KDU 94 (=18). 084.1/.3 Kryengritjet Shqiptare Përballë Perandorisë
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KDU 94 (=18). 084.1/.3 Kryengritjet shqiptare përballë Perandorisë Osmane dhe rezultatet e tyre Dr. Suat Zeyrek Abstrakt Me fillimin e dobësimit të Perandorisë Osmane në Ballkan, shqiptarët filluan të kërkojnë alternativa tjera për vendin e tyre. Në krahasim me përpjekjet për pavarësi të popujve tjerë të Ballkanit, shqiptarët ndiqnin forma dhe metoda të ndryshme për krijimin e shtetit të tyre të pavarur. Përpjekjet për krijimin vetëdijes dhe identitetit kombëtar shqiptar kishin nisur që nga viti 1878 dhe këto përpjekje rastisën të bëhen në kohën e zhvillimit të aktivitetit opozitar që bënin Xhon Turqit (turqit e rinj). Regjimi në Perandorinë Osmane ishte ndërruar me mbështetjen e shqiptarëve. Sundimi i fortë i Sulltan Abdylhamitit të Dytë kishte filluar të kërcënohet, por pas Reformës Kushtetuese (Meshrutijetit) së bashku me përjashtimin e shqiptarëve nga pozitat qeverisëse, numri i të pakënaqurve ishte rritur në Shqipëri, dhe me dëshirën e një pakice të vogël kishte filluar procesi i pavarësisë. Shqiptarët të cilët e mbajtën mbretërinë Osmane të preokupuar dhe të angazhuar gjatë kohës së reformave kushtetuese të monarkisë, kishin hyrë në sferat e ndikimit të shteteve perëndimore, si dhe duke vënë në lëvizje shtetet ballkanike, kishin lehtësuar bërjen e aleancave mes tyre. E gjithë kjo përshpejtoi procesin që çoi në Luftën Ballkanike. Fjalët kyçe: Shqiptarët, turqit e rinj, reforma kushtetuese, malësorët, zgjedhjet e vitit 1912. Prania e popullatës myslimane në Ballkan, demografikisht ishte kritike në periudhën e fundit të qeverisjes Osmane. Nga numri i përgjithshëm i popullsisë së Ballkanit, 51 % e popullsisë përbëhej nga myslimanët. Si shembull i kësaj gjendjeje mund të shërbej Kosova, Selaniku, Janina dhe Manastiri, ku popullata myslimane ishte pak nën mesataren e përgjithshme nga popullsia e tërësishme në këto territore që ishte 2.932.000 banorë, nga të cilët 1.353.000 ishin myslimanë. Përqindja e popullatës myslimane në Edrene ishte pak mbi mesataren e përgjithshme, nga 1.134.000 banorë , 619.000 ishin myslimanë. Regjioni me popullsi myslimane më të lartë në Ballkan ishte ai i Shkodrës nga 89.000 banorë, 81.000 ishin myslimanë.1 Një përzierje etnike dhe fetare mund të shihej në gjithë Ballkanin. Në këtë rajon jetonin pranë njëri-tjetrit njerëz të etnive dhe religjioneve të ndryshme, si në vendet ku njëra prej tyre përbënte shumicën, ashtu edhe në vendet ku ata përbënin pakicën. Struktura multietnike, shumë gjuhësore dhe multikulturore e popullsisë së Ballkanit vazhdoi deri në luftërat ballkanike. Nga ana tjetër është e rëndësishme roli i shqiptarëve në krijimin dhe vazhdimin e sundimit osman në Ballkan. Në të njëjtën kohë ata kanë qenë pikat mbështetëse të sundimit turk në Evropë. Po ashtu, osmanët gjatë ndërtimit të rendit qeverisës, arritën të pajtojnë interesat e elementeve qendrore dhe vendore. Elementët jomyslimanë u integruan me anë të sistemit të miletit, ndërsa elementët myslimanë kishin të drejta të barabarta, duke mos pasur privilegje politike dhe ekonomike, përbënin elementin bazë të vendit dhe pushtetit. Në këtë sistem të qeverisjes shtetërore nuk kishte ndonjë institucion që do të jepte "të drejtat" grupeve të caktuara etnike, regjionale, kulturore fetare në kontekstin fitimit të supremacisë politike2Duke mos pasur ndonjë privilegj politik, nga shekulli XVII me dobësimin e pushtetit qendror osman, shqiptarët filluan të kenë peshë më të madhe në Perandori. Kjo u mundësoi shqiptarëve myslimanë të merrnin pjesë në klasën qeverisëse dhe të arrinin në pozita që u mundësonte të kishin ndikim politik. Përveç kësaj, ndarja e shqiptarëve jomyslimanë në të krishterë, ortodoks dhe katolik, si dhe interesat e ndryshme të tyre, pengoi zhvillimin e vetëdijes kombëtare.3 Derisa shqiptarët myslimanë e ndjenin veten më afër administratës Osmane, shqiptarët katolik i kishin hyrë përpjekjeve të afrimit me forcat përreth. Grekët thoshin se kishin origjinë të përbashkët me shqiptarët edhe pse në fakt nuk kishin.4 Me zëvendësimin e diskurseve për atdheun me ato për kundërshtitë sektare dhe fanatizmin fetar, lindën antagonizma dhe u shfaqën armiqësitë në rajon. Duke filluar nga historia e hershme e Italisë dhe Austrisë, së bashku ata kishin idenë e ndërhyrjes ushtarake në Shqipëri dhe për këtë arsye filluan të thurnin plane tradhtare, që të shkaktonin gjakderdhje mes ushtrisë dhe banorëve vendas.5 Kishte informata se disa ngatërrestarë myslimanë dhe jomyslimanë do të mblidheshin në Kotor për bisedime.6 Në të vërtetë, posedimi i territoreve me rëndësi strategjike në gjeografinë ballkanike, popullatën shqiptare e kishte sjellë në një pozitë kyçe në zgjidhjen e problemeve të Lindjes. Duke qenë se hapi i parë në Problemin e Lindjes ishte përfundimi i sundimit osman në 1Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830ë1914, İstanbul, Timaş, 2010, s. 454ë455. Kazım Karabekir,jep një shifër shumë të ndryshëm të banorëve për këto katër vilajete, Shkodra, Kosova, Janina dhe Manastiri, dhe thotë se nga 4.635.000 banorë 3.150.000 janë mysliman, shiko.Kazım Karabekir, Günlükler(1906 ë 1948), C.I, İstanbul, YKY, 2009, s. 87. 2Nuray Bozbora, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu’nun Gelişimi, BoyutYayınları, İstanbul, 1997, s. 279–280. 3Banu İşlet Sönmez, II. Meşrutiyette Arnavut Muhalefeti, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007,s. 225. 4Vasa Efendi, Arnavutluk ve Arnavutlar, İstanbul, 1297, s. 56. 5İSAM Arşivi, Hüseyin Hilmi Paşa Evrakı (HHPE), Dosya no:7, Gömlek no:350. (18 Mart 1903) 6İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:1, Gömlek no:62. (4 Ağustos 1907) Ballkan, rëndësia e shqiptarëve ishte dyfishuar. Si përgjigje ndaj rrezikut të ndarjes së tokave shqiptare, disa intelektualë shqiptarë formuan “Komitetin e Stambollit” kah fundi i vitit 1877 që kishte karakter kombëtar. Në këtë komitet kishte intelektualë të rëndësishëm dhe me peshë. Duke vëzhguar pasojat e luftës Osmano-Ruse, ata kërkonin që në kuadër të Perandorisë Osmane të kishin një vilajet autonom. Por me marrëveshjen e Shën Stefanit, tokat shqiptare ishin copëtuar. Si përgjigje ndaj kësaj marrëveshjeje, më 10 Qershor 1878 në Prizren u themelua Lidhja e Prizrenit, si organizatë politike e shqiptarëve.7 Lidhja e Prizrenit duke mos qenë një organizatë e pastër kombëtare, më shumë ishte një formë e protestës së përgjithshme e myslimanëve. Shtetet perëndimore, saktësisht Fuqitë e Mëdha vazhduan me qëndrime mospërfillëse ndaj shqiptarëve edhe në Kongresin e Berlinit. Pas kësaj, intelektualët shqiptarë filluan të botojnë vepra në gjuhë të ndryshme, me qëllim të prezantimit dhe njoftimit të qëllimeve të tyre. Për shkak të këtyre ngjarjeve dhe rrethanave, shteti osman filloi të forcojë lidhjet me dy popuj myslimanë në Ballkan, boshnjakët dhe posaçërisht shqiptarët, të cilët paraqitnin edhe mbështetjen më të madhe në këtë hapësirë. Por përkundër kësaj, këtu nuk ishte arritur të vendosej një qeverisje e qëndrueshme osmane. Prej vitit 1885 deri më 1901, për gjashtëmbëdhjetë vite në këto zona ishin dërguar 25 komandantë. Shteti në vend se të metat t’i kërkonte në politikat që i ndiqte, këto të meta i kërkonte tek karakteristikat dhe personalitetet e këtyre komandantëve.8 Si reagim ndaj vëmendjes më të madhe për këtë hapësirë dhe afrimit më të madh të qeverisë me popullatën e këtij regjioni, Princi i Bullgarisë dhe perandori i Austro-Hungarisë, kërkuan që të ndalohej dërgimi i deputetëve në parlamentin osman nga Rumelia Lindore dhe Bosnjë-Hercegovinës.9 Austro- Hungaria dëshironte të merrte nën kontroll zonat e Bosnjë-Hercegovinës dhe të shmangte hyrjen e tyre në kuadër të shteteve të vogla, siç ishin Mali i Zi dhe Serbia, dhe kështu të arrijë të zgjatë dorën edhe në Shqipëri dhe Maqedoni, dhe të shtrihet deri tek brigjet e Selanikut.10 Sa i përket përpjekjeve për dhënien e autonomisë Shqipërisë dhe Maqedonisë, shihej që Anglia dhe Rusia synonin të ofronin një projekt shteteve më të mëdha në lidhje me këtë hapësirë. Sipas këtij projekti, në rend dite nga ana e tyre gjithmonë ishte vendosja e një atasheu ushtarak anglez si guvernator i Shqipërisë11 dhe një guvernator në Maqedoni, që do të ishte i krishterë. Por, ky propozim nuk ishte pranuar. Madje, Goltz Pasha kishte thënë që kjo nuk ishte e nevojshme.12 Që herët ishte konstatuar që Gjergji nga Gjirokastra së bashku me rebelët bullgarë thurnin intriga në mesin e popullatës shqiptare, që të krijonin ngatërresa dhe për këtë qëllim ai shkonte nga qyteti në qytet.13 Monarkia Kushtetuese ishte një projekt i ri dhe taktikë e fuqishme mbrojtëse ndaj Problemit Lindor dhe në kuadër të këtij sistemi duhej të përfitoheshin shqiptarët dhe ermenët. Tanimë, vullneti i shtetit osman kishte dalë në shesh. 7Ali Arslan, “Arnavutça Eğitime Geçiş ve Buna karşı Osmanlı Yönetiminin Tavrı”, Balkanlarda İslam Medeniyeti, II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, Arnavutluk, 4ë7 Aralık 2003, s. 55; Şaban Çolaku, İstanbul’daki Bazı Arnavut Aydınlarının 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Arnavutluk Sorununa Katkısı Üzerine, XI. Türk Tarih Kongresi’nden ayrı basım, Ankara, TTK, 1994, s. 1738; Bilgin Çelik, İttihatçılar ve Arnavutlar, İstanbul, Büke, 2004, s. 66. 8 Tasvir, 7 Eylül 1947, Tefrika 11. 9 Edë ar Diriyol, Şark Meselesi, Bidayeti Zuhurundan Zamanımıza Kadar, İstanbul, 1328, s. 508. 10Mahmut Celalettin Paşa, Miratëı Hakikat, (Yay. Haz.İsmet Miroğlu), İstanbul, Bereket yayınevi,1983, s.139. 11BOA. HR. SYS, Dosya no:200, Gömlek no:18. 12BOA. Y. PRK. MYD, Dosya no:26, Gömlek no:97. 13İSAM Arşivi, HHPE, Dosya no:1, Gömlek no:50. (3 Kasım 1907) Për shkak se rastisi me ditët e para të kryengritjeve, ajo ishte larg plotësimit të kërkesave dhe pritjeve të shqiptarëve. Fevzi Çakmak, i cili kishte kaluar 14 vite me detyrë zyrtare në Shqipëri kishte konkluduar që: “Politikat e ndjekura ndaj myslimanëve dhe jomyslimanëve, të cilët nuk ushqenin ambicie politike, gjithsesi duhej të ishin të ndryshme”14. Ahmet Sherif beu thotë: “U vendos që problemi të zgjidhet me zbatimin e forcës në mënyrë të drejtë”.15 Kryengritjet shqiptare edhe pse kishin disa justifikime të drejta, konkludimi i Syreja beut nga Vlora, që ishte njëri nga paria shqiptare, është shumë i rëndësishëm, kur thotë: “Edhe disa nga gabimet tona nuk mund të toleroheshin”. Gjithashtu edhe përfundimet e Shemsi Pashës sa i përket arsyeve të kryengritjes përputhen me ato të Syreja beut.