PAŃ STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz DOBRODZIEŃ (842) Warszawa 2004 Autorzy: A. Maćków*, J. Gruszecki*, J. Kochanowska*, M.Woźniak*, J. Król*, J. Lis**, A. Pasieczna**, S. Wołkowicz** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Jacek Koźma**, we współpracy z Elżbietą Gawlikowską ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** * - Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA S.A. ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2004 Spis treści I. Wstęp - A. Maćków................................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - A. Maćków .................................................... 3 III. Budowa geologiczna - M. Woźniak....................................................................................... 5 IV. Złoża kopalin .......................................................................................................................8 1. Piaski formierskie - M. Woźniak ........................................................................................ 8 2. Kruszywa naturalne - M. Woźniak ..................................................................................... 9 3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej - M. Woźniak ......................................................... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - M. Woźniak................................................................. 11 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - M. Woźniak ............................................ 13 VII. Warunki wodne................................................................................................................. 14 1. Wody powierzchniowe - M. Woźniak................................................................................... 14 2. Wody podziemne - M. Woźniak............................................................................................ 15 VIII. Geochemia środowiska.................................................................................................... 18 1. Gleby - J. Lis, A. Pasieczna............................................................................................. 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach - S. Wołkowicz ............................................... 21 IX. Składowanie odpadów - J.Gruszecki ....................................................................................... 23 X. Warunki podłoża budowlanego - M. Woźniak...................................................................... 30 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - J. Kochanowska .............................................................. 31 XII. Zabytki kultury - J. Król ................................................................................................... 35 XIII. Podsumowanie - M. Woźniak........................................................................................... 35 XIV. Literatura......................................................................................................................... 36 I. Wstęp Przy opracowywaniu arkusza Dobrodzień Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Dobrodzień Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 1998 przez firmę Mineral Colsun- ting S.C. (Galos i in., 1998). Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o instrukcję opraco- wania i aktualizacji MggP (Instrukcja..., 2002). Mapa geośrodowiskowa zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska), warunki podłoża bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Do sporządzenia treści mapy zbierano materiały w wydziałach Opolskiego Urzędu Wo- jewódzkiego w Opolu i Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach oraz w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Wykorzystano też informacje uzyskane w sta- rostwach powiatowych, urzędach gmin i od użytkowników złóż. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotyczące poszczególnych złóż kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do banku danych, ściśle związanego z realizacją Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Położenie arkusza Dobrodzień określają współrzędne: 50o40'-50o50' szerokości geogra- ficznej północnej i 18o15'-18o30' długości geograficznej wschodniej. Obszar ten leży na granicy województw opolskiego i śląskiego. Do województwa opol- skiego należą fragmenty gmin: Zębowice, Olesno, Dobrodzień i całe miasto Dobrodzień w po- wiecie oleskim oraz wycinki gmin: Ozimek i Turawa powiatu opolskiego, a także południowa część gminy Lasowice Wielkie w powiecie kluczborskim oraz północny teren gminy i część miasta Kolonowskie w powiecie strzelińskim. Województwo śląskie reprezentuje tylko fragment gminy Pawonków w powiecie lublinieckim. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 1998) teren arkusza w przewadze należy do prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego i podprowincji Nizin Środkowopolskich, a tylko część północno-wschodnia wchodzi w skład prowincji Wyżyn Polskich i podprowincji Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. Niziny Środkowopolskie reprezentuje część mezoregionu Równiny Opolskiej w makroregionie Nizina Śląska, a do Wyżyny Śląsko-Krakowskiej należą fragmenty mezoregionów: Progu Woźnickiego i Obniżenia Liswarty w makroregionie Wyży- 3 na Woźnicko-Wieluńska (fig. 1). Fig. 1. Położenie arkusza Dobrodzień na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 - granica prowincji; 2 - granica mezoregionu; 3 - większe jeziora Prowincja: Niż Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Mezoregiony Niziny Śląskiej: 318.52 - Pradolina Wrocławska; 318.56 - Równina Oleśnicka; 318.57 - Równina Opolska Prowincja: Wyżyny Polskie Podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska Mezoregiony Wyżyny Śląskiej: 341.11 - Chełm; 341.12 - Garb Tarnogórski Mezoregiony Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej: 341.22 - Obniżenie Liswarty; 341.23 - Próg Woźnicki; 341.24 - Próg Herbski; 341.26 - Obniżenie Krzepickie Pod względem morfologicznym teren arkusza jest dość urozmaicony. W części zachod- niej i południowej występuje równina wodnolodowcowa położona na wysokości od 200- 4 220 m n.p.m. Największe jej obniżenie stanowi dolina Małej Panwi z tarasem erozyjno- akumulacyjnym, którego szerokość na prawym brzegu rzeki dochodzi do 5 km. Powierzchnie wodnolodowcowe i tarasy rzeczne pokryte są licznymi wydmami o wysokościach względ- nych 5-15 m. Odmienne ukształtowanie powierzchni posiada część północno-wschodnia, obejmująca fragmenty pagórkowatej wysoczyzny morenowej na obszarze Progu Woźnickiego. Stanowi ona wzniesienie dominujące 40-60 m ponad częścią nizinną terenu arkusza. Obszar arkusza leży w najcieplejszej dzielnicy klimatycznej Polski, charakteryzującej się średnią roczną temperaturą w granicach 8oC-8,5oC i sumą opadów rocznych 500-600 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi 50-60 dni, a okres wegetacyjny trwa 225 dni. Przeważają wiatry zachodnie i południowo-zachodnie. Lasy zajmują około 60% powierzchni arkusza. Największe ich kompleksy występują w części północnej i południowo-zachodniej. Większe powierzchnie gleb chronionych dla rolniczego użytkowania klas bonitacyjnych I-IVa grupują się tylko w części centralnej, na północny zachód od Dobrodzienia. Na pozostałym obszarze przeważają gleby niskich klas bonitacyjnych, których największe kompleksy spotykane są w części południowej. Zagospodarowanie terenu ma charakter głównie leśny, w mniejszym stopniu rolniczy. Uprawiane są głównie podstawowe zboża oraz ziemniaki i rośliny pastewne. Na omawianym obszarze położone jest tylko jedno miasto: Dobrodzień, z dobrze roz- winiętym przemysłem przetwórstwa drzewnego (produkcja mebli). Do największych zakła- dów należy Dobrodzieńska Fabryka Mebli S. A. oraz firma „MEBLE-KLER”, znana nie tylko w Polsce. Przemysł wydobywczo-przetwórczy kopalin jest słabo rozwinięty. Eksploatowane jest złoże piasków kwarcowych (formierskich) na potrzeby przemysłu odlewniczego oraz złoże kruszywa naturalnego. Piaski formierskie przerabiane są wstępnie (płukanie, sortowa- nie) w zakładzie przeróbczym w pobliżu złoża. Warunki komunikacyjne terenu arkusza są korzystne. Przez cały obszar, generalnie z północy na południe, przebiega linia kolejowa Opole-Częstochowa oraz odcinek drogi re- gionalnej Olesno-Zawadzkie. Do ważniejszych tras należy też krótki odcinek linii kolejowej Opole-Lubliniec przez Krasiejów oraz droga wojewódzka Ozimek-Lubliniec prowadząca przez Dobrodzień. Poszczególne miejscowości omawianego obszaru łączy gęsta sieć dróg gminnych. III. Budowa geologiczna Budowę geologiczną obszaru arkusza Dobrodzień opracowano na podstawie mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Kluczbork wraz z objaśnieniami (Haisig i in., 1980 a, b). Omawiany obszar położony jest w obrębie platformy epiwaryscyjskiej Polski po- łudniowo-zachodniej, zajmując południowo-wschodnią część monokliny przedsudeckiej 5 i północno-zachodnią część monokliny śląsko-krakowskiej Jednostki te charakteryzują się monoklinalnym ułożeniem warstw starszego podłoża, zapadających generalnie w kierunku północno-wschodnim. Na omawianym terenie w podłożu podkenozoicznym występują utwory triasu górnego- retyku, a tylko