Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1 : 50 000

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1 : 50 000

Arkusz TUCHÓW (1001)

Warszawa 2004

Autorzy: Jacek Bajorek*, Jan Bromowicz**, Józef Lis***, Anna Pasieczna*** Ewa Poręba*, Andrzej Romanek***, Wojciech Woliński*, Hanna Tomassi-Morawiec*** Główny koordynator Mapy geologiczno-gospodarczej Polski: Małgorzata Sikorska-Maykowska*** Redaktor regionalny: Barbara Radwanek-Bąk*** Redaktor tekstu: Piotr Kaszycki***

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie, Al. Kijowska 14, 30-079 Kraków **Akademia Górniczo-Hutnicza Al. Mickiewicza 30, 31-120 Kraków ***- Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści I. Wstęp (J. Bajorek)...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (J. Bromowicz) ...... 4 III. Budowa geologiczna (J. Bromowicz)...... 7 IV. Złoża kopalin (E. Poręba)...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (E. Poręba)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (E. Poręba) ...... 15 VII. Warunki wodne (J. Bajorek) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (J. Lis, A. Pasieczna) ...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (A. Romanek)...... 24 X. Warunki podłoża budowlanego (J. Bromowicz)...... 29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu(W. Woliński) ...... 31 XII. Zabytki kultury (J. Bromowicz) ...... 39 XIII. Podsumowanie (J. Bromowicz)...... 40 XIV. Literatura ...... 41

I. Wstęp Arkusz Tuchów Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Przedsiębiorstwie Geologicznym S.A. w Krakowie w 2003 roku. Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tuchów Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP) wykonanym w roku 2000 na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie (Bromowicz, Magiera, 2000). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcją opracowania i aktualizacji MGGP (Instrukcja..., 2002) oraz z niepublikowanym aneksem do Instrukcji dotyczącym wykonania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów”. Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przy opracowaniu niniejszego arkusza oparto się na licznych publikacjach oraz materiałach archiwalnych. Ponadto dokonano aktualizacji danych archiwalnych poprzez liczne konsultacje w: Małopolskim Urzędzie Wojewódzkim w Krakowie, Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwo- wych w Krakowie, starostwach powiatowych i urzędach gminnych oraz nadleśnictwach znajdu- jących się na obszarze arkusza. Przeprowadzono także szereg wizji terenowych na obszarach udokumentowanych złóż, w punktach eksploatacyjnych i na obszarach typowanych jako perspektywiczne. Dane dotyczące złóż kopalin zostały zestawione w kartach informacyjnych zawierających dane o złożu, charakterystykę formalno-prawną, geologiczną i surowcową. Karty te stanowią podstawę dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar objęty arkuszem Tuchów znajduje się pomiędzy 21000’ a 21015’ długości geograficznej wschodniej oraz pomiędzy 49050’ i 50000’ szerokości geograficznej północnej. Obszar ten położony jest w większości w obrębie województwa małopolskiego, w powie- cie tarnowskim gminy, jedynie kraniec północno-wschodni obejmuje część powiatu dębickiego, a południowo-wschodni - powiatu jasielskiego, należące do województwa Podkarpackiego. Omawiany obszar obejmuje teren miasta Tuchów i fragment miasta Tarnów oraz częściowo gminy: Tuchów, Tarnów, Ryglice, Gromnik, Rzepiennik Strzyżowski, Szerzyny, Jodłowa i Pil- zno.

Pod względem fizycznogeograficznym (Kondracki, 1998), obszar omawianego arkusza znajduje się w podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, w makroregionie Pogórze Środko- wobeskidzkie. Cały obszar arkusza znajduje się w całości w obrębie mezoregionu - Pogórze Ciężkowickie (Fig. 1). Główną część arkusza zajmuje mało urozmaicony, pagórkowaty fragment Pogórza Cięż- kowickiego. W jego środkowej części występuje kilka wyższych, zalesionych wzniesień, o wy- sokościach około 400 m n.p.m., m. in.: Góra Kokocz, Krasówka, Trzemeska, zwanych niekiedy Pasmem Kokoczy. Południowo-zachodnią część omawianego terenu rozcina szerokim łukiem wygiętym ku wschodowi dolina Białej Tarnowskiej. Płaskie, starasowane dno tej doliny stanowi malowniczy element krajobrazowy, kontrastujący ze wzniesieniami Pogórza, sięgającymi do ponad 350 m nad rzekę. Wzdłuż południowej krawędzi arkusza przebiega zalesiony, wybitny wał morfologiczny Pasma Brzanki, wznoszący się do 534 m n.p.m. (Brzanka). Kilka innych wzniesień osiąga tam wysokości zbliżone lub nieco większe od 500 m n.p.m., jak np. Góra Gi- lowa, Góra Liwecka, Ostry Kamień, Kamionka. Obszar arkusza należy do klimatycznej dzielnicy karpackiej. W całości położony jest w obrębie piętra umiarkowanie ciepłego, o średniej temperaturze rocznej ponad 60C (Hess, 1965). Roczne sumy opadów wynoszą około 700 - 750 mm. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi zwykle 60-80, natomiast z temperaturami poniżej 00 C liczba dni wynosi 70-75. Dominują wiatry zachodnie i północno-zachodnie, a także lokalny wiatr wiejący wzdłuż doliny Białej. Rzadkie na ogół są wiatry południowe. Stają się one częstsze i silniejsze we wschodniej części terenu, w pobliżu doliny Wisłoki. Gospodarka omawianego obszaru oparta jest tradycyjnie na rolnictwie. Ma ono dobrą bazę naturalną i niekorzystne warunki organizacyjne na skutek wielkiego rozdrobnienia gruntów chłopskich. Warunki naturalne to przede wszystkim dobre gleby, dobre warunki klimatyczne i poza południową częścią arkusza łagodne na ogół nachylenie stoków. Gleby chronione występu- ją na znacznych powierzchniach w północnej i środkowej części obszaru arkusza, głównie w obniżeniach Dulczy i Wątoka, w dolinie Białej Tarnowskiej oraz na rozległych spłaszczeniach szczytowych wzniesień między Tuchowem, Ryglicami, Kowalową, Lubczą i Zalasową. Są to gleby rozwinięte na lessach i glinach lessopodobnych, a w dolinie Białej na madach, należące do klas bonitacyjnych III-IVa i reprezentujące głównie kompleksy: pszenny dobry, żytni i żytnio- ziemniaczany bardzo dobry i zbożowo-pastewny mocny. Lasy występują w postaci niewielkich, oderwanych kompleksów leśnych w północno- zachodniej i środkowej części arkusza oraz ciągną się wydłużonym równoleżnikowo, kilkukilo-

metrowej szerokości pasem wzdłuż południowej granicy arkusza. Są to lasy mieszane przeważ- nie sosnowo-bukowe. Zajmują one około 15 % obszaru arkusza.

Fig. 1 Położenie arkusza Tuchów na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998)

1 - granice podprowincji, 2 - granice makroregionów, 3 - granice mezoregionów, Prowincja Karpaty i Podkarpacie Podprowincja Północne Przedkarpacie Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej: 512.41 - Nizina Nadwiślańska, 512.42 - Pogórze Bocheńskie, 512.43 - Płaskowyż Tarnowski, 512.44 - Dolina Dolnej Wisłoki, Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Mezoregiony Pogórza Zachodniobeskidzkiego: 513,34 – Pogórze Wiśnickie Mezoregiony Pogórza Środkowobeskidzkiego: 513.61 - Pogórze Rożnowskie, 513.62 - Pogórze Ciężkowickie, 513.63 - Pogórze Strzyżowskie, 513.66 - Obniżenie Gorlickie, 513.67 - Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, 513.68 - Pogórze Jasiel- skie.

Pomimo dobrych warunków naturalnych produktywność rolnictwa jest mała a dochodo- wość wątpliwa, co wynika w dużej mierze z rozdrobnienia gruntów na wiele kawałków i małej powierzchni ogólnej gospodarstw. Ponad 80% gospodarstw nie przekracza 5 ha. Od kilkudzie- sięciu lat podstawowym źródłem utrzymania ludności jest działalność pozarolnicza. Notuje się też znaczne migracje zarobkowe za granicę.

Większe zakłady przemysłowe znajdują się w Tarnowie, około 13 km na północny zachód od Tuchowa, już poza obszarem arkusza. Pomimo ograniczenia produkcji i zatrudnienia jest on nadal ważnym źródłem utrzymania dla ludności omawianego obszaru. Na terenie arkusza niewielkie znaczenie ma górnictwo i przetwórstwo kopalin. Eksploato- wany jest tutaj wyłącznie gaz ziemny. Wydobycie glin i iłów oraz produkcja wyrobów ceramicznych została zaniechana w latach 90-tych. Omawiany obszar pokryty jest dość gęstą siecią dróg lokalnych. Jedyna droga krajowa z Tarnowa do Nowego Sącza biegnie zachodnim skrajem arkusza, częściowo wzdłuż doliny Bia- łej Tarnowskiej. Również tamtędy przebiega linia kolejowa Tarnów - Nowy Sącz.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Tuchów jest znana dzięki pracom J. Wdowiarza, (1950), L. Koszarskiego i T. Kucińskiego (1965-66), H. Świdzińskiego 1953, 1971) oraz P. Nescieruka i in. (1996), a także wielu innych autorów, których wykaz znaleźć można w ostatniej z cytowa- nych prac. W obrębie arkusza Tuchów spod pokrywy czwartorzędowej ukazują się utwory zaliczane do czterech jednostek geologiczno-strukturalnych – płaszczowin: skolskiej, podśląskiej, śląskiej oraz zapadliska przedkarpackiego (Fig. 2). Skały płaszczowiny skolskiej ukazują się na powierzchni głównie u północno-zachodnich granic arkusza: w pobliżu miejscowości Zawada i Poręba Radlna, w półoknach tektonicznych pomiędzy miejscowościami Łęki Górne i Zwiernik oraz w obrębie otoczonej utworami mioceń- skimi wychodni położonej na północ od miejscowości Łęki Dolne. W profilu płaszczowiny skolskiej, który obejmuje okres od dolnej kredy (barrem) po trze- ciorzęd (oligocen) i ma w opisywanym obszarze miąższość ponad 1500 m, generalnie przeważa- ją osady ilaste. Są to od spągu: czarne łupki krzemionkowe, łupki zielone i pstre, margle krzemionkowe i fukoidowe podścielające warstwy inoceramowe, w przewadze zbudowane z łupków w towarzystwie cienkoławicowych silnie wapnistych piaskowców wieku kredowego Wśród nich rozwinięty jest kompleks z gruboławicowymi piaskowcami, często rozsypliwymi. Pośród trze- ciorzędowych utworów płaszczowiny skolskiej wyróżniane są pstre łupki, brunatne łupki menilitowe oraz kończące profil warstwy krośnieńskie, w przewadze łupkowe z cienkoławicowymi piaskowcami.

Fig. 2 Położenie arkusza Tuchów na tle zakrytego szkicu geologicznego regionu wg E. Rühlego (1986).

CZWARTORZĘD: 1 – mady, iły i piaski ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy (holocen); 2 - piaski eoliczne (plejstocen-holocen); 3 - piaski, miejscami ze żwirami, akumulacji rzecznej (zlodowacenie Wisły); 4 – lessy piaszczyste i gliny lessowate (zlodowacenie Wisły i zlodowacenia starsze); 5 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej (zlodowacenie Sanu); TRZECIORZĘD: 6 –iły, mułki i piaski (miocen); 7 – płaszczowina skolska; 8 – płaszczowina podśląska; 9 – płaszczowina śląska; 10 – płaszczowina magurska; 11 - czoło nasunięcia Karpat (na powierzchni i pod osadami czwartorzędu); 12 - nasunięcia płaszczowin; 13 - ważniejsze uskoki; 14 - zasięg zlodowacenia Sanu.

Jednostka podśląska ukazuje się na powierzchni jedynie w małym oknie Zwiernika w pobliżu wspomnianych wyżej wychodni jednostki skolskiej. Zawiera warstwy grodziskie, ge- zowe i margle węglowieckie otulone dolną kredą jednostki skolskiej (Książkiewicz, 1972). Jednostka śląska zdecydowanie dominująca na obszarze arkusza Tuchów, zawiera utwory obejmujące przedział czasowy od dolnej kredy (barrem) po trzeciorzęd (oligocen), mające miąż- szość rzędu 2000 m (Świdziński, 1971). Budują ją od spągu dolnokredowe, łupkowe warstwy wierzowskie, rozdzielone piaskowcami grodziskimi i przykryte warstwami lgockimi o zróżni-

cowanym profilu, pozwalającym na wydzielenie dolnej części piaskowcowej, środkowej łupko- wo-piaskowcowej i górnej zawierającej rogowce mikuszowickie. W kredzie górnej pojawiają się zielone i pstre łupki, wśród których rozwinięte są piaskowce godulskie. Zalegające powyżej warstwy istebniańskie są w dolnej części profilu piaskowcowe, w górnej zaś, już należącej do trze- ciorzędu, łupkowe z wkładkami piaskowców i zlepieńców. Przykrywają je pstre łupki, wśród których rozwijają się piaskowce ciężkowickie, a także łupkowo-piaskowcowe warstwy hierogli- fowe. Od kończących profil trzeciorzędowy warstw krośnieńskich oddzielone są kompleksem łupkowych warstw menilitowych. Warstwy krośnieńskie, w części dolnej silnie piaskowcowe, ku stropowi przechodzą w utwory z przewagą łupków. Generalnie w północnej części obszaru występowania jednostki śląskiej dominują piaskowce grodziskie i lgockie, w południowej zaś piaskowce godulskie, istebniańskie i ciężkowic- kie, osiągające miąższość rzędu 250 m (Świdziński, 1953). Położone w obrębie zapadliska przedkarpackiego utwory mioceńskie reprezentowane są w przewadze przez iły, iłołupki, mułowce, lokalnie piaskowce, żwiry i zlepieńce o miąższości sięgającej kilkuset metrów. Wyróżniane są wśród nich reprezentujące baden dolny warstwy ska- wińskie, baden środkowy - warstwy wielickie z ewaporatami oraz baden górny - warstwy grabowieckie. Na powierzchni odsłaniają się jedynie warstwy skawińskie i grabowieckie. Ich wychodnie są zlokalizowane w okolicy Łękawicy, Łęk Górnych, a także w północno-zachodnim narożniku obszaru arkusza. Tektonika wyróżnionych jednostek geologiczno-strukturalnych jest zróżnicowana (Fig. 3). Położony w obrębie arkusza Tuchów fragment jednostki skolskiej stanowi wschodni kraniec spiętrzenia Pleśnej (Wdowiarz, 1951). Od południowego-wschodu jest ono obcięte dużym uskokiem przesuwczym, zwanym przez H. Świdzińskiego (Świdziński, 1953) dyslokacją Łę- kawki, od północy jej granicą jest linia nasunięcia na utwory mioceńskie. Budują ją głównie silnie zafałdowane utwory kredowe, które w wąskich synklinach przykryte są przez trzeciorzędowe łupki pstre i menilitowe. Przeważa równoleżnikowy przebieg osi struktur fałdowych. Jednostka śląska dzielona jest na dwie części o odmiennej budowie tektonicznej (Świdziń- ski, 1953): północną strefę brzeżną i południową strefę fałdów wewnętrznych. Pierwsza z wymienionych jest silnie zaburzona i składa się, co najmniej z dwóch łusek zbudowanych z warstw wierzowskich, piaskowca grodziskiego i warstw lgockich, częściowo sfałdowanych razem z podścielającymi utworami jednostki podśląskiej. Jest ona porozrywana, ukazując w oknach tektonicznych jednostkę skolską. Strefę fałdów wewnętrznych reprezentuje regularnie wykształ- cone siodło Brzanka-Liwocz z warstwami lgockimi w jądrze. Jest ono według H. Świdzińskiego (1953) obalone ku północy i podcięte podłużną dyslokacją zapadającą pod małym kątem ku po-

łudniowi. Pomiędzy obiema strefami rozwinięta jest szeroka synklina Tuchów - Jodłowa, wypeł- niona warstwami krośnieńskimi. W jej zachodniej części, na południe od Tuchowa, zaznacza się siodło z eoceńskimi łupkami pstrymi w jądrze (Koszarski, Poprawa, 1961).

Fig. 3 Położenie arkusza Tuchów na tle szkicu tektonicznego regionu wg K. Żytki i in, (1988-89).

1 – miocen; 2 - płaszczowina skolska; 3 - płaszczowina podśląska; 4 - płaszczowina śląska 5 - płaszczowina magurska; 6 - czoło nasunięcia Karpat; 7 - ważniejsze uskoki.

W zapadlisku przedkarpackim miocen w granicach arkusza podścielony jest utworami fliszowymi. Zostały one przykryte przez brzeżną fację wewnętrznego basenu zapadliska przedkarpackiego (Ney, 1968). Jej osady były fałdowane wraz z utworami fliszowymi lub też zostały zaburzone naciskami mas karpackich. Miejscami skały fliszowe odsłaniają się spod miocenu, tak jak ma to miejsce w przypadku izolowanych wychodni warstw krośnieńskich jednostki skolskiej na północny zachód od Łęk Dolnych. Osady czwartorzędowe reprezentowane są przez plejstoceńskie i holoceńskie żwiry, piaski, gliny lodowcowe i rzeczne, torfy oraz piaski eoliczne, lessy zapiaszczone i gliny lessopodobne o różnej genezie. Osady te szczególnie silnie rozwinięte są w północnej części terenu i w dolinie

Białej. Jakkolwiek prawie cały obszar arkusza został pokryty lądolodem zlodowacenia Sanu, to osady lodowcowe zachowały się głównie w części północnej terenu. W obszarach silniej wynie- sionych rozwinięte są pokrywy gliniaste z rumoszem skalnym. Ich miąższość, niewielka na wzniesieniach, wzrasta w dolnych partiach stoków. Powierzchniowo zdecydowanie dominują młodo-plejstoceńskie lessy piaszczyste i gliny. W północnej części arkusza, w pasie o szerokości do 2 km, występuje zwarta pokrywa środkowo plejstoceńskich piasków, żwirów, głazów, iłów i glin lodowcowych w towarzystwie piasków i żwirów wodnolodowcowych. Występują tam też holoceńskie torfy i piaski wydmowe. Osady rzeczne związane są z doliną rzeki Białej i potoków stanowiących jej dopływy jak też i potoków spływających ku wschodowi, należących do dorzecza Wisłoki. Żwiry rzeczne wy- stępują do wysokości około 40 m nad doliną Białej. Niższe poziomy żwirów, piasków i glin wy- stępują na wysokościach około 6-8 i 10-15 m nad poziom rzek. Kojarzone są one z kolejnymi zlodowaceniami, począwszy od południowopolskich (Nescieruk i in., 1996). Tarasy holoceńskie: zalewowy-łęgowy i rędzinny, o wysokościach nie większych niż 7 m nad poziom rzeki, wystę- pują we wszystkich dolinach.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Tuchów znajduje się obecnie 6 złóż: w tym 4 złoża gazu ziemnego i 2 kopalin ilastych ceramiki budowlanej (Przeniosło (red.), 2002), których charaktery- stykę gospodarczą i klasyfikację obrazuje (Tabela 1). Złoże gazu ziemnego „Tarnów-Miocen” o powierzchni 4,3 km2, odkryte zostało w 1984 r. (Baran, Jawor, 1995). Gaz ziemny nagromadzony jest w 5 poziomach piaskowców mioceńskich, leżących przekraczająco na sobie i wyklinowujących się w skłonie podłoża mezozoicznego (Karnkowski, 1993). Poziomy te zalegają na głębokości 973-1367 m. Ich miąższości wynoszą

7,5-16,6 m. Gaz jest wysokometanowy, o średniej zawartości: CH4 93,8%, C2H6 2,0%, C3+ 19,42 3 3 g/cm i N2 4,11% oraz wartości opałowej średnio 6400 Kcal/m . Na omawianym obszarze w niewielkich 3 polach występuje złoże gazu ziemnego „Wygo- da” o łącznej powierzchni 2,11 km2. Złoże jest typu antyklinalnego, wielohoryzontowe, składa się z 14 poziomów trzeciorzędowych piaskowców, występujących na głębokości 600-1610 m. Skały otaczające stanowią mułowce i iłowce (Klein, 1977). Jest to gaz wysokometanowy, 3 o następującym składzie chemicznym: CH4 93,3-98,9%, C2H6 0,07-0,29%, C3+ 0,32-6,41 g/cm 3 oraz N2 0,84-6,25%. Charakteryzuje się on wartością opałową 8024-8647 Kcal/m .

Tabela 1

Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan geologiczne Wydobycie Numer Wiek Kategoria zagospoda- Zastosowa- Klasyfikacja Przyczyny bilansowe (tyrs m3, złoża Rodzaj kompleksu rozpoznania rowania nie kopaliny złóż konflikto- Nazwa złoża (tys. m3, mln m3*) na ma- kopaliny litologiczno- złoża wości mln. m3*) pie surowcowego złoża Klasy Klasy wg stanu na rok 2001 (Przeniosło (red.), 2002) 1 - 4 A – C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Tarnów - Miocen G Tr 1 748,92* A+B+C G 98,39* E 2 A -

2 Wygoda G Tr 10,59* A+B+C G 1,92* E 2 A -

3 Tuchów g (gc) Q 40 C1* Z 0 Scb 4 A - g (gc), Q 4 Siedliska 85 C * Z 0 Scb 4 A - i (ic) Tr, 1

12 5 Dąbrówka Tuchowska G Tr 214,29* A+B+C G 5,80* E 2 A -

6 Łękawica G Tr 154,00* C N 0* E 2 A -

Rubryka 3: G - gaz ziemny, g (gc) - gliny ceramiki budowlanej, i(ic) - iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Tr - trzeciorzęd, Q - czwartorzęd Rubryka 6 - kategoria rozpoznania udokumentowanych zasobów gazu ziemnego – A,B,C; złoże zarejestrowane kopalin stałych (kategoria przypisana umownie) - C1* Rubryka 7 - złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9 - E - kopalina energetyczna, Scb - ceramika budowlana Rubryka 10 - złoża: 2 rzadko występujące w skali kraju, 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11 - złoża: A – małokonfliktowe, możliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń

Skałami zbiornikowymi złoża gazu ziemnego „Łękawica” są piaskowce miocenu auto- chtonicznego, części środkowej, brzeżnej strefy nasunięcia karpackiego. Piaskowce te posia- dają bardzo dobre właściwości zbiornikowe: porowatość 12-28% (średnio 23%) oraz prze- puszczalność średnio 143 mD, sięgająca maksymalnie 364 mD. Współczynnik nasycenia ga- zem wynosi średnio 0,70. Jego wartość opałowa wynosi 32,50-34,21 średnio 33,35 MJ/Nm2. Złoże składa się z 2 pól o łącznej powierzchni 0,62 km2. (Jaronik, 2002). Z piaskowcami ciężkowickimi oraz istebniańskimi trzeciorzędu związane jest złoże gazu ziemnego „Dąbrówka Tuchowska”, o powierzchni około 1 km2. Złoże jest typu warstwo- wego (Karnkowski, 1993), podzielone uskokiem na bloki: wschodni - Burzyna i zachodni - Dąbrówki Tuchowskiej. Horyzonty gazonośne występują na głębokości 287-645 m. Gaz jest wysokometanowy, o wartości opałowej 35,913-36,114 MJ/m3, skład gazu przedstawia się 3 następująco: CH4 - 90,24-95,06%, C2H6 - 2,11-4,30%, C3+ - 8,32-17,52 g/cm i N2 - 2,2-4,0% (Dusza, 2001). Złoże glin ceramicznych „Tuchów” o powierzchni 2,3 ha położone jest na tarasie nadzalewowym Białej Tarnowskiej. Budują je gliny o średniej miąższości 3,9 m, mieszanego pochodzenia aluwialno-deluwialnego. (Rajczykowska, 1967, Skiba, 1998) przykryte cienką warstwą gleby. Kopalina do uformowania wymaga wody zarobowej w ilości 21,7-25,4% i charakteryzuje się skurczliwością suszenia 1,0-4,8%. Po wypaleniu w temperaturze 10500C tworzywo ceramiczne posiada wytrzymałość na ściskanie średnio 13,53 MPa. Właściwości kopaliny pozwalają na uzyskanie cegły pełnej najwyżej klasy 100. Kopalinę w złożu glin ceramicznych „Siedliska” o powierzchni 2,3 ha stanowią trzecio- rzędowe iły z mułkami oraz warstwa czwartorzędowych glin lessopodobnych. Utwory te, o łącznej miąższości średniej 9,2 m, występują bezpośrednio pod glebą (Surowaniec, 1972). Gliny charakteryzują się następującymi parametrami: wodą zarobową średnio 19,6%, skurcz- liwością suszenia 4,0%. Iły są dużo bardziej plastyczne, wymagają wody zarobowej średnio 34,0%, a skurczliwość suszenia wynosi 10,6%. Cegła wypalona z glin czwartorzędowych w temperaturze 9800 C posiada wytrzymałość na ściskanie średnio 10,5 MPa, skurczliwość całkowitą 4%, nasiąkliwość 14% i odpowiada klasie 100. Wypalona w tej temperaturze cegła uformowana z iłów trzeciorzędowych charakteryzuje się nieco większą wytrzymałością na ściskanie – 15,0 MPa, skurczliwością całkowitą 11,8%, nasiąkliwością 14,3% i odpowiada klasie 150. Złoża te ze względu na ich ochronę sklasyfikowane są jako powszechne, licznie wystę- pujące i łatwo dostępne – klasy 4, z uwagi na konfliktowość ze środowiskiem - jako małokon-

fliktowe, możliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń – klasy A. Klasyfikację złóż uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Tarnowie. V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Aktualnie górnictwo na obszarze arkusza Tuchów ogranicza się tylko do wydobywania gazu ziemnego ze złóż: „Tarnów-Miocen”, „Wygoda” i „Dąbrówka Tuchowska”. Koncesje na eksploatację posiada Zakład Górnictwa Nafty i Gazu w Sanoku, Sanockiego Oddziału Pol- skiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S.A w Warszawie, ważną dla dwóch pierwszych do końca 2019 r., a ostatniego do końca 2018 r. Wszystkie trzy złoża posiadają ustanowiony obszar i teren górniczy. Gaz wydobywany jest metodą otworową. W obrębie obszaru arkusza występują tylko fragmenty złóż „Tarnów-Miocen” i „Wygoda”. Jedyne czynne szyby wydobywcze znajdują się na złożu „Dąbrówka Tuchowska”. Złoże to jest eksploatowane od 1992 r., wydobycie jest niewielkie, w 2001 r., wynosiło 5,8 mln m3 gazu. W latach 1977-2000 prowadzona była przez Wielobranżową Spółdzielnię Kółek Rolni- czych w Siedliskach eksploatacja glin i iłów ze złoża „Siedliska” jako surowca do produkcji cegły pełnej. Obecnie złoże jest zaniechane, cegielnia została zlikwidowana. W wyrobisku poeksploatacyjnym, drugiego złoża glin ceramiki budowlanej „Tuchów”, eksploatowanego w latach 1956-1998, urządzone zostało składowisko odpadów komunalnych. Ślady licznych kamieniołomów i wyrobisk, występujących na tym obszarze, świadczą o dawnym dosyć intensywnym wydobywaniu kopalin skalnych: piaskowców, glin i żwirów. Dawne kamieniołomy w piaskowcach godulskich i istebniańskich występują głównie na po- łudnie od drogi Tuchów-Ryglice-Kowalowa (Kisielewski, 1990a, 1990b, Malik, Kotowicz, 1991,Peszat (red.), 1975). Z pozostałej części omawianego obszaru znane są pojedyncze kamieniołomy w piaskowcach grodziskich i lgockich. W kamieniołomie piaskowców grodziskich w Ryglicach- Podlesiu wybierane są gruboziarniste piaski, przeławicone zwięzłymi zlepieńcami. Przedmio- tem wydobycia w Trzemesnej (przysiółek Kawówki) jest piasek z rozsypliwej ławicy piaskowca dolnolgockiego, proponowanej jako pomnik przyrody nieożywionej (Tabela 5). W kamieniołomach piaskowców istebniańskich w południowo-wschodniej części obszaru arkusza, w okolicach Swoszowej pozyskiwane są żwiry i piaski z rozsypliwych piaskowców i zlepieńców. W pozostałych, okresowo czynnych kamieniołomach usytuowanych w obrębie Pasma Brzanki okresowo wydobywany jest kamień łamany i formaki dla budownictwa. Wielkość okresowego, niekoncesjonowanego wydobycia kamienia budowlanego na omawianym obszarze można oszacować na nieco ponad 100 m3 rocznie.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

W obrębie obszaru arkusza Tuchów wyznaczono jedynie perspektywy surowcowe ropy naftowej oraz piaskowców fliszowych jako kamieni budowlanych i drogowych. Perspektywy występowania złóż ropy naftowej wiążą się z antykliną Brzanki-Liwocza. Prawdopodobnym poziomem roponośnym są tam warstwy lgockie kredy dolnej do głęboko- ści 3000 m. W strukturze tej, na powierzchni około 12 km2 można się spodziewać około 900 tys. ton zasobów geologicznych ropy, możliwych do wydobycia w około 30% (Jabczyński, i in., 1990). Perspektywy występowania kopalin budowlanych i drogowych wiążą się tylko z piaskowcami godulskimi i istebniańskimi. Piaskowce godulskie i istebniańskie budują większe wychodnie w obrębie fałdu Brzan- ka-Liwocz. Znaczenie surowcowe mają głównie warstwy godulskie górne i istebniańskie dolne (Kępińska, 1986). Są to piaskowce o grubych i bardzo grubych ławicach powyżej 1 m, niekiedy ponad 5 m, z przewarstwieniami łupków nieprzekraczających 10%. Są one różno- ziarniste, przeważnie grubo- i średnioziarniste, sporadycznie drobnoziarniste, niekiedy zaś zlepieńcowate, zwykle niewapniste, o spoiwie ilastym z domieszką krzemionki (Peszat, Bu- czek-Pułka, 1984). Piaskowce te mogą być stosowane w budownictwie, a ich gruboławicowe wykształcenie daje możliwości pozyskania bloków i stosowania ich jako materiału rzeźbiar- skiego i dekoracyjnego. O możliwości ich wykorzystywania świadczą liczne, okresowo czynne wyrobiska. Obszary perspektywiczne tych piaskowców wyznaczono na stokach Pasma Brzanki między miejscowościami Galia Górna i Galia Dolna, wzdłuż drogi Tuchów-Jodłówka Tu- chowska oraz pomiędzy drogami Joniny-Swoszowa i Podlesie–Żurowa. Pierwszy obszar obejmuje wychodnię warstw górnogodulskich i dolnoistebniańskich nierozdzielonych, o miąższości 30 m, obciętych od wschodu i zachodu uskokami. Warstwy są tam odwrócone i stromo, pod kątem około 60o zapadają ku południowi. Stare kamieniołomy w Galii Górnej świadczą o znacznym niegdyś wydobyciu. Piaskowce charakteryzują się gę- stością pozorną 2,35-2,53 t/m3 i nasiąkliwością 1,48-3,46% (Kępińska, 1984). Właściwości te świadczą o przydatności tych piaskowców jako materiału budowlanego, a duża miąższość ławic o możliwości produkcji bloków. Niekorzystna cechą są zaburzenia tektoniczne skał, dające liczne spękania ciosowe (Kępińska, 1986). Dwa pozostałe obszary perspektywiczne obejmują wychodnie tylko dolnych warstw istebniańskich. W obszarze wzdłuż drogi Tuchów-Jodłówka Tuchowska (Bogacz, 1972) war-

stwy zapadają pod kątem około 500 ku południowi. Nie są znane własności fizyczno- mechaniczne piaskowców. Piaskowce są eksploatowane w 4 kamieniołomach. Prawdopodob- nie ich jakość jest zbliżona do skał badanych w obszarze około 1 km na zachód, w Golance (Melerowicz, Malenda, 1982). Piaskowce istebniańskie z Golanki posiadają następujące parametry: średnią gęstość pozorną 2,42 T/m3, nasiąkliwość wagową 3%, wytrzymałość na ści- skanie w stanie powietrzno suchym 64,2 MPa, ścieralność w bębnie Devala 16,55% oraz nie- pełną mrozoodporność. W obszarze położonym pomiędzy drogami Joniny-Swoszowa oraz Podlesie-Żurowa piaskowce gruboławicowe zapadają ku południowi pod kątami 20-40o. Okresowo eksploatacja prowadzona jest tu w 3 kamieniołomach. Piaskowce te o regularnym ciosie stwarzają bardzo korzystne możliwości uzysku bloków. Ich własności fizyczno-mechanicze prawdopodob- nie są analogiczne z określonymi dla piaskowców z obszaru rezerwatu Ostry Kamień (Malen- da, 1990). Właściwości fizyczno-mechaniczne tych ostatnich okazały się bardzo korzystne dla produkcji kruszywa budowlanego, materiału rzeźbiarskiego i dekoracyjnego. Ich średnia gę- stość pozorna wynosi 2,36 T/m3, nasiąkliwość wagowa 3,80%, wytrzymałość na ściskanie 40 MPa, a ścieralność na tarczy Boehmego 0,56 cm, przy całkowitej mrozoodporności. Piaskowce środkowych i górnych warstw lgockich były eksploatowane w kamienioło- mach w paśmie Kokoczy, między Zwiernikiem i Wolą Lubecką, a do dziś są okresowo wybierane piaskowce dolnych warstw lgockich w przysiółku Kawówki na północ od Trzeme- snej. Piaskowce lgockie budujące pasmo Kokoczy nie odpowiadają wymogom norm dla kamienia drogowego, z powodu dużej zmienności parametrów fizyko-mechanicznych. Charak- teryzują się one zbyt niską wytrzymałością na ściskanie po nasyceniu wodą, zbyt dużą ście- ralnością w bębnie Devala oraz niepełną mrozoodpornością (Malerowicz, 1984). Podobne piaskowce warstw lgockich o dużej zmienności parametrów jakościowych stwierdzono w pobliżu Trzemesnej (Malenda, 1988). Żwiry i piaski kwalifikujące się jako kruszywo naturalne stwierdzone zostały w dolinie Białej Tarnowskiej (Przewłocka, 1986). Warstwa żwirowo-piaszczysta o miąższości 4,8- 6,5 m, leży pod 1,5-3 m gliniastym nadkładem. Jakość tego kruszywa jest następująca: punkt piaskowy 38,5-84,0 średnio 56,3%, zawartość pyłów mineralnych 7,5-14,8, średnio 12,1%, nasiąkliwość 2,0-3,9 średnio 2,9%, wytrzymałość na miażdżenie 10,3-16,6 średnio 14,3%, mrozoodporność 1,4-10,0 średnio 5,2%, zawartość ziarn słabych i zwietrzałych 1,0-7,1 śred- nio 2,9%. Czynnikiem ograniczającym eksploatację kopaliny w tym obszarze jest konflikto- wość ze środowiskiem. Występuje ona, bowiem pod chronionymi glebami.

Natomiast żwiry i piaski wodnolodowcowe (kemów i sandrów), w północnej części omawianego obszaru, znane z wyrobiska w Podlesiu Machowskim, z powodu znacznego za- glinienia nie kwalifikują się jako kruszywo budowlane (Wdowiarz, 1950). Właściwości glin lessopodobnych i iłołupków fliszowych z rejonu Tuchowa i Karwod- rzy oceniono negatywnie, uznając je jako nieprzydatne do wyrobów ceramiki budowlanej (Pilch, 1982). Przesłanki występowania soli kamiennych, o prawdopodobnym znaczeniu gospodar- czym, występują w rejonie Poręby Radlnej na głębokości od kilkudziesięciu do kilkuset me- trów (Peryt, 1998). VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Zachodnia i środkowa część terenu objętego arkuszem Tuchów należy do zlewni Białej Tarnowskiej, natomiast część wschodnia do zlewni Wisłoki. Główna rzeką jest Biała Tarnow- ska. Uchodzą do niej prawobrzeżne potoki: Rostówka, Szwedka, płynąca wzdłuż północnych skłonów pasma Brzanki oraz Wątok, odwadniający rejon Skrzyszowa i Łękawicy. Ku wschodowi, do Wisłoki spływają: Dulcza (przez Łęki Górne i Dolne), Wolanka (przez Wolę Lubec- ką) i Jodłówka (w stronę Jodłowej). Południowe stoki Pasma Brzanki w części wschodniej odwadnia Olszynka, dopływ Ropy należącej do zlewni Wisłoki. Zlewnie Białej Tarnowskiej i Wisłoki rozdziela dział wodny drugiego rzędu a wymienione potoki działy wód trzeciego rzędu. Jedyne duże ujęcie wód powierzchniowych istnieje w Lubaszowej na rzece Białej. Za- opatruje ono miasto Tuchów i częściowo gminę Ryglice. Może dostarczać do 6 500 m3 wody na dobę dla potrzeb komunalnych i przemysłowych. Obecnie jego wydajność wynosi około 1 000-2 000 m3/d. Czystość wód powierzchniowych jest kontrolowana systematycznie (Sebasta, 2002) na Białej w Lubaszowej powyżej ujęcia wody dla Tuchowa oraz poza obszarem arkusza na Bia- łej w Koszycach Wielkich, 27 km poniżej Lubaszowej i na Wątoku przy ujściu do Białej. W ocenie ogólnej w 2002 roku wody Białej w punkcie pomiarowym w Lubaszowej zaliczono do III klasy czystości z uwagi na stan sanitarny (Raport, 2003). Pozostałe parametry: wskaź- niki fizykochemiczne, hydrobiologiczne, substancje biogenne i zawiesiny spełniały wymagania dla II klasy czystości. Z biegiem rzeki zwiększyła się ilość zanieczyszczeń. Mimo istnie- nia mechaniczno-biologicznych oczyszczalni ścieków w Tuchowie, Pleśnej i Rzuchowej zwiększyła się ilość zanieczyszczeń bakteryjnych i w punkcie pomiarowym w Koszycach Wielkich wody Białej ze względu na stan sanitarny zaliczono do pozaklasowych. Zawartość

substancji biogennych i wskaźniki fizykochemiczne spełniały warunki dla III klasy czystości. Także Wątok prowadził wody pozaklasowe, o czym decydujące znaczenie miały: stan sanitarny, substancje biogenne i ocena fizykochemiczna. Przyczyną złego stanu wód Białej i Wą- toka wynika z nieuporządkowanej gospodarki ściekami i intensywnej gospodarki rolnej. Brak jest tam natomiast znaczącego zanieczyszczenia wód ropą naftową i związkami pochodnymi. 2. Wody podziemne Na omawianym obszarze wody podziemne występują w dwóch zasadniczych poziomach: szczelinowym i szczelinowo-porowym, związanym z utworami fliszu, oraz porowym występującym w osadach czwartorzędu. Szczelinowe zbiorniki wód podziemnych sięgają do głębokości najczęściej 60-80 m, niekiedy do 100 m (Kleczkowski, 1990). Ich zasoby dyspozycyjne są niewielkie i wynoszą najczęściej 0,1-2,0 m3/h. Zbiorniki czwartorzędowe występu- ją w dolinach rzecznych. Są one płytkie, a ich wydajność wynosi od kilku do kilkunastu m3/h. Na omawianym obszarze wyznaczono (Kleczkowski, 1990) główny zbiornik wód podziemnych (GZWP) nr 434 Dolina Białej Tarnowskiej. Jest to czwartorzędowy zbiornik o charakterze porowym. Głębokość ujęć wynosi 5-26 m, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne 3,9 m3/d (1,5 l/s/km2). Zbiornik ten jest otwarty, nie izolowany od powierzchni i narażony na zanieczyszczenia. Wskutek tego jego wody mają ogólnie średnią i niską jakość. Czynnikami degradującymi są azotany i azotyny pochodzące z terenów zabudowanych i rolnych. Ponad to wody te zawierają znaczne ilości żelaza i manganu. Dla zbiornika wyznaczono (Kleczkowski, 1990) obszar wysokiej ochrony (OWO) obejmujący otoczenie doliny Białej i obszar najwyż- szej ochrony (ONO) obejmujący dolinę tej rzeki (Fig. 4). Zbiornik ten nie posiada opracowania dokumentacyjnego. Źródła są nieliczne. Występują głównie w Paśmie Brzanki i w Paśmie Kokoczy. Mają charakter szczelinowo-rumoszowy. Na obszarze objętym arkuszem Tuchów najliczniejsze są studzienne ujęcia płytkich wód podziemnych oraz źródeł, zaopatrujących w wodę gospodar- stwa rolne Znacznie mniejsze ujęcie wykorzystuje kilka źródeł i wody powierzchniowe małe- go potoku w Łękawicy Dolnej, zaopatrując w wodę wieś Skrzyszów. Jego nominalna wydaj- ność nie przekracza 800 m3/d, a wydajność rzeczywista wynosi obecnie kilkanaście m3/d. W tym samym rejonie znajduje się niewielkie ujęcie wody przemysłowej, dostarczające około 3 m3/d wody do wytwórni żuru. Na omawianym obszarze brak jest większych ujęć wód podziemnych.

Fig. 4 Położenie arkusza Tuchów na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwyższej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 - granica GZWP w ośrodku porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 425 – Dębica-Stalowa Wola-Rzeszów, czwartorzęd (Q), 433 – Dolina Wisłoki, czwartorzęd (Q), 434 – Dolina Białej Tarnowskiej, czwartorzęd (Q), 435 – Dolina Dunajca (Zakli- czyn), czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska 1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 1001 - Tuchów zamiesz- czono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi zawartości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowal- na. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 go- dziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referen- cyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna prób- ka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem...,2002). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka prze- wyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decydującego o zanieczyszczeniu gleb w punkcie 1.

Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy zawartości w Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych (median) glebach na arkuszu (median) w glebach na w glebach obszarów niezabudo- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie lub ziemi (Rozporzą- 4) dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) 1001-Tuchów arkuszu 1001-Tuchów wanych Polski Metale N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa < 1mm, Grupa B 2) Grupa C 3) mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m ppt) Głębokość (m ppt) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 35-84 48 27 Cr Chrom 50 150 500 6-15 8 4 Zn Cynk 100 300 1000 40-72 57 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-0,7 0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 4-7 5 2 Cu Miedź 30 150 600 7-54 11 4 Ni Nikiel 35 100 300 8-28 11 3 Pb Ołów 50 100 600 11-24 18 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,06-0,09 0,08 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 1001-Tuchów w poszczególnych grupach zanie- 1) grupa A czyszczeń a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na As Arsen 9 podstawie przepisów ustawy Prawo wodne, Ba Bar 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Cr Chrom 9 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia Zn Cynk 9 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standar- Cd Kadm 9 dy wynikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 9 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod Cu Miedź 8 1 stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Ni Nikiel 9 nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów Pb Ołów 9 przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 9 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 1001-Tuchów do poszcze- 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 gólnych grup zanieczyszczeń (ilość próbek) N – ilość próbek 8 1

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (Tabela 2). Tylko przeciętne zawartości arsenu w glebach arkusza są identyczne do wartości prze- ciętnej (mediany) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Około dwukrotnie wyższe wartości przeciętne zanotowano dla baru, cynku, chromu, kobaltu, miedzi i niklu, co związane jest z podwyższonym tłem geochemicznym tych pierwiastków w glebach Karpat i ich przedpola w stosunku do obszaru Niżu Polskiego. Pod względem zawartości metali 8 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Z powodu wzbogacenia w miedź, próbkę gleby w punkcie 1 zaklasyfikowano do grupy B. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej, Fig. 5). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza.

PROFIL ZACHODNI PROFIL WSCHODNI Fig.

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma 5 Zaniec

siatki kilometrowe 5540604 5535728

zyszczeni 5535532 5533626 m 5533532 5531557 m a gle 5526663 5524630 j arkusza) b pierwia 5522736 5522895

0 10203040506070 0 102030405060 stkami promieniotwórcz nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5540604 5535728 5535532 ymi (naosirz 5533626 m m 5533532 5531557

5526663 5524630

ę 5522895

dn 5522736

yc 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 h - 2 2

opis kBq/m kBq/m

Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 40 do około 60 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 50 nGy/h i jest wyższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie od około 30 do około 50 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej około 40 nGy/h. Pomierzone wartości promieniowania gamma wzdłuż obu profili są mało zróżnicowane. Nieco wyższe wartości promie- niowana gamma zarejestrowano wzdłuż profilu zachodniego, co jest najprawdopodobniej związane z występowaniem, głównie w zachodniej części obszaru, plejstoceńskich pokryw lessów piaszczystych, zazwyczaj wykazujących podwyższoną radioaktywność. Niższymi dawkami promieniowania charakteryzują się kredowe i trzeciorzędowe piaskowce i łupki, odsłaniające się przede wszystkim we wschodniej i w południowej części arkusza. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od około 0,5 do około 3,5 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 1 do około 3,5 kBq/m2. IX. Składowanie odpadów Przy określeniu warunków, jakim powinny odpowiadać obszary predysponowane do lokalizowania składowisk uwzględniono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r w sprawie szczegóło- wych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możli- wością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: − tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składo- wisk; − tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej (w rejonach tych lokalizacja składowisk odpadów jest

możliwa pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu); − tereny, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że istniejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (Tabela 3).

Tabela 3 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj [m] [m/s] gruntów N - odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1·10-9 K - odpadów innych niż niebezpieczne i Iły, iłołupki od 1 do 5 ≤ 1·10-9 obojętne O - odpadów obojętnych ≥1 ≤ 1·10-7 Gliny Znakami „b” i „p” umieszczonymi obok symbolu rodzaju odpadów możliwych do skła- dowania na danym obszarze zaznaczono odpowiednio warunkowe ograniczenia lokalizowania składowisk wynikające z bliskości terenów zabudowanych oraz ochrony przyrody i dzie- dzictwa kulturowego. Na arkuszu Tuchów bezwzględnym wyłączeniom z możliwości składowania wszelkich odpadów podlegają (por. Bromowicz, Magiera 2000 a,b): − obejmujący południową, centralną i północno-zachodnią część arkusza fragment Pogórza Ciężkowickiego z powszechnie występującymi stromymi (>10º) stokami, − obszary zabudowane tworzące ciągi na nadzalewowych tarasach dolin rzecznych oraz obszary zabudowy skoncentrowanej (Tuchów), − zwarte kompleksy leśne pełniące funkcje lasów ochronnych porastające pasmo wzgórz położonych między Lubaszową i Swoszową, Górę Trzemską, Górę Krasów- kę, okolice Zawady, Piotrkowic, Karwodrzy, Świniej Góry, Zwernika, Budynia i Budaków, − zagrożone powodzią tereny tarasów zalewowych doliny Białej, Szwedki, Dulczy, Wątoka, Zimnej Wody i ich dopływów,

− niewielkie i dość równomiernie rozproszone na arkuszu tereny, na których doszło do ruchów masowych i zagrożone takimi ruchami, − obszar strefy ochronnej ujęcia wód Białej w Lubaszowej obejmujące pas o szeroko- ści 1,5 km po obu stronach rzeki 3 km powyżej ujęcia i 1 km poniżej, − rezerwaty przyrody na Górze Wielkiej i Liweckiej oraz koło Podlesia, − tereny zabytkowych zespołów architektonicznych w Tuchowie i Ryglicach, − tereny podmokłe i źródliskowe liczne i stosunkowo równomierne na arkuszu rozproszone, choć obszarowo skromne. W rezultacie tak przeprowadzonych wyłączeń na około 75% powierzchni arkusza nie można składować jakichkolwiek odpadów. Wśród obszarów, na których składowanie odpadów jest możliwe dominują nieposiada- jące naturalnej bariery izolacyjnej. Zlokalizowane są głównie w północnej i południowej czę- ści arkusza. Podłożem większości z nich (Rączkowski i inni 1995 a,b) są gliny lessowate i lessy (okolice Łękawicy, Szynwałdu, Łęków Górnych i Dolnych, Burzyna, Siedlisk i Łęż- nej. Na nielicznych obszarach glinom lessowatym towarzyszą wychodnie skał przedczwarto- rzędowych - piaskowców i łupków warstw istebniańskich (Podlesie), łupków, piaskowców i rogowców warstw menilitowych (Liciąż), warstw menilitowych oraz piaskowców i łupków warstw krośnieńskich (Galia). Pojedyncze pola budują samodzielnie skały przedczwartorzę- dowe - piaskowce i łupki warstw krośnieńskich (Joniny, Ryglice, Podlesie), warstw krośnień- skich stowarzyszonych z łupkami, piaskowcami i rogowcami warstw menilitowych (Kowa- lowa), krośnieńskich i piaskowców i łupków warstw istebniańskich (Wisze), warstw isteb- niańskich (Zalasowa Nizina, Galia, Swoszowa), warstw istebniańskich i menilitowych (Ksią- że Podlesie). Pod Tuchowem i Głęboką podłoże dwu obszarów składa się z glin lessowatych, mułków, piasków, glin i żwirów rzecznych. Wśród obszarów preferowanych do składowania odpadów najliczniejsze i najrozleglej- sze są wychodnie południowopolskich glin lodowcowych zlokalizowane w północnej części arkusza. Mniej liczne są pola zbudowane z piaskowców i łupków warstw krośnieńskich (Jo- niny i Nagórze). Obszary budowane przez gliny zakwalifikowano do posiadających zmienne właściwości izolacyjne podłoża i rekomendowano jako potencjalne miejsca składowania od- padów obojętnych. Wszystkie te miejsca położone są bliżej niż 1 km od terenów zabudowanych, a większość znajduje się w obrębie obszaru chronionego krajobrazu.. Pod Świniogórą–Łęcką i Granicą wyróżniono dwa pola, na których podłoże gruntowe tworzą łupki wierzowskie. Łupki te stanowią naturalną barierę izolacyjną, której miąższość

i przepuszczalność spełnia wymagania stawiane naturalnym ekranom składowisk odpadów komunalnych. Jednak ponieważ wykształciły się na nich wysokiej jakości gleby obydwa obszary rekomenduje się do lokalizowania składowisk odpadów obojętnych. Koło Dołu wyznaczono obszar utworzony z margli pstrych i łupków wierzowskich. Rekomenduje się go do składowania odpadów obojętnych. Wszystkie potencjalne obszary składowania odpadów obo- jętnych leżą w obszarach chronionego krajobrazu i są położone bliżej niż 1 km od obszarów zabudowanych. W Siedliskach i Galii wyróżniono trzy niewielkie obszary zbudowane z paleogeńskich łupków pstrych, a pod Zalasową rozległy obszar, którego podłoże tworzą łupki pstre i łupki wierzowskie. Zarówno łupki pstre jak i wierzowskie odznaczają się na ogół oczekiwaną jed- norodnością ilastych profili i powinny spełniać wymagania stawiane podłożu składowisk od- padów innych niż obojętne i niebezpieczne (w tym komunalnych). Wszystkie obszary reko- mendowane do składowania odpadów innych niż obojętne i niebezpieczne położone są bliżej niż 1 km od terenów zabudowanych i znajdują się w obrębie obszaru chronionego krajobrazu (Zalasowa, Siedliska) lub Parku Krajobrazowego Pasma Brzanki (Galia). Na obszarze arkusza w okolicach miejscowości Siedliska zaznaczono wyrobisko zwią- zane z wydobyciem kopalin ilastych. W miejscu tym trwa jeszcze eksploatacja, lecz po jej zakończeniu można będzie tu rozpatrywać ewentualną lokalizację składowiska. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie szczegó- łowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu składowiska odpadów. Na terenach, na których możliwa jest lokalizacja składowisk odpadów, zaznaczono tak- że istniejące wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz

także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

Tabela 4 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie wydzielonych POLS

Głębokość do zwierciadła wody podziemnej wystę- Nr otw. Profil geologiczny Miąższość pującego pod warstwą Archiwum na mapie warstwy izolacyjną i nr otworu dokumentacyjnej izolacyjnej [m p.p.t.] B strop [m] zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy nawiercone ustalone [m. p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 0,0 Gleba MUW 0,2 Glina ilasta Tarnów 1 3,8 4,0 Mułki niebiesko-szare 66 6,7 Żwiry

0,0 Gleba MUW 0,2 Glina szara Tarnów 2 3,1 3,3 Mułki niebiesko-szare 66 6,2 Żwiry

Tło dla przedstawianych informacji na planszy B stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Tuchów Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (MHP) (Chowaniec, Witek, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych przedstawiany na MHP wyznaczono w pięciostopniowym podziale, przyjmując następujące kryteria oceny: − stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, − stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych,

− stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego, ale ograniczonej dostępności*: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne, bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej odporności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, − stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego, bez ognisk zanie- czyszczeń, − stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń, czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też obszarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów.

X. Warunki podłoża budowlanego.

Zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000” (2002), warunki geologiczno-inżynierskie przedstawiono na całym omawianym obszarze z pominięciem: chronionych użytków rolnych i łąk na glebach pochodzenia orga- nicznego, terenów leśnych, obszaru parku krajobrazowego i terenów miejskich o zwartej za- budowie. Ponieważ otworowa eksploatacja złóż gazu ziemnego znajdujących się na obszarze arkusza nie koliduje z zabudową, a złoża surowców ilastych zajmują powierzchnie do 2,3 ha, przy rozpatrywaniu warunków podłoża budowlanego nie wyłączono obszarów udokumentowanych złóż kopalin. Oceną warunków geologiczno-inżynierskich objęte zostało około 50% powierzchni arkusza. Podłoże budowlane na rozpatrywanym obszarze jest zróżnicowane. W części północnej dominują utwory lessowe zlodowaceń północnopolskich i gliny zwałowe zlodowaceń połu- dniowopolskich. Na pozostałym obszarze występują osady fliszowe starszego trzeciorzędu i kredy: piaskowce z przerostami łupków i margli. Jedynie w dolinach rzek i potoków wystę- pują osady mułkowo-piaszczysto-żwirowe. Podłoże budowlane o warunkach korzystnych dla budownictwa stanowią generalnie grunty skaliste występujące w mniejszym stopniu w północnej, a głównie w południowej

*„dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku

i środkowej części arkusza. Są to przeważnie gruboławicowe piaskowce z niewielką ilością przerostów łupków i margli, występujące w warstwach przypowierzchniowych na łagodnych zboczach o nachyleniu mniejszym niż 20% i w szczytowych spłaszczeniach, gdzie nie zazna- czają się zjawiska geodynamiczne. Są to tereny położone na zachód od Szynwałdu, na pół- nocny zachód od Tuchowa, w rejonie Burzyna, Bistuszowej i Kowalowej oraz w rejonie Zwiernika. Pod glebą występują tam czwartorzędowe gliny zwietrzelinowe z większą lub mniejszą ilością drobnego rumoszu, miąższości najczęściej 0,5-2,0 m, zalegające na rumo- szach piaskowcowych i w różnym stopniu nadwietrzałych skałach fliszowych. Warunki korzystne dla budownictwa występują w w/w rejonach, także w wypadkach, kiedy w podłożu w przewadze występują łupki i margle, ale tylko wtedy, gdy kierunek zapadania warstw jest asekwentny w stosunku do zbocza. Korzystnym podłożem budowlanym są także: średniozagęszczone i zagęszczone plej- stoceńskie, wodnolodowcowe piaski, żwiry i otoczaki zlodowaceń północnopolskich budują- ce średnie i wyższe tarasy Białej w południowo-zachodniej części arkusza i skonsolidowane gliny zwałowe zlodowaceń południowopolskich ciągnące się wąskim do 2 km szerokości pasem, wzdłuż północnej granicy arkusza pomiędzy miejscowościami Wygoda i Skrzyszów Dolny. Podłoże budowlane o warunkach niekorzystnych dla budownictwa stanowią: holoceń- skie osady rzeczne, madowo-piaszczysto-żwirowe występujące w dolinach rzek i potoków, w miejscach gdzie poziom wody gruntowej zalega płycej niż 2 m p.p.t., utwory lessowe zlo- dowaceń północnopolskich oraz trzeciorzędowe i kredowe skały osadowe - piaskowce, łupki i margle na obszarach gdzie występują większe ilości zwietrzeliny gliniastej, strefy osuwi- skowe i tereny o dużym (>20o) nachyleniu zboczy. Szczególnie zagrożone osuwiskami są obszary na zboczach wyniesień nawet przy mniejszych od 20% nachyleniu zbocza, o ile w podłożu w przewadze występują łupki i margle, a kierunek zapadania warstw jest zgodny z kierunkiem nachylenia stoku. Obszary gdzie w podłożu występują utwory lessowe wymagają zindywidualizowanej oceny pod względem warunków geologiczno-inżynierskich. W związku ze specyfiką lessów, istnieje możliwość ich spłukiwania, osuwania oraz osiadania zapadowego. Grunty lessowe (pyły, pyły piaszczyste, gliny pylaste) pokrywające przedpole Karpat posiadają warunki zmienne, niezbyt korzystne, wymagające każdorazowo szczegółowych badań (Jakubowicz, Łodzińska,1994). Wykazują one dużą wrażliwość na działanie wody, wskutek naturalnej ma- kroporowatości, obecności hydrofilnej frakcji iłowej i niskiej wilgotności naturalnej. Dodat- kową niekorzystną okolicznością jest fakt, że pod lessami zalegają głównie mioceńskie iły lub

serie łupkowe, co powoduje, że lessy te mają zwiększone tendencje do zsuwów. Dlatego też tereny gdzie występują grunty lessowe szczególnie na zboczach wyniesień zaliczono do ob- szarów o niekorzystnych warunkach budowlanych. Ponieważ na większości utworów lesso- wych wykształciły się gleby wysokich klas, objęte ochroną, na których nie rozpatruje się wa- runków geologiczno-inżynierskich, tylko niewielkie skrawki terenu o tym charakterze podło- ża zaliczono do terenów o niekorzystnych warunkach budowlanych. Do obszarów o warunkach utrudniających budownictwo zaliczyć należy także obszary podmokłe występujące w dolinach potoków i ich sąsiedztwie w północnej części arkusza, zalewane w czasie powodzi dno doliny Białej i górne części jej stoków, a także głębokie roz- cięcia erozyjne, szczególnie w rejonie przełomu Białej przez Pasmo Brzanki. Do obszarów, na których warunki budowlane są szczególnie niekorzystne należą strefy osuwisk zarówno aktywnych jak i ustabilizowanych. Osuwiska są niezbyt liczne, jednak niekiedy rozległe. Rozwijają się głównie w obrębie pstrych łupków kredowych i trzeciorzędo- wych, w mniejszym stopniu w gliniasto-rumoszowych zwietrzelinach czwartorzędowych. Występują też niekiedy spływy piaskowcowo-rumoszowe. Uaktywnienie wielu starych osuwisk i powstanie licznych nowych zostało spowodowane długotrwałymi i intensywnymi opa- dami w lecie 1997 r. i na wiosnę 2000 r. (Poprawa i in., 1997). Osuwiska te uszkodziły bądź zniszczyły wiele domów i budynków gospodarczych, szczególnie położonych na południo- wych zboczach Pasma Brzanki i w dolinie Wątoka. Największe czynne osuwisko występuje na północnym zboczu Góry Św. Marcina, w północno-zachodnim narożu terenu arkusza. Przy wyznaczaniu terenów niekorzystnych dla budownictwa uwzględniono także strefy potencjal- nie zagrożone osuwiskami (Poprawa i in., 1997). Największa ilość osuwisk znajduje się na terenie leżącym na zachód Tuchów i Karwodrza oraz na zboczach po wschodniej stronie szo- sy prowadzącej z Ryglic do Szynwałdu.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Tuchów zawiera liczne chronione elementy przyrody i krajobrazu Znaczną powierzchnię zajmują lasy ochronne (wodochronne i glebochronne), głównie w południowej części arkusza. Status taki mają lasy Skarbu Państwa, administrowane przez Nadleśnictwo Gromnik. Kategorię lasów gospodarczych mają lasy prywatne, lasy wspólnot leśnych i leśno-gruntowych. Gleby chronione występują na znacznych powierzchniach w północnej i środkowej czę- ści terenu, głównie w rozległych obniżeniach Dulczy i Wątoka, w dolinie Białej Tarnowskiej oraz na rozległych spłaszczeniach szczytowych wzniesień między Tuchowem, Ryglicami,

Kowalową, Lubczą i Zalasową. Są to gleby rozwinięte na lessach i glinach lessopodobnych, a w dolinie Białej na madach, należące do klas bonitacyjnych III-IVa i reprezentujące następu- jące kompleksy przydatności rolniczej: pszenny dobry, żytni i żytnio-ziemniaczany bardzo dobry, zbożowo-pastewny mocny, pszenny dobry śródgórski i podgórski oraz zbożowy górski (częściowo, bez gleb brunatnych, wyługowanych i kwaśnych). W południowej części arkusza znajduje się Park Krajobrazowy Pasma Brzanki, utworzony w 1996 roku. W jego obrębie projektowane jest ustanowienie dwóch rezerwatów: le- śnego „Góra Liwocka”, o powierzchni 143 ha i leśno-geologicznego „Ostry Kamień”, o powierzchni 67 ha. W granicach tego ostatniego ma znaleźć się nie tylko istniejący pomnik przyrody nieożywionej w Zurowej, ale także kilkanaście dalszych pomników przyrody, mię- dzy innymi kamieniołomy w Libuszowej i w Ryglicach-Galii Górnej. Środkowa część terenu arkusza objęta jest Obszarem Chronionego Krajobrazu Pogórza Ciężkowickiego, natomiast jego północno-wschodni kraniec zajmuje Jastrzębsko-Żdziarski Obszar Chronionego Krajobrazu. W ich obrębie znajduje się dalszych kilkanaście pomników przyrody żywej i pomnik przyrody nieożywionej - głaz narzutowy „ Pomnik Niepodległości Polski” w Łękawicy. Projektowany jest kolejny pomnik - ściana skalna w Trzemeśnej (przy- siółek Kawówki), gdzie odsłania się rozsypliwy piaskowiec dolnolgocki. Na omawianym obszarze brak jest zatwierdzonych użytków ekologicznych. Proponowa- ne są trzy użytki: w Tuchowie-Przedmieściu Dolnym, Szynwałdzie i Uniszowej (Tabela 6). W obszarze arkusza istnieje kilkanaście zatwierdzonych pomników przyrody żywej (drzew pojedynczych, drzewostanów grupowych i alei drzew pomnikowych) oraz dwa pomniki przyrody nieożywionej (głaz piaskowcowy i skałka Ostry Kamień (Tabela 5).

Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych

Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) na mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Bistuszowa, Uni- Ryglice L – „Góra Liwecka” 1 R * szowa, Ryglice Tarnów (143) Ryglice L, N – „Ostry Kamień” 2 R Ryglice * Tarnów (67) Zawada Tarnów 3 P 1987 Pż –grupa drzew (lipy, grochodrzewy) przy kościele Tarnów Skrzyszów Skrzyszów 4 P 1987 Pż –grupa drzew (lipy, wiązy) przy kościele Tarnów Łękawica Skrzyszów Pż – 16 lip drobnolistnych, 5 P 1987 obok kościoła Tarnów kasztanowiec i klon zwyczajny Łękawica Skrzyszów 6 P 1987 Pn – G: „Pomnik Niepodległości Polski” obok kościoła Tarnów

Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) na mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 7 P Szynwałd Skrzyszów * Pż – klon Tarnów Skrzyszów 8 P Szynwałd * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 9 P Szynwałd * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Skrzyszów 10 P Szynwałd * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Skrzyszów 11 P Szynwałd * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Skrzyszów 12 P Szynwałd * Pż – klon Tarnów Skrzyszów 13 P Szynwałd * Pż – klon Tarnów Skrzyszów 14 P Szynwałd * Pż – klon Tarnów Skrzyszów 15 P Szynwałd * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 16 P Szynwałd * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 17 P Szynwałd * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 18 P Szynwałd * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Skrzyszów 19 P Szynwałd * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Szynwałd Skrzyszów 20 P 1996 Pż – lipa drobnolistna nr 499 Tarnów Pilzno 21 P Łęki Górne * Pż – lipa drobnolistna i 2 dęby szypułkowe Dębica Łęki Górne Pilzno 22 P * Pż – grupa drzew park podworski Dębica Skrzyszów 23 P Trzemesna * Tarnów Pn – O: rozsypliwy piaskowiec dolnolgocki Skrzyszów 24 P Trzemesna * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 25 P Trzemesna * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 26 P Trzemesna * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 27 P Trzemesna * Pż – jawor Tarnów Skrzyszów 28 P Trzemesna * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Skrzyszów 29 P Trzemesna * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Tuchów Pż – 2 lipy drobnolistne, jawor i dąb 30 P Piotrkowice * Tarnów szypułkowy Piotrkowice Tuchów 31 P 1997 Pż – lipa drobnolistna koło plebanii Tarnów Tuchów 32 P Łowczów * Pż – 2 lipy drobnolistne Tarnów Zabłędza Tuchów 33 P * Pż – kasztanowiec koło dworu Tarnów Zabłędza Tuchów 34 P * Pż – jesion wyniosły koło dworu Tarnów

Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) na mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 Zabłędza 35 P Tuchów * Pż – lipa drobnolistna koło dworu Tarnów Zabłędza Tuchów 36 P * Pż – lipa drobnolistna koło dworu Tarnów Zabłędza Tuchów 37 P * Pż – kasztanowiec koło dworu Tarnów Zabłędza Tuchów 38 P * Pż – jesion wyniosły koło dworu Tarnów Tuchów Pż – 14 lip drobnolistnych, dębów szypułkowych, 39-52 P Karwodrza * Tarnów jesionów wyniosłych i jaworów Karwodrza Tuchów 53 P 1987 Pż – 4 lipy przy kapliczce Tarnów Tuchów 54 P Karwodrza 1997 Pż – lipa drobnolistna Tarnów Karwodrza Tuchów 55 P 1987 Pż – 5 dębów szypułkowych park podworski Tarnów Karwodrza przy Tuchów Pż – aleja drzew pomnikowych 56 P 1987 drodze lokalnej Tarnów jesion i inne gatunki drzew Ryglice 57 P Zalasowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 58 P Zalasowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 59 P Zalasowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 60 P Zalasowa * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 61 P Zalasowa * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 62 P Zalasowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 63 P Zalasowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 64 P Zalasowa * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 65 P Zalasowa * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 66 P Zalasowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 67 P Zalasowa * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 68 P Zalasowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 69 P Zalasowa * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 70 P Lubcza * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 71 P Lubcza * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 72 P Lubcza * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 73 P Lubcza * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 74 P Lubcza * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 75 P Lubcza * Pż – dąb szypułkowy Tarnów

Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) na mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 76 P Lubcza Ryglice * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 77 P Lubcza * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 78 P Lubcza * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice 79 P Lubcza * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 80 P Lubcza * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Lubcza Ryglice 81 P 1995 Pż – dąb szypułkowy przy drodze Tarnów Buchcice Tuchów 82 P 1987 Pż – dąb szypułkowy przy drodze Tarnów Buchcice Tuchów 83 P 1987 Pż – dąb szypułkowy nr 2 Tarnów Buchcice Tuchów 84 P 1987 Pż – dąb szypułkowy nr 5 Tarnów Buchcice Tuchów 85 P 1987 Pż – dąb szypułkowy nr 6 Tarnów Tuchów Tuchów 86 P 1995 Pż – lipa szerokolistna sześciopniowa Wysoka 20 Tarnów Tuchów Tuchów 87 P 1995 Pż – lipa drobnolistna Daleka 16 Tarnów Tuchów Tuchów 88 P 1987 Pż – lipa drobnolistna koło kościoła Tarnów Tuchów Tuchów 89 P 1987 Pż – 3 dęby szypułkowe park miejski Tarnów Tuchów Tuchów 90 P 1995 Pż – dąb szypułkowy Graniczna 19a Tarnów Tuchów Tuchów 91 P 1987 Pż – 2 lipy drobnolistne droga do Buchcic Tarnów Tuchów na terenie Tuchów 92 P 1995 Pż – 3 lipy drobnolistne i kasztanowiec klasztoru Tarnów Tuchów Tuchów 93 P 1997 Pż – dąb szypułkowy Drelicharza Tarnów Tuchów 94 P Siedliska * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Tuchów 95 P Burzyn * Pż – 3 dęby szypułkowe i lipa drobnolistna Tarnów Burzyn Tuchów 96 P 1987 Pż – 2 lipy drobnolistne obok kapliczki Tarnów Tuchów 97 P Burzyn 1987 Pż – dąb szypułkowy Tarnów Burzyn Tuchów 98 P 1987 Pż – dąb szypułkowy nr 119 Tarnów Tuchów 99 P Burzyn * Pż – dęby szypułkowe Tarnów Burzyn Tuchów Pż – 40 dębów szypułkowych, lip drobnolistnych i 100 P * park podworski Tarnów jesionów wyniosłych Tuchów 101 P Burzyn 1987 Pż – aleja drzew pomnikowych, lipy Tarnów Tuchów 102 P Burzyn * Pż – 2 lipy drobnolistne i dąb szypułkowy Tarnów Tuchów 103 P Burzyn * Pż – lipa drobnolistna Tarnów

Nr Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwier- ochrony (powierzchnia w ha) na mapie Powiat dzenia 1 2 3 4 5 6 104 P Burzyn Tuchów 1995 Pż – dąb szypułkowy Tarnów Tuchów 105 P Burzyn * Pż – dąb szypułkowy Tarnów Bistuszowa Ryglice 106 P * Pż – aleja drzew pomnikowych, lipy park podworski Tarnów Ryglice 107 P Uniszowa * Pż – lipa drobnolistna Tarnów Ryglice 108 P Uniszowa * Pż – 2 lipy drobnolistne Tarnów Ryglice 109 P Galia * Pż – 2 lipy drobnolistne Tarnów Ryglice 110 P Galia Górna 1997 Pż – dąb szypułkowy Tarnów Ryglice Ryglice 111 P 1987 Pż – lipa drobnolistna Ośrodek Zdrowia Tarnów Ryglice Pż – stanowisko kwitnącego bluszczu pospolitego 112 P Ryglice * Tarnów na wierzbach Ryglice 113 P Ryglice * Pż – murawa kserotermiczna Tarnów Ryglice 114 P Ryglice * Pż – jesion wyniosły i 2 lipy drobnolistne Tarnów Ryglice Ryglice 115 P 1998 Pż – dąb szypułkowy droga do zamku Tarnów Ryglice 116 P Ryglice * Pż – 6 lip drobnolistnych Tarnów Kowalowa Ryglice 117 P * Pż – 8 dębów szypułkowych i 2 lipy park podworski Tarnów Ryglice 118 P Kowalowa * Pż – 4 lipy drobnolistne Tarnów Tuchów 119 P Lubaszowa * Pż – 2 lipy drobnolistne Tarnów Tuchów 120 P Lubaszowa * Pn – O: Tarnów Tuchów 121 P Burzyn 1995 Pn – G: piaskowiec Tarnów Tuchów Pn – O: „Ostry Kamień” 122 P Żurowa 1995 Tarnów piaskowce istebniańskie Galia Górna Ryglice Pn – O: 123 P * kamieniołom Tarnów piaskowce godulskie Skrzyszów Śródpolne oczko wodne, otoczone zbiorowiskami 124 U Szynwałd * Tarnów szuwarowymi, ostoja ptactwa Tuchów-Przed- Tuchów Rozlewisko potoku z roślinnością szuwarową oraz 125 U * mieście Dolne Tarnów olszą czarną i wierzbami (0,2) Ryglice Staw śródpolny z rzęsą wodną, rdestnicą i rdestem 126 U Uniszowa * pływającym, szuwary tatarakowe, olsza czarna i Tarnów wierzby, teren lęgowy ptactwa (0,7) Rubryka 2 -R – rezerwat. P – pomnik przyrody, U - użytek ekologiczny Rubryka 5 -* - obiekt proponowany przez służby ochrony przyrody Rubryka 6 -rodzaj rezerwatu: L – leśny, N – przyrody nieożywionej -rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej -rodzaj obiektu: O – odsłonięcie, G – głaz narzutowy

Proponuje się utworzenie czterech stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej (Tabela 6).

Tabela 6

Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej

Numer Gmina obiektu Rodzaj Miejscowość Uzasadnienie na ma- Powiat obiektu pie 1 2 3 4 5 Skrzyszów Odsłonięcie rzadko ukazujących się na powierzchni utworów 1 Szynwałd O Tarnów marginalnych serii śląskiej. Pilzno Odsłonięcie osadów miocenu na fliszu karpackim, ukazujące 2 Łęki Górne O Pilzno kontakt obu jednostek. Wola Lubec- Ryglice Odsłonięcie piaskowców grodziskich o szczególnie dużej ilości 3 Wr ka Tarnów egzotyków. Tuchów Grupa 3 odsłonięć piaskowców warstw krośnieńskich 4 Tuchów O w malowniczym zboczu koryta rzeki Białej. Tarnów Odsłonięcia mają dużą wartość badawczą i dydaktyczną. Rubryka 4: - rodzaj obiektu: Wr – wyrobisko, O - odsłonięcie Stanowisko w Szynwałdzie ukazuje rzadko dostępne do obserwacji utwory marginalne jednostki śląskiej, natomiast stanowisko w Łękach Górnych - znane odsłonięcie utworów mioceńskich zalegających na piaskowcach i łupkach fliszowych. (Poprawa i in., 1994). Stanowisko w Woli Lubeckiej położone jest na grzbiecie pasma Kokoczy, w nieczyn- nym wyrobisku, gdzie wydobywano żwir i piasek z rozsypliwego piaskowca ciężkowickiego. Piaskowiec ten jest wyjątkowo bogaty w znacznych rozmiarów (do10 cm średnicy) otoczaki egzotykowe, głównie wapienie jurajskie. Zwracają uwagę także niezwykłe walory widokowe tego miejsca, ukazującego morfologię znacznej części Pogórza Ciężkowickiego, z kotliną Tuchowa i Pasmem Brzanki. Stanowisko w Tuchowie obejmuje 3 odsłonięcia fliszu serii menilitowo-krośnieńskiej w skalistym zboczu koryta Białej. Miejsca te odznaczają się dużą wartością badawczą i dy- daktyczną. Łączna długość odsłonięć wynosi kilkadziesiąt metrów, a wysokość od 4 do 7 m walory widokowe tego miejsca, ukazującego morfologię znacznej części Pogórza Ciężkowic- kiego, z kotliną Tuchowa i Pasmem Brzanki. Stanowisko w Tuchowie obejmuje 3 odsłonięcia fliszu serii menilitowo-krośnieńskiej w skalistym zboczu koryta Białej. Miejsca te odznaczają się dużą wartością badawczą i dy- daktyczną. Łączna długość odsłonięć wynosi kilkadziesiąt metrów, a wysokość od 4 do 7 m (Mancewicz, 2000). Teren arkusza Tuchów obejmuje częściowo obszar węzłowy o znaczeniu krajowym 31K - Pogórza Ciężkowickiego, będący elementem krajowej sieci ekologicznej „ECONET”

(Liro, 1998). Obszar ten przebiega równoleżnikowo u podnóży północnych stoków Pasma Brzanki. Na znacznej jego części istnieje rozległe biocentrum. Drugie biocentrum obejmuje rejon Słonej Góry (na terenie arkusza Wojnicz) i wkracza częściowo na zachodnią część arkusza Tuchów (Fig. 6).

Fig. 6 Położenie arkusza Tuchów na tle systemów ECONET (Liro, 1998) i CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 31K – obszar Pogórza Cięż- kowickiego, 32K – obszar Pogórza Strzyżowsko-Dynowskiego. 2 – biocentrum w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym. 3 – strefa buforowa w obszarze węzłowym o znaczeniu krajowym. 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 29m – Dolnego Dunajca, 5 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 71k – Pogórze Ciężkowickie System CORINE 6 – ostoje przyrody o znaczeniu europejskim, ich numer i nazwa: powierzchniowe; - 432 – Pogórze Strzyżowsko-Dynowskie, 599 – Pogórze Ciężkowickie, 606 – Diable Skały punktowe: 557 – Starorzecze Nieprawie, 565 – Grabiny, 588 – Uroczysko Wróblowice, 599a – Skamieniałe Miasto, 605 - Dolina Ropy

W sieci ekologicznej ostoi przyrody w Polsce CORINE (Dyduch-Falniowska, 1999) w obszarze arkusza nie występuje żadna z nich. Najciekawsze miejsca omawianego terenu udostępnione są szlakami turystycznymi. Najważniejsze z nich to szlak niebieski, prowadzący z Tarnowa do Ciężkowic przez Tuchów i górę Brzankę, oraz szlak żółty, wiodący grzbietem Pasma Brzanki. Przez północno- zachodnią część terenu przebiega czerwony szlak okrężny, opasujący Tarnów. Pozostałe szla- ki mają znaczenie łącznikowe.

XII. Zabytki kultury

Najstarszą miejscowością na omawianym obszarze jest Tuchów, którego początki się- gają przełomu XI i XII wieku. Prawa miejskie uzyskał on w 1340 r. Do XVIII wieku Tuchów pozostawał własnością klasztoru Benedyktynów. Ochroną konserwatorską objęty jest zespół urbanistyczny centrum miasta z czworobocznym rynkiem, klasycystycznym ratuszem (obecnie Urząd Miasta i Gminy), późnobarokowym, trójnawowym kościołem z XVIII wieku oraz położonym po drugiej stronie Białej klasztor i kościół Redemptorystów. Ochronie konserwatorskiej podlega także centrum Ryglic z zabytkowym układem przestrzennym wsi i dawnymi zespołami: pałacowo-parkowym i folwarcznym ze stawami. Liczne są rozproszone zabytki architektury. Najbardziej okazałe i cenne to dawne dwo- ry, zespoły dworsko-parkowe i folwarczne, m. in. w: Bistuszowej, Tuchowie, Burzynie, Kar- wodrzy, Buchcicach, Łowczowie, Zwierniku, Siedliskach, Dąbrówce Tuchowskiej, a także kościoły, często z otaczającymi zabudowaniami i starodrzewem w: Tuchowie, Piotrkowicach, Lubczy, Zalasowej, Skrzyszowie i Szynwałdzie. Ponadto za chronione zabytki kultury uznano liczne kapliczki przykościelne, cmentarne i przydrożne. Charakterystycznym ich elementem jest kultowa rzeźba kamienna oraz drewniane krzyże z końca ubiegłego wieku. Wreszcie na uwagę zasługuje zabytkowy młyn nad Białą w Tuchowie-Kielanowicach, zespół zabytkowej cegielni w Zabłędzy i zespół Kolonii Filaretów „Elsewo” w Burzynie. Liczne są cmentarze wojskowe z okresu I Wojny Światowej, m. in.: w Tuchowie i okolicach (5 cmentarzy), Ryglicach i okolicach (4 cmentarze), Siedliskach (2 cmentarze), Zalasowej, Dąbrówce Tuchowskiej, Lubaszowej, Zabłędzy, Łowczowie Udokumentowano kilkadziesiąt stanowisk archeologicznych. Są to ślady osadnictwa, zachowane głównie w otoczeniu doliny Białej, szczególnie licznie w rejonie Tuchowa, oraz między Ryglicami, Tuchowem a Tarnowem.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Tuchów obejmuje obszar o dość jednorodnych warunkach naturalnych i gospodarczych. Jest to obszar pogórski, o wybitnie rolniczym charakterze, znaczących walo- rach krajoznawczo-turystycznych i letniskowych, oraz niewielkim znaczeniu dla górnictwa. Aktualnie eksploatowany jest tylko gaz ziemny. Istnieją perspektywy rozpoznania nowych złóż ropy naftowej związane są z antykliną Brzanki-Liwocza, a soli kamiennych – z ewaporatami mioceńskimi rejonu Poręby Radlnej. W obecnych warunkach technicznych i ekonomicznych eksploatacja soli jest nieopłacalna (Peryt, 1998). Istnieją ponadto znaczne perspektywy rozpoznania złóż piaskowców budowlanych. Występują one jednak w większo- ści w obrębie Parku krajobrazowego Pasma Brzanki, gdzie wydobycie może być znacznie utrudnione lub niemożliwe. Dalsze poszukiwanie i dokumentowanie złóż surowców powinno mieć na celu, co najwyżej pozyskanie kopaliny charakterystycznej dla regionu lub też pod- trzymanie regionalnej tradycji. Taką regionalną kopaliną są mało zwięzłe piaskowce isteb- niańskie i godulskie. Tej koncepcji służyć mają zaproponowane obszary perspektywiczne. Sieć wód powierzchniowych jest uboga. Również zasobność wód podziemnych jest niewielka a ich jakość niska. Wody te występują głównie w obrębie czwartorzędowych pokryw aluwialnych doliny Białej oraz w szczelinowo-porowych utworach fliszu. Teren arkusza Tuchów odznacza się przeciętnymi warunkami lokalizowania składowisk odpadów. Na północy występują tereny z naturalną barierą izolacyjną o parametrach umożli- wiających lokalizowanie składowisk odpadów obojętnych. Szczególnie korzystnie pod tym względem prezentują się obszary spod Ładnej Wystrząski i Zwiernika. W centrum arkusza obiecujący jest obszar o barierze naturalnej odpowiedniej dla składowisk odpadów komunalnych (Zalasowa). Wytypowane obszary należy brać pod uwagę również przy rozpatrywaniu lokalizacji innych inwestycji niż składowiska odpadów, gdyż wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Istotne są walory krajobrazowe omawianego obszaru. Składają się na nie umiarkowane, ale harmonijnie rozłożone kontrasty geomorfologiczne: Pasmo Brzanki na południu, Pasmo Kokoczy w części centralne i łagodne, wododziałowe grzbiety na północy sąsiadują z rozle- głymi obniżeniami i krętą, starasowaną doliną Białej. Szczególnie atrakcyjne dla turystyki i rekreacji jest umiarkowanie zalesione Pasmo Brzanki i jego północne przedpole. Niektóre z tamtejszych wsi (np. Dąbrówka Tuchowska, Burzyn, Ryglice, Kowalowa) mają charakter letniskowy. Liczne są zabytki architektury i pomniki przyrody.

W obecnych warunkach ekonomicznych nie ma możliwości znaczącej zmiany charakteru gospodarczego tego rejonu. Wobec ograniczonych możliwości rozwoju przemysłu, rolnictwa i leśnictwa, rozwijać się powinny funkcje usługowe, głównie letniskowo-rekreacyjne.

XIV. Literatura

BARAN U., JAWOR E., 1995 – Dodatek nr 4 do dokumentacji geologicznej złoża gazu ziemnego „Tarnów” w utworach miocenu. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geo- log., Warszawa.

BOGACZ A., 1972 - Projekt robót i badań geologicznych złoża piaskowców istebniańskich - rej. „Maśluchowice” i sprawozdanie ze zwiadu geologicznego. Przeds. Geol. SA w Krakowie BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2000 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchów (1001). Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków. BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2000 - Plansza A Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchów. BROMOWICZ J., MAGIERA J., 2000 - Objaśnienia do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchów. CHOWANIEC J., WITEK K., LASKOWICZ I., 1997 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali1:50 000 arkusz Tuchów. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J., WITEK K., 1998 - Mapa hydrogeologiczna polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchów. CHOWANIEC J., WITEK K., 1998 - Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Tuchów DUSZA R., 2001 – Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego „Dąbrówka Tuchow- ska”. Dodatek nr 2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 – Ostoje przyrody w Polsce (CORINE). Inst. Ochr. Przyr., PAN, Kraków. HESS M., 1965 – Piętra klimatyczne w polskich Karpatach Zachodnich. Zesz. Nauk. UJ, Pra- ce Geograficzne, Kraków. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 - Państ. Inst. Geol., Warszawa. JABCZYŃSKI Z., KOZIKOWSKI H., LENK T., DUDEK J., JAWOR E., BIELAWSKI A., CISEK B., NYCZ R., WAŁĘCKI I., JUCHA S., SKARBEK K., 1990 - Ilościowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w Karpatach pol-

skich i wyznaczonych w ich obrębie strefach perspektywicznych. Technika Poszuk. Geol., Geosynoptyka i Geotermia, 3-4, Kraków. JAKUBICZ B., ŁODZIŃSKA W., 1994 - Mapa geologiczno-inżynierska Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JARONIK R., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego „Łękawica”

w kategorii C2. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. KARNKOWSKI P, 1993 - Złoża gazu ziemnego w Polsce. t. 2: Karpaty i zapadlisko przed- karpackie. Tow. Geosynoptyków „Geos”, Kraków. KĘPIŃSKA B., 1984 - Podział utworów górnej kredy i paleocenu oraz możliwości wykorzy- stania piaskowców fałdu Brzanka-Liwocz. Praca dyplomowa. Arch. Kat. Złóż Sur. Skalnych AGH, Kraków. KĘPIŃSKA B., 1986 - Podział górnej kredy i paleocenu centralnej części fałdu Brzanka- Liwocz (jednostka śląska). Kwart. Geol., t. 30, z. 1. Warszawa . KISIELEWSKI B., 1990a - Inwentaryzacja złóż kopalin stałych do lokalnej produkcji mate- riałów budowlanych dla gminy Tuchów. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. KISIELEWSKI B., 1990b - Inwentaryzacja złóż kopalin stałych do lokalnej produkcji mate- riałów budowlanych dla gminy Ryglice. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S., red., 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony. AGH, Kraków KLEIN J., 1977 - Dokumentacja geologiczna złoża gazu ziemnego „Wygoda”. Zakład Po- szuk. Nafty i Gazu Kraków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. Wydaw. Nauk. PWN, Warszawa. KOSZARSKI L., POPRAWA D. 1961 - Możliwości występowania ropy naftowej i gazu ziemnego w północnej strefie płaszczowiny śląskiej, między Gromnikiem a Tucho- wem. Biul. Inst. Geol. 154. Warszawa. KOSZARSKI L., KUCIŃSKI T. 1965-66 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski (bez utwo- rów czwartorzędowych), region Karpat i przedgórza 1: 50 000, ark. Tuchów. Wyd. Geol. Warszawa. KOSZARSKI L., & KUCIŃSKI T., 1967 - Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski (bez utworów czwartorzędowych) w skali 1:50 000 region Karpat i Przedgórza, arkusz Tuchów.

KSIĄŻKIEWICZ M. 1972 - Budowa geologiczna Polski, T. IV, Tektonika cz. 3 Karpaty. Wyd. Geol. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fund. IUCON Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MALENDA K., 1988 - Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych za złożem pia- skowców dla drogownictwa w rej. Szynwałdu - obszar Trzemesna. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. MALENDA K., 1990 - Sprawozdanie z badań geologicznych za złożem piaskowców godulskich „Galia Górna”. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. MALEROWICZ A., 1984 - Sprawozdanie z badań geologiczno-poszukiwawczych za złożem piaskowców dla drogownictwa w rejonie Szynwałdu - obszar Kokocz. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. MALEROWICZ A., MALENDA K., 1982 - Sprawozdanie z badań geologiczno- poszukiwawczych za złożem piaskowców godulskich „Góra Lisie Jamy”. Przeds. Geol. S.A. w Krakowie. MALIK E., KOTOWICZ B., 1991 - Inwentaryzacja złóż kopalin stałych do lokalnej produkcji materiałów budowlanych dla gminy Skrzyszów. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. MANCEWICZ W., 2000 - Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze- strzennego gminy Tuchów. Biuro Rozwoju Krakowa S.A., Kraków. NESCIERUK P., PAUL Z., RĄCZKOWSKI W., SZYMAKOWSKA F., WÓJCIK A., 1996 - Objaśnienia do mapy geologicznej Polski 1:200 000, Arkusz Jasło. Centr. Arch. Geo- log. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. NEY R., 1968 - Rola rygla krakowskiego w geologii zapadliska przedkarpackiego i rozmiesz- czenie złóż ropy i gazu. Pr. Kom. Nauk Geol. PAN nr 45. Kraków PERYT T., 1998 - Atlas geologiczno-sozologiczny mioceńskiej formacji skalnej zapadliska przedkarpackiego. Państw. Instytut Geol., Warszawa. PESZAT C., red., 1975 - Objaśnienia do mapy surowców skalnych Karpat 1:100 000, część I: Kamienie drogowe i budowlane oraz surowce węglanowe. AGH, Kraków. PESZAT C., BUCZEK-PUŁKA M. 1984 - Zmienność własności fizyczno-mechanicznych budowlanych piaskowców istebniańskich obszaru Karpat. Zeszyty Nauk. AGH, Geo- logia t. 11, z. 4 Kraków

PILCH W., 1982 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcami ilasty- mi do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej w rejonie Tuchowa. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. POPRAWA D., RĄCZKOWSKI W., KOPCIOWSKI R., NESCIERUK P., ZIMNAL Z., DZIEPAK E., MROZEK T., 1997 - Prace geologiczne dla rejestracji osuwisk i innych zjawisk geodynamicznych na terenie Województwa Nowosądeckiego i Tar- nowskiego powstałych w wyniku katastrofalnych opadów i powodzi. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. POPRAWA D., RĄCZKOWSKI W., MARCINIEC P., 1994 - Dokumentacja stanowisk geologicznych Karpat i ich przedpola. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., War- szawa. PRZEWŁOCKA M., 1986 - Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszy- wem naturalnym w obrębie projektowanych zbiorników wodnych na terenie woj, tar- nowskiego. Przeds. Geol. SA w Krakowie. RAJCZYKOWSKA M., 1967 - Uproszczona dokumentacja geologiczna cegielni Tuchów. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. RAPORT o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2002 roku, 2003 - Woj. Insp. Ochr. Środ. Kraków. RĄCZKOWSKI W., WÓJCIK A., ZIMNAL Z., NEŚCIERUK P., PAUL Z., SZYMANOW- SKA F., ŻYTKO K., - Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 wyd. A - mapa utworów powierzchniowych, materiały podstawowe, arkusz Tuchów. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Wyd. Geol., Warszawa. SEBASTA L. (red.) 2002 – Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2001 roku. Woj. Insp. Ochr. Środ. Kraków. SUROWANIEC M., 1972 - Dokumentacja geologiczna surowców ilastych ceramiki budow-

lanej „Siedliska” w kat. C1 z jakością w kat. B. Centr. Arch. Geolog. Państw. Inst. Geolog., Warszawa. ŚWIDZIŃSKI H. 1953 - Karpaty fliszowe między Dunajcem a Sanem. W: Regionalna geologia Polski. T. 1 Karpaty, z. 2. Tektonika, Kraków ŚWIDZIŃSKI H. 1971 - Fałd Brzanka-Liwocz (Polskie Karpaty Środkowe). Rocz. Pol. Tow. Geol. T.41, z. 2, Kraków

WDOWIARZ J. 1950 - Mapa geologiczna Karpat i Przedgórza okolic Tarnowa, Pilzna i Tu- chowa 1:50 000 Państw. Inst. Geol., Prace, t. VII, Warszawa WDOWIARZ J. 1951 - Geologia Karpat i Przedgórza okolic Tarnowa, Pilzna i Tuchowa. Państw. Inst. Geol., Prace, t. VII, Warszawa. ŻYTKO K., 1988 - Map of the tectonic elements of the Western Carpathians and their foreland, 1:500 000; w: Poprawa D., Nemcok J. red., – Geological atlas of the Western Outer Carpathians and their foreland. Państw. Inst. Geol., Warszawa, 1988-1989.