, por modo xénero como o poético. El xunto con esceicioal, un galego fluído, plástico, Álvaro Cunqueiro representa o punto popular, radicalmente popular e, con de partida dunha lenta recuperación iso, sotilmente artístico, pura e finísi- que, en boa medida, aínda estaba mar- ma ledicia”. cada polo maxisterio dos homes de Nós. “Á lús do candil xoga un papel Xavier Castro Rodríguez clave na recuperación narrativa galega Instituto Virxe do Mar. Noia Reseñas 319

Título: Leer y escribir con sentido. Una experiencia constructivista en Educación Infantil y Primaria Coordinadoras: Paula Carlino e Denise Santana Editorial: Visor, Madrid, 1996. Colección: Aprendizaje Núm. Pax.: 197 Tamaño: 17 x 24

Nesta experiencia pódese obser- seus coñecementos, aínda que moitas var de cerca como aprenden os rapaces, veces non sexan os acertados. ademais de descubri-los camiños deslumbrantes que teñen os adultos para Na primeira parte preséntanse os potencia-lo desenvolvemento dos pe- principios teóricos nos que se funda- quenos. As autoras sérvense de activi- menta, como unha experiencia da dades didácticas realizadas como fonte ensinanza constructivista da Lingua de reflexión e de crítica sobre o ensino na Educación Infantil e Primaria. Ó e a aprendizaxe, profundando nos pro- meu modo de ver, neste apartado faise cesos cognitivos que realiza o neno ó un enfoque particular do xeito de tra- enfrontarse coa lectura e coa escritura balla-la lectura e a escritura –por parte e no papel que “xoga” o profesor para das mestras colaboradoras– intentando favorece-los devanditos procesos. comparala co ensino tradicional e tomando como base a concepción dos O libro trata do valor de escribir tres “vértices” da comunicación en si mesmo, dos procesos de redac- docente-discente: ción de textos e das reflexións que xor- – O suxeito que aprende. den a partir da propia escritura. Man- – O papel do ensinante e os seus tense a idea de que “escribir” permite recursos. “pensar” dun modo específico e, por – O obxecto do coñecemento: a conseguinte, considérase un factor que lingua escrita. modifica os coñecementos de quen escribe. Ó respecto, E. Ferreiro e A. Da mesma maneira que na vida Teberosky redundan en que escribir cotiá, ler e escribir na escola só ten non é o mesmo que copiar e que un sentido na medida en que permitan neno non aprende a escribir a través acadar uns fins definidos como infor- das copias senón poñendo a proba os mar, comunicar e gozar. Por iso neste

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 320

manual proponse traballar, nas etapas profesionais. Así, o libro informa escolares de Infantil e Primaria, con tamén sobre o proceso de formación a materiais auténticos en situacións docentes e sobre a función dos diarios concretas. As actividades lectoras e de de clase na reflexión sobre a práctica escritura intercalaranse con actividade aula. des de reflexión metalingüística. Estas As páxinas finais, referidas á ter- tarefas estarán vinculadas ós proxectos ceira parte do libro, están dedicadas a de producción e consulta de textos, xa comentar como se foi producindo esta que os nenos dende pequenos xa o obra e en que medida a súa elaboración poden facer, loxicamente cada un ó seu foi contribuíndo ó enriquecemento do nivel. pensamento das propias autoras:

O contido da segunda parte do – Proceso de formación docente libro versa sobre exemplos do que da lectura e de reflexión, de práctica sucedeu nunhas unidades de Educa- na aula e de experiencia persoal no ción Infantil e Primaria, no transcurso escribir. dunha experiencia práctica realizada – Investigación-acción a partir por varias mestras e a partir do curso dun soporte teórico e científico, académico 1991-92. Aquí aparecen escribindo acerca da propia práctica. certas actividades propostas no traba- – Reflexión, innovación e cambio llo con textos informativos, contos, sobre o que se está a facer. poesías, receitas; modelos de organiza- – Valoración do “erro”, non como ción e de comunicación, recunchos de tal senón como algo natural que traballo, obradoiros, recursos, etc. Au- forma parte do proceso de aprendizaxe. ténticos materiais de lectura e de – Ampliación das posibilidades escritura para ensina-las devanditas de transforma-la propia práctica de técnicas e que poden ser de interese aula, de dar a coñece-las experiencias para o profesorado dos citados niveis persoais de traballo, intercambios, escolares. Pénsase que a lectoescritura etc. debe dicirlle algo ós rapaces na escola: que lles teña significado, interpreta- Tal e como aparece na presenta- ción, aplicación práctica... non meros ción do libro, pódese corrobora-la afir- sons. mación de que polo seu carácter teóri- co e práctico, “Leer y escribir con sen- Tendo en conta estas perspecti- tido...” será de utilidade ós mestres, ós vas, as autoras manifestan a utilidade asesores técnico-pedagóxicos, ós espe- que pode te-la composición escrita nos cialistas en técnicas de audición e lin- procesos de capacitación dirixidos a guaxe, ós psicopedagogos e ós propios Reseñas 321

pais comprometidos co desenvolve- vamente pasa nas aulas, analizando mento dos seus fillos. con claridade aspectos do acontecido dentro. As autoras da presente obra narran aquí un conxunto de actividades levadas a cabo en Educación Infantil e en Primaria, para ensinar a José Raposeiras Correa ler e a escribir (a comprender e a expre- Equipo psicopedagóxico de apoio. sarse por escrito). Unha planificación Pontevedra sistemática e detallada do que efecti-

Reseñas 323

Título: O profesor e o ensino da lectura Autor: Francisco Ínsua Meirás Editorial: Ir Indo, Vigo, 1996. Colección: A Fraga - Universitaria. Núm. Pax.: 270 Tamaño: 12,5 x 21

Nesta publicación recóllese un dácticos. De seguido analiza en qué estudio baseado na observación reali- consiste o acto de ler, as implicacións zada directamente nas propias aulas, psicolingüísticas, neuropsicolóxicas e para rexistrar e concreta-la eficacia psicoevolutivas; os modelos interpre- dunhas determinadas estratexias tativos do proceso de acceso ó escrito e didácticas usadas polo profesorado no a didáctica da lectura, así como as súas proceso de ensinanza-aprendizaxe da metodoloxías. En conxunto, considé- lectura. Aínda que este é o verdadeiro rase que as explicacións fornecidas obxectivo, preténdese ademais resaltar polos diferentes modelos de acceso ó outros dous aspectos: o modelo didác- léxico son, en xeral, complementarias tico e a actuación do mestre. entre si e fálannos das dificultades e da complexidade para entende-lo acceso á O autor da obra Francisco Ínsua linguaxe escrita, así como das diversas Meirás, doutor en Filosofía e Ciencias formas en que este se leva a cabo. da Educación, é un experto en temas Enténdese que as implicacións pedagó- de integración escolar e intervención xicas non supoñen métodos específi- psicopedagóxica. Exerce a súa activida- cos de lectura, aínda que si é certo que de profesional como orientador do dos modelos de acceso derivan postu- Equipo Psicopedagóxico de Apoio da lados para orienta-las decisións do Consellería de Educación e Ordena- profesor respecto de como enfronta-lo ción Universitaria no Sector de Vigo. proceso de ensino-aprendizaxe e a consideración dos diversos factores Na primeira parte do libro, e ó que nel converxen. longo dos seus catro capítulos, presén- tanos unha fundamentación teórica No capítulo III fálanos do papel centrada na conceptualización das teo- do profesor como mediador do rías da aprendizaxe e dos modelos di- currículo: definición do currículo en si

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 324

coa súa fundamentación e os seus O contido da segunda parte do modelos e teorías existentes ó respec- libro refírese á investigación empírica. to, o pensamento e a planificación do Aquí pártese da premisa de que o pro- docente, decisións interactivas, teorías ceso do ensino-aprendizaxe da lectura e crenzas dos docentes en canto á pla- é moito máis complexo, na perspectiva nificación das aprendizaxes e sobre os da acción docente, do que supón a uti- procesos interactivos, a motivación no lización dun método determinado, proceso de ensino-aprendizaxe, mode- polo que se precisa comproba-las posi- los e pautas de actuación, etc. O últi- bles relacións entre as estratexias mo capítulo desta primeira parte está didácticas do profesor e os niveis de dedicado á observación da actuación adquisición lectora. docente: Na terceira parte trátanse as con- – Medidas do comportamento do clusións e propostas psicodidácticas: profesor mediante instrumentos de estratexias de planificación, de moti- observación sistemática da interacción vación, aprendizaxe cooperativa, ins- na aula. trucción individualizada, estimula- ción integral, interacción e aprendiza- – Medidas da eficacia do profesor xe significativa. A diferenciación des- baseadas na aprendizaxe do alumno. tas estratexias faise cunha finalidade metodolóxica, ó considerarse que no – Información acerca da inten- fluído sistema do diario quefacer na aula non existen pautas ou esquemas ción do profesor. ríxidos. O autor pretende responder a O autor manifesta a importancia todas estas cuestións e, en liñas da elaboración dun esquema ou pro- xerais, penso que o consegue, tendo en grama de traballo, elaborado por parte conta que a investigación na aula non do docente, o que manterá dunha debe esquece-lo pensamento do profe- forma constante durante o proceso de sor (sobre todo para non establecer ensino-aprendizaxe da lectoescritura: relacións mecanicistas) que saiba con- xugar unha serie de elementos como a 1) Bases do programa.- Modelo planificación, os alumnos, medios e didáctico fundamentado na multisen- recursos metodolóxicos, avaliación, sorialidade, utilización de materiais orientacións curriculares, etc., sobre significativos, na interacción e na os que ha de reflexionar e fundamen- construcción, na utilización reversible ta-la súa actuación. das operacións de análise-síntese... Reseñas 325

2) Pasos previos para cada fone- curiosidade lectora do neno, colabora- ma.- Presentación de palabras-guía, ción do medio ambiente (esquemas de centros de interese; uso de contos, can- uso social)... cións e xestos, illamento sónico-xestual e gráfico do fonema, materiais con Tal e como aparece no prólogo do significación... libro, feito por Santiago Molina Gar- cía, pódese corrobora-la afirmación de 3) Orientacións xerais.- Con que polo seu carácter teórico e prácti- práctica educativa fluída, convenien- co, a súa frescura estilística xunto co cia dun plano semanal de actividades, innovador do tema tratado e o rigor flexibilidade (os “erros” son pasos científico subxacente, converten esta constructivos no camiño da aprendiza- obra non só nun tratado de obrigada xe), o mestre deixará de se-la única consulta para os mestres, pedagogos e fonte de información... psicólogos, senón tamén nun libro axeitado para gozar del nos momentos 4) Tipos de actividades.- Dirixi- de lecer. En definitiva, aquí fanse das á discriminación de fonemas, pala- contribucións teóricas e preséntanse bras-guía, sílabas... certos instrumentos prácticos que contribúen a facer máis doada a 5) Estratexias complementarias.- programación da actividade educativa Colaboración da familia dándolle con- referente á técnica da aprendizaxe tinuidade ó labor da escola e buscando lectoescritora. a implicación dos pais dunha forma directa na achega de materiais de lectura, para a Biblioteca da Aula ou para unha lectura vivenciada (recortes de José Raposeiras Correa prensa, revistas,...), elaboración de Equipo psicopedagóxico de apoio. material escrito-gráfico, respecto á Pontevedra

Reseñas 327

Título: Cultura, relixión e supersti- cións na Galicia sueva Autor: Martiño de Braga, De correctione rusticorum, edición, traducción e comentario por Xosé Eduardo López Pereira Editorial: Universidade da Coruña. Servicio de Publicacións, 1996. Núm. Pax.: 121 Tamaño: 17 x 24

No Nadal de 1996, o Servicio de existe na Gallaecia un bilingüismo Publicacións da Universidade da sustrativo: Coruña déuno-lo galano deste fermoso libro. (...) parece probable que nas clases inferiores, na lingua familiar, o suevo seguise a A base da publicación é a carta- empregarse, polo que podería darse, como noutras partes de Europa neste século, un caso -sermón do bispo Martiño de Dume de verdadeiro bilingüismo, podendo comuni- (ou de Braga), “De correctione rusti- carse en ambas linguas, segundo as circuns- corum”. A partir da exemplar recupe- tancias. Este bilingüismo camiñaba sempre ración do texto podemos achegarnos á nunha dirección: a de aprende-lo latín, facen- Galicia tardorromana e sueva cando do, pouco a pouco, desaparece-la lingua sueva. “empezaba a forxarse a personalidade Este feito ponse de manifesto no cambio dos propios nomes de bispos que coñecemos, histórica da Galicia actual” (p. 23). como é o caso do que asiste o ano 675 ó terceiro concilio de Braga que firma Idulfus qui O estudio e restauración do texto cognominor Felix, ou tamén no mesmo conci- –“un texto máis purgado que se apro- lio Leudigisus cognomento Iulianus. xime o máis posible ó que escribiu Martiño” (p. 16)– vén precedido de Esta latinización de tódalas clases dous capítulos de contextualización sociais, aínda das inferiores, vaille permitir a Martiño de Braga dirixirse en latín ós rústicos, histórica e cultural e así lemos que “ó ós homes de campo, ás clases máis baixas, tempo da chegada dos suevos, ou sexa, onde o paganismo e a superstición estaban a comezos do século V, o latín chegara máis arraigadas. Para a penetración misionei- xa a tódolos recunchos de Gallaecia, e ra no campo non era imprescindible falar era empregado habitual e correctamen- suevo. O bispo Martiño, aínda que quizais o soubera, podía falarlles en latín, porque non te como lingua propia” (p. 34). había unha barreira lingüística. Desde logo na corte sueva de Braga, onde comezou a súa pre- É curioso observar que no nace- dicación convertendo ó rei Teodomiro, non mento da nosa personalidade histórica empregaba o suevo.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 328

Movémonos nun terreo no que hai que pero si moi significativa da persistencia das explotar ó máximo as escasas fontes coas que supersticións pagás en Gallaecia, semellantes contamos. A mentalidade, a relixión, a lingua moitas delas ás que tamén se daban en sueva case non deixou pegada, porque os sue- Francia, segundo Cesáreo de Arles. Con todo, vos foron asimilados rapidamente pola cultura Martiño aínda nos lembra algúns agoiros, galaico-romana que era superior. Por iso, temos encantamentos de herbas, movemento do pé, que botar man de calquera testemuño que nos elección do día de saída de viaxe, e algúns ritos aclare a vida cultural dos suevos (p. 37). que se celebraban nas encrucilladas (p. 65).

Os restantes capítulos (do tercei- Sobre a persistencia do que o ro ó sexto) xa son un estudio do texto. bispo condenaba podemos copia-lo seguinte fragmento: O capítulo III trata o seu sentido: (...) o pé que un bota primeiro e o día en Uns e outros usaban amuletos e practi- que se sae de viaxe. Ámbolos dous son tan caban ritos de encantamento, levaban comi- comúns hoxe en día que non vale a pena máis das ós mortos e consultaban ós adiviños. Os que lembrar que Martiño xa os condenou no galaicorromanos estaban enchoupados de seu tempo, pero convén facer un pouco de his- ritos pagáns e honraban a Mercurio, practi- toria sobre este feito xa antigo. caban sacrificios humanos, invocaban a Os pitagóricos xa enfrontaron o proble- Neptuno, ás Lamias, rendían culto ás Ninfas ma do dualismo pé dereito, pé esquerdo. Os nas fontes, etc. etc. Entre os suevos invasores romanos foron aínda máis supersticiosos. e os galaicorromanos invadidos producíranse Basta con lembrar o ben coñecido caso de cruces de crenzas, como demostra a inscrición Trimalción na súa cea, que tan maxistralmen- atopada en Terras de Bouro ou o culto a te nos describe Petronio (Satiricón, 30, 6, 1), Wotan, deus suevo, honrado polos galaicorro- cando lle advirte ós seus convidados no manos. Era preciso reconducilos ás verdadei- momento de entrar na casa: “Dextro pede”. ras prácticas cristiás (p. 46). Suetonio cóntanos que era mal presaxio calza- lo zapato esquerdo no pé dereito, e Plinio sina- No capítulo IV estudia a herdan- la (Historia natural, 2, 24, 3) que o emperador za cultural: “(...) exerceu tal influxo Augusto sufrira un atentado o día que calzara sobre a sociedade da época que algúns o pé esquerdo antes có dereito. Hoxe en día ¿quen non atende ó pé que bota antes ó saír da destes efectos perduraron por séculos e cama ou da casa? J. Rodríguez López cóntanos séculos ata hoxe mesmo”, e temos a crencia de que a muller que bota antes o pé como exemplo disto as denominacións dereito vai ter un neno, en cambio a que bota dos días da semana. primeiro o pé esquerdo terá unha nena (p. 66).

O capítulo V versa sobre a reli- Se tódolos capítulos do libro son xión, supersticións e etnografía. importantes, o que é definitivo é o VI, Inclúense cultos, crenzas, ritos, etc. onde narra como se fai a restauración dun texto. Non abonda aquí cun A enumeración que nos fai Martiño comentario; debemos reproduci-lo non é exhaustiva, como el mesmo recoñece, escrito polo profesor López Pereira: Reseñas 329

Na traducción fixemos un gran esforzo científico (a recuperación do texto e a para facer lexible un texto cargado de pleonas- documentación manexada son teste- mos e repeticións, de ton familiar e vulgar en muños disto), instructivo (non só latín, pero correcto gramaticalmente, para que non resultase pesado ó lector galego de como exemplo de traballo sobre tex- hoxe. Agora ben, nunca nos apartamos da lite- tos, senón como estudio sobre as cren- ralidade do texto, ó que sempre nos mantive- zas e, sobre todo, como didáctica do mos fieis (p. 73). latín) e curioso (pola maneira de aclara-lo actual xeito de ve-las cousas É dicir, a verdadeira delicia come- –pedras, paxaros, auga–). za na páxina 79. ¡Gocen dos textos!

Para resumir en poucas palabras a Manuel Regueiro Tenreiro valoración deste libro diremos que é: Instituto Ánxel Fole. Lugo

Reseñas 331

Título: O pensamento rexeneracionista de Eloy Luis André (Do europeísmo ó galeguismo) Autor: Ramón López Váquez Editorial: Xunta de Galicia. Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro Santiago de Compostela Núm. pp.: 250 Tamaño: 24 x 17

O profesor López Vázquez ten con inigualable beleza e cumprido feito achegas moi valiosas ós estudios acerto expresivo. sobre o pensamento galego. Fixo calas de profundidade na obra de Celestino De entre o moito que cabería des- Fernández de la Vega, na do Padre tacar, á hora de facer reseña deste Feijóo, descubríndono-la súa fonda e libro, eu diría sobre todo que ten o inexplorada dimensión escolástica, no acerto de facernos comprende-la pensamento krausista en Galicia, etc. variante André. Pero non nos referi- Faino agora, baixo os auspicios do mos con isto á variante ferroviaria que Centro Ramón Piñeiro, no pensamento leva o nome de André e que por el foi de Eloy Luis André, un autor noso tan deliñada e incansablemente propugna- inxustamente esquecido como de indu- da, con obxecto de uni-las terras do sur bidable transcendencia. e o sueste de Galicia (o sur e o sueste da provincia de Ourense) co Atlántico O libro que agora presentamos é e con Vigo, que el concibía como o denso e profundo, mais resolto con axi- grande porto e a grande metrópole, lidade, con esquematización clara e chamados a dinamizar, desde o noso precisa (non obstante o asistemático mar, toda Galicia. Non; ó falarmos carácter do pensamento de Luis André) agora da variante André, aínda sen e tamén cunha linguaxe transparente, esquecernos tampouco do moito que suxestiva, non exenta de apaixonamen- significan na súa obra as preocupa- to no ton, a pesar do rigor, nin carente cións polo artellamento vial de dun especial engado: o que lle presta a Galicia, referímonos máis ben ó outro utilización abondosa dunha terminolo- galeguismo, isto é, á outra forma de xía enxebremente campesiña, que concibir Galicia e de loitar pola súa desde a sinxela concreción do mundo recuperación, desde posicións concep- labrego López Vázquez trae ó das for- tuais, ideolóxicas e económico-políti- mulacións abstractas, enxertándoo nel cas moi diferentes das sustentadas

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 332

polos homes da Xeración Nós. O libro volta de Leipzig en Ourense [...]; présas por do profesor López Vázquez fai captar poñe-las mans á grande obra de actualización da cultura española conforme ás ideas da con- moi ben a forma en que, sobre unha temporaneidade: humanismo, cientificidade, grande coincidencia de propósitos, se industrialismo, benestar. deseña unha traxectoria procedemen- tal diversa. [...] Só así, os valores saídos do Renace- mento, da Reforma e da Revolución Francesa, triunfadores ó fin nesta loita armada, chega- En Luis André hai, en efecto, e rán a seren realidades sociais, vividas por cada segundo se nos mostra no libro, un orga- cidadán e defendidas coas armas dun estado nicismo, mesmo un organicismo inte- de dereito. gralizante de inspiración spinozista. Renacemento, Reforma, Revolu- Pero hai tamén, e fundamen- ción Francesa, velaí tres grandes valo- talmente, un personalismo de corte res dentro da perspectiva mental e liberal, fillo das Luces e democratiza- vivencial de Luis André que poderían dor sen reserva de ningún tipo. Tamén ser máis ben antivalores no mundo dos nos homes da Xeración Nós había homes de Nós. O renacemento, por exemplo, é para estes rexeitable no que estas dúas posturas conceptuais e ide- supón de retorno ó clasicismo e con olóxicas, mais ordenadas de forma iso a Grecia, a cultura propiamente diversa. Podería dicirse que o democra- mediterránea, co seu superficialismo tismo liberal en que André asenta é ó formalista, afogador da capacidade seu organicismo, como o organicismo expresiva do espírito, presente por con- ideal-romántico en que os homes de tra nas culturas asiáticas, ou na exip- Nós habitan é ó seu democratismo, cia, ou no medievo, ó que se teima, sempre, desde logo, máis próximo á spenglerianamente, volver dalgún xei- dos pobos indivi- democracia ca á dos to. É a contraposición que Castelao duos, aínda que esta non se rexeite ou establece, poñamos por caso, entre a mesmo se asuma ata, en casos, de Venus de Milo, toda ela superficie, e a forma entusiasta. Vitoria de Samotracia, alma, vida, expresividade plena, ata descompoñer A contraposición entre os dous dinamicamente o plano da forma: algo mundos mentais e práxicos apréciase no que se fai presente o espiritualismo ben con referencia ó cadro de valores helenístico, contaxiado do animismo que na páxina 113 do libro de López expresivo do mundo antigo, o dos Vázquez se consigna a propósito de pobos conquistados. Luis André: Tampouco a Reforma, coa que Moita présa e pouco tempo son as dúas André sintoniza, no que comporta de notas que definen a estadía de Luis André á personalismo e de pulo pragmático, Reseñas 333

sería aceptada desde a perspectiva dos industrialismo, benestar) poderían ser homes de Nós. A Reforma é libre admitidos polos homes de Nós, sen exame, proxección creativa e liberal, grandes precisións e salvidades. Non, cando o que aquí se propugna é por desde logo, un humanismo se este se contra tradición. A tradición é a esen- contrapón a naturalismo. A Natureza cia, dicía Risco. A tradición é a eterni- (con maiúscula) é nai e universal fac- dade, dicía Castelao. tora, así á hora de crear arte como á hora de crear a beleza do fillo que Tampouco, en fin, a Revolución acaba de nacer: o primeiro sorprendido Francesa cabe dentro dunha perspecti- ante a beleza dun cadro é o propio pin- va romántica e tradicionalista, en pro- tor, que non é máis creador del que da fundo sentido; fronte ó principio revo- beleza do fillo recén nacido. lucionario de igualdade, por exemplo, establecerase o da diferencia, que esta A cientificidade, que é valor fun- é a que comporta personalización, damental para o André moralista, tanto carácter nacional e, en definitiva, exis- como para o filósofo e o planificador tencia: ¡Ser diferentes para ser exis- político-económico, non o sería para os tentes!, repiten os homes de Nós. homes de Nós se ela comporta minus- Tampouco, en fin, cabería para eles valoración do mundo do sentimento e liberdade persoal que non pase pola da intuición arracional. Os homes de liberdade nacional: non pode haber Nós non están tampouco polo indus- homes libres en países que non o trialismo. Dirían si a unha industria sexan, insiste Castelao. E é que, así compatible e ó servicio dunha dedica- como para André a liberdade comeza ción agrícola, que consideran carácter por ser individual (liberal-persoal), por definitorio da terra, pero non a un contra, para Castelao a liberdade é fun- industrialismo en pugna cunha nature- damentalmente liberdade nacional; e o za que leva na súa esencia a esponta- demais virá despois. López Vázquez neidade e o carácter ventureiro. André refírese a un verso de Luis André: quéixase da nosa labranza primitiva e ¡Galicia! si eu son libre érelo ti. Castelao faino, en troques, visitando Castelao diría, máis ben: ¡Galiza! só se Bélxica, do espectáculo dunha natureza ti es libre sereino eu. É unha mostra martirizada pola xeometría das explo- clara da diversidade perspectival na tacións e os supercultivos e na que non que a lectura do libro de López cabe que poida nacer libre e esponta- Vázquez nos fai caer. neamente nin unha herba.

Tampouco os outros valores que Pero o curioso é que, como se nos no libro se analizan respecto da obra de mostra no libro de López Vázquez, estes André (Humanismo, cientificidade, dous mundos conceptuais e ideolóxicos 334

tan diversos e que non chegan a encon- fundamentalmente, o carácter cientí- trarse de feito nunca, coinciden, non fico da súa filosofía, en diálogo per- obstante, na defensa dunha Galicia cha- manente coa psicoloxía positiva, coa mada a redimirse e a comparecer sobe- socioloxía, coa ciencia política, cos rana. É significativa a teima de Luis saberes experimentais e tecnolóxi- André por condenar que, no caso de cos. Podería dicirse neste sentido que España e do español, se adoite toma-lo Luis André toma decidida conscien- todo pola parte: Castela non é ela soa e cia de que hoxe non lle é permisible á non se pode tomar España por Castela, filosofía partir dunha observación nin o castelán polo español, sen máis. vulgar e directa da realidade, como Con isto é evidente que coincidiría ple- era inevitable no tempo dos gregos. namente Castelao e os seus compañei- Hoxe a ciencia dispón dunha visión ros de xeración. altamente cualificada da realidade e á filosofía non lle está permitido pres- Hai coincidencia tamén na voca- cindir dela. Por iso di López Vázquez ción europeísta, tan decidida en Luis que a filosofía para Luis André ten André, e compatible nel cun pleno que tinguirse de saber científico. españolismo e un claro galeguismo, como no libro se analiza polo miúdo. Pero o caso é ademais que, claro, Castelao, pola súa banda, é case tan unha filosofía así, tan coa ciencia, federalista e, se me apuran, europeísta cobra un carácter especial: xera unha coma nacionalista. Neste sentido é sig- especie de metafísica dos feitos. nificativo que o profesor López Parece contradictorio, pero López Vázquez subtitule o seu libro do euro- Vázquez mostra que non é así: hai peísmo ó galeguismo. É igualmente enorme atención á concreción en toda significativa a orde en que os dous ter- a súa usual problemática; pero desde mos aparecen, porque se quixesemos ela non se refuga tampouco a especula- dicilos dos homes de Nós habería que, ción abstracta: desde logo, inverte-la súa colocación, é dicir: do galeguismo ó europeísmo. E é Vai sendo hora de que por unha vez os que, neste caso, a perspectiva galeguis- filósofos hispanos coiden do concreto, mirando pra terra, planten árbores, abran camiños, ta é punto de referencia abertamente cavilen no devalar do tempo, e non desesperen central. por esqueceren os esquemas teolóxico-metafí- sicos do mundo celeste. Do moito e ben que se nos di do pensamento filosófico de Luis André López Vázquez pon igualmente no libro que reseñamos non teño de relevo, moi en conexión con todo posibilidade material máis que para isto, que en Luis André hai tamén o destacar un par de datos. Entre eles, que cabería chamar, quizais, un estruc- Reseñas 335

turalismo correlacionista: o plexo de da acción entendida como resultado do relacións estructurais está por encima espallamento creador da Idea, nin da dos elementos en si. Mesmo no coñe- operatividade da praxe dialéctica. O cemento: fai do hilemorfismo aristoté- seu é a acción como agere (eticidade, lico un peculiar acaemento, ó pó-la pero máis social ca persoal) e ademais forma no ordenamento mental e a como facere: como tecnoloxía, como materia nos datos da realidade. saber pragmático, como capacidade transformadora... Pero todo isto dáse Da lectura atenta do libro de ademais como filosofía en pleno senti- López Vázquez eu, para min, conclui- do: filosofía teórica e filosofía práctica, ría que o pensamento de Luis André actitudinal. Algo, evidentemente, que podería ser tido por posmoderno (moi está a transcende-los supostos criterio- avant la lettre); en efecto, o seu é un lóxicos do que coñecemos como activismo (ago, ergo vivo sive existo) modernidade, en sentido propio. e, séndoo, non é nada do que propiamente caracteriza á chamada modernidade filosófica: non é, evidentemente, racionalismo nin racionalidade en si, Anxo González Fernández. pero tampouco intuicionismo vitalis- Universidade de Santiago de ta; non é, por outra banda, partidario Compostela

Reseñas 337

Título: Functional English Grammar: An Introduction for Second Language Teachers Autor: Graham Lock Editorial: Cambridge University Press, Cambridge, 1996 Núm. pp.: 296 Tamaño: 22,8 x 15,1

Esta monografía é o último volu- segundo as doutrinas de Michael K. me da serie Cambridge Language Halliday (1994), a figura sen dúbida Education editada polo xa ben coñeci- máis relevante deste paradigma lingüís- do especialista no mundo da didáctica tico. Percíbense igualmente as influen- de linguas estranxeiras, Jack C. cias das obras doutros gramáticos na Richards. A devandita colección de mesma liña cós anteriores, como son publicacións nútrese dos mellores tra- John R. Martin (1992), Talmy Givón ballos realizados no campo da teoría, a (1984, 1990), o grupo Collins COBUILD investigación e a práctica educativa, (1990), e Angela Downing e Philip tentando clarificar aspectos e resolver Locke (1992)1. De acordo con estes, a problemas relativos ó ensino de lin- gramática non é concibida como un guas, formación de profesorado e mero conxunto de regras arbitrarias, diversas áreas afíns. Entre outros títu- senón como un medio de expresar sig- los incluídos nesta serie destacan os de nificados na linguaxe oral e escrita. Karen E. Johnson, Understanding Communication in Second Language Este debate case permanente no Classroom, e David Nunan e Clarice ámbito lingüístico entre prescrición e Lamb, The Self-Directed Teacher: descrición, formalismo en contraste Managing the Learning Process. con funcionalismo, ten así mesmo o seu reflexo no mundo da didáctica da O traballo que nos ocupa, tal lingua entre aquelas correntes de corte como xa nos indica o mesmo autor no tradicional (método da gramática e tra- seu prólogo, adopta unha aproximación ducción, movemento estructuralista funcionalista ó sistema gramatical, ou audio-lingual) que prestan atención

1 Collins, COBUILD English Grammar, Londres e Glasgow, Collins, 1990; A. Downing and P. Locke, A University Course in English Grammar, New York, Prentice Hall, 1994; T. Givon, Syntax: A Functional-Typological Introduction (volumes I e II), Amsterdam e Philadelphia, John Benjamins, 1984/1990; M. H. Halliday, An Introduction to Functional Grammar, Londres, Edward Arnold, 1994 (2ª ed.); J. R. Martin, English Text: System and Structure, Amsterdam, John Benjamins, 1992.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 338

especial á forma, e outras máis innova- capítulo oitavo prosegue coa análise do doras e recentes (enfoque comunicati- elemento verbal, pois discute os meca- vo, ensino da lingua por tarefas e pro- nismos de que dispón a gramática do xectos) que poñen a énfase no signifi- inglés para referirse ás relacións tem- cado. Como resultado, a anterior dico- porais: tempo verbal (tense), adxuntos tomía transvásase ó contorno da aula circunstanciais (exemplo: for a couple na que o profesor atopará un perma- of months) e adxuntos conxuntivos nente conflicto entre os dous extre- (exemplo: then). mos, tratando de combinar ou buscar un equilibrio entre fondo e forma na A sección novena preocúpase dos súa práctica diaria. actos de fala e o modo (mood), é dicir, dalgunhas das formas nas que os falan- O autor, profesor da City tes dun idioma estructuran e organizan University de Hong Kong, persegue as súas mensaxes para comunicárense; como obxectivo fundamental que os é o que se coñece na gramática funcio- docentes de inglés reflexionen sobre a nalista como significado interpersoal. armazón lingüística desta lingua, de tal O seguinte trata a expresión de xuízos maneira que incorporen a vertente fun- e actitudes, incidindo nos verbos cionalista nos seus programas e mate- modais e na noción de modalidade riais didácticos, ademais de adquiriren (modality). A dicotomía tema fronte a unha base sólida que lles permita ava- foco é a tese xenérica da undécima sec- liar axeitadamente libros de texto e ción, onde xa nos trasladamos ó nivel outras gramáticas de referencia. do sistema gramatical que nos permite expresa-lo significado textual, é dicir, Este manual aparece organizado as formas lingüísticas que sexan apro- en trece capítulos fundamentais. No piadas e coherentes para un contexto primeiro introdúcense conceptos gra- determinado. O capítulo 12 afonda no maticais básicos co fin de que o lector punto anterior parándose a considera- poida estar en condicións de compren- -las relacións estructurais e lóxicas das der e asimilar todo o material que se cláusulas; noutras palabras, os procesos examina posteriormente. Os capítulos que se coñecen na gramática tradicio- 2 e 3, “a representación de cousas”, nal como coordinación e subordina- ocúpase do nome e do grupo nominal. ción. Deste xeito, queda completo o Do 4 ó 7 incluído, o centro de atención estudio das distintas unidades e niveis vai se-la expresión de distintos tipos de dunha gramática funcional do inglés. procesos, entendidos como formas verbais que poden comunicar accións, per- Cómpre indicar que Lock, para cepcións, relacións de existencia, opi- remata-lo seu traballo, dedica unha nións, identificacións e atribucións. O ducia de páxinas a analiza-lo papel da Reseñas 339

gramática no ensino dunha lingua boa parte dos docentes de inglés do estranxeira. Tres son os aspectos prin- noso país non están totalmente fami- cipais que se debaten nesta sección. liarizados, a maior contribución desta monografía radica na atención presta- Comézase sinalando o cambio de da ó compoñente didáctico; este mani- rumbo que supuxo a chegada do méto- féstase tanto na presentación formal do comunicativo no tratamento desta dos conceptos –xa que as exposicións cuestión; o ensino da gramática de máis ou menos teóricas van sempre acordo con esta aproximación didácti- acompañadas dunha serie de proble- ca non supón un fin en por si, senón un mas prácticos coas súas corresponden- medio para conseguir competencia tes solucións–, coma na presencia comunicativa; noutras palabras, tráta- constante do profesor e do alumno na se non só de producir oracións correc- mente do autor, coas dificultades tas, senón de saber cándo, ónde e con daqueles á hora de ensinar e aprende-la quén utilizalas. A continuación esbó- gramática do inglés. zanse parte dos resultados máis sobre- salientes da investigación neste campo En resumo, pódese afirmar que é referidos, por unha banda, á existencia un traballo que pretende encher o dunha orde ou secuencia universal de tantas veces criticado amplo espacio aprendizaxe e, por outra, ós aspectos existente entre teoría e práctica peda- positivos e negativos das técnicas góxica. Quizais non sobraría afondar explícitas e implícitas no ensino dos na faceta práctica do ensino da gramá- contidos gramaticais. Este capítulo 13 tica; xustamente é aí onde se acusan conclúe cunha breve presentación máis carencias e onde os profesores de dunha serie de opcións metodolóxicas linguas estranxeiras en xeral amosan na didáctica desta cuestión. sen dúbida ningunha un maior interese. Ademais de explicar dun xeito sinxelo, mais non superficial, a gramá- tica do inglés dende unha visión fun- Ignacio M. Palacios Martínez cionalista, aproximación coa que unha Universidade de Santiago de

Reseñas 341

Título: Por los senderos de la ciencia Autor: Tino Armesto Editorial: Celeste Ediciones Núm. pp.: 180 Tamaño: 14,5 x 22,5

Unha das acusacións que máis descubrimentos e as achegas que se habitualmente se nos fai ós científicos produciron ó longo da historia da é a de acocha-los nosos descubri- humanidade. mentos no interior dunha torre de marfín, de modo que dificilmente No libro que hoxe comentamos, transcenden ó gran público. Por los senderos de la ciencia, Tino Armesto tenta a difícil tarefa de resu- Posturas como as de I. Asimov, mi-lo estado actual do coñecemento C. Sagan ou E. Prigogine divulgando científico ó longo dos once capítulos do aspectos da ciencia en xeral, ou das libro, dun xeito obrigatoriamente sin- súas achegas en particular, son máis a xelo, e abranguendo as distintas áreas excepción cá regra. da ciencia. Aínda que a ciencia actual é tremendamente complexa, o autor con- De tódolos xeitos, a divulgación segue amosa-los desemellantes temas da ciencia, así como o dar a coñecer ó con claridade e unha gran coherencia: gran público os grandes descubri- os lectores poderán seguila lectura sen mentos, non só é unha mostra de peda- grandes problemas e sentiranse motiva- goxía científica, senón que, por riba de dos para afondar máis no coñecemento todo, consegue desmitifica-lo seu dalgúns dos aspectos tratados. mundo, e remata por poñe-los cientí- ficos e os seus descubrimentos no O libro preséntasenos estructu- nivel do resto dos mortais. rado en once capítulos, englobados en tres grandes apartados: “Naturaleza Vai sendo hora xa de que a His- inanimada”, “Desde nuestro planeta” toria da Ciencia forme parte dos currí- e “La vida”. culos das facultades universitarias, e cómpre que os científicos e o resto dos No apartado que chama “Natura- cidadáns aprendan a relativiza-los leza inanimada”, o autor fai un fondo

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 342

calado no mundo microscópico da azul, presentando a historia da Terra. materia. Partindo do mundo das con- Tódolos capítulos van apoiados por cepcións filosóficas sobre os elemen- exemplos gráficos que permiten enten- tos/principio chega ó concepto de der claramente a inmensidade do noso átomo e preséntanolo como algo fácil universo, así como a periodicidade da de rachar e discontinuo: integrado por súa formación e, máis concretamente, partículas máis elementais. Chegado a da formación do noso planeta. este estado, pega un salto e amósanos como partindo dos quarks e dos lep- O último apartado, chamado “La tóns –partículas consideradas como os vida”, tenta dar resposta ás eternas ladrillos que a natureza empregou e preguntas de ¿quen somos?, ¿de que emprega na construcción dos soles, estamos constituídos?, ¿cal é a orixe galaxias, planetas, persoas, plantas, das enfermidades? Así, vainos ofrecen- bacterias, átomos e protóns– pode do o misterio da herdanza: cómo están entenderse e interpretar toda a nature- constituídos os seres, qué son os cro- za inanimada. mosomas, cál é a linguaxe comunica- cional dos seres, de qué están consti- Presentada a natureza inanimada tuídas as persoas, cál é a orixe da diver- como integrada por partículas, tamén sificación sexual, para rematar amo- nos conta que forman parte dela a luz sando o proxecto xenoma humano. No e maila enerxía, atopándose nun espa- capítulo dedicado ós mensaxeiros vai cio e nun tempo. Estudia todas e cada presentando: qué son as hormonas, os unha destas manifestacións, propias da neurotransmisores, os anabolizantes, natureza, e establece as posibles rela- os anticonceptivos, os mensaxeiros cións existentes entre elas. Remata o cerebrais, as feromonas, etc. apartado presentando a relatividade xeral. Os últimos capítulos teñen que ver coa defensa e o ataque da vida. No A parte titulada “Desde nuestro décimo escribe sobre a defensa da vida planeta”, dedícaa a presentar e estudia- nos seres vivos, o tema da inmunidade. -lo mundo macroscópico. Desde sem- Presenta as células defensoras, as célu- pre, os seres humanos ollaron para o las asasinas e preeiras, os anticorpos, firmamento preguntándose “¿de onde para rematar escribindo sobre o tema vimos?”, “¿cara a onde imos?”. Aquí das vacinas e das transfusións e trans- dá respostas, desde o estado actual da plantes. Finalmente, trata dos virus: ciencia, sobre a orixe do universo e a cómo se detectaron e cál é o estado súa constitución; sobre a face cambian- actual do coñecemento sobre estes te da Terra de acordo coa tectónica de seres diabólicos, cál é o seu mecanismo placas; sobre a biografía do planeta de infección, qué enfermidades son Reseñas 343

víricas, cómo se pode na actualidade ciencia. Este libro halles abri-lo camiño combate-los virus e qué estratexias se e servir como guieiro no seu percorrido están a deseñar para o futuro na liña de polas sendas da ciencia, e fará agromar deseñar virus guerreiros contra enfer- un forte interese para afondar nun máis midades específicas. serio coñecemento da realidade apaixo- nante que é o mundo da ciencia. Remato sinalando que este volume é un medio moi sinxelo de ini- ciación para cantos, sen saber nada de Manolo R. Bermejo fundamentos científicos, estean intere- Universidade de Santiago de sados en coñece-lo estado actual da Compostela

Reseñas 345

Título: Mol Boletín das ciencias Autor: ICE. Universidade de Santiago ENCIGA

PUBLICACIÓNS PERIÓDICAS DE CIENCIA editor, no campo das publicacións estudiantís. Alumnos da área de cien- Malia ser un país pequeno, Gali- cias de primaria, secundaria e da Uni- cia conta cun número relativamente versidade, editan, como pouco unha alto de publicacións periódicas de vez ó ano, un exemplar (xornal, bole- ciencia en tódolos niveis do ensino, e tín, follas, caderno...) sobre o mundo mesmo os alumnos de ciencias se ani- científico. man a cada canto a sacar boletíns ou periódicos con temas fundamen- Todo o dito serve como preámbu- talmente científicos. lo para presentar hoxe dúas revistas: Mol e Boletín das Ciencias, que abran- Nesta recensión non se trata de guen o ensino primario e secundario, facer unha historia das publicacións ás veces o universitaro, e que son de científicas que se editaron ou editan no grande utilidade para o profesorado das eido universitario; citemos: Acta áreas de ciencias. Citemos antes de Científica Compostelana, Cuadernos nada, porque é de xustiza, o nome de de Bioloxía, Acta Analítica Composte- Albino Castro Martínez, pioneiro das lana, Cuadernos Xeolóxicos de Laxe, edicións de revistas científicas quen, Thallofitas, as publicacións de ciencia na década dos oitenta, deu vida a do Seminario de Estudios Galegos Ciencia: Revista de Enseñanza, que (Ingenium, Cadernos de Historia das tiraba uns mil exemplares e tentaba Ciencias e das técnicas, etc.), Revista sacar tres números por ano. Ficou en Galega das Ciencias, etc. O devandito suspenso trala morte do seu creador. abonda como mostra do minifundio existente no campo das publicacións científicas no nivel universitario. MOL

Este minifundio está moito máis Presentamos agora a revista cien- presente, pola natureza do persoal tífica máis moderna, desde o punto de

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 346

vista da súa presentación en sociedade. duras”, “Investigación y desarrollo O número do que damos conta é o 3, (IDT) en Genética”, “Equipos microin- correspondente a marzo de 1995. formáticos”); Experiencias (“Educa- Tenta acadar unha consolidación na ción en Orense: el programa verde, súa periodicidade mais, polo momen- breve historia de una exposición”); to, aínda non semella posible que o Instituciones (“El instituto de electró- consiga. Animámolos para que, canto nica aplicada Pedro Barrié de la antes, acaden a súa normalidade. Maza”); Opinión (“¿Humanizar la medicina?”); Actualidad científica e Esta publicación é o órgano de Noticias de la Sociedad. expresión da Sociedade de Ciencias de Galicia; ten razón social no apartado ¡É unha mágoa que toda a revista de correos 240 de Pontevedra, e o estea redactada en castelán! ¿Non son comité editorial está integrado por profesores e especialistas en didáctica recoñecidos profesionais da docencia e os autores dos traballo? ¿Non se pre- da investigación educativa. tende incidir sobre a educación dos galegos e en Galicia? ¿Por que esa mili- Os que temos experiencia no tancia en contra da nosa lingua? esforzo que representa a edición de revistas podemos, e debemos, sinala-lo risco deste traballo. É moi doado editar BOLETÍN DAS CIENCIAS unha revista con un, dous, tres mesmo seis números, dado que somos moitos Este boletín é o órgano de expre- os que sempre temos algún orixinal sión de ENCIGA (Asociación de Ensi- pendente de publicar; mais o problema nantes de Ciencias de Galicia) e ten preséntase cando hai que manter unha razón social no apartado 103 de Santia- periodicidade para que os autores sai- go de Compostela. Os membros do con- ban que os seus traballos aparecerán sello de redacción e da xunta directiva axiña na revista e os lectores agarden son tamén profesionais da docencia e da con ilusión a chegada dun novo núme- investigación educativa galegas. ro. Vai esta recomendación e os meus mellores desexos para os editores de O número que presentamos é o Mol, para que enfronten con profesio- 25, correspondente ó mes de xaneiro nalidade a aparición da revista. de 1996. O Boletín das ciencias aparece cuadrimestralmente: en xaneiro, Este terceiro número consta de maio e setembro. Publícase un núme- vintecinco páxinas e un sumario inte- ro extraordinario en novembro, relati- grado polas seccións fixas: Estudios vo ás comunicacións e relatorios pre- (“Hidrogeología en terrenos de rocas sentados no congreso que ENCIGA Reseñas 347

celebra cada ano desde a súa constitu- ción. A periodicidade semella conso- e) Recursos didácticos: trátase de lidada e facemos votos para que así presentar saídas ó campo, visitas a sexa, polo ben da educación en industrias químicas, resolucións de Galicia. problemas, etc., de modo que se poidan empregar na aula para dinamiza-lo Cada número ordinario ten arre- ensino. dor de oitenta páxinas e as seccións máis notorias son: f) Curiosidades: onde se presentan experimentos de peseta, contos a) Noticias desde a redacción, que matemáticos, experiencias de cátedra, inclúe: normas de publicación, presen- etc. tación, noticias (sobre rendemento das contas, celebración dos congresos, rallye Cómpre indicar que unha vez ó matemático, olimpíada matemática, ano se lles fan chegar ós socios, dentro novas bibliográficas, etc.), unha axenda do boletín, as novidades que chegan ó onde se recolle a celebración de congre- fondo bibliográfico da Asociación e sos de interese para os socios, etc. que se atopan sempre ó dispor de tódo- los socios. b) Experiencias didácticas: pre- séntanse aspectos metodolóxicos rela- Velaí canto tiñamos hoxe que cionados coa docencia, así como inves- comentar sobre dúas revistas de cien- tigacións para levar á aula. cia feitas por profesores e para profesores. Noutra ocasión será o momento c) Historia da ciencia: utilízanse de analizarmos cómo son algúns dos persoeiros da ciencia galega e universal boletíns realizados polos alumnos. para incorporalos á aula como unha parte da creación do coñecemento científico.

d) Tribuna do invitado: unha autoridade presenta algún tema cientí- fico no que é especialista: as partículas elementais, a nanometría, a supercon- Manolo R. Bermejo ductividade, os incendios forestais, o Universidade de Santiago de xenoma humano, etc. Compostela

Reseñas 349

Título: Cadernos Temáticos de In- vestigación Autor: Obradoiro de Educación Am- biental-ICE, Universidade de Santiago

O estudio e preservación do historiadores da arte e da cultura, etc.), medio ambiente é tan importante para os lexisladores (especialmente os o futuro da vida sobre o noso planeta administrativistas), etc. están a se pre- que todos, e particularmente os alum- ocupar e a estudiar aspectos do medio nos, debemos tomar conciencia canto ambiente transcendentais para o futu- antes desa importancia. ro da nosa vida sobre o planeta.

Ata hai pouco o estudio do medio Chegou, pois, o momento de que ambiente tratábase exclusivamente o medio se estudie dun xeito global. dende a visión das ciencias experimen- Os especialistas dos máis desemellan- tais. Analizábanse os aspectos físico- tes ámbitos do saber deben estudialo químicos derivados da contaminación: interdisciplinarmente para procurar gasosa, das augas, dos residuos sólidos, solucións globais á deterioración do acústica, etc. Considerábase a inciden- contorno. cia que a dita contaminación tiña sobre as especies que habitan no pla- A posta en marcha do Ensino neta: a flora, a fauna e os animais que Secundario Obrigatorio (ESO) ofrece a se foron e se van extinguindo. En oportunidade de presentarlles ós alum- suma, estudiábanse os efectos que a nos o medio natural como un todo uni- acción do home exercía sobre o noso tario onde tódolos cidadáns estamos ecosistema. implicados, por unha banda, en defendelo das agresións que está a Nos últimos tempos o concepto sufrir e, por outra, en recuperalo e con- “estudio ambiental” ensanchouse e servalo para que as xeracións vindeiras non só é xa de interese para os especia- o atopen intacto. listas científico-técnicos, tamén para os especialistas en ciencias sociais Hoxe quero presenta-los Cader- (etnólogos, arqueólogos, musicólogos, nos Temáticos de Investigación. Esta

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 350

colección está elaborada polo colectivo Cadernos que tratan do medio Obradoiro de Educación Ambiental do natural son: A beiramar (tres cadernos ICE da Universidade de Santiago. Este dedicados a estudiar globalmente as obradoiro é aberto, está integrado por ribeiras dos nosos mares), O mexillón profesores de tódolos niveis educativos e Alimentación e nutrición. e pertencentes ás máis diversas profe- sións (químicos, biólogos, enxeñeiros, O medio social estúdiase nos ca- médicos, urbanistas, arquitectos, his- dernos: Hórreos, O mercado (con dous toriadores, especialistas en dereito, cadernos), O contorno escolar (dous ca- musicólogos, etc.), e realiza tódolos dernos), A cidade e o noso patrimonio anos diversas actividades públicas (dous cadernos). relacionadas co medio. Cada caderno consta dunhas Entre as moitas actividades que páxinas iniciais nas que se contextua- realiza está a elaboración e publicación liza o tema (tanto para o profesor como dos Cadernos Temáticos de Investiga- para os alumnos) e se marcan os obxec- ción, que o ICE publica na súa colectivos , dándose unha bibliografía com- ción de Materiais Didácticos. plementaria. Seguidamente aparece un feixe moi variado de fichas de investi- A colección Cadernos Temáticos gación nas que os alumnos analizan de Investigación ten como tema o realidades concretas do noso contorno, medio ambiente neste senso global do valóranas e fan as súas propostas de que vimos falando. O primeiro núme- mellora. ro da colección apareceu no ano 1990, dedicado ós residuos sólidos urbanos, e Con estas fichas de investigación o último en saír do prelo titúlase Ali- preténdese un estudio sistemático do mentación e Nutrición. noso contorno dende os máis variados puntos de vista. Non importa tanto os Ata o momento publicáronse resultados das investigacións (aínda dezasete títulos que, polos seus conti- que tamén) como o feito de chama-la dos, podemos englobar no que chama- atención dos alumnos sobre canto ven riamos: Química, medio natural e a cotío, pero non miran. Non se trata medio social. de que os alumnos fagan tódalas fichas, nin sequera que fagan estas fichas de Con tema químico apareceron os investigación, pero propóñense como títulos: Residuos sólidos urbanos, A medio para que os rapaces traballen contaminación atmosférica, A conta- fóra da aula observando, preguntando, minación das augas continentais e A descubrindo, medindo, consultando, auga doce: un recurso limitado. debuxando, tabulando, representando, Reseñas 351

etc., en resumo, investigando sobre o eles feitos en papel ecolóxico recicla- medio ambiente. O profesor será, polo do. Pódense mercar nas librerías ou coñecemento que ten da súa aula, quen solicitándoos ó Servicio de Publica- faga a selección de fichas para realizar cións da Universidade de Santiago de polos seus alumnos. Compostela.

Rematamos sinalando que o Todo este material é moi aconse- nivel dos cadernos varía, abranguendo llable con vistas á súa utilización na dende rapaces de primaria ata estu- ESO no estudio do medio ambiente. diantes de COU, pero preferiblemente, serán de grande utilidade na ESO.

Os cadernos son moi manexa- Manolo R. Bermejo bles, dunhas 50-100 páxinas, cun custo Universidade de Santiago de arredor de 400-700 pesetas e, todos Compostela

Reseñas 353

Título: Curso de pedagogía para jóvenes Autor: Rudolf Steiner Editorial: Rudolf Steiner, Madrid, 1992 Traductor: Juan Berlín Núm. pp.: 216 Tamaño: 20,5 x 13,5

Este curso dado en Stuttgart en educación. Antes os homes eran mozos 1922 ten mensaxe actual. O seu autor naturalmente e facíanse vellos natural- era doutor en filosofía, editou as obras mente. O grego clásico intuía a súa rela- científicas de Goethe, foi secretario ción co mundo espiritual como realida- xeral da Sociedade Teosófica en Ale- de concreta. As Musas, nos primeiros maña e fundou a Sociedade Antro- séculos da era cristiá, foron perdendo posófica. O seu talento permitiulle entidade, abstraéndose en Gramática, deseña-lo edificio do Goetheanum Dialéctica, Retórica, Aritmética, (Suíza) (con pinturas e esculturas feitas Xeometría, Astroloxía e Música. A filo- por el mesmo), sede dunha Univer- sofía católica creou máis abstraccións. sidade Libre onde desenvolveu unha O home viviu da tradición ata o século “Ciencia Goetheana”, dando cursos XV. Logo tivo que perde-la conexión que ata para médicos. Tamén era escritor e lle quedaba co mundo espiritual (coa propuxo unha estructuración da socie- natureza) para ser libre, individualizán- dade baseada en tres sectores. Creou a dose. A ciencia obxectiva é aínda máis euritmia, a agricultura biodinámica e abstracta. En Europa as ideas persistían as escolas Waldorf, aínda activas e con como frases ocas por tradición, pero esta ideas estendidas. acabouse de esvaecer no XIX. A finais do XVIII, un pai xa non tiña nada valioso Segundo Steiner, o neno non pode que lle dicir ó seu fillo. O sentido social recibir nada da Natureza por si só na (grupal) perdeuse e aumentou o egoís- súa alma e no seu espírito; ha de ser a mo. Aínda que Inglaterra conservou través da súa comunidade cos maiores. aparencias medievais, Oxford integra a Isto subsiste, en certo modo, ata bas- evolución espiritual occidental: o afun- tante avanzada a xuventude. dimento no materialismo. Europa central cambiou Goethe por Darwin, a Canto máis retrocedemos no pesar da súa menor profundidade. Xa tempo, tanto menos se fala de non se sabía como ser xove nin vello.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 354

A finais do XIX abriuse un abis- humanidade, algo que xurdiu enteira- mo xeracional agrandado no XX. A mente dos homes mesmos: a súa alma. experiencia conxunta neno-adulto non era posible. As linguaxes eran diferen- A escola Waldorf non é un siste- tes, sen se poder culpar á xeración ma pedagóxico (normativo) senón a vella. A xuventude quería programas arte de esperta-lo que xa latexa no educativos. home (o espírito). Non pretende edu- car, senón espertar, primeiro os mes- Na Europa de primeiros do XX os tres, para que esperten ós nenos e ós xoves buscaban mestres que os dirixi- adolescentes. Ha de ser vida, non saber ran, atopando catedráticos orgullosos nin destrezas. Falando do espírito, de non seren xa mestres como tales, desenvólvese (edúcase) o espírito. senón investigadores. As Universidades e demais escolas superiores establéce- A ciencia obxectiva fundamen- ronse como centros de investigación, xa tou a liberdade humana (somos máis non existían para o home, senón para a intelixentes ca antes), pero só preten- ciencia obxectiva. A filosofía xa non era de moverse no terrestre, onde, dende tolerada. Nas bibliotecas só había o século XV, non hai virtude esperta- bibliotecarios, e nos institutos de inves- dora. O autor comínanos a dotar de tigación, en vez de seres humanos corazón (de vida) os pensamentos ardendo en entusiasmo pola sabedoría e xerados a partir do renacemento, par- o auténtico afán de coñecemento, só tir da fantasía creadora individual, empregados de laboratorio, de centros non volver ó pasado grupal. A de investigación, de clínicas, etc. Natureza é artística, logo, a ciencia ten que converterse en artística. Para Segundo Steiner, o intelecto non caracterizar un fenómeno externo establece ningunha relación obxectiva (material), ten que usarse unha lin- co mundo: é a persistencia automática guaxe materialista, pero os conceptos do pensar, despois de quedar divorcia- poden ser espirituais. do do mundo, é puro soño do mundo. Está morto, só serve para reflecti-lo Cando se lía un libro antes –a lec- morto (o inorgánico) e construír tura non era tan doada, era solemne– máquinas. A lóxica non madura unha evocaba algo da alma, implicaba algo persoa máis alá dos dezaoito anos. como medrar. Liberábanse enerxías creadoras do organismo e sentíanse Os máis profundos representan- como reais. Na época de Steiner todo tes do Movemento Xuvenil alemán de se asimilaba intelectualmente, sen principios de século vivenciaron, por intervir a vontade. A civilización primeira vez na evolución histórica da oriental decadente conservaba restos Reseñas 355

do pensamento antigo, pero tampouco accións, cultivar xenuínos contactos podía ofrece-lo novo. humanos.

Hai que fortalece-las intuicións Alvaro García morais perdidas e a veracidade, superar CSIC. Misión biolóxica de convencionalismos, desautomatiza-las Galicia. Pontevedra

Reseñas 357

Título: La evolución plástica Autor: Antonio Ruiz Bustos Editorial: Andalucía, Granada, 1994 Núm. pp.: 127 Tamaño: 12 x 19,5

O autor destas interesantes ideas grupos progresivos, volverían codificar é paleontólogo e colaborador científico funcionalmente (como “humus” xené- do CSIC. tico). Por iso o grupo con máis secuencias deste tipo non é o máis evolucio- Un organismo ten un colector de nado, senón que son os anfibios. enerxía (soma) e un centro sintetizador (xerme) que estructura novas entida- Cada liña evolutiva está obrigada des que copia coa enerxía (recursos) do por cada medio a utiliza-lo recurso que soma, que é tan plástico como pode, requira o menor gasto enerxético para pois o medio cambia impredicible- a súa explotación; así, conserva estruc- mente. turas morfolóxicas se son minimamente funcionais e non se desen- Un órgano somático capaz de volven máis adaptacións vantaxosas. analiza-lo medio e de reacción plástica Se hai que introducilas fai poucos e por uso de ferramentas é o cerebro. Por sinxelos cambios cuantitativos (de iso aumenta a cerebración nos fósiles. menor gasto enerxético) e só ó final Agora entramos na era da evolución cualitativos. Se aparecen individuos artificial, fabricada por un soma moi con morfoloxías máis funcionais (para plástico e pouco fixado (o home), mo- cazar ou tolerar situacións novas), o dificando xermes por enxeñería xené- resto da poboación pode: 1) extinguir- tica (liberándose dos xenes). se, 2) emigrar, 3) adopta-la nova morfo- loxía, 4) alimentarse doutro recurso As secuencias de ADN altamen- (novo camiño evolutivo). te repetitivo, en vez de parasitos pode- rían ser xenes que codifican estructu- As adaptacións ó medio, como é a ras desaparecidas. Unha parte reorga- adquisición de pulmóns en ríos e a súa nizaríase nestas secuencias elemen- transformación en vexiga natatoria ó tais que serían as máis estables. En emigrar ó mar, causadas ámbalas dúas

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 358

ó aumenta-la seca no Devónico, son Unha crise é unha perturbación difíciles de explicar por unha cadea de rápida do ecosistema (retroceso brusco pequenas mutacións oportunas, máis na sucesión). Os fósiles amosan que ben por adquisición de caracteres que nos cambios de condicións sobreviven lles permitiron sobrevivir por moito os máis rudos e indiferenciados, que tempo (quizais centos de xeracións) en especiarán. Hai un reinicio nas estruc- condicións mínimas ata a reproduc- turas, pero en cada radiación pártese ción. Este tempo é necesario para que de maior complexidade estructural o xenoma dunha poboación de tamaño vexetativa. Se se inundan as tobeiras apreciable, que muta espontaneamen- dunha gran zona, as frecuencias xéni- te sen orientación adaptativa, teña cas poboacionais poden alterarse, pero unha mutación que induza novas mor- as novas morfoloxías non xurdirán dos foloxías que han ser próximas ás exemplares con máis probabilidade de adquiridas (efecto Baldwin- sobrevivir (azar). Nun cambio gradual -Waddington). Sen resposta ó medio de condicións secas a húmidas non hai tempo para que xurdan muta- (aumento de pluviometría) ou vicever- cións positivas e hai extinción. sa, primeiro deixa de actuar a selec- ción dun medio e logo actúa a do Toda morfoloxía pode adaptarse a outro. outros papeis. Nun medio constante no tempo e de enerxía ilimitada, a As especies vicarias son da sucesión ecolóxica alcanza o máximo mesma familia ou orde, con parecida de diversidade porque calquera morfo- alimentación e áreas de distribución loxía é funcional. Ó se enlazaren unha diferentes, pero case sempre próximas morfoloxía e unha función, téndese á nalgún punto e incluídas no mesmo maior estabilidade e especificidade ecosistema. Unhas son máis meridio- posible (especialización) se o medio é nais cás outras, pero as oscilacións cli- estable, sendo un risco de extinción máticas causan avances e retrocesos ante unha crise, ó ter limitadas formas recíprocos. As especies vicarias posúen de obter enerxía e usa-la menor canti- unidades morfolóxicas homólogas de dade posible: é difícil dispor da sufi- forma que os biotopos son ocupados ciente para sobrevivi-lo tempo necesa- pola morfoloxía idónea, independente- rio para cambiar. As serpes non poden mente da especie. cambiar moito porque as separa unha gran distancia evolutiva doutros Canto máis diferente sexa o modos de alimentación. Só se sobrevi- medio nun punto periférico respecto ó ve se o gasto enerxético para nutrirse é óptimo específico, ó seleccionarse dis- menor cá enerxía achegada. Se hai tintas combinacións xenéticas adapta- adaptación, o rendemento é maior. tivas, ou se forman especies vicarias Reseñas 359

dentro do ecosistema ou se extingue a dunha crise. É unha cadea continua de especie. Nos animais a migración pode ecuacións de caracteres con cambios acentua-la diferenciación poboacional cuantitativos en factores secundarios porque un emigrante está inadaptado: ata chegar a substituí-los esenciais sen distintos xenotipos poden buscar dis- perder funcionalidade. Para que o pro- tintos ambientes óptimos (covarianza ceso non aborte, as presións ambien- xenotipo-ambiente). tais han ser peculiares. Na embrioxé- nese hai cambios de equilibrio cara a Un organismo funcional é unha unha ou outra opción, determinada ecuación de caracteres en equilibrio. por causas epixenéticas (idea xa expre- Unha alteración cualitativa (que cam- sada por Rignano). Os roedores adoitan bie a presencia dalgún factor) forma ter períodos de estase evolutiva curtos, taxons superiores. Mutacións cuanti- ó seren moi sensibles ó medio, pero tativas incompatibles coa ecuación celentéreos e moluscos téñenos fre- producen un novo equilibrio (espe- cuentemente moi longos, ó seren moi ciación) ou a extinción. Coa sucesión tolerantes. ecolóxica a vida cambia o medio, aumenta a diversidade e a competen- O autor non cre na especiación cia. A selección natural xa non prima con tamaños pequenos, mentres tanto ter máis descendencia (oportu- Carson1 indicou o contrario tendo en nistas con morfoloxías ambivalentes) conta a recombinación. Respecto á como viabilidade (adaptación especia- converxencia evolutiva e ás fenoco- lizada). En cada especie as unidades pias, ademais da influencia ambiental, morfolóxicas teñen equilibrios dife- Sheldrake ten unha teoría de resonan- rentes, estando no máximo número de cia mórfica por campos morfoxenéti- unidades reproductivas ante a crise, cos (Rev. Galega do Ensino, 13, pp. para sobrevivir e espera-la adaptación. 281-283). Por iso é probable que a vida supere calquera crise. Álvaro García A megaevolución é o cambio CSIC. Misión Biolóxica de radical de función dun órgano despois Galicia. Pontevedra

1 H. L., Carson, “The genetics of speciation at the diploid level”, The American Naturalist, 109 (965), 1975, 83-92.

Novidades Editoriais

363

NOVIDADES EDITORIAIS Lingua e Literatura

Ana María Platas Tasende Instituto Rosalía de Castro. Santiago de Compostela

LINGUA Cifuentes Honrubia, José Luis, e Llopis Ganga, Jesús, Complemento indirecto y complemento de lugar, Alicante, Universidad, 1996. AA. VV., Actitudes lingüísticas en Galicia. Compendio do III volume do mapa sociolingüístico de Galicia, A Coruña, Real Academia Galega, 1997. Clave. Diccionario de uso del español, pról. de Gabriel García Márquez, Madrid, SM, 1996. AA. VV., Actas do IV Congreso Internacional da Lingua galego-portuguesa, Ourense, Agal, 1996. Cortés Rodríguez, Luis, e Antonio M. Bañón Hernández, Comentario lingüístico de textos orales. I Teoría y prác- AA. VV., IV Jornadas de Metodología y Didáctica de la tica (La tertulia), Madrid, Arco/Libros, 1997. Lengua Española. Cáceres, 1995, Extremadura, Universidad, 1997. Dosil López, Benxamín, Maiúsculas e abreviacións, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, 1996. AA. VV., Tendencias actuales en la enseñanza del español como lengua extranjera II, León, Universidad, 1997. Doural Rocha, Ana, e outros, Traballando co léxico, Vigo, Xerais, 1996. Alonso, Amado, Noción, emoción, acción y fantasía en los diminutivos, Madrid, Gredos, 1996. Doval, Gregorio, Diccionario de expresiones extranjeras, Madrid, Ediciones del Prado, 1996. Alvar López, Manuel, Manual de dialectología hispánica: el español de América, Barcelona, Ariel, 1996. Escandell Vidal, María Victoria, Introducción a la pragmática, Barcelona, Ariel, 1996. Argente Giralt, J. A., S. Balari Ravera, e A. Bastardas Boada, Elementos de lingüística, Barcelona, Octaedro, 1996. Fishman, Josshua, A., O mantemento e o cambio de lingua coma campo de investigación, trad. de Manuel Avila Alonso, T. de Jesús, Fórmulas de tratamiento en la obra Fernández Ferreiro, València, Universitat, 1997. de Miguel Delibes, Valladolid, Universidad, 1996.

García, Constantino, Isabel González Fernández, e Manuel Briz, Antonio, El español coloquial: situación y uso, Madrid, Arco/Libros, 1996. González González (eds.), Simposio de Lexicografía

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 364 Ana María Platas Tasende

actual: elaboración de diccionarios, A Coruña, Real vivencia de lenguas (ss.XII-XVIII), Barcelona, PPU, Academia Galega, 1997. 1996.

García, Serafina, Las expresiones causales y finales, Madrid, Meillot, Jean, La traducción científica y técnica, trad. de Julia Arco/Libros, 1996. Sevilla Muñoz, Madrid, Gredos, 1997.

Gómez Guinovart, Javier, e Anxo M. Lorenzo Suárez, Molina Yévenes, José, Sintaxis de los casos: retroversión y Lingüística e informática, Santiago de Compostela, comentario de textos, Barcelona, Universitarias, 1996. Tórculo, 1996.

Moya Corral, Juan Antonio, Los mecanismos de la interordi- Gran diccionario de la Lengua española, Barcelona, nación: a propósito de “pero” y “aunque”, Granada, Larousse-Planeta, 1996. Universidad, 1996.

Havelock, Eric A., La musa aprende a escribir: reflexiones Nieto Blanco, Carlos, La conciencia lingüística de la filosofía: sobre oralidad y escritura desde la antigüedad al pre- ensayo de una crítica de la razón lingüística, Madrid, sente, trad. de Luis Bredlow, Barcelona, Paidós, 1996. Trotta, 1997.

Hernández Alonso, César, Gramática funcional del español, Núñez, Rafael, e Enrique del Teso, Semántica y pragmática 3ª ed. aum., Madrid, Gredos, 1996. del texto común. Producción y comentario de textos, Madrid, Cátedra, 1996. Lázaro Carreter, Fernando, El dardo en la palabra, Barcelona, Galaxia Gutenberg/Círculo de Lectores, 1997. Osuna García, Francisco, Teoría y enseñanza de la gramática, Málaga, Agora, 1996. Lomas, Carlos, e Andrés Osoro (coords.), La educación lin- güística y literaria en la enseñanza secundaria, Puga Larrain, Juana, La atenuación en el castellano de Chile: Barcelona, Horsori, 1996. un enfoque pragmalingüístico, Valencia, Tirant lo Blanch/Universitat de València, 1997. López Eire, Antonio, Retórica clásica y teoría literaria moderna, Madrid, Arco/Libros, 1997. Riveiro, Xesús, Signos ortográficos, Andel /Xunta de Galicia, 1996. López Quero, Salvador, e Antonio López Quero, Descripción gramatical del español: didáctica del análisis sintáctico, Solé, Carlos A., El español de América: introducción, Madrid, Port-Royal, 1996 Arco/Libros, 1996.

Macías Villalobos, Cristóbal, Estructura y funciones del Tovar, Antonio, Estudios de tipología lingüística: sobre el demostrativo en el español moderno: el demostrativo en euskera, el español y otras lenguas del viejo y nuevo “El camino” de Miguel Delibes, Málaga, Universidad, mundo, Madrid, Istmo, 1997. Analecta Malacitana, 1997.

Trujillo, Ramón, Principios de semántica textual, Madrid, Martinell Gifre, Emma, e Mar Cruz Piñol, La conciencia lin- Arco/Libros, 1996. güística en Europa: testimonios de situaciones de con- Algunhas novidades editoriais 365

Vilar, Mar, La prensa en los orígenes de la enseñanza del Anónimo, La muerte del Rey Arturo, trad. e pról. de Carlos español en los Estados Unidos (1823-1833), Murcia, Alvar, Madrid, Alianza Editorial, 1996. Universidad, 1997. Antolín, Enriqueta, Mujer de aire, Madrid, Alfaguara, 1997. Walter, Henrriette, La aventura de las lenguas en Occidente, trad. de Berta e Mercedes Corral Corral, Madrid, Espasa Aramburu, Fernando, Fuegos con limón, Barcelona, Calpe, 1997. Tusquets, 1996.

Wolf, Heinz Jürgen, Las glosas emilianenses, trad. de Stefan Arjouni, Jakob, Magic Hoffmann, Barcelona, Seix Barral, Ruhstaller, Sevilla, Universidad, 1996. 1997.

Zubiaur Bilbao, José Ramón, e Iñaki Beti Sáez, Mitos, teorías Austen, Jane, Orgullo y prejuicio, trad. de José Luis López y aspectos del lenguaje (Actas de las I Jornadas de Muñoz, Madrid, Alianza Editorial, 1997. Lingüística. 1994), Bilbao, Universidad de Deusto, 1996. Ayala, Francisco, Muertes de perro, ed. de Nelson R. Orringer, Madrid, Cátedra, 1996. NARRATIVA Barbero, Alesandro, Diario de Mr. Pyle. Venturas y desventu- AA. VV., Quince líneas. Relatos hiperbreves, Barcelona, ras de un gentilhombre americano en las guerras napo- Tusquets, 1997. leónicas, trad. de Edgardo Dobry, Barcelona, Mondadori, 1996.

Abasolo, José Javier, Lejos de aquel instante, Barcelona, Alba, 1997. Bernhard, Thomas, Acontecimientos y relatos, trad. de Miguel Sáenz, Madrid, Alianza, 1997.

Alas, Leopoldo, “Clarín”, Cuentos, ed. de Angeles Ezama, est. prel. de Gonzalo Sobejano, Barcelona, Crítica, Berverova, Nina, Las damas de San Petersburgo, trad. de 1997. Selma Ancira, Barcelona, Circe, 1996.

Alegría, Ciro, Los perros hambrientos, ed. de Carlos Villanes, Bossi Fedrigotti, Isabella, De buena familia, trad. de Alfredo Madrid, Cátedra, 1996. Citraro, Madrid, Mario&Munich, 1997.

Ammaniti, Niccolò, La última Nochevieja de la Humanidad, Botton, Alain de, El placer de sufrir, trad. de Miguel Martínez trad. de Juan Vivanco, Barcelona, Mondadori, 1996. Lage, Barcelona, Ediciones B, 1996.

Angueira Viturro, Anxo, Bágoas de facer illas, Vigo, Xerais, Brizzi, Enrico, Jack Frusciante ha dejado el grupo, trad. de 1997. Carmen Artal e Joaquín Jordá, Barcelona, Anagrama, 1997.

Anónimo, Cantar de la hueste de Igor, trad. de Antonio Contreras Martín, Madrid, Gredos, 1997. Bryce Echenique, Alfredo, Reo de nocturnidad, Barcelona, Anagrama, 1997. 366 Ana María Platas Tasende

Calcedo, Gonzalo, Esperando al enemigo, Barcelona, Cruz, Bento de, O lobo guerrilleiro, trad. de Moncha Fuentes Tusquets, 1996. Arias, Vigo, Xerais, 1997.

Camino, Jaime, Moriré en Nueva York, Barcelona, Seix Cunqueiro, Alvaro, Tesouros novos e vellos, Vigo, Galaxia, Barral, 1996. 1997, 3ª ed.

Campos Reina, Juan, El bastón del diablo, Madrid, Alfaguara, Darriba, Manuel, Paf Xarope, Santiago, Sotelo Blanco, 1997. 1996.

Denevi, Marco, Ceremonias secretas, Madrid, Alianza, 1996. Canin, Ethan, El ladrón de palacio, trad. de Javier Calzada, Barcelona, Anagrama, 1996. Dickens, Charles, e Wilkie Collins, Calle sin salida, trad. de Gregorio Solera, Madrid, Rialp, 1996. Cañeque, Carlos, Quién, Barcelona, Destino, 1997.

Doyle, Arthur Conan, Cuentos de terror y misterio, trad. de Carrasco, Iván, Las muertes inevitables, Barcelona, Amando Lázaro Ros, Madrid, Alfaguara, 1996. Montesinos, 1996.

Droste-Hülshoff, Annette von, El haya de los judíos. Ledwina, Carro, Xavier, As calexas do cigurat, Vigo, Galaxia, 1996. ed. de Ana Isabel Almendral, Cátedra, 1996.

Casavella, Francisco, Un enano español se suicida en Las Durrell, Margaret, ¿Qué fue de Margo?, trad. de Ricardo Vegas, Barcelona, Anagrama, 1997. Mateos, Barcelona, Thassàlia, 1996.

Caso, Angeles, El mundo visto desde el cielo, Barcelona, Eça de Queiroz, Xosé María, El crimen del padre Amaro, trad. Planeta, 1997. de Damián Alvarez Villalaín, Barcelona, Lumen, 1997.

Castro, Antón, Vida e morte das baleas, A Coruña, Espiral Etxebarría, Lucía, Amor, curiosidad, prozac y dudas, Maior, 1997. Barcelona, Plaza & Janés, 1997.

Cervantes, Miguel de, Obra completa, 9. El celoso extreme- Fernán Gómez, Fernando, ¡Stop! Novela de amor, Madrid, ño, ed. de Florencio Sevilla Arroyo e Antonio Rey Hazas, Espasa Calpe, 1997. Madrid, Alianza Editorial/Centro de Estudios Cervantinos, 1997. Fernández de Lizardi, José Joaquín, El Periquillo Sarniento, ed. de Carmen Ruiz Barrionuevo, Madrid, Cátedra, Chacón, Dulce, Blanca vuela mañana, Barcelona, Plaza & 1996. Janés, 1997.

Fernández Pérez, Antonio, Don Gabino, Vigo, Galaxia, 1996. Chivite, Fernando Luis, La tapia amarilla, Valencia, Pre- Textos, 1996. Fernández-Ventura, Lourdes, Donde nadie nos encuentre, Barcelona, Planeta, 1997. Crespo, Pedro, La muralla roja, Barcelona, Planeta, 1996. Algunhas novidades editoriais 367

Ferrante, Elena, El amor molesto, trad. de Juana Bignozzi, Hammick, Georgina (ed.), Libro del amor y de la pérdida Barcelona, Destino, 1996. (Historias del corazón), trad. de Enrique Ibáñez, Barcelona, Lumen, 1997. Ferré, Rosario, La casa de la laguna, Barcelona, Emecé, 1997. Highsmith, Patricia, El hechizo de Elsie, trad. de Jordi Beltrán, Barcelona, Anagrama, 1997. Ferrero, Jesús, El último banquete, Barcelona, Planeta, 1997.

____ Carol, trad. de I. Núñez e J. Aguirre, Barcelona, Fielding, Henry, Tom Jones, trad. de María Casamar, Madrid, Anagrama, 1997. Cátedra, 1997.

Irving, Washington, Cuentos de la Alhambra, trad. de J.M. Fole, Anxel, Á lus do candil, Vigo, Galaxia, 1996. Santamaría e R. Merino, Madrid, Cátedra, 1996.

Fonollosa, José María, Poetas en la noche, Barcelona, Isler, Alan, El príncipe de West End Avenue, trad. de Marcelo Quaderns Crema, 1997. Cohen, Barcelona, Anagrama, 1996.

Fresán, Rodrigo, Esperanto, Barcelona, Tusquets, 1997. James, Henry, Retrato de una dama, trad. de María Luisa Balseiro, Barcelona, Emecé, 1997. Frías Conde, Xavier, As esperanzas de Abu el-Hol, A Coruña, Espiral Maior, 1997. Landolfi, Tommaso, Las solteronas, trad. de Esther Benítez, Barcelona, Emecé, 1997. García Pavón, Francisco, Obras completas, 4 vols., Diputación de Ciudad Real/ Ediciones Soubriet, 1996. Lessing, Doris, Historias de Londres, trad. de María Faidella, Barcelona, Destino, 1996. Garriga Vela, José A., Muntaner, 38, Madrid, Debate, 1996. Limacher, Roland, Chatarra, trad. de Mª Xesús Lama, Gary, Romain, La promesa del alba, trad. de N. Sobregués, Santiago, Sotelo Blanco, 1997. Barcelona, Mondadori, 1997. Llop, José Carlos, La cámara de ámbar, Madrid, Goytisolo, Luis, Placer licuante, Madrid, Alfaguara, 1997. Anaya&Muchnik, 1996.

Grimal, Pierre, La figura del cruel emperador. El proceso a Lobo Antunes, Antonio, La muerte de Carlos Gardel, trad. de Nerón, trad. de Ana Poliak, Barcelona, Península, 1996. Mario Merlino, Madrid, Siruela, 1997.

Guerra Garrido, Raúl, Tantos inocentes, Madrid, Espasa López Ferreiro, Antonio, O castelo de Pambre, Vigo, A Nosa Calpe, 1996. Terra, 1996.

Gurnah, Abdulrazak, Paraíso, trad. de Sofía Carlota Noguera, Lorenzo Tomé, Xavier, O paxaro que canta un nome, Vigo, Barcelona, Muchnik, 1997. Galaxia, 1996. 368 Ana María Platas Tasende

Lourenzo González, Manuel, Noites de papel, Vigo, Xerais, Orsenna, Erick, La historia del mundo en nueve guitarras, 1997. trad. de Elisa Lucena, Madrid, Siruela, 1997.

Lugones, Leopoldo, Las fuerzas extrañas, ed. de Arturo Pardo Bazán, Emilia, Pascual López. Autobiografía de un García Ramos, Madrid, Cátedra, 1996. estudiante de medicina, ed., intr. e n. de José Manuel González Herrán e Cristina Patiño Eirín, Ara Solis/Consorcio de Santiago, 1996. Makine, Andrei, El testamento francés, Barcelona, Tusquets, 1996. —— Cuentos de navidad y Reyes, Madrid, Clan, 1996.

Martín, Andreu, e Jaume Ribera, Flanagan Blues Band, trad. Paso, Fernando del, Linda 67: historia de un crimen, de Mª Dolores Martínez Torres, Vigo, Xerais, 1997. Barcelona, Plaza & Janés, 1996.

Martínez Sarrión, Antonio, Una juventud. Memorias II, Pedraza, Pilar, Paisaje con reptiles, Madrid, Valdemar, 1996. Madrid, Alfaguara, 1997.

Perec, Georges, El secuestro, trads. vv., Barcelona, Mateo Díez, Luis, La mirada del alma, Madrid, Alfaguara, Anagrama, 1997. 1996.

Pernas, Ramón, Si tú me dices ven, Madrid, Espasa Calpe, Melville, Herman, El feliz fracaso y otros relatos, trad. de 1996. Albert Solé, Barceloan, Altera, 1996. Quiñones, Fernando, Con el viento Sur, Madrid, Alianza Miller, Arthur, Una chica cualquiera, versión de Maribel de Editorial, 1997. Juan, Barcelona, Tusquets, 1997. Rendell, Ruth, Larga es la noche, trad. de Margarita Molina Foix, Vicente, La mujer sin cabeza, Barcelona, Plaza Cavándoli, Barcelona, Plaza & Janés, 1997. & Janés, 1997. _____ Linajes de sangre, trad. de Ana Herrera, Barcelona, Molina, Josefina, Cuestión de azar, Barcelona, Planeta, 1996. Grijalbo, 1996.

Rey Rosa, Rodrigo, El cojo bueno, Madrid, Alfaguara, 1997. Monmany, Mercedes (ed.), Una infancia de escritor, Zaragoza, Xordica, 1997. Rilke, Rainer Maria, A lo largo de la vida, trad. de Anton Dietrich, Barcelona, Alba, 1997. Muñoz Molina, Antonio, Plenilunio, Madrid, Alfaguara, 1997.

Sánchez-Ostiz, Miguel, La caja china, Barcelona, Anagrama, Naipaul, Vidiadhar Surajprasad, El enigma da la llegada, trad. 1996. de Flora Casas, Madrid, Debate, 1997.

Santos Cabanas, Xosé Luís, De noxos e de brétema: contos, Orejudo Utrilla, Antonio, Fabulosas narraciones por histo- A Coruña, Edicións Noroeste, 1996. rias, Madrid, Lengua de Trapo, 1996. Algunhas novidades editoriais 369

Sastre, Alfonso, Historias de California, Hondarribia, Vázquez, Pura, Os Aldán foron a América, Ourense, Guipúzcoa, Hiru, 1996. Deputación, 1996.

Silva, Lorenzo, La flaqueza del bolchevique, Barcelona, Vidal-Folch, Ignacio, Amigos que no he vuelto a ver, Destino, 1997. Barcelona, Anagrama, 1997.

Sorela, Pedro, Viajes de Niebla, Madrid, Alfaguara, 1997. Vila-Matas, Enrique, Extraña forma de vida, Barcelona, Anagrama, 1997.

Steinbeck, John, República busca Rey, trad. de Inés Fernández Arias, Madrid, Acento, 1997. Villena, Luis Antonio de, El charlatán crepuscular, Barcelona, Planeta, 1997.

Tamaro, Susana, Anima Mundi, trad. de A. Pentimalli, Barcelona, Seix Barral, 1997. Walkari, Mika, S.P.Q.R., trad. de B. A. Lankinen, Barcelona, Edhasa, 1997.

Tlili, Mustapha, La montaña del león, trad. de F. Meler, Barcelona, Muchnick, 1996. Zarraluki, Pedro, Hotel Astoria, Barcelona, Anagrama, 1997.

Tolstói, Lev, Hadjí Murat, ed. de Víctor Andresco, trad. de Irene e Laura Andresco, Madrid, Cátedra, 1997. POESÍA

Angueira, Anxo, O valo de Manselle, Vigo, Xerais, 1996. Torres, Maruja, Un calor tan cercano, Madrid, Alfaguara, 1997. Arauxo Iglesias, Emilio, Cinsa do vento. Libro da Ribeira Sacra, Santiago, Noitarenga, 1996. Trapiello, Andrés, Los caballeros del punto fijo, Valencia, Pre-Textos, 1996. Arias Castaño, Xela, Darío a diario, Vigo, Xerais, 1996.

Tyler, Anne, ¿Qué fue de Delia Grinstead?, trad. de Carlos Milla Soler, Barcelona, Plaza & Janés, 1997. Bernat, Miguel Angel, En la tierra, Madrid, Ardora, 1997.

Valdés, Zoe, Sangre azul, Barcelona, Emecé, 1996. Bousoño, Carlos, El martillo en el yunque, Santander, Argoma, 1997.

___ La ira. Cólera de los ángeles, Barcelona, Lumen, 1996. Cabada Giadás, Cristina, Sombra acesa, A Coruña, Espiral Maior, 1996. Vallejo, César, Narrativa completa, ed. de A. Merino, Madrid, Akal, 1997. Cabanillas Enríquez, Ramón, Da terra asoballada, Vigo, A Nosa Terra, 1996. Vargas Llosa, Mario, Los cuadernos de don Rigoberto, Madrid, Alfaguara, 1997. Cacheiro Varela, Maximino, O tremor do amor, Vigo, Suaver, 1997. 370 Ana María Platas Tasende

Campoamor, Ramón de, Antología poética, ed. de Víctor Gómez Alfaro, Xosé Carlos, Alba plena do alén, A Coruña, Montolí, Madrid, Cátedra, 1996. Espiral Maior, 1997.

Casado, Miguel, La mujer automática, Madrid, Cátedra, González Ananín, Eduardo, Rol de Cantárida, Sada, A 1997. Coruña, Ediciós do Castro, 1997

Chartier, Alain, La bella dama despiadada, trad. e introd. de González, Angel, Luz, o fuego, o vida, sel. de Angel González, Carlos Alvar, Madrid, Gredos, 1996. ed. de Víctor García de la Concha, Salamanca, Universidad / Madrid, Patrimonio Nacional, 1996.

Colinas, Antonio, Libro de la mansedumbre, Barcelona, Tusquets, 1997. Goytisolo, José Agustín, Veintiún poetas catalanes para el siglo XX, bilingüe, Barcelona, Lumen, 1996,

Cribeiro, Xosé Alexandre, A señardade no puño, A Coruña, Espiral Maior, 1996. Keats, John, Odas y sonetos, trad., intr. e notas de Alejandro Valero, Madrid, Hiperión, 1996.

Cuadrado, Perfecto E. (ed.), You are wellcome to Elsinor ____ Poesía para estudiantes, sel. de María Dolores (Poesía surrealista portuguesa), Santiago, Laiovento, Fernández, Madrid, Libertarias/Prodhufi, 1996. 1996.

Guisado, Alfredo, Tempo de Orpheu II, Santiago, Laiovento, Darío, Rubén, Poesía erótica, ed., intr. e n. de A. Acereda, 1996. Madrid, Hiperión, 1997.

Harrison, Tony, V., trad. e pról. de Jesús López Pacheco, Dobao, X. Antón L., O tempo entre murallas, Vigo, Xerais, Madrid, Cátedra, 1997. 1997.

Horacio, Sátiras. Epístolas. Arte Poética, ed. biblingüe de Donne, John, Canciones y sonetos, ed. bilingüe de Horacio Silvestre, Madrid, Cátedra, 1996. Purificación Ribes, Madrid, Cátedra, 1996. Ibn Quzmân, Cancionero andalusí, trad. e intr. de Federico Fernández Teixeiro, Manuel María, Sonetos á casa de Hortas, Corriente, Madrid, Hiperión, 1996. A Coruña, Espiral Maior, 1997. Jiménez Lozano, José, El tiempo de Eurídice, Valladolid, Fonollosa, José María, Ciudad del hombre: Barcelona, Centro Jorge Guillén, 1996. Barcelona, DVD, 1996. Lorenzo Baleirón, Eusebio, Gramática do silencio, A Coruña, Fonte Crespo, Ramiro, Escolma poética, Granada, Espiral Maior, 1996. Diputación, 1996. Martínez Mesanza, Julio, Las trincheras, Sevilla, Renacimiento, 1996. García Martín, José Luis (ed.), Treinta años de poesía espa- ñola (1965-1995), Sevilla/Granada, Renacimiento/La Veleta, 1996. Miranda, Xosé, Carozo azul, A Coruña, Deputación, 1997. Algunhas novidades editoriais 371

Neira Piñeiro, Rosario, No somos ángeles, Madrid, Rialp, Segovia, Tomás, El aire habitado, Valencia, Pre-Textos, 1996. 1997. Seifert, Jaroslav, Praga en el sueño, trad. de Clara Janés, Nerium, Alexandre, De mar e vento (Escolma poética), A Barcelona, Icaria, 1996. Coruña, Espiral Maior, 1997. Serrano, Ramón, Donde el río de la noche lleva. Poesía 1961- Neruda, Pablo, Cuadernos de Temuco, ed. e pról. de Víctor 1996, Barcelona, SEUBA, 1996. Farías, Barcelona, Seix Barral, 1997. Simón, César, Templo sin dioses, Madrid, Visor, 1997. Ortiz, Fernando, Moneditas, Valencia, Pre-Textos, 1996. Sousa, Alberto de, Julián Hernández e Manuel Romón, Nadir. Panero, Juan Luis, Poesía completa (1968-1996), Barcelona, Bonus Track, Santiago, Grupo Tinta, 1996. Tusquets, 1996. Stevens, Wallace, Notas para una ficción suprema, ed. e trad. Paz, Octavio, Obras completas. Obra poética I. 1935-1970, de Javier Marías, Valencia, Pre-Textos, 1996. Barcelona, Círculo de Lectores, 1996. Téllez, Rafael Adolfo, Los adioses, Sevilla, Renacimiento, Rimbaud, Arthur, Poesías completas, ed. bil. de Javier del 1996. Prado, Madrid, Cátedra, 1996. Valente, José Angel, Nadie, Fundación César Manrique, Rivas, Manuel, O pobo da noite, Vigo, Xerais, 1996. 1996.

Romeo Barreiro, Anxos, A estatua, A Coruña, Espiral Maior, Vázquez Montalbán, Manuel, Memoria y deseo. Poesía 1996. (1967-1990), intr. de J. M. Castellet, Barcelona, Grijalbo-Mondadori, 1996. Rosales, Luis, Obras completas, I y II, Madrid, Trotta, 1996. Vázquez Naval, Edelmiro, O rito do regreso, Xunta de Galicia, 1996. Salinas, Pedro, El contemplado. Todo más claro y otros poemas, ed. de Francisco Javier Díez de Revenga, Madrid, Castalia, 1996. TEATRO Sánchez Rosillo, Eloy, La vida, Barcelona, Tusquets, 1996. AA. VV., Teatro. Promoción 92-96, Madrid, Real Escuela Superior de Arte Dramático, 1996. Santiago, Carlos, Metalurxia, Santiago, Edicións Positivas, 1996. Alonso de Santos, José Luis, Hora de visita, Madrid, SGAE, 1996. Sanz, María, Tanto vales, Asociación de Escritores y Artistas Españoles, 1996. —— La sombra del Tenorio, Madrid, SGAE, 1996. 372 Ana María Platas Tasende

Aragon, Louis, O tesouro dos xesuítas, trad. de Xesús pról. de J. Francisco Peña, Madrid, Ministerio de González Gómez, Oleiros, A Coruña, Elsinor, 1996. Cultura, 1997.

Brecht, Bertolt, Teatro completo, 10. Schweyk en la Segunda Sastre, Alfonso, ¡Han matado a Prokopius!, Hondarribia, Guerra Mundial. El círculo de tiza caucasiano, trad. de Guipúzcoa, Hiru, 1996. Miguel Sáenz, Madrid, Alianza Editorial, 1997. Vega, Lope de, El perro del hortelano, ed. de Mauro Armiño, Caballero, Ernesto, Nostalgia del agua. Quinteto de Calcuta, Madrid, Cátedra, 1996. Madrid, Visor, 1996.

Calderón de la Barca, Pedro, El gran teatro del mundo, ed. e VARIOS est. prel. de John J. Allen e Domingo Ynduráin, Barcelona, Crítica, 1996. AA. VV., Comentario de textos literarios, ed. de Manuel Crespillo, compil. de José Lara Garrido, Analecta Malacitana, Anejo IX, Málaga, Universidad, 1997. Cruz, Ramón de la, Sainetes, ed. de J. M. Sala Valldaura, est. prel. de Mireille Coulon, Barcelona, Crítica, 1996. AA. VV., Comentario lingüístico de textos, ed. de Manuel Crespillo, compil. de Pilar Carrasco, Málaga, Uni- García Lorca, Federico, Cuatro Piezas Breves. El primitivo versidad, Analecta Malacitana, Anejo VIII, 1997. auto sentimental. Del amor. Sombras. Jehová, ed. de Andrés Soria Olmedo, Granada, Comares, 1996. Alarcos Llorach, Emilio, La poesía de Angel González, Oviedo, Nobel, 1996. Giraudoux, Jean, La guerra de Troya no tendrá lugar. La loca de Chaillot, ed. e trad. de Francisco Torres Monreal e Guy Teissier, Madrid, Cátedra, 1996. Alonso Girgado, Luís, e Armando Requeixo, Anxel Fole e “Á lús do candil”, Vigo, Nigra, 1997.

Goethe, Johann Wolfgang, Fausto, trad. de Luís Tobío Campos, Santiago, Laiovento, 1997. Alonso Montero, Xesús, Ensaios breves de literatura e políti- ca, Vigo, Nigra, 1996.

Marquina, Eduardo, En Flandes se ha puesto el sol, ed. e intr. Arizmendi, Milagros, Mercedes López Suárez e Ana Suárez de Beatriz Hernanz, Madrid, Castalia/Comunidad de Miramón, Análisis de obras literarias. El autor y su con- Madrid, 1997. texto, Madrid, Síntesis, 1996.

Martínez Ballesteros, Antonio, Vivir como perros. El marido Axeitos, Xosé Luís (coord.), Actas do Congreso Rafael breve, Madrid, Fundamentos, 1997. Dieste, Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, 1996.

Miras, Domingo, El doctor Torralba, Madrid, Visor, Biblioteca Ayala, Francisco, De mis pasos en la tierra, Madrid, Aguilar, Antonio Machado de Teatro, 1996. Crisol, 1996.

Nieva, Francisco, Centón de Teatro. Comedias cortas y ____ En qué mundo vivimos, Madrid, El País/Aguilar, 1996. monólogos para uso y ejercicio de jóvenes actores, Algunhas novidades editoriais 373

Azaustre, Antonio, e Juan Casas, Manual de retórica españo- Casares, Carlos (coord.), Actas do Congreso Vicente Risco, la, Barcelona, Ariel, 1997. Xunta de Galicia, Consellería de Cultura, 1996.

Aznar Soler, Manuel (ed.), Veinte años de teatro y democra- Corral Díaz, Esther, As mulleres nas cantigas medievais, cia en España (1975-1995), Barcelona, CITEC, 1996. Sada, A Coruña, Ediciós do Castro, 1997.

Bello Vázquez, Félix, El comentario de textos literarios. De Miguel Martínez, Emilio, “La Celestina” de Rojas, Madrid, Análisis estilísticos, Barcelona, Paidós, 1997. Gredos, 1997.

Berberova, Nina, Alexandr Blok, trad. de Ana María Moix, Dupláa, Christina, La voz testimonial en Montserrat Roig, Barcelona, Circe, 1997. Barcelona, Icaria, 1996.

Bernal, Francisca, e César Oliva, El teatro público en España Filgueira Valverde, Xosé, IX Adral, Sada A Coruña, Ediciós do (1939-1978), Madrid, García Verdugo, 1996. Castro, 1996.

Bervel, José, e outros, En torno al teatro del Siglo de Oro. ____ Arredor do libro. Artigos de bibliofilia, sel. e introd. de Actas. Jornadas XII-XIII, Instituto de Estudios José Daniel Buján López, Xunta de Galicia, Consellería Almerienses/Diputación de Almería, 1996. de Cultura, 1996.

Blanco Valdés, Carmen F., El amor en el Dolce Stil Novo, Fole, Ánxel, Cartafolio galego, introd. e comp. de Claudio Santiago, Universidade, 1996. Rodríguez Fer, Vigo, A Nosa Terra, 1996.

Bonnefoy, Ives (dir.), Diccionario de las mitologías, vol. I, Forcadela, Manuel, “Á lus do candil”. Guía de lectura, Vigo, Desde la Prehistoria hasta la civilización egipcia, vol. II, Edicións do Cumio, 1997. Grecia, Barcelona, Destino, 1996.

Freixeiro Mato, Xosé Ramón, Sebastián Martínez-Risco, Boves Naves, M. Carmen, e outros, Teoría del teatro, introd. ensaísta e poeta (obra inédita e esquecida), Vigo, A e comp. M. Carmen Boves Naves, Madrid, Arco/Libros, Nosa Terra, 1996. 1997.

García de la Concha, Víctor (dir.), e Guillermo Carnero Camba, Julio, Sus páginas mejores, ed. e intr. de Jesús (coord.), Historia de la literatura española. Siglo XIX (I), Moreno Sanz, Madrid, Espasa Calpe, 1996. Madrid, Espasa Calpe, 1996.

Campmany, Jaime, Doy mi palabra, Madrid, Espasa Calpe, 1997. García Montero, Luis, Aguas territoriales, Valencia, Pre- Textos, 1996.

Camus, Albert, Obras completas. El exilio y el reino. Discurso de Suecia. Carnets, 3. El primer hombre, trads. vv., Garrido Gallardo, Miguel Angel, Crítica literaria. La doctrina Madrid, Alianza Editorial, 1996. de Lucien Goldmann, Madrid, Rialp, 1996.

Casares, Bioy, De jardines ajenos. Libro abierto, Barcelona, Gómez de la Serna, Ramón, Obras completas, IV. Ramonismo Tusquets, 1997. II. Greguerías. Muestrario (1917-1919), ed. dirixida por 374 Ana María Platas Tasende

Ioana Zlotescu, prólogo de José Enrique Serrano, Nicolás Antonio, Bibliotheca Hispana Vetus, Prohemio de Barcelona, Círculo de Lectores/Galaxia Gutenberg, Víctor Infantes, Madrid, Visor, 1996. 1997. ____ Bibliotheca Hispana Nova, Madrid, Visor, 1996. Gómez García, Manuel, El teatro de autor en España (1901- 2000), Valencia, Asociación de Autores de Teatro, 1996. Ortiz, Lourdes, El sueño de la pasión, Barcelona, Planeta, 1997. Gordimer, Nadine, Escribir y ser, trad. de Michael Tregebov, Barcelona, Península, 1997. Pérez Bowie, La novela teatral, Madrid, CSIC, 1996.

Huarte Mortón, Fernando, La poesía de Camilo José Cela. Piñero Ramírez, Pedro M. (ed.), La aventura de ultratumba de Recuento Bibliográfico (1935-1996), Fundación Camilo los héroes, Sevilla, Universidad, 1996. José Cela, Iria Flavia, A Coruña, 1996.

Prieto de Paula, Angel L., Musa del 68. Claves de una gene- Kunz, Marco, El final de la novela: teoría técnica y análisis del ración poética, Madrid, Hiperión. cierre en la literatura moderna en lengua española, Madrid, Gredos, 1997. Queipo, Xavier, Mundiños, Vigo, Xerais, 1996. Lamas Carvajal, Valentín, Obra literaria e xornalística. Antoloxía, Vigo, A Nosa Terra, 1996. Rallo Gruss, Asunción, La escritura dialéctica. Estudios sobre el diálogo renacentista, Málaga, Universidad, 1996. Lapesa Melgar, Rafael, De Berceo a Jorge Guillén: estudios literarios, Madrid, Gredos, 1997. Rodríguez Fer, Claudio, Anxel Fole. Vida e obra, Vigo, Xerais, 1997. Lara Garrido, José, Del Siglo de Oro (métodos y relecciones), Madrid, Universidad Europea, 1997. Rodríguez Fontenla, Mª de los Angeles, Poética da novela de autoformación. O Bildungsroman galego no contexto López, Siro, Castelao humorista, Santiago de Compostela, narrativo hispánico, Santiago de Compostela, Xunta de Xunta de Galicia, Consellería de Educación e Galicia, Centro Ramón Piñeiro, 1996. Ordenación Universitaria, Centro Ramón Piñeiro, 1996.

Romero Ferrer, Alberto, Los hermanos Machado y el teatro. Madame de Sevigné, Cartas a la hija, ed. de Laura Freixas, (1926-1932), Sevilla, Diputación, 1996. Barcelona, Muchnik, 1997.

Said, Edward W., Cultura e imperialismo, trad. de Nora Mamet, David, La ciudad de las patrañas, trad. de Juan Catelli, Barcelona, Anagrama, 1996. Manuel Ibeas, Madrid, Debate, 1997.

Saldívar, Dasso, García Márquez. El viaje a la semilla, Martinell Gifre, Emma, El mundo de los objetos en la obra de Madrid, Alfaguara, 1997. Carmen Martín Gaite, Cáceres, Universidad de Extremadura, 1996. Algunhas novidades editoriais 375

Santoja, Gonzalo, Al otro lado del mar, Barcelona, Galaxia Trapiello, Andrés, Los caballeros del punto fijo, Valencia, Gutenberg/Círculo de Lectores, 1997. Pre-Textos, 1996.

Santolaria Solano, Cristina, Fermín Cabal, entre el realismo y Valente, José Angel, Notas de un simulador, Ediciones La la vanguardia, Alcalá de Henares, Universidad, 1996. Palma, 1997.

Serra, Cristóbal, Ars quimerica (Obra Completa, 1957-1996), Vallín, Gema, Las cantigas de Pay Soarez de Taveirós. Palma de Mallorca, Bitzoc, 1996. Estudio histórico y edición, Alcalá de Henares, Universidad, 1996. Silver, Philip W., Ruina y restitución: reinterpretación del Romanticismo en España, trad. de José Luis Gil Aristu, Vargas Llosa, Mario, La utopía arcaica. José María Arguedas Madrid, Cátedra, 1996. y las ficciones del indigenismo, México, Fondo de Cultura Económica, 1996. Sullá, Enric (ed.), Teoría de la novela. Antología de textos del siglo XX, Barcelona, Crítica, 1996. Vázquez, Dora, A malpocadiña. Memorias, Ourense, Deputación, 1996. Torga, Miguel, Diario II. Ultimas páginas (1987-1993), trad. e n. de Eloísa Alvarez, Madrid, Alfaguara, 1997. Zavala, Iris M., Escuchar a Bajtín, Barcelona, Montesinos, 1996.

Noticias

379

II CONGRESO DE EDUCACIÓN INFANTIL FAMILIAR Programa Preescolar na casa

Preescolar na casa é unha acción máis de 20.000 familias (datos extraí- educativa realizada polas familias e os dos dos estudios de audiencias da nenos menores de seis anos, na súa empresa de audiometría SOFRES AM propia casa, por medio de experiencias, para a TVG). actividades diarias e o aproveitamento do contorno dun xeito consciente e Como programa de Formación de reflexivo. Pais en Educación Infantil, pretende combate-las raíces da discriminación, Preescolar na casa nace en 1977 da marxinación, da precoz selectivida- como resposta a unhas necesidades de cultural, da dependencia, das desi- moi concretas do noso país: a carencia gualdades e da inxustiza que veñen de Educación Preescolar detectada no determinadas pola ignorancia e polas medio rural galego; sen embargo, a limitacións culturais. propia práctica educativa fai descubri- -la necesidade de formación dos pais, Para celebra-lo vinte aniversario máis alá do que, naqueles momentos, do programa, Preescolar na Casa orga- significaba a educación preescolar. nizará en setembro (10, 11 e 12) deste ano o II Congreso de Educación Nas reunións quincenais de pais Infantil Familiar, no que se pretende e nenos cun mestre ou orientador, que reunir a especialistas e profesionais do constitúen a cerna do traballo de mundo da educación para reflexionar Preescolar na Casa, participan na sobre a importancia dos primeiros actualidade as familias de 3.130 nenos anos e a participación da familia en e nenas entre cero e seis anos das catro todo o proceso de desenvolvemento da provincias, repartidos en 682 grupos. persoa; e dar a coñecer experiencias de Os programas de radio e televisión de traballo no ámbito da educación infan- Preescolar na Casa son seguidos por til familiar.

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 380

II CONGRESO DE EDUCACIÓN INFANTIL FAMI- - Reflexionar sobre o papel da LIAR 1977-1997 familia na educación infantil.

Preescolar na Casa 1997 - 2017 - Coñecer e intercambiar experiencias sobre Educación Infantil PnC acaba de cumprir 20 anos, Familiar. mantendo os seus principios iniciais: - Sacar á luz os outros protago- – A cultura e o saber son un ben nistas: avós, novas tecnoloxías. cada vez máis necesario. - Mirar cara ó futuro: os apoios á – O desenvolvemento da persoa familia e á infancia. depende da educación nos primeiros anos de vida. PREPROGRAMA

– A familia é imprescindible no Día 10: proceso de facerse persoa. 9h-10h: Entrega de documenta- ción. Por estas razóns e porque a expe- 10,15h: Saúdo e apertura. riencia demostra a capacidade educati- 10,30h: Conferencia: Educación, va da familia decidímonos a realizar persoa e sociedade. Respostas e inte- un Congreso no que compartamos rrogantes. pensamento e experiencias sobre edu- Relator: Andrés Aganzo Toribio. cación infantil familiar. Sociólogo. Técnico de Cáritas Española. 11,15h: Debate. OBXECTIVOS 11,30h: Descanso. 12 h: Conferencia: Os nenos non Contribuír ó desenvolvemento agardan: Unha ollada á infancia hoxe. dunha cultura de educación infantil 12,45h: Debate. familiar. 13,15h: Conferencia: O neno medra na familia, a familia medra co Máis concretamente, o noso con- neno. greso quere: Relator: Jesús Palacios. Catedrá- tico de Psicoloxía Evolutiva da Univer- - Debater sobre o papel da educa- sidade de Sevilla. ción no futuro da sociedade e da persoa. 14h: Debate. 16,30h: Experiencias organizadas - Profundar na importancia dos de atención á familia e á infancia. primeiros anos. 17,30h: Descanso 381

18h: Continuación de experien- 18,30h: Posta en común. cias. 19h: Conferencia: Aprendendo 19h: Conferencia: Educación In- xuntos: Formarse para intervir coas fantil: Unha aposta pola calidade. familias. Relator: Miguel A. Zabalza Beraza. Relator: Lois Ferradás Blanco. Catedrático de Didáctica e Director do Profesor de Didáctica da Universidade ICE da Universidade de Santiago de de Santiago de Compostela. Compostela. 21,30h: Cea de confraternidade. 20h: Debate. Día 12: Día 11: 9,30 h: Mesa redonda: PnC: 20 9,30h: Panel de expertos: Aten- anos de Educación Infantil Familiar. ción Temperá. 11h: Debate. J. Martín Holgado. Psicólogo. 11,30h: Descanso. Universidade de Comillas. Elvira Po- 12h: Conclusións finais do Con- rres. Psicóloga. J. Cairo Antelo. Xefe da greso. Área de Rehabilitación do Hospital 13h: Clausura. Materno-Infantil Teresa Herrera da Coruña. Tarde: Visita turística á cidade de 11h: Debate. Lugo. 11,30h: Descanso. 12h: Experiencias organizadas de DURACIÓN atención á familia e á infancia (conti- nuación). 22 horas (expedirase Título Acre- 13,30h: Debate. ditativo). 16,30h: Salas simultáneas: - Sala A: Necesidades do neno. MATRÍCULA J. Martín Holgado. Psicólogo. Universidade de Comillas. - Prazas Limitadas. - Sala B: Recordade os seus deberes, respectade os seus dereitos. - Prazo máximo de inscrición: - Sala C: Necesidades da familia. 30 de maio Jesús Garrido. Director do Centro - Inscrición: 10.000 pts. de Reciclaxe Permanente do Educador (Estudiantes e profesionais no de Santiago de Compostela. paro: 5.000 pts. Deben xuntar docu- - Sala D: Os nenos e os avós. mentos que acrediten esta condición.) Mª Carmen Burgo. Orientadora de PnC. - Para asistir á cea ingresarase - Sala E: Mass-media e familia. xunto co prezo de inscrición a cantida- 18h: Descanso. de de 2.500 pts. 382

LUGAR DE CELEBRACIÓN INFORMACIÓN:

Auditorio da Facultade de Vete- Se queres máis información sobre rinaria (Campus Universitario. Lugo). o Congreso ou sobre Preescolar na Casa podes escribir ó seguinte enderezo:

PREESCOLAR NA CASA FORMA DE INSCRICIÓN Praza de Ferrol, 3-1º esq. 27001 Remiti-lo boletín que se xunta Lugo por correo ou fax á secretaría do Tfno.: (982) 24 20 35 Congreso. Fax: (982) 24 21 99 383

XX JORNADAS DE TEATRO CLÁSICO La comedia de enredo

Director: Felipe B. Pedraza PARTICIPANTES Jiménez. Han anunciado su participación: Secretario: Rafael González Cañal. Alonso Zamora Vicente (RAE) Palacio de Valdeparaíso (Alma- José Luis Alonso de Santos gro), 8,9 y 10 de julio de 1997. (RESAD. Madrid) Jean Canavaggio (Casa de Veláz- quez) CONTENIDO Christophe Couderc (Casa de Ve- lázquez) Las variedades cómicas de la Margarita Galván (Bilingual comedia española. La conformación de Foundation of the Arts. Los Ángeles) la comedia de enredo. Su evolución. Luciano García Lorenzo (Festival Las grandes figuras del enredo escéni- de Almagro) co. Las obras maestras del género. Las Luis Iglesias Feijoo (Univ. de técnicas de representación y peculiari- Santiago) dades interpretativas. María Teresa Julio (Univ. de Vic) Macarena Miletich (RESAD. Madrid) DESTINATARIOS Y CONVOCADOS César Oliva (Univ. de Murcia) Andrés Peláez (Museo Nacional - Estudiantes de letras, arte dra- del Teatro) mático y bellas artes. Rafael Pérez Sierra (CNTC) - Profesionales del teatro. Germán Vega (Univ. de Valla- - Profesores de los distintos nive- dolid) les. Miguel Zugasti (Univ. de Na- - Licenciados y doctores. varra)

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 384

NORMAS PARA LA PRESENTACIÓN DE COMUNI- trabajo. Para garantizar la seriedad se CACIONES procederá a un riguroso control de asistencia. - Deberán ser inéditas y el texto escrito no superará los 18 folios de 30 líneas de 65 espacios o su equivalente. CRÉDITOS

- La aceptación de comunicacio- Se pedirá a la comisión de Docto- nes está condicionada a la constata- rado de la Universidad de Castilla-La ción de su rigor científico. Mancha que el certificado correspon- diente a las XX Jornadas de teatro clá- - Las comunicaciones deberán sico de Almagro sea convalidado por obrar en poder de la comisión antes del dos créditos de los cursos de doctora- 15 de mayo de 1997, acompañadas de do. De la Comisión de Convalidación un resumen que no excederá de las 15 de la Facultad de Letras se solicitará líneas de 65 espacios o su equivalente. igualmente el reconocimiento de dos créditos de libre configuración. - De entre las comunicaciones presentadas la comisión seleccionará hasta un máximo de ocho. INFORMACIÓN EN INSCRIPCIONES

- Los comunicantes deberán for- INSTITUTO ALMAGRO DE malizar la matrícula para la asistencia TEATRO CLÁSICO a las Jornadas. Facultad de Letras Paseo de la Universidad, 4 - Para la exposición se dispondrá 13071 CIUDAD REAL aproximadamente de 30 minutos, a los que seguirá un debate. Tfno.: 926/29 53 00 Fax.: 926/29 53 12 - En las Actas de las Jornadas se Correo electrónico: publicarán las comunicaciones selec- [email protected] cionadas y efectivamente presentadas. CERTIFICADO DE ASISTENCIA PLAZO GENERAL DE MATRÍCULA

La Universidad de Castilla-La Hasta el 30 de junio. Mancha entregará un certificado a los matriculados que participen como Las plazas son limitadas: para la mínimo en el 85% de las sesiones de matrícula se atenderá rigurosamente 385

al orden de presentación de solicitudes miento a los grupos universitarios que y al pago de la matrícula. investigan sobre el teatro clásico en su vertiente literaria o en la práctica escé- nica. Los interesados en ellas deberán BECAS Y AYUDAS presentar una solicitud razonada acompañada del currículo del grupo de Los profesores de enseñanza bási- investigación. ca y secundaria pueden solicitar las ayudas individuales convocadas por el Ministerio de Educación y Cultura y PLAZO DE PRESENTACIÓN DE SOLICITUD DE por las comunidades autónomas con BECA competencias en materia de educa- ción. Hasta el 15 de mayo de 1997 a las 12 del mediodía. El Instituto Almagro de Teatro Clásico concederá 30 becas de aloja-

BOLETÍN DE INSCRIPCIÓN

Apellidos ...... Nombre...... Dirección...... Teléfono ...... Ciudad ...... Provincia...... C.P......

Desea inscribirse en las XX Jornadas de Teatro Clásico: La comedia de enredo Adjunta resguardo de haber ingresado el importe de la matrícula en: Caja Castilla-La Mancha, Agencia Principal de Ciudad Real (C/. Ciruela, 9), cta. cte. nº 2105 0200 85 01400 31747.

Matrícula: 9.000 ptas. (*) Estudiantes, profesores y personal de la U.C.L.M.: 6.000 ptas. (*)

Plazo general de matrícula: hasta el 30 de junio.

(*) La matrícula incluye: materiales y publicaciones de las Jornadas, asistencia a dos representaciones teatrales y certificado.

387

VII SIMPOSIO DE PROFESORES DE ESPAÑOL

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 388 389

Normas para os Autores

393

NORMAS PARA OS AUTORES

Comité de Redacción

As persoas interesadas en remitir es- Aplicacións soportadas. tudios, prácticas, reseñas de libros ou noticias para a súa publicación na Revista Ficheiros de texto. Galega do Ensino (RGE) deberán aterse ás seguintes indicacións: Sempre que sexa posible, o ficheiro deberá estar almacenado en formato Word 1ª) As colaboracións serán inéditas e para Windows versión 6.0 (Microsoft). versarán sobre temas de investigación, edu- cación ou ensino que revistan especial inte- Word para Windows soporta fichei- rese para calquera dos tres niveis –pri- ros de: mario, secundario, universitario– integrados no contido multidisciplinar da RGE. O WordPerfect ata a versión 5.x para nome e os apelidos do autor, seguidos do do MS.DOS e Windows, centro ou institución no que traballe, figu- Microsoft Publisher 2.0 rarán debaixo do título. As reseñas darán noticia de libros de actualidade e nelas o E ficheiros MS-DOS e ASCII. nome e apelidos do reseñante poranse ó Wordperfect 5.1 para MS-DOS. final. Cando se trate dunha primeira cola- QuarkXPress 3.3 para Power Macin- boración, indicaranse en folio á parte tosh nome, centro, enderezo e teléfono. Postscript con formato MAC ou PC.

2ª) Os autores presentarán os traba- Follas de cálculo: llos en disquete, acompañados de copia im- O xestor de follas de cálculo utilizado presa en letra Courier (tamaño 12, paso non é Excel 5.0 para Windows (Microsoft) compensado), con interliñado de 1,5 e 38 Soporta conversión desde formato. liñas por páxina (DIN A4). Lotus 1-2-3, QuattroPro/DOS, Microsoft Works,

Revista Galega do Ensino - nº 16 - Maio 1997 394

dBASE, que serán avaliados por especialistas nas versións anteriores de Excel. materias das que se trate.

Bases de datos: 8ª) Os colaboradores da RGE recibi- O xestor de base de datos é Fox Pro rán unha ficha, que cubrirán cos seus datos 2.5 para Windows. Os ficheiros con forma- e o seu perfil académico e profesional. to dBASE son recoñecidos pola aplicación. 9ª) A cada autor dun traballo publica- 3ª) Os orixinais deberán estar correc- do na RGE enviaránselle tres exemplares tamente redactados e puntuados, e escritos, da mesma e vintecinco separatas. se for posible, en lingua galega. A RGE, que seguirá as normas oficiais do idioma gale- 10ª) Os estudios con notas presenta- go, incluso nas opcións preferidas polas rán estas preferentemente a pé de páxina. mesmas, resérvase a capacidade de facer correccións de estilo, maiormente naqueles 11ª) As referencias bibliográficas que puntos que poidan resultar escuros ou am- aparezan no corpo do traballo disporanse biguos. Recoméndase non usar, excepto en abreviadamente segundo un dos modos casos moi especiais, letra negrita. seguintes, máis adiante detallados:

4ª) Así mesmo, a RGE prega ós auto- (A. Parrilla, La integración..., p. 18) [sis- res o envío de ilustracións de boa calidade, tema europeo]. en cor ou en branco e negro (fotografías, (Parrilla, 1992a, 18) [sistema americano]. fotocopias, mapas, debuxos, gráficos). Para a publicación das reseñas é imprescindible Debe terse en conta que o sistema a fotocopia da cuberta do libro. europeo prefire a substitución das referencias bibliográficas incrustadas no corpo do 5ª) Agás nos números Especiais –que traballo por chamadas e notas a pé de páxi- polo seu carácter monográfico poderían na, nas que non hai orde alfabética e os no- precisar algunha variación–, os traballos mes dos autores figuran antes dos apelidos; terán a extensión seguinte (cítanse a míni- nelas adoitan usarse as referencias biblio- ma e a máxima en folios DIN A4, enten- gráficas cos datos editoriais completos. dendo incluídos cadros e esquemas): "Cola- boracións Especiais", 15-25; "Estudios", 10- O sistema americano permite supri- 20; "Prácticas", 6-15; "Reseñas", 2-4; "Noti- cias", 1-4. mi-las notas a pé de páxina cando son exclusivamente bibliográficas, polo que resul- 6ª) No caso de estaren divididos en ta indispensable unha bibliografía final na apartados e subapartados, os orixinais han que se detallen tódolos datos. ir acompañados dun índice dos mesmos, organizado con cifras ou letras. Este índice 12ª) A bibliografía consultada como non se publicará. base das colaboracións colocarase ó final das mesmas, ordenada alfabeticamente polos 7º) O Comité de Redacción decidirá a apelidos dos autores, seguidos dos seus conveniencia da publicación dos traballos, nomes, completos ou abreviados coa letra Normas para os autores 395

inicial; despois poñerase coma ou dous pun- Prégase un uso atento e rigoroso da tos. Debe entenderse que, feita calquera des- puntuación, tal como se observa nos exem- tas eleccións, non se mesturará coa outra. plos que seguen. Os apartados, que aparecen aquí por razóns de claridade, non se Utilizarase sangría francesa, é dicir, reproducirán na lista de referencias biblio- sangraranse tódalas liñas, agás a primeira gráficas, que debe compoñerse con atende cada entrada. ción exclusiva á orde alfabética.

Os títulos de libros e revistas irán en Reitérase, así mesmo, que esta orde letra cursiva ou redonda subliñada; os de non se respecta nas notas a pé de páxina, capítulos de libros, de artigos aparecidos en nas que os nomes propios van antepostos revistas e xornais, ou de traballos colecti- ós apelidos. En todo caso, os números xa vos poñeranse entre comiñas, indicando a publicados da RGE poden servir de guía continuación o xornal, revista ou libro en para estas ou outras dúbidas. que se integran. SISTEMA EUROPEO Escribiranse logo tódolos datos editoriais, sempre pola mesma orde: lugar de A) LIBROS dun só autor: edición, editorial, ano (se non se citou antes, segundo o sistema americano) e, se se Goldstein, A., Prescription for child desexa, colección. No caso das revistas mental health and education, New York, abonda con poñe-lo número e o ano; no de Pergamon, 1978. xornais, a data completa. Parrilla, A., La integración escolar y los Indicarase o número da edición do profesores, Madrid, Cincel, 2ª ed., 1992 (ou 2 libro, abreviadamente ou voado, só cando 1992 ). non sexa a primeira. Tarrío Varela, A., Literatura galega. Sinalaranse as páxinas que compren- Aportacións a unha Historia crítica, Vigo, den o capítulo ou o artigo ós que se fai Xerais, 1995. referencia. *** Cando se citen dous ou máis traballos dun autor, ordenaranse cronoloxica- B) LIBROS de varios autores: mente, pero o apelido e o nome só aparece- rán na primeira entrada: nas seguintes Cando os autores son dous ou tres, só substituiranse por un trazo longo ó que se- se invirte o nome do primeiro. Se son máis guirá, sen puntuación intermedia, o título de tres adóitase citar só o primeiro, seguido que corresponda. de "e outros". Se foran moitos e ningún deles figurase como coordinador, editor, di- Elixido un sistema (o europeo ou o rector, recompilador, etc., utilizaranse as americano) non se mesturará co outro. siglas AA. VV. ou VV. AA. (Varios Autores). 396

Ares Vázquez, Mª Carme, e outros, Dic- E) TRABALLOS en publicacións colecti- cionario Xerais da Lingua, Vigo, Xerais, 1986. vas (libros de varios autores, diccionarios, enciclopedias, actas, misceláneas...): López Casanova, A., e E. Alonso, El análisis estilístico. Poesía/Novela, Valencia, Fernández Mosquera, S., "Quevedo y los Bello, 1975. emblemas: una comunicación difícil", en S. López Poza (ed.), Literatura emblemática his- Santamaría, Andrés, Augusto Cuartas e pánica. Actas del I Simposio Internacional, A Joaquín Mangada, Diccionario de incorreccio- Coruña, Universidade, 1996, pp. 447-459. nes, particularidades y curiosidades del lenguaje, Madrid, Paraninfo, 1995. Oliveira, A. Resende de, "Pai Gómez Charinho", en G. Tavanni e G. Lanciani (eds.), VV.AA., Comprensión lingüística en Diccionario de Literatura Medieval Galega e estudiantes de Primaria y ESO, Madrid, Mi- Portuguesa, Lisboa, Caminho, 1993, pp. 502- nisterio de Educación y Cultura, 1996. 503.

*** Requejo Osorio, A., "Desarrollo Comu- nitario y Educación", en J. Mª Quintana

C) ARTIGOS aparecidos en revistas e (coord.), Iniciativas sociales en educación in- xornais: formal, Madrid, Rialp, 1991, pp. 349-360.

Laín Entralgo, P., "¿Generación del 98?", SISTEMA AMERICANO El País, 26-XI-1996, pp. 13-14. O sistema americano permite unha Siguán, M., "O ensino bilingüe. Unha maior brevidade debido ás referencias perspectiva de conxunto", Revista Galega do bibliográficas intercaladas no corpo do tra- Ensino, 1, 1993, pp.13-30. ballo e ó aforro de notas a pé de páxina. Na bibliografía todo se pon igual ca no euro- Theilgaard, A., "Aggression and the peo, con excepción da data, que figura entre XYY personality", International Journal parénteses despois do nome do autor. Can- Law&Psychiatric, 6, 1983, pp. 413-421. do se mencionen varios libros dun autor publicados no mesmo ano, usaranse letras minúsculas comezando polo a. Daremos só *** algúns exemplos elixidos entre os dos apartados anteriores: D) CAPÍTULOS de libros dun só autor: A) Moreno Báez, E., "Manierismo y Barro- Parrilla, A. (1992a): La integración esco- co", en Reflexiones sobre el 'Quijote', Madrid, lar y los profesores, Madrid, Cincel, 2ª ed. Prensa Española, 19712, pp. 107-125. Tarrío Varela, A. (1995): Literatura gale- *** ga. Aportacións a unha Historia crítica, Vigo, Xerais. Normas para os autores 397

B) Editorial: Nome da mesma, lugar e López Casanova, A., e E. Alonso (1975): ano de edición. El análisis estilístico. Poesía/Novela, Valen- Colección: Se a hai e desexa mencio- cia, Bello. narse. C) Núm. pp.: Número de páxinas. Siguán, M. (1993): "O ensino bilingüe. Tamaño: Número de cm de alto por Unha perspectiva de conxunto", Revista Gale- número de cm de largo. ga do Ensino, 1, 13-30. 14) Os repertorios de NOVIDADES D) EDITORIAIS respectarán as indicacións Moreno Báez, E. (19712): "Manierismo y bibliográficas descritas. Barroco", en Reflexiones sobre el 'Quijote', Madrid, Prensa Española, 107-125. 15) Enténdense como NOTICIAS as que informen sobre investigación, educa- E) ción e ensino. Poderán anunciarse congre- Oliveira, A. Resende de (1993): "Pai Gó- sos, cursos, certames, bolsas, actos cultu- mez Charinho", en G. Tavanni e G. Lanciani rais, etc., sempre que sexa coa anticipación (eds.), Diccionario de Literatura Medieval Ga- conveniente e non resulten desfasadas no lega e Portuguesa, Lisboa, Caminho, 502-503. momento da aparición da RGE.

13) Nas RESEÑAS deben figurar sem- Así mesmo, mediante breves resu- pre os mesmos datos e pola mesma orde: mos, pódense dar NOTICIAS de acontecementos recentes: congresos, cursos, exposi- Título: Letra cursiva minúscula. cións, estreas teatrais, concertos e actos Autor: Nome e apelidos. culturais diversos. Traductor: Cando sexa pertinente.