Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2004

Autorzy: A. Maćków*, J. Gruszecki*, J. Kochanowska*, M.Woźniak*, J. Król*, J. Lis**, A. Pasieczna**, S. Wołkowicz**

Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma**, we współpracy z Elżbietą Gawlikowską ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

Spis treści

I. Wstęp - A. Maćków...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Maćków ...... 3 III. Budowa geologiczna - M. Woźniak...... 5 IV. Złoża kopalin ...... 8 1. Piaski formierskie - M. Woźniak ...... 8 2. Kruszywa naturalne - M. Woźniak ...... 9 3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej - M. Woźniak ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Woźniak...... 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - M. Woźniak ...... 13 VII. Warunki wodne...... 14 1. Wody powierzchniowe - M. Woźniak...... 14 2. Wody podziemne - M. Woźniak...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 18 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz ...... 21 IX. Składowanie odpadów - J.Gruszecki ...... 23 X. Warunki podłoża budowlanego - M. Woźniak...... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - J. Kochanowska ...... 31 XII. Zabytki kultury - J. Król ...... 35 XIII. Podsumowanie - M. Woźniak...... 35 XIV. Literatura...... 36

I. Wstęp

Przy opracowywaniu arkusza Dobrodzień Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Dobrodzień Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1998 przez firmę Mineral Colsun- ting S.C. (Galos i in., 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opracowania i aktualizacji MggP (Instrukcja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do sporządzenia treści mapy zbierano materiały w wydziałach Opolskiego Urzędu Wo- jewódzkiego w Opolu i Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach oraz w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Wykorzystano też informacje uzyskane w sta- rostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do banku danych, ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Położenie arkusza Dobrodzień określają współrzędne: 50o40'-50o50' szerokości geograficznej północnej i 18o15'-18o30' długości geograficznej wschodniej. Obszar ten leży na granicy województw opolskiego i śląskiego. Do województwa opolskiego należą fragmenty gmin: Zębowice, Olesno, Dobrodzień i całe miasto Dobrodzień w powiecie oleskim oraz wycinki gmin: Ozimek i Turawa powiatu opolskiego, a także południowa część gminy Lasowice Wielkie w powiecie kluczborskim oraz północny teren gminy i część miasta Kolonowskie w powiecie strzelińskim. Województwo śląskie reprezentuje tylko fragment gminy Pawonków w powiecie lublinieckim. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) teren arkusza w przewadze należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i podprowincji Nizin Środkowopolskich, a tylko część północno-wschodnia wchodzi w skład prowincji Wyżyn Polskich i podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Niziny Środkowopolskie reprezentuje część mezoregionu Równiny Opolskiej w makroregionie Nizina Śląska, a do Wyżyny Śląsko-Krakowskiej należą fragmenty mezoregionów: Progu Woźnickiego i Obniżenia Liswarty w makroregionie Wyży-

3 na Woźnicko-Wieluńska (fig. 1).

Fig. 1. Położenie arkusza Dobrodzień na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 - granica prowincji; 2 - granica mezoregionu; 3 - większe jeziora Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.52 - Pradolina Wrocławska; 318.56 - Równina Oleśnicka; 318.57 - Równina Opolska Prowincja: Wyżyny Polskie Podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.11 - Chełm; 341.12 - Garb Tarnogórski Mezoregiony Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej: 341.22 - Obniżenie Liswarty; 341.23 - Próg Woźnicki; 341.24 - Próg Herbski; 341.26 - Obniżenie Krzepickie

Pod względem morfologicznym teren arkusza jest dość urozmaicony. W części zachodniej i południowej występuje równina wodnolodowcowa położona na wysokości od 200-

4 220 m n.p.m. Największe jej obniżenie stanowi dolina Małej Panwi z tarasem erozyjno- akumulacyjnym, którego szerokość na prawym brzegu rzeki dochodzi do 5 km. Powierzchnie wodnolodowcowe i tarasy rzeczne pokryte są licznymi wydmami o wysokościach względ- nych 5-15 m. Odmienne ukształtowanie powierzchni posiada część północno-wschodnia, obejmująca fragmenty pagórkowatej wysoczyzny morenowej na obszarze Progu Woźnickiego. Stanowi ona wzniesienie dominujące 40-60 m ponad częścią nizinną terenu arkusza. Obszar arkusza leży w najcieplejszej dzielnicy klimatycznej Polski, charakteryzującej się średnią roczną temperaturą w granicach 8oC-8,5oC i sumą opadów rocznych 500-600 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 50-60 dni, a okres wegetacyjny trwa 225 dni. Przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Lasy zajmują około 60% powierzchni arkusza. Największe ich kompleksy występują w części północnej i południowo-zachodniej. Większe powierzchnie gleb chronionych dla rolniczego użytkowania klas bonitacyjnych I-IVa grupują się tylko w części centralnej, na północny zachód od Dobrodzienia. Na pozostałym obszarze przeważają gleby niskich klas bonitacyjnych, których największe kompleksy spotykane są w części południowej. Zagospodarowanie terenu ma charakter głównie leśny, w mniejszym stopniu rolniczy. Uprawiane są głównie podstawowe zboża oraz ziemniaki i rośliny pastewne. Na omawianym obszarze położone jest tylko jedno miasto: Dobrodzień, z dobrze roz- winiętym przemysłem przetwórstwa drzewnego (produkcja mebli). Do największych zakła- dów należy Dobrodzieńska Fabryka Mebli S. A. oraz firma „MEBLE-KLER”, znana nie tylko w Polsce. Przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin jest słabo rozwinięty. Eksploatowane jest złoże piasków kwarcowych (formierskich) na potrzeby przemysłu odlewniczego oraz złoże kruszywa naturalnego. Piaski formierskie przerabiane są wstępnie (płukanie, sortowa- nie) w zakładzie przeróbczym w pobliżu złoża. Warunki komunikacyjne terenu arkusza są korzystne. Przez cały obszar, generalnie z północy na południe, przebiega linia kolejowa Opole-Częstochowa oraz odcinek drogi regionalnej Olesno-Zawadzkie. Do ważniejszych tras należy też krótki odcinek linii kolejowej Opole-Lubliniec przez Krasiejów oraz droga wojewódzka Ozimek-Lubliniec prowadząca przez Dobrodzień. Poszczególne miejscowości omawianego obszaru łączy gęsta sieć dróg gminnych.

III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Dobrodzień opracowano na podstawie mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Kluczbork wraz z objaśnieniami (Haisig i in., 1980 a, b). Omawiany obszar położony jest w obrębie platformy epiwaryscyjskiej Polski po- łudniowo-zachodniej, zajmując południowo-wschodnią część monokliny przedsudeckiej

5 i północno-zachodnią część monokliny śląsko-krakowskiej Jednostki te charakteryzują się monoklinalnym ułożeniem warstw starszego podłoża, zapadających generalnie w kierunku północno-wschodnim. Na omawianym terenie w podłożu podkenozoicznym występują utwory triasu górnego- retyku, a tylko w północno-wschodnim rejonie pojawiają się utwory jury dolnej (fig. 2). Osa- dy retyku zostały rozdzielone na dwa kompleksy litostratygraficzne: dolny - formacja lisow- ska, zajmująca południową część obszaru oraz górny - formacja woźnicka, zajmująca część północną. W osadach formacji lisowskiej przeważają czerwonowiśniowe lub pstre iłowce, często laminowane piaskowcem lub mułowcem. Miejscami spotykane są ławice brekcji wę- glanowo-ilastej, zwanej brekcją lisowską. Maksymalna miąższość osadów tej formacji wynosi około 150 metrów. Osady formacji woźnickiej zbudowane są głównie z czerwonowiśniowych, czerwono- brunatnych i pstrych iłowców, wśród których występują przeławicenia: wapieni, piaskowców, mułowców i zlepieńców. Charakterystyczną skałą, występującą w tym kompleksie, są tak zwane wapienie woźnickie, które tworzą szereg wyraźnych morfologicznych wzniesień progu Woźnickiego w północno-wschodniej części arkusza. Maksymalna miąższość warstw woź- nickich może dochodzić do 200 metrów. Osady jury dolnej - synemuru zbudowane są: ze żwi- rów, żwirów z piaskami gruboziarnistymi i zlepieńców. Utwory czwartorzędowe zalegają na całym obszarze arkusza (fig. 2). Charakteryzują się dużą zmiennością w profilu pionowym i poziomym. Ich miąższość może dochodzić do 40-50 metrów. Utwory plejstoceńskie wykształcone są głównie jako: piaski z domieszką żwirów akumulacji wodnolodowcowej, piaski akumulacji rzecznej, piaski wydmowe oraz gliny zwa- łowe i niekiedy iły zastoiskowe. Generalnie osady piaszczysto-żwirowe, wodnolodowcowe pokrywają północną i centralną część obszaru arkusza natomiast południową i zachodnią część piaski rzeczne (dolina Małej Panwi). Największe nagromadzenia piasków wydmowych spotykane są w południowo-zachodniej (okolice Myśliny i Grodzica) oraz północnej części obszaru arkusza, a płaty glin zwałowych zalegają w pasie pomiędzy Dobrodzieniem i Rada- wiem. Utwory holoceńskie w postaci piasków i żwirów rzecznych oraz mułków osadziły się w dolinach praktycznie wszystkich cieków wodnych. W dolinie Łomnicy w północno- wschodniej części obszaru wykształciły się torfy mszysto-turzycowe.

Fig. 2. Położenie arkusza Dobrodzień na tle szkicu geologicznego regionu wg E. Rühle (1986) Czwartorzęd; holocen: 1 - mady, iły i piaski miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej i jeziornej oraz torfy, 2 - piaski akumulacji eolicznej; plejstocen: 3 - piaski, miejscami ze żwirami akumulacji rzecznej, 4 - piaski i żwiry akumulacji rzecznolodowcowej, 5 – piaski i żwiry kemów, 6 – gliny zwałowe, ich eluwia piaszczyste i piaski z głazami akumulacji lodowcowej. Trzeciorzęd; miocen: 7 - iły, iłowce, mułki, piaski i piaski z pokładami węgli brunatnych. Jura; jura środkowa: 8 - łupki ilaste, mułowce, piaskowce i piaski, przeważnie z wkładkami syderytów; jura dolna: 9 - piaskowce, mułowce, iłowce i łupki ilaste, niekiedy z wkładkami syderytów. Trias; retyk: 10 - iłowce, łupki ilasto-piaszczyste-pstre z wkładkami zlepieńców oolitowo- brekcjowych, dolomitów i wapieni; kajper: 11 - iły, iłowce oraz mułowce – pstre, piaskowce z wkładkami dolomitów, wapieni i gipsów; wapień muszlowy: 12 - dolomity, wapienie, wapienie oolitowe, margle oraz iłowce ze zlepieńcami, brekcjami i zlepieńcami śródformacyjnymi; pstry piaskowiec: 13 - iły, mułowce, piaskowce, zlepieńce, margle, wapienie, dolomity oraz wapienie oolitowe i oolitowo-pstre. Skały wylewne i głębinowe: 14 - trzeciorzędowe skały wylewne, zasadowe i tufy; 15 - większe jeziora.

7 IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Dobrodzień baza surowcowa jest ograniczona i mało urozmaicona. Obecnie udokumentowanych jest pięć złóż piasków formierskich: „Grodziec I”, „Myślina I”, „Myślina II”, „Myślina III”, „Krasiejów”, trzy kruszyw naturalnych (piasków) „Myślina IV”, „Myślina V” i „Radawie” oraz jedno iłów ceramiki budowlanej „Olesno-Wachów” (Przenio- sło 2002). Charakterystykę gospodarczą złóż i ich klasyfikację przedstawiono w tabeli 1.

1. Piaski formierskie Największe znaczenie mają złoża piasków formierskich pochodzenia rzecznego i eolicznego, skoncentrowane w południowej części obszaru arkusza. Największe z nich, zło- że „Grodziec I”, położone jest na południe od miejscowości Grodziec. Zostało ono udokumentowane w kategorii C1+B (Dokumentacja geologiczna..., 1979). Jego zasoby w 2001 roku wynosiły 24 151 tysięcy ton. Złoże występuje na obszarze 10,87 ha w formie pokładu o miąż- szości od 5,2 m do 29,8 m, średnio 14,1 m. Miąższość nadkładu wynosi od 0,1 m do 1,3 m, średnio 0,31 m, tworzy go gleba. W spągu złoża stwierdzono: gliny, iły i mułki. Kopalina charakteryzuje się: zawartością lepiszcza od 0,0% do 10,2%, średnio 0,98%, wskaźnikiem jednorodności od 41,0% do 79,0%, zawartością pyłów od 0,1% do 3,4%, średnio 1,21%, frakcji głównej (poniżej 1,6 mm) od 64,0% do 98,0%, SiO2 od 96,0% do 97,7%, średnio

96,75% oraz CaCO3 od 0,0% do 0,25%. Złoże jest zawodnione. Kopalina w stanie surowym odpowiada piaskom formierskim do produkcji mas formierskich klasy 1K do 5K. Złoże piasków formierskich „Myślina I” zostało udokumentowane kartą rejestracyjną w 1963 roku (Karta rejestracyjna..., 1963). Jego aktualne zasoby wynoszą 383 tysięcy ton. Jest to złoże pokładowe o miąższości od 2,3 m do 9,0 m, zalegające na powierzchni 6 ha. Nadkład stanowi gleba o miąższości średniej 0,5 m. Kopalina charakteryzuje się 2% średniej zawartości lepiszcza oraz temperaturą spiekania od 1350 oC do 1400 oC. Złoże jest częściowo zawodnione, jako surowiec może służyć do produkcji materiałów ogniotrwałych. W złożu piasków formierskich „Myślina II” udokumentowano 544 tysięcy ton kruszywa, na powierzchni 5,9 ha (Dokumentacja geologiczna..., 1971). Jest to złoże soczewkowe o miąższości od 3,9 m do 14,2 m, średnio 7,3 m. Nadkład stanowi gleba o miąższości od 0,2 m do 0,6 m, natomiast w spągu zalegają gliny piaszczyste. Kopalina zawiera 70% frakcji głównej, zawartość lepiszcza wynosi od 0,4% do 2,0%, średnio 1,3%, pyłów od 0,2% do 4,2%, średnio 1,3% gęstość pozorna wynosi średnio 1,7 g/cm3. Złoże jest częściowo zawodnione.

Złoże „Myślina III” zostało udokumentowane w kategorii C1 (Pomałecka, 1994). Na powierzchni 18,27 ha, występuje 1 344 tysięcy ton piasków formierskich. Zalega ono w formie

8 pokładu o miąższości od 1,5 m do 7,7 m, średnio 5,9 m. Nadkład stanowi gleba o miąższości od 0,2 m do 0,9 m, średnio 0,3 m. W jego spągu zalegają piaski. Kopalina charakteryzuje się: zawartością lepiszcza od 0,0% do 2,3%, średnio 0,6%, zawartością frakcji głównej od 62% do

78%, średnio 70%, SiO2 od 90,5% do 95,1%, średnio 93,6%, Fe2O3 od 0,05% do 0,35%, średnio 0,16%, zawartością węglanów od 0,0% do 0,15%, średnio 0,01%, oraz temperaturą spiekania 1350 oC. Złoże jest częściowo zawodnione. Surowiec może służyć do produkcji mas formierskich dla odlewnictwa. Złoże piasków formierskich „Krasiejów” położone jest w dolinie Małej Panwi. Udoku- mentowano je w formie karty rejestracyjnej (Karta rejestracyjna...1964). Na powierzchni 4,88 ha występuje 470 tysięcy ton piasków. Złoże występuje w formie pokładu o miąższości od 6,3 m do 9,4 m, średnio 8,3 m. W nadkładzie występują piaski gliniaste o miąższości od 0,6 m do 1,5 m, średnio 1,0 m, w spągu zalegają piaski gruboziarniste. Kopalina zawiera: od 81,0% do 89,8% frakcji głównej oraz 0,24% lepiszcza. Temperatura spiekania piasków wynosi 1400 oC. Informacje o złożu przedstawiono zgodnie z danymi uzyskanymi w Urzędzie Wojewódzkim w Opolu. Mogą one być stosowane jako piaski formierskie do produkcji materiałów ognio- trwałych.

2. Kruszywa naturalne

Złoże piasków „Myślina IV” zostało rozpoznane w kategorii C1 (Pomałecka, 1996). Występuje ono w dwóch polach o łącznej powierzchni 5,48 ha i miąższości od 4,7 m do 5,0 m, średnio 4,8 m. Jest to złoże pokładowe, w jego nadkładzie występuje gleba o miąższości 0,3 m, natomiast w spągu stwierdzono obecność piasków. Kopalina posiada średni punkt piaskowy wynoszący 99,5%, zawartość pyłów mineralnych w ilości od 0,3% do 3,0%, średnio 1,6%. Piaski nie zawierają zanieczyszczeń obcych oraz tylko śladowe ilości siarki. Złoże jest czę- ściowo zawodnione. Piasek może służyć do zapraw i wypraw budowlanych. Złoże piasków „Myślina V” udokumentowano w kategorii B (Kaczmarek, 2002). Na powierzchni 1,47 ha stwierdzono 125 tysięcy ton kruszywa naturalnego. Złoże wykształcone jest w formie pokładu o miąższości od 4,0 m do 6,0 m, średnio 5,0 m. W nadkładzie występu- je średnio 0,3 m gleby, w spągu zalegają piaski i piaski gliniaste. Piaski zawierają średnio 99,0% ziarn o średnicy powyżej 2 mm, od 0,3% do 3,0% pyłów mineralnych, barwę wzorco- wą oraz śladową zawartość siarki. Piaski mogą być stosowane do produkcji kruszyw dla budownictwa i drogownictwa.

9 Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria Wydoby- Zastosowanie zagospodarowania Klasyfikacja złóż Przyczyny Nr złoża Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania cie (tys. t) kopaliny Nazwa złoża złoża konfliktowości na mapie kopaliny litologiczno- (tys. ton, tys. m3*) złoża surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2001 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Olesno-Wachów* i(ic) T 1488* C1+C2 Z - Scb 4 B L

2 Radawie p Q 227 C1 G - Skb 4 B Gl

4 Myślina I pki Q 383 C1* Z - I 4 B Z

3 Grodziec I pki Q 24151 B+C1 G 85 I, Skb 4 A -

5 Myślina IV p Q 187 C1 G 40 Skb 4 A -

6 Myślina II pki Q 544 C1 Z - I 4 B Z, L

7 Myślina III pki Q 1344 C1 Z - I 4 B Z, L 8 Myślina V** p Q 125 B N - Skb, Sd 4 A -

9 Krasiejów pki Q 470 C1* Z - I 4 A - Kocury i(ic) T - - ZWB - - - - - Radawie g(gc) Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 3: i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, p - piaski, pki - piaski o innych zastosowaniach, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 2: * - złoże częściowo na obszarze arkusza Olesno, ** - złoże udokumentowane w 2002 r., nie występuje w Bilansie złóż... (Przeniosło, 2002) Rubryka 4: Q – czwartorzęd, T - trias Rubryka 6: * - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umowniw) Rubryka 7: Złoże: G – zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na Mapie dokumenta- cyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: Sd – surowce drogowe, Scb - surowce ceramiki budowlanej, Skb - surowce kruszyw budowlanych, I - kopaliny inne (surowce do produkcji mas formierskich dla odlewnictwa) Rubryka 10: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: Złoże: A - małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl - ochrona gleb, L - ochrona lasów, Z - konflikt zagospodarowania terenu

10 Złoże „Radawie” zostało udokumentowane w formie karty (Kaczmarek, 1999). Obejmuje ono fragment utworów wodnolodowcowych w przewadze piaszczystych, z występującymi pła- tami glin morenowych. Złoże ma powierzchnię 3,1 ha, miąższość od 3,6 m do 4,1 m, średnio 9,4 m. Jego średni punkt piaskowy wynosi 84,8%, przy zawartości średniej pyłów1,3%. Złoże jest częściowo zawodnione. Surowiec może być wykorzystywany do produkcji zapraw i wypraw budowlanych i betonów.

3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej Złoże surowców ilastych ceramiki budowlanej „Olesno-Wachów” udokumentowano w kat. C1+C2 (Pelc, 1980). Kopaliną są iły górnotriasowe - retyk. Powierzchnia złoża wynosi 6,5 ha, jego miąższość waha się od 12,3 do 24,9 m; średnio 17,7 m. Zalega ono pod warstwą nadkładu o grubości od 0,15 m do 1,3 m; średni stosunek miąższości nadkładu do złoża (N/Z) wynosi 0,2. Surowiec jest wolny od margla, siarczków i gruboziarnistych składników (udział frakcji > 0,06 mm od 2,1% do 3,3%), przyjmuje 25% wody zarobowej, dając masę przydatną do plastycznego formowania, wykazując przy tym skurczliwość 7,5% i brak wrażliwości na susze- nie. Jego większa część znajduje się na sąsiednim (od strony północnej) terenie arkusza Olesno, wobec czego karta informacyjna złoża została sporządzona przez autora arkusza Olesno. Pięć złóż zaliczono do złóż konfliktowych. Złoże „Radawie” ze względu na częściowe po- łożenie na obszarach gleb chronionych. Złoża piasków formierskich „Myślina I”, „Myślina II” i „Myślina III” są konfliktowe ze względu na niezgodność przeznaczenia terenu z planem przestrzennego zagospodarowania gminy oraz częściowym zaleganiem na terenach leśnych. Za nie- konfliktowe uznano złoża „Grodziec I”, „Myślina IV”, „Myślina V” oraz „Krasiejów”, których eksploatacja jest prowadzona na niewielką skalę. Klasyfikację złoża „Olesno-Wachów przyjęto zgodnie z klasyfikacją autora arkusza Olesno.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin Na obszarze arkusza Dobrodzień prowadzi się eksploatację trzech złóż: piasku formierskiego „Grodziec I”, kruszywa naturalnego „Myślina IV” oraz piasków budowlanych ze złoża „Radawie”. Złoże piasku formierskiego „Grodziec I” jest eksploatowane przez Opolskie Ko- palnie Surowców Mineralnych w Opolu od 1986 r. na podstawie koncesji ważnej do 2014 r. Dla zakładu górniczego ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 128,3 ha. Złoże jest eksploatowane systemem odkrywkowym, jednopoziomowym, spod lustra wody za po- mocą koparki pływającej. Aktualnie eksploatacja prowadzona jest na około 10 ha, co stanowi niespełna 10% całkowitej powierzchni złoża. Urobek transportowany jest taśmociągami pły- wającymi, następnie lądowymi, do położonego obok złoża (przy południowo-wschodniej gra-

11 nicy) zakładu przeróbczego, gdzie poddawany jest płukaniu i sortowaniu. W wyniku tego procesu uzyskuje się: piaski formierskie dla odlewnictwa w klasie 3K, okresowo klasy 2K oraz mieszankę drobną niesortowaną 0-4 milimetra przeznaczaną dla budownictwa. Odpad w postaci pulpy (mieszanina wody, części pylastych i drobnych frakcji piaskowych) kierowa- ny jest do wyrobiska eksploatacyjnego w części wyeksploatowanej powodując jego wypłyce- nie i częściowe zalądowanie. Cały ciąg technologiczny zakładu przeróbczego pracuje w za- mkniętym układzie obiegu wody. Eksploatacja kopalni nie zagraża wodom podziemnym ze względu na występowanie w spągu złoża warstw nieprzepuszczalnych: iłów, glin i mułów. Złoże kruszywa naturalnego - piasków „Myślina IV” jest eksploatowane od 1997 roku przez Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe „Piaski Techniczne”, na podstawie koncesji ważnej do 2011 roku. Dla zakładu górniczego ustanowiono dwa obszary i tereny górnicze osobno dla dwóch pól złoża. Utworzono obszar i teren górniczy „Myślina IVA” o powierzchni 4,2 ha oraz obszar i teren górniczy „Myślina IVB” o powierzchni1,3 ha. Eks- ploatacja odkrywkowa prowadzona jest na większym polu o powierzchni około 4,2 hektara, przy pomocy koparki jednonaczyniowej do głębokości około 1,5 metra poniżej zwierciadła wody gruntowej. Urobek sprzedawany jest jako piasek niesortowany. Ładowany jest on bez- pośrednio na złożu na samochody klientów. Firma eksploatująca posiada w odległości około 0,5 kilometra od złoża, zakład przeróbczy z linią technologiczną do produkcji piasków formierskich. Należy sądzić, iż pomimo tego, że złoże udokumentowano jako złoże piasków budowlanych jest możliwe produkowanie z niego piasków formierskich. W 1999 roku wznowiono eksploatację złoża piasków „Radawie”. Jest ono użytkowane przez Przedsiębiorstwo Transportowo-Usługowe z siedzibą w Szyszkowie na podstawie koncesji ważnej do 2009 roku. Dla zakładu górniczego ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,63 ha i teren górniczy o powierzchni 3,98 ha. Złoże jest eksploatowane w części niezawodnionej odkrywkowo, jednym poziomem o wysokości skarpy około 8 m przy pomocy koparki jednonaczyniowej. Urobek jest ładowany bezpośrednio na samochody ciężarowe i transportowany do odbiorców. Udokumentowane złoża piasków formierskich tj.: „Myślina I”, „Myślina II” i „Myślina III” są zaniechane. Najdłużej, bo do 1994 roku eksploatowane było złoże „Myślina III”. Pro- dukowane były piaski formierskie dla odlewnictwa klasy IV. Obecnie wyrobisko poeksploatacyjne jest zalane wodą. Złoża „Myślina I” było eksploatowane do 1973 roku, a „Myślina II” do 1982 roku. W przypadku złoża „Myślina II” wyrobisko poeksploatacyjne zostało zre- kultywowane i obecnie na części prowadzona jest gospodarka leśna, a pozostała część jest zalana wodą. Na terenie złoża „Myślina I” zlokalizowany jest zakład wzbogacania piasków

12 formierskich, będący własnością firmy, która eksploatuje udokumentowane jako kruszywo naturalne (piaski budowlane) złoże „Myślina IV”. Eksploatacja złoża piasków formierskich „Krasiejów” jest od wielu lat zaniechana, a wyrobisko uległo samorekultywacji po powodzi w 1997 r. Złoże „Olesno-Wachów” jest udostępnione wyrobiskiem znajdującym się na terenie arkusza Olesno, a urobek przetwarzany jest w cegielni w Wachowicach na wyroby cienko- ścienne, drążone, dachówkę i wyroby klinkierowe. Eksploatacja surowców ilastych dla ceramiki budowlanej była prowadzona w kilku rejonach. W 1996 roku skreślono z bilansu złoże glin czwartorzędowych „Radawie” oraz iłów triasowych „Kocury”. Kopalina w tych złożach charakteryzowała się słabymi parametrami jakościowymi, co powodowało, że z urobku można było produkować zazwyczaj materiały ceramiczne niższych klas. Wszystkie cegielnie bazujące na surowcach pochodzących z tych rejonów są aktualnie zamknięte lub zlikwidowane.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin Baza zasobowa kopalin na terenie arkusza Dobrodzień jest mało zróżnicowana i ogranicza się praktycznie do osadów czwartorzędowych, takich jak: piaski formierskie, kruszywo naturalne, kopaliny ilaste ceramiki budowlanej oraz torfy. Walory przyrodnicze omawianego obszaru (niemal 60% obszaru porośnięte lasami, z pozostałej części około 10% stanowią gleby chronione) ograniczają w znacznym stopniu możliwości wykorzystania kopalin na skalę przemysłową. Kruszywa naturalne, głównie pochodzenia wodnolodowcowego w mniejszym stopniu rzecznego i eolicznego, rozprzestrzenione są praktycznie na obszarze całego arkusza. Są to kruszywa drobne - plejstoceńskie i plejstoceńsko-holoceńskie - piaski różnoziarniste. W osadach wodnolodowcowych i rzecznych spotykane są większe nagromadzenia drobnych żwi- rów oraz zanieczyszczenia w postaci glin morenowych. Miąższość osadów mieści się zwykle w granicach od 5 m do 15 m, ale może dochodzić również do 30 m (złoże „Grodziec I”). W osadach tych, zwłaszcza rzecznych i eolicznych (doliny Małej Panwi i Myśliny w połu- dniowej części obszaru arkusza), udokumentowana została praktycznie cała baza zasobowa piasków formierskich lub budowlanych na omawianym terenie. W 1996 r. prowadzono prace geologiczne pomiędzy wsiami Myślina i Murków. Dały one wynik negatywny ze względu na małą miąższość kopaliny (Pomałecki, 1996). Obszar perspektywiczny wytypowano w pół- nocnej części obszaru arkusza, przy drodze łączącej Dobrodzień z Olesnem, wokół punktu dawnej eksploatacji piasków. Jest to kontynuacja obszaru perspektywicznego wyznaczonego na terenie arkusza Olesno.

13 Oprócz piasków w przeszłości znaczenie miały surowce ilaste ceramiki budowlanej, z których produkowana była cegła pełna różnych klas. Stanowiły je gliny zwałowe zlodowa- ceń środkowopolskich, eksploatowane w kilku odkrywkach dla potrzeb już nie istniejących cegielni okolicy Błachowa. Glina występuje tutaj w formie dużego płata pomiędzy Błacho- wem i Dobrodzieniem, na terenach pokrytych glebami klas V i VI. Wyznaczono tutaj obszar perspektywiczny, który w przyszłości można poddać badaniom geologicznym w celu okre- ślenia jakości i zasobów kopaliny. Na obszarze arkusza w dolinie rzeki Łomnicy występują torfowiska. W 1966 roku wykonano „Dokumentację geologiczną torfowisk Doliny rzeki Łomnicy” (Turowski, 1966). Torfy zalegają na powierzchni około 82 hektarów, ich średnia miąższość wynosi 0,75 metra, a ich zasoby określono na 591,6 tys. m3. W wymienionym opracowaniu nie podano podstawowych cech jakościowych badanych torfów, co uniemożliwia praktycznie wskazanie ich przydatności gospodarczej, a ich miąższość częściowo nie odpowiada zalecanym kryteriom bilansowości. Z tych względów wyznaczono na tym terenie tylko obszar perspektywiczny, w którym ewen- tualnie można przeprowadzić dokładniejsze badania geologiczne. Wystąpienie tych torfów nie zostało uwzględnione w opracowaniu Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych, prezen- tującym potencjalną bazę zasobową torfów województwa częstochowskiego.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Dobrodzień należy w całości do dorzecza rzeki Odry i położony jest w obrębie trzech zlewni drugiego rzędu: Małej Panwi, Stobrawy i Warty. Największa obsza- rowo zlewnia Małej Panwi zajmuje południową i centralną część obszaru arkusza. Do naj- większych dopływów tej rzeki na tym terenie należą: Libawa z Pruszkowskim Potokiem, Chobianka oraz Myślina z dopływami i Bziniczka. Ponadto istnieje szereg niewielkich zbior- ników wodnych wykorzystywanych okresowo jako stawy hodowlane. Północno-zachodnia część obszaru odwadniana jest przez potoki Bystrzynę i Radowkę, które należą do zlewni Stobrawy. Natomiast północno-wschodnia część obszaru arkusza jest odwadniana przez Łomnicę i Łomnicki Potok. Działy wodne pomiędzy trzema głównymi zlewniami są działami drugiego rzędu, natomiast pomiędzy dopływami głównych rzek - trzeciego rzędu. W granicach arkusza monitoring czystości wód powierzchniowych prowadzony był w latach wcześniejszych przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w trzech punktach. Punkty kontrolne były zlokalizowane na Myślinie - w pobliżu jej ujścia do Małej Panwi, na Pruszkowskim Potoku - w miejscowości Łąka, oraz na potoku Radawie - w miejscowości

14 Kosice. We wszystkich tych punktach stwierdzono wody III klasy czystości, ze względu na wysokie miano Coli oraz przekroczenie dopuszczalnych stężeń azotu azotynowego i fosforu ogólnego. Obecnie stan wód powierzchniowych jest badany tylko na Małej Panwi, w punkcie zlokalizowanym tuż poza zachodnią granicą arkusza, w Schodni Starej (Chałupniak i in., 2002; Czermińska i in., 2001). Jakość wód powierzchniowych w tym punkcie jest pozaklasowa ze względu na zły stan sanitarny, pozostałe wskaźniki zazwyczaj odpowiadają III klasie czy- stości wód powierzchniowych. Na potoku Myślina, w miejscowości Myślina istnieje jedyne przemysłowe ujęcie wód powierzchniowych dla zakładu przeróbczego piasków formierskich. Firma je eksploatująca posiada aktualne pozwolenie wodno-prawne na pobór i zrzut wód technologicznych.

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych Polski (Paczyński 1993, 1995), przez obszar arkusza Dobrodzień przebiega granica między makroregionem central- nym, a makroregionem południowym. W obrębie makroregionu centralnego w południowej części obszaru arkusza, występuje fragment regionu śląsko-krakowskiego, reprezentowany przez subregion triasu śląskiego. Makroregion południowy, obejmuje pozostałą część omawianego arkusza i w jego obrębie wyróżniono region wrocławski, podregion kluczborski. Warunki hydrogeologiczne zostały scharakteryzowane na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Dobrodzień (Liszka, Guzik, 2002). Piętro czwartorzędowe występuje na przeważającej części obszaru arkusza, na którym stanowi główny użytkowy poziom wodonośny. Na powierzchni około 20% omawianego arkusza brak jest piętra czwartorzędowego. Wykształcone jest ono w piaskach oraz żwirach rzecznych i wodnolodowcowych. Miąższość utworów wodonośnych wynosi zazwyczaj 20 m, a w granicach rynien erozyjnych i dolin kopalnych dochodzi do 40 metrów. Miejscami piętro to tworzą dwie warstwy wodonośne. Zwierciadło wód podziemnych zazwyczaj jest swobodne i występuje na głębokości od kilku centymetrów do około 5 metrów, a w rejonie wydm i ob- szarów piasków przewianych zalega na głębokości do 15 m. W północnej części obszaru arkusza ma ono częściowo charakter napięty i zalega na głębokościach od 5 m do 15 m. Wy- dajność pojedynczej studni waha się od kilkunastu do ponad 130 m3/h (zazwyczaj wynosi 50- 80 m3/h), przy depresjach od 2,3 m do 11,8 m. Współczynnik filtracji zmienia się od kilku do 36 m/24h. Warstwy wodonośne w obrębie piętra czwartorzędowego wykazują łączność hy- drauliczną, zasilane są przez infiltrację opadów z powierzchni terenu. Wody piętra czwartorzędowego są eksploatowane przez ujęcia komunalne w rejonach miejscowości: Knieja, Pludry i Dobrodzień. Na mapie zaznaczono ujęcia o wydajności powy- żej 50 m3/h. Największe znajduje się w Dobrodzieniu, jego łączna wydajność wynosi 130,8 m3/h, przy depresji od 2,3 m do 3,8 m. Dla ochrony jego zasobów i jakości wód pod-

15 ziemnych, utworzono strefę ochrony pośredniej. Wody podziemne piętra czwartorzędowego są wodami słodkimi o suchej mineralizacji od 79 mg/dm3 do 408 mg/dm3, średnio 250 mg/dm3. Stężenie siarczanów waha się od 12 mg/dm3 do 250 mg/dm3, średnio 53,9 mg/dm3, a chlorków od 2 mg/dm3 do 70 mg/dm3, średnio 22 mg/dm3. Zawartość azotanów wynosi od 0,02 mg/m3 do 20,1 mg/dm3, średnio 3,46 mg/dm3. Wyższą zawartość związków azotowych stwierdzono w studniach gospodarskich i płytkich ujęciach wód podziemnych. Zawartość żelaza wynosi od 0,01 mg/dm3 do 20,0 mg/dm3, natomiast manganu od 0,01 mg/m3 do 0,73 mg/dm3. Jakość wód podziemnych piętra czwartorzędowego, odpowiada wodom średniej jakości głównie ze względu na pod- wyższoną zawartość żelaza i manganu. W obrębie piętra czwartorzędowego wydzielono jeden z głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP), zbiornik nr 324 Dolina kopalna Mała Panew (fig. 4). Jest to zbiornik w ośrodku porowym, z wodami bardzo nieznacznie zanieczyszczonymi, łatwymi do uzdatnienia lub mało zanieczyszczonymi, wymagającymi prostego uzdatnienia przed zastosowaniem ich jako wody do picia i na potrzeby gospodarcze. Piętro triasowe występuje na połowie powierzchni omawianego obszaru. Charakteryzuje się ono wielopoziomowym wykształceniem utworów wodonośnych, z których dwa zostały uznane za użytkowe poziomy wodonośne. Pierwszy użytkowy poziom wodonośny triasu jest związany z osadami wapieni i dolo- mitów serii węglanowej środkowego i dolnego wapienia muszlowego. Miąższość osadów ocenia się na około 200-250 m. Zgodnie z monoklinalnym ułożeniem tych osadów, głębokość zalegania jego stropu zwiększa się w kierunku północnym i północno-wschodnim od 250 m do 400 m. Poziom ten przykryty jest nieprzepuszczalnym kompleksem skał iłowowo- mułowcowych kajpru i retyku. Zwierciadło ma charakter subartezyjski i stabilizuje się na głę- bokości około 20-30 m. Wydajność potencjalna studni wynosi około 50-70 m3/h. Na obszarze arkusza Dobrodzień poziom ten nie jest ujmowany. Drugi użytkowy poziom wodonośny, można wydzielić wśród osadów piaszczystych i piaskowcowych dolnego pstrego piaskowca. Zalega on na głębokości poniżej 500 m. Zwiercia- dło napięte ma charakter subartezyjski i w rejonie Ozimka stabilizuje się na głębokości 30 m (arkusz Jełowa). Ze względu na występowanie na znacznych głębokościach poziom ten na obszarze arkusza Dobrodzień nie jest eksploatowany. Poziomy wodonośne serii węglanowej oraz pstrego piaskowca, występujące w tym rejonie ze względu na bardzo dobre parametry hydrogeologiczne, zostały zaklasyfikowane przez Kleczkowskiego do głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) (Kleczkowski, 1990). W utworach środkowego triasu wydzielono dwa zbiorniki: nr 327 zbiornik Lubliniec-

16 Myszków oraz nr 333 zbiornik Opole-Zawadzkie, natomiast wśród osadów triasu dolnego wydzielono jeden zbiornik, nr 335 zbiornik Krapkowice-Strzelce Opolskie.

Fig. 3. Położenie arkusza Dobrodzień na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A.S. Kleczkowskiego (1990) 1 - obszar najwyższej ochrony (ONO); 2 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 - granica GZWP w ośrodku porowym; 4 - granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 5 - granica GZWP w ośrodku szczelinowo-krasowym. Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 324 - Dolina kopalna Kluczbork, czwarto- rzęd (Q); 325 - Zbiornik Częstochowa (W), jura środkowa (J2); 327 - Zbiornik Lubliniec- Myszków, trias dolny i środkowy (T1,2); 328 - Dolina kopalna rzeki Mała Panew, czwartorzęd (Q); 333 - Zbiornik Opole-Zawadzkie, trias środkowy (T2); 335 - Zbiornik Krapkowice-Strzelce Opol- skie, trias dolny (T1)

17 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup zanieczyszczeń oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach arkusza 842-Dobrodzień zamieszczono w tabeli 2. W celu łatwiejszej interpretacji uzupełniono je danymi zawartości pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych dla „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w siatce około 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość metali, lecz ta ich część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Gleby mineralizowano zatem w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrome- trii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrome- trii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

18 Tabela 2 Zawartość metali w glebach ( w mg/kg) Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Zakresy zawartości w glebach Wartość przeciętnych Wartość przeciętnych lub ziemi (Rozporządzenie Ministra na arkuszu Dobrodzień (median) w glebach na (median) w glebach obszarów Metale Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Gleby o przekroczonych N=14 arkuszu Dobrodzień niezabudowanych Polski 4) 1) 2) 3) dopuszczalnych N=14 N=6522 Grupa A Grupa B Grupa C wartościach stężeń Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) dla grupy C 0 - 0,3 0 - 2 Głębokość (m p.p.t.) 0,0 - 0,2 As Arsen 20 20 60 <5-11 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7-58 26 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-6 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 9-195 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-1,2 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-1 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-8 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-7 2 3 Pb Ołów 50 100 600 11-80 22 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Dobrodzień 1) grupa A w poszczególnych grupach zanieczyszczeń (w %) a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie As Arsen 100 przepisów ustawy Prawo wodne, Ba Bar 100 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody; jeżeli Cr Chrom 100 utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagrożenia dla Zn Cynk 93 7 zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych stężenia zachowują standardy wy- Cd Kadm 93 7 nikające ze stanu faktycznego, Co Kobalt 100 2) grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i Cu Miedź 100 gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także Ni Nikiel 100 grunty zabudowane i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, użyt- Pb Ołów 86 14 ków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, Hg Rtęć 100 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z arkusza Dobrodzień 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 do poszczególnych grup zanieczyszczeń (w %) N – ilość próbek 86 14

19 Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na 25 km2) nie jest dostateczna do wykre- ślenia izoliniowej mapy zanieczyszczeń zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km czyli 1 próbka na 1 cm2 mapy). Wyniki badań geochemicznych zostały zatem przedstawione w postaci mapy punktowej. Lokalizację miejsc opróbowania gleb (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych odmiennymi kolorami dla gleb zakla- syfikowanych do grup A i B (zgodnie z Rozporządzeniem..., 2002). Przy klasyfikacji stoso- wano zasadę zaliczania gleb do grupy B, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała górną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifiko- wania gleb do grupy B punkt opisano na mapie symbolami pierwiastkaów decydujących o zanieczyszczeniu gleb z tego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu..., 2002, jak i do wartości przeciętnych okre- ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeciętne ilości pierwiastków w glebach na terenie arkusza są identyczne lub zbliżone do wartości przeciętnych obliczonych dla najmniej zanieczyszczonych gleb całego kraju. Wy- raźnie wyższą wartość mediany w stosunku do gleb z terenów niezabudowanych Polski zano- towano dla ołowiu. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 86 % badanych gleb należy do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Ze względu na podwyższoną zawartość ołowiu i cynku w punkcie 5 oraz ołowiu i kadmu w punkcie 13 gleby te zaliczono do grupy B, co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Wzbogacenie gleb ma przypuszczalnie pochodzenie antropogeniczne. Ze względu na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoż- liwiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegóło- wych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

20 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywa- no informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki: Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 20 do prawie 60 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego pomierzone dawki są niższe lecz bardziej zróżnicowane i wahają się od około 15 do ponad 40 nGy/h. Przeciętnie wartość ta dla profilu zachodniego wynosi około 40nGy/h, a dla profilu wschodniego około 25 nGy/h. Dla porównania średnia dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Takie zróżnicowanie wartości dawki promieniowania gamma na terenie arkusza Dobrodzień nie wynika ze zróżnicowanej budowy geologicznej powierzchni terenu lecz a obecności ska- żenia poczarnobylskim cezem w zachodniej części arkusza. Jego stężenia wzdłuż zachodniego profilu wahają się od 35 kBq/m2 do około 2 kBq/m2. Najniższe wartości występują w po- łudniowej części profilu. Wzdłuż profilu wschodniego stężenia poczarnobylskiego cezu wa- hają się w granicach od niespełna 2 do ponad 10 kBq/m2. Północno – zachodnia część arkusza objęta jest tzw. anomalią Opola. Przeprowadzone badania wykazały, że zanieczyszczenia te nie stwarzają zagrożenia radiologicznego dla ludności, ani dla produkowanej żywności.

21 842W PROFIL ZACHODNI 842E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5634898 5636424

5633541 5634652

m 5632670 m 5632539

5626186 5622383

5618956 5619647

0 10203040506070 0 1020304050 nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5634898 5636424

5633541 5634652

m 5632670 m 5632539

5626186 5622383

5618956 5619647

0 5 10 15 20 25 30 35 40 024681012 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych - opis siatki kilometrowej arkusza)

22 IX. Składowanie odpadów

Celem opracowania warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” jest wskazanie ob- szarów, które są predysponowane do lokalizacji składowisk odpadów, przy jednoczesnym respektowaniu ograniczeń wynikających z wymagań ochrony środowiska przyrodniczego. Generalnie obszary te powinny spełniać kryteria lokalizacji zgodnie z wymaganiami zawar- tymi w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r., o odpadach (Dz. U. Nr 62, poz. 628) oraz w rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwią- zania w stosunku do aktualnie obowiązujących aktów prawnych, umożliwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Warunki lokalizacyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w zależności od wyróżnionych 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O- odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania litosfery, hydrosfery, atmosfery, biosfery oraz dziedzictwa przyrodniczo- kulturowego. Specyfikacja ta obejmuje:

• wyłączenia terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować żadnych typów składowisk odpadów, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp wyróżnionych typów potencjalnych składowisk • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb. Uwzględniając powyższe kryteria na terenie arkusza Dobrodzień wyznaczono: 1. obszary bezwzględnego zakazu lokalizowania wszelkich typów składowisk odpadów, 2. obszary preferowane, na których wskazane jest lokalizowanie składowisk odpadów, ze względu na występowanie na powierzchni terenu lub płytko w podłożu (do głębo- kości 2,5 m) gruntów spełniających wymagania naturalnej warstwy izolacyjnej, 3. obszary pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej, na których lokalizacja składo- wisk odpadów, wymaga zastosowania sztucznie wykonanych barier geologicznych lub syntetycznych uszczelnień, 4. wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mogą stanowić potencjalne miejsca skła-

23 dowania odpadów, po przeprowadzeniu odpowiednich badań i wykonania systemów zabezpieczeń. Zwarte rejony występowania na powierzchni terenu lub do głębokości 2,5 m gruntów spoistych o wymaganej izolacyjności stanowią potencjalne obszary dla lokalizowania skła- dowisk. W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań uwzględniając: - izolacyjne właściwości podłoża – odpowiadające wyróżnionym dla poszczególnych typów składowisk wymaganiom składowania odpadów (tabela 3) - przestrzenne warunkowe ograniczenia wynikające z przyjętych terenów ochronnych (b – zabudowy mieszkaniowej, w – wód podziemnych, p – przyrody i dziedzictwa kulturowego). Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie rejonów posiadających ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami administracyjnymi i zgodności z planem zagospodarowania przestrzennego gmin. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża potencjalnych składo- wisk przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Kryteria oceny naturalnej bariery geologicznej Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska miąższość współczynnik filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥5 ≤1*10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥1 ≤1*10-9 O – odpadów obojętnych ≥1 ≤1*10-7 gliny

Na omawianym terenie duże powierzchnie zajmują obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów. Należą do nich: - teren ochrony pośredniej ujęcia komunalnego wód podziemnych dla miejscowości Dobrodzień, - obszary erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich doliny rzek: Pruszkow- skiego Potoku, rzeki Lubawy z Lubawką, rzeki Małej Panwi z dopływami Myślina, Muślinka oraz Bziniczka i Skrzydłowicki Potok, - obszary zagrożenia powodziowego obejmujące części dolin rzek: Małej Panwi, My- śliny i Bziniczki oraz w obszary położone w dolinach lokalnych cieków na południe od miejscowości Chobie, Grodziec i Myślina, - sztucznych zbiorników wód powierzchniowych położonych na południowy-wschód od Dobrodzienia, - obszar kompleksów leśnych występujący na niemal całym obszarze arkusza mapy z wyjątkiem rejonu Dobrodzienia i obszarów położonych na północny-zachód od tej

24 miejscowości, - obszar zwartej zabudowy miasta Dobrodzienia, miejscowości będącej siedzibą urzę- du gminy Zębowice oraz Grodźca i Krasiejowa. Przyjęte kryteria naturalnych cech izolacyjności podłoża i ścian bocznych potencjalnych składowisk wskazują na obszary, na których w podłożu występują grunty spoiste (spełniające kryteria przepuszczalności podane w tabeli 3), a ich strop znajduje się na głębokości nie większej niż 2,5 m. Na obszarze arkusza do gruntów spełniających powyższe wymagania zaliczono iły i iłowce triasu górnego oraz czwartorzędowe gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego, Odry (Sobol, 1992). Utwory triasowe występują na powierzchni terenu na obszarze pagórkowatej wysoczyzny denudacyjnej wchodzącej w skład jednostki morfologicznej zwanej Progiem Woźnickim. Odsłaniają się spod utworów czwartorzędowych w postaci wychodni w północno-wschodniej części obszaru arkusza w rejonie miejscowości: Osiecko, Dąbrowa, Kocury, Rzędowice. Miąższość utworów triasu górnego na obszarze Progu Woźnickiego wynosi 50-100 m. Utwory triasu górnego występują również w południowo-zachodniej części obszaru arkusza na obszarze Równiny Opolskiej w rejonie Krasiejowa. Są to iły i mułowce laminowane drobnym pia- skiem. Ich miąższość wynosi kilkadziesiąt metrów. Utwory triasowe wykształcone jako iły i iłowce mogą stanowić podłoże dla lokalizowania wysypisk odpadów niebezpiecznych. Gliny zwałowe zlodowacenia Odry występują na obszarze Równiny Opolskiej w centralnej i południowo-wschodniej części obszaru arkusza mapy w rejonie miejscowości: Kosice, Zębowice, Dobrodzień i Bzinica. Są to gliny piaszczyste i pylaste o miąższości kilku metrów, których miąższość wzrasta w kierunku południowo-wschodnim i wynosi w rejonie miejsco- wości Szemrowice 5,9 m, Dąbrowica powyżej 25 m, Dobrodzienia 17,8 i Krasiejowa 10,3 m. Gliny zwałowe mogą stanowić podłoże dla lokalizowania wysypisk odpadów obojętnych. Ewentualna lokalizacja w ich granicach składowisk komunalnych może być dopuszczalna tylko w przypadku zastosowania sztucznej warstwy izolującej. Miąższość warstwy izolacyjnej oraz warunki hydrogeologiczne udokumentowane zostały archiwalnymi profilami otworów wiertniczych (tabela 4). Zwierciadło wody na ich obszarze występuje na głębokości 1,8 do 11,0 m. Są to wody należące do czwartorzędowego piętra wodonośnego, które stanowi piętro użytkowe. Zwierciadło wody tego poziomu ma charakter swobodny lub subartezyjski. Preferowane obszary dla lokalizowania składowisk podzielono na mniejsze jednostki – rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań, uwzględniając dwa kryteria: - wymagania izolacyjności podłoża dla różnych typów składowisk, - warunkowe ograniczenia lokalizacyjne.

25 Ze względu na wykształcenie naturalnej bariery geologicznej wyróżniono: - obszary o warunkach izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla składo- wisk odpadów: obojętnych i niebezpiecznych, - obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych podłoża. Potencjalne obszary lokalizacji składowisk niebezpiecznych zostały wyznaczone na wychodniach iłów i iłowców górnego triasu w rejonie miejscowości: Dąbrowa, Osiecko, Łąki, Kocury, Krasiejów i na północ od Rzędowic. Pozostałe obszary wydzielone zostały na gli- nach zwałowych i mogą one stanowić potencjalną lokalizację dla składowisk odpadów obo- jętnych. Miąższość glin zwałowych rozpoznana w niektórych rejonach wynosi w rejonie miejscowości Kosice – 2,1 m, Zębowice – 1,3 m, Szemrowice – 5,6 m, Makowczyce – powyżej 25 m, Dobrodzienia – 17,8 m. Na obszarze arkusza Dobrodzień warunkowe ograniczenia lokalizacyjne dla składowisk odpadów związane są z występowaniem: - strefy najwyższej ochrony wód podziemnych (OWO) wchodzącej w skład głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 335, która występuje w południowej części obszaru arkusza mapy, - obszaru chronionego krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”, którego obszar wy- stępuje w zachodniej, północno-zachodniej i południowej części arkusza mapy, - obszarów w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości: Dobrodzień, Zębowice i Krasiejów, - pojedynczych obiektów zabudowy mieszkaniowej i gospodarczej. Najkorzystniejsze warunki pod względem geologicznym i środowiskowym dla lokalizacji składowisk występują na północ od miejscowości Łomnica, gdzie niewielki obszar nie posiada żadnych ograniczeń lokalizacyjnych oraz w rejonie miejscowości Kocury, Szemrowice, na północ od Rzędowic oraz na południowy-wschód i południowy-zachód od Dobrodzienia, gdzie występują ograniczenia warunkowe związane z występowaniem zabudowy mieszkaniowej Pozostałe wydzielone obszary posiadają mniej korzystne uwarunkowania geośrodowi- skowe, związane z ograniczeniami wynikającymi z ochrony wód (obszar w rejonie Krasiejowa) i ochroną walorów przyrodniczych (zachodnia i południowa część obszaru arkusza Dobro- dzień). Na omawianym arkuszu znajduje się 5 wyrobisk po eksploatacji kruszywa naturalnego oraz 2 po eksploatacji glin. Wyrobiska po eksploatacji kruszyw znajdują się w obszarach nie- posiadających w podłożu naturalnej bariery izolacyjnej. Zlokalizowane są w pobliżu miej- scowości Radawie, Łąki, Rzędowice, Gosławice i Grodziec. Wyrobiska w rejonie Rzędzowic

26 i Gosławic posiadają ograniczenia warunkowe ze względu na bliską zabudowę mieszkaniową, a w rejonie miejscowości Radawie (w miejscu złoża kruszywa naturalnego o tej samej nazwie) i Łąki ze względu na lokalizację na obszarze chronionego krajobrazu. Wyrobisko zlokalizowane w rejonie miejscowości Grodziec jest najmniej korzystnie zlokalizowane, gdyż posiada ograniczenia warunkowe ze względu na pobliską zabudowę miejscowości Grodziec, ochronę wód (obszar występowania GZWP) i złoża piasków formierskich „Grodziec I”. Wyrobiska poeksploatacyjne glin zwałowych występujące na południowy-wschód od Dobrodzienia posiadają ograniczenia warunkowe jedynie ze względu na zabudowę Dobro- dzienia i Błachowa. Stanowić one mogą potencjalne miejsca składowania odpadów po przeprowadzeniu badań geologiczno-inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wykonaniu sztucznych barier izolacyjnych. Przedstawione na mapie obszary i miejsca potencjalnych lokalizacji składowisk odpa- dów, należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiedniego zakresu badań geologicznych, hydrolo- gicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r., w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Dz. U. Nr 61, poz. 549) inwestycja polegająca na budowie składowiska odpadów musi po- siadać opracowaną dokumentację geologiczno-inżynierską i hydrogeologiczną, które stano- wią załącznik do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale również na etapie uzgadniania warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska. Oprócz bowiem uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwesty- cji przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi wy- stępowania w podłożu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą natu- ralną izolację dla położonych niżej poziomów wodonośnych. Innym elementem niezwykle istotnym w racjonalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym są informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów wodnych zawarte w ramach warstwy tematycznej „geochemia środowiska” przedstawionej wraz z warstwą „składowania odpadów” na planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego

27 użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Dobrodzień Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Liszka, Guzik, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowym podziale przyjmując następujące kryteria oceny: - stopień bardzo wysoki – obecność licznych ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności głównego użytkowego poziomu wodonośnego, niektóre z nich spowodowały już zanieczyszczenie wód podziemnych, - stopień wysoki – obecność ognisk zanieczyszczeń na terenach o niskiej odporności poziomu głównego wód podziemnych, - stopień średni – obszar o niskiej odporności poziomu głównego ale ograniczonej dostępności: parki narodowe, rezerwaty, masywy leśne („dostępność obszaru” jako jeden z elementów kwalifikujących dany teren była uwzględniana na mapach MHP realizowanych od 2000 roku), bez ognisk zanieczyszczeń lub obszar o średniej od- porności poziomu głównego z ogniskami zanieczyszczeń, - stopień niski – obszar o średniej odporności poziomu głównego bez ognisk zanie- czyszczeń, - stopień bardzo niski – obszar wysokiej odporności poziomu głównego lub o średniej odporności poziomu i ograniczonej dostępności. Jak wynika z przytoczonych wyżej kryteriów stopień zagrożenia wód podziemnych jest funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Dlatego też ob- szarów tych nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Tabela 4 Zestawienie wybranych profili otworów wiertniczych w obrębie i rejonie potencjalnych obszarów lokalizowania składowisk Głębokość do zwierciadła Archiwum wody podziemnej wystę- i nr otworu Nr otworu Profil geologiczny Miąższość pującego pod warstwą lub archi- na mapie warstwy izolacyjną wum i nr dokumen- izolacyjnej [m p.p.t.] opracowania tacyjnej B strop [m] oraz nr zwierciadło zwierciadło warstwy litologia i wiek warstwy otworu nawiercone ustalone [m p.p.t.] 1 2 3 4 5 6 7 AUW Op 1* 0,0 Piasek (492d) 0,2 Glina plastyczna Q 1/68 1,0 Ił twardy T 4,7 9,5 1,0 3,0 Iłołupek 4,9 Piasek 9,5

1 2 3 4 5 6 7 BH 2* 0,0 Gleba 8420010 0,2 Glina zwałowa 2,3 Piasek drobnoziarnisty 9,0 Muły Q 2,1 16,0 11,0 10,1 Piasek drobnoziarnisty 11,0 Glina 16,0 Piasek średnioziarnisty BH 3* 0,0 Nasyp 8420022 0,5 Glina pylasta 1,8 Piasek średnioziarnisty 1,3 5,0 1,8 3,0 Piasek ze żwirem Q 4,0 Glina piaszczysta 5,0 Żwir BH 4 0,0 Nasyp 8420021 0,4 Glina pylasta 1,9 Piasek średnioziarnisty 3,0 Piasek gruboziarnisty Q 1,5 1,9 1,9 4,0 Piasek ze żwirem 5,0 Glina piaszczysta 6,0 Żwir BH 5 0,0 Gleba 8420017 0,3 Piasek 1,5 Namuł swi 8,5 0,8 2,6 Glina pylasta Q 3,5 Glina piaszczysta 8,5 Piasek SmgP 6 0,0 Glina zwałowa Q >25,0 nn. nn. 11 BH 7* 0,0 Piasek 8420059 0,2 Glina piaszczysta 8,0 Glina 10,5 Piasek 11,0 Glina piaszczysta Q 17,8 10,5 3,8 18,5 Piasek 20,0 Glina 20,5 Piasek 21,0 Glina piaszczysta 23,0 Piasek BH 8 0,0 Gleba 8420003 0,5 Piasek 2,5 3,5 2,0 1,0 Glina piaszczysta Q 3,5 Piasek

Rubryka 1: BH – Bank HYDRO, SmgP – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Dobrodzień, AUW Op – Archiwum Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, Rubryka 2: * otwór wiertniczy zlokalizowany również na MGP – Plansza B. Rubryka 4: Q – czwartorzęd, T – trias Rubryka 5: strop warstwy izolacyjnej poniżej głębokości 2,5 m Rubryka 6,7: nn. – nie nawiercono.

29 X. Warunki podłoża budowlanego Warunki podłoża budowlanego określono dla około 30% powierzchni arkusza Dobro- dzień. Nie klasyfikowano: obszarów złóż, rozległych terenów leśnych, gruntów rolnych klasy I-IVa, oraz obszaru zwartej zabudowy miejskiej. Na pozostałych obszarach warunki podłoża budowlanego określono w dwóch kategoriach: warunki korzystne i niekorzystne, utrudniające budownictwo. Do terenów o korzystnych warunkach podłoża budowlanego zaliczono spoiste grunty w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym (gliny piaszczyste) oraz grunty niespoiste średniozagęszczone (piaski i żwiry) tworzące rozległy, zajmujący przeważającą cześć arkusza kompleks glacjalno-fluwioglacjalny. Jako korzystny określono także teren występowania średniozagęszczonych gruntów niespoistych, występujący w południowej i południowo- zachodniej części obszaru arkusza jako piaski i żwiry plejstoceńskiej terasy nadzalewowej w dolinie Małej Panwi i jej prawobrzeżnych dopływów. Do korzystnych zaliczono też nie- liczne wychodnie mezozoicznego podłoża – triasowych iłowców i iłów występujące w pół- nocnej części omawianego arkusza. Należy jednak pamiętać że zmiany wilgotności iłów w podłożu budowlanym mogą powodować bardzo niekorzystne dla obiektów zjawiska pęcz- nienia i skurczu. Na wszystkich tych obszarach zwierciadło wód gruntowych występuje na poziomie poniżej 2 m p.p.t., nie występują zjawiska geodynamiczne, a nachylenie stoków na obszarach bezleśnych nie przekracza 12%. Na arkuszu Dobrodzień tereny korzystnych wa- runków podłoża budowlanego obejmują: okolice Bzinicy, Radawki, Kosic i Knieji, okolice Kocurów i Rzędowic, rozległy obszar Turza-Ligota Dobrodzieńska-Dobrodzień-Myślina. Do terenów o niekorzystnych warunkach podłoża budowlanego zaliczono obszary wy- stępowania słabonośnych gruntów organicznych (namuły torfiaste i piaszczyste) i niespoistych gruntów słabo zagęszczonych (piaski i żwiry), które wypełniają doliny rzeczne. Nieko- rzystne warunki określono także dla sporadycznie występujących na terenach bezleśnych niespoistych gruntów słabozagęszczonych wykształconych w postaci piasków eolicznych. Po- nadto w dolinach rzek, gdzie zwierciadło wód gruntowych zalega zwykle płycej niż 2 m p.p.t., a wody miejscami mogą mieć charakter agresywny wobec stali i betonu. Dodatkowo obszary te narażone są na powodzie. Na obszarze arkusza Dobrodzień niekorzystne warunki podłoża budowlanego występują w dolinach: małej Panwi, Myśliny, Bziniczki i jej dopły- wów, Libawy, Libawki, Pruszkowskiego Potoku, Łomnickiego Potoku, a także na podmo- kłych polanach śródleśnych na południu i północy arkusza oraz w rejonie Grodźca i na połu- dnie od Dobrodzienia.

30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu Na terenie arkusza Dobrodzień gleby chronione dla rolniczego użytkowania klas bonitacyjnych I-IVa grupują się w centralnej części i zajmują 10% jego obszaru. Lasy występują na północy i południowym zachodzie i stanowią około 60% powierzchni. Przeważają bory sosnowe z dominacją sosny i świerka. Mniejsze areały zajmuje grab i łęg jesionowo-olszowy. Ochroną przyrody i krajobrazu objęta jest zachodnia i południowa część terenu arkusza. Znajduje się tu fragment obszaru chronionego krajobrazu „Lasy Stobrawsko-Turawskie”, utworzonego w 1988 roku w celu ochrony rozległych kompleksów leśnych i obszarów zlew- niowych. Obszar ten należy do największych jednostek chronionych województwa opolskiego. Jego całkowita powierzchnia wynosi 118 367 ha, z czego większość znajduje się w granicach terenu arkuszy sąsiednich. W rejonie Kamieńca położony jest rezerwat przyrody typu leśnego „Kamieniec”. Ma on powierzchnię 41,31 ha i utworzony został w 2001 r. w celu zachowania zbiorowiska leśnego, torfowiskowego i wodnego. W pobliżu miejscowości Osiecko projektuje się utworzenie na powierzchni 64,40 ha rezerwatu przyrody typu leśnego o nazwie „Osiczyńskie modrzewie”. Ochroną zostanie objęty wielogatunkowy starodrzew lasu mieszanego z przewagą buka, któ- remu towarzyszą: jodła, sosna, świerk, modrzew europejski odmiana sudecka, jawor, grab, dąb szypułkowy, olsza czarna, brzoza brodawkowata oraz źródliska dwóch strumieni leśnych. Na omawianym obszarze występuje 12 pomników przyrody żywej (tabela 5). Wśród objętych ochroną znajdują się: dęby szypułkowe, buki pospolite, cis pospolity, modrzew i klon jawor. Łąki i bagna śródleśne zostały objęte ochroną w 1997 roku. Utworzono tu 20 użytków ekologicznych, wśród których przeważają małe i średnie o powierzchni od 0,21 do 4,79 ha. Największy użytek ekologiczny „Pływacz”, położony w dużym kompleksie leśnym na połu- dnie od miejscowości Myślina, ma powierzchnię 20,95 ha. Celem ochrony jest zachowanie ciekawych biotopów łąkowych i ekotonowych. Obszar ten jest miejscem występowania na- stępujących gatunków zwierząt: sarna, jeleń europejski, zaskroniec, żmija zygzakowata, ty- grzyk paskowany i padalec zwyczajny. Dwa użytki ekologiczne: „Żabiniec” o powierzchni 0,23 ha oraz „Kamieniec” - 2,67 ha znalazły się w granicach utworzonego w 2001 roku rezerwatu „Kamieniec”. Celem ochrony jest zachowanie tych terenów jako miejsce bytowania i żerowania zwierzyny oraz ze względu na ciekawy zespół roślinny. W miejscowościach: Do- brodzień, Radawie i Bzionków znajdują się parki podworskie wpisane do rejestru zabytków.

31 Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Lasowice Wielkie L - „Kamieniec” 1 R Kamieniec 2001 kluczborski (41,31)* Olesno L - „Osiczyńskie modrzewie” 2 R Osiecko * oleski (64,40) Zębowice 3 P Osiecko 1971 Pż - klon jawor oleski Zębowice 4 P Osiecko 1994 Pż - modrzew oleski Zębowice 5 P Osiecko 1954 Pż - 2 dęby szypułkowe oleski Zębowice 6 P Osiecko 1971 Pż - dąb szypułkowy oleski Zębowice 7 P Osiecko 1971 Pż - dąb szypułkowy oleski Zębowice 8 P Radawie 1954 Pż - 6 dębów szypułkowych oleski Zębowice 9 P Radawie 1971 Pż - dąb szypułkowy oleski Zębowice 10 P Kadłub Wolny 1953 Pż - cis pospolity oleski Dobrodzień 11 P Kocury 1996 Pż - dąb szypułkowy oleski Zębowice 12 P Zębowice 1969 Pż - miłorząb dwuklapowy oleski Dobrodzień 13 P Gwoździany 1996 Pż - 3 buki pospolite oleski Ozimek 14 P Krasiejów 1962 Pż - dąb szypułkowy opolski Lasowice Wielkie „Kamieniec” - bagno 15 U Kamieniec 1997 kluczborski (2,67) Lasowice Wielkie „Żabiniec” - bagno 16 U Kamieniec 1997 kluczborski (0,23) Nowy Olesno „Bagienko” - bagno 17 U 1996 Wachów oleski (0,25) Olesno „Łąki przy pomnikach przyrody” -łąka 18 U Osiecko 1997 oleski (1,68) Zębowice „Knieja” - bagno 19 U Knieja 1997 oleski (2,14)** na południe od m. Kolonowskie „Myszołów” (Czarna Dziura) – łąka 20 U * Myśliny strzelecki (2,79) na południe od m. Kolonowskie „Dzięcioł” (Kiepka) - łąka 21 U 1997 Myśliny strzelecki (1,11) na południe od m. Kolonowskie „Świergotek” (Kumice) - łąka 22 U 1997 Myśliny strzelecki (9,20) na południe od m. Kolonowskie „Żuraw” (Przy Myślińskiej) - łąka 23 U 1997 Myśliny strzelecki (1,03) na południe od m. Kolonowskie „Padalec” (Przy Myślińskiej) - łąka 24 U 1997 Myśliny strzelecki (3,25) na południe od m. Kolonowskie „Bocian” (Laski) - łąka 25 U 1997 Myśliny strzelecki (3,73) na południe od m. Kolonowskie „Bekasy” (Laski) - łąka 26 U 1997 Myśliny strzelecki (1,95)

1 2 3 4 5 6 na południe od m. Kolonowskie „Zimorodek” (Laski) - łąka 27 U 1997 Myśliny strzelecki (1,27) na południe od m. Kolonowskie „Kosaciec” (Rysi Kierz) - łąka 28 U 1997 Myśliny strzelecki (4,16) na południe od m. Kolonowskie Ostoja (Rysi Kierz) - łąka 29 U 1997 Myśliny strzelecki (0,21) na południe od m. Kolonowskie „Dzierzba” (Mała Kobyla) - łąka 30 U 1997 Myśliny strzelecki (0,90 na południe od m. Kolonowskie „Pokrzewka” ((Mała Kobyla) - łąka 31 U 1997 Myśliny strzelecki (5,70) na południe od m. Kolonowskie „Pływacz” ((Wielka Kobyla) - łąka - 32 U 1997 Myśliny strzelecki (20,95) na południe od m. Kolonowskie „Pokląska” ((Grań) - łąka 33 U 1997 Myśliny strzelecki (4,79) na południe od m. Kolonowskie „Sikora” (Sowin) - łąka 34 U 1997 Myśliny strzelecki (2,12) Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, U - użytek ekologiczny Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L - leśny, * - rezerwat w dwóch polach; rodzaj pomnika przyrody: Pż - żywej, ** - użytek ekologiczny w trzech polach; w nawiasie - projektowana zmiana nazwy (obiekty o tej samej nazwie będą łączone)

Według systemu ECONET (Liro, 1998) na terenie arkusza znajduje się fragment krajo- wego obszaru węzłowego „Borów Stobrawskich” (fig. 5). Zgodnie z baza danych przyrodniczych CORINE/NATURA 2000 (Dyduch-Falniowska i in., 1999) w granicach arkusza występują europejskie ostoje przyrody: „Bory Stobrawskie”, „Smolnik” i „Dolina Małej Panwi”. Ich charakterystykę zawiera tabela 6. Tabela 6 Proponowane ostoje przyrody wg CORINE/NATURA 2000 Nr na Powierzchnia Motyw Status NATURA 2000 Nazwa ostoi Typ fig. 5 (ha) wyboru ostoi gatunki Ilość siedlisk 1 2 3 4 5 6 7 8 419 Bory Stobrawskie 82 313 L Fa, Kr - Pł, Gd, Pt, Ss 1-5

419c Smolnik 23 W Fl, Pt - Pt -

472 Dolina Małej Panwi 3 909 W, L Pt - Pt, Ss -

Rubryka 4: L - lasy, W - wody śródlądowe Rubryka 5 i 7: Fa - fauna, Gd - gady, Fl - flora, Kr - krajobraz, Pł - płazy, Pt - ptaki, Ss - ssaki

Fig. 5. Położenie arkusza Dobrodzień na tle systemów ECONET wg A. Liro (1998) i CORINE/NATURA 2000 wg A. Dyduch-Falniowskiej i in. (1999) System ECONET 1 - granice krajowych obszarów węzłowych, ich numery i nazwy: 10K - Borów Stobrawskich, 14K - Góry Św. Anny, 15K - Wyżyny Wieluńskiej System CORINE/NATURA 2000 europejskie ostoje przyrody, ich numery i nazwy: 2 - o powierzchni większej niż 100 ha: 409 - Dolina Stobrawy, 419 - Bory Stobrawskie, 419a - Dolina Budkowiczanki, 453 - Zbiornik Turawski, 454 - Dolina Górnej Liswarty, 466 - Kocia Góra, 472 - Dolina Małej Panwi, 474 - Lasy Lublinieckie, 477 - Lasy Turawskie, 478 - Izbicko; 3 - o powierzchni mniejszej niż 100 ha: 412 – Stawy w Starym Oleśnie, 419b - Tuły, 419c - Smolnik, 419d - Poliwoda, 438 - Panoszów, 466a - Stawy koło Pludr, 474b - Tworóg-Potęga;

4 - większe jeziora

34 XII. Zabytki kultury

Osadnictwo ludzkie w rejonie Dobrodzienia, podobnie jak w całym rejonie wschodniej Opolszczyzny trwa nieprzerwanie od okresu neolitu. Na omawianym terenie nie zinwentary- zowano znaczących stanowisk archeologicznych. Najstarszym ośrodkiem jest Dobrodzień, wzmiankowany już w 1279 roku. Miasto, w ramach historycznego założenia z 1384 roku ob- jęte jest strefą ochrony konserwatorskiej. W centrum Dobrodzienia zachował się średnio- wieczny układ urbanistyczny rynku i ulic przyległych. Dominuje tu zabytkowy kościół para- fialny św. Marii Magdaleny, neogotycki z elementami pseudoromańskimi, wybudowany w latach 1850-55. Na miejscowym cmentarzu zachował się kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, po- kryty gontem, z drugiej połowy XVIII wieku. Ochronie konserwatorskiej podlega również zespół dworski z przełomu XVIII i XIX wieku oraz cmentarz żydowski z ciekawymi macewami. Poza Dobrodzieniem na terenie omawianego arkusza znajdują się dwa obiekty sakralne: kościół drewniany o konstrukcji zrębowej z XVIII w. w Radawiu oraz kaplica cmentarna z XVIII wieku w Szembrowicach. W Zębowicach interesującym zabytkiem jest zespół pała- cowo-parkowy z alejami grabowymi z przełomu XVIII i XIX wieku, a w Radawiu - dziewięt- nastowieczne założenie parkowe.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Dobrodzień to tereny o dużych, w znacznym stopniu niewykorzystanych walorach przyrodniczo-krajobrazowych, związanych z występującymi tutaj kompleksami leśnymi. Rolnictwo rozwinęło się w części południowej i centralnej, zaś przemysł, zwłaszcza drzewny i meblarski, dominuje w Dobrodzieniu. Możliwości wykorzystania występujących kopalin, na obszarze arkusza Dobrodzień ograniczone są głównie względami środowiskowymi, ochroną gleb, lasów i wody. Dodatko- wymi ograniczeniami są względy ekonomiczne, związane ze stosunkowo niewielkim zapo- trzebowaniem na kruszywa naturalne, a w przypadku surowców ilastych ze względu na słabą jakość kopaliny. W tym świetle prawdopodobne wydaje się tylko utrzymanie dotychczasowej eksploatacji złóż piasków formierskich „Grodziec I”, kruszywa naturalnego „Myślina IV”, a po jego wy- eksploatowaniu rozpoczęcie prac na złożu „Myślina V”. Udokumentowane zasoby tych złóż w zupełności pokryją zapotrzebowanie lokalne (i nie tylko, przykład złoże „Grodziec I”) na te surowce. Trudno jest na dzień dzisiejszy przewidzieć losy torfów występujących w dolinie rzeki Łomnica. Ich przyszłość będzie zależeć głównie od polityki ekologicznej prowadzonej

35 na danym terenie. Wydaje się również, że należałoby dokładniej zbadać zasoby, jakość i ich przydatność. Najciekawsze pod względem środowiskowym są obszary leśne. Wydaje się, że obszar chronionego krajobrazu „Bory Stobrawsko-Turawskie”, powinien być powiększony o lasy i tereny do niego przyległe od strony wschodniej (byłego województwa częstochowskiego). Dotychczasowa eksploatacja kopalin prowadzona jest na małą skalę nie zagraża środowisku naturalnemu, należy przypuszczać, że dalsze wydobycie w istniejących kopalniach nie wpły- nie na jego degradację. Pozostałe po eksploatacji odkrywkowej niewielkie wyrobiska są zwykle zalewane, a powstałe zbiorniki wodne stanowią atrakcyjne tereny rekreacyjne dla okolicz- nej ludności. Takimi przykładami są zbiorniki wodne powstałe po zakończeniu eksploatacji złóż „Myślina III” i „Myślina II”. W granicach arkusza Dobrodzień preferowane obszary lokalizacji składowisk związane są z iłami i iłowcami triasu górnego oraz glinami zwałowymi zlodowacenia Odry. Te pierwsze spełniają warunki do lokalizowania składowisk odpadów niebezpiecznych, a drugie odpadów obojętnych. Najkorzystniejsze warunki pod względem geologicznym i środowiskowym dla lokalizowania tych składowisk wyznaczono w rejonie miejscowości: Kolonia Łomicka, Ko- cury, Szamrowice i Bzinica. Planowane wykorzystanie w kierunku składowania odpadów wskazanych na mapie wyrobisk obecnej i dawnej eksploatacji kopalin, obok konieczności wykonania sztucznych barier izolacyjnych, powinno uwzględniać także wymagania ochrony złóż. Tereny wyznaczone poza obszarami o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk powinny być brane pod uwagę przy rozpatrywaniu wariantów lokalizacyjnych obiektów szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowiska

XIV. Literatura

AKERBLOM G., 1986 - Investigation and mapping of radon risk areas, Swedish Geol. Comp. Report IRAP 86036, Lulea, Sweden. CHAŁUPNIAK E. i in., 2002 - Stan środowiska w województwie opolskim w roku 2001. Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Opolu. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Opole. CZERMIŃSKA B. i in., 2001 - Stan środowiska w województwie śląskim w latach 1999- 2000. Inspekcja Ochrony Środowiska. Śląski Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Katowice. DOKUMENTACJA geologiczna złoża piasków kwarcowych formierskich „Grodziec I” w kat. C1+B, 1979 - Kombinat Geologiczny „Południe”, Zakład Terenowy w Częstochowie. DOKUMENTACJA geologiczna złoża piasków kwarcowych formierskich Myslina II. 1971.

36 Przedsiębiorstwo Geologiczne w Kielcach, Zakład Geologii Złóż Rud Żelaza w Częstocho- wie, Czestochowa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i in., 1999 - Ostoje przyrody w Polsce. (CORINE). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. GALOS K., KAMYK J., SZLUGAJ J., 1998 - Objaśnienia do mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Dobrodzień. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HAISIG J., KAZIUK H., KOTLICKIS., WILANOWSKI S., 1980 a – Mapa geologiczna Pol- ski w skali 1:200 000, arkusz Kluczbork. Inst. Geol., Warszawa. HAISIG J., KAZIUK H., KOTLICKIS., WILANOWSKI S., 1980 b – Objaśnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Kluczbork. Inst. Geol., Warszawa. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000. 2002 – Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACZMAREK A., 1999 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoża piasków budowlanych „Radawie” w kat. C1. KACZMAREK A., 2002 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków budowlanych „Myślina V” w kat. B. KARTA rejestracyjna złoża piasków formierskich „Krasiejów”, 1964, KARTA rejestracyjna złoża piasków kwarcowych Myślina, 1963. Spółdzielnia Pracy „Piaski Techniczne” w Tarnowskich Górach. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1998 - Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A.(red.), 1998 - Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995a - Atlas geochemiczny Górnego Śląska 1:200 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995b - Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000, Państw. Inst. Geol., Warszawa. LISZKA P. GUZIK M., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Do- brodzień. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OTRĄBEK L., 1996 - Dodatek Nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej „Olesno-Wachów” w kat. C2 i C1 (AUW Op. nr 492d) PACZYŃSKI B. i in. 1993 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część I. Sys- temy zwykłych wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B. i in. 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część II. Za- soby, jakość i ochrona zwykłych wód. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PELC D., 1980 - Dokumentacja geologiczna złoża surowca ilastego ceramiki budowlanej. Złoże Olesno-Wachów. GEOBUD, Opole. POMAŁECKA E., 1994 - Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej złoża piasków kwarcowych formierskich „Myślina III”. Rozliczenie zasobów w związku z zaniechaniem eksploatacji. Pracownia Usług Geologicznych PROGEO, Częstochowa.

37 POMAŁECKA E., 1996 - Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoża pia- sków budowlanych Myślina IV. Pracownia Usług Geologicznych PROGEO, Częstochowa. POMAŁECKI L., 1996 - Projekt badań geologicznych dla udokumentowania złoża piasków budowlanych „Myślina IV”. Pracownia Usług Geologicznych PROGEO, Częstochowa. PREIDL M., 1994 - Weryfikacja zasobów złóż surowców pospolitych województwa opolskiego. Złoża okruchowe, złoża surowców ilastych. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Kraków. PRZENIOSŁO S., 2002 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2001 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku (Dz. U. Nr 165 z 4 października 2002 r., poz. 1359), Warszawa. RÜHLE E., 1986 - Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Inst. Geol. Wyd. Geol., War- szawa. TUROWSKI M., 1966 - Dokumentacja geologiczna torfowisk „Dolina rzeki Łomnicy na od- cinku Borki Małe-Sowczyce-Dąbrowa-Kucoby. Biuro Projektów Wodno-Melioracyjnych, Warszawa.