Novensia 21.Pdf

NOVENSIA 21 NOVENSIA 21

Studia i materiały pod redakcją naukową Piotra Dyczka NOVENSIA 21

Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej

Warszawa 2010 Projekt okładki Anna Adamczyk & Janusz Recław Opracowanie graficzne Anna Adamczyk

Opracowanie redakcyjne Piotr Dyczek

Recenzenci Leszek Mrozewicz Evgenia Genčeva Gerda von Bülow Svetlana Naumienko

Korekta Tomasz Płóciennik

Niniejszy numer zawiera artykuły w wersji pierwotnej.

Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej 00–927 Warszawa ul. Krakowskie Przedmieście 32 [email protected]

Warszawa 2010

ISBN: 978–83–928330–5–5 ISSN: 0860–5777

Wydanie I Druk: Hussar Books SPIS TREŚCI

RENATA CIOłEK “Great hoard” of 4656 coins of King Ballaios from Risan ...... 7 RENATA CIOłEK, TOMASz KOWAL Contribution to the history of research on Risan (Montenegro): the case of Heinrich Richlý ...... 13 MAłGORzATA DASzKIEWICz, MARCIN BARANOWSKI Provenance study of Late Classic and Hellenistic black-coated pottery from Risan (Montenegro) ...... 23 PIOTR DyCzEK Preliminary remarks on the archaeological context of the discovery of the “great hoard” of 4656 coins of King Ballaios in Risan (Rhizon/Risinium) 45 PIOTR DyCzEK Roman mosaics from the Villa of Hypnos in ancient Rhizon/Risinium (Montenegro) — continuation of mosaics analysis ...... 51 PIOTR DyCzEK, JERzy KOLENDO, ADAM łAJTAR, TOMASz PłóCIENNIK, KRzySzTOf RzEPKOWSKI Iliryjski bóg Medaurus i mury Risinium w świetle inskrypcji metrycznej z Lambaesis (CIL VIII 2581; f. Buecheler, Carmina Latina epigraphica 1527) 79 RAfAł KARPIńSKI Badania podwodne Risan 2003–2010 ...... 135 PRzEMySłAW LITWINOWICz Wstęp do typologii gwoździ brązowych ze stanowiska w Risan ...... 165 JOVAN J. MARTINOVIć Some remarks on epigraphic and archaeological research in the Monte- negrin littoral ...... 177 6

MILOš B. PETRIčEVIć A contribution to examining the topography of antique Risinium ...... 185 KAROL SzyMCzAK, MAłGORzATA ANNA KOT, MILOš B. PETRIčEVIć Preliminary report on the fieldworks in 2008 in Tamnica cave near Risan, 203 Montenegro ......

Wskazówki dla autorów Novensia ...... 215 Guidelines for Novensia authors ...... 221 Renata Ciołek

“GREAT HOARD” OF 4656 COINS OF KING BALLAIOS FROM RISAN1

Abstract: The article is a preliminary analysis of the contents of the “great hoard” from Risan, discovered in 2010 by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe of the University of Warsaw. Approximate statistics for particular types and subtypes of coins were determined based on an examination of the hoard prior to cleaning and conservation of the coins. Preliminary conclusions concerning the hoard have also been presented.

Key words: Rhizon/Risinium, Ballaios, hoard of coins

Excavations carried out in Risan in 2010 by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe of the University of Warsaw brought to light a hoard containing 4656 coins issued by Ballaios,2 an Illyrian king known from no other source except his monetary issues. Some of these issues bear his name alone, while others add the title of basileus (BAΣIΛEΩΣ). His actual ruler status is not clear, however, given what is known of the Il- lyrian state, the nature of state-building processes in the Balkans in the 4th through 2nd century BC and the intertribal relations in the region. The numismatic evidence has given several indications, possibly also with regard to the years of his reign, and the importance of this has hardly been belittled by the fact that many of the coins found previously had no exact provenance. Apparent concentrations of the king’s coins in certain regions could suggest places of production which could subsequently be tied in with territories under his rule, while the distribution of the coins can help to map the extent of his kingdom. Generally speaking, Ballaios seems to have ruled over the eastern shore of the Adriatic, from Kotor Bay in the south to Pharos island in the north.3 One can distinguish a number of basic types and several variants among the known coins of this king. On the whole, Arthur Evans’ view that particular types of coins were apparently limited to specific regions should be upheld. The type with standing Artemis

1 This important find is signaled here following 2 On the circumstances of the discovery, see KOWAL a preliminary appraisal of the coins before cleaning 2010, pp. 46–48. and conservation. I am deeply indebted to the staff 3 EVANS 1880; RENDIć-MIOčEVIć 1964, p. 86; of the Center for Research on the Antiquity of MAROVIć 1988, p. 97; GORINI 1989, pp. 28–29; Southeastern Europe, University of Warsaw, for GORINI 1990, pp. 319–321; UJES, KOVAčEVIć 1992, making this research possible, and to Prof. Piotr pp. 9–10; UJES 1993, pp. 7–8. Dyczek in particular for his generous assistance. 8 on the reverse is connected with Pharos, that with a walking Artemis with Rhizon. The iconography of the king’s portrait could be an indication of Ballaios’ true appearance.4 Coins of Ballaios, single finds as well as hoards, have been reported from Risan since the second half of the 19th century. five bigger assemblages containing only the king’s coins are currently known; a sixth assemblage contains also other issues beside the royal ones. A few other coin deposits containing only Ballaios’ issues have been found outside Risan and outside the Kotor Bay area. four of the assemblages from Risan, discovered before World War II, contained from a few to a hundred coins apiece. Their current location is largely untraceable. The fifth hoard, now in the Ashmolean Museum in Oxford, has been studied and published. It contained also 10 coins issued by an autonomous Rhizon mint,5 providing priceless data on the chronology of the coins and their mutual relations. Regular excavations by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe of the University of Warsaw yielded more coins of Ballaios and a relatively large group of coins of the autonomous PIΣO type.6 The “great hoard” discovered in 2010, while not the first from Risan, is definitely the largest — 4656 pieces, weighing altogether close to 15 kilograms.7 As a matter of fact, it is one of the biggest hoards of ancient coins known, not only from Illyria.8 The overall number of coins of Ballaios now in existence suggests a greater than previously anticipated importance of this king and Rhizon under his rule, especially in the context of the history of the Illyrian state and the tribes related to the Illyrians. More importantly in the case of this find, the hoard was found in situ, in a clay jar of local production, hidden under a stone flagging inside a room otherwise undistinguished by its size or furnishings [fig. 1]. A layer of burning on the floor is indicative of unrest in the town when the hoard was secreted away — perhaps a raid by pirates or an attack by another tribe, possibly internal strife, but equally well a calamitous conflagration that destroyed the settlement. The circumstances of deposition of the hoard suggest the owner had been pressed for time. Obviously, he never returned to retrieve his property. A cursory examination of the coins pending cleaning have shown that the hoard consisted of “bronze” pieces exclusively with not a single example in evidence of the one silver issue that Ballaios appears to have minted in small quantities. It seems that it will be possible to identify separate series struck with the same die, a feat previously not accom- plished due to the poor condition of most previous finds. Comparison of the die stamps should pinpoint the date of issue of the “great hoard” from Risan and determine a relative chronology for particular types. This is a unique circumstance, despite the short period of time that the determination will concern. Secondly and most importantly, the set includes only coins issued at Rhizon, and moreover, only one or at the most two subtypes [fig. 2]. All bear the king’s portrait facing left on the obverse and a figure of Artemis walking to left on the reverse. Other subtypes and variants are known in the case of coins of the Rhizon type, but in the present hoard this one subtype predominates, constituting 84% of all of the coins [fig. 3]. It was also possible

4 More on the subject in CIOłEK 2011. preliminary observations, will be possible after the 5 GORINI 1991, pp. 28–31. coins are cleaned and conserved by specialists from 6 The type has been characterized in CIOłEK 2011. Montenegro. 7 A detailed study of the hoard, going beyond these 8 MIRNIK 1981. 9 to distinguish a previously unknown variant of the subtype with the letter E in the word BAΣIΛEΩΣ in retrograde and a type previously not described independently in the literature, characterized by a specific form of the king’s portrait. The latter constitutes only a few percent of the coins in the hoard [fig. 4]. Unidentifiable coins due to poor preservation (corrosion, contamination) or lumping made up only 13% of the hoard (and this could change after the coins have been cleaned and conserved). A single piece from this assemblage did not fit the mold as it was a Greek coin with the head of Heracles in lion’s skin to left on the obverse and Pegasus flying to right with the letters [.]ΣO[?..] on the reverse. This kind of coin was issued by Dyrrhachium in 300–229 BC. The coin from the Risan hoard is well preserved, although the letters on the reverse are difficult to read because of the small diameter of the piece. There is no doubt that it was part of the hoard and did not make its way into the assemblage by chance or due to a contaminated archaeological context.

fig. 1. “Great hoard” at the time of discovery fig. 2. Selection of coins from the (photo J. Recław) “great hoard”. In the foreground: Rhizon type of coin most frequent in the hoard (photo J. Recław)

fig. 3. Rhizon type coin, head to left, two fig. 4. Illyrian type of coin, co-occurring spears — frequent subtype in the “great with Rhizon type coins in the “great hoard” (photo M. Bogacki) hoard” (photo M. Bogacki) 10 It is a point of interest that despite the overall good or even very good state of preservation of the coins, there are examples which are literally crumbling away, not from wear but from the effects of corrosion. The conditions of deposition of the hoard were unfavor- able (salty accumulation fill) and the clay jar hardly constituted any kind of protection. Some of the coins were stuck together in twos and threes, even up to nine coins together, but there is no indication of any ordered arrangement. The coins were clearly not in rolls and clearly not in any order (for example, the obverse facing top). On the grounds of available data it may be hazarded that the place where the “great hoard” from Risan was found was either a mint or a treasury of some sort. The coins definitely represent a very brief production horizon. The total absence of the faros type of coin, which is known to have been used in Rhizon, suggests that the hoard did not contain coins that were in circulation. Irrefutable evidence for the mint theory may issue from further studies of the coins after conservation. Should they turn out to form a series struck with the same die stamp, it could be hazarded that the room in which the hoard was found was actually a part of the mint where coins were made. Its location in the city center is justifiable on security grounds, suffice it to mention the mint in Rome, for example. Any further conclusions will have to wait until the coins can be studied after cleaning. To recapitulate, the coins from the assemblage were all struck in Rhizon over a very short period of time. A lion’s share of the hoard is constituted by a single subtype of coin issued in Rhizon; the other Rhizon subtype is very rare in the assemblage, while the faros type and another related type are completely absent. It seems therefore that the coins represent a single production cycle. Those of the coins which could be evaluated either had not been in circulation or, if they were, it had been only for a very short period of time. Pending further studies, the hoard may be interpreted as a deposit kept in the mint, containing coins from more than one production cycle, but covering only a very short striking period. Perhaps a certain amount of coins from successive production cycles were set aside, sorted for a reason as yet undetermined. The burning layer on the floor under which the hoard had been stashed away could be proof that the coins represent the latest, if not the last issues ever produced by King Ballaios. 11 Bibliography

CIOłEK 2011 R. CIOłEK, Emisje króla Ballaiosa. Początki emisji w Ilirii [Issues of King Ballaios. Beginnings of issues in Illyria], Warsaw. EVANS 1880 A. EVANS, “On some recent discoveries of Illyrian coins”, Numismatic Chronicle 20, pp. 269–302. GORINI 1989 G. GORINI, “Una moneta di Ballaios da San Domino (Isole Tremiti)”, Rivista Italiana di Numismatica 91, pp. 27–32. GORINI 1990 G. GORINI, “Ancora monete di Ballaios dalla Pudlia”, Rivista Italiana di Numismatica 92, pp. 319–323. GORINI 1991 G. GORINI, “The Ballaeus hoard from Rizan in the Ashmolean Museum, Oxford”, Schweizer Münzblätter 41 (162), pp. 25–30. KOWAL 2010 T. KOWAL, “Skarb monet z Risan” [Hoard of coins from Risan], Archeo- logia Żywa 5 (51), pp. 46–48. MAROVIć 1988 I. MAROVIć, “Novac ilirskog dinasta Baleja (BAΛΛAIOΣ) u Arheo- loškom muzeju u Splitu” [Coins of the Illyrian king Ballaios from the Archaeological Museum in Split], Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku 81, pp. 81–145. MIRNIK 1981 I. A. MIRNIK, Coin Hoards in Yugoslavia (= BAR International Series 95), Oxford. RENDIć-MIOčEVIć 1964 D. RENDIć-MIOčEVIć, “Ballaios et Pharos. Contribution à la typologie et à l’iconographie des monnaies gréco-illyriennes”, Archaeologia Iugo- slavica 5, pp. 83–92. UJES 1993 D. UJES, “Novac kralja Balajosa i risanske kovnice iz Narodnog muzeja u Beogradu” [Coins of King Ballaios and the Risan mint from the Natio- nal Museum in Belgrade], Numizmatičar 16, pp. 5–36. UJES, KOVAčEVIć 1992 D. UJES, V. KOVAčEVIć, “Novac ‘kralja’ Balajosa sa iskopavanja u Risnu (1988)” [Coins of ‘king’ Ballaios from excavations in Risan (1988)], Numizmatičar 15, pp. 9–24.

Streszczenie

„Wielki skarb” 4656 monet króla Ballaiosa z Risan

Skarb znaleziony został w 2010 r. podczas wykopalisk prowadzonych przez Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Na- zwany on został „wielkim skarbem z Risan” w celu m.in. podkreślenia jego wyjątkowości i ogromnego znaczenia dla badań nad dziejami Rhizon oraz państwa iliryjskiego. Skarb zawiera 4656 sztuki i waży blisko 15 kilogramów. Dla dziejów Ilirii, a także dla historii samego ośrodka w Rhizon stanowi on unikalne pod każdym względem znalezisko. Jego wyjątkowość polega bowiem nie tylko na jego wielkości. Naturalnie jest on największym zespołem monet iliryjskich, a także jednym z większych znanych antycznych skarbów. Cała pula dotychczas znanych monet Ballaiosa wskazuje na większe znaczenie króla oraz Rhizon, niż do tej pory przypuszczano, szczególnie jeśli weźmiemy pod uwagę całą his- torię państwa iliryjskiego i plemion spokrewnionych z Ilirami. Skarb wyznacza horyzont monet bitych w krótkim czasie w Rhizon. Składał się on w przeważającej mierze z jednego podtypu monety emitowanej w Rhizon (typ Rhizon), inny występujący typ (tzw. „iliryjski”) jest tutaj bardzo rzadki, brakuje zaś zupełnie monet 12 typu faros oraz kolejnego typu z nim związanego (tzw. „przejściowego”). Wydaje się, że monety pochodzą z bardzo krótkiego odcinka czasowego, a większość najprawdopodobniej z jednego cyklu produkcyjnego. Egzemplarze, o których można coś powiedzieć, nie były starte, a zatem nie znajdowały się w obiegu wcale, albo znajdowały się w nim bardzo krótko. Na dalej idące wnioski należy poczekać do czasu odczyszczenia i zakonserwowa- nia całego zespołu monet. W chwili obecnej wydaje się, że był to depozyt przechowywany w mennicy, w skład którego wchodzą monety z pewnego odcinka czasu, jednak nie z jednego etapu produkcji. Wygląda to tak, jak gdyby odkładano pewne monety z poszczegól- nych cyklów produkcji, być może dokonywano sortowania monet z powodu, który na razie nie jest możliwy do ustalenia. Warstwa spalenizny nad podłogą może natomiast wskazywać na to, że wśród monet znajdują się te z ostatniego etapu produkcji monet Ballaiosa. Dalsze wnioski i ewentualnie potwierdzenie tu przedstawionych będą możliwe dopiero po konserwacji, odczyszczeniu i dokładniejszych analizach całości zespołu.

Renata Ciołek Institute of Archaeology University of Warsaw [email protected] Renata Ciołek Tomasz Kowal

CONTRIBUTION TO THE HISTORY OF RESEARCH ON RISAN (MONTENEGRO): THE CASE OF HEINRICH RICHLÝ

Abstract: The article highlights the person and accomplishments of Heinrich Richlý (1839–1907). The Czech archaeologist visited Risan (Greek Rhizon, Roman Risinium) in the end of the 19th century and wrote extensively about what he had seen. Of greatest interest are his observations concerning the topography of the town and a fragmentary Greek inscription with the name of the god Medauros, which he described and of which he made a cast. Richlý also collected and identified about 300 ancient coins and described a few of them, thus contributing to the current knowledge of numismatic finds from Risan.

Key words: Rhizon/Risinium, Richlý, Ballaios, Carine, coins

In 2001 archaeologists from the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Eu- rope of the University of Warsaw started excavations in ancient Rhizon (Latin Risinium), modern Risan in Montenegro. Almost ten years of research have fruited in an abundant assemblage of finds, including many amphorae and clay plugs for these vessels, vessels of the Gnathia type and primarily large quantities of ancient coins. In 2010 the finds were especially rich in this last respect, producing a hoard of 4656 coins beside many interesting and unique piece found singularly or in groups.1 The hoard came from the Carine VII sector located in the low-lying area of Risan on the western bank of the Spila river. This “great hoard”,2 as it has come to be referred to, had been hidden under the floor of a room which was part of a bigger architectural complex from the Hellenistic period. The new Risan hoard justifies a closer look at other sets of coins coming from the neighborhood of Kotor Bay or otherwise associated with the mint operating in Rhizon. The mint struck huge quantities of coins, mainly for King Ballaios of the Rhizonites, but also autonomous coins issued on behalf of the city and its inhabitants. The latter group is definitely less numerous than the royal coinage. Currently, there are about 1800 royal coins recorded beside the “great hoard”, which calculated together with the coins from the hoard raises the total of known coins of this king to more than 6270 pieces. Considering

1 On the circumstances of the discovery, see KOWAL 2010, pp. 46–48. 2 CIOłEK 2010 (in this volume, pp. 7–12); DyCzEK 2011, pp. 5–10. 14 the rareness of Illyrian coinage in general, this is indeed a rare situation, especially as the issuer is a little known king not even mentioned by the ancient authors. The few Illyrian rulers known from historical sources, Monunios, Mitylos and the best known Illyrian king, Genthios, struck either no coins or very few. In other words, this unknown lord of Rhizon was greatly superior to other Illyrian kings in terms of coin minting. five different groups of coins of this particular king have been found in Risan and another mixed hoard containing also other issues. They counted from a dozen to a few dozen pieces. The biggest of these groups included 100 coins and was discovered in 1927. A bigger set was found in the locality of Pasičina in Croatia; it consisted of 469 pieces, but it has not been preserved whole and it is therefore not clear which type of Ballaios’ coin predominated in it.3 All the more impressive is the hoard discovered recently by the Polish expedition. Investigations have been conducted in Risan from the end of the 19th century, when the site was excavated by the prominent British scholar Arthur Evans. He visited the Balkans and described his findings in a book: Through Bosnia and the Herzegovina on foot during the insurrection, August and September 1875; with an historical review of Bosnia and a glimpse at the Croats, Slavonians, and the ancient republic of Ragusa, published in London in 1876. Before 1898 the locality of the ancient town was investigated by the Czech archaeologist Heinrich Richlý or rather Jindřich Richlý (1839–1907), subject of the Austro-Hungarian Empire. He described his observations from the Carine field in detail in the Mittheilungen der K.K. Central-Commission für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmale. A passus on the coins deserves attention. Richlý informed with satisfaction that he had found in Carine or purchased from the local inhabitants about 300 coins.4 This relatively big set, consisting mainly of single finds, merits note for a number of reasons, not the least its variety. It was collected in an area where more than a hundred years later a team of archaeologists from the University of Warsaw started joint Polish-Montenegrin excavations. The history of archaeological research in Risan started with Arthur Evans, who excavated in Montenegro among others5 and specifically on the site of Risan in 1878,6 before going on to discover the Minoan palace in Knossos on Crete.7 Not quite twenty years later Heinrich Richlý visited the site. In 1930 the yugoslavian archaeologist Dušan Vuksan started excavating the center of the ancient town, uncovering five big rooms of a Roman villa with mosaic floors in four of them.8 In 1968, regular excavations were begun by the Chief Conservator’s Office in Cetinje in Carine I, on the spot of an ancient temple and in the immediate vicinity. The work was carried out by č. Marković, J. Martinović and I. Pušić, but the results were never published. The fortress on the Gradina hill to the north- east of Carine became the object of investigations in 1970. fragments of architecture were uncovered.9 In 1988–1989, excavations were renewed in Carine, in sector Carine VI, on a site covering 130 m2 on the bank of the Spila.10 Joint Polish-Montenegrin excavations were undertaken by archaeologists from the University of Warsaw in 2001.11 The most

3 CIOłEK 2011, pp. 69–82. 9 fABER 1992, p. 29. 4 RICHLý 1898, pp. 150–151. 10 UJES, KOVAčEVIć 1992, pp. 9–24. 5 WILKES 2006, p. 14. 11 On the results of excavations, see DyCzEK et alii 6 EVANS 1884, pp. 39–52. 2004, pp. 101–118, pls. XXIV–XXVII; DyCzEK et 7 MURRAy 1999, pp. 211–219. alii 2007, pp. 121–139, pls. XIX–XX. 8 VUKSAN 1931, pp. 201–205. 15 important discovery to date has been the clearing of two architectural complexes with ornamental mosaic floors, the so-called Villa of Hypnos and Villa of the Meanders.12 Even more important was the recent find of a hoard of 4656 coins in the Carine VII sector. Among the “bronzes” of Ballaios there was just one coin struck by a different center, a “bronze” from Dyrrhachium.13 Investigations have been continuing on the plateau near the Spila, uncovering ancient civil architecture and prospecting the full extent of the ancient town. The contribution of Heinrich Richlý, an archaeologists of Czech origin, is worth re- calling in detail as it has been somewhat forgotten. In 1898 Richlý visited the Bay of Kotor in his capacity as chief conservator of antiquities in Vienna, which he held from 1891,14 and committed his detailed observations to print in a Vienna journal.15 He also described and made a gypsum cast of a fragmentarily preserved Greek inscription mentioning the name of the god Medauros.16 The most important results of Richlý’s work in Risan from the point of view of Polish archaeologists are his geographical descriptions and his observations on the topography.17 Based on these reports it is possible today to reconstruct the natural environment at the end of the 19th century in an area of Risan that was industrial- ized just a few dozen years after the Czech’s visit. A sawmill was built in the fields of Carine and a harbor for boats constructed on the waterfront at the mouth of the Spila. According to Richlý, Risan in the end of the 19th century was divided into an eastern and western part separated by the Spila river.18 The plain on the western bank covered about 6 ha and was called locally Carine (which refers to the customs that stood here in the Turkish age). Richlý divided the area into nine sectors which he sketched [fig. 1] and noted that six of these (I, II, III, IV, VII, VIII) were 0.30–0.50 m above sea level, while the remaining three (V, VI, IX) were situated a meter higher, at an altitude of 1.30–1.50 m above sea level. Carine was cut across from east to west by a road leading from Risan to Carine, leading across a stone bridge over the Spila and running further west to the Gradina hill.19

fig. 1. Plan of Risan (Carine) from the end of the 19th century (after Richlý 1898)

12 DyCzEK 2009, pp. 51–63. 17 RICHLý 1898, pp. 145–152. 13 CIOłEK 2010 (in this volume, pp. 7–12). 18 Ibidem, pp. 145–146. 14 šLECHTOVá, LEVORA 2004, p. 252. 19 Ibidem. 15 RICHLý 1898, pp. 143–152. 16 KUBITSCHEK 1903, cols. 170–173, DyCzEK et alii 2010 (in this volume, pp. 79–133). 16 Richlý went on to describe the situation in each of the sectors, paying attention to architectural ruins, including a stretch of “Cyclopean” wall in sector V, various kinds of stone slabs and fragmented clay and glass vessels, as well as copper-alloy finds of coins, nails and other objects. He interviewed local inhabitants about previous finds from these areas, discovering, for example, where two gold coins20 and a golden figurine21 had been found earlier. These he mapped carefully. Of all the architectural remains he saw in Carine, he paid more attention only to the “Cyclopean” wall.22 In his publication in the Vienna journal Richlý described the size, shape and color of ceramic finds, dividing them into vessels and building elements. Among the pottery the Czech archaeologist distinguished storage containers, including amphora bases, rims and handles, and tableware which encompassed bowls, beakers, cups and other forms, representing mainly terra sigillata and Gnathia ware. Last in this chapter Richlý described the pottery stamps mainly on amphora handles.23 This section was followed by a description of the rare stone finds, giving the kind of stone, the function and dimensions, and then the glass vessels which were relatively frequent in Carine. These represented mainly tableware vessels, although ornamental fragments of windowpanes were also noted.24 Metal objects, which were described next, were divided into copper, bronze, lead, iron, silver and gold objects. Richlý noted the good condition of the bronze nails, recorded the presence of items like finger rings, fishing hooks, vessels, polished tablets and other unidentified objects,25 and described the coins, emphasizing their poor state of preservation and characterizing precisely the kind of damages. Interestingly, researchers have repeatedly noted the poor condition of the coins, because this affected the analysis of the coins, their mutual relations and identification, and in effect relative chronology. for the same reason it is still impossible to establish an exact metrol- ogy of the discovered coins. Richlý divided the 300 coins he had collected into three groups by provenance. He distinguished Illyrian coins, issues from Syria and Roman coins. He also mentioned a massive die with quadratum incusum but without any images or legend, but this information should be treated with caution. Coins with quadratum incusum on the reverse were struck in the Archaic period and there is no justification for the presence of this object in Risan. It would be the only case of a die for these coins from the Archaic period. It could have been a massive disc with a rectangular or square depression and when one reads on Richlý’s description of a double motif of the cow/calf on the reverse of Dyrrhachium coins, it becomes clear that he took the double motif as quadratum incusum (such theories have also been proposed, although they are no longer accepted).26 Therefore, the object described by Richlý could have been a die for striking the reverse of Dyrrhachium coins. If so, it would testify to the close relations between Rhizon and this Greek colony. Nonetheless, the disk could have also been a modern object; without more data and a drawing at least, it is impossible to interpret this information.

20 Ibidem, p. 145. 24 Ibidem, p. 149. 21 Ibidem, p. 148. 25 Ibidem, pp. 149–150. 22 Ibidem, pp. 146–148; about Cyclopean walls, see 26 On this topic, see SǎşIANU 1986, pp. 27–33; 1993, KOWAL 2011, pp. 187–194. p. 246 (with further references to each interpretation), 23 Ibidem, pp. 148–149. see also MAIER 1908, p. 2; BöHRINGER 1989, p. 5. 17 Among the Syrian coins Richlý mentioned a coin of the Seleucid ruler Antiochus II Theos (261–246 BC) struck in the Sardes mint. It had a portrait of Apollo on the obverse, and a tripod with a legend indicating the issuer on the reverse [fig. 2]. It is impossible to identify the coin any closer than in the range of SC 520–540.27 Coins of this ruler are not rare in the world of Greek coinage, but its presence in Risan is somewhat of a phenomenon.

fig. 2. Coin of Antiochus II, analogous to the one found by H. Richlý (after www.wildwinds.com)

With regard to the Illyrian coins found in Risan, Richlý emphasized a silver Dyrrhachium coin of the cow/calf type and two issues of Ballaios. Dyrrhachium coins are not rare either in the Balkans or in Risan and are recorded with relative frequency among the finds from modern excavations. At Risan, it is the most numerous coin find beside Rhizon issues. Richlý’s description does not permit the exact type of the coin to be identified, because he was either incapable or unable due to poor preservation to read correctly the names of the prytaneis and/or minter by which these coins can be determined. One of the coins of Ballaios was described in detail, enabling identification as an example of the Rhizon type, head to right, two spears on the reverse (type V 2 A)28 [fig. 3]. Richlý’s description reveals that he had little knowledge of Ballaios’ coins. He interpreted the goddess with torches and spears as Diana, although she had already been identified in topic literature as Artemis. Of the other coin he said only that it was similar to the first one except for the legend which gave the name of the king reduced to the genitive. It should also be identified as a Rhizon type of coin because the name was given as one unit and not divided as on coins of the Pharos type. Nonetheless, it is seldom that the name of the king is well preserved on these coins. Richlý was absolutely sure that he had the full name of the ruler, but to the present authors the information about the second coin of Bal- laios is not consistent. If the piece was found in Risan, it should be a coin of the Rhizon type which makes for the absolute majority of Ballaios’ coins from the town. The two coins have been lost, but even so, thanks to Richlý’s description, the body of coins of the Rhizonite ruler can be extended by these two objects.

27 HOUGHTON, LORBER et alii 2002. 28 CIOłEK 2011, pp. 98–99. 18

fig. 3. Coin of Ballaios, Rhizon type, head to left / two spears (photo M. Bogacki)

Richlý’s descriptions of Roman issues, which came next, are laconic and incomplete, often improbable, like the mention of coins of Caligula or Octavian Augustus. Galba’s coins were identified based on a fragment of legend preserved in the very place where the emperor’s name should be expected; otherwise Richlý considered the coin as illegible, noting only a radiate bust of the emperor on the obverse. This makes his identification improbable as Galba never struck a coin with a radiate bust.29 finding a coin of Claudius II Gothicus is possible, especially as coins of this emperor continue to be found in Risan even today. The description is too meager, however, for anything more to be said about this Antoninianus issue. The coin of Diocletian that Richlý had in his collection must have been well preserved because his description was more or less correct, reading the legend on the obverse as IMP DIOCLETIANVS Pf AVG and on the reverse as GENIO POPVLI ROMANI with a figure holding a cornucopia. But since the text in the exergue was not given, the coin cannot be identified. The mint has to be known for a coin of Diocletian to be identified precisely, because the emperor struck coins with this particular obverse and reverse image in all of the mints.30 The same is true of the coin which Richlý identified as belonging to Constantine I. The description of the reverse as “zwei Krieger, feldzeichen haltend” suggests the GLORIA EXERCITVS type 2 after LRBC,31 but here the soldiers hold their spears and shields and the standards are between them. Without knowledge of what is written in the exergue precise identification is impossible. Richlý did try to read the legend in the exergue of another coin, but his reading “H. O. S.” is difficult to interpret. He thought it was a coin of Crispin issued on the fifth anniversary of the beginning of his reign in 320. All that can be said of this coin today is that it was struck by one of the Constantines. Richlý was correct when he stated that coins of the Constantine dynasty are the most numerous. It is generally the case that 4th century coins are the most numerous among finds all over Europe. A transient improvement of the Roman economy after the deep fi- nancial crisis of the 3rd century AD was responsible for this situation and the abundance of 4th century coins reflects greater economic activity. The other factor determining this abundance was the prolific production of “bronzes” during this period. The coin represented very low value and was struck in huge amounts.

29 Cf. RIC, pp. 232–257. 30 Cf. RIC VI. 31 LRBC, p. 34. 19 The youngest coin in Richlý’s collection was “eine silberplattirte Kupfermünze” with the legend DOMINVS NOSTER CONSTANTINVS.32 The information is difficult to interpret as there was no economic justification for the use of subaeratus pieces in the 4th century. Richlý’s description suggests that he read the full legend DOMINVS NOSTER, but no such coins were ever issued. Either this coin was a fake or Richlý’s description is radically incorrect. Richlý’s text contained a mention of two gold coins,33 but no description or even indication what period they could be attributed to. Surprisingly, he described their location with considerable precision. The coins were definitely not from the Illyrian period; they could have been Roman or even later, but for lack of a description, it can only be surmised that they were not ancient and therefore did not engender Richlý’s attention. In 2004 the team initiated excavations in the Carine VII sector. Most of the coins were found in this sector, which was sector V according to the Czech archaeologist. It will be remembered that this area was 1.30–1.50 m a.s.l. Archaeologists determined the hypothetical course of city walls, situation of towers, gates, main streets and a section of the “Cyclopean” walls.34 In Hellenistic times the site was very well fortified and the walls rising above the river could have been more than a dozen meters high. The gate was flanked by two towers. On the other side, the Gradina fortress stood guard over the city. A fragment of paved street was also uncovered, lined on both sides by boutiques, taverns and stores filled with amphorae. The boutiques produced the remains of a variety of luxury wares of the Gnathia type (skyphoi, kylixes, beakers, oinochoe, small bowls). It was no doubt a place of lively commercial activities and it is here that the jar with the great hoard of coins was discovered. In conclusion, it should be said that the publication of Czech archaeologist Heinrich Richlý’s observations made in Risan contains a wealth of data on the site as it looked in the late 19th century and relevant observations, although not where coins are concerned. Nonetheless, he collected many interesting coin finds during his relatively brief sojourn on the site and made en effort to link them to specific places and draw conclusions on these grounds.

Abbreviations

LRBC Late Roman Bronze Coinage, A.D. 324498, ed. P. V. HILL, J. P. C. KENT, R. A. G. CARSON, London 1960. RIC The Roman Imperial Coinage, ed. H. MATTINGLy, E. A. SyDENHAM, C. H. V. SUTHERLAND, R. A. G. CARSON, P. H. WEBB, J. W. E. PEARCE, P. M. BRUUN, J. P. C. KENT, 1–10, London 1923–1994.

32 RICHLý 1898, p. 151. 33 Ibidem, p. 146. 34 DyCzEK et alii 2007, pp. 132–133. 20 Bibliography

BöHRINGER 1989 Ch. BöHRINGER, “fragen zum Münzumlauf in Illyrien in hellenistischer zeit”, Iliria 2, pp. 185–195. CIOłEK 2010 R. CIOłEK, “‘Great hoard’ of 4565 coins of King Ballaios from Rhizon”, Novensia 21, pp. 7–12. CIOłEK 2011 R. CIOłEK, Emisje króla Ballaiosa. Początki emisji w Ilirii [Issues of King Ballaios. Beginnings of issues in Illyria], Warszawa. DyCzEK 2009 P. DyCzEK, “Hypnos from Risinium (Montenegro)”, Novensia 20, pp. 51–63. DyCzEK 2011 P. DyCzEK, “O królewskim skarbie z antycznego Rhizon (Risinium)” [On the royal hoard from ancient Rhizon (Risinium)], Ad Rem. Kwartal- nik Akademicki 1–2/2011, pp. 5–10. DyCzEK et alii 2004 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, P. LUTOVAC, J. MARTINOVIć, J. RECłAW, A. STANKOVIć, “Rhizon, 2001–2003. Preliminary report on the excavations of the Center for Archaeological Research — Novae, Warsaw Uni- versity”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 55, pp. 101–118, pls. XXIV–XXVII. DyCzEK et alii 2007 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, M. LEMKE, P. LUTOVAC, J. RECłAW, “Rhizon, 2004–2007. Preliminary report on the excavations of the Center for Re- search on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akade- mii Nauk 58, pp. 121–139, pls. XIX–XX. DyCzEK et alii 2010 P. DyCzEK, J. KOLENDO, A. łAJTAR, T. PłóCIENNIK, K. RzEPKOWSKI, “Ili- ryjski bóg Medaurus i mury Risinium w świetle inskrypcji metrycznej z Lambaesis (CIL VIII 2581; f. Buecheler, Carmina Latina epigraphica 1527)” [The Illyrian god Medaurus and the defenses of Risinium in the light of a metrical inscription from Lambaesis (CIL VIII 2581; f. Bue- cheler, Carmina Latina epigraphica 1527)], Novensia 21, pp. 79–133. EVANS 1880 A. EVANS, “On some recent discoveries of Illyrian coins”, Numismatic Chronicle 20, pp. 269–302. EVANS 1884 A. EVANS, “Antiquarian researches in Illyricum”, Archaeologia. Miscel- laneous Tracts Relating to Antiquity 48, pp. 1–52. fABER 1992 A. fABER, “Prilog topografiji prethistorijskog i antičkog naselja na tlu Risna” [Contribution to the topography of the prehistoric and ancient settlement in the territory of Risan], Glasnik odjeljenja umjetnosti, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti 11, pp. 25–39. HOUGHTON,LORBER etalii2002,2008 A. HOUGHTON, C. LORBER et alii, Seleucid Coins 1–2, Lancaster. KOWAL 2010 T. KOWAL, “Skarb monet z Risan” [Hoard of coins from Risan], Archeo- logia Żywa 5 (51), pp. 46–48. KOWAL 2011 T. KOWAL, “The cyclopean walls of Rhizon. Polish archaeological excavations in 2001–2010 and Heinrich Richlý’s 19th century report”, [in:] Studia Lesco Mrozewicz ab amicis et discipulis dedicata, ed. S. RUCIńSKI, K. BALBUzA, K. KRóLCzyK, Poznań, pp. 187–194. KUBITSCHEK 1903 K. KUBITSCHEK, “Gott Medaurus”, Mitteilungen der k.k. Zentral-Kom- mission für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmale Dritter folge 2, coll. 170–173. MAIER 1908 I. MAIER, “Die Silberprägung von Apollonia und Dyrrhachion”, Numis- matische Zeitschrift N.f. 1 (41), pp. 1–33. MURRAy 1999 T. MURRAy, “Sir Arthur Evans 1851–1941, I”, [in:] Encyclopedia of Archaeology. The Great Archaeologists, ed. T. MURRAy, Santa Barbara – Denver – Oxford, pp. 211–219. 21

RICHLý 1898 H. RICHLý, “Archäologische funde aus dem Bocche di Cattaro”, Mit- theilungen der k.k. Central-Commission für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmale N.f. 24, pp. 143–152. SǎşIANU 1986 A. SǎşIANU, “The Apollonia and Dyrrhachium drachms: typological explanation”, [in:] Proceedings of the 10th International Congress of Numismatics, London, September 1986, ed. I. A. CARRADICE, London, pp. 27–33. SǎşIANU 1993 A. SǎşIANU, “Symbolism on Dyrrhachium and Apollonian drachms”, [in:] L’Illyrie méridionale et L’Épire dans l’Antiquité II. Actes du IIe Colloque international de Clermont-Ferrand (25–27 Octobre 1990), ed. P. CABANES, Paris, pp. 241–249. šLECHTOVá, LEVORA 2004 A. šLECHTOVá, J. LEVORA, Členové České akademie věd a umění 1890– 1952 [Members of the Czech Academy of Sciences and Arts 1890–1952], Praha. UJES, KOVAčEVIć 1992 D. UJES, V. KOVAčEVIć, “Novac ‘kralja’ Balajosa sa iskopavanja u Risnu (1988)” [Coins of ‘king’ Ballaios from excavations in Risan (1988)], Numizmatičar 15, pp. 9–24. VUKSAN 1931 D. VUKSAN, “Rimski mozaik” [Roman mosaic], Almanah-Šematizam zetske banovine 1, pp. 201–205. WILKES 2006 J. WILKES, “Introduction”, [in:] A. EVANS, Ancient Illyria: An Archaeo- logical Exploration, London – New york (reprint).

Streszczenie

Przyczynek do historii badań w Risan (Czarnogóra) — casus Heinricha Richlý’ego

Artykuł ma za zadanie przybliżyć postać i dokonania Heinricha Richlý’ego (1839–1907), czeskiego archeologa. Richlý pod koniec XIX w. znajdował się w Risan (greckie Rhizon, rzymskie Risinium) i szczegółowo spisał swoje obserwacje z tego miejsca. Najcenniej- szymi wynikami prac tego badacza są jego spostrzeżenia dotyczące sytuacji topograficznej miasta oraz opis i sporządzenie odlewu fragmentarycznie zachowanej inskrypcji greckiej z imieniem boga Medaurosa. Badacz posiadał około 300 monet z terenów antycznego miasta. Dokonał ich określeń, sporządził opis kilku z nich. Dzięki temu opisowi i obecnej interpretacji monet nasza wiedza na temat numizmatów z antycznego Risan jest znacznie bogatsza.

Renata Ciołek Institute of Archaeology University of Warsaw [email protected]

Tomasz Kowal Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe University of Warsaw [email protected]

Małgorzata Daszkiewicz Marcin Baranowski

PROvENANCE STUDY OF LATE CLASSIC AND HELLENISTIC BLACK-COATED POTTERY FROM RISAN (MONTENEGRO)

Abstract: Excavations in Risan (ancient Risinium), situated in Montenegro, since 2001 have been carried out by a mission from the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw, directed by Piotr Dyczek. Laboratory analyses (chemical analysis by WD- XRf, MGR-analysis, thin-sections study) were carried out on 112 fragments of black-coated Late Classic and Hellenistic pottery. The main aim of laboratory analyses was to identify provenance groups. The majority of the samples come from a region very probably within present-day Albania where clay with high contents of magnesium, chrome and nickel occurs.

Key words: Risan, Montenegro, Late Classic pottery, Hellenistic pottery, black-slip, black-gloss, chemical analysis, MGR-analysis, thin-sections

Introduction

In 2001 the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw, directed by Prof. P. Dyczek, initiated excavations at a new site within the present-day town of Risan in Montenegro. In 2004 archaeometric analysis was undertaken on ceramic sherds selected by Prof. P. Dyczek. These 39 fragments represented amphorae, Gnathia-type pottery, lamps and basins; some of the analysis results have already been published.1 In 2008 laboratory analysis was carried out on a further 112 ceramic sherds, including 37 samples recovered from excavations held in 2001–2006 at the Carine VI site and 75 samples selected from excavations in 2008. The analysed pottery sherds came from strata dated to the terminal Classical and Hellenistic periods. The main aim of both series of analyses was to identify provenance groups and ascribe them to production centres (workshops), hence to determine which of the analysed fragments were made at local pot- teries (local to the site, or local to the region), and which had been imported (and where from). The analysis results2 were used in M. Baranowski’s M.A. thesis, supervised by Prof. Dyczek. In his thesis Baranowski presented a comprehensive description of all pottery fragments and examined the correlation between groups identified by macroscopic

1 BARANOWSKI et alii 2006; DASzKIEWICz et alii 2007. 2 DASzKIEWICz et alii 2009. 24 observation of ceramic fabrics and provenance groups determined by laboratory analysis. He also investigated whether diagnostic parameters of ceramic fabrics could be defined that would enable provenance groups to be identified macroscopically.

Archaeological background

The town of Risan in Montenegro lies on the river Spila at the northern edge of the Bay of Kotor, 11 km north-west of Kotor. Several versions of the town’s name are noted in antiquity (Rhizon, Rhizinium, Risinium). Pseudo-Skylax’s 4th-century-BC work Periplus mentions a temple on the river Rhizus (the present-day Bay of Kotor). Polybius described Rhizon as a well-fortified town on the river Rhizon. On the Tabula Peutingeriana the town appears as Resinum, the Geographer of Ravenna referring to it as Rucinium, and Constan- tine Porphyrogenitus as Risena. On the Tabula Peutingeriana it lies at the junction of two major roads: one skirting the Adriatic coast (Cavtat – Boka Kotorska – Shkodër), the other leading to the Danube, in the direction of present-day Belgrade. According to one theory the town’s name is of Illyrian origin; another theory claims that it derives from Celtic and means “our fortress”. from the 19th century to the end of the Second World War the town was known as Risano, later being changed to Risan.3

The earliest traces of settlement in this region date back to 5500 BC.4 Sites dating from the early phase of the Adriatic Neolithic period have been recorded near Risan, numerous local tumuli are dated to the Bronze Age, whilst rock art in Lipci (a village c. 2 km from Risan) probably dates from the 8th century BC. By the 4th century BC Risan was controlled by local rulers, who maintained close links with Greece. Their supremacy grew during the latter half of the 3rd century BC after Queen Teuta came to power in 231 BC. Her territorial poli- cies saw her conquer Epidamnos and Apollonia, as well as the islands of Issa (present-day Vis) and Korkyra (present-day Korfu). To stop any further expansion Rome sent envoys to Teuta, but they were probably murdered, and their ships looted. This prompted war with the Illyrians in 229 and 228 BC, leading Teuta to seek refuge in Risan. In the summer of 228 BC Teuta lost the war and had to give up most of her territories in Illyria. An important event in Risan’s history came in 168 and 167 BC, when the Illyrian king Genthios lost power and was captured during the Third Illyrian War. Although this left Illyrians under Roman control, the inhabitants of Risan retained their independence and privileges.

Numerous coins of Ballaios (c. 260–230 BC)5 have been found in Risan, as well as on Hvar Island, with isolated examples being noted in Veneto, Apulia and Calabria. Their distribution suggests that the king, subservient to Rome, reigned at this time over an area stretching from Hvar Island to Risan, his seat possibly having been located in Risan. The creation of a Roman province in Dalmatia did not affect the town’s standing. The division into the Eastern and Western Empire resulted in Risan becoming part of Byzantium. In

3 DyCzEK et alii 2004, pp. 102–104. 4 DyCzEK et alii 2004. 5 CIOłEK 2011, pp. 86–92. 25 AD 610–612 the town was abandoned, the last bishop of Risan being noted in 595. In 840–841 Risan was very probably invaded by the Saracens. At the Battle of Bar in 1042, between Vojislav and Byzantium, Risan became part of the Kingdom of zeta. In 1499 the town was conquered by the Turks.6

Archaeological investigations in Risan were initiated in the 1870s by A. Evans, who discovered two graves at the western end of the town, near the coast.7 In the late 19th century H. Richlý found Cyclopean walls in the river Spila.8 In 1970 a 25-metre-long and 5-metre- wide moat was noted on top of Gradina (a hill rising above Risan), together with a 7-metre-long stretch of stone defense wall of the 3rd century BC.9 The first excavations at Carine (the local name for the settlement at the foot of Gradina hill) were undertaken in 1988 by V. Kovačević.10 Since 2001 work at Risan has been conducted by archaeologists from the University of Warsaw’s Centre for Archaeological Research at Novae (current name — Center for Research of the Antiquity of Southeastern Europe, University of War- saw). This project is run by the Centre’s director, Professor Piotr Dyczek. Working with local archaeologists a preliminary survey of the bed of Risan’s bay was carried out, re- vealing Greek and Greco-Italic amphorae of the late 4th and 3rd centuries BC, and sherds of 4th-century-AD Roman vessels and amphorae.11 In consequence, both underwater and land-based excavations were conducted concurrently at Risan. four seasons (2004–2007) of underwater investigations were aimed at locating the ancient port of Risan and its roadstead. Work concentrated around the Rtc cape at a depth of 10–12 metres. An echo-sound- ing survey revealed pottery concentrations at a depth of 11 metres. These deposits included fragments of amphora, tegulae, Gnathia-type pottery, Late Antique vessels and Turkish ceramics lying approximately 50 metres from the present-day shoreline. Assessing the distribution of these finds and the pattern of local sea currents led to the conclusion that the ancient port roadstead was located within the surveyed area. The port may have lain to the east of the cape, in a sheltered bay.12

Consecutive seasons of land-based excavations revealed buildings of the Hellenistic period (baths, pottery stores), a Roman hospitium (known as the Villa of Hypnos)13 and Cyclopean walls extant to a height of 1.5 metres, dated to 2350 +/–50 BC.14 In 2006 excavations began of the fortress on Gradina hill (207 m a.s.l.).15

D. Ujes published a key publication on ancient pottery from Risan.16 In her work the author addresses the classification of Late Classical and Early Hellenistic ceramics. As an example of the best-preserved Hellenistic vessel she cites a guttus dated to the early 3rd century BC, recovered from a grave at the Carine site during A. Evans’ excavations in 1878. Similar vessels are housed at archaeological museums in Bari, Tarentum and Lipami.17

6 DyCzEK 2003; DyCzEK et alii 2004. 13 DyCzEK et alii 2007, pp. 121–128; DyCzEK 2009, 7 DyCzEK et alii 2004, p. 105. pp. 51–63. 8 Ibidem, p. 105. 14 DyCzEK et alii 2007, p. 129. 9 MIJOVIć, KOVAčEVIć 1975, p. 25. 15 Ibidem, p. 133–135. 10 KOVAčEVIć 1997a, pp. 17–21; 1997b, pp. 18–25. 16 UJES 1999. 11 DyCzEK et alii 2004, p. 108. 17 Ibidem, p. 206. 12 DyCzEK et alii 2007, p. 137. 26 Late period Gnathia-type wares are represented in the ceramic assemblage under discussion by large sherds of oinochoai, kraters and other open-vessel forms. They feature white- and red-painted decoration consisting of plant motifs. Similar pottery has been noted in Issa (Vis), Pharos (Starigrad, Hvar), Korkyra Melaina (Korčula), Bouthoe (Budva), Olcinium (Ulcinj) and at the Kašljavac site above Risan.18 Closed forms of Gnathia-type wares with irregular incisions and ribbing on their surfaces also appear in this report. Analogous vessels have been found at Kašljavac and Gradina near Ošaninići in Herzegovina.19 The Risan pottery assemblage also includes vessels inspired by simple late Gnathia- type wares from the eastern Adriatic coast. These are characterised by grey clay20 and spo- radic incisions below the rim. This type of pottery dates to the late 3rd and 2nd centuries BC. Analogies have been noted, for example, at Solila and Gomilica on the nearby Bay of Tivat and at cemetery sites in Gostilj and Momišići.21

In the literature, descriptions of Late Classical and Early Hellenistic vessels from Risan feature the term ‘black glazed pottery’. Used in relation to Gnathia-type pottery22 this term is misleading, as these vessels are not glazed, but covered with black-gloss or black-slip. The word ‘glaze’ should not be used for vessels covered with slip or gloss, but should be reserved exclusively for true glazes (e.g. Islamic glazed pottery). In technological terms, the black colour on the surface of Attic wares is not a glaze.23 As Schreiber notes: “Glaze is a layer of glass fused onto pottery, while the black gloss on Attic pottery is a mixture of alkaline water and clay, especially illite-loaded clay, that has been finely levigated and has sintered during firing”.24 R. E. Jones considers the term ‘black (or red) glaze’ for these wares to be “incorrect” agreeing with Bimson (1956) that the accurate term is ‘gloss’.25 Jones states that “the layer is not a glaze because the silica content is insufficient, and the temperature is not high enough for fusion to occur, to create a true vitreous glaze”.26 Both Attic ware and Gnathia-type pottery feature black-gloss and not glaze.

As mentioned in the introduction, pottery found at Risan was also subjected to laboratory analysis. In 2006 chemical analysis results for six ceramic sherds (including two basin sherds) were published.27 In 2007 analysis results for 14 amphora fragments (Dressel 1A, Lamboglia 2, Rodos 1, Solocha 1, Greco-Italic type Will b, Magna Grecia type MGS V and MGS III, Greco-Italic) and 12 Gnathia-type sherds were published.28 Laboratory analysis revealed that vessels discovered at Risan came from various workshops located within two regions: the Adriatic coast (five groups) and present-day Albania (six groups). In 2009 preliminary results were published from the analysis of the black surface of 35 ceramic sherds, evincing that the surface represents black-slip and not black-gloss.29

18 Ibidem, p. 206. 24 SCHREIBER 1999, p. 54. 19 Ibidem, p. 207. 25 JONES 1986, pp. 804, 805. 20 Ibidem, p. 208. 26 Ibidem, p. 804. 21 Ibidem, p. 208. 27 BARANOWSKI et alii 2006. 22 Ibidem, p. 206. 28 DASzKIEWICz et alii 2007. 23 JONES 1986, p. 804; SCHREIBER 1999, p. 54. 29 BARANOWSKI et alii 2009. 27 Analysed material and macroscopic description

This article examines 112 ceramic sherds chosen for their surface colour (black in all cases), this being the main selection criterion. None of the fragments featured painted decoration, only one had grooved decoration. Typological analysis of these sherds was prob- lematic because of their size, which made it difficult (in many instances virtually impossible) to identify pottery type based on form and decoration. Hence, macroscopic description of the ceramic fabric was the basic criterion used for identification. Descrip- tions incorporated the following parameters: outer and inner surface colour, fresh fracture colour and observations under a binocular microscope (10x) of non-plastic inclusions (colour, shape, size, degree of sorting), pores (shape, size), texture, fresh fracture appearance, compactness, hardness (Mohs’ scale) and resilience.

In macroscopic descriptions of the black-coating, other than detailed descriptions of colour, the following diagnostic parameters were also considered: • surface condition; • coating-layer appearance, whether shiny, semi-matt or matt; • smoothness of coating-layer (using a three-stage sensory scale based on touch); • hardness of coating gauged by fingernail, copper nail and steel nail (coating flakes off under fingernail pressure, copper nail leaves scratches on coating, copper nail leaves no mark, iron nail leaves scratches on coating). Hardness of the black coating was assessed because this parameter should correlate to the technique used for blackening the vessel surface — aside from weathered slip which can be removed by fingernail, the black surface may have resulted from soot-staining (effect of using) or smoking, firing in a reducing atmosphere (grey or dark grey surface), polishing and smoking (fumigation), or polishing and firing in a reducing atmosphere; it could also represent black-slip, black-gloss (sintered or over-melted slip) or, not existing at this period black glaze. Analysis showed that none of the 112 sherds from Risan has a black-gloss surface.30 Hardness tests demonstrated that the black-slip surface could be scratched with both a copper and a steel nail (leaving marks of various depth), while on black-gloss surfaces these implements left no mark. four fragments of Gnathia pottery from Pompeii (courtesy of D. Cottica) and three fragments of Attic ware had been made available for comparative studies of black-gloss surfaces.

Among the 112 sherds bowls are most numerously represented — 29 fragments (25.9%). Eighteen of the sherds (16.1%) are from kantharoi, i.e., deep, wide-mouthed wine cups with two tall, vertical handles, 13 fragments (11.6%) represented unidentified body sherds. Nine fragments (8%) come from plates and seven vessels (6.3%) are reminiscent of olpai, that is, wide-mouthed jugs for serving wine. A further seven sherds (6.3%) are of a shape suggesting skyphoi, that is, deep, two-handled wine cups.

30 BARANOWSKI et alii 2009. 28 five fragments (4.5%) were identified as oinochoai (wine-serving jugs with trefoil mouths). four fragments (3.6%) represent cups and another four (3.6%) being defined as stand sherds. Three fragments (2.7%) represent guttae — very narrow-necked vessels used for pouring drops of wine, oil, or vinegar.31 Two handles, two jugs, one lid and one lekanis (a shallow, low-footed, ritual bowl with two horizontal handles) were also identified.

Analogies were found for only three samples (MD4057, MD4059, MD4110) [fig. 1], no analogies being noted in archaeological publications for any of the remaining 108 samples.

MD 4109 MD 4058

MD 4110

MD 4117

MD 4190

MD 4057 MD 4082

MD 4059 MD 4115

4 cm

fig. 1. Selection of pottery fragments found in Risan. Samples MD4058 and MD4110 represent a production centre which made 60% of the overall number of analysed samples from Risan (located in present-day Albania). Adriatic coast provenance: MD4059; MD4057 (Gnathia-type vessel made at local workshop within region, most probably at a workshop in present-day Croatia). Reference group sherds: Attic ware (MD4109); Campana A (MD4117 and MD4190). MD4082 and MD4115 — fragments of coarse ware of unidentified provenance (drawing z. Plebańska)

31 PISzCzEK 1966, p. 297. 29 Late Gnathia sherds presented in an article on pottery from Risan are analogous to sample MD4057 — both have grooves of the same shape.32 further analogies were noted among Gnathia vessels published by J. R. Green33 and in the Gnathia vessel from Berenice published by L. Puritani.34 Sample MD4057 is also analogous to a Gnathia-type vessel dated to 300–290 BC held at the Archaeological Museum in zagreb.35 Analogies for sample MD4110 were found in two articles: one was an article on pottery from Risan, where the analogous fragment probably dates from the 2nd century BC and “a more distant foreign origin may be supposed”,36 the other was an article on Hellenistic vernice nera pottery from Apollonia.37 The vernice nera sherds from Apollonia also included an analogy for sample MD4059.38

Laboratory analysis

Laboratory analysis was carried out on 112 fragments of black-coated pottery. A combination of various techniques was applied to examine the geochemical characteristics of the sherds, the mineralogical and petrographic composition of the non-plastic inclusions, the plastic part of the body (matrix), the original firing temperature and ceramic properties. A combination of analytical techniques is needed to describe the body of a sherd, consisting of a fine-grained matrix and non-plastic inclusions. Chemical analysis only yields data relating to the mixture of these two. Where three analytical methods are employed pottery groups are determined independently using MGR-analysis, chemical analysis and thin- section studies. Each of these groups represents a different type of classification (matrix groups, geochemical groups, clastic material groups). In combination, these three types of classification make it possible to establish provenance groups, which not only highlight differences in chemical composition, but can also demonstrate what these differences are associated with, e.g. ceramic vessels belonging to two different groups, such as tableware and kitchenware, may be locally produced using the same clay with different tempers added depending on the vessel’s function.

In investigating sherds from Risan a standard package of analyses used by the authors was employed, consisting of MGR-analysis39 (Matrix Group by Refiring), chemical analysis by WD-XRf and thin-section studies. Ceramic properties were also gauged (open porosity, water absorption and apparent density). The analytical techniques used are described in the appendix to this article. full MGR-analysis (refiring at nine temperatures) was carried out on 37 samples, the remaining 75 samples being refired at 1100°C, 1150°C and 1200°C only (abridged MGR- analysis). The ceramic properties (open porosity, water absorption and apparent density) of 112 sherds were gauged, three samples being selected for K-H analysis (i.e. Kilb-Hen- nike analysis — a technique for determining original firing temperature). Chemical analysis

32 UJES 1999, p. 218. 36 UJES 1999, pp. 209, 218. 33 GREEN 1976, p. 99. 37 VREKA 1988, p. 138, pl. IV, sample no. 35. 34 PURITANI 2002, p. 381. 38 Ibidem, p. 138, pl. IV, sample no. 34. 35 VIKIć, DAMEVSKI 1982, pl. 15. 39 DASzKIEWICz, SCHNEIDER 2001. 30 was conducted on 94 sherds, followed by thin-section studies of six chosen samples. These results were compared with those from the earlier series of archaeometric analyses of ceramic vessels and basins found at Risan.

In the Risan pottery assemblage groups determined by MGR-analysis (i.e. matrix type groups) correspond to chemical groups [Tab. 1]. This stems from the fact that the analysed pottery (with three exceptions) is devoid of intentional temper. MGR-groups represent ceramics made from raw materials with a very similar (or identical) chemical and phase composition. MGR-groups probably represent ceramic workshops, subgroups indicating minor variations in raw material composition. Using the results of chemical analysis, workshops were grouped into hypothetical production centres and subsequently into production regions.

Provenance studies made use of the Schneider/Daszkiewicz database and published data;40 thanks to the kindness of H. Mommsen chemical analysis results were also compared with his database. Comparative analysis also encompassed a clay sample collected from Risan.41 Notwithstanding, the provenance of most of the analysed vessels remains unresolved. Table 1 shows the results of chemical analysis for 94 potsherds from Risan divided into provenance groups (some of the ‘groups’ consist of one sample, nevertheless, the term ‘group’ has been used on the assumption that the sample analysed is not the only one made of a given ceramic body but is one of many samples belonging to a group with given parameters). Only four samples could be ascribed to known reference groups. Two ceramic fragments (MD4078 and MD4109) correspond to the reference group for Attic wares. Two other sherds (MD4117 and MD4190) were attributed on the basis of multicomponent sta- tistical grouping analysis to the Campana A group. Sample MD4117 was assigned to this group despite having a slightly lower K2O content and a slightly higher Sr content than the reference group samples. Both sherds display almost identical thermal behaviour, hence despite the above differences, they can be ascribed to a single provenance group — Cam- pana A. In fresh fracture Campana A pottery should be red42 from having been fired in an oxidising atmosphere. The red fracture of sample MD4117 is tinged with black; if the cause was not secondary, then originally the sample must have been fired in a reducing atmosphere, then briefly in an oxidising atmosphere and finally in a reducing atmosphere. Chemical analysis was not carried out on six samples; MGR-analysis results alone could not identify them unequivocally as products of a specific workshop. All other samples could only be ascribed to broadly defined production regions, subdivided into production centres and workshops (based on MGR-analysis results). The following regions were identified: • region within present-day Albania with raw materials characterised by high content of Mg, Cr and Ni, concluded from published data of vernice nera from Albania43 and

40 e.g. HATCHER et alii 1980; MINGUzzI et alii 2008. 42 LAMBOGLIA 1952. 41 DASzKIEWICz et alii 2007. 43 MINGUzzI et alii 2008. 31 %% (M. Daszkiewicz, M. Baranowski) M. Daszkiewicz, (M. ith lower precision (Cu, La, Ce) are given in given are Ce) La, (Cu, precision lower ith and results of chemical analysis by WD-XRf — WD-XRf by analysis chemical of results and 0 ppm, exeption Campana A samples with values with samples A Campana exeption ppm, 0 a constant sum of 100%. Values for S and Cl have Cl and S for Values 100%. of sum constant a ppm O P2O5 V Cr Ni (Cu) Zn Rb Sr Y Zr Ba (La Ce) l.o.i. TOTAL 2 OK 2 MnO MgO CaO Na 3 O 2 ppm with the exception of sample MD4166 (121 ppm) ppm) (121 MD4166 sample of exception the with ppm Fe ted to less than 0.01%. Trace elements determined w determined elements Trace 0.01%. than less to ted osity, N = water absorption, dv = apparent density) apparent = dv absorption, water = N osity, cases the content of these elements was less than 2 than less was elements these of content the cases 3 O 2 ven in column “l.o.i”, major elements normalized to normalized elements major “l.o.i”, column in ven Al 2 TiO 2 56,61 0,78 14,31 8,37 0,109 6,77 9,49 0,91 2,39 0,28 143 613 458 25 97 81 247 26 154 370 23 49 0,50 99,57 49,45 0,93 17,91 10,97 0,152 7,43 9,25 0,54 2,02 1,34 171 589 562 27 122 62 245 37 157 427 33 77 2,85 100,67 51,96 0,90 16,89 9,69 0,135 6,83 9,26 0,76 1,89 1,70 135 617 515 63 137 52 302 35 176 400 24 63 2,63 100,48 51,95 0,98 18,24 9,65 0,132 6,64 8,40 0,70 1,97 1,35 167 463 354 48 124 58 252 35 173 291 30 68 2,74 99,90 48,69 0,87 18,03 10,55 0,144 7,19 10,42 0,44 1,90 1,75 168 554 539 37 124 53 317 31 145 485 32 61 2,65 99,77 48,74 0,88 18,32 10,57 0,146 7,15 10,06 0,44 1,93 1,78 153 549 544 37 123 56 300 31 143 473 29 79 2,88 99,62 49,74 0,77 15,32 9,16 0,120 6,66 14,75 1,09 1,98 0,42 123 524 470 29 127 70 321 26 141 382 38 62 2,95 99,58 53,90 0,79 15,83 8,45 0,121 5,65 11,24 0,94 2,39 0,70 128 490 380 18 96 71 253 29 149 430 26 58 2,52 100,20 53,85 0,79 15,41 8,48 0,124 6,38 11,00 1,10 2,46 0,41 136 553 452 29 98 95 305 32 153 420 24 62 0,95 100,14 51,88 0,86 16,83 9,43 0,147 6,63 9,17 1,06 2,35 1,66 144 562 460 348 127 80 333 29 161 568 24 72 1,98 98,50 52,09 0,81 15,15 9,16 0,132 6,84 12,45 0,73 2,09 0,53 152 538 472 16 101 55 329 31 149 419 23 51 0,66 100,05 50,29 0,79 16,42 9,30 0,124 6,81 12,49 0,84 2,28 0,65 175 502 475 20 135 59 330 28 132 425 25 64 0,70 99,96 50,90 0,84 17,18 9,19 0,116 6,11 12,12 0,60 1,73 1,21 172 573 460 5 126 45 291 25 146 408 26 68 4,04 99,33 51,54 0,82 15,64 9,37 0,138 7,01 11,64 0,87 2,41 0,56 156 550 494 26 112 77 310 29 149 461 25 43 0,83 100,26 48,87 0,75 14,13 8,27 0,106 6,97 17,65 0,79 2,00 0,46 126 554 436 31 111 67 298 26 139 368 19 45 - 99,81 48,44 0,78 16,29 9,57 0,117 6,61 14,88 0,76 1,79 0,75 171 499 491 29 117 57 333 27 130 435 26 63 2,90 100,21 52,51 0,88 16,99 9,63 0,152 6,92 9,01 0,78 2,21 0,92 125 575 480 44 130 73 364 31 166 403 14 53 2,07 100,08 50,76 0,81 16,19 9,71 0,141 7,06 11,83 0,67 2,41 0,41 160 529 512 29 122 74 330 29 137 430 26 51 0,57 100,30 53,22 0,82 15,79 8,84 0,127 6,61 10,90 0,77 2,03 0,89 129 570 441 25 103 56 287 27 156 418 24 74 2,50 99,86 49,77 0,79 16,00 9,63 0,138 7,27 12,83 0,67 2,37 0,53 141 508 505 34 143 76 333 28 132 404 13 84 0,80 99,96 49,98 0,76 14,60 8,35 0,107 7,05 15,83 0,80 2,06 0,47 129 559 456 21 112 76 296 26 144 366 29 58 - 100,23 52,55 0,79 15,73 8,88 0,111 6,84 11,23 0,73 2,53 0,61 152 563 490 22 102 95 287 28 146 429 31 57 0,80 99,97 50,50 0,82 16,28 9,91 0,135 7,10 11,68 0,63 2,28 0,66 175 542 516 20 111 60 323 28 141 430 45 56 1,04 99,90 51,08 0,80 16,22 9,17 0,133 6,99 11,94 0,72 2,42 0,54 155 513 491 25 127 72 323 28 143 431 27 64 0,74 100,46 51,31 0,76 15,55 8,71 0,106 6,53 13,04 0,91 2,26 0,83 153 543 434 42 125 82 336 28 135 429 34 49 1,46 100,10 52,41 0,95 19,33 9,91 0,152 5,78 7,99 0,47 1,78 1,22 136 439 356 49 150 54 150 34 165 246 23 60 9,01 99,56 53,75 0,97 17,76 9,24 0,147 5,43 8,33 0,82 1,91 1,63 179 471 317 42 113 46 282 35 186 508 40 56 2,35 100,15 53,31 0,85 15,91 9,23 0,129 6,62 9,76 0,95 2,14 1,11 143 604 473 66 118 55 296 29 166 469 46 55 2,84 99,33 48,90 0,85 17,32 10,28 0,146 7,26 11,23 0,57 2,11 1,35 139 549 537 38 136 56 316 33 143 499 23 68 2,05 100,02 51,74 0,86 16,53 9,60 0,136 6,76 9,82 0,94 2,30 1,31 143 566 494 46 111 72 320 32 158 499 21 38 1,93 100,30 53,58 0,85 15,94 9,30 0,134 6,83 9,49 0,87 2,26 0,75 113 605 498 82 128 67 270 32 165 404 36 65 1,52 99,88 53,95 0,98 19,45 9,51 0,146 5,89 5,25 0,68 2,03 2,12 179 458 317 70 134 62 173 35 174 416 31 66 3,62 99,54 51,71 0,81 16,22 9,20 0,128 6,79 11,19 0,96 2,50 0,49 144 522 476 22 111 88 463 27 145 424 21 66 1,07 99,79 51,49 0,82 16,07 9,27 0,132 6,93 11,36 0,93 2,46 0,55 145 528 482 16 111 79 507 27 146 416 17 64 1,04 99,58 50,51 0,80 15,93 9,42 0,131 7,11 12,38 0,79 2,41 0,52 148 514 461 44 134 78 349 29 144 413 23 56 0,88 100,66 52,09 0,86 16,09 9,50 0,126 7,11 9,68 1,20 2,05 1,28 134 578 473 76 119 48 282 32 161 524 7 62 2,43 100,76 51,20 0,80 15,77 9,04 0,133 6,97 12,50 0,78 2,23 0,59 139 534 481 32 132 70 319 28 143 427 18 70 1,13 99,92 51,96 0,82 15,74 9,36 0,125 6,92 11,69 0,83 2,17 0,38 149 561 488 23 129 61 312 30 148 399 19 59 0,75 100,42 54,71 0,81 15,34 8,67 0,124 5,99 10,70 0,94 2,31 0,41 158 596 438 30 101 96 281 28 160 382 18 49 2,63 99,26 51,48 0,79 15,57 9,18 0,133 6,71 13,28 0,76 1,47 0,63 141 531 483 25 134 35 301 32 142 394 32 64 1,37 100,03 54,49 0,81 16,02 8,83 0,116 6,96 9,22 0,78 2,12 0,66 119 635 493 34 142 81 250 31 159 319 25 65 2,53 100,09 MD 4167 MD 4118 MD 4112 MD 4062 MD 4073 MD 4072 MD 4193 MD 4192 MD 4069 MD 4114 MD 4176 MD 4141 MD 4194 MD 4083 MD 4160 MD 4189 MD 4146 MD 4061 MD 4110 MD 4064 MD 4143 MD 4133 MD 4204 MD 4068 MD 4113 MD 4076 MD 4179 MD 4168 MD 4058 MD 4063 MD 4067 MD 4140 MD 4060 MD 4065 MD 4116 MD 4080 MD 4077 MD 4066 MD 4075 MD 4159 MD 4191 workshops in present-day Albania 3 g/cm %% Po N dv group numberby cent weight per 43,9 30,7 1,43 209 48,3 34,2 1,41 208 49,3 37,4 1,32 207 48,5 35,4 1,37 207 53,2 40,9 1,30 205 48,6 34,6 1,40 204 47,5 33,4 1,42 204 38,2 23,4 1,63 203,1 44,5 30,2 1,47 203 51,0 36,1 1,41 201,5 48,7 34,1 1,42 201,4 49,1 33,9 1,44 201,3 47,5 31,0 1,53 201,2 37,2 25,0 1,49 201,1 51,0 36,4 1,40 201 50,5 37,8 1,34 201 40,8 24,2 1,69 210,3 42,9 26,9 1,59 210,2 49,0 34,4 1,43 201 48,9 35,3 1,38 201 48,3 32,3 1,50 201 41,3 25,5 1,62 210,1 48,6 32,9 1,48 210 37,4 23,1 1,62 210 47,9 32,5 1,48 201 47,6 32,2 1,48 201 47,5 33,6 1,41 201 47,5 33,5 1,42 201 34,2 21,9 1,56 209,1 47,8 35,2 1,36 209 46,4 32,7 1,42 201 45,7 32,6 1,40 201 45,7 30,4 1,50 201 45,3 30,3 1,50 201 45,2 29,8 1,52 201 44,9 31,6 1,42 201 44,8 30,3 1,48 201 44,3 30,7 1,44 201 44,0 30,1 1,46 201 42,8 28,1 1,52 201 41,9 27,8 1,51 201 Tab. 1. Values of ceramic properties (Po = open por open = (Po properties ceramic of Values 1. Tab. brackets. Nb and Th values are not stated — in all all in — stated not are values Th and Nb brackets. not been included as, in most instances, they amoun they instances, most in as, included been not 46 and 33 ppm respectively; Pb values were below 70 below were values Pb respectively; ppm 33 and 46 analysis on ignited samples, loss on ignition is gi is ignition on loss samples, ignited on analysis Phy. ceramic properties Phy. ceramic MGR Sample SiO 32 %% ppm O P2O5 V Cr Ni (Cu) Zn Rb Sr Y Zr Ba (La Ce) l.o.i. TOTAL 2 OK 2 MnO MgO CaO Na 3 O 2 Fe 3 O 2 Al 2 TiO 2 71,35 0,75 14,06 7,19 0,041 1,53 1,68 0,91 1,65 0,84 111 1005 329 24 81 69 95 26 208 420 27 55 6,09 100,01 55,13 1,21 22,81 9,78 0,157 2,26 5,05 0,67 2,20 0,74 174 385 250 23 126 122 140 42 289 419 60 110- 100,30 53,81 0,99 20,56 10,96 0,163 4,38 3,03 0,95 3,04 2,12 184 577 473 70 167 139 125 36 173 637 42 66 5,83 99,74 54,93 0,78 15,52 8,25 0,128 5,56 10,97 1,05 2,51 0,30 104 497 379 30 116 108 278 30 155 402 20 54 1,49 99,48 52,51 0,76 15,91 8,35 0,117 7,25 11,33 1,08 2,44 0,25 148 471 411 23 120 129 289 27 149 414 14 70 - 100,50 56,56 0,82 16,52 8,20 0,121 5,19 8,42 1,19 2,82 0,16 156 392 307 52 122 139 200 30 153 345 40 76 0,16 100,59 52,11 0,91 17,41 9,19 0,155 6,36 9,14 1,05 1,91 1,76 97 530 381 38 131 46 329 33 189 484 25 94 3,32 99,73 54,56 0,82 15,53 8,34 0,125 6,72 10,00 1,07 2,10 0,73 95 586 406 34 120 63 290 29 173 421 24 46 1,89 99,41 53,13 0,84 15,84 8,76 0,161 6,67 10,63 0,89 1,96 1,12 87 576 405 35 126 48 330 30 175 478 24 62 2,12 99,54 52,85 0,83 15,94 8,96 0,117 6,96 10,70 0,73 1,91 1,00 108 643 484 32 137 59 235 33 184 359 24 48 4,78 99,97 53,46 0,84 16,31 8,74 0,151 6,26 9,80 0,99 1,83 1,62 111 585 392 36 118 46 309 29 173 459 21 64 3,32 99,53 50,98 0,82 15,23 9,33 0,146 7,19 13,03 0,86 2,08 0,32 99 548 494 30 135 72 339 28 152 342 29 59 0,57 99,82 50,47 0,77 15,80 9,18 0,132 6,85 13,46 0,76 2,38 0,20 111 502 475 41 129 105 342 24 132 346 14 50 0,58 99,88 52,58 0,89 17,31 9,73 0,177 6,55 7,56 1,00 2,08 2,11 128 611 492 180 170 66 329 30 180 559 28 74 3,04 99,58 56,59 0,90 18,30 9,34 0,139 5,70 5,11 0,77 2,42 0,73 161 419 339 55 139 100 151 32 158 260 29 66 2,71 99,93 52,82 0,95 19,00 9,21 0,142 5,15 7,65 0,77 2,62 1,69 173 443 334 44 158 106 177 32 165 489 24 60 7,78 100,18 53,79 0,89 16,80 8,86 0,116 6,20 9,30 1,04 2,68 0,31 148 412 322 194 132 97 293 30 158 391 29 69 0,49 100,41 52,17 0,86 17,58 8,68 0,140 5,97 10,55 0,74 2,52 0,81 145 396 320 57 130 97 315 29 148 401 22 55 3,38 100,18 51,33 0,83 16,66 8,72 0,133 5,75 12,14 1,02 2,53 0,89 184 408 281 34 117 89 353 28 148 429 28 41 1,68 99,95 51,62 0,80 16,31 8,94 0,133 6,54 12,60 0,87 1,30 0,88 132 489 416 32 129 30 317 30 150 385 35 52 - 99,84 51,29 0,80 15,11 8,55 0,116 6,34 13,35 0,74 2,08 1,63 143 626 457 37 108 58 556 27 167 560 18 51 5,14 99,92 50,30 0,84 16,52 9,46 0,155 6,69 11,12 0,75 2,04 2,14 136 553 486 61 139 58 469 28 156 488 35 73 2,23 100,12 49,67 0,88 17,93 10,26 0,118 6,33 10,23 0,76 2,13 1,69 192 570 445 41 157 88 179 32 144 474 29 63 4,74 99,91 51,17 0,84 15,99 9,30 0,125 6,35 12,69 0,75 1,82 0,96 142 589 478 26 100 56 270 33 160 348 20 67 4,40 99,94 48,51 0,93 18,40 9,18 0,173 5,37 11,79 0,72 2,17 2,75 165 437 321 75 153 85 196 34 160 534 30 53 9,21 99,81 52,82 0,78 15,35 8,60 0,126 6,89 11,84 0,83 2,08 0,68 136 610 465 29 116 62 287 26 156 413 30 63 2,22 100,02 50,22 0,79 16,47 9,38 0,133 7,29 11,66 1,10 2,38 0,58 133 484 471 722 133 87 293 30 126 494 61 33 0,94 100,17 53,43 0,80 15,10 8,24 0,130 6,62 12,41 0,82 1,44 1,00 131 522 372 22 103 41 351 30 162 411 14 71 1,89 100,25 53,22 0,75 14,98 8,11 0,105 6,19 12,87 0,84 2,22 0,71 134 602 436 15 98 68 301 26 156 402 22 52 1,54 99,87 49,51 0,81 16,97 9,30 0,136 6,47 13,30 0,78 2,12 0,60 144 451 404 35 125 71 347 29 142 413 25 50 1,66 100,20 51,71 0,84 16,22 9,13 0,137 6,97 11,64 0,70 1,61 1,04 154 539 411 30 124 47 294 28 153 356 28 72 - 100,00 52,85 0,81 15,81 8,74 0,129 6,68 10,71 0,83 2,13 1,31 157 541 419 32 136 79 343 32 154 469 30 51 1,88 100,09 MD 4196 MD 4185 MD 4169 MD 4182 MD 4170 MD 4197 MD 4173 MD 4158 MD 4144 MD 4136 MD 4138 MD 4074 MD 4070 MD 4081 MD 4186 MD 4184 MD 4166 MD 4202 MD 4187 MD 4178 MD 4200 MD 4181 MD 4175 MD 4174 MD 4154 MD 4157 MD 4071 MD 4139 MD 4152 MD 4164 MD 4148 MD 4198 workshops in present-day Albania 3 g/cm %% na na na 700 Po N dv group number per weight cent by 22,7 12,1 1,88 900 28,0 15,7 1,79 800 42,6 28,0 1,52 602 19,4 9,3 2,10 601 12,9 7,1 1,80 500 47,6 36,4 1,31 401,3 45,1 31,2 1,44 401,2 48,8 34,8 1,40 401 45,3 30,2 1,50 401 44,8 31,6 1,47 401 50,0 34,1 1,46 300 40,6 26,1 1,55 300 47,3 34,2 1,38 219 38,6 25,5 1,52 218 37,6 24,4 1,54 218 45,8 30,6 1,50 217,1 41,9 28,0 1,50 217,1 38,3 23,3 1,65 217 43,5 29,5 1,49 215 40,5 26,9 1,50 214,3 42,5 28,7 1,48 214,2 44,2 30,1 1,47 214,1 46,3 31,3 1,48 214 41,5 27,3 1,52 213 44,1 29,5 1,50 212,2 47,4 32,1 1,48 212 47,3 32,6 1,45 212 45,3 29,8 1,52 212 42,9 28,1 1,53 212 47,1 32,8 1,43 211 41,1 27,6 1,46 211 Phy. ceramic properties Phy. ceramic MGR Sample SiO 33 %% mpp mpp O P2O5 V Cr Ni (Cu) Zn Rb Sr Y Zr Ba (La Ce) l.o.i. TOTAL 2 OK 2 MnO MgO CaO Na 3 O 2 Fe 3 O thgiew yb tnec rep rebmun puorg rebmun rep tnec yb thgiew 2 Al 2 TiO 2 72,09 0,69 14,04 5,73 0,063 1,27 0,97 0,96 3,99 0,20 86 74 30 28 86 161 107 37 276 622 56 115 0,77 99,98 55,06 0,82 17,41 6,86 0,125 3,40 11,08 0,96 2,69 1,59 102 148 70 37 116 113 274 36 197 551 37 84 6,32 99,87 49,48 0,97 20,66 8,62 0,168 4,28 9,96 0,58 2,34 2,94 93 186 85 55 115 74 361 40 189 710 44 90 5,00 100,30 57,13 0,71 15,22 5,83 0,106 1,58 15,16 0,82 2,40 1,04 84 95 42 36 73 120 293 30 224 446 36 102 6,01 99,77 61,63 0,99 20,12 7,75 0,113 1,42 2,65 1,72 2,30 1,31 137 94 50 88 99 127 230 31 252 807 58 96 8,07 99,76 56,99 0,91 18,31 8,42 0,093 4,77 6,04 0,70 3,57 0,20 135 508 333 77 131 152 247 31 173 633 41 89 2,42 99,47 56,63 0,71 15,17 5,71 0,089 1,81 15,59 0,86 2,52 0,91 109 109 44 36 75 126 318 30 215 447 47 100 6,20 99,89 58,08 0,90 19,24 7,28 0,088 1,95 7,15 1,05 2,41 1,87 119 137 55 34 104 94 295 36 200 426 36 92 3,44 100,33 52,69 0,77 15,92 6,40 0,106 2,49 17,70 0,78 1,82 1,34 148 201 102 22 66 47 370 32 177 395 35 77 7,87 100,02 56,10 0,94 18,66 9,12 0,109 5,06 5,80 0,53 3,46 0,23 132 632 407 60 137 151 213 29 166 678 29 86 2,01 100,34 49,15 0,81 18,25 7,59 0,121 4,32 16,05 1,03 1,72 0,97 167 192 97 40 131 44 525 31 142 463 42 72 - 100,13 49,64 0,74 16,49 6,88 0,139 2,89 18,89 0,51 1,81 2,01 93 138 72 42 110 76 381 30 152 642 36 69- 98,26 59,55 0,74 20,09 5,53 0,130 1,64 4,33 2,81 4,95 0,23 84 57 24 20 106 250 196 38 363 298 86 150 0,79 99,86 70,41 0,91 15,34 5,59 0,074 1,65 1,39 1,10 3,11 0,43 114 129 55 28 99 109 120 35 316 486 46 78 3,58 99,56 58,74 0,85 18,07 7,05 0,092 1,97 8,52 0,89 2,69 1,14 103 114 50 38 81 129 317 34 253 444 40 120 2,73 100,05 58,91 0,75 20,27 5,82 0,143 1,84 4,81 2,98 4,09 0,40 92 64 27 16 107 172 225 40 349 343 84 167 1,06 100,64 59,63 0,76 16,46 6,25 0,096 2,08 9,92 0,86 2,46 1,46 101 109 50 35 99 108 267 32 237 443 49 95 3,99 99,89 55,21 0,93 19,42 7,68 0,153 2,84 10,36 0,71 2,43 0,28 146 158 72 56 126 100 380 29 177 350 30 100 0,68 100,02 54,80 0,90 19,05 7,11 0,124 3,40 11,02 0,65 2,48 0,45 153 188 85 46 135 116 332 32 154 424 43 75 1,06 100,01 54,19 0,90 18,60 7,39 0,145 2,76 12,51 0,83 2,27 0,40 154 153 62 45 122 84 327 33 181 352 40 99 1,77 99,96 54,78 0,78 17,20 6,58 0,098 2,77 13,47 0,65 2,66 1,00 124 146 62 47 101 117 314 26 174 376 31 81 6,29 100,07 ? MD 4115 MD 4145 MD 4059 MD 4201 MD 4165 MD 4078 MD 4142 MD 4057 MD 4195 MD 4109 MD 4199 MD 4134 MD 4190 MD 4082 MD 4111 MD 4117 MD 4156 MD 4079 MD 4163 MD 4188 MD 4131 Attic ware Campana A Adriatic coast? 2000 1504 3 vd g/cm N oP %% 31,6 19,3 1,64 1600 16,7 8,1 2,07 2100 33,7 19,7 1,71 100 33,3 20,5 1,63 1600 37,2 25,1 1,48 1301 39,2 24,7 1,59 100,1 33,0 20,4 1,62 1700 43,2 28,8 1,50 1700 38,9 27,1 1,44 1800 39,7 25,8 1,54 1000 18,8 10,0 1,88 1900 37,7 24,8 1,52 1302 22,1 10,9 2,03 44,0 30,0 1,47 1000 35,1 22,3 1,57 1400 24,5 13,8 1,77 1100 49,6 39,9 1,24 1200 41,8 26,8 1,56 1501 32,6 19,3 1,69 1502 34,0 19,8 1,72 1503 34,9 21,4 1,63 Phy. ceramic properties Phy. MGR Sample SiO 34 unpublished data (Schneider/Daszkiewicz) — 85 of the fragments found in Risan belong to this group; • Adriatic coast: Italy, present-day Croatia, products made at local workshops at Risan — 14 fragments found in Risan belong to this group. A further three unidentified workshops were recognized. These produced three vessel sherds exhibiting distinctly different thermal behaviour and featuring coarse-grained temper. five production centres were recognized for sherds with high contents of Mg, Cr and Ni (region within present-day Albania). In Table 1 these centres are denoted by the numbers 200, 300, 400, 500, 600: three production centres were identified with a lower Mg content and high Cr and Ni contents (Table 1 MGR-groups 700, 800 and 900). Within each production centre individual ceramic workshops were identified (e.g. 201 to 219), subgroups being created for several workshops (e.g. 201.1 is a subgroup of workshop 201 in production centre 200). All vessels were made of clays with high contents of iron compounds and highly variable calcium oxide content (from 15% at production centre 200 to 2% at production centre 900). Overfired sherds came from production centres 500 and 600 (they may have undergone either secondary or original firing in too high a temperature). Pot- sherds from the Adriatic region represented eight production centres. In Table 1a these centres are denoted by the numbers 1100, 1200, 1300, 1400, 1500, 1600, 1700 and 1800. Production centres 1300 and 1500 incorporated several workshops. Three vessels produced on the Adriatic coast were made of carbonate clays (1600, 1700 and 1800). The remaining sherds were made from clays rich in iron compounds and of varying calcium oxide content. figure 1 shows two of three fragments featuring coarse-grained temper made at different unidentified workshops. Only these three sherds were made from clay rich in iron compounds with a calcium oxide content of less than 3%. This figure also shows sherds representing the Campana A and Attic ware reference groups.

Of the 112 analysed vessel fragments only 33 samples were produced at ceramic workshops identified during the first series of analyses.44 The remaining 69 samples were made at workshops identified based on the results of the current series of tests. Sample MD4196, with its very high Cr content, was made at the same workshop as sample MD3247, examined during the first series of analyses.45 Sherds made at workshop 201 (26 samples) correspond to fragments attributed in 2007 to group EM-2, pottery from workshop 207 (two fragments) corresponds with group EM-3, two samples from workshop 1701 correspond with group G-1, workshops 1201 and 1301 correspond with groups f-1 and B-1.46 The correlation between potassium content (K20 percentage by weight) and chromium content (Cr in ppm) for individual pottery groups from Risan and for reference sherds is presented in figure 2.

44 DASzKIEWICz et alii 2007. 45 BARANOWSKI et alii 2006. 46 DASzKIEWICz et alii 2007. 35

1200

1000

Adriatic coast? 800 present-day Albania Risan, local clay Gnathia 600 Campana A found in Risan Campana A Cr [ppm] Cr Attic ware found in Risan 400 Attic ware

200

0 0.00 1.00 2.00 3.00 4.00 5.00 6.00

K2O [per cent by weight]

fig. 2. Diagram of variation Cr versus K2O. Squares denote sherds recovered from Risan, triangles denote Gnathia-type, Campana A and Attic ware reference sherds. Circle denotes clay from Risan (M. Daszkiewicz, M. Baranowski)

Most of the potsherds found at Risan came from production centre 200 (68 samples, hence 60% of total samples analysed), where a raw material with high contents of Mg, Cr and Ni was used [fig. 3]. The same centre also produced 21 of the 23 ceramic fragments which were fired in a reducing atmosphere in the original firing process.

coarse ware (3%) ? (5%)

Adriatic coast

13%

Campana A (2%) 60%

15% Attic ware (2%) present-day Albania centre 200

present-day Albania centres 300 - 900

fig. 3. frequency of provenances (M. Daszkiewicz, M. Baranowski)

Open porosity values range from 12.9% for one sherd of overfired pottery (MD4197) to 53.2%. In general, ceramics made at workshops recorded in the territory of present-day Albania exhibit greater open porosity and water absorption and lower apparent density (especially samples produced at centre 200). These values are much higher than the ceramic property values determined for Gnathia-type pottery (average open porosity: 27%) and Attic ware (average open porosity: 33%). 36 None of the analysed fragments was found to have a surface of the black-gloss variety. Analysis results indicate that sample MD4057 represents most probably Gnathia-type pottery made at a workshop located in present-day Croatia, e.g. on Vis Island.47 The technology used to obtain its black surface differs significantly from that used for Apulian Gnathia wares. Analysis of four Gnathia-type vessels from Pompeii revealed that they have black- gloss surfaces like those noted on Attic ware, whereas fragment MD4057 has a black- coated surface comprising a layer of well-preserved, exceptionally glossy black-slip coating the convex elements of its grooved decoration, with the red sherd exposed inside the groove. After refiring at 400°C the slip became matt; analysis evinced that this was linked to the burning off of an organic substance coating/saturating (?) the slip — no changes in gloss are noted during the refiring of Gnathia48 (finds from Pompeii) wares coated with black-gloss [fig. 4]. After refiring at 700°C the slip on sample MD4057 changed colour to a greyish-brown, becoming red-brown at 1100°C. At this temperature the slip becomes over-melted, whilst the sherd itself does not become over-melted until after refiring at 1200°C (Teq of original firing temperature of this sherd = 700–800°C [Teq = equivalent original firing temperature]).

Original Samples after refiring in air sample 400°C 700°C 800°C 900°C 1100°C

MD4057

MD4077

MD4211 1cm

fig. 4. Ceramic sherd surfaces before and after refiring in controlled conditions in air. The surface of sample MD4057 ceases to be glossy after refiring at 400°C and gradually changes colour after refiring at higher temperatures, in contrast to the surface of a Gnathia vessel from Pompeii (MD4211), which does not change colour on refiring at up to 1100°C and remains glossy after refiring. Photographs taken using macro lens (M. Daszkiewicz, M. Baranowski)

47 MILEUSNIC et alii 2008. 48 SCHNEIDER et alii 2010. 37 The black colour of the slip on all of the black-slipped vessels (109 samples) began to fade after reoxidation at 700°C (the colour of the slip changing to brown or greyish- brown). figure 4 shows an example of such a fragment (MD4077), representing a fragment of the most common compositional group in Risan. furthermore, fragment MD4057 has much poorer ceramic property values than Gnathia wares from Pompeii (open porosity 37% sample MD4057 and 27% Gnathia from Pom- peii), thus, despite typological analogies, this sherd differs markedly in terms of production technology. The petrofabric of sample MD4057 is shown in figure 5. This is an anisotropic micaceous fabric with grains of quartz up to 0.15 mm, few plagioclases, iron-rich aggregates and traces of carbonate inclusions. The slip on the vessel’s inner surface is very thin (0.01 mm), thicker slip (0.02–0.05 mm) coating the outer surface; the slip is anisotropic (thickness of slip is similar to that of Gnathia wares from Pompeii). for comparison, the same figure shows sample MD4196 representing group 901 (present-day Albania ?), featuring coarse angular 0.4 mm temper (including one 0.7 mm piece of quartzite) comprising grains of quartz, chert, few plagioclases, quartz-mica schist, quartzite, serpentine, some epidote and some pale mica only as large crystals; no fine mica was observed in the matrix.

1.75 mm 1.75 mm

fig. 5. Thin-section photomicrographs, XPL. MD5057 (left) — anisotropic micaceous fabric with grains of quartz up to 0.15 mm, few plagioclases, iron-rich aggregates and traces of carbonate inclusions. MD4196 (right) — coarse angular 0.4 mm temper (including one 0.7 mm piece of quartzite) comprising grains of quartz, chert, few plagioclases, quartz-mica schist, quartzite, serpentine, some epidote and some pale mica only as large crystals; no fine mica was observed in the matrix (M. Daszkiewicz, M. Baranowski) 38 Conclusions

1. Comparing macroscopic classification with the results of laboratory analysis reveals that only solitary features of the ceramological macroscopic description are characteristic of the laboratory-defined provenance groups. To avoid erroneous classification, when con- ducting macroscopic identification of sherds, a catalogue of fabrics and a verbal description of ceramological diagnostic parameters of individual provenance groups should be used simultaneously.

2. Gauging hardness using everyday materials (fingernails, copper nails, steel nails) can distinguish slip-type surfaces from gloss-type surfaces.

3. Considering geological conditions and the printed initial results of analysis carried out on pottery from workshops in present-day Croatia, only 14 sherds possibly represent im- ports from these workshops to Risan.

4. One ceramic fragment (MD4057) represents an imitation of Gnathia-type pottery. This fragment comes from a vessel made using oxidising-reducing-reoxidising technology. The red grooves represent sherd colour resulting from the re-oxidisation of areas from which dried slip was scratched off prior to the vessel’s firing. Laboratory analysis demonstrates that the shiny black surface is not of the black-gloss variety; the glossiness of the black surface of sample MD4057 is attributable to an organic substance which was rubbed into the slip after firing. Both laboratory analysis results and analogies found for this vessel suggest that it was most probably made at one of the pottery workshops local to this region (a workshop in present-day Croatia ?).

5. Two fragments were identified as Campana A sherds. Another two ceramic fragments correspond to the reference group for Attic wares. These sherds also clearly differ macroscopically.

6. Three fragments represent pottery with coarse-grained temper made at unidentified workshops.

7. Six samples with non-characteristic thermal behaviour, and which were not subjected to chemical analysis, could not be classified, nor could they be attributed macroscopically to a specific group.

8. The remaining 85 samples come from a region where clay with high content of magnesium, chrome and nickel occurs (very probably within present-day Albania — taking into account the results of chemical analysis for pottery from sites in Albania).

9. The aforementioned 85 sherds were made at eight production centres where individual ceramic workshops were identified. 68 samples (i.e. 60% of the total number analysed) were made at production centre 200, where 19 workshops were identified. The percentage 39 of products from this centre in the total number of analysed fragments makes it the principal centre from which pottery was imported to Risan (probably present-day Albania).

10. Vessels made at workshops in present-day Albania are characterised by a large variety of forms (bowls, kantharoi, olpai, plates, oinochoai, skyphoi, guttae, a lekanis and 10% of fragments of unidentified form). Of the vessels produced at workshops on the Adriatic coast 40% of analysed sherds were not attributable to any form, the remainder representing bowls, kantharoi and olpai.

11. Some of the analysed vessel sherds were originally fired exclusively in a reducing atmosphere (23 samples), signifying that these fragments could not have come from vessels decorated using oxidising-reducing-reoxidising technology. Of the 23 fragments fired in a reducing atmosphere, 21 were made at production centre 200. Potsherds fired in a reducing atmosphere probably represent wares described by D. Ujes as “pottery made from soft, grey clay” which she dates to the late 3rd and 2nd centuries BC and describes as pottery inspired by simple, late Gnathia-type vessels from the eastern Adriatic coast.49

12. Regarding the technology of the surface finishing: none has a surface of the black-gloss type; one has a black surface resulting from usage (soot-staining); one has a polished surface, blackened by carbon (fumigation); one has a very glossy slip, coated (soaked) in an organic substance after firing; 109 are variously coated with black-slip; these include: a) 23 sherds consistently fired in one atmosphere — a reducing atmosphere; b) 71 sherds initially fired in an oxidising atmosphere and subsequently in a reducing atmosphere; c) 15 sherds fired in fluctuating conditions.

Acknowledgements

M. Baranowski would like to thank Prof. P. Dyczek and his team for allowing access to 112 pottery sherds and archaeological records for his M.A. thesis and for agreeing to their use in this publication.

The authors are also grateful to D. Cottica for providing four fragments of Gnathia pottery from her excavations in Pompeii for comparative studies.

We are indebted to H. Mommsen for sharing his valuable time and database with us and to G. Schneider for the discussion.

49 UJES 1999, p. 208. 40 Appendix

Description of methods used

MGR-analysis (Matrix Group by Refiring) Thin slices were cut from each sample in a plane at right angles to the vessel’s main axis. One of these sections was left as an indicator of the sample’s original appearance, whilst the remaining were fired in an electric laboratory chamber furnace, each one at a different temperature. firing was carried out in air, static, with a heating rate of 200°C/h and a soaking time of 1 h at the peak temperature.

Chemical analysis Chemical analysis by WD-XRf (Wavelength-dispersive X-ray fluorescence), using Philips spectrometer AXIOS, was used to determine the content of major elements, including phosphorus and a rough estimation of sulphur and chlorine (measurements have been made by G. Schneider and R. Nauman). Total iron was calculated as fe2O3. Samples were prepared by pulverising fragments weighing c. 2 g (sample size was determined by the number and size of the non-plastic components), having first removed their surfaces and cleaned the remaining fragments with distilled water in an ultrasonic device. The resulting powders were ignited at 880°C (heating rate 200°C/h, soaking time 1 h), melted with a lithium-borate mixture (Merck Spectromelt A12) and cast into small discs for measure- ment. This data is, therefore, valid for ignited samples but, with the ignition losses given, may be recalculated to a dry basis. for easier comparison the major elements are nor- malised to a constant sum of 100%. Major elements are calculated as oxides. The precision for major elements is below 1%, for trace elements this rises to a maxi- mum of 20% depending on the concentrations. Accuracy was tested by analysing international reference samples and by exchange of samples with other laboratories. for major elements and the most important trace elements it is between 5 and 10%.

Thin-sections Thin-sections were studied under a polarising microscope to provide some information on the matrix (the amount of information gleaned being dictated by the resolution of the microscope), primarily to estimate the composition and distribution of non-plastic inclusions. Quantitative analysis by point-counting was not carried out.

Physical ceramic properties Open porosity, water absorption and apparent density were gauged using the hydrostatic weighing method.

K-H analysis (Kilb-Hennike analysis) Open porosity, water absorption and apparent density were gauged using the hydrostatic weighing method before and after refiring in an electric laboratory chamber furnace, each one at a different temperature. firing was carried out at in air, static, with a heating rate of 200°C/h and a soaking time of 1 h at the peak temperature. 41 Bibliography

BARANOWSKI et alii 2006 M. BARANOWSKI, E. BOBRyK, M. DASzKIEWICz, G. SCHNEIDER, “Ver- gleich makroskopisch bestimmter Keramikwaren und chemischer Gruppierung am Beispiel römischer und spätantiker Gebrauchskera- mik aus Novae und Risinium”, [in:] Archäometrie und Denkmal- pflege — Kurzberichte 2006, Jahrestagung in Stuttgart, ed. O. HAHN, H. STEGE, Stuttgart, pp. 160–162. BARANOWSKI et alii 2009 M. BARANOWSKI, E. BOBRyK, M. DASzKIEWICz, “Hellenistic black- slipped vessels from Risan, Montenegro”, [in:] Archäometrie und Denkmalpflege — Kurzberichte 2009, Jahrestagung in München, ed. A. HAUPTMANNN, H. STEGE, Munich, pp. 215–217. CIOłEK 2011 R. CIOłEK, Emisje króla Ballaiosa. Początki mennictwa w Ilirii [Issues of King Ballaios. Beginnings of Issues in Illyria] Warszawa. DASzKIEWICz et alii 2007 M. DASzKIEWICz, P. DyCzEK, G. SCHNEIDER, E. BOBRyK, “Preliminary results of archaeometric analysis of amphorae and Gnathia-type pottery from Risan, Montenegro”, [in:] Archaeometric and Archaeolo- gical Approaches to Ceramics (Papers Presented at EMAC’05, 8th European Meeting on Ancient Ceramics, Lyon 2005), ed. S. y. WAKS- MAN (= BAR International Series 1691), Oxford, pp. 85–93. DASzKIEWICz et alii 2009 M. DASzKIEWICz, E. BOBRyK, G. SCHNEIDER, “Badania laboratoryjne 112 fragmentów ceramiki z Risan, Montenegro” [Laboratory examination of 112 fragments of pottery from Risan, Montenegro], appendix in M. Baranowski’s M.A. thesis (unpublished manuscript available in the Institute of Archaeology, University of Warsaw). DASzKIEWICz, SCHNEIDER 2001 M. DASzKIEWICz, G. SCHNEIDER, “Klassifizierung von Keramik durch Nachbrennen von Scherben”, Zeitschrift für Schweizerische Archäologie und Kunstgeschichte 58, pp. 25–32. DyCzEK 2003 P. DyCzEK, “fieldwork at Risan and Novae, season 2003”, Światowit 5 (46) A, pp. 99–100. DyCzEK 2009 P. DyCzEK, “Hypnos from Risinium (Montenegro)”, Novensia 20, pp. 51–63. DyCzEK et alii 2004 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, P. LUTOVAC, J. MARTINOVIć, J. RECłAW, A. STANKOVIć, “Rhizon, 2001–2003. Preliminary report on the excavations of the Center for Archaeological Research — Novae, Warsaw University”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 55, pp. 101–118. DyCzEK et alii 2007 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, M. LEMKE, P. LUTOVAC, J. RECłAW, “Rhi- zon, 2004–2007. Preliminary report on the excavations of the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Pol- skiej Akademii Nauk 58, pp. 121–139. GREEN 1976 J. R. GREEN, “Gnathia fragments in Basel and Melbourne”, Bulletin of the Institute of Classical Studies. University of London 23, pp. 96–99. HATCHER et alii 1980 H. HATCHER, R. E. M. HEDGES, A. M. POLLARD, P. M. KENRICK, “Analysis of Hellenistic and Roman fine pottery from Benghazi”, Archaeometry 22, pp. 133–151. JONES 1986 R. E. JONES, Greek and Cypriot Pottery. A Review of Scientific Stud- ies, Athens. KOVAčEVIć 1997a V. KOVAčEVIć, “Istraživanja arheološkog lokaliteta ‘Carine’ u Risnu” [Archaeological exploration of the ‘Carine’ site in Risan], Glasnik Odjeljenja umjetnosti — Crnogorska akademija nauka i umjetnosti 16, pp. 17–51. 42

KOVAčEVIć 1997b V. KOVAčEVIć, “Rezultati istraživanja arheološkog lokaliteta ‘Carine’ u Risnu” [Results of archaeological explorations on the ‘Carine’ site in Risan], Glasnik Srpskog arheološkog društva 14, pp. 18–40. LAMBOGLIA 1952 N. LAMBOGLIA, “Per una classificazione preliminare della ceramica campana”, [in:] Atti del I Congresso Internazionale di Studi Liguri (Monaco – Bordighera – Genova, 10–17 aprile 1950), Bordighera, Istituto Internazionale di Studi Liguri, pp. 139–206. MIJOVIć, KOVAčEVIć 1975 P. MIJOVIć, M. KOVAčEVIć, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori [Castles and fortresses in Montenegro], Ulcinj. MILEUSNIC et alii 2008 M. MILEUSNIC, M. MIšE, B. čARGO, “Provenance and ceramic technology (production techniques) of pottery (Gnathia ceramic) from Greek settlement of Issa, island of Vis, Croatia”, [in:] 37th Interna- tional Symposium on Archaeometry, Program and Abstracts, Pisa, abstract 152, p. 169. MINGUzzI et alii 2008 V. MINGUzzI, M. C. NANNETTI, E. zANTEDESCHI, “Le ceramiche a vernice nera di Phoinike (Albania). Studio minero-geochimico a fini ar- cheometrici”, Rei Cretariae Romanae Fautorum Acta 40, pp. 55–62. PISzCzEK ed. 1990 z. PISzCzEK (ed.), Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa. PURITANI 2002 L. PURITANI, “Problemi di classificazione e di datazione della cosid- detta ceramica di Gnathia”, Archeologia classica 53, pp. 379–402. SCHNEIDER et alii 2010 G. SCHNEIDER, M. DASzKIEWICz, D. COTTICA, “Pompeii as a pottery production centre. An archaeometric approach”, Rei Cretariae Ro- manae Fautorum Acta 41, pp. 313–318. SCHREIBER 1999 T. SCHREIBER, Athenian Vase Construction: A Potter’s Analysis, Malibu. UJES 1999 D. UJES, “Rhizon (Montenegrin coast). A trading and staple town on the crossroads of Mediterranean and inland Balkan routes. Late Clas- sical and Hellenistic pottery evidence”, Numismatica e antichità clas- siche. Quaderni ticinesi 28, pp. 203–220. VIKIć, DAMEVSKI 1982 B. VIKIć, V. DAMEVSKI, “Apulske vaze Gnathia stila u Arheolškom muzeju u zagrebu” [summary: “Apulian vases of the Gnathia style at the Archaeological Museum in zagreb”], Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu, ser. 3, 15, pp. 97–148. VREKA 1988 B. VREKA, “Pjata helenistike me vernik të zi të Apolonisë” [summary: “Plats hellénistiques à vernis noir d’Apollonia”], Iliria 18/2, pp. 121–141. 43 Streszczenie

Badania proweniencyjne ceramiki z czarną powierzchnią z Risan (Czarnogóra) — ceramika z końca okresu klasycznego oraz z okresu hellenistycznego

Wykopaliska w Risan (starożytne Risinium), leżącym w Czarnogórze, prowadzone są od 2001 roku przez misję Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego kierowaną przez prof. Piotra Dyczka. Analizy laboratoryjne (analiza chemiczna techniką WD-XRf, analiza MGR oraz analiza szlifów przezroczy- stych) zostały wykonane dla 112 fragmentów ceramiki z czarną powierzchnią datowanych na koniec okresu klasycznego oraz na okres hellenistyczny. Podstawowym celem analiz laboratoryjnych była identyfikacja grup proweniencyjnych. Jak wykazały wyniki badań, większość fragmentów ceramiki pochodziła z warsztatów znajdujących się, najprawdopodobniej, na terenie obecnej Albanii, w regionie, gdzie występuje glina z wysoką zawar- tością magnezu, chromu oraz niklu.

Małgorzata Daszkiewicz ARCHEA, Warsaw [email protected]

Marcin Baranowski Center for Resarch on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw [email protected] Piotr Dyczek

PRELIMINARY REMARKS ON THE ARCHAEOLOGICAL CONTEXT OF THE DISCOvERY OF THE “GREAT HOARD” OF 4656 COINS OF KING BALLAIOS IN RISAN (RHIZON/RISINIUM)

Abstract: Preliminary description of archaeological context and stratigraphic situation in which a hoard of coins was found.

Key words: Rhizon, hoard of coins, Ballaios

The expedition of the University of Warsaw working at Risan in Montenegro for the past ten years has uncovered the remains of an ancient town, Rhizon, which was at one time the capital of Queen Teuta [fig. 1]. Like other towns in Illyria, the Rhizon of Teuta was divided into insulae which were occupied by typical Hellenistic houses with numerous small courtyards, passages and corridors. Some houses were raised of mud brick on stone foundations. Low buildings with only one floor and mostly inclined roofs predominated. Particular rooms were identified with regards to their function by the finds discovered inside them. There were among them small kitchens and sleeping rooms filled with good, sometimes even elaborate furniture, if the preserved variety of bronze nails is anything to go by. The main continuous archaeological structure cleared in trench C VII, which stretches across two insulae, was a 3-m wide street aligned north-south and running to the riverbank [fig. 2]. There may have been a bridge at this point, crossing to the other side. Buildings of evidently different function were situated on both sides of this street. On one side there was a series of rectangular storerooms, on the other a large Greek-Hellenistic house. The house consisted of two complexes of rooms separated by a narrow cul-de-sac. One complex was clearly domestic in character. finds included fragments of querns, needles of bone and bronze for making nets, ceramic and lead net-weights, fishing hooks, fishbones and shells of oysters and murex. The other complex was residential and it was in one of the rooms of this part, on 8 June 2010, that a truly incredible discovery was made. A hydria full of coins of a little known Illyrian king called Ballaios was found under the floor of this room. The chamber, which was 4.80 by 3.00 m, was entered from the north through a doorway 1.10 m wide. The jar with the coins lay on its side on a bedding of stones [fig. 3] attributed to an earlier occupational level. A Gnathia cup was placed over it. The hydria occupied 46

fig. 1. View of part of an ancient insula in Rhizon — sector C VII (photo J. Recław)

fig. 2. The chamber in which the hoard of coins of King Ballaios was discovered (photo J. Recław, plan M. Bura) 47

fig. 3. The jar with the hoard of coins in situ (photo J. Recław)

a shallow pit, the edges of which could be traced in the alluvial substructure of the floor. The floor itself was 10 cm thick and was made of well tamped crushed limestone mixed with red soil which gave it in effect a pinkish tone [fig. 4]. Red soil, that is, iron ore, or- dinarily fills cracks and voids in local beds of limestone. Rainfall penetration as well as flooding by the Spila river and seeping in of seawater in some places has resulted in a re- crystallization of the crushed limestone into a hard crust. An annual ground subsidence by approximately 2 mm in the entire area of ancient Rhizon, which is due to seismic activity, has been responsible for seawater seepage. The geological situation has resulted in the lower archaeological layers now being under sea level. fortunately, layers containing the coin hoard are still above sea level and are flooded only at high tide. A dozen or so coins were found also on and within the floor structure, possibly lost there when the hoard was hidden or while the chamber was still in use. The stratigraphy leaves no doubt that the house was destroyed by a tempestuous fire, which consumed the ceiling beams and partly fired the mud brick walls raised on a stone foundation. The structure was rebuilt, raising the floor level and dividing the chamber in two with a partition wall. To understand the stratigraphic context of the hoard the trench section under the later partition wall was cleaned. It was fortunate that the jar with the coins had been found partly stuck in the trench wall, providing a dream opportunity for archaeologists to analyze its location in both the horizontal and vertical plane. Levels and position of finds could be 48

fig. 4. The trench section above the hoard of coins (photo J. Recław, drawing P. Dyczek)

correlated and any suspicion of possible layer dislocation due to seismic activity allayed. The floor was found not to have been affected by any vertical dislocation and the hoard and the coins found in the floor could be safely assigned to the early phase, setting a secure terminus ante quem for the find. Archaeologists first concentrated on uncovering and documenting all the coins around the jar, then began on the task, which lasted several hours, of exploring the hoard itself. Small groups of coins were removed one at a time in an effort to observe any evidence of pouches, the presence of organic material between the coins and possible grouping in rolls or sets. Bit by bit, successive layers of coins were removed and packed in separate containers for cleaning in order to see whether there had been any layer arrangement in the vessel. The goal was to ascertain whether the coins had been hoarded all at one time or whether they had been deposited in the jar at indefinite intervals in time. Once the coins had been removed, the jar itself was explored. Having been immersed in seawater for at least a thousand years (due to the geological situation of the town described above), the vessel walls crumbled under the touch. Enough survived, however, for a reconstruction of shape and size [fig. 5]. After two more days of exploration and documentation archaeologists were sure that the hoard had been deposited at a single time, the coins placed in a jar and the jar concealed in a hole under the floor. A hurried digging of the pit under the floor chamber was impeded by the presence of an earlier substructure of 49

fig. 5. Reconstruction of the jar containing the hoard of coins of King Ballaios (photo J. Recław) broken stone and river pebbles which could not be easily removed; therefore, the jar could not be sunk vertically and had to be placed in the pit on its side. The stratigraphic analysis indicated that Arthur Evans’ hypothetical dating of the reign of Ballaios to 168–132 BC could not be correct. Evans had proposed the dating based only on a limited sequence of Illyrian kings reconstructed on the grounds of Roman written sources. He had assumed that Ballaios postdated Queen Teuta’s fall, because the chronological table preceding her rule appeared to be in order. The truth of the matter is that the Illyrians did not record their own history and it has come down to us from Greek and Roman reports of varying directness. The authors of these sources were naturally more interested in events that were from their point of view of greater importance, mainly wars and invasions. The peaceful and relatively long reign of Ballaios thus escaped notice in these records. Moreover, throughout its long history Illyria was seldom ruled by one king. Particular tribes and their kings rose to domination for short periods of time. The actual historical situation was far apart from our present ideas. The “great hoard” of Ballaios is of utmost scientific importance. It will help to establish precisely the chronology of this mysterious king, upsetting at the same time the established chronology of Illyrian kings and our understanding of Illyrian history. Several samples for radiocarbon dating collected in the course of the excavations have already, after a preliminary analysis, moved Ballaios’ reign several dozen years earlier than hitherto believed. 50 The dates can also be verified by a study of Gnathia ceramics recovered from the fill. The coins are currently in conservation and new data will become available as treatment pro- ceeds. Binding conclusions will be possible only after all the described avenues of research are explored and analyzed. A final publication of the hoard taking into consideration all the available evidence should be expected within two years. Already at this early stage, however, it can be said without false modesty that the Polish discovery at Risan will be a milestone in research on Illyrian history.

Streszczenie

Uwagi wstępne o kontekście archeologicznym odkrycia „wielkiego skarbu” 4656 monet króla Ballaiosa w Risan (Rhizon/Risinium)

W roku 2010 w jednym z pomieszczeń hellenistycznego domu odkrytego w Risan znaleziono skarb 4656 brązowych monet nieznanego z antycznych źródeł pisanych iliryjskiego króla Ballaiosa. Monety — o masie 12 kg — umieszczone były w obszernej hydrii, którą zakopano pod podłogą wnętrza. Uczyniono to najwyraźniej w wyniku jakiegoś zewnętrz- nego zagrożenia. Analiza stratygraficzna dowodzi, że rychło po ukryciu skarbu cały bu- dynek został zniszczony. Nowi mieszkańcy, którzy odbudowali go po upływie pewnego czasu, nie mieli świadomości, że pod podłogą i warstwą rumowiska utworzonego ze spa- lonych cegieł znajduje się naczynie wypełnione monetami.

Piotr Dyczek Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe University of Warsaw [email protected] Piotr Dyczek

ROMAN MOSAICS IN THE vILLA OF HYPNOS IN ANCIENT RHIZON/RISINIUM (MONTENEGRO) — CONTINUATION OF MOSAIC ANALYSIS

Abstract: The article details the history of research on mosaics found by D. Vuksan in Risan and the results of Polish excavations in the Villa of Hypnos in 2004. The analysis presented herein focuses on the origins of the decoration and discusses the consequences for mosaic dating and interpretation of architectural function.

Key words: Rhizon/Risinium, Roman mosaics

Preliminary information on the mosaics from Risan has been published in Novensia 20, particularly on the mosaic with a representation of Hypnos from the so-called Villa of Hypnos [fig. 1] in Risan. More details of the history of the other four known mosaics are presented in the present article, which also brings a description of the new discoveries made by Polish archaeologists. An analysis of the ornaments has been undertaken and the architectural function of the complex interpreted. The floor mosaics discovered in the villa in Risan1 have made it one of Montenegro’s best known archaeological structures and it is from a mosaic representing a reclining Hyp- nos that the building takes its modern name.2 In 1930, Dušan Vuksan tested the site on behalf of the Ministry of Education.3 following interviews with local residents, he sank trenches 200 m from the shore, right in the center of the modern town which lies 500 m to the southeast of Carine (the name originates from the Turkish customhouse), where the ancient Rhizon/Risinium was located.4 A fortnight of testing in April was followed by regular excavations lasting a month in the summer. In his field journal, Vuksan reported discovering “… a Roman house erected in the early 2nd century AD at the latest …” [fig. 2]. four of the rooms had mosaic floors, although there is no certainty that these were the same mosaics described in the memoirs of J. L. Vialla de Sommières, governor of Kotor province during the french occupation (1807–1814). It is likely because the western part of the building had been undermined by the Pješčine stream, which washed away the opus tessellatum on this side. The ruins were relatively shallow, no more than a meter under-

1 DyCzEK et alii 2004, pp. 101–118; DyCzEK et alii 3 VUKSAN 1932, p. 79. 2007, pp. 5–29; DyCzEK 2009a, pp. 121–139. 4 VUKSAN 1931, pp. 204–205. 2 DyCzEK 2009b, pp. 51–63. 52

fig. 1. Map of the Bay of Kotor (P. Dyczek, M. Bura)

fig. 2. Plan of the villa in Risan (Vuksan 1932, fig. 1)

ground in places, with walls still rising approximately one meter. The best preserved walls are on the east side, where there is also an N-S channel one meter wide and one meter deep. On the south side, the surviving walls seldom reached more than 0.20 m in height. Altogether six rooms were cleared. The biggest, which was 28 m long, was identified by Vuksan as an atrium, indicating that he was convinced he had uncovered a Roman villa. The first room on the south side of the complex measured 5.94 m x 5.70 m; it was connected with the long unit by a doorway 1.85 m wide. Believing the southern and western parts of the floor had been damaged and repaired in antiquity, the excavator reconstructed it — mistakenly as is now clear — as a repeating symmetrical pattern [fig. 3]. Room 2 (5.05 m x 4.40 m) has doorways opening onto the long unit, as well as the rooms on either side. The east wall of this room was completely destroyed, but the mosaic floor was found in good repair [fig. 4]. 53

fig. 3. Mosaic from room 1 (photo J. Miałdun)

fig. 4. Mosaic from room 2 (photo J. Miałdun) 54 Room 3 (5.85 m x 4.40 m) had no mosaic, the floor being made of waterproof mortar. It was connected with rooms 3 and 4. Vuksan believed it to be an entrance vestibule and located the main entrance to the villa in the east wall despite its poor state of preservation (no more than 0.20 m high). Room 4 measured 4.33 m x 4.40 m and had a mosaic floor decorated with a central panel consisting of 289 white and black squares. The eastern corner of this panel was destroyed [fig. 5].

fig. 5. Mosaic from room 4 (photo J. Miałdun)

Vuksan did not complete the excavation for lack of funds. A wooden shed was erected above the mosaics and when it fell apart, still before World War II, the excavation was backfilled. In 1956, a decision to restore the mosaics for public display necessitated new digging.5 The mosaics were lifted and moved to a field workshop where they were preserved and reconstructed on the grounds of Vuksan’s field notes. The project ran from 1957 through 1959. A year later, they were set in temporary bedding. In 1961, I. Pušić un- dertook further excavation, discovering that the building extended westward, disappearing under the modern road from Risan to Nikšić. Conservation and restoration procedures were completed in 1962 and the mosaics replaced in their original setting.

5 MARKOVIć 1964, pp. 103–104. 55 further digging between 26 July and 3 October 1963 recorded previously uninvesti- gated parts of the building and tested some of the information contained in Vuksan’s field notes. The overlying layer ran from 0.50 m in the west to 4.00 m in the east, constituted mostly by alluvia from the nearby stream. An area of 790 m2 was uncovered, permitting the architectural layout of the building to be traced. There was a small courtyard, 9.55 m x 8.40 m, surrounded by rooms of different size with walls surviving to a height of from 0.10 m to 0.40 m. The floor of this courtyard was depressed approximately 0.30 m. Three plain column bases found here must have come from the colonnade standing on a masonry stylobate running on all four sides. č. Marković identified this courtyard as a typical atrium of a Roman or rather Italic house of the domus type.6 The portico was 2.85 m deep. A masonry tomb was discovered in the eastern portico, by the outside wall of rooms 3 and 4. It measured 2.80 m x 1.70 m x 0.90 m. The orientation was about 18 degrees west of the line of Roman walls. The entrance was from the north, through an opening 0.40 m x 0.46 m. The tomb was coated with waterproof mortar on the inside and had a sort of “pil- low” formed of mortar and a small channel 0.27 m wide. Its bottom was approximately 0.65 m below the courtyard level. Testing in 1961 revealed an incomplete human skeleton. The east wall, common for the series of rooms 1 to 5, was preserved from 0.90 m to 1.30 m high, with fragmentary wall paintings still to be seen in places. New architectural measurements found Vuksan’s original data to be lacking. The room identified as no. 1 proved to measure 6.05 m x 5.85 m. Clearing of the east wall uncovered a threshold stone still in situ, measuring 1.66 m x 0.50 m. It was made of local pink limestone. The floor bedding turned out to rest on a layer of waterproof mortar. The mosaic in room 1 comprised six decorated panels, made of white, black and gray cubes. Contrary to what Vuksan had thought, the rest of the floor was covered with a mosaic of white cubes. Room 2 proved to be 5.10 m x 4.50 m. A threshold of pink limestone was found in the doorway to room 3 which was 5.80 m x 4.50 m. It had a floor of waterproof mortar, verifying Vuksan’s notes. Comparing floor levels between this room and the rooms with mosaic floors, there can be no doubt that room 3 could not have had a mosaic of its own. Rooms 4 and 5 measured respectively 4.50 m x 4.50 m and 5.60 m x 4.45 m. The latter space was interconnected with room 4, as well as with the long unit lying to the east of it and another smaller one situated to the west. Both doorways featured thresholds of pink limestone still in place [fig. 6].

fig. 6. Original threshold from the building in Risan (photo J. Recław)

6 Ibidem, p. 104. 56 One other room with a clay floor was cleared just west of room 1. It measured 6.05 m x 4.00 m. The walls were preserved to a height from 0.10 m to 0.20 m. Vuksan marked an aqueduct running alongside this room, but failed to comment on it in his notes. yet another room was traced in the western wing of the building opposite room 2, partly destroyed by a modern road. It was believed initially to be of the same size as room 2, but turned out to be different. One corner of a mosaic floor (room 12) has survived [fig. 7], comprising a set of gray bands meeting at right angles on a white background and a gray triangle worked into the inside corner. The fragment covers some 3.50 m2. fragments of another mosaic floor were uncovered in the next-door room (room 11) [fig. 8]. Testing permitted the layout of another series of rooms to be traced. The long unit on the east side of the complex, 27.90 m x 5.30 m, gave access to rooms 1, 2 and 5. The east wall was preserved to a height of 1.50 m. Its massive appearance is due to the wall of a large channel already discovered by Vuksan being attached to it on the outside. A 15-cm gap was left between the channel and wall, covered up on top with a row of bricks, presumably to isolate the wall from rainfall pouring from the roof into the channel. Remains of murals were noted on the walls of the room. Marković shared Vuksan’s view, placing the construction of the building in the 2nd century AD.

fig. 7. Reconstruction of the mosaic fig. 8. Mosaic from room 11 from room 12 (P. Dyczek) (photo J. Recław) 57 Conservation work done by Marković concerned the re-laying of four mosaic floors and fragments of a fifth, wall pointing and building up in height, and finally, theoretical reconstruction of unexcavated parts of the building. His unpublished report held in the archives of the Conservation Office in Cetinje (a copy of which is in the Center for Re- search on the Antiquity of Southeastern Europe of the University of Warsaw) provides new data. The title (“Ostaci rimske ville urbane sa mozaicima u Risnu”) indicates that Marković had identified the ruins as a villa urbana and not a domus. He described the mosaic as of the so-called lithostrotum type and the technique of execution as opus tessellatum. His dating of the mosaic floors is given in this report as “end of the 2nd or beginning of the 3rd century AD”. More importantly, the report indicates that the mosaics were relaid on a level higher than the original. A strong quake in 1979 resulted in secondary cracking and shifts of the restored floors. Taking up work in 2004 the University of Warsaw expedition intended to complete the documentation of the mosaics in the Villa of Hypnos and to correct the existing plan. fieldwork revealed discrepancies between the original report and what was actually found in the field. Quake-related damages and ad hoc repairs were believed to be the reason for the discrepancies, but testing was planned in order to settle the question. Altogether 19 test pits were dug in different parts of the structure, verifying the building plan and its size, identifying construction technique and building chronology, and discovering new mosaics. In the following analysis, a simplified system of references to orientation has been adopted to avoid ambiguity. The building is oriented NE-SW, hence the wing with rooms 1–5 and 19 has been designated as the northern wing, the one with rooms 14–17 as the eastern one, that with rooms 10–13 as the southern one and that with rooms 6–9 as the western one. An analysis of the stratigraphy shows that the building was erected on a previously un- inhabited spot, above a stream — Vuksan’s Pješčine — which flows in a fairly wide gorge. The uneven forested edge of the gorge must have given the first builders difficulty. The entire western and part of the northern wing were located here. The ground sloped steeply toward the sea — a difference of more than 3 m between the north and south end of the building — and the vale of the stream was filled with large boulders and rockflows. An artificial stabilizing platform had to be constructed, the floors of the ground floor being in the end effect below the level of surrounding streets. The framework of the platform consisted of single-course walls forming a grid approximately 7 by 7 m. The transverse sections were constructed of double rows of boulders taken from the stream, the stones being mainly 0.40–0.50 m in diameter, the core and joints filled with earth and smaller pebbles and broken stone. Crosswise sections of the grid consisted of a single row of boulders. Three of the transverse walls, measuring from 1.20 to 1.50 m, were identified in the trenches. One ran just under the northern outer wall of the edifice, another under the south wall of the northern wing, the third down the middle of the courtyard. The only wall of the platform built soundly was the one running along the edge of the stream valley. Nonetheless, since the rock material filling the grid was still fairly unstable, the walls of the building were constructed on a sound base wherever possible. Elsewhere, secondary trenches were cut in the platform and filled with smaller pebbles (approximately 0.30 m in diameter), forming a foundation base more than a meter wide. Earth and smaller stones were packed into the joints. The upper foundation courses, approximately 0.70 m wide, 58 were made of broken stone bonded in lime mortar, the top poured profusely with mortar mixed with smaller broken stone pieces, thus forming a wall footing. This ranged from 0.10 m to 0.20 m in places. The fine lime detritus in the mortar replaced sand, but it also made the mortar more brittle and less durable. As a result, more of it had to be used in the joints to ensure the required durability of the structure. The walls were built in another technique, observed already in buildings from the Hellenistic period excavated in Carine,7 proving that the same tested techniques continued to be used in the Roman age. This was a bond of alternating stretchers and headers necessitated by the properties of the local limestone, which delaminates naturally into slabs of 20 to 25 cm thickness. Blocks cut from these natural slabs were placed alternately lengthwise and crosswise, and the joints poured thickly with mortar. The joints could be up to 3 cm thick. Rock structure permitted easy cutting and shaping of the stone surface resulting in a regular bond resembling opus quadratum. The walls were plastered on the inside, but not the outside. Wall plastering and mosaic flooring were intended from the start, as indicated by the stratigraphy. The walls were a standard 0.57–0.58 m wide everywhere except for the western wing along the old stream, where they oscillated around 0.45–0.47 m. This may have addressed the need to lessen the weight of the structure on an unstable and easily undermined surface. Most walls were interconnected, only the south wall of rooms 2, 3 and 4 being attached, similarly as the wall between rooms 16 and 17. Thresholds must have existed in all of the doorways, although only five have been preserved. They were made of a pink- or cream- colored local limestone. Door-mounting sockets were observed in the threshold stones, including a bronze hinge emplacement in one case. Doorways were cleared from the portico to room 6, and between rooms 6 and 7, 9 and 10, 15 and 16. A side door exiting from room 16 into the street was also discovered. In the other rooms the state of preservation coupled with the previous conservation efforts have made it impossible to identify the location of the entrances. These ranged from 1.10 to 1.85 m in width, presumably adapted to the communication needs inside the building. The courtyard in the center of the building was surrounded by a portico. A narrow stylobate, 0.47 m wide, made of stones bonded in earth, survives. It was sunk 0.50 m into the ground. A narrow 10-cm wide footing ran on the inside of the stylobate (unlike what was presented in the reconstruction). The portico was 2.80 m deep, reaching 3.17 m only on the south side. Its width and no mortar in the bonding indicated a light load on this wall. Coupled with the simple limestone bases that were found, it suggested wooden posts supporting a wooden gallery above the portico. Taking into consideration the differences in the length between the northern and southern and the eastern and western parts of the stylobate, it can be assumed that the width of the intercolumnium was 1.50 m. Six posts would have stood on the short sides and seven on the longer ones. In the center of the courtyard there was a fragment of the bottom part of a structure made of waterproof mortar, bricks 5 cm thick with white render. The mortar and the construction are suggestive of another late tomb. This would make the tomb uncovered in the northern portico only one of a larger number belonging to a burial ground that has totally been destroyed.

7 DyCzEK et alii 2004, pp. 108–117. 59 The courtyard was carpeted originally with medium-sized pebbles forming a layer 10 cm thick starting with the footing of the walls. A small cistern was found in the southeastern corner of the stylobate. It was 0.70 m wide; its length was not established. Right now, it is only about 0.30 m deep, but it must have been higher once, rising considerably above the level of the ground. Remains of waterproof mortar with crushed pottery and building ceramics were found on the inside face of the stylobate in this place. The floor of the cistern is made of white mortar containing crushed limestone, 4 cm thick, this constituting bedding for ceramic tiles which were 2 cm thick. Broken roof tiles of three kinds were found inside the cistern, indicating that the roof over the portico was inclined toward the courtyard. The tiles also prove that there were two building phases. The first two kinds of roof tiles were typical Roman tegulae, one with a ledge 3.0 cm wide, the other with a ledge just 1.5 cm wide, both 4 cm high, from 1.5 to 2.0 cm thick. Red clay was used for these tiles, but they were made in different workshops and most likely in different periods. The second kind served as an imbrex tile. These tiles were made of beige clay; they were rectangular and slightly concave. Archaeological research helped to verify the plan of the building. The eastern and western wings turned out to be practically identical. Two narrow rooms, both 1.40 m wide, at- tracted attention. The one in the western wing (no. 8) was better preserved, the other one (no. 15) only in negative, some of the walls not having been recognized before. Both had entrances open onto the full width of the rooms. following an analysis of the stratigraphy and construction technique, it was possible to identify these two units as staircases, lying opposite one another. A wooden structure supporting wooden steps led up to a wooden gallery on the first floor. The arrangement of the walls, technical parameters and entrances from the ground floor left no doubt in the minds of the excavators that the arrangement of the rooms on the upper floor was the same as on the ground floor, individual entrances being straight from the gallery. The arrangement of units above room 19 is not clear for lack of data. The dimensions of this room suggest that there had to be at least some supports to hold up the ceiling. If so, there could have been one big room on the upper floor, a storeroom, for example, or else a series of small units separated by light wooden partition walls built on top of the supports of the ground floor. The main entrance to the building cannot be reconstructed because of the damages to the south wing caused by a modern road. It is presumed to have been located here because of the ground relief, the street network and the fact that the building was turned toward the sea, which came up much closer to the building in the past. Judging by the layout of mosaic floors, the main passage led through room 11. This does not exclude the possibility of doors opening also into rooms 10 and 12. It was possible to enter the rest of the building from room 10 and a similar arrangement could have existed in room 12. The absence of symmetry in the planning of the south wing could be evidence for a main doorway of simple form in architectural terms and an external portico from which the building could have been entered. There is no way for this theory to be checked. Data on the appearance of the ground floor rooms include traces of murals from room 19. Remains of a white plaster coat with painted color compositions were found in situ on the lower walls and in the fill during the present verification works. The fragments are not enough for a reconstruction of the whole composition, but the general scheme is clear. 60 The ground is a layer of smoothed lime render 1.5 cm thick, the same kind of mortar as that used in the walls. The floating on this is a fine lime plaster 0.2–0.3 cm. A band of color approximately 3 cm thick, red or yellow depending on the room, ran just above the floor, bordered by a black line above it. The main motifs were geometric, painted in black, red or yellow. Some rooms may have been decorated with stylized floral motifs. The wall decoration must have formed a coherent composition with the motifs represented on the mosaic floors. finds included also pieces of window and door reveals, and stucco decoration from the ceilings and walls (engaged columns?). The fill in room 10 contained large pieces of plaster, about 1.00 m from the wall. The fragments contained well-preserved matting. The plaster coat was 4 cm thick and comprised three layers. The matting consisted of fibers approximately 1 cm thick, set in thick lime plaster forming a layer 2 cm thick. On top of this came a layer of mortar 1.5 cm thick, containing fine stone detritus, and another layer of lime plaster approximately 0.5 cm thick. Painted yellow dots were discernible on some of the ceiling fragments of stucco. Iron nails were found partly set in mortar and stuck in the matting, lying in a row alongside the fallen pieces of plaster. Evidently, the plaster came from the ceiling and had been attached in place by nails hammered into the ceiling beams. The size of the room necessitated the beams to be laid crosswise. Distribution analyses of the plaster and nails indicated that the beams must have been spaced about 0.80 m. One square meter of plaster is estimated to weigh approximately 70 kg; the added load on the ceiling beams as reconstructed was only approximately 35 kg per 1 m2. Roof structure can be reconstructed based on data from different rooms. It was a gable roof, which sloped toward the northern street over room 19. Over rooms 6–9 and 14–17, it sloped respectively towards the eastern and western streets. The roof over rooms 1–5 and the inside portico sloped toward the courtyard. The section above rooms 10–13 appears to have had the most complicated structure. This part was 10 m long and this necessitated a gable roof supported on a beam running across the rooms in the middle. from outside one could see four complexes of rooms with gable roofs, the ones on the north and south being more distinct than the others. Excavations also identified a second phase of use. As in the case of the so-called Villa of the Meander, the west wing of the building was destroyed perhaps by the stream [fig. 9]. A new west wall had to be erected. It ran from the northwestern corner of room 6, cutting at an angle across interiors 7, 8, 9 and reaching the southeastern corner of room 10. Build- ing it destroyed the mosaic floors down to the bedding. The wall was built of big pebbles and reused dressed blocks originating presumably from the partly destroyed west wall of the complex. The stones were bonded in earth. The wall was 0.40 m wide. Only the outside face was squared, the inside one was left rough with unevenly projecting pebbles. This was presumably the foundation for a wall of dried brick, remains of which were found despite heavy erosion of the ground here and previous excavations. The building was destroyed in an earthquake compounded by a conflagration. Pieces of a burnt roof beam were discovered in the rubble, along with slightly convex rectangular roof tiles, a coin from the reign of the Constantines and sherds of terra sigillata representing the Westerndorf type. The finds place the destruction of the building in the first half of the 4th century. 61

fig. 9. Opus sectile from the so-called Villa of the Meander in Risan (photo J. Recław)

The debris lay on top of an opus sectile floor made of reused materials: tiles of fine white gray-veined marble chipped to roughly rectangular shape approximately 8 cm by 12 cm, and square pottery tiles with sides equal to 30 cm. There was no special pattern, the tiles being laid haphazardly in a bedding of thin white lime mortar. Under the debris and tiles was a mosaic floor of white and black cubes with gray ones introduced in places presumably for illusionist effect [fig. 10]. It filled the room. The southern edge had been destroyed by the modern road and its western edge had been washed out by water, but the symmetrical character of the composition permitted a full reconstruction of the design. Investigation of the substructure in the western, washed out part showed the following stratigraphy: a leveling layer first, laid on the building layer, on top of this a layer of medium-sized stones approximately 10 cm thick, poured with lime mortar containing some crushed limestone and pieces of building ceramics. The mortar was spread out to the walls so that it entered into some of the wall joints. Erosion processes had broken away parts of the mosaic, leaving others still stuck to the walls. The same kind of pure lime mortar as used for the floating coat on the walls was used as the setting for rectangular cubes 1.5 cm high. The cubes fall into three categories: bigger ones measuring 1.5 cm x 2.0 cm, medium-sized ones 0.7 cm x 1.0 cm and small ones 0.5 cm x 0.8 cm. Different-size cubes were used for the different motifs. The mosaic is characterized by a richness of form, the ornaments ranging from geometric to floral. Three independent elements can be distinguished: a central panel, a uni- form pattern of squares around it and a checker ornament in front. 62 The panel in the center had a diamond with an ornamental motif inside, the latter damaged beyond recognition. The edges of this figure are composed of alternating black and white lines of varying width and a band of white spearheads. The diamond is inscribed into a rectangle, the closed spaces in the corners filled with stylized floral motifs comprising a closed flower bud and scrolling vines ending in hederae. Surrounding the rectangle are sets of black and white lines, bands of denticuli, diamonds and double peltae. The central rectangular panel is lined on three sides with rectangular fields, divided into squares by black lines. Each square features a stylized rosette in the center. On the fourth side, there is another long rectangle filled with a motif of diamonds, its edges marked off with black and white lines of varying thickness, a band of spearhead motif and semicircles. A border of white cubes surrounds the mosaic pattern.

fig. 10. Mosaic from room 10 in situ (photo J. Recław)

fragments of another much more damaged mosaic floor were discovered in room 7 [fig. 11]. A mosaic border was preserved by the east and part of the north wall. Nearest to the wall, there are a few rows of gray tesserae, followed by white ones laid diagonally in a distinct net-like impression, cut off by another band of gray cubes [fig. 12]. A zigzagging line of black cubes comes next, each white triangular field having a black-cube triangle in the center. Every few fields there is a break in the pattern, with the triangular field turned into a diamond with black diamond in the center. A black line separates this motif from the next one, which consists of circles. four fields cut-off by arches are filled in with black cubes. Black diamonds appear in the center of each full circle. The fields between circles and the black border were punctuated with small black triangles. 63

fig. 11. fragment of the mosaic fig. 12. Reconstruction of the mosaic from room 7 (photo J. Recław) from room 7 (P. Dyczek)

The mosaic floor from room 10 was partly reconstructed in drawing [fig. 13]. The central panel is a rectangle filled with peltae surrounded by a band of white semicircles and black and white lines. Three squares adjoin each of the shorter sides of the rectangle. They contain stylized rosettes, one in each corner and a fifth of different shape in the center. Next come bands of geometric decoration of different width: circles with black arches around the circumference and inscribed black diamonds (the same as on the mosaic floor in room 7), black and white lines, white shields, denticuli and another set of black and white lines. Archaeological explorations in room 12 identified remnants of a mosaic floor. Con- servation notes from 1963 suggest a central panel consisting of a diamond inscribed in a rectangle. The corners of the rectangle were decorated with right triangles inscribed one into another. The composition was surrounded with bands of black triangles, black squares and black and white lines of various widths. The composition of the mosaics discovered in 1930 in rooms 1, 2, 4 and 5 was now determined in full. The floor in room 1 resembled a carpet with six panels8 [fig. 14]. Three of the panels are identical in design — black and white checkers. The centers are filled with stylized rosettes, in black or white depending on the background color of the panel. These panels ran along the northern and western sides of the room, while the southern and eastern sides have white mosaic panels. The checkered panels by the walls are separated by rectangular panels filled with various motifs of different composition. The central part of the panel by the west wall is a rectangle filled with intersecting diamonds. The diamonds contain concentric circles with hederae in the acute angles or intersecting circles with black cubes at the points of intersection. The remaining half-diamonds contained peltae. A band of squares ran around the central panel, each square containing single repeating motifs: diamonds, stylized plants, black rectangle with white diagonals. Another two rectangles decorated with a combination of diamonds and circles appeared on the short sides of the rectangle.

8 STERN 1960, no. 225 A, pl. XXXVIII; BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 2002, p. 193, motif 378 c. 64

fig. 13. Reconstruction of the mosaic from room 10 (P. Dyczek)

fig. 14. Reconstruction of the mosaic from room 1 (P. Dyczek) 65 The panel by the north wall is different for it is dominated by floral motifs. In the center, there is an inscribed diamond with a circle in it and two peltae on either side. A hederae scroll fills the corners of the rectangle. The same motif but with peltae added fills the ornamental band around the rectangle. The composition is closed with a band of black triangles and a black outer border. The central panel is a rectangle containing concentric circles composed of a series of triangles and wavy lines. The rectangle is surrounded by a floral motif, a band of black squares, semicircles, triangles and a frieze of peltae. A band of diamonds made of gray cubes separates the central panel from the plain white parts of the mosaic. The decoration on the mosaic in room 2 is made of gray and black cubes [fig. 15]. Here also a diamond inscribed in a rectangle forms the center of the composition. A square is inscribed into the diamond and an octagon into the square. A rosette inside concentric circles is at the very center, the edges composed of a series of triangles and semicircles. The corners of the rectangle are filled with a scrolling motif featuring hederae. The rectangle is surrounded by decoration made of gray cubes: meander with rectangles in the angles, triangles, gray cubes forming diamonds giving the impression of a net pattern, denticuli. The remaining space between the wall and the last band of decoration was filled with white cubes.

fig. 15. Reconstruction of the mosaic from room 2 (P. Dyczek) 66 The mosaic in room 4 is the simplest of the lot [fig. 16]. A white-and-black checker field is found in the center, filled with stylized rosettes depending on the background color. Bands of right triangles made of gray cubes ran around the circumference.9 Similarly as in room 4, the rest of the floor around the center composition is filled with white cubes. The investigations carried out in 2004 left no doubt that only a few of the rooms in the villa did not have mosaic floors. One such room was unit 3 with a hydraulic mortar floor; remains of a waterproof floor were also discovered along the outer wall in room 19, although the original floor was replaced with a rough pebble pavement after it had been destroyed. A stable was located here and a Turkish bath in later times. Neither were there any mosaic floors in rooms 16 and 17. It is not clear what kind of floor was found in room 13, while a mosaic floor is very likely in the case of room 6, which contained a bedding layer of mortar identical with that under the floor mosaics in other rooms. Since no archaeological material has survived from the earlier excavations and the documentation is modest, it is impossible to date the mosaics or determine the building’s function based on stratigraphical analysis of higher-lying layers or the small finds. It is possible to do so by considering the plan of the building and the ornamental motifs used. There can be no doubt that the building and the mosaics were built and decorated all at one time and that their form was planned earlier just like the function of the building in question.

fig. 16. Reconstruction of the mosaic from room 4 (P. Dyczek)

9 BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 1985, p. 41, motif 12 i; PARLASCA 1959, pl. 65, 3. 67 The mosaics are rich in different elements, but they have several features in common. The predominant colors are black and white. The composition is similar: a rectangle or square in the center, a diamond inscribed in it, two smaller rectangles often adjacent to the shorter sides. All of the compositions were packed to exaggeration with all kinds of motifs. In all of the rooms, room 5 included, the ornaments fill the central part, which is surrounded by broad bands of plain mosaics at least on one side. Hence, it is probable that the rooms all served a similar or identical function. Wherever the floor was not to be seen, it was left plain, white. The sole exception is room 11, where the entire floor is covered with an ornamental mosaic suggesting that the room served a different purpose. Moreover, geometric and floral-geometric motifs are common. Hybrid motifs are also present with geometric figures used to stylize plant motifs, primarily rosettes. Buds and scrolling vines terminating in hederae are repeated in various forms. As far as geometric motifs are concerned, whole panels can be repeated: checkers, right triangles, squares and circles, or else individual motifs appear in different combinations in separate bands: triangles, denticuli and their variants — squares, peltae, spearheads, semicircles, circles, diamonds and lines of different widths. These simple elements form a wealth of different combinations. These shared characteristics indicate that the mosaics were crafted in a single workshop, sharing also the same aesthetics and workshop skills. The complicated designs had to have been composed and executed by skilled artisans. The peltae motif suggests that the mosaics were created in the Salona school.10 The motif of the pelta originated most probably in Italy in the 1st century AD,11 but it soon appeared outside Italy, in Trier for example, where a mosaic floor from the third quarter of the 2nd century AD was discovered in 1954.12 In Africa, the motif appeared in the 2nd century AD and quickly became relatively popular.13 In the end of the 2nd century AD, it found its way into Dalmatia. The oldest examples of its use come from Salona, Stari Grad on Hvar and Risan.14 Mosaics dated to the same period were discovered in the 19th century in Ilidža in Bosnia and Hercegovina,15 and later in Višići in the same region. from the 3rd century AD come mosaics with images of peltae found in Aquincum,16 Ptuj, Cologne, Munzach (Switzerland)17 and Petrovac (Montenegro).18 The earliest ornaments of the Salona school are bands with single or double peltae motifs. from the end of the 2nd and early 3rd century AD originate compositions in which two peltae are turned toward one another and two are antithetical.19 The same combination can be seen on the mosaics from Risan. The latest mosaics with images of peltae from the turn of the 4th century AD come from Muline (Uljan island), Kapljuč and Salona. In the opinion of many researchers, the peltae motif is one of the most characteristic motifs distinguishing the mosaic workshops in Salona.

10 MATULIć 1998, p. 361. 14 MATULIć 1998, p. 364. 11 BLAKE 1930, p. 136. 15 čEREMOšNIK 1965, pp. 171–172, pls. XVII, XX. 12 BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 1985, pp. 106– 16 KISS 1973, pp. 37–38. 107, motifs 56 a, d, e, g; p. 347, motif 222 e; PAR- 17 VON GONzENBACH 1961, pp. 143–145, pl. 83. LASCA 1959, pp. 9–11, pls. 2, 1; 29, 6; 62, 2; CMGR 18 BULIć 1902, p. 160; JOVANOVIć 1963, pp. 129–137. I, 83, fig. 4. 19 HOffMANN 1999, p. 22. 13 fENDRI 1965, p. 168. 68 The scrolling plant motif 20 appeared in the 70s of the 1st century AD.21 Its heyday came in the 2nd century AD22 and it seems to have been phased out by the early 3rd century AD at the latest.23 The motif is known from Narona and many sites in Italy, e.g. Piacenza and Reggio Emilia.24 It may have originated in Africa Proconsularis, where plant motifs, including scrolling vines, acanthi and ivy of the kind known from Risan were among the most commonly used motifs.25 The characteristic checker and semicircle or spearhead motifs were used from the middle of the 2nd century AD until c. 230 AD. A variant of the checker motif had a white or black cross-stylized rosette in the center depending on the color of the background. These mosaics are dated to AD 200–250 at the latest. A grid pattern, which is similar to the checker motif, comprising bigger squares, was known already in the second half of the 1st century AD and was a frequent floor ornament accompanying the so-called Third Pompeian style.26 Its genesis should be searched for in Greece, because it appeared already in the 1st century BC in the so-called House of Bacchus on Delos.27 In the 2nd century AD, another variant of the motif evolved with thickened lines at the grid intersections, as seen on the mosaic floor in room 10 at Risan.28 The net motif gained popularity under the Antonines.29 The frequently applied motif of a triangle on mosaics from Risan was in use from the AD 90s at the very least, but became widespread at the beginning of the 2nd century AD. It is known from many sites in Gaul,30 Germany,31 Italy32 and North Africa.33 A variant, the right triangle, is dated more precisely by coins to the second half of the 2nd century AD. As for triangles appearing in the fields on either side of a zigzag line, the motif is known from Cologne where it has been dated to the early 3rd century AD.34 The denticuli and spearhead motifs appeared in the 1st century BC in the Greek cultural sphere.35 Diamonds as independent motifs and diamonds with four cubes of a different color inscribed in them were known in Gaul and Italy already in the 1st century AD,36 but started being widely used in the 2nd century AD, also in North Africa.37 Diamonds as elements of the central decoration gained the biggest popularity in the 2nd century AD,38 and went out of use in the 3rd century AD.39 Ornamental bands of diamonds started being used on mosaics in the end of the 1st century AD.40

20 BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 1985, pp.136– 31 STERN 1960, no. 149, 1a, 1b. 137, motifs 85 c, d; 86 g; 88 a. 32 zOVATTO 1971, p. 15, fig. 34; DONDERER 1986, p. 21 PUSCHI 1897, pp. 6, 57, fig. 58; ANGIOLILLO 1981, 25, pls. 4, 6, 8; p. 27, pls. 2, 9; pp. 53–54, pls. 1, 18; p. 24. fONTANA 1993, pp. 96–97, fig. 13; SCAGLIARINI 22 LAVAGNE 2000, p. 133, pl. XXXVI, no. 613. CORLàITA, VENTURI 1999, p. 176, pl. XLIV. 23 PARLASCA 1959, p. 41, pl. 35, 1. 33 AURIGEMMA 1960, pp. 33–34, pls. 51–52. 24 PRUDHOMME 1975, fig. 23, variant R; SCAGLIARINI 34 HELLENKEMPER-SALIES 1983, pp. 349–350, fig. 12. CORLàITA, VENTURI 1999, pp. 80–86, pls. XXXIII– 35 BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 1985, pp. 28–29, XXXVI. motifs 2 h, j; OVADIAH 1980, pp. 89–123. 25 fOUCHER 1964, pl. XIII b; PICARD 1965, p. 135, 36 LAVAGNE 2000, pp. 233–234. fig. 3; DUNBABIN 1999, pp. 296–297. 37 fENDRI 1965, pp. 168–171. 26 PISAPIA 1989, pp. 1, 20. 38 BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 2002, p. 106, 27 BRUNEAU 1972, pp. 293–294, no. 2977, figs. 254, 255. motif 301a. 28 féVRIER 1962, pp. 190, 203, fig. 16. 39 DE MATTEIS 2004, pp. 57–60, 119. 29 DONDERER 1986, p. 24. 40 DONDERER 1986, p. 53, pl. 18, 3. 30 LANCHA 1977, pl. I. 69 finally, the motif of circles — intersecting, superimposed, forming a rosette out of joining arches41 — appears in the 1st century in many areas from Gaul in the north through Italy to present-day Turkey42 and North Africa.43 They may be of Greek origin, because they first appear in a zone with Greek cultural influence — not only in Corinth or Delos, but also in Pella and Dyrrhachion.44 The meander, which appears in the decoration of the Villa of Hypnos, was widely used from the times of Hadrian45 but in opinion of H. Lavagne from the beginning of the 2nd century.46 It is believed to have been introduced by Italian craftsmen in the 70s at the very latest. The earliest example of a meander comes from mid-1st century Herculaneum.47 A composition very close to the Risan one is found on mosaics from the Vatican, which are dated to the times of Severus.48 However, unlike the other Risan mosaic floors, the mosaic of Hypnos appears to have North African roots. An identical floral motif was known in that region since the times of Trajan, so was the bead-and-reel ornament and the carpet-like arrangement of individual panels.49 In Europe, this arrangement of mosaic panels was known chiefly in Gaul. In 1853, a mosaic dated to the early 2nd century AD was uncovered at Itzig (Luxemburg).50 from a house discovered in 1950–1951 comes a mosaic dated to the 2nd century AD, containing many of the elements found in the Risan floors: carpet-like composition, checker fields, peltae motif. floral and geometric motifs were present in Italy from the times of Trajan, putting in an appearance at the Halls of Trajan, the hospitalia of the Villa of Hadrian, and at Anzio and Ostia.51 Emblems resembling the image of Hypnos from Risan are known from Africa from mid-2nd century AD contexts.52 The nearest parallel is a mosaic from Ancholla, found in the House of the Triumph of Nep- tune and dated to AD 160. An analysis of the motifs used on mosaics uncovered at Risan reveals a merging of different traditions. Some motifs appear to have been of Greek origin going back to the 1st century BC, others were Italian and Gaulish from the 1st century AD,53 still others were North African. In the Greek towns on the islands, such as Issa, Pharos, Korkyra Mela- nia, or on the coast like Buthoe, Epetion, Traugurion, Greek influence is evident. It should also be kept in mind that currently the oldest known Greek mosaic from the central Adriatic comes from Risan. This is proof of long traditions and persevering ties and influence.54 In turn, mosaic floors from Pula, zadar and Nin reveal Italian sources of inspiration.55 The proportions of these various borrowings change over time, as does the repertoire of motifs. Circles and their combinations are popular at the beginning, giving way at the end of the 2nd and in the early 3rd century to peltae, swastika and emblems. It seems beyond doubt, however, that the Salona school retained a dominant influence in all of Dalmatia.

41 CIMOK 1995, pp. 8–16; LAVAGNE 2000, p. 279. 49 STERN 1960, p. 311. 42 AURIGEMMA 1969, p. 180, fig. 186; BALMELLE, 50 PARLASCA 1959, p. 10. BLANCHARD-LEMéE 1985, p. 91, motifs 44 f; 45 c, e, f. 51 PICARD 1965, p. 125. 43 AURIGEMMA 1960, pp. 23–24, pls. 2–6; pp. 36–37, 52 DUNBABIN 1999, pp. 109–110. pls. 56, 5; MICHAELIDES 1998, pp. 16–18, figs. 10–12. 53 BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 1985, p. 221, 44 OVADIAH 1980, p. 176. motif 145 e. 45 BLAKE 1936, p. 91. 54 DyCzEK et alii 2004, pp. 114–115, pl. XXIV, 3. 46 LAVAGNE 2000, pp. 127–129. 55 MANO-zISSI 1965, pp. 288–289. 47 MAIURI 1958, p. 23, pl. 50. 48 BLAKE 1940, p. 99, pl. 19, 3. 70 Workshops there designed patterns and mosaic artisans representing numerous workshops traveled around the province executing commissions. It should be kept in mind that the Risan mosaics reflect developments of mosaic schools or more precisely workshops in Dalmatia. At first, they remained under strong stylistic influence from Italy. The first workshops seem to have been made already in the 1st century AD in Istria, patterned there on Aquilea.56 In the 2nd century AD, an important production center was established in Salona. It soon developed its own set of iconographic motifs under the influence of models streaming in from both the western provinces of the Empire and North Africa. It developed gradually in the late 2nd and early 3rd century, reaching its apogee in the 3rd century. Although it continued to make mosaic floors into the 4th century, this last period was characterized by a gradual decline. There were five other important centers apart from Salona during the same time: Narona, Tarsatica, Epidauros, and in Senije and Jader (modern names). These centers ex- erted a mutual influence on one another and depending on the period, developed models that find reflection not only in the mosaics known from Risan, but also in floors from Budva and Kotor. The influence of Epidauros appears to be of particular significance. The Risan mosaics must have been made by artisans from one such workshop. The influence of North African workshops noted in the Hypnos mosaic is interesting. The path could have come either through Italian products or directly from North Africa — after all Risan was an important port. Nor should we forget that citizens of Risinium visited North Africa as indicated by an inscription found in Lambaesis. This naturally facilitated a dif- fusion of new trends. The uniqueness of the Risan mosaics lies in this North African connection, which is the earliest example of such ties noted from the region, and in the evident synthesis of in- fluences coming from the western provinces. In this sense, the Risan mosaics fill a gap linking different traditions and influence. The dating of mosaics depends on an analysis of ornamental motifs, most of which were popular starting from the 2nd century AD. With the exception of the Hypnos mosaic, the others are all clearly bicolored, a rule not broken by the use of gray stones. Most of the motifs are geometric. This kind of composition is characteristic of mosaics until the middle of the 2nd century AD.57 Techniques for executing mosaic borders using cubes of different size and forming a net-like pattern of diamonds also appeared in the middle of the 2nd century AD.58 The presence of the Hypnos emblem is already a sign of new trends in the art of laying mosaics. Taking into consideration all these different elements, the Risan floors must have been made in the end of the reign of Antoninus Pius (138–161). D. Vuksan’s original idea for the architecture of the Risan building and its function was that it was a typical Italic domus. Vuksan did not know at the time that the building stood outside the borders of Greek Rhizon — the Roman Risinium had no defense walls around it — which is separated from it additionally by a Roman necropolis. The next idea was that it was a typical house with an atrium or small courtyard surrounded by porticoes

56 MATULIć 2003, p. 94. 57 BLAKE 1936, pp. 76–77. 58 MLADENOVA 1983, pp. 151–154. 71 in the center and a hortus in the pars postica. The long room was taken to be the remains of the latter. The idea that the building was a villa was also not without grounds. In the 1960s, a Roman settlement was already known to have occupied the southern part of the cavea, turning the old Greek center into a forum and introducing a temple of Jupiter there. The uncovered mosaics seemed to speak of luxury and an official character. Since land conditions made agriculture in the vicinity impossible, the idea of a villa rustica had to be abandoned. In any case, there would have been little chance for a parallel to be found among existing structures of this kind.59 Discoveries in Dalmatia, e.g. the villa (?) in Murteru with mosaic floors made in the workshops of Pansius and Neronius Pans at the turn of the 1st century AD60 and the villas in Brioni (so-called Brioni 2) and Siane (so- called Siane 1), suggested a similar villa interpretation for the Risan building. Of the latter two, however, the first was a rural structure from the 1st century AD, while the second one appears to have had extensive storage facilities and no definite character of its own.61 They were of different dimensions and lay in different surroundings, the sole obvious sim- ilarity being a long hall, which in both cases served as a storeroom. Data from Risan excluded room 19 as a storeroom. There is no way that a storage area would have walls decorated with wall paintings. Neither is there an analogy for the said building anywhere in the Roman Empire. A hall villa design developed in Roman southeastern Europe,62 but this is not what the Risan layout represents. Nor can it be compared to the local villas with small courtyards and a series of rooms developing around them, believed to be intended for slaves. The only parallel of any significance from Europe, modern-day Switzerland to be more exact, are the road stations. Irrational at first glance, this analogy may yet hold a kernel of truth. The nearest parallels are south of Risan in present-day Albania. Two very similar houses were discovered in Byllis [fig. 17]. Both lie near the city center, near the main buildings of the agora/forum, on one of the stoas around it (Old Stoa) and by the theater.63 The Byllis houses do not appear to be typical and are rather an exception. House 1 was discovered in an insula [fig. 18] where it occupies about a fifth of the surface area. House 2 (Banesa 2) [fig. 19], excavated in 1989–1990, seems to stand isolated. The dimensions of both houses were similar: respectively 30 m x 24 m and 29.5 m x 24.8 m. The two houses had mosaic floors very much like the ones in Risan [fig. 20]. They are dated, in- correctly I should say, to the 3rd century AD. Some of the medium-sized rooms had walls covered with paintings. The plans are very similar: a small rectangular courtyard with a cistern, surrounded by a portico (stylobate and column bases still in situ in House 2), consisting of five posts or columns on the longer side and four on the shorter. Medium- sized rooms were grouped around the courtyard. On one side there was a long hall occu- pying the entire width of the structure. Both plans hold similarities to the Risan layout in situation, proportions, portico and inner courtyard plan, the characteristic long hall and interior finishing in the form of floor mosaics and murals. Unfortunately, the excavators of the Byllis houses were equally uncertain of the function of the buildings they had discovered.

59 VASIć 1970, pp. 45–82. 62 SMITH 1997, p. 199. 60 fABER 1998, p. 102. 63 CEKA 1992, p. 75. 61 DE fRANCESCHINI 1998, pp. 498–500, no. 479; p. 536, no. 571. 72

fig. 17. Plan of Byllis (Ceka 1992, fig. 1) 73

fig. 18. Plan of the so-called House 1 fig. 19. Plan of the so-called House 2 in Byllis (Ceka 1992, fig. 1) in Byllis (Ceka 1992, fig. 15)

fig. 20. Mosaic floor from House 1 in Byllis (Ceka 1992, fig.13) 74 Summing up the data from both Risan and Byllis one is faced with the obvious conclusion that in neither case is it a villa urbana. The Risan structure occupies only part of the insula in the same way as do the house at Byllis. More proof is provided by the fact that the adjacent Villa of the Meander has different dimensions and extended in front of the façade of the so-called Villa of Hypnos. At Risan, as at Byllis, the buildings stood near the city center and in Risan the building lay close to the seashore and the ancient harbor. Its function was suggested by the mosaic floor arrangement. With the exception of the floor from room 11 — there is little to be said of rooms 7 and 12 for lack of data — all the other mosaic floors repeated the composition of a central panel and at least on one side a plain band of white cubes (room 5). In room 10, ornaments appeared on three sides of the central panel, but were hardly impressive compared to the intricacy of the center field. These plain areas of the floor indicate that they were not meant to be seen or at least that something interfered with their free viewing. The only solution is that there was some kind of furniture, perhaps sofas and small tables, standing in these parts of the room. A table of this kind in room 5 stood presumably in the southeastern corner. The conclusion is that most of the rooms of the Villa of Hypnos served as triclinia. They were of different size and could hold different numbers of guests, a cautious estimate based on the size of a single sofa and the area it could have occupied placed the number of people in this room on one occasion at about 40. Rooms 16 and 17 seem to have been of a household or domestic nature. The big hall may have been for larger meetings or else used as a dormitory. It should be remembered that the building in Risan had an upper floor, which would have been occupied by the residents of the structure at least in part, but still left considerable free space. Two staircases point to fairly intensive communication between floors, leading to the conclusion that the first floor could have held bedrooms. Rooms on the lower floor could have also served as sleeping areas, an idea for which the Hypnos motif on the central mosaic is only more proof. These could have been interiors intended for special guests or perhaps for the owner of the hotel. The architectural plan indicates that the front rooms could have been entered straight from the street, while remaining accessible for guests already inside the building. The main entrance led presumably through unit 11. It draws from the above that the so-called Villa of Hypnos from Risan served as a kind of inn and hotel, and not a luxurious urban villa as thought so far. The Byllis houses can also be interpreted in this way. In this light, it comes as no surprise that its layout resembles on a smaller scale the road stations suggested above. Inns and hotels of this type were found in every Roman town; hence the likelihood of finding such a structure in Risan is high. After all, Risan was a harbor and a trading center visited by considerable numbers of people. Latin has many terms for inns, hotels, restaurants and wineries. The following can be taken into consideration in this case: caupona, stabulum, deversorium and hospitium. The first of these is slightly pejorative in meaning and the second appears to refer to a lower standard of building. The third emphasizes the hotel function. Thus, it seems that the most appropriate term for the Risan building is hospitium, which seems to combine the functions of hotel and inn.64 Of course, depending on needs and the size of the town, such establishments could have taken on different architectural forms, but for example, the hospitium Hermetis from Pom- peii65 contains all the elements of the plan of the hospitia in Risan and Byllis.

64 KLEBERG 1957, pp. 1–25, 27–28. 65 fIORELLI 1875, p. 34; MAU 1900, p. 34. 75 Abbreviations

CMGR I La mosaïque gréco-romaine. Actes du Ier Colloque international pour l’étude de la mosaïque antique, Paris, 29 août – 3 septembre 1963, ed. M. G. PICARD, M. H. STERN, Paris 1965. CMGR II La mosaïque gréco-romaine II. Actes du IIe Colloque international pour l’étude de la mosaïque antique, Vienne, 30 août – 4 septembre 1971, ed. M. H. STERN, M. LE GLAy, Paris 1975. CMGR III Il mosaico antico. III colloquio internazionale sul mosaico antico, Ravenna, 6–10 settembre 1980, ed. R. fARIOLI CAMPANATI, Ravenna 1983.

Bibliography

ANGIOLILLO 1981 S. ANGIOLILLO, Mosaici Antichi in Italia, Sardinia, Rome. AURIGEMMA 1960 S. AURIGEMMA, L’Italia in Africa. Le scoperte archeologiche. Tripoli- tania, I: I monumenti d’arte decorative. I Mosaici, Rome. AURIGEMMA 1969 S. AURIGEMMA, La Villa Adriana presso Tivoli, Tivoli (6th edition). BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 1985 C. BALMELLE, M. BLANCHARD-LEMéE, Le décor geométrique de la mosaïque romaine, I: Répertoire graphique et descriptif des compositions linéaires et isotropes, Paris. BALMELLE, BLANCHARD-LEMéE 2002 C. BALMELLE, M. BLANCHARD-LEMéE, Le décor geométrique de la mosaïque romaine, II: Répertoire graphique et descriptif des décors centrés, Paris. BLAKE 1930 M. E. BLAKE, “The pavements of the Roman buildings of the Repub- lic and Early Empire”, Memoires of the American Academy in Rome 8, pp. 7–159. BLAKE 1936 M. E. BLAKE, “Roman mosaics of the second century in Italy”, Mem- oires of the American Academy in Rome 13, pp. 67–214. BLAKE 1940 M. E. BLAKE, “Mosaics of the Late Empire in Rome and vicinity”, Memoires of the American Academy in Rome 17, pp. 81–130. BRUNEAU 1972 Ph. BRUNEAU, Exploration archéologique de Délos, 29: Les mosaïques, Athens. BULIć 1902 f. BULIć, “Ritrovamenti antichi a Castellastua”, Bulletino di archeologia e storia dalmata 25, p. 160. CEKA 1992 N. CEKA, “Urbanistika dhe banesat e Bylisit” [Urban planning and dwelling houses in Byllis], Iliria 1992 (1–2), pp. 73–96. CIMOK 1995 f. CIMOK (ed.), Antioch Mosaics, Istanbul. čEREMOšNIK 1965 D. čEREMOšNIK, “Rimska vila u Višićima” [The Roman villa at Višići], Glasnik Zemljskog muzeja Bosne i Hercegovine 20, pp. 170– 175. DE fRANCESCHINI 1998 M. DE fRANCESCHINI, Le ville romane della X regio. Venetia et Histria (= Studia Archaeologica 93), Rome. DE MATTEIS 2004 L. M. DE MATTEIS, Mosaici di Cos, dagli scavi delle missioni italiane e tedesche, 1900–1945, Athens. DONDERER 1986 M. DONDERER, Die Chronologie der römischen Mosaiken in Venetien und Istrien bis zur Zeit der Antonine, Berlin. DUNBABIN 1999 K. M. D. DUNBABIN, Mosaics of the Greek and Roman World, Cam- bridge. DyCzEK 2009a P. DyCzEK, “Hypnos from Risinium (Montenegro)”, Novensia 20, pp. 51–63. 76

DyCzEK 2009b P. DyCzEK, Rhizon/Risinium. Od illiryjskiej osady do rzymskiego municipium [Rhizon/Risinium. from an Illyrian settlement to a Roman municipium] (= Xenia Posnaniensia 35), Poznań. DyCzEK et alii 2004 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, P. LUTOVAC, J. MARTINOVIć, J. RECłAW, A. STANKOVIć, “Rhizon, 2001–2003. Preliminary report on the excavations of the Center for Archaeological Research — Novae, Warsaw University”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 55, pp. 101–118. DyCzEK et alii 2007 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, M. LEMKE, P. LUTOVAC, J. RECłAW, “Rhi- zon, 2004–2007. Preliminary report on the excavations of the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Pol- skiej Akademii Nauk 58, pp. 121–139. fABER 1998 A. fABER, “Antičko naselje na Murteru” [Ancient settlement on Mur- ter island], Izdanja Hrvatskog arheološkog društva, pp. 97–108. fENDRI 1965 M. fENDRI, “évolution chronologique et stylistique d’un ensemble de mosaïques dans une stadion thermale à Djebel Oust (Tunisie)”, [in:] CMGR I, pp. 157–173. féVRIER 1962 P.-A. féVRIER, „fouilles à la plate-forme de forum Julii (fréjus, Var) en 1960 et 1961”, Gallia 20, pp. 177–203. fIORELLI 1875 G. fIORELLI, Descrizione di Pompei, Naples. fONTANA 1993 f. fONTANA, La villa romana di Barcola: a proposito delle villae mar- itimae della Regio X (= Studi e ricerche sulla Gallia Cisalpina 4). fOUCHER 1964 L. fOUCHER, Découvertes archéologiques à Thysdrus en 1960, Tunis. VON GONzENBACH 1961 V. VON GONzENBACH, Die römischen Mosaiken der Schweiz (= Mono- graphien zur Ur- und Frühgeschichte der Schweiz 13), Basel. HELLENKEMPER-SALIES 1983 G. HELLENKEMPER-SALIES, “Neue römische Mosaiken in Deutsch- land. Beiträge zur Chronologie des 3. Jahrhunderts”, [in:] CMGR III, pp. 335–356. HOffMANN 1999 P. HOffMANN (ed.), Römische Mosaike im Rheinischen Landesmu- seum Trier, Trier. JOVANOVIć 1963 V. JOVANOVIć, “Novi kasnoantički mozaički pod u Petrovcu na moru” [New late antique mosaic floor at Petrovac na moru], Starine Crne Gore 1, pp. 129–137. KISS 1973 A. KISS, Roman Mosaics in Hungary, Budapest. KLEBERG 1957 T. KLEBERG, Hôtels, restaurants et cabarets dans l’antiquité romaine. Études historiques et philologiques (= Bibliotheca Ekmaniana 61), Uppsala. LANCHA 1977 J. LANCHA, Mosaïques géométriques: les ateliers de Vienne (Isère): leurs modèles et leur originalité dans l’Empire romain, Rome. LAVAGNE 2000 H. LAVAGNE, Recueil général des mosaïques de la Gaule, III: Nar- bonnaise 3, Paris. MAIURI 1958 A. MAIURI, Ercolano I, Rome. MANO-zISSI 1965 D. MANO-zISSI, “La question des différentes écoles de mosaïques gréco-romaines de yougoslavie et essai d’une esquisse de leur évo- lution”, [in:] CMGR I, pp. 287–296. MARKOVIć 1964 č. MARKOVIć, “Konservatorsko-restauratorski radovi na lokalitetu ‘Risanski mozaici’ u Risnu u 1963 god” [Conservation and restoration work on the site ‘Risanski mozaici’ in Risan in 1963], Starine Crne Gore 2, pp. 103–110. MATULIć 1998 B. MATULIć, “Motiv polumjesečastog štita na mozaicima salonitanske škole-radionice mozaika” [The crescent shield motif on mosaics from the Salona mosaic workshops], Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku 87–89, pp. 359–385. 77

MATULIć 2003 B. MATULIć, “Salonitanska mozaična škola-radionica i ostale radionice provincije Dalmacije” [The Salona mosaic workshops and other ateliers in the province of Dalmatia], Diadora 21, pp. 77–99. MAU 1900 A. MAU, Pompeji in Leben und Kunst, Leipzig. MICHAELIDES 1998 D. MICHAELIDES, Excavations at Sidi Khrebish, Benghazi (Berenice), IV/1: The Mosaics and Marble Floors, London – Tripolis. MLADENOVA 1983 J. MLADENOVA, “Les mosaïques de la villa d’Ivaïlovgrad (Bulgarie)”, [in:] CMGR III, pp. 149–166. OVADIAH 1980 A. OVADIAH, Geometric and Floral Patterns in Ancient Mosaics: a Study of Their Origin in the Mosaics from the Classical Period to the Age of Augustus, Rome. PARLASCA 1959 K. PARLASCA, Die römischen Mosaiken in Deutschland, Berlin. PICARD 1965 G. PICARD, “Un thème du style fleuri dans la mosaïque africaine”, [in:] CMGR I, pp. 125–136. PISAPIA 1989 M. S. PISAPIA, Mosaici antichi in Italia. Regione Prima, Stabiae, Rome. PRUDHOMME 1975 R. PRUDHOMME, “Recherche des principes de construction des mosaïques géométriques romaines”, [in:] CMGR II, pp. 339–346. PUSCHI 1897 A. PUSCHI, “Edificio romano scoperto nella villa di Barcola. Re- lazione degli scavi eseguiti per cura del civico Museo di Antichità negli anni 1888 e 1889”, Atti Museo Triest NS 16, pp. 316–344. SCAGLIARINI CORLàITA, VENTURI 1999 D. SCAGLIARINI CORLàITA, E. VENTURI, Mosaici e pavimenti romani di Regium Lepidi, Reggio Emilia. SMITH 1997 J. T. SMITH, Roman Villas. A Study in Social Structure, London – New york. STERN 1960 H. STERN, Recueil général des mosaïques de la Gaule, I/2: Belgique, partie est, Paris. VASIć 1970 M. VASIć, “Römische Villen vom Typus der Villa rustica auf ju- goslawischen Boden”, Archeologia Iugoslavica 11, pp. 45–82. VUKSAN 1931 D. VUKSAN, “Rimski mozaik” [Roman mosaic], Almanah-Šematizam zetske banovine 1, pp. 201–205. VUKSAN 1932 D. VUKSAN, “Les mosaïques romaines de Risan (Risano)”, Albania 4, pp. 77–86. zOVATTO 1971 P. L. zOVATTO, Grado. Antichi monumenti, Bologna. 78 Streszczenie

Rzymskie mozaiki w Willi Hypnosa w antycznym Rhizon/Risinium (Czarnogóra) — analiza mozaik (ciąg dalszy)

W Novensia 20 przedstawiono wstępne informacje na temat czterech rzymskich mozaik odkrytych w tzw. Willi Hypnosa w Risan. W obecnym opracowaniu skoncentrowano się na szczegółowej analizie użytych do ich dekoracji motywów. Wykorzystano w niej także nowe mozaiki odkryte w Willi Hypnosa w roku 2004 przez archeologów z Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. W wyniku powtórnej interpretacji i w świetle nowych odkryć uzyskaliśmy pewność, że mozaiki pow- stały w okresie Antoninusa Piusa i były wykonane przez rzemieślników związanych z tzw. salońską szkołą mozaik. Ustalono także, że interpretowana dotychczas jako willa budowla w rzeczywistości pełniła funkcję hospitium.

Piotr Dyczek Center for Resarch on the Antiquity of Southeastern Europe University of Warsaw [email protected] Piotr Dyczek Jerzy Kolendo Adam łajtar Tomasz Płóciennik Krzysztof Rzepkowski

ILIRYjSKI BóG MEDAURUS I MURY RISINIUM W śWIETLE INSKRYPCjI METRYCZNEj Z LAMBAESIS (CIL vIII 2581; F. Buecheler, Carmina Latina epigraphica 1527)

Abstract: A metrical inscription from Lambaesis (Tazzoult, former Lambèse) in North Africa, the quarters of the legio III Augusta, has produced information on Risinium (Greek name of Rhizon, modern Risan in Montenegro on the Boka Kotorska — Bay of Kotor), contributing simultaneously to an understanding of certain religious and art historical issues regarding the Roman Empire as a whole. Erected by a legate of the legion, the inscription described a mounted statue of the Illyrian god Medaurus, replicating a monument from Risinium, where excavations by a Polish expedition from the Southeastern Europe Antiquity Research Center of the University of Warsaw have been taking place since 2001. The team of archaeologists has concentrated, among others, on the defenses and arx of Rhizon, which were clearly referred to in the text of the inscription.

Key words: Medaurus, Rhison/Risinium, Dalmatia, Boka Kotorska (Bay of Kotor), Lambaesis, Numidia, metrical inscriptions, ekphrasis, mounted statues, Roman religion, legates of the legio III Augusta, history of epigraphy

Wstęp* z Lambaesis (Tazzoult, b. Lambèse) w Afryce Północnej, obozu legio III Augusta, pochodzi bardzo ciekawa inskrypcja metryczna,1 dostarczająca wielu ważnych informacji o Risinium (inny wariant nazwy: Risinum, nazwa grecka: Rhizon), dzisiejszym Risan, mieście leżącym w Czarnogórze nad zatoką Kotorską (Boka Kotorska).2 Tekst inskrypcji,

* W artykule tym, będącym rezultatem współpracy Skrócona nieco wersja francuska tego artykułu przedstawicieli filologii klasycznej, archeologii, epi- ukaże się w czasopiśmie Latomus. grafiki łacińskiej i greckiej oraz historii starożytnej, 1 L. RENIER, Inscriptions romaines de l’Algérie, Paris zastosowano nieco odmienny system przypisów od 1858, s. 8, nr 36; CIL VIII, s. 153, nr 2581, oraz s. 954; stosowanego w całym tomie. Autorzy serdecznie CIL III, s. 285 (Th. MOMMSEN); f. BUECHELER, Car- dziękują za okazaną pomoc dr Renacie Ciołek, prof. mina Latina epigraphica, Lipsiae 1897, s. 724, nr 1527 Jerzemu Danielewiczowi, dr. Radosławowi Gaw- (Anthologia Latina); H. DESSAU, Inscriptiones Latinae rońskiemu, p. Rafałowi Karpińskiemu, mgr. Toma- Selectae II, Berolini 1902, s. 243–244, nr 4881. szowi Kowalowi i prof. Marjecie šašel-Kos. 2 P. DyCzEK, Rhizon/Risinium. Od iliryjskiej osady 80 często przytaczany w pracach dotyczących Lambaesis oraz Risinium,3 lecz nigdy nie analizowany całościowo,4 mówi nie tylko o ważnym ośrodku na wybrzeżu Dalmacji oraz o obozie legio III Augusta w Numidii, lecz również rzuca pewne światło na wiele zagad- nień, dotyczących religii oraz sztuki i literatury antycznej w skali całego Cesarstwa. In- skrypcja, wystawiona przez legata legionu, zawiera bowiem ekfrazę konnego posągu iliryjskiego boga Medaurusa, będącego repliką posągu znajdującego się w Risinium. Od 2001 roku badania wykopaliskowe prowadzi tam polska ekspedycja archeologiczna Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszaw- skiego.5 Przedmiotem jej badań są m.in. mury oraz arx — akropol Risinium, do których wyraźnie nawiązuje tekst omawianej inskrypcji.

Historia odkrycia i opis inskrypcji

Inskrypcja, obecnie zaginiona, została opublikowana w 1858 roku przez znanego epigra- fika francuskiego Léona Reniera. Jej tekst jest znany dzięki dwóm kopiom. Pierwsza z nich to bardzo staranny rysunek, wykonany przez kaprala Józefa Konarzewskiego (1825–1860), Polaka służącego w Legii cudzoziemskiej.6 Konarzewski przerysowywał

do rzymskiego municipium (Xenia Posnaniensia, se- 3 Jest ona cytowana już w pierwszej pracy poświę- ries altera 35), Poznań 2009; P. DyCzEK, Iliria i pro- conej Risinium pióra Artura Evansa, późniejszego wincje bałkańskie w zjednoczonej Europie / Iliria słynnego badacza Krety: A. EVANS, „Antiquarian re- dhe provincat ballkanike në Evropën e bashkuar / searches in Illyricum”, Archaeologia. Miscellaneous Illyria and the Balkan Provinces in United Europe, Tracts Relating to Antiquity 48, 1883 (i odbitka: Warszawa 2011, passim (z dobrymi ilustracjami); Westminster 1884), o Risinium s. 39–52, o inskryp- P. DyCzEK, „from the history of ancient Rhizon/Ri- cji z Lambaesis (na podstawie publikacji w CIL III) sinium: Why Illyrian king Agron and queen Teuta s. 40–42. Tekst Evansa został przedrukowany [w:] came to a bad end and who was Ballaios?”, [w:] A. EVANS, Ancient Illyria. An Archeological Explo- Classica orientalia. Essays Presented to Wiktor ration, ed. B. DESTANI, introduction J. J. WILKES, Andrzej Daszewski on His 75th Birthday, ed. H. MEyzA, London – New york bez roku wydania, s. I–XXIII. I. zyCH, Warsaw 2011, s. 157–174. 4 Na uwagę zasługują następujące prace: M. GARA- Por. Tabula Imperii Romani, K 34: Naissus, Dyrrha- šANIN, „Moenia Aeacia”, Starinar 17, 1966, s. 27–36 chion, Scupi, Serdica, Thessalonike, ed. J. šAšEL, (po serbsku, ze streszczeniem niemieckim, s. 35– Ljubljana 1976, s. 109 (Risinum), s. 114 (Sinus Rhi- 36); IDEM, „O problemu starobalkanskog konjanika” sonicus); RE I A (1914), kol. 937–939 — ‛Ρίζων [streszczenie francuskie: „Considérations sur le (OBERHUMMER); RE Supplbd XI (1968), kol. 1214– cavalier paléobalkanique”], Godišnjak — Centar 1217 — ‛Ρίζων (Risinium) (G. ALföLDy); The Prin- za balkanološka ispitivanja — Akademija nauka ceton Encyclopaedia of Classical Sites, Princeton i umjetnosti Bosne i Hercegovine 13 (11), 1976, 1976, s. 760 — Risinium (A. CERMANOVIć-KUzMA- s. 273–282. NOVIć); Der Kleine Pauly X, Stuttgart – Weimar 5 P. DyCzEK et alii, „Rhizon. 2001–2003. Prelimi- 2001, s. 1024 — Risinum (Rhizon) (P. CA[BANES]) nary report on the excavations of the Center for Ar- Teksty dotyczące Risinium zestawia A. MAyER, Die chaeological Research — Novae, Warsaw Sprache der alten Illyrier, Wien 1957, s. 285–286. University”, Archeologia 55, 2004 (2005), s. 101– Używamy określenia Rhizon, gdy mówimy o po- 118, pl. XXIV–XXVII; IDEM et alii, „Rhizon. 2004– sągu wystawionym w tym mieście w okresie przed- 2007, Preliminary report on the excavations of the rzymskim, zaś Risinium, gdy jest mowa o replice Center for Research on the Antiquity of Southea- w Lambaesis i o jej wystawcy. W pewnych sytuacjach stern Europe, University of Warsaw”, Archeologia użyteczne stało się określenie „Rhizon / Risinium” 58, 2007 (2008), s. 121–139, pl. XIX–XX. lub współczesna nazwa miasta — Risan. 6 J. KOLENDO, Les recherches sur l’Antiquité menées 81 bardzo starannie inskrypcje w południowej Numidii, między innymi w Lambèse, na po- lecenie swojego przełożonego, którym był pułkownik Jean-Luc Carbuccia, dowodzący 2. pułkiem Legii cudzoziemskiej.7 Pułkownik Carbuccia interesował się żywo, jak zresztą wielu oficerów armii francuskiej, rzymską przeszłością podbijanej Afryki8 i położył duże zasługi dla ratowania i dokumentowania zabytków archeologicznych znajdujących się w rejonach, gdzie działał dowodzony przez niego pułk. Doskonały rysunek omawianej inskrypcji znajduje się w dossiers majora (commandant) Delamarre’a,9 zebranych przez Léona Reniera i złożonych w Bibliotece Sorbony.10 Drugą kopię sporządził sam Léon Re- nier w czasie swego pobytu w Lambèse. Niezbyt różni się ona od pierwszej, dowodząc tym samym, że przerys sporządzony przez kaprala Konarzewskiego był bardzo dokładny.11 Różnica między kopią Konarzewskiego a Reniera, wystepująca w linii 10., świadczy raczej o tym, że w czasie, który upłynął od momentu, gdy Konarzewski sporządzał rysunek, inskrypcja uległa pewnemu uszkodzeniu, w skutek którego około pięciu liter stało się nie- czytelnych. Na podstawie kopii majuskułowej opublikowanej w korpusie Reniera można odtworzyć następujące cechy zewnętrzne inskrypcji: • liczne ligatury; • liczne litery wychodzące powyżej linii; • hedera na końcu linii 2. i 4.; • dwie hederae po linii 10. rozdzielające graficznie epigram na dwie części; • dwie hederae znajdujące się po dwóch stronach ostatniego słowa Medaurius, które najprawdopodobniej miały na celu wyeksponowanie imienia (signum) dedykanta. Występujące w liniach 8. i 11. regularne zniszczenia, nienaruszające sąsiednich linii, świadczą, że mamy tu do czynienia z celowym działaniem zmierzającym do usunięcia pewnej partii tekstu, a mianowicie z martelacją imienia dedykanta — legata legionu. za

par des Polonais en France au XIXe s. (Rozprawy 1998, Geografi, viaggiatori, militari nel Maghreb: Wydziału I Nauk Społecznych, Historia 2), War- alle origini dell’archeologia nel Africa, Roma 2000, szawa 1997, s. 59. Życiorys Konarzewskiego: s. 725–745, o pułkowniku Carbuccia s. 725–735. R. BIELECKI, Polacy w Legii Cudzoziemskiej. 1831– 8 M. DONDIN-PAyRE,„Ense et aratro: L’exercitus 1879, Warszawa – łódź 1992, s. 196. Nie wiemy, Africae l’inspiratrice de l’Armée française d’Afri- w jaki sposób Józef Konarzewski dostał się do Legii que”, Antiquités Africaines 27, 1991, s. 141–149. Cudzoziemskiej, a zwłaszcza jakie miał wykształcenie. 9 M. DONDIN-PAyRE, Le Capitaine Delamare. La 7 O tym oficerze zainteresowanym zabytkami ar- réussite de l’archéologie romaine au sein de la cheologicznymi regionu Batna, gdzie stacjonował Commission d’exploration scientifique d’Algérie dowodzony przez niego pułk, zob. M. JANON, (Mémoires de l’Académie des Inscriptions et Belles „Recherches à Lambèse, III: Essais sur le temple Lettres 15), Paris 1994. d’Esculape”, Antiquités Africaines 21, 1985, s. 41; 10 JANON, „Recherches à Lambèse” (cyt. w przyp. 7), M. DONDIN-PAyRE, „Réussites et déboires d’une s. 99, przyp. 110. oeuvre archéologique unique: le Colonel Carbuccia 11 Wyobrażenie o jakości rysunków Józefa Kona- au nord de l’Aurès (1848–1850)”, Antiquités Afri- rzewskiego daje reprodukcja jednego z nich (in- caines 32, 1996, s. 145–174; EADEM, „L’armée skrypcja ze schola optionum w Lambaesis — CIL d’Afrique face à l’Algérie romaine: enjeux idéolo- VIII 2534), który publikuje DONDIN-PAyRE, „L’ar- giques et contraintes pratiques d’une oeuvre scien- mée d’Afrique” (cyt. w przyp. 7), ryc. 4, przed s. 733. tifique au XIXe siècle”, [w:] L’Africa Romana. Atti del XIII convegno di studio, Djerba, 10–13 dicembre 82 martelacje oba miejsca uznawał Willems w VIII tomie Corpus Inscriptionum Latinarum, zaznaczając jednocześnie, że rekonstrukcja zniszczonego imienia nie jest możliwa.12 Trzeba pamiętać, że martelacje imion legatów legio III Augusta były zjawiskiem częstym na terenie Numidii.13 Podejmowane próby rekonstrukcji imienia legata z epigramu z Lam- baesis nie dały, jak dotychczas, rezultatów. Sądzono dość powszechnie, że był nim M. Lucceius Torquatus [B]assianus lub [C]assianus, sprawujący dowództwo nad legio III Augusta w latach 167–169, co jednak nie jest możliwe do przyjęcia.14 za całkowite nie- porozumienie należy jednak uznać podejmowane niekiedy próby rekonstrukcji w tych miejscach tekstu metrycznego.15 Bez dotarcia do rysunku Konarzewskiego trudno jest powiedzieć cokolwiek o kształcie pomnika. Według Léona Reniera omawiana inskrypcja znajdowała się na bazie, której przednia ściana była otoczona profilowaną ramką.16 Był to dość powszechnie stosowany sposób ozdabiania inskrypcji.

Inskrypcja — tekst, aparat krytyczny, komentarz metryczny, similia

Tekst wg L. Renier, Inscriptions romaines de l’Algérie, Paris 1858, s. 8, nr 36:

12 CIL VIII, s. 153, nr 2581: „De nomine legati con- s. 75–77, a wcześniej jeszcze R. GANSzyNIEC, RE silio eraso v. 8 et v. 12 (wydawca przyjął trochę inną 15 (1931), kol. 26. numerację linii) non constat”. 16 RENIER, Inscriptions (cyt. w przyp. 1), s. 8, nr 36 : 13 O martelacjach imion dwóch legatów z czasów „sur une base ornée de mêmes moulures que les Marka Aureliusza straconych za Kommodusa, zob. pierres sur lesquelles se lisent les inscriptions 29 et niżej, s. 92–94. 30” (= CIL VIII 2579 d, 2579 e). Bazy te były „en- 14 Por. niżej, s. 92–94. cadrées de moulures, et qui semblent avoir formé 15 Próbował robić to R. MARIć, „Ist der Name der le devant de l’une des bases qui occupaient la partie Dedicanten in der zweiten metrischen Medaurusins- inférieure des niches”. Informacja powtórzona chrift getilgt?”, Archaeologia Iugoslavica 3, 1959, w CIL VIII, s. 153, nr 2581. 83 Moenia qui Risinni Aeacia, qui colis arcem Delmatiae, nostri publice Lar populi, Sancte Medaure domi et sancte hic iam, templa quoque ista 4 Vise, precor, parua magnus in effigia, Succussus laeua sonipes cui surgit in auras, Altera dum telum librat ab aure manus. Talem te consul iam designatus in ista 8 Sede locat uenerans ille tuus [//////////]. Notus Gradiuo belli uetus ac tibi, Caesar Marce, in primore carus ubique acie.

Adepto consulatu [//////////////////////] 12 Tibi respirantem faciem patrii numinis, Hastam eminus quae iaculat refreno ex equo, Tuus, Medaure, dedicat Medaurius.

3 et CIL, Buecheler e inscr.; iam scripsimus nam inscr., CIL, Buecheler | 5 cui CIL qui inscr., Bue- cheler | 6 telum scripsimus, temptauit Buecheler letum inscr., CIL, Buecheler | 10 primore inscr., CIL primori Buecheler; carus scripsimus parus inscr. clarus CIL, Buecheler gnarus CIL (Add.) partus Renier postus Schoell

Ty, co masz w swojej pieczy mury eackie Risinnum, Twierdzę ową dalmacką, Larze naszego ludu, Święty Medaurze w ojczyźnie i tu już święty, przybywaj 4 Również i do tej świątyni, wielki w małym posągu. Lewą ręką podrywasz rumaka do skoku w przestworza, Podczas gdy twoja prawica miota pocisk od ucha. Ciebie w takiej postaci konsul desygnowany 8 z czcią umieszcza w świątyni, ów wierny tobie [////////]. Dawny kompan wojaczki znany Marsowi i tobie Drogi, Marku Cezarze, towarzysz z pierwszego szeregu.

Konsulat gdy osiągnął [///////////////////////////], 12 Ten posąg, co ojczyste bóstwo przypomina, Jak włócznię ciska w dal, wodzami kiełzna konia, Medaurze, tobie twój Medaurius dedykuje.

3. Obydwie kopie inskrypcji podają lekcję nam; tak też zamieszczają dotychczasowi wydawcy. Użycie tego spójnika (o podstawowym znaczeniu: „ponieważ”, „gdyż”, „albo- wiem”) z trybem rozkazującym (nam ... uise) wydaje się jednak wielce problematyczne. za takim rozwiązaniem mogłoby przemawiać cytowane przez wszystkie słowniki zdanie z Cycerona (dicunt ei ... nullam esse columnam quae ad perpendiculum esse possit; nam mehercule — inquit — sic agamus: columnae ad perpendiculum exigantur; Cic. Verr. 2.133), gdzie jednak nam ma znaczenie raczej przeciwstawne („mimo to”) niż potrzebne w tej linii znaczenie wynikowe („dlatego”, „więc”). z drugiej strony mamy bardzo dużą 84 liczbę poświadczeń (także u poetów) użycia tego spójnika z trybem oznajmującym. Pro- ponowane przez nas w tym miejscu iam („już”) wiązać się może zarówno z następującym po nim zdaniem (iam ... uise), jak również (co sugerujemy przy pomocy interpunkcji) z poprzedzającymi go słowami (sancte hic iam).

6. Kopie inskrypcji podają lekcję letum („śmierć”); tak też zamieszczają dotychczasowi wydawcy. Buecheler zaznacza przy tym w komentarzu: „telum librabat ab aure Vergilius Aen. IX 417 unde telum restituendum olim putabam, cum praesertim in iambis legerem hastam eminus quae iaculat. sed Lucanus ac posteriores poetae saepe pro telis mortes usurpant”. W rzeczywistości przywoływane przez niego przykłady z Lukana i innych po- etów wcale nie są tak liczne. Choć używają oni, czy wręcz nadużywają rzeczownika mors w liczbie mnogiej, to w postulowanym przez Buechelera znaczeniu jedynie w dwóch, jak się wydaje, miejscach:

Sed petitur solus qui campis inminet aer; inde cadunt mortes (Luc. B.C. 7.516–517) [Lecz tylko w powietrze lecą pociski nad polem bojowym: Stamtąd spadając śmierć niosą] oraz: per pectora saeuas exceptat mortes et leto dedecus arcet (Sil. Pun. 9.368–369)

[Śmiercionośne pociski Na piersi przyjmuje, by śmiercią hańbę od siebie oddalić].

W obydwu mamy do czynienia ze śmiercionośnymi strzałami, czy też pociskami, spa- dającymi na ofiarę, czyli widzianymi niejako z jej punktu widzenia. Nie ma natomiast przykładu, który czyniłby prawdopodobnym możliwość użycia wyrażenia typu librare letum („ciskać śmierć”). To, co można po łacinie librare („ciskać, uprzednio dobrze wy- ważywszy”), to właśnie telum („włócznia, pocisk”) oraz inne podobne przedmioty, okre- ślane jako hasta, iaculum, ferrum, robur, phalarica (ewentualnie, co zarezerwowane było jedynie dla bogów, fulmen), przy czym czyniąc to nierzadko — jak pokazują poniższe przykłady — ab aure oraz przy pomocy dextera:

ecce aliud summa telum librabat ab aure (Verg. Aen. 9. 417)

dextra mihi deus et telum quod missile libro nunc adsint (Verg. Aen. 10.773–774)

mediae circumligat hastae quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur (Verg. Aen. 11.555–556) 85 intonat et dextra libratum fulmen ab aure misit (Ov. Met. 2.311–312)

ad iaculi uertebar opem quod dextera librat dum mea (Ov. Met. 7.787–788)

dixit et obliquos dum telum librat in ictus (Ov. Met. 8.757)

cedentem Acheloius heros inpetit et librans uni sibi missile telum direxit iactus (Stat. Theb. 8.522–524)

magnanimus Capaneus telumque inmane lacerto hortatur librans (Stat. Theb. 9.547–548)

librari multa consueta phalarica dextra (Sil. Pun. 1.351)

et librat saeua coniectum cuspide ferrum (Sil. Pun. 4.453)

tum librat ab aure intorquens iaculum (Sil. Pun. 5.576–577).

Por. też: Verg. Aen. 10. 421, 479–480; Sil. Pun. 5.320–321, 9.455–456, 12.404, 12.623– 624, 15.695. zepsucie telum na letum (dokonane prawdopodobnie już w momencie wykonywania inskrypcji przez kamieniarza, a nawet może wcześniej — w czasie układania tekstu, czy też przepisywania tekstu przekazywanego kamieniarzowi) wpisuje się w dobrze znany mechanizm błędu o postaci anagramu czy też metatezy. Dokładnie ten sam błąd występuje w kodeksach przekazujących tekst Lukrecjusza (3.170: leti zamiast teli) oraz tekst Eneidy Wergiliusza (12.916: telum zamiast letum).17

10. Kopie inskrypcji podają lekcję primore, którą Buecheler — prawdopodobnie by uzys- kać długą samogłoskę na końcu pierwszego hemistychu pentametru — poprawia na primori. Uważamy jednak, że lekcja primore powinna być utrzymana, między innymi ze względu na jednosylabowy rym wewnętrzny z kończącym drugi hemistych słowem acie. Takie rymy występują w pozostałych pentametrach pierwszej (utworzonej z dystychów) części inskrypcji. Kopia Konarzewskiego podaje lekcję parus, niewątpliwie niepoprawną (słowo takie nie istnieje), Reniera: ....us; dotychczasowi wydawcy zamieszczają koniektury clarus („jasny, znany, błyszczący”) oraz gnarus („doświadczony, znawca”), a także — dość nieprawdopodobne — partus (w znaczeniu: expertus „doświadczony”) oraz postus

17 Szereg błędów tego typu przytacza A. E. HOUSMAN we wstępie do M. Manilii Astronomicon liber pri- mus, Londinii 1903, s. LIV–LIX. 86 (zamiast: positus „umieszczony, znajdujący się”). zaproponowana przez nas koniektura carus („drogi”) ma punkty słabsze i mocniejsze. Do pierwszych należy przede wszystkim fakt, że słowo to, rozpoczynające się od pojedynczej spółgłoski, nie wzdłuża końcowej samogłoski w primore, czyniąc pierwszy hemistych pentametru niepoprawnym metrycz- nie. Wydaje się jednak, że mamy tu do czynienia z licencją metryczną, dopuszczającą takie rozwiązanie, jak na to wskazują przykłady pochodzące z poezji okresu augustow- skiego.18 zaletą tej koniektury jest aspekt paleograficzny (łatwiej bowiem wyobrazić sobie błędne zastąpienie przez jedną literę jednej litery niż dwóch) oraz składnia, która — jak się wydaje — wymaga w tym miejscu słowa związanego ze stojącym przed apostrofą do cesarza zaimkiem tibi.

Mamy tu do czynienia z inskrypcją metryczną, która składa się z dwóch części. Pierwszą (również podzielną na dwie części) stanowi pięć dystychów elegijnych (z jednosylabowym rymem wewnętrznym w pentametrach: nostri — populi, parua — effigia, telum — manus, primore — acie), z których cztery pierwsze stanowią wezwanie do boga Medaurusa, ostatni zaś (co wydaje się nieco osobliwe) ma nowego adresata, którym jest cesarz Marek. Ostatnie słowo w linii 8., będące imieniem legata legionu, uległo martelacji. Metryka tej części jest całkowicie poprawna (na temat dopuszczalnej licencji pod koniec pierwszego hemistychu pentametru w linii 10., zob. wyżej), w języku zaś znajdujemy tu poetyckie słowa i zwroty poświadczone u znanych nam autorów, przy czym w mniejszym stopniu poetów doby augustowskiej lub wcześniejszych, w większym zaś — co nie powinno wydawać się dziwne — u poetów czasów wczesnego cesarstwa (drugiej połowy I w.), zwłaszcza zaś Siliusza Italikusa. Oprócz wspomnianego telum librat ab aure (zob. wyżej) będą to: • określenie konia jako sonipes (dosł. „tętniący kopytami”), występujące, jeśli chodzi o poetów doby augustowskiej, jedynie trzy razy u Wergiliusza (Aen. 4.135, 11.600, 11.638), natomiast powszechne w czasach późniejszych, pojawiające się 11 razy u Lukana (1.220, 1.294, 2.501, 4.225, 4.750, 6.84, 6.397, 7.528, 7.678, 7.724, 8.295), 12 razy u Stacjusza (Theb. 4.136, 5.3, 6.447, 7.632, 9.212, 9.284, 9.803, 11.342, 11.398, 11.513; Silv. 1.1.19, 1.1.46) oraz aż 29 razy u Siliusza Italikusa (Pun. 1.222, 1.577, 3.293, 3.307, 3.335, 3.386, 3.458, 3.550, 4.146, 5.147, 6.7, 7.299, 7.641, 7.698, 8.337, 9.657, 10.249, 10.255, 10.458, 10.471, 11.416, 15.398, 15.604, 15.729, 16.173, 16.332, 16.394, 16.421, 16.555); należy przy tym zaznaczyć, że u tego ostatniego autora bardzo często słowo to pojawia się, tak samo jak w inskrypcji z Lambaesis, bezpośrednio po cezurze heksametru; • epitet Marsa Gradiuus, pojawiający się osiem razy u Owidiusza (Ars 2.566; Met. 6.427, 14.820, 15.863; Fast. 2.861, 3.169, 3.677, 5.556) i dwa razy u Wergiliusza (Aen. 3.35, 10.542), natomiast aż 20 razy u Stacjusza (Theb. 3.11, 3.220, 3.261, 4.14, 4.36, 4.639, 5.357, 7.20, 7.105, 7.667, 7.695, 8.707, 9.5, 9.439, 9.822, 9.825, 10.894, 11.40; Silv. 4.2.47; Achil. 1.485) i aż 25 razy u Siliusza Italikusa (Pun. 1.433, 3.702, 4.201, 4.419, 4.460, 6.340, 9.290, 9.457, 9.486, 9.527, 9.553, 10.14, 10.527, 10.550, 11.101, 11.399, 11.581, 12.329, 12.716, 13.365, 13.532, 15.15, 15.337, 17.485, a zwłaszcza 12.221–222: notior ... Gradiuo);

18 Por. Verg. Aen. 1.651: Pergama cum peterĕt | in- concessosque hymenaeos. 87 • wyrażenie surgit in auras („wznosi się w przestworza”), zaświadczone (również jako surgit ad auras) wcześniej trzykrotnie (Lucr. 6.5.818; Germ. Arat. 524–525; Sil. Pun. 12.708).

Dla generalnej koncepcji opisu takiego konnego pomnika — czy w ogóle takiej postaci jeźdźca, lewą ręką trzymającego wodze, prawą zaś rzucającej pocisk — trudno wskazać bliższe analogie, może za wyjątkiem następujących:

Hinc laeua frenos, hinc dextra corripit arma (Sil. Pun. 4.414)

[Oto lewicą już wodze, oto prawicą broń chwyta];

frena manu pariter, pariter regit arma, pedumque remigio sustentat equum (Stat. Theb. 9.249–250)

[Jednocześnie lejcami w ręku i bronią kieruje, I nóg wiosłowaniem podtrzymuje konia; przeł. M. Brożek].

Drugą część inskrypcji stanowią cztery trymetry jambiczne (końcówka pierwszego również wymartelowana), zawierające (z wyjątkiem całkowicie klasycznego i poprawnego ostatniego z nich) liczne, niekiedy niedozwolone rozwiązania (w parzystych stopach w miejsce dopuszczalnych jambu lub trybrachu niejednokrotnie spondej oraz daktyl). Język tej części wydaje się dość odległy od języka poezji, a bliski raczej językowi prozy. zauważone różnice pomiędzy jakością obu części (zarówno metryczną, jak i językową) wydają się dowodzić tego, że wyszły one spod ręki dwóch różnych autorów, z których pierwszy miał warsztat poetycki opanowany zdecydowanie lepiej niż drugi. Obserwację tę warto połączyć z wynikającą z treści inskrypcji konkluzją, że druga jej część powstała najprawdopodobniej w pewnym odstępie czasowym (kilku miesięcy?) po pierwszej. Pier- wsza część została zredagowana, gdy wystawca został consul designatus (linia 7.), podczas gdy druga, gdy został konsulem (adepto consulatu w linii 11.).19 Najwyraźniej więc w czasie, gdy powstawała druga część, sprawny poetycko autor pierwszej musiał być już z jakiegoś powodu niedostępny dla dedykanta.

19 Na marginesie, zwraca również w tym kontekście przypuszczać, że świątynia z posągiem została wy- uwagę użycie dwóch różnych czasowników na budowana w pierwszym okresie, gdy wystawca zos- określenie czynności legata: w pierwszej części lo- tał consul designatus, a dedykowana, gdy został już care (l. 8), w drugiej — dedicare (l. 14). Pierwszy konsulem. z nich ma ogólne znaczenie — „umieścić, ustawić” in ista sede, czyli w świątyni, drugi to termin z za- kresu prawa religijnego odnoszący się do oficjal- nego aktu poświęcenia pomnika. Można więc 88 Kontekst archeologiczny — dedykacje w okręgu kultowym Eskulapa i Salus w Lambaesis

Inskrypcja ku czci Medaurusa została umieszczona przez wydawcę Corpus Inscriptionum Latinarum20 wśród inskrypcji pochodzących ze świątyni Eskulapa i Salus (templum Aes- culapii et Salutis), co jest zasadne tylko częściowo. Jak podaje Léon Renier,21 tekst inskrypcji metrycznej został wykuty na bazie znajdującej się w momencie odkrycia in situ w jednej z kaplic (chapelles) wznoszących się przed głównym sanktuarium świątyni Eskulapa i Salus22 [Ryc. 1–3].

Ryc. 1. Plan świątyni Eskulapa i Salus oraz placu przed świątynią (M. Janon, „Recherches à Lambèse”, Antiquités Africaines 21, 1985, plan na wkładce)

20 CIL VIII, s. 303–306, nr 2579–2586. Kilka dal- „dans une niche du troisième sanctuaire à gauche en szych inskrypcji znalezionych w templum Aescula- partant du sanctuaire principal”. Tekst Reniera pii et Salutis zostało opublikowanych na dalszych przedrukowuje CIL VIII, s. 153, nr 2581. stronach CIL VIII. 22 JANON, „Recherches à Lambèse” (cyt. w przyp. 7), 21 RENIER, Inscriptions (cyt. w przyp. 1), s. 8, nr 36: s. 35–102. 89

Ryc. 2. Świątynia Eskulapa i Salus w Lambaesis Ryc. 3. Kaplice przed świątynią Eskulapa wg rysunku Delamarre’a z roku 1850. i Salus w Lambaesis. fotografia z lat 70. Na pierwszym planie inskrypcja ku czci XX w. (M. Janon, „Recherches Aquae Sinuessanae (M. Janon, „Recherches à Lambèse”, Antiquités Africaines 21, à Lambèse”, Antiquités Africaines 21, 1985, s. 99, ryc. 56) 1985, s. 30, ryc. 2)

Inskrypcja na froncie świątyni Eskulapa i Salus,23 o szerokości 6,56 m, wystawiona pro salute Marka Aureliusza i Lucjusza Werusa, wyznacza datę jej budowy na lata współ- rządów tych cesarzy (marzec 161 – styczeń 169). Datę tę można jednak znacznie uściślić. Po bokach świątyni znajdowały się bowiem dwie półokrągłe konstrukcje, na których były umieszczone na fryzach dwie dedykacje: po lewej Ioui Valenti,24 po prawej Siluano.25 Obu tym bóstwom były też poświęcone dwa posągi,26 które wystawił D. fonteius frontinianus L. Stertinius Rufinus, legat legio III Augusta w latach 160–162.27 Możemy więc stwierdzić, że świątynia Eskulapa i Salus oraz wyżej wspomniane dedykacje powstały w latach 161– 162. Również dwie bazy posągów wystawionych Ioui Valenti i Siluano Pegasiano należy datować na ten sam okres.

23 Na frontonie świątyni znajduje się inskrypcja frontinianus / L. Stertinius Rufinus leg(atus) / Au- (CIL VIII 2579 a): Aesculapio et Saluti / Imp(erator) gustor(um) pr(o) pr(aetore) / co(n)s(ul) des(ignatus). Caes(ar) M(arcus) Aurelius Antoninus Aug(ustus) Por. P. VEyNE, „Epigraphica 4 — Le Pégase de la Pont(ifex) Max(imus) et / Imp(erator) Caes(ar) légion d’Afrique”, Latomus 23, 1964, s. 37–41. L(ucius) Aurelius Verus Augustus. Veyne uważa, że Siluanus Pegasianus był symbolem 24 CIL VIII 2579 b: Ioui Valenti / has aedes. legio III Augusta. Por. też JANON, „Recherches 25 CIL VIII 2579 c: Siluano / per leg(ionem) III à Lambèse” (cyt. w przyp. 7), s. 101, przyp. 117. Aug(ustam) fecerunt [- - - ]. 27 B. E. THOMASSON, Die Statthalter der römischen 26 CIL VIII 2579 d: Ioui Valenti / D. fonteius Provinzen Nordafricas von Augustus bis Diocletia- frontinianus / L. Stertinius Rufinus leg(atus) / Au- nus, II (Acta Instituti Romani Regni Sueciae, Series gustor(um) pr(o) pr(aetore) / co(n)s(ul) desig(natus); in 80 IX, 2), Lund 1960, s. 178–180. VIII 2579 e: Siluano Pegasiano / D. fonteius 90 Na wydłużonym placu, który rozciągał się przed świątynią bóstw uzdrowicielskich, znajdowało się, po północnej stronie esplanady, osiem małych świątyń, jedna zaś po stronie południowej [Ryc. 2]. Jak podaje Léon Renier, inskrypcja metryczna znajdowała się w niszy trzeciej kaplicy od głównego sanktuarium. Według terminologii Michela Janona,28 który poświęcił gruntowne studium Asklepiejonowi w Lambaesis, była to świątynia e, budowla wolnostojąca po stronie północnej tej esplanady. Świątynia Medaurusa była od- dzielona od świątyni Eskulapa i Salus przez trzy inne małe budowle świątynne.29 Ustalenie dokładnego umiejscowienia świątyni z pomnikiem Medaurusa ma ogromne znaczenie dla kwestii określenia charakteru boga. Niezbyt precyzyjna informacja, podana przez Léona Reniera i powtórzona później przez CIL — o znalezieniu omawianej inskrypcji w świątyni Eskulapa — nie świadczy o tym, że Medaurus był bogiem uzdrowicielskim. Przeczy temu — jak już dawno zwrócił na to uwagę C. Patsch30 — analiza innych inskrypcji odkrytych w ruinach świątyni Eskulapa i Salus oraz świątyń znajdujących się na placu przed nią.31 Tych małych świątyń w żadnym przypadku nie można łączyć z główną świątynią, czego dowodem są znajdowane w całym kompleksie świątynnym napisy, dedykowane różnym bóstwom i w różnych okresach, już po powstaniu głównego sanktuarium. z rejonu świątyni Eskulapa i Salus oraz znajdującej się przed nią esplanady pochodzi kilka inskrypcji ku czci różnych bóstw, wystawianych tam przez legatów legio III Augusta. Analizowany tu tekst mówiący o posągu boga Medaurusa można więc umieścić w grupie inskrypcji paralelnych. Należy do nich zespół inskrypcji wystawionych przez legata legio III Augusta z 186 r.,32 Tytusa Kauniusza Priskusa (T. Caunius Priscus). Jedna z nich była dedykowana Aquis Sinuessanis33 [Ryc. 2]. Chodzi tu o Sinuessa, miasto w Kampanii szeroko znane ze swych wód o właściwościach terapeutycznych.34 Inskrypcję tę można by- łoby wprawdzie łączyć z sanktuarium bóstw uzdrowicielskich, jednak jej dedykant chciał połączyć kult Hygiei (której wystawił w Lambaesis oddzielną dedykację35) z kultem Aquae Sinuessanae, bóstwa patronującego jego rodzinnemu miastu.36 znamy też inskrypcję, którą wystawił legat Pontius wraz z żoną i synem zarówno bóstwom czczonym w Asklepiejonie

28 Szczegółowa analiza Asklepiejonu w Lambaesis: 33 CIL VIII 2583: [Aquis Sin]uessanis [_ _ _ / _ _ _] JANON, „Recherches à Lambèse” (cyt. w przyp. 7), T. Caunius Pris[cus / leg(atus) Aug(usti) pr(o)] s. 35–102. pr(aetore) co(n)s(ul) des(ignatus) cum V[era / uxore 29 Ewentualnie przez dwie budowle, jeśli nie bę- et fir]mino et Prisca filiis. Według rysunku Dela- dziemy liczyć pomieszczenia znajdującego się tuż mare’a z roku 1844 inskrypcja leżała przed fasadą przy świątyni bóstw uzdrowicielskich, które jest świątyni Eskulapa i Salus. Por. JANON, „Recherches cofnięte w stosunku do innych budowli stojących à Lambèse” (cyt. w przyp. 7), s. 39, ryc. 2. przy esplanadzie. 34 zestawienie tych tekstów: JANON, „Recherches 30 C. PATSCH, „Bog lečništva Medaurus. Prilog mi- à Lambèse” (cyt. w przyp. 7), s. 100, przyp. 113. tologiji Illirie”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni 35 CIL VIII 2588. i Hercegovini 14, 1902, s. 439–440; IDEM, „Der 36 M. GUéRIN-BEAUVOIS, „Itinéraire de Caunius Pris- ‘Heilgott’ Medaurus”, Jahreshefte des Österreichi- cus de Sinuessa à Lambèse”, Africa Romana 14/2, schen Archäologischen Institutes, Beiblatt 6, 1903, 2002, s. 1397–1407. Autorka uważa, że Caunius kol. 71–73. Priscus był mieszkańcem Cyrty, a jego rodzina po- 31 Opisu tych małych świątyń brak jest w publikacji Ja- chodziła z Sinuessa w Kampanii. z tej krainy wy- nona, „Recherches à Lambèse” (cyt. w przyp. 7), który wodziła się znaczna część Rzymian mieszkających ogranicza się do samej świątyni Eskulapa i Salus. w Cyrcie i w całej konfederacji Cyrty. 32 THOMASSON, Die Statthalter (cyt. w przyp. 27), II, s. 192–193. 91 w Lambaesis, jak też diis patr[iis].37 Mamy tu więc ponownie połączenie dedykacji ku czci bóstw czczonych w Lambaesis z dedykacją ku czci bóstw rodzinnego miasta. Kolej- nym dowódcą legio III Augusta dedykującym pomnik „swojemu” bóstwu jest legat w latach 183–185, M. Valerius Maximianus z Poetovio w Pannonia Superior,38 który wystawił pomnik Genio loci i Ioui Depulsori.39 Iuppiter Depulsor było to bóstwo odpierające nie- przyjaciół, czczone przede wszystkim właśnie na terenach Pannonia Superior i Noricum w okresie wojen markomańskich. Na esplanadzie znajdującej się przed świątynią Eskulapa i Salus stały więc pomniki i kaplice wystawiane różnym bóstwom przez legatów legio III Augusta. Lista tych bóstw jest nadzwyczaj charakterystyczna. Występuje na niej zarówno Aesculapus i Salus, Iuppiter Valens oraz Siluanus Pegasianus, a więc bóstwa opiekuńcze Lambaesis czczone w świą- tyni wzniesionej w 161/162 r., jak i dii patrii, bóstwa opiekuńcze konkretnych miast, z których wywodzili się legaci legio III Augusta: Medaurus, bóstwo opiekuńcze Risinium, personifikacja słynnych Aquae Sinuessanae, opiekująca się miastem Sinuessa, Iuppiter Depulsor oraz dii patrii, którym dedykację wystawił legat Pontius. Nacera Benseddik, która ostatnio zajmowała się tym zespołem inskrypcji, sądzi, że praktyka wystawiania w Asklepiejonie w Lambaesis dedykacji zarówno ku czci bóstw uzdrowicielskich, jak też bóstw opiekuńczych poszczególnych osób mogła być związana z osobistymi uczuciami religijnymi legata legionu fonteiusa frontinianusa, który wzniósł świątynię. Jego postępowanie było kontynuowane przez jego następców. Być może też — jak przypuszcza Benseddik — rezydencja legata legionu znajdowała się w sąsiedztwie świątyni Eskulapa i Salus.40 Analizowane inskrypcje pozwalają więc na prześledzenie ciekawego zjawiska lokalnego patriotyzmu,41 eksponowanego przez osoby wysoko postawione w rzymskiej hierarchii społecznej i politycznej. Wojskowi oraz urzędnicy podkreślali, skąd pochodzą, i wzywali na pomoc bóstwa opiekuńcze swych rodzinnych miast — dii patrii.42 zjawisko to ilustruje także praktyka wystawiania przez primi pili legionu I Italica w principia obozu w Novae pomników ku czci różnych bóstw,43 czczonych w ich rodzinnych miastach.

37 [Ioui Valenti, Aesculapio, Siluano Pega]siano Diis sions des Barbares”, [w:] Aufstieg und Niedergang patr[iis monumentum (?) fecit - - ] co(n)s(ul) des(ig- der Römischen Welt, II 18 , 2, Berlin – N ew york natus) cum Claudia Proculina uxore et Pontio Suro 1989, s. 1062–1076. Iuniore fil(io); J. MARCILLET-JAUBERT, „Contribu- 40 N. BENSEDDIK, „L’Asclépieion de Lambèse et le tions aux fastes de Numidie”, Bulletin d’Archéolo- légat de la IIIe légion Auguste”, [w:] Lieux de cultes, gie Algérienne 2, 1966–1967, s. 165–167 (= AE aires votives, temples, églises, mosquées. IXe Col- 1967, 571). loque international sur l’histoire et l’archéologie de 38 THOMASSON, Die Statthalter (cyt. w przyp. 27), II, l’Afrique du Nord antique et médiévale, Paris 2008, s. 190–192. p. 119–128. 39 CIL VIII 2621: Ioui Depulsori Genio loci / 41 T. KOTULA, „ Mała i wielka patria”, Acta Univer- M(arcus) Valerius Maximianus / leg(atus) Aug(usti) sitatis Wratislaviensis 57, Antiquitas 2, 1966, s. 13– leg(ionis) III Aug(ustae) pr(o) pr(aetore) consul et 52. Vlpia Aristonicae. O kulcie tym zob. H. G. PfLAUM, 42 Serv. ad Georg. 1.498: patrii dii sunt qui praesunt „Jupiter Depulsor”, Annuaire de l’Institut de Philo- singulis ciuitatibus, ut Minerua Athenis, Iuno Kar- logie et d’Histoire Orientales et Slaves 13, 1953 thagini. (1955) (Mélanges Isidore Lévy), s. 445–460; J. KO- 43 J. KOLENDO, „ La perception et l’appréciation d’un LENDO, „Le culte de Jupiter Depulsor et les incur- statut social. Le cas des primi pili”, [w:] La mobilité 92 Przykładem może być tu pomnik wystawiony Jowiszowi Depulsorowi przez jednego z primi pili, pochodzącego z Celeia w Noricum.44 zjawisko przywiązania do „małej ojczyzny” jest dobrze poświadczone na terenie całego państwa rzymskiego, w tym również w Afryce.45 Jednym z najbardziej wyrazistych jego przejawów jest właśnie inskrypcja ku czci iliryjskiego boga Medaurusa, wystawiona w Lambaesis przez legata legio III Augusta. Wystawca pomnika podkreśla wielkość boga Medaurusa — możemy się domyślać, że w ojczyźnie posiada on wspaniały posąg oraz równie wspaniałe sanktuarium. Podkreśla również, że Risinium, którym się bóg opiekuje, jest miastem pradawnym i, w jego oczach, najważniejszym w całej Dalmacji. Jednocześnie mamy tu do czynienia z przykładem autentycznej religijności osobistej, płynącej z własnych głębokich przekonań. Wystawca pomnika ku czci boga Medaurusa nosi signum Medaurius. Jego dodatkowe imię, które służyło do rzeczywistego rozróżniania ludzi, ma charakter teoforyczny. Medaurius, świadomie przyjmując imię bóstwa, był zapewne postrzegany jako osoba osobiście z tym bóstwem związana. Praktyka wystawiania pomników bogom ojczystym (diis patriis) przez urzędników i wyższych wojskowych, a więc przez osoby wysoko postawione w hierarchii społecznej i politycznej, odegrała bardzo istotną rolę w rozpowszechnianiu się pewnych rzadkich kultów lokalnych na terenie całego państwa rzymskiego. Tylko w ten sposób da się wy- tłumaczyć zjawisko pojawiania się jakiegoś lokalnego kultu na odległych terenach.

Osoba dedykanta

Pełne imię dedykanta, które uległo martelacji, nie jest znane. Występowało dwukrotnie w tekście: w linii 8. w formie skróconej (trzy sylaby, a więc jedno imię) oraz w linii 11. w formie bardziej rozwiniętej (co najmniej pięć sylab, a więc dwa imiona). zachowało się jednak jego signum Medaurius, nawiązujące do imienia czczonego przez niego boga Medaurusa. Dedykant był legatem stacjonującej w Lambaesis legio III Augusta, sprawującym jednocześnie zwierzchnictwo nad Numidią.46 Jego szerokie, a nawet wyjątkowe kompe- tencje w porównaniu z dowódcami innych legionów spowodowały, że w czasie pełnienia tej funkcji został mianowany konsulem, stając się consul designatus, a dopiero później objął konsulat. Pierwsza część inskrypcji metrycznej (linie 1–10) powstała, gdy dedykant był jeszcze consul designatus (linia 7), druga zaś (linie 11–14), gdy już otrzymał konsulat sociale dans le monde romain. Actes du colloque de „Le secteur de Rapidum sur le limes de Mauritanie Strasbourg (novembre 1988), ed. E. fRézOULS, Césarienne”, Mélanges de l’École Française de Strasbourg 1992, s. 161–171. Rome 45, 1928, s. 150–183, zwłaszcza 169–178. 44 J. KOLENDO, „Inscription de l’an 227 en l’honneur Por. MARCILLET-JAUBERT, „Contributions” (cyt. de Jupiter Depulsor découverte à Novae”, Archeo- w przyp. 37). logia 19, 1968 (1969), s. 117–144; J. KOLENDO, V. 46 THOMASSON, Die Statthalter (cyt. w przyp. 27), I, BOžILOVA, Inscriptions grecques et latines de Novae s. 82–88. (Mésie Inférieure), Bordeaux 1997, s. 62–64, nr 25. 45 R. LUGAND, „études de quelques monuments in- édits du Musée de Lambèse”, Mélanges de l’École Française de Rome 44, 1927, s. 119–129; W. SESTON, 93 (adepto consulatu — linia 11). To ostatnie określenie może odpowiadać zarówno sytuacji, gdy sprawował konsulat na terenie Numidii, jak też takiej, gdy jako senator opuszczał Lambaesis, by objąć konsulat w Rzymie. Inskrypcja z Lambaesis zawiera bardzo cenną informację biograficzną. Legat legionu określa siebie w sposób następujący:

Notus Gradiuo belli uetus ac tibi, Caesar Marce, in primore carus ubique acie.

[Dawny kompan wojaczki znany Marsowi i tobie Drogi, Marku Cezarze, towarzysz z pierwszego szeregu.]

Cezar Marek to Marek Aureliusz,47 u boku którego Medaurius walczył w czasie wojen markomańskich. Od końca XIX wieku sądzono,48 że legat, który wystawił pomnik Me- daurusa w Lambaesis, jest identyczny z Ignotus, który dowodził legio III Augusta w 167 roku, a następnie został konsulem. Jego imię zdołał odczytać dopiero w 1954 r. L. Leschi49 na podstawie drobnych śladów liter zachowanych, mimo całościowej martelacji, na inskrypcjach z amfiteatru z Lambaesis. Tym legatem okazał się M. Lucceius Torquatus [B]assianus lub [C]assianus,50 sprawujący dowództwo nad legio III Augusta w latach 167– 169, a konsulat — w końcu 169 lub w pierwszej połowie 170 roku. został on stracony z polecenia cesarza Kommodusa51 w roku 191 lub 192, co pociągnęło martelację jego imienia. Według późniejszej analizy S. Tourrenca52 jego imię miało występować na trzynastu inskrypcjach z terenu Numidii, datowanych na okres rządów Marka Aureliusza. Wszędzie jednak, poza jednym niedatowanym zabytkiem epigraficznym,53 uległo ono martelacji. Wydawało się, że identyfikacja M. Lucceiusa Torquatusa [B]assianusa lub [C]assianusa z Medauriusem na trwałe już wejdzie do nauki. Była ona cytowana we wszystkich pracach epigraficznych.54

47 Praenomen Marcus nosili jednak i inni cesarze: 52 S. TOURRENC, „La dédicace du temple du Génie Nerwa, Trajan i Karakalla, nie licząc niektórych efe- de la colonie à Timgad”, Antiquités Africaines 2, merycznych władców. Medaurius nie mógł być jed- 1968, s. 197–220, appendix epigraficzny dotyczący nak „towarzyszem broni” żadnego z nich. tego legata s. 215–220. 48 A.-C. PALLU DE LESSERT, Fastes des provinces af- 53 Jedynie w El-Kantara na południu Numidii zacho- ricaines sous la domination romaine, I, Paris 1896, wała się niedatowana inskrypcja, której naturalnie s. 379 sqq.; R. SyME, „Roman senators from Dal- nie można było połączyć z okresem panowania matia”, [w:] Hoffilerov Zbornik / Serta Hoffileriana, Marka Aureliusza; zob. E. ALBERTINI, „Un nouveau zagreb 1940, s. 228 (= R. SyME, Danubian Papers, ponderarium de Numidie”, [w:] Mélanges Ernout, Budapest 1971, s. 114). Paris 1940, s. 1–4 (= AE 1941, 156): [- - -] M(arco) 49 L. LESCHI, „Autour de l’amphithéâtre de Lambèse”, Lucceio Torqua[- - -] pondera examinata et posita Libyca 2, 1954, s. 171–181 (= AE 1955, 134). pe[- - - -] / N(umeri) Palmyr(eorum). 50 za bardziej prawdopodobne należy uznać popu- 54 THOMASSON, Die Statthalter (cyt. w przyp. 27), II, larne imię Cassianus (OPEL, II, s. 40). Imię Bassia- s. 181–184; G. ALföLDy, „Senatoren in der römi- nus jest rzadsze (OPEL, I, s. 274). schen Provinz Dalmatia”, Epigraphische Studien, 51 Jego imię występuje na liście zamordowanych Bd 5, Düsseldorf 1968, s. 124–125, nr 7; L. PETER- konsulów, SHA Comm. 7.6: ex consulibus... Luc- SEN, PIR2, pars V, fasc. 1, Berolini 1970, s. 96, L, nr ceium Torquatum... 363; G. ALföLDy, Konsulat und Senatorenstand 94 Bardzo rzadko wysuwano odmienne propozycje identyfikacji Medauriusa z inskrypcji metrycznej w Lambaesis. Jean Gagé sądził, że Medaurius został stracony za poparcie Awi- diusza Kassiusza w 175 roku.55 yann Le Bohec wysunął słuszne przypuszczenie, niepo- parte jednak żadną argumentacją, że należy rozróżnić dwóch legatów z czasów panowania Marka Aureliusza, których imię uległo martelacji. Jednym z nich byłby M. Lucceius Tor- quatus występujący w trzynastu inskrypcjach z terenu Numidii, drugim zaś Medaurius znany dzięki omawianej inskrypcji metrycznej.56 Również Bengt Thomasson dopuszczał możliwość, że Medaurius z inskrypcji metrycznej w Lambaesis mógł być identyczny z legatem legio III Augusta z końcowych lat panowania Marka Aureliusza, którego imienia nie znamy, gdyż uległo martelacji.57 Wydaje się, że dzięki analizie tekstu omawianej inskrypcji można znaleźć uzasadnienie dla tezy Thomassona i Le Boheca. Występujące w linii 9. określenie Medauriusa jako to- warzysza broni cesarza (notus Gradiuo belli uetus ac tibi, Caesar Marce, in primore carus ubique acie) może świadczyć, że brał on udział w wojnach markomańskich w okresie, kiedy cesarz przebywał na froncie. Nie może być on więc tożsamy z Markiem Lukceju- szem Torkwatusem, legatem afrykańskiej legio III Augusta w latach 167–169, a więc w okresie, kiedy rozpoczynały się dopiero wojny markomańskie. Przebywając wówczas w Afryce, nie mógłby bowiem brać udziału w walkach u boku cesarza, wykazać się na polu walki i być znany Marsowi (linia 9: notus Gradiuo). W tej sytuacji trzeba przyjąć, że Medaurius był legatem legio III Augusta dopiero w ostatnich latach panowania cesarza Marka Aureliusza. Byłby on tożsamy z Ignotus,58 który sprawował dowództwo tego legionu w latach 178(?)–180 i którego imię uległo martelacji w jednej inskrypcji pocho- dzącej z amfiteatru w Lambaesis, datowanej na lata współrządów Marka Aureliusza i Kommodusa.59 Przyjęcie takiej interpretacji pozwala wprowadzić pewne korekty do usta- leń przyjmowanych w badaniach prozopograficznych, a mianowicie: M. Lucceius Tor- quatus [B]assianus lub [C]assianus, legat legio III Augusta w latach 167–169, musi zostać usunięty z listy senatorów pochodzących z Risinium (czy w ogóle z Dalmacji) i uznany za senatora o nieznanym pochodzeniu. znalazłby się za to na niej Medaurius, legat legio III Augusta w latach 178(?)–180. Możemy o nim powiedzieć jedynie tyle, że pochodził z Risinium i uczestniczył w wojnach markomańskich.

unter der Antoninen, Bonn 1971, s. 104, 185, 280, 1989, s. 386: „on ne sait pas bien si les inscriptions 317; J. šAšEL, „Senatori ed appartenenti all’ordine [...] n’appartiennent pas à deux légats différents dont senatorio provenienti dalle province romane di les noms auraient été martelés, et dont le second ne Dacia, Tracia, Mesia e Pannonia”, [w:] Epigrafia serait connu que par son signum Medaurius”. e ordine senatorio I, Tituli 4, Roma 1982, s. 171 57 THOMASSON, Die Statthalter (cyt. w przyp. 27), II, (= J. šAšEL, Opera selecta, Ljubljana 1992, s. 562); s. 184. Opinię tę potwierdził E. Birley w recenzji M. LE GLAy, S. TOURRENC, „Nouvelles inscriptions z książki Thomassona, Revue des études latines 52, sur les légats de la troisième légion Auguste”, Anti- 1962, s. 225. quités Africaines 21, 1985, s. 125. 58 THOMASSON, Die Statthalter (cyt. w przyp. 27), II, 55 J. GAGé, „Ascension et disgrâce d’un cavalier dal- s. 189. mate sous Marc Aurèle et Lucius Verus”, Revue des 59 LESCHI, „Autour de l’amphithéâtre” (cyt. w przyp. études latines 47 bis, 1969 (Mélanges M. Durry), s. 49), s. 171–181 (= AE 1955, 135). 225–236. Powołuje się on na inskrypcje CIL VIII 2581, 2348 = 17886, 4208. 56 y. LE BOHEC, La Troisième légion Auguste, Paris 95 Próba rekonstrukcji wyglądu posągu Medaurusa w Rhizon

Podstawowych informacji o bogu Medaurusie i jego posągu dostarcza nam analizowany tu epigram z Lambaesis [Ryc. 4]. Tekst ten przynosi dwa opisy jego posągu kultowego powstałe w dwóch różnych momentach i najprawdopodobniej zredagowane przez dwóch różnych autorów.60 formalnie odnoszą się one do repliki posągu kultowego boga znajdu- jącego się Lambaesis, lecz mogą mówić również o oryginalnym posągu tego boga stoją- cym w Rhizon/Risinium. Tekst

Ryc. 4. Próba rekonstrukcji posągu Medaurusa w Rhizon (rys. R. Gawroński)

Sancte Medaure domi et sancte hic iam, templa quoque ista Vise, precor, parua magnus in effigia

[Święty Medaurze w ojczyźnie i tu już święty, przybywaj Również i do tej świątyni, wielki w małym posągu] dopuszcza dwie interpretacje. Może on wyrażać myśl, iż bóg Medaurus jest tak wielki, że w żadnym stopniu posąg nie oddaje jego wielkości. Był on więc magnus in parua effigia. zwrot ten może jednak podkreślać, że posąg boga w Lambaesis był tylko zredukowaną kopią oryginału w Rhizon/Risinium. Bóg był wielki i jego posąg kultowy był też wielki, a to, co czytelnik epigramu widział w Lambaesis, stanowiło jedynie jego małą kopię. za takim rozwiązaniem eksponującym wielkość posągu w Risinium przemawiają rezultaty

60 Podstawową pracą dotyczącą przedstawień kulto- wych w starożytności jest E. WILL, Le relief cultuel gréco-romain. Contribution à l’histoire de l’art de l’Empire romain, Paris 1955. 96 badań polskiej ekspedycji archeologicznej. Posąg w Risinium znajdował się na platfor- mie61 o rozmiarach co najmniej 15 x 20 m, kaplica w Lambaesis zaś, z pomnikiem bóstwa iliryjskiego, reprezentowała zupełnie inną skalę wielkości. Interpretacje podkreślające im- manentną wielkość boga w porównaniu z jego ziemskim wyobrażeniem, czy też zwraca- jące uwagę na skalę wielkości posągów w Risinium i Lambaesis, nie muszą być jednak całkowicie sprzeczne. Można było eksponować wielkość boga, a jednocześnie przekazy- wać informację, że jego posąg w Risinium posiadał duże rozmiary. Medaurus był przedstawiony jako wojownik na koniu znajdującym się w skoku (surgit in auras, l. 5). Lewą ręką ściąga on wodze konia (succussus laeua sonipes, l. 5; refreno ex equo, l. 13), co może dowodzić, że przedstawiono konia, który staje dęba. Mamy więc tu do czynienia z próbą opisania posągu w ujęciu dynamicznym. Element ruchu oddaje też zwrot: „prawica miota pocisk od ucha” (altera dum telum librat ab aure manus, l. 6). Broń, którą się posługuje Medaurus, określona jest w linii 6. jako telum, a w linii 14. jako hasta. Terminy te odnosiły się do broni miotanej na odległość, czyli w tym kontekście do oszczepu.62 Jeździec spina konia przy pomocy cugli, a prawą ręką, podniesioną do góry, rzuca oszczep. Broń jest miotana „od ucha”, co oznacza, że Medaurus został przedstawiony w momencie rzutu oszczepem. Ta czynność wykonywana na koniu w ruchu wy- magała dużych umiejętności. Świadectwem tego jest zapewne podręcznik miotania oszczepów z konia De iaculatione equestri, napisany przez Pliniusza Starszego, gdy pełnił funkcję dowódcy jazdy na terenie Germanii.63 Rekonstrukcja stosowanego w starożytności sposobu miotania oszczepów przez jeźdź- ców przysparza wielu problemów64 [Ryc. 5]. Współczesna praktyka konkurencji sportowej rzutu oszczepem, kiedy to celem jest to, aby doleciał on jak najdalej, nie może nam tu wiele pomóc. W starożytności chodziło bowiem o trafienie przeciwnika i wyeliminowanie go z walki. Mamy jednak ciekawe, choć nie zawsze pełne i jasne, opisy techniki rzutu oszczepem z konia u Ksenofonta (Hippika) i u Arriana (Ars tactica).65 U Ksenofonta czytamy: „Jeśli wysuwając do przodu lewą część ciała, cofając zaś prawą i unosząc przy tym biodra wyrzuci się oszczep z ostrzem uniesionym lekko ku górze, wówczas rzut będzie najsilniejszy i najdalszy”.66 Pewne eksperymenty wykonywane przez Paula Vignerona67 pozwoliły na zweryfikowanie zasadności stwierdzenia Ksenofonta, piszącego,

61 zob. niżej, s. 124. 67 Por. P. VIGNERON, Le Cheval dans l’Antiquité 62 Telum: Oxford Classical Dictionary, s. 191. Ter- gréco-romaine (des guerres médiques aux grandes min ten mógł oznaczać również pocisk, strzałę. Na- invasions). Contribution à l’histoire des techniques, leży jednak pamiętać, że słowo telum jest koniekturą Nancy 1968, I, s. 269: „En position d’attaque, le ca- zaproponowaną w tym artykule. valier brandit le javelot de la main droite, le torse et 63 R. GAWROńSKI, „‘Bella Germaniae libri viginti’ la tête tournés vers l’objectif. Les cuisses cependant i ‘De iaculatione equestri’ Pliniusza Starszego a spo- demeurent fixes, plaquées aux flanc du cheval. La sób walki kawalerii Germanów: próba interpretacji jambe gauche pend librement tandis que la droite, przekazu Tacyta (Germania 6)”, Eos 63, 1998, au lieu de ballotter remonte légèrement vers l’arrière s. 35–46. et vient s’appuyer sur le flanc droit du cheval : geste 64 D. SłAPEK, Sport i widowiska w świecie anty- qui renforce considérablement la stabilité du cava- cznym, Kraków – Warszawa 2010, s. 558. lier au moment où le lancer risque de la compromet- 65 Por. A. HyLAND, Training the Roman Cavalry, tre”. Uzupełniając to stwierdzenie Vigneron pisze Dover 1993, s. 142–152 (komentarz), a także R. A. (przyp. 2): „Montant sans étiers, nous avons vérifié GAWROńSKI, Javelins used by Cavalry in Arrian’s le caractère quasi-instinctif de ce relèvement de la Ars Tactica, w druku. jambe droite au moment du lancer, et le considé- 66 Xen. Hipp. 12.13. rable renforcement de la stabilité qu’il procure”. 97

Ryc. 5. Rekonstrukcja sposobu rzutu oszczepem z konia (A. Hyland, Training the Roman Cavalry, Dover 1993, s. 143)

że w momencie rzutu oszczepem z konia należy unieść nieznacznie biodra, co miało zwiększać stabilność jeźdźca i konia w tym momencie. Porównanie innych elementów opisu pisarza greckiego i współczesnych eksperymentów napotyka na pewne trudności, lecz należy pamiętać, że opis Ksenofonta nie jest zbyt szczegółowy i precyzyjny. Podsumowując informacje, które dostarcza tekst epigramu z Lambaesis, można pokusić się o następującą rekonstrukcję wyglądu posągu Medaurusa w Rhizon. Był to posąg pokazujący jeźdźca i konia w ujęciu dynamicznym. Jeździec lewą ręką ściągał wodze konia znajdującego się w galopie, a prawą ciskał oszczep. Wykorzystując informacje za- warte w epigramie z Lambaesis oraz naszą wiedzę dotyczącą rzutu oszczepem należy stwierdzić, że w tym momencie broń ta znajdowała się na wysokości głowy Medaurusa. Można wątpić, aby bóg z Risinium rzucał oszczepem w konkretnego przeciwnika, który byłby przedstawiony na pomniku. Bardziej ekspresyjne wydaje się przedstawienie boga, który rzuca oszczep w dal: symbolicznie, przeciwko wszystkim ewentualnym przeci- wnikom zagrażającym miastu czy nawet zbliżającym się do wejścia do zatoki Kotorskiej. W Rhizon/Risinium znajdował się posąg dużych, a może nawet bardzo dużych roz- miarów. Nie mógł znajdować się we wnętrzu świątyni, lecz na otwartej przestrzeni, najprawdopodobniej na akropolu leżącym na szczycie góry Gradina, mającej 207 m wysokości n.p.m. (podczas gdy miasto leżało nad samym morzem). znajdowała się tam platforma, której rozmiary można oszacować na co najmniej 15 x 20 m.68 Posąg Medau- rusa górował więc nad miastem. zważywszy na dynamiczny sposób ujęcia konia i jeźdźca, możemy stwierdzić, że posąg był wykonany najprawdopodobniej z brązu. Przedstawienie konia w skoku, a więc opartego tylko na dwóch tylnych nogach zmuszało do zastosowania jakiejś podpórki rzeźby. zaprezentowana powyżej próba rekonstrukcji posągu Medaurusa z Rhizon musi naturalnie pozostać w znacznym stopniu hipotetyczna. Dla jej uprawdopodobnienia konieczne jest szerokie spojrzenie na sposób przedstawiania jeźdźca i konia w sztuce antycznej.

68 Por. niżej, s. 124. 98 Ekfrazy posągów konnych w literaturze starożytnej

Rekonstrukcja wyglądu posągu Medaurusa, dokonana na podstawie epigramu z Lambae- sis, nie byłaby pełna bez dokładnej analizy samego tekstu, który jest jedynym naszym źródłem umożliwiającym takie postępowanie. z punktu widzenia metodycznego powinien być to pierwszy zabieg źródłoznawczy. Mamy tu bowiem do czynienia z literackim opisem dzieła sztuki, a więc tzw. ekfrazą69 — w tym wypadku z opisem posągu konnego, który powinniśmy zanalizować na tle podobnych tekstów znanych z literatury antycznej. Podczas gdy same posągi konne, pełniące zresztą różne funkcje, były nadzwyczaj rozpowszechnione w starożytności, ich opisy są w literaturze antycznej bardzo nieliczne: dla całej starożytności znamy zaledwie cztery ekfrazy takich posągów. Analogią do tekstu z Lambaesis w literaturze łacińskiej jest pierwszy utwór z pierwszej księgi Sylw Stacjusza, zawierający opis monumentalnego posągu konnego cesarza Domi- cjana.70 Equus Domitiani71 został wystawiony na Forum Romanum pod koniec 89 roku, po zwycięstwach cesarza nad Chattami i Dakami. Utwór podkreśla wielkość posągu i wielkość prac związanych z jego wykonaniem, eksponuje też prestiżowe znaczenie miejsca, w którym był wystawiony na Forum Romanum. Poeta pisze wprawdzie o osiąg- nięciach militarnych władcy, jednak przedstawienie jeźdźca i konia tylko w ograniczonym stopniu je eksponuje. Jest to bowiem ujęcie statyczne. z niosącym zgubę (nocens) koniem trojańskim poeta zestawia konia Domicjana, który swą łagodność czerpie z łagodności jeźdźca (hunc mitis commendat eques; Silv. 1.1.15). Cesarz nie trzyma w ręku broni: mimo że miecz spoczywa u jego boku, nic mu nie zagraża (Latus ense quieto securum; Silv. 1.1.43–44). Mamy tu do czynienia z czytelną alegorią pokoju, który zapanował dzięki zwycięskim wojnom Domicjana. Cesarz z podniesioną głową patrzy przed siebie, a jego koń jest gotowy do biegu. Kopyta konia opierają się na głowie (dosłownie na włosach) personifikacji Renu.72 Przedstawienie tego pomnika na sertercu z roku 95–96 [Ryc. 6] świadczy, że głowa personifikacji rzeki stanowiła podpórkę, na której opierała się noga konia. Jednocześnie jednak pokazanie konia tratującego personifikację Renu musiało mieć konkretny wydźwięk ideologiczny. Analogią mogą być tu liczne przedstawienia jeźdźców rzymskich tratujących Barbarzyńców.73 Przedstawienie jest więc statyczne, a jedyny element dynamiczny to motyw tratowania personifikacji Renu. Equus Domitiani nawiązuje

69 Szerzej na temat ekfrazy w literaturze starożytnej, Coinage, vol. II, part 1: From AD 69 to AD 96. Ves- zob. D. P. fOWLER, „Narrate and describe: the pro- pasian to Domitian, 2. wyd., ed. I. A. CARRADICE, blem of ekphrasis“, The Journal of Roman Studies T. V. BUTTREy, London 2007, s. 324, nr 797 i tabl. 81, 1991, s. 25–35; M. KRIEGER, „Das Problem der 157. Por. f. CASTAGNOLI, „Note numismatiche”, Ekphrasis: Wort und Bild, Raum und zeit und das Archeologia Classica 5, 1953, s. 107–109. O perso- literarische Werk”, [w:] Beschreibungkunst — nifikacjach Renu, zob. J. A. OSTROWSKI, „Personi- Kunstbeschreibung. Ekphrasis von der Antike bis fications of rivers in Greek and Roman art”, Zeszyty zur Gegenwart, ed. G. BOEHM, H. PfOTENHAUER, Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 964, Prace München 1995, s. 41–57, oraz inne artykuły w tym Archeologiczne 47, Studia z Archeologii Śródziem- tomie. nomorskiej 12, 1991, s. 51. 70 Stat. Silv. 1.1. 72 Stat. Silv. 1.1.50–51: Vacuae pro caespite terrae 71 M. STEINBy, Lexicon Topographicum Urbis aerea captivi crinem tegit ungula Rheni. Romae, II, Roma 1995, s. 228–229 i ryc. 80 — 73 Por. niżej, s. 104. Equus Domitiani (C. f. GIULIANI); przedstawienie Equus Domitiani na monecie: The Roman Imperial 99

Ryc. 6. Sesterc z roku 95–96 z przedstawieniem Equus Domitiani z Forum Romanum (f. Castagnoli, „Note numismatiche”, Archeologia Classica 5, 1953, tabl. 51) do bardzo popularnych w starożytności przedstawień cesarza wjeżdżającego na koniu do miasta i witanego przez mieszkańców. Najbardziej znanym przykładem takiego przedstawienia jest posąg Marka Aureliusza stojący obecnie na Kapitolu.74 Pierwsza Sylwa Stacjusza stanowi jedyny znany nam opis posągu konnego pochodzący z okresu wczesnego Cesarstwa, co dodatkowo podkreśla wagę epigramu z Lambaesis. Naturalnie obydwa opisy dotyczą różnych kategorii posągów. W epigramie z Lambaesis mamy opis konnego przedstawienia kultowego, a w Sylwach Stacjusza — posągu cesarskiego. Dwóch opisów konnych posągów cesarzy dostarcza również literatura grecka. Jeden z epigramów Anthologia Palatina (9.802) zawiera ekfrazę posągu cesarza Marcjana (450–457). Cesarz z wyciągniętą prawicą pogania konia, którego wróg znajdujący się na ziemi „unosi głową” (ὅτις кɛφαλῇ μιν ἀɛίρɛι). Jest to więc bardzo popularne przedstawienie jeźdźca rzymskiego tratującego nieprzyjaciela, który w tym przypadku spełnia jedno- cześnie funkcję konstrukcyjnej podpory, najprawdopodobniej dla uniesionych nóg konia. W przeciwieństwie do Equus Domitiani mamy tu do czynienia z ujęciem dynamicznym. Prokopiusz z Cezarei podaje natomiast opis wykonanego z brązu ogromnego konnego posągu cesarza Justyniana, który był ustawiony na kolumnie.75 Koń miał uniesioną przed- nią nogę, co może świadczyć, że szedł stępa. Cesarz, ukazany jako Achilles,76 nosił zbroję i hełm, na nogach miał wysokie sandały, lecz nie nosił nagolenników. W lewej ręce trzymał glob, prawą miał wyciągniętą do przodu w kierunku wschodnim. Cesarz, jak podkreślał Prokopiusz, nie miał „miecza, włóczni ani żadnej innej broni”. Pomnik, chociaż powstał z okazji zwycięstw nad Persami, nie eksponował funkcji militarnych cesarza, który samą swoją obecnością zapewniał bezpieczeństwo granic. W tej sytuacji ujęcie statyczne posągu konnego było całkowicie uzasadnione.

74 Marcus Aurelius. History of a Monument and Its dans l’art byzantin. Recherches sur l’art officiel de Restoration, ed. E. MELLUCO VACCARO, A. MURA, l’Empire d’Orient, Paris 1936 (reprint: London Milano 1989; A. MURA SOMELLA, Marcus Aurelius 1971), s. 46–47. in Campidoglio, bez miejsca wydania 1990. 76 Należy zwrócić uwagę, że Achilles, jak wszyscy 75 Procop. De Aed. 1.2.5–12. Pogłębioną analizę bohaterowie Iliady, nie jeździł konno, lecz poruszał tego przedstawienia daje A. GRABAR, L’Empereur się na rydwanie. 100 Warto tu jeszcze wspomnieć o ekfrazie posągu wykonanego przez Lizypa, zawartej w jednym z epigramów Anthologia Palatina (9.777). Rzeźba przedstawia gotowego do skoku konia, któremu wiatr rozwiewa bujną grzywę. Autor podkreśla wyjątkowy realizm dynamicznego ujęcia rumaka, wprowadzając do opisu postać fikcyjnego jeźdźca: gdyby nałożył mu wędzidła i ubódł ościeniem, koń od razu zerwałby się do biegu. Analiza tych nielicznych opisów posągów konnych zawartych w literaturze antycznej wyklucza raczej ewentualność, aby autor (autorzy) epigramu z Lambaesis mogli in- spirować się gotowymi przykładami. Omawiany utwór jest więc pod tym względem oryginalny i stąd wynika jego znaczenie również dla historii literatury. Naturalnie autor epigramu z Lambaesis mógł w szerokim stopniu wzorować się na opisach starć bitewnych, których dostarcza epicka poezja rzymska (por. wyżej, s. 84–87). Omawiając motyw opisów posągów konnych warto przypomnieć, że jedną z najbardziej sugestywnych ekfraz posągów konnych zamieścił Adam Mickiewicz w III części Dziadów:

Nie w tej postawie świeci w starym Rzymie Kochanek ludów, ów Marek Aureli [------.------.- - ] Rękę poważnie wzniósł, jak gdyby wkoło Miał błogosławić tłum swego poddaństwa, A drugą ręką opuścił na wodze, Rumaka swego zapędy ukraca. zgadniesz, że mnogi lud stał tam na drodze I krzyczał: „Cesarz, ojciec nasz powraca!” Cesarz chciał z wolna jechać między tłokiem, Wszystkich ojcowskim udarować wzrokiem. Koń wzdyma grzywę, żarem z oczu świeci, Lecz zna, że wiezie najmilszego z gości, Że wiezie ojca milijonom dzieci, I sam hamuje ogień swej żywości; Dzieci przyjść blisko, ojca widzieć mogą. Koń równym krokiem, równą stąpa drogą. zgadniesz, że dojdzie do nieśmiertelności!

Gdy Piotr wypuścił rumakowi wodze, Widać, że leciał tratując po drodze, Od razu wskoczył aż na sam brzeg skały, Już koń szalony wzniósł w górę kopyta, Car go nie trzyma, koń wędzidłem zgrzyta, zgadniesz, że spadnie i pryśnie w kawały. Od wieków stoi, skacze, lecz nie spada, Jako lecąca z granitów kaskada.77

77 A. Mickiewicz, Dziadów część III, Ustęp, [w:] Dzieła. Wydanie Narodowe, III, Utwory drama- tyczne, Warszawa 1948, s. 282–283. 101 Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że w ujęciu Mickiewicza każdy z tych dwóch po- mników jest pewnym symbolem, a ich forma niesie czytelne przesłanie ideowe. Ujęcie statyczne reprezentowane przez posąg kapitoliński budziło skojarzenia pozytywne, ujęcie dynamiczne, ze względu na osobę Piotra Wielkiego — negatywne. Tych skojarzeń nie można, naturalnie, przenosić na starożytność. Archeolog mógłby jednak odczytać ten tekst w innej jeszcze perspektywie, jako intuicyjne pokazanie odmienności ujęcia statycznego i dynamicznego jeźdźca i konia, a nawet może jako symboliczne ukazanie tych dwóch różnych przedstawień. Takie ujęcie dychotomiczne było zresztą celem falconeta, twórcy pomnika Piotra Wielkiego, który w swym dziele chciał przede wszystkim pokazać studium konia w ruchu, a jednocześnie krytykował bardzo ostro statyczny posąg kapitoliński.78

Posąg Medaurusa na tle przedstawień konia w sztuce antycznej

Posąg Medaurusa należy także rozpatrzyć w kontekście przedstawień konia, często obecnych w sztuce antycznej.79 Występują one w scenach walki, polowań oraz różnego rodzaju zawodów sportowych, brak ich natomiast w scenach pracy, gdzie podstawową rolę od- grywają woły i osły.80 Popularnym motywem był również tzw. portret konny.81 Koń, jako podstawowy środek transportu ludzi, stanowił bardzo istotny wyróżnik pozycji społecznej jeźdźca. Analizując posąg boga Medaurusa należy poruszyć kwestię poświadczonych w sztuce sposobów przedstawiania jeźdźca i konia. Można wyróżnić dwa rodzaje ujęcia relacji człowieka i zwierzęcia, które go nosi na grzbiecie. Koń bywa pokazany w ujęciu statycz- nym, kiedy idzie stępa, lub w ujęciu dynamicznym, w galopie lub nawet stojący dęba, w sytuacji, gdy jeździec ściąga cugle.82 Doskonałym przykładem opisu pokazującego różnice pomiędzy tymi dwoma sposobami przedstawiania konia i jeźdźca w sztuce jest kontra- stowe ujęcie posągu Marka Aureliusza na Kapitolu oraz posągu cara Piotra Wielkiego w Petersburgu, które daje Adam Mickiewicz.

78 T. SINKO, Mickiewicz i antyk, Wrocław – Kraków lungen auf attischen Grab- und Weihreliefs des 5. 1957, s. 315 i cytowana tam literatura. und 4. Jhs. v. Chr. (BAR International Series 2137), 79 H. ROQUES DE MAUMONT, Antike Reiterstandbil- Oxford 2010. der, Berlin 1958; H. B. SIEDENTOPf, Das hellenistis- 80 R. LEfEBVRE DES NOëTTES, La force motrice ani- che Reiterdenkmal, Waldsassen 1968; VIGNERON, Le male à travers les âges, Paris 1924; por. J. KO- Cheval (cyt. w przyp. 67); G. LAHUSEN, Untersu- LENDO, Postęp techniczny a problem siły roboczej chungen zur Ehrenstatue. Literarische und epigra- w rolnictwie starożytnej Italii, Wrocław – Warszawa phische Zeugnisse (Archaeologica 35), Roma 1983; – Kraków 1968, s. 142. M. SCHLEIERMACHER, Römische Reitergrabsteine. 81 M. MORKA, Polski nowożytny portret konny i jego Die kaiserlichen Reliefs des triumphierende Reiters, europejska geneza (Studia z historii sztuki 36), Bonn 1984; M. JUNKELMANN, Die Reiter Roms, I: Wrocław – Warszawa – Kraków 1986 — o portre- Reise, Jagt, Triumph und Zircusrennen (Kulturges- tach konnych w starożytności, zob. s. 12–21. chichte der antiken Welt 45), Mainz 1990; J. BER- 82 O sposobie przedstawiania konia w ruchu, zwłasz- GEMANN, Römische Ritterstatuen. Porträtplastik im cza w galopie, zob. stare prace S. Reinacha publiko- offentlichen Bereich (Beiträge zur Erschließung hel- wane w sześciu artykułach w Revue Archéologique lenistischer und kaiserzeitlicher Skulptur und Archi- (36, 1900, do 39, 1901) i przedruk: La représentation tektur 11), Mainz 1991; A. TILLIOS, Die Funktion du galop dans l’art antique et moderne, Paris 1901; und Bedeutung der Reiter- und Pferdeführerdarstel- por. MORKA (cyt. w przyp. 81), s. 13, przyp. 27. 102 W sztuce rzymskiej ujęcie statyczne i dynamiczne znalazło swoje odbicie w ikonografii konnych pomników cesarskich. Do najbardziej popularnych należy przedstawienie władcy, który witany przez mieszkańców wjeżdża do miasta na koniu kroczącym stępa. Władca występuje tu jako Restitutor Pacis: elementy militarne nie pojawiają się w ogóle lub też nie pełnią funkcji pierwszoplanowej. Najbardziej znanym przykładem może być posąg Marka Aureliusza stojący na Kapitolu83 [Ryc. 7], sam schemat zaś znany jest też z licznych monet i medalionów. Przedstawienia cesarza w ujęciu dynamicznym jako Dominator Inuictus są już rzadsze. Trzeba pamiętać, że ujęcia dynamiczne wykorzystywane są przede wszystkim w scenach walki, cesarz zaś z reguły nie brał osobiście udziału w bitwach. Motyw władcy biorącego aktywny udział w walce występuje natomiast w ikonografii Aleksandra Wielkiego. Ujęcie dynamiczne pojawia się również w scenach polowań. Wyłączając przedstawienia Jeźdźca trackiego,84 z reguły są to sceny polowań cesarzy na dziki i lwy.85

Ryc. 7. Posąg cesarza Marka Aureliusza na Kapitolu (po renowacji) (fot. M. Członkowska-Naumiuk)

83 Marcus Aurelius. History of a Monument (cyt. 85 J. AyMARD, Essai sur les chasses romaines des w przyp. 74); MURA SOMELLA, Marcus Aurelius origines à la fin du siècle des Antonins (cynegetica), (cyt. w przyp. 74). Paris 1951, s. 318–323 (polowanie na dziki), 416– 84 Por. niżej, s. 104–108. 419 (polowanie na lwy). 103 Drugim problemem związanym z ikonografią Medaurusa jest kwestia przedstawiania jeźdźców posługujących się bronią drzewcową,86 w scenach zarówno walki, jak też polowania. Podstawą klasyfikacji przedstawień musi być tu sposób posługiwania się tą bronią, który daje się, przynajmniej częściowo, zrekonstruować poprzez sposób jej ułożenia. Teo- retycznie można tu wyróżnić następujące sytuacje: • broń trzymana przy głowie podczas rzutu; • broń w scenach walki przedstawiających bezpośrednie starcie z przeciwnikiem kon- nym lub pieszym: ostrze jest wówczas z reguły lekko skierowane ku dołowi; • broń trzymana poziomo na wysokości pasa, jak późniejsza kopia lub lanca; • broń skierowana ukośnie ku dołowi i przebijająca przeciwnika leżącego na ziemi, ewentualnie zwierzę podczas polowania. Sposób przedstawienia jeźdźca posługującego się bronią drzewcową zależy od co najmniej dwóch czynników. Po pierwsze, od zmiennych w czasie i zróżnicowanych przestrzennie sposobów prowadzenia walki bądź polowania, po drugie zaś — na co należy zwrócić uwagę — od czynników ideologicznych. Przebijanie przeciwnika leżącego na ziemi lub też upolowanego zwierzęcia było czytelną alegorią zwycięstwa, czy też w ogóle dzielności i męstwa danej osoby. Po tych uwagach można przejść do egzemplifikacji sposobów przedstawiania broni. znamy pewne analogie do rekonstruowanego przedstawienia boga Medaurusa rzucającego oszczep. Jedną jest przechowywana w Oxfordzie w Asmolean Museum stela nagrobna trybuna kohorty Lucjusza Pompejusza Marcellina, znaleziona w Efezie87 [Ryc. 8]. Ten dobrej klasy artystycznej zabytek datowany na pierwszą połowę I w. n.e. przedstawia zmarłego jako jeźdźca trzymającego oszczep w cofniętej do tyłu i podniesionej do góry prawej ręce. Broń znajduje się w pozycji poziomej — w początkowej fazie rzutu oszczepem. Innym przykładem jest opublikowana w roku 2002 w korpusie inskrypcji z okolicy Kibyra (pogranicze rzymskich prowincji Azji i Lycii) płytka z przedstawieniem jeźdźca rzucającego oszczep, datowana na okres Cesarstwa88 [Ryc. 9]. W scenach walki przedstawiających bezpośrednie starcie jeźdźca z przeciwnikiem kon- nym czy pieszym przedstawienie broni drzewcowej jest bardzo rozpowszechnione. Można tu przywołać wielką mozaikę z Casa del fauno w Pompejach, pokazującą Aleksandra Ma- cedońskiego, który uderza przeciwnika grotem broni.89

86 Posługujemy się tu ogólnym terminem „broń guri(cae) uixit annos XXIII, mens(es) V, dies XI drzewcowa”. Używane w literaturze i w przekła- monumentum fecit flauia Marcellina mater et Pom- dach różne terminy, takie jak „dziryt”, „włócznia”, peia Catullina soror h(oc) m(onumentum) [h(ere- „lanca”, „kopia” są zbyt wieloznaczne i nie zawsze dem) n(on)] s(equitur). odpowiadają zmieniającej się terminologii używa- 88 Inschriften von Kibyra, I: Die Inschriften der nej w tekstach greckich i łacińskich. Stadt und ihrer näheren Umgebung, herausgegeben 87 A. MIHAELIS, Ancient Marbles in Great Britain, von Th. CORSTEN, Bonn 2002, s. 128, nr 99: „Relief Cambridge 1882, s. 590, nr 214; H. HOffMANN, Rö- eines Reiters der wahrscheinlich einen in dieser Ge- mische Militärgrabsteine der Donauländer, Wien gend verbreiteten Reitergötter darstellen soll”. 1905, s. 52, ryc. 34; E. PfUHL, H. MöBIUS, Die 89 Pompei. Pitture e mosaici, V, Roma 1994, s. 124– Ostgriechischen Grabreliefs, II, Mainz 1979, s. 333, 125, nr 57 (DE VOSS); f. zEVI, „Casa del fauno in nr 1394, ryc. 204; SCHLEIERMACHER, Römische Rei- Pompeji und das Alexandermosaik”, Mitteilungen tergrabsteine (cyt. w przyp. 79), s. 246–247, nr 122; des Deutschen Archäologischen Instituts, Römische CIL III 7131: L(ucio) Pompeio L(ucii) f(ilio) fabia Abteilung 105, 1998, s. 21–65, zwłaszcza s. 41–65. Marcellino Roma tr(ibuno) coh(ortis) pri(mae) Li- 104 Broń trzymana poziomo, jak późniejsza kopia lub lanca — znacznie mniej skuteczna od nich ze względu na nieznajomość strzemion w starożytności — występuje w przedstawieniach ciężkiej jazdy macedońskiej90 oraz opancerzonych cataphracti i clibanarii.91 Bardzo bogato przedstawia się ikonografia jeźdźców, którzy trzymają broń drzewcową skierowaną ukośnie ku dołowi, przebijając przeciwnika leżącego na ziemi pod kopytami konia [Ryc. 10]. Motyw ten pojawił się już w Grecji klasycznej. znaleziona na cmenta- rzysku w Keramejkosie w Atenach stela nagrobna Deksilaosa, który zginął w bitwie w 394 roku, pokazuje jeźdźca tratującego wroga i przebijającego go bronią drzewcową.92 Motyw ten występuje szczególnie często na nagrobkach żołnierzy oddziałów posiłkowych z terenu prowincji germańskich.93 Pojawia się również na płytkach wotywnych Jeźdźca

Ryc. 9. Stela z Kibyra (Inschriften von Kibyra, I: Die Inschriften der Stadt und ihrer näheren Umgebung, herausgegeben von Th. Corsten, Bonn 2002, s. 128, nr 99)

Ryc. 8. Stela nagrobna trybuna kohorty Lucjusza Pompejusza Marcellina, znaleziona w Efezie. Oxford, Asmolean Museum (M. Schleiermacher, Römische Reitergrabsteine. Die kaiserlichen Reliefs des triumphierende Reiters, Bonn 1984, s. 52, nr 34)

90 P. A. MANTI, „The cavalry sarissa”, Ancient World und Kampfes in den Bildkünstten der Quattro- und 8, 1989, s. 75–82. Por. malowidło z grobowca dato- Cinquecento in Italien, diss. München 1970, s. 217– wane na ok. 300 p.n.e., przedstawiające kawale- 232: aneks Das Deksilaos- oder Sieger Motiv. rzystę macedońskiego z długą włócznią (sarissa) 93 Materiał został zgromadzony w pracach: atakującego piechura perskiego. Dobra reprodukcja: SCHLEIERMACHER, Römische Reitergrabsteine (cyt. K. NAWOTKA, Aleksander Wielki, Wrocław 2004, w przyp. 79); H. WALTER, Les Barbares de l’Occi- ryc. II. dent romain. Corpus des Gaules et des provinces 91 M. MIELCzAREK, Cataphracti and clibanarii. Stu- de Germanie (Annales littéraires de l’Université de dies on the Heavy Armoured Cavalry of the Ancient Besançon 294, Centre de Recherches d’Histoire World, łódź 1993. Ancienne 122), Paris 1993. 92 W. HENzE, Studien zur Darstellung der Schlacht 105 trackiego, którego kult był bardzo popularny we wschodnich prowincjach Półwyspu Bał- kańskiego [Ryc. 11]. Według klasyfikacji Gavrila Kacarova można wyróżnić trzy schematy ikonograficzne przedstawienia tego boga-jeźdźca: • jadącego (typ A), • polującego na dzika (typ B), • powracającego z polowania (typ C).94 Powyższy przegląd przedstawień jeźdźca na koniu posługującego się bronią drzew- cową świadczy, że sztuka grecka i rzymska, podobnie jak literatura grecka i rzymska, nie znała prawie zupełnie — jak staraliśmy się wykazać — przedstawień w formie odpowiada- jącej opisowi posągu Medaurusa, który przynosi epigram z Lambaesis. Stąd też znaczenie tego tekstu epigraficznego.

Ryc. 11. Przedstawienie Jeźdźca trackiego, Pernik (pd.-zach. Bułgaria) (G. Mihailov, Inscriptiones Graecae in Bulgaria repertae, vol. IV, Serdicae 1966, 2126, tabl. 87) Ryc. 10. Stela nagrobna jeźdźca rzymskiego tratującego Barbarzyńcę, znaleziona w zahlbach. Moguncja, Rheinisches Landes- museum (H. Walter, Les Barbares de l’Occident romain. Corpus des Gaules et des provinces de Germanie, Paris 1993, tabl. XLVI, nr 133)

94 G. KAzAROV, Die Denkmäler des Thrakischen „à propos de la genèse de l’iconographie du cava- Reitergottes in Bulgarien (Dissertationes Pannonicae lier thrace”, [w:] Mythologie gréco-romaine, My- II, 14), Budapest 1938; WILL, Le relief (cyt. w przyp. thologies péripheriques, ed. L. KAHIL, C. AUGé, 60), s. 55–124; Corpus cultus equitis Thracii Paris 1979, s. 63–69; S. CONRAD, „Bemerkunen zu (CCET), I, II 1–2, IV, V (Études préliminaires aux den Votivdenkmälern des Thrakischen Reiterheros religions Orientales dans l’Empire Romain 74), Lei- am untermösischen Donaulimes”, [w:] Pontos Eu- den 1979–1984; LIMC VI (1992), s. 1019–1081 — xinos. Beiträge zur Archäologie und Geschichte des Heros Equitans (A. CERMANOVIć-KUzMANOVIć). antiken Schwarzmeer- und Balkanraumes, Langen- Por. GARAšANIN, O problemu starobalkanskog konja- weisbach 2006, s. 229–235. nika (cyt. w przyp. 4), s. 273–283; E. CONDURACHI, 106 Bóstwa jadące na koniu w religii greckiej i rzymskiej

Mówiąc o bogach jadących na koniu w religii greckiej oraz rzymskiej z epoki republikań- skiej możemy wymienić właściwie tylko Dioskurów: Kastora i Polluksa.95 Nie są to jednak bogowie-jeźdźcy, lecz raczej bóstwa jadące na koniu. W tym przypadku zwierzę jest tylko atrybutem, a nie decyduje o istocie boga. Często zresztą Dioskurowie stoją obok koni. Wielokrotnie też protome, czyli odcięta głowa zwierzęcia, jest ich symbolem. znacznie popularniejsze były przedstawienia bóstw jadących na rydwanach. Przykładem może być Helios, Posejdon oraz w niektórych przypadkach zeus. Koncepcja bóstwa powożącego rydwanem powstała (lub też została zapożyczona) w Grecji w okresie archaicznym (lub nawet wcześniej), kiedy rydwan był powszechnie używany przez przedstawicieli elit wła- dzy, zarówno w boju, jak i w celach transportowych.96 Przedstawienia bóstwa na koniu były jednak bardzo popularne na obszarach peryfe- ryjnych świata greckiego, jak też później w niektórych prowincjach Cesarstwa, zwłaszcza na Wschodzie i na Bałkanach.97 Na innych terenach jedynie we wschodniej Galii i w Ger- manii mamy poświadczony bardzo specyficzny kult boga siedzącego na koniu, którego przednie nogi były podtrzymywane przez Giganta (Jupiter soutenu par un géant anguipède — Jupitergigantensäulen)98 [Ryc. 12–13]. Przedstawienia te były związane z jakimś mitem, o którego istnieniu możemy sądzić jedynie na podstawie ikonografii. znamy też celtycką boginię Eponę, opiekunkę koni, mułów i osłów, która szczególną troską otaczała stajnie. Jej kult był rozpowszechniony przede wszystkim na pewnych terenach Galii oraz na obszarach przylimesowych Germanii. Bogini była przedstawiana najczęściej w pozycji siedzącej na koniu, z nogami po prawej lub lewej stronie zwierzęcia.99 Jak już wspomniano, na terenie wschodnich Bałkanów wielką popularnością cieszył się kult Jeźdźca trackiego, poświadczony ogromną liczbą płytek z przedstawieniem tego boga. Koń odgrywał również istotną rolę w innym kulcie charakterystycznym dla obsza- rów naddunajskich, którego świadectwem są płytki tzw. Jeźdźców dunajskich.100

95 f. CHAPOUTIER, Les Dioscures au service d’une hefte der Bonner Jahrbücher 41), Köln 1981; P. NO- déesse, Paris 1933; LIMC III, 1 (1986), s. 567–635, ELKE, „Die Jupitersäulen und -pfeiler in der römi- zwłaszcza 567–577 — Dioskuroi (f. GURy). schen Provinz Germania inferior”, ibidem. Por. też 96 J. WIESNER, „fahrende und Reitende Götter”, Ar- f. BENOîT, Les mythes de l’outre-tombe. Le cavalier chiv für Religionswissenschaft 37, 1941, s. 36–46. à l’anguipède et l’écuyère Épona (Collection 97 GARAšANIN, O problemu starobalkanskog konja- Latomus 3), Bruxelles 1950; WILL, Le relief (cyt. nika (cyt. w przyp. 4), s. 273–282. Do zgromadzo- w przyp. 60), s. 98–100. nych w tym artykule przykładów należy dodać 99 Por. R. MAGNEN, E. THOUVENOT, Épona, déesse przedstawienia jeźdźców na koniach w scenach gauloise des chevaux, protectrice des cavaliers, walki, znajdujące się na sprzączkach pasa, które za- I–II, Bordeaux 1953–1955; LIMC V, 1 (1990), nalizował N. PROEVA, „Des plaques de ceintures s. 985–999 — Épona (S. BOUCHER). provenant des contrées illiriennes et de Dassarétie”, 100 D. TUDOR, Corpus monumentorum religionis [w:] L’Illirie méridionale et l’Épire dans l’Antiquité equitum Danuvinorum (CMRED), I: The Monu- V. Actes du Ve colloque international de Grenoble ments, II: The Analysis and Interpretation of the (10–12 octobre 2008), ed. J.-L. LAMBOLEy, M. P. Monuments (Études préliminaires aux religions CASTIGLIONI, Paris 2011, s. 577–589. orientales 13), Leiden 1969, 1976. 98 G. BAUCHENSS, „Die Jupitergigantensäulen in der römischen Provinz Germania superior”, [w:] Die Jupitersäulen in den germanischen Provinzen (Bei- 107

Ryc. 12. Przedstawienie Jowisza walczącego Ryc. 13. Przedstawienie Jowisza walczącego z Gigantem, znalezione w Nida z Gigantem przy pomocy pioruna. (frankfurt nad Menem — Nied) Karlsruhe, Badisches Landesmuseum

Bałkańscy bogowie-jeźdźcy mieli swoich odpowiedników po drugiej stronie Bosforu w Azji Mniejszej. Stele wotywne oraz przedstawienia na monetach miejskich z okresu cesarstwa pochodzące przede wszystkim z zachodniej i południowo-zachodniej Anatolii (frygia, Pizydia, Licja) ukazują nam całą serię bogów o różnych imionach — Apollo z różnymi przydomkami (Lairbenos, Bozenos, Kisaludenos), Kakasbos, Theos Sozon — jadących wierzchem i trzymających z reguły jakąś broń (podwójną siekierę, maczugę, włócznię). Ich głowę zdobi w większości przypadków korona promienista, co sugeruje, że być może byli oni jedynie lokalnymi wariantami ogólnoanatolijskiego boga solarnego.101 Motyw bóstwa na koniu, przebijającego przeciwnika długą bronią drzewcową, znajdujemy również w sztuce grecko-egipskiej. Doskonałą ilustracją tego motywu jest ażu- rowy relief (prawdopodobnie fragment kraty okiennej lub jakiejś przegrody) ukazujący

101 I. DELEMAN, Anatolian Rider-Gods. A Study on Doskonały przykład analizy boga Kakasbosa — Stone Finds from the Regions of Lycia, Pisidia, jeźdźca z maczugą dał L. ROBERT, „Un dieu anato- Isauria, Lycaonia, Phrygia and Caria in the Late lien: Kakasbos”, [w:] L. ROBERT, Hellenica III, Paris Roman Period (Asia Minor Studien 35), Bonn 1999. 1946, s. 38–74 i 173–174. 108 sokołogłowego Horusa w stroju rzymskiego legionisty, przebijającego Seta w postaci kro- kodyla. Ten bardzo znany i wielokrotnie reprodukowany zabytek, przechowywany obecnie w Luwrze, datowany jest na IV wiek n.e.102 zjawisko kultu bogów-jeźdźców było bardzo rozpowszechnione na wielu terenach świata śródziemnomorskiego. Czy należy w związku z tym przyjąć koncepcję istnienia kultu jeźdźca paleobałkańskiego103 czy też anatolijskiego? Istniała pewna wspólna idea bóstwa na koniu, będąca przeniesieniem w strefę pojęć religijnych wyobrażeń o ziemskiej hierarchii, kiedy to koń był wyróźnikiem pozycji społecznej. Jednocześnie jednak każde bóstwo konne miało swoją specyfikę,104 którą tylko w niektórych przypadkach możemy próbować odgadnąć. Antyczne przedstawienia konnych bogów walczących z przeciwnikami przy pomocy włóczni wpłynęły na ukształtowanie się średniowiecznej ikonografii świętych jeźdźców, których kult rozpowszechniony był szczególnie we wschodnim chrześcijaństwie. Wymie- nić tutaj należy przede wszystkim nadzwyczaj popularne wyobrażenia św. Jerzego zabi- jającego smoka.

Próbując osadzić Medaurusa, boga siedzącego na koniu, wśród innych bóstw przedsta- wianych z tym zwierzęciem, należy wyróżnić z jednej strony aspekt religioznawczy, z drugiej zaś ikonograficzny tego zagadnienia. Kult Jeźdźca trackiego oraz kult Jeźdźców dunajskich na terenie wschodnich Bałkanów mogą wyjaśnić pojawienie się kultu Medaurusa w Ilirii. Ikonografia Jeźdźca trackiego nie jest jednak bliską analogią do przedstawienia Medaurusa. Typ B według klasyfikacji zaproponowanej przez Kazarova to przedstawienie jeźdźca w galopie atakującego dzika przy pomocy broni drzewcowej skierowanej ukośnie ku dołowi, w kierunku zwierzęcia. Tymczasem patron Risinium to jeździec na koniu, rzucający oszczep w dal. Jest to więc zupełnie odmienny sposób użycia broni, a zatem też odmienny typ przedstawienia ikonograficznego. Jeszcze jedna przyczyna nie pozwala na bezpośrednie wywodzenie przedstawienia Medaurusa z ikonografii Jeźdźca trackiego. Przeważająca większość pomników przed- stawiających to ostatnie bóstwo pochodzi z terenu Tracji i Mezji Dolnej, podczas gdy w zachodniej części Bałkanów są one już znacznie mniej popularne, a na wybrzeżach Dal- macji brak jest ich zupełnie.105 Płytki z przedstawieniem Jeźdźca trackiego są też z reguły datowane na II–III wiek n.e. Już z tego powodu Jeździec tracki nie mógł być wzorem iko- nograficznym dla przedstawienia Medaurusa, które powstało w okresie hellenistycznym (zob. niżej). To samo można powiedzieć o Jupitergigantensäulen, występujących tylko na dość ograniczonym obszarze Galii i Germanii.

102 zob. np. LIMC V (1990), s. 539, Horos 26 (M.-O. pomniki jeźdźca trackiego: A. CERMANOVIć-KUz- JENTEL). MANOVIć, Corpus cultus equitis Thracii (CCET), V: 103 GARAšANIN, O problemu starobalkanskog konja- Monumenta intra fines Iugoslaviae reperta (Études nika (cyt. w przyp. 4). préliminaires aux religions Orientales dans l’Em- 104 ROBERT, Un dieu anatolien (cyt. w przyp. 101). pire Romain 74), Leiden 1982. 105 Na terenie byłej Jugosławii, której terytorium obejmowało nie tylko Dalmację, zarejestrowano 94 109 Można jednak też zakładać, że ikonografia Medaurusa, bóstwa opiekuńczego Rhizon, powstała niezależnie od bezpośrednich wzorów obecnych w ikonografii religijnej. Mo- delem mogły być raczej, jak na to zwrócił uwagę Ernest Will,106 tworzone w tym okresie bardzo popularne przedstawienia władców hellenistycznych walczących konno.107 Ogromną rolę w powstaniu schematu ikonograficznego walczącego wodza mogły odegrać przedstawienia Aleksandra Wielkiego, a zwłaszcza słynna rzeźba pokazująca bitwę nad Granikiem wykonana przez Lizypa (tzw. turma Alexandri). W jej zredukowanej kopii brą- zowej, znalezionej w Herkulanum, jeździec trzyma jednak w ręku nie broń drzewcową, lecz miecz108 [Ryc. 14–15]. Można więc przypuszczać, że posąg Medaurusa, boga-patrona Rhizon, powstał w okresie hellenistycznym. Jawi się on nam jako twór oryginalny, niemający analogii wśród imagines deorum. Jak można przypuszczać, było to dzieło rzeźbiarza greckiego z okresu hellenistycznego, który, tworząc posąg boga, mógł szukać inspiracji w przedstawieniach konnych władców tego okresu, poczynając od Aleksandra Wielkiego. Przyjmując taką in- terpretację, mielibyśmy do czynienia z miejscową koncepcją religijną, natomiast formą artystyczną grecką.

Ryc. 15. Posążek brązowy Aleksandra z Herkulanum, fragment

Ryc. 14. Posążek brązowy Aleksandra z Herkulanum

106 WILL, Le relief (cyt. w przyp. 60), s. 67, 87, 115. 108 JUNKELMANN, Die Reiter Roms (cyt. w przyp. 79), 107 Por. SIEDENTOPf, Das hellenistische Reiterdenk- tabl. XI–XII, ryc. 19–21. mal (cyt. w przyp. 79). 110 Inne świadectwa mówiące o bogu Medaurusie

Bóg Medaurus znany z analizowanego tu epigramu opisującego jego posąg w Rhizon jest jeszcze wzmiankowany bezpośrednio w dwóch innych tekstach. Jeden z nich to fragmentarycznie zachowana inskrypcja z Lambaesis: MEDAV/RO AVG / [sacru]M.109 Naj- prawdopodobniej mamy tu do czynienia, zważywszy podział tekstu na krótkie wiersze, z fragmentem ołtarza stojącego przed kaplicą (ewentualnie w kaplicy) Medaurusa, na któ- rym były składane ofiary.110 Drugi tekst to fragmentarycznie zachowana inskrypcja grecka znaleziona w Risan na obszarze Carine (na północ od rzeki Spili) w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Po od- kryciu zabytek znajdował się w rękach kapitana armii austro-węgierskiej Guttenbrunnera. Inskrypcję opisał i sporządził jej odlew gipsowy konserwator Heinrich Richlý,111 którego informacje opublikował w 1903 roku K. Kubitschek.112 za nim tekst został powtórzony w korpusie inskrypcji łacińskich odkrytych na terenie dawnej Jugosławii autorstwa Anny i Jaro šašelów.113 Opis Richly’ego oraz fotografia odlewu dołączona przez Kubitschka do publikacji są naszym jedynym źródłem informacji na temat tego zabytku [Ryc. 16]. zgodnie z nimi inskrypcja zapisana była na płycie lub bloku z marmuru o wymiarach 11,5 x 19 cm. zachowana była górna krawędź kamienia oraz prawdopodobnie niewielki fragment krawędzi z lewej strony, tuż przy samym narożniku. Inskrypcja obramowana była rowkiem biegną- cym wzdłuż krawędzi. Górny lewy narożnik obramowania widoczny jest powyżej początkowego Π w linii 1, nieco na lewo od niego, co oznacza, że litera ta jest pierwszą literą napisu. Napis nie był zbyt starannie wykonany. Kucie było płytkie, charakterem bardziej przypominało graffito niż inskrypcję monumentalną. Litery w liniach 1 i 2 miały mniej więcej tę samą wysokość, zaś w linii 3 były niemal o połowę mniejsze niż w pierwszych dwóch liniach. Kształty liter, wśród których najbardziej charakterystyczne jest A z ukośną poprzeczką wznoszącą się od lewej do prawej, sugerują datowanie na drugą połowę okresu hellenistycznego (I w. p.n.e.?). Na podstawie fotografii odlewu inskrypcja może być odczytana w następujący sposób:

ɛριoλιαρ[χ - - - ] [ . ] Mɛδαύρoυ . [ - - - ] [ . . ] ἀρχόντων . [ - - - ]

109 CIL VIII 2642 oraz s. 1739. Lesco Mrozewicz ab amicis et discipulis dedicata, 110 Por. LESCHI, „Autour de l’amphithéâtre” (cyt. ed. S. RUCIńSKI, K. BALBUzA, K. KRóLCzyK, Poznań w przyp. 49), s. 177–178. 2011, s. 187–194. 111 Był to drugi (po A. Evansie, por. przyp. 3) po- 112 [K.] KUBITSCHEK, „Gott Medaurus”, Mitteilungen dróżnik, który pozostawił opis Risan: H. RICHLý, der K. K. Zentral-Kommission für Erforschung und „Archäologische funde aus dem Bocche di Cat- Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmale taro”, Mittheilungen der K. K. Central-Commission Dritter folge 2, 1903, kol. 170–173 wraz z ryc. 41. für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und his- 113 A. i J. šAšEL, Inscriptiones Latinae quae in Iu- torischen Denkmale N. f. 24, 1898, s. 143–152; por. goslavia inter annos MCMII et MCMXL repertae et T. KOWAL, The cyclopean walls of Rhizon: Polish editae sunt (Situla 25), Ljubljana 1986, s. 145–146, archaeological excavations in 2001–2010 and nr 1854. Heinrich Richlý’s 19th century report, [w:] Studia 111

Ryc. 16. Inskrypcja grecka ku czci Medaurusa z Risan wystawiona przez dowódców straży terytorium miasta ([K.] Kubitschek, „Gott Medaurus”, Mitteilungen der k. k. Zentral-Kommission für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmale Dritter folge 2, 1903, kol. 171, ryc. 41) fragmentaryczny stan zachowania inskrypcji uniemożliwia ustalenie jej charakteru. Przy- puszczenie Anny i Jaro šašelów, że chodzi tutaj o napis metryczny („fortasse allocutio dei patrii Risini versibus concepta”) jest bardzo mało prawdopodobne. Występujące w zacho- wanym fragmencie nazwy urzędów i imię bóstwa trudno byłoby umieścić w wierszu, nie czyniąc gwałtu zasadom metryki. Dopełniacz Mɛδαύρoυ w linii 2 zdaje się wskazywać, że inskrypcja nie była dedykacją religijną dla boga Medaurusa; gdybyśmy mieli do czynienia z dedykacją Medaurusowi, jego imię winno byłoby stać w celowniku. z braku kontekstu funkcję syntaktyczną tego elementu inskrypcji trudno jednoznacznie ustalić (patrz jednak niżej, gdzie zasugerowano pewną możliwość). Po Mɛδαύρoυ, przed lakuną, šaše- lowie widzieli literę E. Identyfikacja ta jest z całą pewnością nieprawdziwa. Litera, o której

mowa, jest owalna, podczas gdy E ma w tej inskrypcji kształt prostokąta (por. E w ɛρι- oλιαρ[χ i w Mɛδαύρoυ). Nie ulega wątpliwości, że chodzi tutaj o Θ. Jest bardzo praw-˘

dopodobne, że należy w tym miejscu rekonstruować słowo θɛός w dopełniaczu (θ[ɛoυ)

˘ w zgodzie˘ z Mɛδαύρoυ. W dalszym ciągu lakuna zawierała zapewne jakiś epitet bóstwa, n.p. θ[ɛoυμɛγάλoυ, θ[ɛoυατρώoυ lub tym podobne. Linia 1 zawierała bez wątpienia jakąś formę rzeczownika ɛριoλίαρχoς. O ile można stwierdzić, rzeczownik ten zaświadczony został do tej pory tylko w tym jednym miejscu. Rozpoznajemy w nim bez trudu wariant słowa ɛριóλαρχoς.114 Tym ostatnim terminem określano, najogólniej rzecz ujmując, dowódców straży miejskiej (ɛρίoλoι), której za- daniem było strzeżenie granic polis oraz patrolowanie jej chora w oparciu o obsadę gar- nizonową punktów szczególnie istotnych ze strategicznego punktu widzenia. Instytucja ɛρίoλoι (a zatem i ɛριóλαρχoι) znana jest najlepiej z Aten, gdzie zaświadczona jest

114 Wariant ɛριoλίαρχoς (z I) powstał prawdopo- (polis)”. Pewną rolę w powstaniu tego wariantu dobnie pod wpływem ɛριόλιoν, „stacja dla ɛρί- mogła odegrać analogia z takimi słowami jak γυ- oλoι, strażnica”, także „przedmieścia, peryferie μνασίαρχoς. 112 od V wieku p.n.e. po czasy hellenistyczne.115 W okresie trzystu – czterystu lat swojego istnienia zmieniała tam ona kilkakrotnie swoje oblicze. Początkowo ɛρίoλoι rekrutowali się z najemników, później funkcję tę sprawowali obywatele działający, jak się zdaje, na zasadzie dobrowolności oraz efebowie, aby na koniec ponownie ustąpić miejsca najem- nikom. W odróżnieniu od ɛρίoλoι ich dowódcy, działający pod bezpośrednim zwierz- chnictwem strategów, zawsze byli Ateńczykami. Poza Atenami, choć zapewne pod ich wpływem, instytucja ɛρίoλoι znana była na północnym zachodzie lądu greckiego, w Epirze i Ilirii.116 Omawiana tutaj inskrypcja wskazuje, że istniała również w Rhizon. Nie sposób określić z całą pewnością, jaka forma rzeczownika ɛριoλίαρχoς użyta była w omawianym tutaj miejscu. fakt, że jesteśmy na początku inskrypcji, sugeruje, że mógł to być mianownik, bądź w liczbie pojedynczej, bądź mnogiej. Jeśli sugestia ta jest prawdziwa, ɛριoλίαρχoς (ɛριoλίαρχoι) zapewne byłby sprawcą (byliby sprawcami) wystawienia inskrypcji. W lakunie z prawej strony można by się spodziewać imienia tej osoby (imion tych osób). Alternatywnie (lub dodatkowo) tekst mógł zawierać w tym miejscu informację o przyczynach wystawienia napisu. Hipotetycznie możemy przyjąć, że inskrypcja upamiętniała wystawienie przez peripolarchę (peripolarchów) dedykacji lub

posągu, najprawdopodobniej w świątyni Medaurusa na akropolu w Rhizon. Prowadzi to nas do następującej rekonstrukcji pierwszych dwóch linii tekstu:˘ ɛριoλίαρ[χoς / ɛρι- oλίαρ[χoι τὸ ἄγαλμα / τὸν νάoν] | [ . ] Mɛδαύρoυ θ[ɛoυμɛγάλoυ / ατρώoυ - - - ]. Rekon- strukcja ta zakłada, że inskrypcja jest bardzo poważnie zniszczona z prawej strony — brakowałoby tutaj co najmniej kilkunastu liter. Wystawienie przez peripolarchę (peripolarchów) dedykacji lub posągu w świątyni Me- daurusa — przy założeniu, że zaprezentowana powyżej rekonstrukcja pierwszych dwóch linii tekstu jest prawdziwa — mogło mieć przyczyny głębsze niż tylko chęć uczczenia tu- telarnego bóstwa miasta przez miejskiego urzędnika lub grupę urzędników. Przeprowa- dzona w niniejszym artykule analiza świadectw dotyczących Medaurusa wykazała, że było to bóstwo wojownicze, chroniące Rhizon i jego mieszkańców ostrzem swojej włóczni. Peripoloi i ich dowódcy peripolarchowie strzegący granic Rhizon i wiejskiego terytorium miasta byli niejako ziemskim odpowiednikiem Medaurusa, można zatem przy- puszczać, że działali pod jego patronatem i uważali go za swojego szczególnego opiekuna. Linia 3 nie była według wszelkiego prawdopodobieństwa powiązana seman tycznie z liniami 1–2. Dopełniacz liczby mnogiej ἀρχόντων sugeruje, że mogła to być formuła datująca, skonstruowana na zasadzie genetivus absolutus. Jeśli tak, po słowie ἀρχόντων

115 Podstawowe studia na temat peripoloi w Atenach Land Frontier 402–322 B.C. (Mnemosyne Supple- to: P. fOUCART, „Décrets en l’honneur des éphèbes ment 84), Leiden 1985, s. 90–94; P. CABANES, „Re- de l’année”, Bulletin de correspondance Hellénique cherches épigraphiques en Albanie : péripolarques 13, 1889, s. 265–268; G. GRIffITH, The Mercenaries et peripoloi en Grèce du Nord-Ouest et en Illyrie of the Hellenistic World, Cambridge 1936, s. 86–88; à la période héllenistique”, Comptes rendus de RE XIX/1 (1937), kol. 852–856 — Peripoloi l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 1991, (H. HOMMEL); J. KENT, „A Garrison Inscription from s. 210–215; K. f. DALy, Citizens, Soldiers, and Rhamnous”, Hesperia 10, 1941, s. 348–349; L. RO- Citizen-Soldiers in Attic Garrisons in the Fourth to BERT, Hellenica X, Paris 1955, s. 283–292; C. PéLé- the Second Centuries BCE, Diss. Harvard Univer- KIDIS, Histoire de l’éphébie attique: des origines sity 2001, s. 306–314. à 31 avant Jésus-Christ, Paris 1962, s. 35–44; 116 CABANES, Recherches (cyt. w przyp. 115), s. 197– J. OBER, Fortress Attica. Defence of the Athenian 216. 113 winny następować imiona co najmniej dwóch mężczyzn w dopełniaczu. Przyjęcie tej hipotezy rzuca interesujące światło na życie polityczne Rhizon. Według niej miasto zarzą- dzane było przez kolegium archontów, z których jeden pełnił prawdopodobnie rolę urzędnika eponimicznego. Obecność archontów, a także peripolarchów (co zakłada istnienie peripoloi), wskazuje w każdym razie, że Rhizon miało instytucje typowe dla miasta greckiego. Powyższe uwagi, jakkolwiek prawdopodobne, należy przyjmować z dużą ostrożnością. Przy tak fragmentarycznym stanie zachowania inskrypcji jak w tym przypadku wszelkie opinie mają jedynie wartość hipotez. Omawiana tutaj inskrypcja, odkryta na terenie starożytnego Rhizon i według wszelkiego prawdopodobieństwa stamtąd pochodząca, stawia w interesującym świetle inną in- skrypcję grecką występującą w kontekście zatoki Kotorskiej. Inskrypcja, o której mowa, znajdowała się niegdyś w zbiorach Andrija zmajevicia, arcybiskupa Baru w latach 1671– 1694, a obecnie przechowywana jest w lapidarium przy kościele Panny Marii od Skały (Gospe od škrpjela) usytuowanym na niewielkiej, skalistej wysepce naprzeciwko Perastu, mniej więcej 4 kilometry na południowy zachód od Risan. Jej miejsce znalezienia nie jest znane, można jedynie przypuszczać, że pojawiła się ona gdzieś w pobliżu jej obecnego miejsca przechowywania. Tekst w 13 liniach zapisany na grubej płycie z szarobłękitnego marmuru zawiera listę peripoloi wraz z ich dowódcami (peripolarchoi), w sumie co najmniej 14 mężczyzn.117 Ponieważ większość, nielicznych zresztą, inskrypcji greckich wy- stepujących w rejonie zatoki Kotorskiej to nowożytne importy z różnych cześci świata greckiego, wysuwane było przypuszczenie, że także i ten zabytek należy do grupy pierres errantes i pochodzi bądź z południowej Ilirii (Dyrrachium lub Apollonia),118 bądź z jakiejś wyspy dalmatyńskiej.119 Tymczasem fakt, że funkcja peripol(i)archy znana była także w Rhizon, może sugerować miejscowe pochodzenie inskrypcji. Istnieje jeszcze jedno, zresztą dość specyficzne świadectwo mówiące o bogu Medau- rusie. W grocie-sanktuarium Porcinara na przylądku S. Maria di Leuca na samym południu Italii,120 skąd pochodzi szereg ex-vota wystawionych przez marynarzy, znaleziono między innymi następującą inskrypcję:

I(oui) O(ptimo) M(aximo) C(aius) Cordius Aqu(i)llinus uot(um) sol(uit) cum pleroma(t)e Rhedo[n]is et Med[d]auri.121

117 Editio princeps inskrypcji: D. RENDIć-MIOčEVIć, włączony jest do LGPN, ed. P. M. fRASER, E. MAT- Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, THEWS, III. Nowe wydanie inskrypcji przygotowy- Arheološki radovi i rasprave 10, 1987, s. 155–165 wane jest przez Adama łajtara. (P. CABANES, Bulletin épigraphique 1990, 44; Sup- 118 Tak w LGPN III. plementum Epigraphicum Graecum XXXVIII 572). 119 Tak MASSON, „Notes épigraphiques” (cyt. w przyp. Wydania ponowne: O. MASSON, „Notes épigraphi- 117). ques: Thessalie et Dalmatie, II: Inscriptions de Dal- 120 C. PAGLIARA, „La grotta Porcinara al Capo di matie et noms illyriens”, Bulletin de correspon- S. Maria di Leuca, I: Le iscrizioni”, Annali dell’Uni- dance Hellénique 115, 1991, s. 355–359; CABANES, versità di Lecce. Facoltà di Lettere e Filosofia 6, Recherches (cyt. w przyp. 115), s. 220, nr 6; por. 1971–1973 (1974), s. 5–67 (= AE 1979, 186–189); Supplementum Epigraphicum Graecum XLI 546. D. RENDIć-MIOčEVIć, Gunjačin zbornik, zagreb Inskrypcja wzmiankowana jest krótko w: D. REN- 1980, s. 51 (non vidimus). DIć-MIOčEVIć, Iliri i antički svijet, Split 1989, 121 PAGLIARA, „Grotta” (cyt. w przyp. 120), s. 27– s. 183–184. Materiał onomastyczny z inskrypcji 29, ryc. XII 1 (= AE 1979, 189). 114 Jest to dedykacja, którą wystawia Caius Cordius Aquillinus z załogami statków,122 które nosiły nazwy „Rhedon” i „Medaurus”. Te dwie jednostki pływające nie wchodziły raczej w skład rzymskiej floty wojennej, gdyż wystawca dedykacji nie podaje swojego stopnia i funkcji wojskowej, co było powszechnie stosowaną praktyką. Najprawdopodobniej cho- dziło tu o statki handlowe pochodzące z wybrzeży iliryjskich, których właściciele przez wybór nazw starali się podkreślić swoje pochodzenie i pochodzenie jednostek, na których pływali. Nazwa statku „Medaurus” stanowi przykład bardzo popularnej praktyki nadawania statkom imion bóstw, których przedstawienie znajdowało się na dziobie.123 Bardzo pocią- gająca jest hipoteza, że również Rhedon jest imieniem bóstwa. Ponieważ imię to występuje również na jednej serii monet iliryjskiego miasta Lissos, być może Rhedon był jego pat- ronem.124 Na rewersie tych monet widoczna jest głowa męska zwrócona w prawo, w charakterystycznym kapeluszu z szerokim rondem (kausia) i napisem PHΔΩN. Na rewersie znajduje się galera iliryjska (lembos) zwrócona w lewo oraz napis ΛIΣΣI/TAN. H. Ceka interpretując legendę PHΔΩN sądzi, że na monetach z tym przedstawieniem znalazło się bóstwo iliryjskie z charakterystycznym nakryciem głowy (kausia).125 D. Rendić-Miočević126 zwrócił jednak uwagę, że w skarbie z Kukës w Albanii,127 przechowywanym w Muzeum w Tiranie, znalazła się jedna moneta z rozwiniętym imieniem PHΔΩNOΣ (w dopełniaczu), co wyklucza, żeby było to imię boga. Lektura ostatnich dwóch liter nie jest jednak zbyt pewna. Imię Rhedon jest według D. Rendić-Miočevicia antroponimem, choć nie można wykluczyć, że utworzonym od imienia boga. Kwestię boga Rhedona, która wymaga szer- szej dyskusji, a przede wszystkim weryfikacji lektury na unikalnej monecie z napisem PHΔΩNOΣ, musimy pozostawić w zawieszeniu. związek nazwy statku „Medaurus” z inskrypcji z groty Porcinara z bogiem opiekuńczym Risinium nie może jednak podlegać dyskusji.

Próbowano doszukać się jeszcze jednej wzmianki o iliryjskim bogu Medeurusie [sic] w następującym epigramie powstałym w wandalskiej Afryce:128

122 Analizę terminu pleroma („załoga”) dała H. CU- 126 D. RENDIć-MIOčEVIć, „Ballaios et Pharos. Con- VIGNy, „Plèrôma dans l’identification des soldats de tribution à la typologie et à l’iconographie des mon- la marine”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigra- naies gréco-illiyriennes”, Archaeologia Iugoslavica phik 110, 1996, s. 169–173. 5, 1964, s. 77–93, zwłaszcza s. 85; IDEM, „Novi pri- 123 Lista nazw okrętów: Ch. G. STARR, The Roman lozi pitanju Rhedon — emisija Lješke kovnice”, Imperial Navy 31 B.C. – A.D. 324 (Cornell Studies Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu 18, 1985, in Classical Philology 26), New york 1941, s. 54–62; s. 45–56. M. REDDé, Mare Nostrum, Roma 1986, s. 665–667. 127 B. JUBANI, „Monnaies illiriennes à l’ethnikon de 124 O monetach Lissos, zob. R. CIOłEK, Emisje króla ΛABIATAN découvertes à Kukës”, Studia Albanica Ballaiosa. Początki mennictwa w Ilirii, Warszawa 8/1, 1972, s. 69–75. 2011, s. 124–128. O monecie z legendą PHΔΩN/ 128 A. RIESE, Anthologia Latina recens, 2 wyd., Lip- PHΔΩNOΣ, zob. s. 125–126. siae 1894, s. 176–177, nr 24; [Th.] VON GRIENBER- 125 H. CEKA, „Le buste du roi Genthius ou bien une GER, „De Servando medico”, Zeitschrift für figure de mythologie illyrienne”, [w:] Kovanje deutsches Altertum und deutsche Literatur 51, 1909, i kovnice antičkog i srednjovekovnog novca, ed. s. 255–262; 57, 1920, s. 285–288; H. PATzIG, „De V. KONDIć, Beograd 1976, s. 29–34. Por. też H. CEKA, Servando medico”, ibidem, 52, 1910, s. 168. Questions de numismatique illyrienne, Tirana 1972, s. 162. 115 De Seruando medico

Seruandum, spurcum medicum nostrumque Medeurum129 — qui se Tartareo missum de carcere finxit, autoritate tumens Orci, cui corpora mittit, 4 inperitus, iners, ausus terrere — petam. Cum staret in medio, mox illi uoce superba burdonum ductor (paleas nam forte gerebat): „Seruande infamis, Seruande zabule, pestis 8 — aibat — Seruande, canis seruande catenis, , Seruande meis semper seruande flagellis, Seruande, in parte miser, ana brastan, osęs is, uiti, ualasualmam, uiti du, ist andauit ritam, 12 Capia feis!” Gibatus enim transire uolebat.

Plugawego lekarza Serwanda, naszego Medeura — co twierdził, że został posłany do nas z więzienia Tartaru, poparciem Orkusa się szczycąc, któremu podsyła zwłoki, 4 nieuk, leniwy, zuchwały, przerażający — szukałem. Na środku rozkraczył się drogi, a w śmiałych wymyślał mu słowach człowiek, co muły prowadzał zazwyczaj (tym razem niósł plewy): „Ty zakało Serwandzie, diable Serwandzie, zarazo, 8 psie Serwandzie, co chodzić na łańcuchu winieneś, idź, Serwandzie, tyś godzien, bym baty ci tu zaserwował, idź, Serwandzie, do czorta, idź ana brastan, osęs is, uiti, ualasualmam, uiti du, ist andauit ritam, 12 Capia feis!” Bo garbus przejść chciał spokojnie drogą.

Von Grienberger, który poddał analizie ten tekst, sądził, że noster Medeurus (l. 1), czyli „plugawy lekarz” Serwand, jest tożsamy z bogiem występującym w inskrypcji z Lambae- sis. Podobne przypuszczenie wyraził Ryszard Ganszyniec, autor hasła „Medaurus” w RE, uważając, że patron Risinium był bogiem-lekarzem.130 Hipoteza taka jest absolutnie nie do przyjęcia. Stosunek do Medaurusa jest zupełnie różny w obu tekstach: tekst z Lam- baesis jest świadectwem głębokich uczuć religijnych, w utworze z epoki wandalskiej mamy zaś do czynienia z nienawiścią wobec lekarza zabijającego swych pacjentów. Powstaje też pytanie, w jaki sposób imię Medaurusa z Lambaesis, znajdujące się na jednej z setek, czy nawet może tysięcy dedykacji religijnych stojących w tym obozie legiono- wym, mogło dotrzeć do poety wandalskiego. Lambaesis nie znajdowała się przecież na terenie państwa wandalskiego.131 Określenie noster Medeurus z epigramu o lekarzu Serwandzie (l. 1) łatwo wyjaśnić w inny sposób. Wskazuje ono na pochodzenie

129 Rękopis (Codex Salmasianus) podaje tu formę 131 C. COURTOIS, Les Vandales et l’Afrique, Paris MEDEURŪ, wydania (RIESE, VON GRIENBERGER) 1955, s. 174–183; por. mapy na s. 182 i 187. mają lekcję „Medaurum”. 130 RE XV (1931), kol. 26. 116 z Madauros,132 dużego miasta afrykańskiego, podczas gdy bóg iliryjski nie mógł mieć ża- dnego związku z nazwą tego ośrodka numidyjskiego, wywodzącą się jeszcze z okresu przedrzymskiego.133

Charakter boga Medaurusa

Trzy pierwsze wersy epigramu z Lambaesis na kilka sposobów eksponują fakt, że Me- daurus jest najwyższym bogiem opiekuńczym Risinium. Tekst zaczyna się od słów: Moe- nia qui Risinni Aeacia, qui colis arcem | Delmatiae („Ty, co masz w swej pieczy mury eackie Risinnum, | Twierdzę tę dalmacką”; l. 1–2). Medaurus jest też określany jako „Lar naszego ludu” (nostri [...] Lar populi; l. 2). Mamy tu do czynienia z nawiązaniem do funkcji Larów opiekujących się domem. Medaurus jako Lar jest więc bogiem opiekuńczym Risinium i jego mieszkańców. Wyrażenie Lar populi jest znacznie silniejsze niż bardzo powszechne, stereotypowe określenie Genius miasta, które oznacza tylko jego personifi- kację. Tu związek boga z jego mieszkańcami jest bardziej osobisty, wykraczający poza oficjalny kult. Medaurus jako Lar opiekuje się miastem jak konkretnym domem, jak kon- kretną rodziną (familia). W drugiej części epigramu Medaurus jest zaś określany jako bó- stwo ojczyste (patrii numinis; l. 12). związek Medaurusa z Risinium podkreśla również życzenie dedykanta, aby Medaurus był świętym u siebie w domu oraz świętym w świątyni, którą wzniósł ku jego czci w Lambaesis (Sancte Medaure domi et sancte hic iam, templa quoque ista | vise; l. 3–4). Kult lokalny wiązał się w tym epigramie ze zjawiskiem głębo- kiego patriotyzmu lokalnego i przywiązania do małej ojczyzny. Jednocześnie jednak, dla legata legio III Augusta, Medaurus, bóstwo lokalne jego rodzinnego miasta Risinium, mogło mieć również bardziej ogólny charakter — jako bóstwo wojskowe. Nabrało ono specjalnego znaczenia w trakcie wojen markomańskich, w których legat brał udział. Trzeba zresztą pamiętać, że w czasie wielkich najazdów Barbarzyńców na obszary naddunajskie obserwujemy ogromny wzrost religijności, zarówno oficjalnej, jak też i prywatnej. zjawisko to możemy obserwować na terenie całego państwa rzymskiego, lecz szczególnego znaczenia nabiera ono na terenach zagrożonych przez ataki nieprzyjaciół. Powstaje wówczas, czy też nabiera specjalnego znaczenia kult Jowisza z przydomkiem Depulsor — odrzucający (nieprzyjaciół).134 Mamy tu też do czynienia z innym, bardzo charakterystycznym zjawiskiem. Bóstwo, które możemy określić jako Geniusza miasta i jego oficjalną personifikację, mogło być również przedmiotem kultu osobistego. Jednocześnie obserwujemy próbę rozszerzenia kultu lokalnego na inne obszary w wyniku działalności wyższego urzędnika. Przykład boga Medaurusa nie był odosobniony, jak tego dowodzi sytuacja w Lambaesis. Również inni legaci legio III Augusta wystawiali pomniki bóstwom lokalnym miast, z których pochodzili.

132 C. LEPELLEy, Les Cités de l’Afrique romaine au 134 KOLENDO, „La perception” (cyt. w przyp. 43), Bas-Empire, II, Paris 1981, s. 127–139. s. 1073–1076. 133 zwrócił już na to uwagę Th. MOMMSEN, CIL III, s. 285. 117 Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt kultu Medaurusa. Na terenie Dalmacji spotykamy się również w innych przypadkach z kultem wielkiego boga lokalnego, który nie podlega interpretatio Romana, lecz zachowuje swoje imię i ikonografię. Przykładem może być bóg znany z pochodzącej z miejscowości Buljesovce płytki wotywnej z przedstawieniem Jeźdźca trackiego przebijającego dzika bronią drzewcową [Ryc. 17]. Napis, którego lektura w partii odnoszącej się do imienia boga długo budziła wiele dyskusji, podaje, że jest to dedykacja: Deo Tatoni pa(trio) L(ucius) Pet(ilius) Aurelianus mil(es) leg(ionis) VII Cla(udiae) u(otum) l(ibens) p(osuit).135 Bóg Taton był więc deus patrius. Podobny charakter miał Medaurus i w takim właśnie charakterze wystawił mu pomnik w Lambaesis pochodzący z Risinium legat legio III Augusta. z tej części Ilirii znamy też przykłady bóstw miejscowych, których imiona uległy interpretatio Romana. z terenów zamieszkałych przez Partinów (na zapleczu Dyrrachium136) pochodzą dwie inskrypcje dedykowane I(oui) O(ptimo) M(aximo) Parthino, które wysta- wiają Gaius Iulius Rufus tribunus cohortis I mil(iariae) Delmatorum pro salute cesarza, którego imię uległo martelacji (prawdopodobnie był to Kommodus),137 oraz Aurelius Da- sius duumuir.138 z kolei inskrypcja z okolic Podgoricy dedykowana jest Dianae Augustae Candauiensi, której pomnik wystawia Titus flauius Dionysius.139 Diana Candauiensis była, jak o tym świadczy interpretatio Romana jej imienia, iliryjską boginią polowań.140

Ryc. 17. Płytka wotywna z przedstawieniem Jeźdźca trackiego i napisem Deo Tatoni pa(trio), Buljesovce (A. Cermanović-Kuzmanović, Corpus cultus equitis Thracii [CCET], V: Monumenta intra fines Iugoslaviae reperta, Leiden 1982, tabl. XIII, nr 25)

135 CERMANOVIć-KUzMANOVIć, Corpus (cyt. w przyp. 138 CIL III 14613; LADEK et alii, „Antike Denkmä- 105), s. 18–19, nr 25. ler” (cyt. w przyp. 137), kol. 159–160, nr 83: I(oui) 136 C. PATSCH, „Der Jupiter Parthinus”, Klio 31, O(ptimo) Par(tino) Aur(elius) Dasius IIuir u(otum) 1938, s. 439–443; H. CEKA, „The influence of the s(oluit) l(ibens) m(erito); šAšEL, Inscriptiones (cyt. Illyrian cult on ancient coins from Albania”, Iliria w przyp. 113), 1514. 1–2, 2001–2002, s. 7–8. 139 C. PRASCHNIKER, A. SCHOBER, Archälogischer 137 CIL III 8353; f. LADEK, A. V. PREMERSTEIN, Forschungen in Albanien und Montenegro, Wien N. VULIć, „Antike Denkmäler in Serbien”, Jahres- 1918, s. 2 sq., ryc. 4; PATSCH, „Jupiter” (cyt. w przyp. hefte des Österreichischen Archaeologischen Insti- 136), s. 443. tutes, Archaeologischer Beiblatt 4, 1901, kol. 140 N. CEKA, The Illyrians to the Albanians, Tirana 157–158, nr 82; šAšEL, Inscriptiones (cyt. w przyp. 2005, s. 214. 113), nr 1503 i podana tam literatura. 118 Arx Delmatiae oraz moenia Aeacia Risinni

Objaśnić należy jeszcze wyrażenie arx Delmatiae. Czy to jest tylko zwykła informacja o tym, że Risinium leży na terenie Dalmacji? Wydaje się, że nie. Termin arx może w tym kontekście mieć dwa znaczenia: „warownia położona na wzgórzu”, co odpowiada rze- czywistości Rhizon,141 lub też „najważniejsze miejsce w danym kraju”.142 Można sądzić, że określenie arx Delmatiae zostało użyte celowo, dla wyeksponowania tych dwóch aspek- tów. Arx to dominująca nad miastem góra, gdzie znajdowało się sanktuarium Medaurusa. Risinium było zaś ważnym centrum Dalmacji, a więc mogło stanowić arx Delmatiae za- równo w odległej przeszłości, za „złotych czasów” władców iliryjskich, króla Ballaiosa i królowej Teuty, jak też w momencie wystawienia pomnika w Lambaesis w okresie panowania cesarza Marka Aureliusza. Już w 1873 roku Th. Mommsen143 zwrócił uwagę, że określenie „mury eackie Risi- nium” (moenia Aeacia Risinni) wiążą się z imieniem Ajakosa, Ajakidów lub Ajaksa.144 Spróbujmy zanalizować te sugestie.145 Należy raczej wykluczyć związek tej nazwy z Aja- ksem synem Telamona, królem Salaminy, czy też z Ajakosem z Lokrydy, gdyż nie widać żadnych podstaw do powiązania tych postaci z Rhizon. Pierwszy z nich popełnił samo- bójstwo po niesprawiedliwym, jego zdaniem, podziale łupów zdobytych po upadku Troi, drugi był zaś raczej bohaterem negatywnym. Ajakidowie to z kolei nazwa dynastii panu- jącej w Epirze, której przedstawicielem był Pyrrus.146 Władcy Epiru, ze względu na poło- żenie geograficzne swego kraju, mieli liczne kontakty z wybrzeżami Ilirii, brak jest jednak konkretnych informacji o ich związkach z Rhizon. To samo można byłoby powiedzieć o Ajakosie (Aἰαкός, Aeacus), synu zeusa, królu Eginy, który, ponieważ za życia uchodził za człowieka bardzo sprawiedliwego i pobożnego, sądził w Hadesie dusze zmarłych.147

141 zob. niżej, s. 123–125. według Pseudo-Skylaksa, § 26 (Geographi Graeci 142 CIC. Catil. 4.1: hanc urbem, lucem orbis terrarum Minores, ed. C. MüLLER, Parisiis 1885), „wypływa atque arcem omnium gentium; SAL. Iug. 56.1: z gór Pindos i płynie w pobliżu Apollonii”. urbem arcem regni ... zamam; LIV. 37.18.3: caput 146 P. LéVêQUE, Pyrrhos, Paris 1957, s. 83–89. arcem regni Pergamum. 147 LIMC I, 1 (1981), s. 311–312 — Aiakos (J. BO- 143 Th. MOMMSEN, CIL III, p. 285: „Nec magis ap- ARDMAN). Teksty łacińskie dotyczące Ajakosa: The- paret, cur Risinii moenia dicantur Aeacia (cf. Colu- saurus linguae Latinae, I, kol. 904–905; R. S. STROUD, mella 10, 175), siue ab Aiace id deriuandum est siue, „The Aiakeion and tholos of Athens in POxy 2087”, quod potius crediderim, ab Aeaco Aeacidisque uici- Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 103, nae Epiri; ceterum de his partibus quae Graeci 1994, s. 1–9, zwłaszcza s. 6. uetusti fabulati sunt, quatenus ad nos peruenerunt, spectant ad Cadmum”. 144 O wszystkich postaciach legendarnych, zob. P. GRIMAL, Dictionnaire de la mythologie grecque et romaine, 2. wyd., Paris 1958, Ajakos: s. 131–132; Telamon: s. 439–440; Peleus: s. 352–353; Ajaks: s. 23–24; Neoptolemos: s. 312–313. zob. niżej, tablica genealogiczna. 145 BUECHELER, Carmina (cyt. w przyp. 1) dopuszcza możliwość, że pierwotną nazwą Rhizon mogło być Aeax. Powołuje się on na nazwę rzeki Ajas, która 119

Był on przodkiem wielu bohaterów greckich: ojcem Telamona i Peleusa, a dziadem Ajaksa i Achillesa, co ilustruje poniższa tablica genealogiczna.

Ajakos

Telamon Peleus

Ajaks Achilles

Neoptolemos

Istnieje jednak pewien sposób powiązania Ajakosa z murami obronnymi Risinium. U Pindara zachowała się tradycja, zupełnie izolowana i niezwiązana z innymi wątkami legendy, mówiąca o udziale Ajakosa, razem z Apollinem i Posejdonem, w budowie murów Troi.148 Po ich wzniesieniu trzy węże rzuciły się na nowopowstałe fortyfikacje. Dwa z nich, które zaatakowały odcinki murów wzniesione przez bogów, padły martwe. Trzeci zaś sforsował mur wybudowany przez Ajakosa, co Apollo zinterpretował, że mury Troi zostaną sforsowane dwa razy przy udziale jego potomków. Po raz pierwszy stało się to w czasie zdobycia miasta przez Heraklesa, przy boku którego walczyli Telamon i Peleus, drugi raz w dwa pokolenia później, po zdobyciu miasta przez Greków w czasie słynnej wojny trojańskiej. Jak wiadomo, Grecy dostali się do środka dzięki podstępowi:149 we wnętrzu słynnego konia znajdowało się pięciu bohaterów greckich, a wśród nich Neopto- lemos, syn Achillesa, a więc prawnuk Ajakosa. Tradycja ta eksponuje wątek murów: Trojań- czycy, aby wprowadzić złowieszczego konia do miasta, musieli rozebrać część jego murów. Określenie moenia Aeacia Risinni oznacza więc, że mury Risinium są tak dawne jak mury Troi. Można byłoby wprawdzie wysunąć zastrzeżenie, że patronat Ajakosa nad murami Risinium nie gwarantował miastu bezpieczeństwa, gdyż wzniesione przez niego mury Troi nie zapobiegły jej zdobyciu. Nie miało to jednak żadnego znaczenia w perspektywie Risinium w II wieku n.e., kiedy to mury miast leżących wewnątrz terytorium Imperium Rzymskiego pełniły funkcje wyłącznie symboliczne i prestiżowe. Autor epigramu z Lam- baesis użył określenia moenia Aeacia150 Risinni jako synonimu prastarych murów, które można było porównać z murami Troi, będącymi, w perspektywie Greków, najstarszymi murami świata. Określenie takie mogło gloryfikować miasto jako stare centrum cywilizacji

148 Pind. Olimp. 8.30–51. O wykorzystywaniu wnuka Ajakosa i syna Telamona: Col. De agr. mitów u Pindara, zob. C. M. BOWRA, Pindar, 10.174 sq.: Et male damnati maesto qui sanguine Oxford 1964; S. GzELLA, „Pindar and Aegina”, Eos surgunt / Aeacii flores (czyli hiacynty). Por. Colu- 69, 1981, s. 5–19. melle, De l’agriculture, livre X, texte établi, traduit 149 LIMC III (1986), s. 313–317 — Equus Troianus et commenté par E. DE SAINT-DENIS, Paris 1969, (A. SADURSKA). s. 61 (Belles Lettres). 150 znamy jeszcze jeden przykład przymiotnika Aea- cius utworzonego od greckiego imienia Ajaksa, 120 greckiej na wybrzeżach Adriatyku. Był to jednak wyłącznie rezultat popisywania się eru- dycją mitologiczną autora epigramu. Przyjmując taką interpretację, trzeba stwierdzić, że zwrot moenia Aeacia Risinni nie jest odniesieniem do lokalnej tradycji iliryjskiej,151 a zwłaszcza do tradycji dotyczącej Rhizon, którą przynajmniej częściowo znamy. Periplus Pseudo-Skylaksa, datowany na IV wiek p.n.e., wzmiankuje rzekę Rhizus, którą należy identyfikować z zatoką Kotorską:152 podaje, że są tam skały Kadmosa i Harmonii oraz świątynia niedaleko rzeki Rhizus.153 z kolei gramatyk Herodianus Technicus, działający w II wieku n.e., pisząc o nazwach miast, podaje informację, że Rhizon to syn Kadmosa i miasto w Ilirii oraz tak samo nazywająca się rzeka,154 którą należy identyfikować z za- toką Kotorską [Ryc. 18, 19]. Istniała więc wersja łącząca powstanie Rhizon z najstarszą tradycją dotyczącą „czasów bohaterskich” dziejów Grecji. związana była ona z legendą o pobycie Kadmosa i Harmonii w Ilirii, zanalizowaną ostatnio wnikliwie przez Marjetę šašel Kos.155 Szczególnie istotna jest tu tradycja mówiąca o skałach Kadmosa i Harmonii oraz o świątyni,156 która znajdowała się na wybrzeżu.157 Jej obecność nie tylko świadczyła o istnieniu pewnej tradycji w momencie jej fundacji, ale również przyczyniała się do jej trwania. Wyrażenie moenia Aeacia Risinni, będące literackim synonimem określenia „prastare mury Risinium”, mówi nam jedynie o przekonaniu mieszkańców miasta nad zatoką Ko- torską, że ich centrum miało bardzo dawną historię. znajdowała ona odzwierciedlenie nie tylko w micie o Rhizonie, synu Kadmosa. Widocznym dowodem tej dawności mogły być mury miasta zbudowane w archaicznej dla ludzi okresu Cesarstwa technice tzw. murów cyklopich. Stały one jeszcze w okresie, kiedy został zredagowany epigram z Lambaesis.158 Określenie moenia Aeacia może sugerować, że również kult Medaurusa ma dawne tra- dycje. W rzeczywistości sanktuarium Medaurusa wraz z jego posągiem musiało powstać jeszcze przed opanowaniem Dalmacji przez Rzym. Wielkość założenia sakralnego góru- jącego nad miastem sugeruje, że miało to miejsce w okresie świetności Rhizon, najprawdopodobniej za panowania króla Ballaiosa. Władca ten, którego imię nie występuje w źródłach pisanych, jest znany z licznych emisji monet z jego imieniem wybijanych w Rhizon oraz na wyspie Pharos (Hvar).159 Najpierw, jak sugeruje analiza monet, rządził

151 M. šAšEL-KOS, „Cadmus and Harmonia in Illy- z Karyandy czyli opis opłynięcia zamieszkałych

ria”, Arheološki Vestnik 44, 1993, s. 113–136; brzegów Europy, Azji i Libii, Gdańsk 2005, s. 41. EADEM, Appian and Illiricum (Situla 43), Ljubljana 154 Herodianus Technicus, Reliquiae, ed. A.˘ LENz, I, 2005, s. 115–132. Lipsiae 1867, s. 27, 13–16: ‘Pίζων ὁ τoυ Kάδμoυ 152 zatoka Kotorska przy ujściu ma prawie 3 km sze- υἱὸς кαὶ όλις ’Iλλυρίας кαὶ oταμὸς ὁμώνυμoς. rokości. Żeglarze greccy nie mogli więc pomylić jej Informacja powtarzana później przez pisarzy bizan- z ujściem rzeki. Błąd popełnili prawdopodobnie re- tyńskich. zob. šAšEL-KOS, „Cadmus” (cyt. w przyp. daktorzy periplusów, gdyż punktami odniesienia dla 151). odległości pomiędzy poszczególnymi miejscami na 155 šAšEL-KOS, „Cadmus” (cyt. w przyp. 151), passim. wybrzeżu były zazwyczaj ujścia małych rzek wpa- 156 Nie wiemy jednak, czy była to świątynia Kad- dających do morza, w tym wypadku do Adriatyku. mosa i Harmonii, czy jakiegoś innego bóstwa. O zatoce Kotorskiej zob. R. KARPIńSKI, „Badania po- 157 S. DUCIN, „Nadbrzeżne miejsca kultu i ich rola dwodne Risan 2003–2010”, w tym tomie, s. 135–163. w starożytnej żegludze greckiej”, Meander 51, 153 Scylax 24 (Geographi Graeci Minores, ed. C. 1996, s. 587–605.

158 ˘ ˘ MüLLER): кαὶ Kάδμoυ кαὶ ‘A ρμoνίας oἱ λίθoι ɛ˘ ἰσὶν Por. niżej, s. 122–125.

159 ἐνταυθα,˘ кαὶ ἱɛρὸν [oὐк] ἄωθɛν τoυ ‘Pιζoυντoς Szczegółowe opracowanie monet Ballaiosa: CIOłEK, oταμoυ; por: K. GłOMBIOWSKI, Periplus Skylaksa Emisje króla Ballaiosa (cyt. w przyp. 124), s. 27–51. 121

Ryc. 18. Mapa zatoki Kotorskiej (P. Dyczek, „Rhizon. 2001–2003. Preliminary report”, Archeologia 55, 2004, s. 103, ryc. 1)

Ryc. 19. Widok na Risan i zatokę Kotorską (fot. J. Recław) 122 on na Pharos, a w pewnym momencie opanował leżący daleko na południe Rhizon i zaczął bić tam bogate serie monet ze swoim imieniem jako króla. W 2010 odkryto w czasie polskich wykopalisk w Risan ogromny skarb monet króla Ballajosa liczący 4656 sztuk.160 Okres, w którym panował ten władca, jest przedmiotem ogromnych dyskusji. Najbar- dziej popularna była chronologia zaproponowana przez późniejszego „odkrywcę” Krety, Artura Evansa,161 który umieszczał panowanie tego władcy w latach pomiędzy 168 a 135 r. p.n.e., to znaczy po królu Genthiosie, a przed definitywnym opanowaniem tych terenów przez Rzym. zdaniem zwolenników tej teorii znamy zbyt dobrze listę władców iliryjskich przed rokiem 167, aby móc „zmieścić” tam jeszcze króla Ballaiosa.162 Argument ten jednak jest bardzo słaby, nie uwzględnia też faktu, że niektórzy władcy panowali paralelnie. Da- towanie zaproponowane przez Evansa, które było powszechnie przyjmowane, nabrało jednak waloru kanonicznego dzięki katalogowi monet British Museum oraz tomom Syl- loge Nummorum Graecorum. z kolei Giovanni Gorini opowiadał się za umieszczeniem panowania króla Ballaiosa w latach 195–175 p.n.e.163 Renata Ciołek z kolei wysunęła przypuszczenie, że panowanie Ballaiosa przypada na nieoświetlone przez źródła pochodzenia greckiego i rzymskiego „lata ciemne” historii Ilirii, czyli na okres między pano- waniem Mitylosa oraz czasami Agrona. Niestety okres ten został niezbyt poprawnie określony jako „przedział czasowy przypadający na okres od połowy III w. do lat trzydziestych III w. p.n.e., a dokładniej na lata od ok. 260 do lat trzydziestych III w. p.n.e.”.164 Wszystkie te datowania mogą budzić różne zastrzeżenia, a problem należy uznać za otwarty. Nie tylko jednak Ballaios może pretendować do tytułu wystawcy posągu Medaurusa. Nie da się też całkowicie wykluczyć innych władców iliryjskich,165 jak np. króla Agrona, po którym władzę przejęła jego żona, królowa Teuta. Po klęsce w walce z Rzymianami schroniła się ona do Rhizon, bronionego nie tylko przez mury tego miasta, lecz również przez potężnego boga Medaurusa, którego posąg górował nad miastem.

Archeologia o murach Risinium i o arx Risinni

Już w czasie wykopalisk w 1870 roku A. Evans166 odkrył odcinek monumentalnych murów obronnych leżących na prawym brzegu rzeki Spili. Odnotował, że były one wykonane z dużych bloków wapiennych, przypominających mury obronne Salony i Pireusu, i po- wiązał je z okresem wpływów greckich. Już wtedy skojarzył te konstrukcje z omawianą tu inskrypcją z Lambaesis. W samym końcu XIX wieku szczegółową prospekcję obszaru

160 R. CIOłEK, „‘Great hoard’ of 4656 coins of king nubiana nei suoi rapporti con il mondo classico Ballaios from Risan”, w tym tomie, s. 7–12. (Biblioteca internazionale di cultura 13), Roma 161 A. EVANS , „On some recent discoveries of Illy- 1984, s. 43–49. rian coins”, Numismatic Chronicle NS 13, 1880, 164 CIOłEK, Emisje króla Ballaiosa (cyt. w przyp. s. 269–302. 124), s. 108. 162 O władcach ilyryjskich zob. W. PAJąKOWSKI, Ili- 165 P. CABANES, Les Illiriens (cyt. w przyp. 162). rowie, Poznań 1981; P. CABANES, Les Illiriens de 166 EVANS, „Antiquarian researches” (cyt. w przyp. 3), Bardylis à Genthios, Paris 1988. s. 40. 163 G. GORINI, „Re Ballaios: una proposta cronolo- gica”, [w:] Il crinale d’Europa. L’area illirico-da- 123 Risinium przeprowadził H. Richlý.167 Pomierzył on i opisał mur widziany już przez Evansa, ustalając, że miał on 12 m długości, ale początkowo ciągnął się na długości 70 m. Jako pierwszy też nazwał te mury, ze względu na ich wielkość i sposób budowania, „cyklopimi”. Prace archeologiczne w Risan, rozpoczęte w 2001 roku przez Ośrodek Badań nad An- tykiem Europy Południowo-Wschodniej UW, pozwoliły na lepsze poznanie najstarszych murów miasta oraz etapów jego przebudowy. zarówno w samym mieście, leżącym bez- pośrednio na brzegu morza, jak i na tzw. Gradinie (Gradina), akropolu wieńczącym szczyt wznoszącego się nad miastem wzgórza o wysokości 207 m n.p.m., powstały w przedziale czasowym od V do III wieku p.n.e. fortyfikacje dwóch typów. Pierwsze z nich, wcześ- niejsze, odsłonięto w samym mieście w fundamentach i częściowo w jądrze późniejszych murów cyklopich. z kolei na akropolu mury wcześniejsze funkcjonowały bez przerwy. Starsze mury — o szerokości 1,0 do 1,6 m — wykonano z dużych łamanych kamieni wapiennych o wymiarach 0,4 x 0,5 x 0,6 m [Ryc. 20]. Kamienie te dobierano w taki spo- sób, aby utworzyć wątek pseudopoligonalny. W literaturze przedmiotu tak skonstruowane mury nazywa się „iliryjskimi”.168 Mury te zostały uchwycone na Gradinie oraz w dolnym mieście (tu jedynie wzdłuż rzeki Spili). Monumentalność murów obronnych Risinium została jeszcze spotęgowana budową tzw. murów cyklopich [Ryc. 21]. Wzniesiono je bardzo starannie z dobrze dopasowanych bloków w wątku poligonalnym w technice emplekton.169 Standardowa szerokość murów cyklopich oscyluje od 2,6 do 2,9 m. Odkryto też pozostałości monumentalnych bastionów flankujących dwa wejścia do miasta od strony południowej. Dwie kolejne bramy — w tym jedna, przez którą biegła droga wiodąca na akropol — znajdowały się po północnej stronie miasta. łącznie mury obronne miasta miały długość jednego kilometra i zamykały obszar o powierzchni 6 ha [Ryc. 22].

Ryc. 20. Stare mury iliryjskie Ryc. 21. Mury cyklopie dolnego miasta (fot. J. Recław) (fot. J. Recław)

167 RICHLý, „Archäologische funde” (cyt. w przyp. morskom Iliriku”, [w:] Jadranska obala u preisto- 111), s. 147; por. KOWAL, The cyclopean walls of riji, zagreb 1976, s. 227–230. Rhizon (cyt. w przyp. 111). 169 DyCzEK, „Rhizon. 2004–2007” (cyt. w przyp. 5), 168 A. fABER, „Prilog kronologiji fortifikacija u pri- s. 132. 124

Ryc. 22. Plan antycznego Rhizon (P. Dyczek)

Na akropolu umocnienia otaczały elipsoidalny obszar o wymiarach ok. 200 x 100 m i powierzchni ok. 0,9 ha [Ryc. 23]. Ich wysokość możemy szacować na 5–6 m. Były one więc dobrze widoczne z dużej odległości i niewątpliwie sprawiały wrażenie monumentalnej konstrukcji, podobnie jak — dla obserwatora zewnętrznego — wyrastające prosto z morza mury obronne dolnego miasta. Trzeba także pamiętać, że najwyższy punkt Gra- diny wystawał ponad koronę murów. Każda ustawiona tam budowla wyraźnie górowała nad całym obszarem. W okresie klasycznym zabudowa akropolu została częściowo zmieniona. Naprawiono stare mury wcześniejszej twierdzy oraz dodano odcinki nowych umoc- nień. Na najwyższej części wzgórza wzniesiono natomiast prostokątną platformę o wymiarach co najmniej 15 x 20 m. zachował się jedynie odcinek muru cyklopiego o długości 6,4 m i wysokości 1,1 m [Ryc. 24]. Po innych odcinkach tego muru pozostały jedynie widoczne w skale wycięcia, stanowiące kiedyś łoża dla fundamentów. Można byłoby 125

Ryc. 23. Plan iliryjskich pozostałości na akropolu Rhizon (P. Dyczek)

zaryzykować przypuszczenie, że są to pozostałości świątyni. Sprawę rozstrzygnąć mogą jedynie dalsze badania wykopaliskowe, które ekspedycja polska zamierza podjąć, mimo związanych z nimi poważnych trudności technicznych. Na podstawie danych archeologicznych możemy jednoznacznie stwierdzić, że mury iliryjskie i cyklopie na Gradinie oraz mury cyklopie w dolnym mieście były widoczne jeszcze w czasach rzymskich. Sądzimy też, że fortyfikacje miejskie — a na pewno mur biegnący wzdłuż Spili — zostały częściowo rozebrane dopiero w okresie późnego antyku, najprawdopodobniej na początku IV wieku (czasy Konstantynów). z tego bowiem okresu pochodzą pochówki szkieletowe, które częściowo zostały wkomponowane w mur. Bez rozebrania jego wyższych partii nie byłoby to możliwe. 126

Ryc. 24. Tzw. mur cyklopi na akropolu Rhizon (fot. J. Recław)

Najwcześniejsze mury obronne Risan znajdują analogie na wielu stanowiskach nadad- riatyckich. W okolicy Risan odkryto je na przykład w Mala Gruda, Krtoli (Krtola) i Grblji (Grblja) oraz na Równinie Tivatu.170 Jednak — jak się wydaje, wynika to ze stanu badań — najwięcej analogii znamy z obszaru dzisiejszej Albanii. Dobrym przykładem są centra osadniczce zlokalizowane wokół Korczy. Są to twierdze ulokowane na wysokich, domi- nujących wzgórzach, takich jak Gradina171 i datowane na początek epoki żelaza. z kolei podobne konstrukcje odkryte w Kalivo, Amantii, Akolis, zgërdhesh172 i wielu innych173 pochodzą z V wieku p.n.e. Tak więc problem ich chronologii jest nadal bardzo dyskusyjny, przede wszystkim z powodu braku dobrych materiałów datujących. Identyczne mury znamy także z innych stanowisk leżących na wybrzeżu Adriatyku. Dobrym przykładem są wczesne fortyfikacje odsłonięte na wyspie Krk, gdzie datuje się je na V–IV wiek p.n.e. Na ten sam okres datowane są dobrze zachowane i dobrze zbadane mury na stanowiskach Vela Glava czy Purkin Kuk na wyspie Hvar174 oraz stanowiska leżące na obszarze, który w czasach antycznych zajmowało plemię Liburnów.175 Wydaje się zatem, że omawiany sposób konstruowania murów z łamanych bloków kamiennych był charakterystyczny dla całego wschodniego wybrzeża adriatyckiego. Charakterystyczny poligonalny układ murów cyklopich z Rhizon znajduje analogie na wielu stanowiskach z obszaru współczesnej Albanii oraz wysp adriatyckich, na których

170 M. PAROVIć-PEšIKAN, „Najnovija istraživanja 173 K. zHEKU, „Sur la typologie des agglomérations u Boki Kotorskoj s posebnim osvrtom na problem fortifiées préurbaines illyriennes dans le territoire ilirskih i predilirskih veza sa egejom”, Materijali Ar- de l’Albanie”, Iliria 7–8, 1977–1978, s. 119–123. heološkog društva Jugoslavije 12, 1976, s. 77. 174 M. zANINOVIć, „Hvar — otok kao zatvoreni ob- 171 G. KARAJSKAJ, „Les fortifications illyriennes du ramieni sustav u protohistoriji i antici”, Histria An- premier âge du fer dans les environs de Korçë”, Ili- tiqua 6, 2000, s. 39–43. ria 4/1, 1976, s. 197–221. 175 z. BRUSIć, „Razvoj prapovijesnih obrambenih 172 N. CEKA, „fortifikimet prahistorike Ilire, II”, Mo- utvrđenja u Liburniji”, Histria Antiqua 6, 2000, numentet 1 (30), 1986, s. 49–84. s. 127–129, ryc. 2, 3, 5. 127 były założone kolonie i miasta greckie. Najwcześniejsze znamy z Issa i Pharos, gdzie są datowane na koniec V wieku p.n.e.176 z kolei mury Amantii, Phoenice, Klos, Scodry i wielu innych miast177 datuje się na V–IV wiek p.n.e.178 Także fortyfikacje Kassope179 oraz Lissus, założonego na początku IV wieku p.n.e.,180 nie tylko zostały zbudowane tak samo jak mury Rhizon, ale wykonane zostały z bloków o identycznych wymiarach i mają iden- tyczną szerokość. W ten sam sposób zaplanowano też bramy.181 Podobnie jak w Rhizon mury przebiegały tam z uwzględnieniem warunków topograficznych, co spowodowało, że ich kurtyna biegła po linii łamanej. Taki „łamany” układ fortyfikacji odkryto w Budua (Budva),182 Meton (Medun) i Olcinium (Ulcinj) w Czarnogórze, w Byllis (Ballsh), Buth- rotum (Butrint) oraz Apollonii (Pojani)183 w Albanii, w leżących w dzisiejszej Chorwacji Issa (Vis), Tragurium (Trogir)184 i Epetion (Stobreč),185 a także na obszarach plemiennych Liburnów. znane są również z terenu Grecji lądowej, np. z Asine (Argolida) i Samikonu (Elida), oraz z Jonii, m.in. z Miletu.

*** zestawienie tekstu inskrypcji metrycznej z Lambaesis oraz wyników badań wykopaliskowych w Risinium ukazuje wyjątkowy wprost przykład całkowitej zgodności informacji źródła pisanego i danych archeologii. Moenia Aeacia Risinni, mury miejskie Risinium po- chodzące jeszcze z V wieku p.n.e., dla ludzi z okresu Cesarstwa odnosiły się do najdaw- niejszej przeszłości: można więc było je nazwać określeniem wskazującym na ich równoczasowość z murami Troi. W konsekwencji Rhizon/Risinium miałoby taką metrykę jak miasto Priama. Arx Delmatiae to akropol na wzgórzu Gradina z pozostałościami konstrukcji, związa- nych najprawdopodobniej ze świątynią Medaurusa, potężnego bóstwa czczonego na szczycie górującym nad miastem. W pogodne dni ze szczytu Gradiny widoczny jest wjazd do zatoki Kotorskiej, leżący w odległości ok.16 km w linii prostej od Risan. Medaurus mógł więc rzucać oszczep w kierunku nieprzyjaciół, którzy chcieliby dostać się do miasta po- łożonego na samym końcu tej zatoki. Pomoc bóstwa odpierającego nieprzyjaciół mogła się przydać w Ilirii, która w III w. p.n.e. była terenem intensywnych działań piratów oraz obszarem różnych wojen, w których Rhizon odgrywał istotną rolę.

176 fABER, „Prilog” (cyt. w przyp. 168), s. 230–236. 182 GARAšANIN, „Moenia Aeacia” (cyt. w przyp. 4), 177 A. fABER, „Gradnja protohistorijskih ranoantič- s. 29–30; M. GARAšANIN, „Les Illyriens au Monté- kih bedela u priobalju Iliria”, Histria Antiqua 6, négro à la lumière des découvertes archéologiques”, 2000, s. 145–170. Iliria 4, 1976, s. 324. 178 L. PAPAJANI, „La cité illyrienne de Klos”, Iliria 183 WILKES, The Illyrians (cyt. w przyp. 178), s. 130–136. 4, 1976, s. 411–422; CEKA, The Illyrians (cyt. 184 L. JELIT, „Crtice o najstarioj povijesti Spljeta”, w przyp. 140), s. 73, 96, 134; J. WILKES, The Illy- Vjesnik hrvatskog arheološkog društva N.S. 2, rians, Oxford 1992, s. 129–130. 1896–1897, s. 36–37; M. ABRAMIć, „zapadna ne- 179 W. HOEPfNER, E.-L. SCHWANDER, Haus und Stadt kropola antikne Salone”, Vjesnik za arheologiju im klassischen Griechenland, München 1986, s. 82. i historiju dalmatinsku 52, 1935–1949, s. 11–12. 180 f. PRENDI, K. zHEKU, „Lisi në dritën e të dhënave 185 A. fABER, Bedemi Epetiona — Starobreč kod të reja arkeologjike”, Monumentet 2, 1971, s. 17–18. Splita (Contributions of Institute of Archaeology in 181 Ibidem, s. 12–13, ryc. 13; M. SUIć, Antički grad Zagreb I, 1), zagreb 1983, s. 17–24. na istočnom jadranu, zagreb 2003, s. 130, ryc. 27. 128 Spis skrótów

AE L’Année épigraphique CIL Corpus inscriptionum Latinarum LGPN Lexicon of Greek Personal Names LIMC Lexicon iconographicum mythologiae classicae OPEL Onomasticon provinciarum Europae Latinarum, t. I–II, Budapest 1994–1999 PIR2 Prosopographia Imperii Romani saec. I, II, III, 2 wyd., Berolini RE Real-Enzyklopädie der classischen Altertumswissenschaft

Summary

The Illyrian god Medaurus and the defenses of Risinium in the light of a metrical inscription from Lambaesis (CIL vIII 2581; F. Buecheler, Carmina Latina epigraphica 1527)

A metrical inscription from Lambaesis (Tazzoult, former Lambèse) in North Africa, the quarters of the legio III Augusta, has produced information on Risinium (Greek name of Rhizon, modern Risan in Montenegro on the Boka Kotorska — Bay of Kotor), contributing simultaneously to an understanding of certain religious and art historical issues regarding the Roman Empire as a whole. Erected by a legate of the legion, the inscription described a mounted statue of the Illyrian god Medaurus, replicating a monument from Risinium, where excavations by a Polish expedition from the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe of the University of Warsaw have been taking place since 2001. The team of archaeologists has concentrated, among others, on the defenses and arx of Rhizon, which were clearly referred to in the text of the inscription. The inscription has been lost, but it is known from two copies: a meticulous drawing by corporal Józef Konarzewski (1825–1860), a Pole in the Légion Etrangère (french foreign Legion), and another copy by a known french epigrapher Léon Renier, who included it in a corpus of texts published in 1858. The article presents the text of the inscription, critical apparatus, metrical commentary and similia. In their philological analysis of the inscription, T. Płóciennik and K. Rzep- kowski have proposed the following corrigenda: • line 3, iam instead of the hitherto accepted nam; therefore:

Sancte Medaure domi et sancte hic iam, templa quoque ista Vise instead of:

Sancte Medaure domi et sancte hic, nam templa quoque ista Vise; 129 • line 6, telum instead of the hitherto accepted letum; the commentary supplies numerous parallels for the expression telum librat ab aure; • line 10, carus in place of the damaged parus (Inscr.; so far revised as: clarus, gnarus, partus, postus), retaining the lection primore (Inscr.; sometimes revised as primori); hence the text takes on the following form:

ac tibi, Caesar Marce, in primore carus ubique acie.

The inscription was composed of two parts. The first (lines 1–10) was written in an elegiac distich and the second (lines 11–14) comprised four iambic trimeters. The metrics (correctness of the distiches compared to the considerable metrical randomness of the trimeters) and the language (certain expressions and phrases characteristic of poetry of the period of the Early Empire, like telum librat ab aure and also surgit in auras, as well as sonipes, to describe a horse, and Gradiuus as an epithet of Mars, present in part one and missing from the second part) suggest different authors and even a certain time lapse. The first part may have been written when the legate became consul designatus and the second when he actually took office. The inscription dedicated to Medaurus was discovered in situ in one of the shrines on the square, in front of the temple of Asklepios and Salus, which was erected in AD 161– 162. It falls in a group of related texts found around this shrine, erected to different divinities by legates of the legio III Augusta. The dedications included healing divinities (Asklepios and Salus), but also dii patrii — guardian deities of the native towns of the legates, giving a good idea of the local patriotism exhibited by the soldiers and officials. In the case in question, the legate emphasized the greatness of Medaurus who had a splendid statue in Risinium and was the protector of the town described as ancient and the most important of all in Dalmatia. His dedication is also an exemplification of authentic personal religiousness drawing from deeply held beliefs. The legate’s signum was Medaurius, meaning that the name that actually differentiated him from other people was theophoric in character. The practice of erecting statues to the native gods (diis patriis) by officials and senior officers in the army played a very important role in spreading certain rare local cults throughout the Roman Empire, thus providing an explanation for the appearance of local cults of this kind in distant regions. The dedication to Medaurus was erected by a legate of legio III Augusta, whose name was erased, but of whom we know that he bore the signum Medaurius and was a “brother in arms” of the emperor Marcus (Marcus Aurelius). He has commonly been identified with M. Lucceius Torquatus [B]assianus or [C]assianus, legate of the legio III Augusta in 167–169 and consul in 169 or 170, who was executed under Commodus. yet this identification is unacceptable for chronological reasons. M. Lucceius Torquatus, legate of a legion in Africa in 167–169, could not have fought shoulder to shoulder with the emperor in the first phase of the Marcoman wars. Medaurius was a legate of legio III Augusta in the last years of the reign of Marcus Aurelius. He could be identified with Ignotus, who commanded the legion in 178(?)–180 and whose name suffered erasure. The data for pro- sopographic research should thus be revised, namely, M. Lucceius Torquatus [B]assianus or [C]assianus, legate of the legio III Augusta in 167–169, should be removed from the 130 list of senators originating from Risinium (or Dalmatia in general) and considered from now on a senator of unknown origin, while Medaurius, legate of the legio III Augusta in 178(?)–180, should be added to the said list. The epigram from Lambaesis contains two descriptions of the cult statue of Medaurus composed at two different moments in time and most probably by two different authors. formally they refer to a replica of a statue of the god in Lambaesis, but they also speak of the original cult statue erected in Rhizon/Risinium. The text speaks of the greatness of Medaurus which is not reflected in the statue. This phrase could have also referred to the reduced size of the copy of the Rhizon/Risinium statue erected in Lambaesis. The results of archaeological research in Risinium speak in favor of this interpretation of the phrase as emphasizing the size of the original statue. Medaurus was represented as a warrior mounted on a galloping horse. The text attempts to describe the dynamic form of the statue. Motion is also reflected in the phrase: “the right arm hurls a spear from the ear” (l. 6), meaning that Medaurus was depicted hurling a weapon, an act that requires considerable skill when done from the back of a horse. The statue in Rhizon must have been big, perhaps even very big. It could not have stood inside a temple, but was erected more likely out in the open space, most probably on the acropolis at the top of the Gradina peak (207 m a.s.l.). The dynamic stance of both rider and horse suggests that it was made of bronze. Representing the horse supported only on the rear legs required the use of some kind of statue support. The statue of Medaurus from Rhizon can be reconstructed largely hypothetically based on a broader study of horse and rider representations in the ancient visual arts. The epigram from Lambaesis deserves attention as an example of ekphrasis, that is, description of an artwork. It is the only ekphrasis of an equestrian statue in Latin literature, beside the description of the Equus Domitiani on the Forum Romanum by Statius in Silvae. In the visual arts horses tend to be shown in static pose, walking, or in a dynamic one, in gallop or rearing. In Roman art both stances are best reflected in equestrian statues of Roman emperors. Among the most popular was a representation of the emperor entering a town on a walking horse, greeted by the residents as Restitutor Pacis, meaning no military elements in evidence or, if so, not in a leading role. The emperor as Dominator Invictus in dynamic stance was rarer. It was used mainly in battle scenes and it should be kept in mind that seldom did the emperor personally take part in the fighting. The motif of a ruler in battle occurs in the iconography of Alexander the Great. The dynamic stance can be seen also in hunting scenes. A second issue connected with the iconography of Medaurus is the motif of a mounted warrior using a spear. The following situations are theoretically possible: • the weapon (spear) held next to the rider’s head in the act of hurling; • the weapon in battle scenes depicting combat with an enemy on horseback or on foot; the spear is aimed slightly downward on such occasions; • the weapon held horizontally at waist height, in the manner of lances in later times; • the weapon angled downward, being thrust through the body of a fallen enemy or a hunted animal. In the statue of Medaurus described in the epigram from Lambaesis the weapon of Me- daurus, a spear, is said to be next to the head of the statue, in the act of being hurled. The parallels are: a funerary stela of a tribune of the cohort, Lucius Pompeius Marcellinus 131 from Ephesus housed now in the Ashmolean Museum in Oxford and a stela from Kibyra (on the border of the Roman provinces of Asia and Lycia) showing a deity. Depictions of mounted gods were not frequent in Greek and Roman religion. The Dios- curi, Castor and Pollux, are virtually the only ones to be depicted in this manner. A much more popular image was that of the gods riding in chariots: Helios, Poseidon and zeus in some cases. On the other hand, representations of mounted deities were extremely popular on the peripheries of the Roman world, in some of the Eastern provinces of the Roman Empire and in the Balkans. With regard to other regions, Gaul and Germania are the only regions from where there is attested a highly specific cult of a god on horseback, the front legs of the horse held up by the Giants (Jupiter soutenu par un géant anguipède — Jupi- tergigantensäulen). There is also the Celtic goddess Epona, guardian of horses, mules and asses. In the eastern Balkans the Thracian Rider was hugely popular, as indicated by the large numbers of tiles with a representation of this god. The horse was also important in the cult of the so-called Danubian Riders. Any analysis of Medaurus in the light of other mounted gods has to consider the religious aspect on one hand and the iconographic one on the other. The cult of the Thracian Rider and the Danubian Riders in the eastern Balkans may explain the appearance of the cult of Medaurus in Illyria. yet the iconography of the Thracian Rider is not a close parallel for Medaurus. Type B after Kazarov depicts the rider in gallop, hurling a spear at a boar below him. Meanwhile Medaurus is apparently hurling the weapon forward into the distance. This indicates an entirely different iconographic type. Most of the representations of the Thracian Rider come from Thracia and Lower Moesia, being much less popular in the western part of the Balkans and absent entirely from Dalmatia. Tiles with a representation of the Thracian Rider are also dated to the 2nd and 3rd century AD and hence cannot be considered as an iconographic model for the depiction of Medaurus which goes back to the Hellenistic period. The iconography of Medaurus could have been developed independently of religious prototypes and could have been modeled directly on extremely popular representations of Hellenistic kings, Alexander the Great in particular. The statue of Medaurus, patron god of Rhizon, was created in the Hellenistic period as an original form without parallel among the imagines deorum. It can be assumed to be the work of a Greek sculptor who sought inspiration for the god’s image among equestrian statues of rulers of his day. We would thus be dealing with a local religious concept, but a Greek artistic form. The god Medaurus is mentioned directly in two other texts. A fragmentary inscription from Lambaesis: MEDAV/RO AVG / [sacru]M, was most probably part of an offering altar erected in front of a shrine (or chapel) of Medaurus. The other text is a fragmentary Greek inscription found at Risan, dated to the second half of the Hellenistic period (1st century BC?), dedicated to Medaurus by the commander(s) of the city guard (ɛρίoλoι). The guard was charged with defending the borders of the polis and patrolling the chora. Moreover, an inscription from the sanctuary cave on cape S. Maria di Leuca brings the names of two ships, Rhedon and Medaurus, originating from the names of Illyrian gods. It is completely ground- less, however, to associate with the patron god of Risinium one Medaurus (manuscript Medeuru(m)) occurring in an epigram originating from Africa of the Vandals. The Medaurus of Risinium is referred to as “Lar of our peoples” (l. 2). The expression Lar populi is much stronger than the stereotypical Genius of a town, which means little 132 more than a personification. As a Lar Medaurus protects the town as he would a specific house or family. At the same time, however, the god could have taken on greater meaning for the legate of the legio III Augusta Medaurius as a military god, especially during the Marcoman wars, in which the legate took part. The phrase arx Delmatiae in the text of the inscription means more than just that Risi- nium lies in Dalmatia. The term arx has two meanings: “stronghold on a hill”, which corresponds to the actual location of Rhizon acropolis, or else “the most important place in a given land”. It was used here with the aim of emphasizing these two aspects. Risinium was an important place in Dalmatia, in the distant past as well as at the time the statue was erected in Lambaesis, in the reign of Marcus Aurelius. The term “Aeacic walls of Risinium” (moenia Aeacia Risinni) is associated with the name of Aiakos, whom Pindar described as accompanying Apollo and Poseidon in the building of the walls of Troy. Once these walls had been erected, three serpents attacked them. The two serpents attacking walls built by the gods were struck dead, the third, which attacked the wall constructed by Aiakos, breached it. Apollo interpreted this as two instances when the walls of Troy would be compromised in the future: once by Herakles, at whose sides the sons of Aiakos, Telamon and Peleus, would fight, and the second time two generations later, during the Trojan war, when the Trojans themselves took apart a section to bring in the horse left by the Greeks. Inside the horse’s belly were five Greek heroes who thus sneaked inside the city. One of the five was Neoptolemos, son of Achilles, greatgrandson of Aiakos. The term moenia Aeacia Risinni meant that the walls of Risinium were as ancient as the walls of Troy. In no way is this then a reference to a local Illyrian tradition. The statue of Medaurus must have been made before Rome’s conquest of Dalmatia, most probably in the reign of King Ballaios. This ruler, who fails to be mentioned in any of the written sources, is known from numerous issues of coins with his name struck at Risan. In 2010 Polish archaeologists uncovered a hoard of these coins, totaling 4656 pieces. It cannot howewer be excluded that the statue was made in the reign of another of the Illyrian rulers. The first explorers of Risinium, Arthur Evans and Heinrich Richlý, discovered fragments of defense walls made of huge limestone blocks that earned the fortifications the description “Cyclopean” because of their size and polygonal manner of construction. Excavations by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe of the University of Warsaw, begun in 2001, have traced the oldest walls of the city and analyzed the building phases. Two different kinds of defense walls were constructed in the seashore town and on Gradina peak between the 5th and the 3rd century BC. The older set, referred to as “Illyrian”, was uncovered in the form of foundations and as a core of the later Cyclopean walls in the town proper; on the acropolis the earlier walls remained in use uninterrupted. The length of the circuit was one kilometer and it enclosed an area of approximately 6 hectares. On the acropolis the defenses encircled an ellipsoid area 200 m by 100 m across, totaling about one hectare in area. The height of the defenses can be estimated at approximately 5–6 m. They could be seen from a distance and surely left the impression of a monumental structure, much like the lower town wall which to a shipboard observer must have looked as if rising straight out of the sea. The peak of Gradina could be seen rising above the walls. In fact, any building standing on the peak would have towered over the surrounding district. In the classical period the architecture of the acropolis was changed with a rec- 133 tangular platform being raised in the highest part. The platform was at least 15 x 20 m. It is possible to see in it the remains of a temple of Medaurus. An interpretation of archaeological data indicates that the remains of both Illyrian and Cyclopean walls on Gradina and of the Cyclopean fortifications of the lower town were still to be seen in Roman times. The earliest defenses of Rhizon are paralleled by structures recorded on many Adriatic sites. The characteristic polygonal bonding of the Cyclopean walls at Rhizon also finds parallels on many sites in Dalmatia from the 5th–4th centuries BC. A comparison of the text of the metrical inscription from Lambaesis and the results of archaeological excavations in Risinium has demonstrated truly exceptional agreement between information from a written source and archaeological data. Moenia Aeacia Risinni, the city walls of Risinium from the 5th century BC, must have made the impression of immensely ancient on people living in the Roman Empire, hence their description as of equal age with the walls of Troy, resulting in the obvious temporal connection between Rhizon/Risinium and the city of Priam. Arx Delmatiae is the acropolis on Gradina with remains of structures associated with a temple of Medaurus, a powerful god worshipped on the hilltop above the city. In fine wea- ther the entrance to the Boka Kotorska — Bay of Kotor, 16 km away as the crow flies, can be seen from the top of Gradina hill. By a flight of imagination one can see Medaurus hurling his spear at enemies attempting to attack the town from the sea. In Illyria of the 3rd century BC, the protection of a god battling all enemies would have been called upon eagerly in the face of constant pirate threat and numerous wars in which the town of Rhizon was involved.

Piotr Dyczek Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego [email protected]

Jerzy Kolendo Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego [email protected]

Adam łajtar Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego [email protected]

Tomasz Płóciennik Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego [email protected]

Krzysztof Rzepkowski Instytut filologii Klasycznej Uniwersytetu Warszawskiego [email protected]

Rafał Karpiński

BADANIA PODWODNE RISAN 2003–2010

Abstract: The Bay of Kotor in modern Montenegro and the peoples inhabiting it have always been a significant part of the Mediterranean cultural milieu. The settlement of Rhizon/Rhisinium was certainly an important maritime center, port and anchorage, but underwater finds are extremely rare and insufficiently documented. Pictorial representations of boats from the tenth century BC show the earliest sailing activity in the Bay of Kotor and the Adriatic Sea. The place is rich in monuments from the Illyrian, Greek and Roman periods. Underwater research carried out since 2003 by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw, has focused on exploring the discovered anchorage and searching for the remains of the ancient port.

Key words: Rhizon/Risinium, underwater archaeology, anchorage, port, seafaring in ancient times

W 2001 roku Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersy- tetu Warszawskiego rozpoczął badania archeologiczne w Republice Czarnogóry. Stano- wisko badawcze zlokalizowano na obszarze współczesnego miasta Risan, leżącego nad północną odnogą zatoki Kotorskiej zwaną zalewem Risańskim, a w antyku nazywaną Rhizonikos kolpos oraz sinus Rhizonicus.1 zatoka Kotorska usytuowana jest w południowej części wschodniego wybrzeża Adria- tyku [Ryc. 1] i stanowi jego najgłębiej wciętą w ląd zatokę.2 łączna powierzchnia wszystkich zalewów tego akwatorium wynosi 90 km2. Pod względem morfologicznym jest ona naturalnym fiordem z głębokością dochodzącą do 58 m. Akwen ten otoczony jest przez góry z dominującymi szczytami takimi jak Orjen (1895 m n.p.m.), Lovćen (1749 m n.p.m.),3 Dobrostica (1590 m n.p.m.) i Subra (1680 m n.p.m.)4 [Ryc. 2]. Istotne wydarzenia w historii zatoki Kotorskiej miały miejsce w epoce plejstocenu (ostatni interglacjał), podczas którego poziom morza znajdował się 100 metrów powyżej dzisiejszego. W tym czasie teren zalewu Risańskiego żłobiony był przez gigantyczną rzekę, płynącą z kierunku Ledenice – Vrsno ponad dzisiejszą doliną Risan. Proces ten ukształtował tak charakterystyczny relief tego obszaru oraz naniósł na obszar miasta i zalewu Risańskiego osady aluwialne, które możemy dziś zaobserwować na dnie całej zatoki. Pozostałą część zatoki Kotorskiej formowały inne prehistoryczne rzeki płynące z kierunku mornijskiego, kotorskiego czy tiwatskiego. Dzisiejszy wygląd i linia wybrzeża ostatecznie ukształtowane

1 BRAJKOVIć 1970, s. 22; MIJOVIć, KOVAčEVIć 1975, 3 BRAJKOVIć 1970, s. 15–18. s. 130. 4 MAGAš 2002, s. 53; MACEJKA, MLADENOVIć,STAN- 2 BRAJKOVIć 1970, s. 15. KOVIć 1979, s. 22. 136 zostały w plejstocenie podczas ostatniego zlodowacenia, w okresie którego doszło do ustalenia się poziomu wód oceanu światowego, w tym również Morza Adriatyckiego.5 Współcześnie zatoka składa się z czterech mniejszych zalewów [Ryc. 1], z których ze- wnętrzne, Tivatski i Hercegnovski, odznaczają się stosunkowo niskim, dostępnym brzegiem. Natomiast w przypadku zalewów wewnętrznych, Risańskiego i Kotorskiego, wybrzeże jest w większości strome i niedostępne. Akweny te łączy kanał zwany Verige o długości 2250 m, który w najwęższym przesmyku ma 380 m szerokości. Długość linii brzegowej całej zatoki wynosi 105,7 km. Tak duża wartość w stosunku do zajmowanego przez nią obszaru wynika ze zróżnicowanej topografii brzegu (zalewy, zatoczki, półwyspy itp.).6 Wspomnieć trzeba również, że z powodu górskiego charakteru okolic zatoki Ko- torskiej (wertykalnej struktury brzegów)7 na jej obszarze występuje deficyt przestrzeni nadających się do zasiedlenia. Miejscem, które ma największy potencjał w tym zakresie, jest miasto Risan i jego najbliższe sąsiedztwo (areał ten znajduje się w przedziale od 0 m n.p.m. do powyżej 1000 m n.p.m.). Powierzchnia obszaru dostępnego dla zasiedlenia wynosi tam 82,3 km2, co daje najwyższy potencjał w tym zakresie na terenie całej zatoki Kotorskiej.8 Samo miasto Risan, jak już wspomniano, znajduje się w północnej części zatoki, zwanej dziś zalewem Risańskim [Ryc. 1]. Od wejścia do zatoki (przesmyk szerokości 1400 m) oddalone jest (licząc wzdłuż szlaku wodnego) o 30740 m. W linii prostej wartość ta wynosi 18830 m [Ryc. 3]. Koordynaty geograficzne dla zatoki Kotorskiej to 42°28′- 18°40′, dla miasta Risan zaś — 42°31′-18°42′.9 Dodać należy, że omawiany akwen poło- żony jest w miejscu, w którym Adriatyk odznacza się swoją największą szerokością (wynoszącą 211 km), a ujście samej zatoki do morza znajduje się w bezpośrednim są- siedztwie największej głębi adriatyckiej, mającej 1330 m głębokości.10

Ryc. 1. Lokalizacja zatoki Kotorskiej i Risan (R. Karpiński)

5 MAGAš 2002, s. 54; BEšIć, PAVIć 1979, s. 16. 8 MACEJKA, MLADENOVIć,STANKOVIć 1979, s. 24. 6 MACEJKA, MLADENOVIć,STANKOVIć 1979, s. 25. 9 Admirality charts 1955, mapa 419. 7 KARAJOVIć et alii 2007, s. 27. 10 BRAJKOVIć 1970, s. 15–18; ROGILIć 1962, s. 5. 137

Ryc. 2. zdjęcie satelitarne zatoki Kotorskiej (LandSat 2005)

Ryc. 3. zatoka Kotorska (R. Karpiński) 138 W antycznych źródłach pisanych znajdują się przekazy dotyczące zarówno samego miasta Risan, jak i wydarzeń z obszaru prezentowanych badań. Interesujący nas okres to czasy panowania iliryjskiego i wpływów greckich oraz następująca po nim dominacja rzymska.11 Nasze badania podwodne koncentrują się wprawdzie na zalewie Risańskim (szczególnie w bliskiej okolicy miasta Risan), ale w obszarze naszych zainteresowań znajduje się również szeroko pojęta kultura morska całej zatoki Kotorskiej. Na przestrzeni wieków nazwa miasta pojawia się w wielu wariantach, zależnie od okresu (od IV w. p.n.e. do XX w. n.e.) oraz sposobu transkrypcji na inne języki (co najmniej kilkanaście wariantów nazwy miasta). Dla potrzeb tego opracowania używać będziemy nazw właściwych dla omawianych okresów. Pierwszym znanym nam określe- niem tego miejsca, pochodzącym z okresu, kiedy na tym obszarze działały niezależne pań- stwa iliryjskie, których panowanie nad miastem przeplatało się z silnymi wpływami greckimi, jest Rhizon (pierwsza wzmianka o Rhizon znajduje się w Periplusie Pseudo- Skylaksa z IV w. p.n.e., pełniącym rolę poradnika dla ówczesnych żeglarzy i opisującym szlaki wzdłuż wybrzeży, porty, ujścia rzek itp.). Kolejne to Risinium, w okresie dominacji rzymskiej, oraz używana współcześnie nazwa Risan.12 Pierwsze nowożytne relacje na temat miasta Risan pochodzą od francuza Jacquesa Louisa Vialli de Sommières. Służył on (w okresie francuskiej okupacji Dalmacji, w tym zatoki Kotorskiej) w armii w randze pułkownika. Jako komendant Herceg Novi (od roku 1808) i Kotoru (w roku 1810), a od roku 1811 gubernator całej prowincji Kotor mógł w latach 1807–1813 zwiedzać teren zatoki Kotorskiej, co też czynił z wielką pasją i pożyt- kiem dla archeologów i historyków.13 W swojej publikacji przekazuje także spostrzeżenia poczynione w Risan. Najbardziej interesująca jest dla nas wzmianka dotycząca zauważonych przez niego pozostałości monumentalnej budowli widocznej w morzu, tuż przed obszarem antycznego miasta, znajdującym się w miejscu zwanym dziś Carine14 [Ryc. 4]. Następnym naocznym świadkiem, który odwiedził Risan w roku 1878 i rozpoczął tam badania archeologiczne, był słynny archeolog Arthur Evans. Również on w swojej publikacji z 1884 roku pisze o architekturze zalegającej w wodzie tuż przed omawianym terenem. Jego obserwacje są bardziej szczegółowe od relacji poprzednika. zawierają opis zatopionych murów, ulicy i dużej liczby antycznych przedmiotów zalegających w bliskiej odległości od brzegu.15 Niespełna trzy lata później, w 1881 roku, Risan odwiedza francuski podróżnik Henri Cons, który podobnie jak poprzednicy przekazuje nam świadectwo istnienia podwodnych zabytków Rhizon. W przeciwieństwie do przytoczonych już relacji, opisujących zatopioną w morzu architekturę, zalegającą w bezpośredniej okolicy brzegu, Cons pisze o murach znajdujących się w znacznej odległości od wybrzeża. Jak donosi, zaobserwowana przez niego konstrukcja kamienna widoczna była na głębokości około 1 metra pod lustrem wody. Długość muru wynosiła 3 metry, a odległość od brzegu — około 30 metrów. Pisze on też o kolejnym murze, który skręca na zachód od rzeki Spili i ciągnie się przez 50 metrów w odległości kilkudziesięciu metrów od brzegu.16

11 zob. DyCzEK 2009. 14 Ibidem. 12 fABER 1992, s. 31–33; DyCzEK 2009, s. 5; BRAJ- 15 EVANS 1884, s. 40. KOVIć 1970, s. 18; SUIć 2003, s. 43. 16 CONS 1881, s. 249–250. 13 VIALLA DE SOMMIèRES 1820, s. 245. 139

Ryc. 4. zalew Risański (R. Karpiński, P. Dyczek)

Kolejne informacje o Risan pochodzą z roku 1898. Wówczas obszar miasta eksploruje austriacki archeolog czeskiego pochodzenia Heinrich Richlý, który w swojej relacji przedstawia szczegółowy opis zastanego tam porządku.17 Pisze między innymi o dużej liczbie zabytków (monety, ceramika i inne) odnajdowanych na powierzchni w wyniku prowadzonej tam orki lub wypłukania przez morze. Do publikacji załącza schematyczną mapkę miejsca wraz z opisem swoich spostrzeżeń.18 Także Richlý podaje informację o murze po- sadowionym w morzu, widocznym pod powierzchnią wody i oddalonym od brzegu Carine o około 1 metr.19 Ponad pięćdziesiąt lat później, w 1955 roku, archeolog-amator, profesor Boris Verigo z Herceg Novi, nurkował w bezpośredniej okolicy brzegu Carine. Jest on ostatnim naocznym świadkiem, który opisuje znajdującą się pod wodą kamienną zabu- dowę. zaobserwowana przez niego architektura zalegała na głębokości 17 metrów. Nazwał ją pozostałościami „Teutowej osady”.20 Termin „Teutowa osada” użyty tu został w odnie- sieniu do królowej iliryjskiej Teuty, której panowanie przypada na lata 230–228 p.n.e. znana jest ona głównie z wojen prowadzonych w tym okresie z Rzymem.21

17 KOWAL 2011, s. 187–194. 20 MAJSTROVIć 1975, s. 21. 18 RICHLý 1898, s. 147, ryc. 1. 21 NOVAK 1975, s. 15; NOVAK 1962b, s. 173–174; 19 Ibidem, s. 152. zANINOVIć 2001, s. 4–5. 140 25 lat po tym wydarzeniu, w 1980 roku (rok po trzęsieniu ziemi), ekipa telewizyjna z Belgradu przeprowadziła poszukiwania na tym samym obszarze co wspomniany profesor Verigo. Niestety znaleziono jedynie dużą liczbę amfor (część z nich do 2007 roku znaj- dowała się w miejscowym muzeum „Rimski Mozaici” w Risan — aktualnie są zagubione lub ukradzione), nie odnaleziono jednak śladów konstrukcji kamiennych.22

***

Od 2001 roku dzięki staraniom prof. Piotra Dyczka, dyrektora Ośrodka Badań nad Anty- kiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, podpisano umowę bilateralną pomiędzy Uniwersytetem Warszawskim a Regionalnym Instytutem Ochrony zabytków w Kotorze. Stronę miejscową reprezentował dyrektor Instytutu Ochrony za- bytków Ilija Lalošević, a polską — rektor Uniwersytetu Warszawskiego prof. Piotr Węg- leński. Dzięki podjętym działaniom możliwe stało się prowadzenie systematycznych badań naziemnych i podwodnych na tym terenie. Są to jedne z największych wykopalisk po tej stronie wybrzeża adriatyckiego. Jednym z aspektów prac jest badanie aktywności morskiej w antyku na obszarze zatoki Kotorskiej oraz próba zrekonstruowania procesów tu zachodzących w świetle posiadanej wiedzy o kulturze morskiej Adriatyku oraz całego basenu Morza Śródziemnego. Nasze zainteresowania badawcze wynikają z faktu, że zatoka Kotorska była niewąt- pliwie ważnym miejscem na mapie handlowej i militarnej Adriatyku.23 Pozycja geogra- ficzna zatoki ma wielorakie znaczenie geopolityczne. W ciągu tysiącleci, aż po dzień dzisiejszy, jej strategiczne położenie było kluczowe dla zamieszkujących tu społeczności.24 Bardzo ważny dla naszych badań jest fakt, że od początku swojej historii miasto Rhizon potrzebowało transportu morskiego (handlowego i militarnego) — transportu, który dzięki flocie, operującej na wodach zatoki i obszarze Morza Adriatyckiego, umożliwiał zamiesz- kującym tam społecznościom handel oraz rabunek na morzu, a także zapewniał ochronę swoich miast. Działalność ta nierozerwalnie wiąże się z funkcjonowaniem całej infrastruktury portów, w tym warsztatów, magazynów itp. Odnalezienie tych śladów kultury materialnej związanej z aktywnością na morzu jest celem naszych badań. Najwcześniejsze ślady działalności morskiej człowieka na obszarze zatoki Kotorskiej poświadczają prehistoryczne malowidła naskalne z okolicy małej miejscowości Lipci, oddalonej od Risan o około 3 kilometry. znajduje się tam schematyczne przedstawienie statku, namalowane w stylu „szkieletowym”25, ukazujące łódź wraz z olinowaniem i roz- postartym żaglem.26 Cała kompozycja przedstawia polowanie, a w jej dolnej partii widnieje wspomniany statek wraz z symbolami „swastyk” [Ryc. 5]. Jeśli chodzi o datowanie, statek z Lipci jest jednym z najstarszych przedstawień tego typu na Adriatyku.27 Cała kompozycja datowana jest przez Dyczka na X w. p.n.e.28

22 DROBNJAKOVIć 2002, s. 176. 26 Ibidem, s. 19. 23 JURIšIć 2000, s. 50; PASINOVIć 1999–2001, 27 DROBNJAKOVIć 2002, s. 14–15; MIJOVIć 1987, s. 5. s. 196–197. 28 DyCzEK 2008, s. 197. 24 MAGAš 2002, s. 52; PAPAzOGLOU 1963, s. 71. 25 MIJOVIć 1987, s. 12. 141

Ryc. 5. Przedstawienie statku, malowidła z Lipci (Dyczek 2008, s. 192)

Problematyka kultury morskiej na omawianym obszarze całej zatoki Kotorskiej nie została niestety do tej pory poddana kompleksowym badaniom. Powstały nieliczne opracowania dotyczące pojedynczych zabytków wydobytych z wody.29 Warta przytoczenia jest jedna publikacja J. J. Martinovicia z roku 1963, w której autor podjął próbę uporząd- kowania pojedynczych i przypadkowych znalezisk z zatoki Kotorskiej. Dzięki temu mamy dzisiaj możliwość wyrobienia sobie poglądu na temat różnorodności i potencjalnych ob- szarów występowania zabytków na dnie całego akwenu. Martinović pisze między innymi o kapitanie Graciji Duroviciu, który w roku 1920, podczas połowu, wydobył w bliskiej okolicy jaskini Sopot naczynie ceramiczne. Podawane przez niego wymiary to 1 m wy- sokości oraz 0,60 m średnicy (pitos?).30 Autor donosi również o miejscach wyławiania amfor w zalewie Tivatskim, o portrecie cesarza Domicjana, prawdopodobnie wyciągnię- tym z kanału Kumbor (przesmyk pomiędzy zalewem Tivatskim a Hercegnovskim), gdzie widoczna była w wodzie także antyczna architektura31. W dalszej części informuje o rzymskim ołtarzyku wydobytym w okolicach Prčanja oraz o zatoczce Trašte, gdzie rybacy informowali o zaleganiu na dnie rzędów amfor (potencjalny wrak).32 Przytoczone powyżej nieliczne działania, które w sposób bezpośredni lub pośredni do- tyczyły kultury morskiej, były jedynymi (o których wiemy) podjętymi na obszarze zatoki Kotorskiej do początku XXI wieku. Uzyskane informacje ukazują archeologiczne bogac- two zalegające na dnie całej zatoki. Jednak dane te są jednostkowe i fragmentaryczne, przez co nie pozwalają na przeprowadzenie szerszego ujęcia całościowego, odpowiadają jedynie na podstawowe pytania dotyczące ciągłości osadniczej i „potencjalnego bogactwa” kultury morskiej na omawianym obszarze.

29 LUKOVIć 1937, s. 338. 31 šEROVIć 1955, s. 348. 30 MARTINOVIć 1963, s. 59. 32 MARTINOVIć 1963, s. 63. 142 Trzeba pamiętać, że w zatoce Kotorskiej odbywa się groźny proceder, dla którego — jak się wydaje — istnieje przyzwolenie społeczne. Chodzi o niekontrolowane wydobycie zabytków z dna zatoki. Lazar Drobniaković informuje o mieszkańcach Risan wyławiają- cych amfory z obszaru całego zalewu Risańskiego, a w szczególności z bezpośredniej okolicy Carine, okolicy cypla „Rtc” oraz naprzeciw monastyru Banja.33 Proceder ten przy- brał na sile w drugiej połowie XX wieku, gdy technika nurkowa stała się dostępna dla szerokiego ogółu. W tym czasie można zaobserwować powszechny rabunek artefaktów na większości akwenów. Nie ominęło to również zatoki Kotorskiej. Wydobywane były i są pojedyncze zabytki, których się nie ewidencjonuje, na zawsze uniemożliwiając tym samym zrozumienie ich kontekstu a także odnalezienie, eksplorację i badania pozostałych po kradzieży artefaktów posadowionych w sedymentach dennych, będących poza zasię- giem i możliwościami technicznymi rabusiów. Część z tych zrabowanych znalezisk umieszczana jest w prywatnych domach lub restauracjach i eksponowana tam jako cieka- wostki turystyczne [Ryc. 6].

Ryc. 6. Amfora wydobyta z morza, žanica 2005 (fot. R. Karpiński)

33 DROBNJAKOVIć 2002, s. 125. 143 Omówiony poniżej okres badań obejmuje lata 2003–2010. W tym czasie prowadzone były z różną częstotliwością badania podwodne. Poczynając od 2003 r. skupiły się one na czterech obszarach:

• szeroko pojętej prospekcji podwodnej, • poszukiwaniu architektury murów miejskich w rzece Spili, • eksploracji odkrytego kotwicowiska, • próbie lokalizacji antycznego portu.

W 2003 r. przeprowadzono na szeroką skalę prospekcję podwodną wybranych obszarów zalewu Risańskiego. Prospekcja ta miała na celu lokalizację widocznych na dnie pozos- tałości antycznych i archiwizację ich pozycji. Przeprowadzona była przy udziale nurków, którzy pływając szeroką tyralierą w ustalonych względem siebie odległościach, poruszali się po wyznaczonych odcinkach oznaczając miejsca znalezisk [Ryc. 7]. Działania te w dużym stopniu utrudnione były przez aktywność podwodnych wywierzysk w typie vrulja (źródła słodkiej wody wypływającej pod ciśnieniem w dnie morskim),34 występu- jących na obszarze zalewu Risańskiego. Jest to zjawisko krasowe, charakterystyczne dla całego wschodniego wybrzeża Adriatyku. Na obszarze zatoki Kotorskiej obecne są liczne formacje krasowe, takie jak: ponory (łykawce, wchłony), vrulja, studnie (aweny), kanały i jaskinie krasowe35. Cenną dla nas informacją, która powinna zostać bliżej zbadana, jest fakt istnienia w bezpośrednim sąsiedztwie antycznego Rhizon dużego rezerwuaru słodkiej wody. znajdować ma się on w jaskini Spila, pod masywem zwanym lokalnie Gradina (z jaskini tej wypływa okresowa rzeka krasowa o tej samej nazwie, klasyfikowana przez Petrovicia jako ponornica).36 Podziemne jezioro (jak nazywa je Petrović), oddalone jest od wejścia do jaskini o 160 m i mieści około 140 tys. m3 wody (12 x 30 x 400 m).37 Jeżeli prawdą jest — jak pisze Petrović, chociaż informacje na ten temat nie są szczegółowe — że istnieje do niego dostęp, to bezsprzecznie fakt ten miał ogromne konsekwencje dla antycznego Rhizon i jego mieszkańców. Omawiane formacje krasowe tworzą połączenia pod dnem zatoki między wywierzyskami (źródła podmorskie) a okresowymi rzekami (od- gałęzienia wielkiego systemu krasowego), takimi jak Sopot, Spila, Smokovac (zasilanymi przez wody alochtoniczne infiltracji poziomej i pionowej). W procesie tym wtłaczane są podczas opadów, za ich pośrednictwem, ogromne ilości słodkiej wody do zatoki, powo- dując mieszanie się wody słonej ze słodką, co skutkuje jej zmętnieniem38 i znacznym spad- kiem widoczności oraz utrudnia w dużym stopniu prowadzoną prospekcję. Jednak rezultaty przeprowadzonych badań, pomimo tych trudności, były obiecujące. Prospekcja uwidoczniła zaleganie antycznej ceramiki w wielu miejscach zalewu Risańskiego [Ryc. 8]. Dane uzyskane z prospekcji podwodnej posłużyły w sezonie 2004 do wytypowania ob- szarów badań z użyciem sonaru poddennego. Celem tych badań była penetracja sedymen- tów dennych dla oszacowania rodzaju, ilości i głębokości zalegających w nich artefaktów.

34 PULINA, ANDREJCzUK 2000, s. 96. 37 PETROVIć 1979, s. 53. 35 VLAHOVIć 1979, s. 69. 38 MAGAš 2002, s. 59–60; PETROVIć 1979, s. 51. 36 PETROVIć 1979, s. 52. 144

Ryc. 7. Nurkowie przygotowujący Ryc. 8. Skupiska zalegania zabytków w zalewie się do prospekcji w zalewie Risańskim. Dane z prospekcji podwodnej Risańskim (fot. R. Karpiński) (R. Karpiński)

Podczas badań do pomiarów warstw poddennych użyty został sonar Simrad EK60 split beam o częstotliwości wiązki poziomej 120 kHz z transcuderem pionowej wiązki okrągłej 7 stopni. Sonar współpracował z systemem pozycjonowania satelitarnego Garmin 12Map. Obserwacje pomiarów prowadzone były z łodzi w czasie rzeczywistym na bieżąco i przy dobrze rokujących echogramach weryfikowane przez nurków.39 Wykonano około 200 km echogramów. Wyodrębniono dwa główne obszary występowania dużej liczby obiektów [Ryc. 9]: • obszar nazwany „W”, położony przy południowym brzegu na głębokości 12–18 m — liczba obiektów wynosiła około 240 z największym zagęszczeniem 1600/km2/12 km echo- gramów; • obszar nazwany „S”, położony po północnej stronie w okolicy jaskini Sopot na głębo- kości 11–19 m — występują tam zagęszczenia obiektów 750/km2/5 km echogramów. W obszarze najbliższym miastu Risan wykryto mniejszą liczbę obiektów, wiele spośród nich po weryfikacji okazywało się współczesnymi odpadami (butelki, opony, urządzenia gospodarstwa domowego). Mała ilość zalegających na dnie zabytków wynika prawdopodobnie z faktu, że ta część zalewu Risańskiego w największym stopniu została zmieniona przez działalność człowieka.40 W centralnej części zalewu występowało najmniejsze zagęszczenie obiektów (15/km2/1 km echogramu). Dno na tym obszarze jest nierówne. Prawdopodobne jest, że aluwialne prehistoryczne osady obsuwając się podczas trzęsień ziemi na niższe partie dna41 skutecznie zakryły zalegające tam zabytki.42

39 SłOń, KANN 2004, s. 1. 41 MAGAš 2002, s. 54. 40 Ibidem, s. 2. 42 SłOń, KANN 2004, s. 2. 145 Interpretacja wyników przysporzyła szeregu problemów. Jak widać na wykresie echogramu, górna warstwa sedymentów, o grubości 0,70–1,0 m, złożona z madów i piasku43 jest mało transparentna i wykazuje cechy trudne do penetracji przez wiązki sonaru, nie ukazując w obrazie profilu zalegających w tej warstwie obiektów [Ryc. 10]. fakt ten w dużym stopniu ograniczył możliwość analizy zlokalizowanych obiektów poddennych. W kolejnym, 2005 roku w nurcie rzeki Spili prowadzone były prace podwodne mające na celu poszukiwania pozostałości architektury obronnej antycznego Rhizon. Oczyszczono część dna z bujnie porastającej roślinności. Okazało się wtedy, że mury odkryte przez A. faber44 były tylko fragmentem muru cyklopiego. W trakcie tych badań odkryto i zadokumentowano kolejne 10 metrów muru wraz z narożnikiem, który zakręcał pod kątem prostym wcinając się we współczesną zabudowę brzegu.45

Ryc. 9. Obszary występowania dużej liczby Ryc. 10. Echogram dna zalewu obiektów na obszarze „W” i „S” w zalewie Risańskim, Risańskiego (Słoń, Kann 2004) rozpoznane z pomocą Subbotom Sonar Simrad EK 60; obszar „R” rozpoznany w wyniku prospekcji podwodnej (R. Karpiński na podstawie LandSat 2005)

43 MAGAš 2002, s. 59; LEPETIć 1979, s. 96, ryc. 1. 44 fABER 1992, s. 28. 45 DyCzEK 2009, s. 9–11. 146 W tym samym sezonie, podczas prowadzonej corocznie systematycznej prospekcji podwodnej, natrafiono na duży obszar zalegającego na dnie materiału archeologicznego [Ryc. 11]. Miejsce to znajduje się w odległości 80 m na zachód od przylądka roboczo na- zwanego „Rtc”. Omawiany obszar oznaczony jako „R” leży na głębokości 10–12 m, kształtem przypomina elipsę o wymiarach 140 m na 60 m [Ryc. 9]. Uzyskany z tego miejsca materiał to głównie amfory różnego typu [Ryc. 12]. znaleziona została również ceramika typu Gnathia [Ryc. 13], dachówki (tegulae) [Ryc. 14], na- czynia późnoantyczne oraz ceramika z okresu tureckiego. Wstępnie rozpoznano funkcję tego miejsca jako kotwicowiska miasta Risan. Ocena ta wynikła z ogromnej ilości odnalezionego na dnie materiału. Przemawia za tym również zajmowany przez te artefakty obszar z wyraźnie zaznaczoną granicą „użytkowania” oraz ciągłość chronologiczna zalegających na dnie zabytków. Informacje te sugerują, że struktura taka mogła z dużym prawdopodobieństwem powstać w wyniku pełnienia wskazanej

Ryc. 11. Rumosz ceramiczny z kotwicowiska Ryc. 12. Amfory z kotwicowiska (fot. R. Karpiński) (fot. R. Karpiński)

Ryc. 13. Miseczka z kotwicowiska, nr inw. 295 (1) (fot. J. Recław)

Ryc. 14. Tegula z kotwicowiska, nr inw. 294-05 Rw (3) (fot. J. Recław) 147 funkcji. Wnioski te poparte są przez analogie kotwicowiska z wyspy fara’un w Egipcie [Ryc. 15]. zlokalizowany tam obszar posiada — podobnie jak w przypadku Risan — wy- raźnie zaznaczoną elipsoidalną granicę „użytkowania” z głębokością zalegania około 9–10 metrów. Materiał tam znaleziony ma rozpiętość chronologiczną mniejszą niż w przypadku Risan [Ryc. 16]. zawiera się ona w okresie od późnego Rzymu do Bizancjum.46 zastanawiające jest, że ciągłość chronologiczna w zalewie Risańskim na obszarze kotwicowiska wynosi ponad 2 tysiące lat.47 Wynika z tego, że istniał jakiś ważny powód, dla którego przez tak długi okres kotwicowano w okolicach cypla „Rtc”. Analizując dostępne dane przyjęliśmy założenie, że kryterium funkcji kotwicowiska wyznacza podstawowe cechy, jakie powinno spełniać to miejsce w zakresie swojego przeznaczenia, i tym samym może być narzędziem umożliwiającym rozpoznanie kotwicowiska poprzez odnalezienie cech niezbędnych do pełnienia wskazanej funkcji. Do najważniejszych należą: • Dla sprawnej komunikacji i logistyki portowej niezbędna jest bliskość portu — nie- potwierdzona w Risan. • Pozycja nie może znajdować się na kursie kolizyjnym dla statków wypływających z portu. zazwyczaj jest to strona nawietrzna. Potrzebna jest do tego wiedza o lokalnych, okresowych i stałych, wiatrach oraz prądach pływowych (na obszarze zatoki występują silne prądy pływowe, co także mogło być powodem lokalizacji kotwicowiska w dużym oddaleniu od Risan). • Głębokość kotwicowiska musi być optymalna dla skutecznego (nie za głęboka) i bez- piecznego (nie za płytka) kotwicowania — potwierdzona w Risan.

Ryc. 15. Obszar występowania kotwicowiska Ryc. 16. Obszar występowania kotwicowiska przy wyspie fara’un w Egipcie i odległość względem portu Risan (flinder 1977, s. 130, ryc. 4) (R. Karpiński)

46 fLINDER 1977, s. 130–131. 47 DyCzEK et alii 2007, s. 138. 148 Ustalenie okresu użytkowania kotwicowiska w zalewie Risańskim możliwe było poprzez datowanie pozostałości amfor. Jednak w przypadku „śmietnikowego charakteru” (w wielu przypadkach braku cech taksonomicznych) jest to dość trudne.48 Analizując pod względem typologicznym najlepiej zachowane zabytki ceramiczne (najwcześniejsza forma tam znaleziona to amfory MGS III, MGS IV), udało się ustalić ramy chronologiczne za- legającego materiału na okres od IV w. p.n.e. do XVII w. n.e.49 Problemem do rozwiązania pozostaje fakt niezrozumiałej dla nas lokalizacji kotwicowiska, znajdującego się w sporej odległości od antycznego Rhizon (przy którym, jak zakładamy z dużym prawdopodobieństwem, znajdował się port). Odległość ta wynosi w linii prostej 1050 m [Ryc. 16]. Skąd tak duży dystans? Jakie niekorzystne warunki na zalewie Risańskim wpłynęły na taką organizację ruchu po zatoce, że bardziej praktyczne było kotwicowanie w okolicach cypla „Rtc” [Ryc. 16]? W chwili obecnej nie potrafimy tego jednoznacznie rozstrzygnąć. Możliwe wydają się jednak następujące powody. Pierwszy to układ niekorzystnych wiatrów wiejących na zalewie Risańskim. znane są nam problemy żeglugi antycznych statków, wynikające z zależności od odpowiedniego kierunku wiatru.50 Powszechne wtedy statki z rejowym typem ożaglowania pływały z powodzeniem przy wiatrach pełnych (fordewind) i półpełnych (halbwind), nie mogąc ze względu na duży obszar kąta martwego51 żeglować ostro pod wiatr.52 Wiadomo też, że właśnie z takiego powodu na całym obszarze Morza Śródziemnego statki handlowe w antyku przez wiele dni, a nawet tygodni, czekały w portach na zmianę kierunku wiatru i możliwość kontynuowania podróży.53 Domyślamy się, że problem ten mógł dotyczyć także żeglugi po zalewie Risańskim. Sam zalew jest szczególnie trudnym miejscem do żeglowania nawet dzisiaj. Występują tu dwa rodzaje wiatrów (Bora, Sirocco). złą sławą cieszy się tzw. Bora Risańska. Wiatr ten wieje z północy od Krivašije w kierunku przesmyku Verige i nawet dzisiaj — przy współczesnych typach ożaglowania łacińskiego, da- jących możliwość pływania w wiatrach ostrych (bajdewind) i zwrotów przez sztag — utrudnia łodziom żaglowym dopłynięcie do Risan54 [Ryc. 17]. Żeglugę po zatoce Kotor- skiej utrudnia dziś — tak jak zapewne i w omawianym okresie — duża dynamika wód powierzchniowych, których przemieszczanie się jest konsekwencją pływów morskich (najwyższa amplituda notowana jest na kanale Verige i sięga do 125,5 cm). Prędkość oraz kierunek prądów pływowych na tym akwatorium jest zmienna. Najwyższa odnotowywana wartość prądu pływowego to 56 cm/s.55 Przy takich niedogodnościach w żegludze po omawianym zalewie lokalizacja antycznej redy, z punktu widzenia nawigacji, wydaje się optymalna (korzystny kurs wyjścia i wejścia do zalewu Risańskiego z okolicy kotwicowiska) [Ryc. 17]. Dzisiaj jest to jednak tylko hipoteza. Nie potrafimy dowieść, że dopłynięcie z kotwicowiska do hipotetycznego portu było regulowane przez kierunek wiatrów (potrzeba oczekiwania na kotwicowisku na zmianę wiatru, być może także prądu pływowego).

48 JURIšIć 2000, s. 4. 53 Ibidem, s. 7; DELGADO 1997, s. 268. 49 DyCzEK et alii 2007, s. 137–138. 54 MAGAš 2002, s. 65; DąBROWSKI 1989, s. 8; 50 CASSON 1965, s. 33. DARTON 2007, s. 13. 51 DąBROWSKI 1989, s. 7. 55 KARAJOVIć et alii 2007, s. 27. 52 JURIšIć 2000, s. 53. 149 Drugą rozważaną hipotezą, która proponuje inne wyjaśnienie organizacji kotwicowiska, jest możliwość prowadzenia — z powodu wspomnianych utrudnień w żegludze — rozła- dunku i załadunku statków na omawianym obszarze i dostarczanie ładunków do miasta z pomocą małych jednostek wiosłowych. Przykłady takich działań znamy z okresu późno- rzymskiego czy z siedemnastowiecznej Holandii. W tych przypadkach w zamulonych, płytkich, trudno dostępnych dla ciężkich jednostek portach z powodzeniem taką metodę stosowano.56 ładunki przenoszono na łodzie, przystosowane do warunków lokalnych, mogące pływać po rzekach lub kanałach [Ryc. 18]. Były to łodzie wiosłowe lub jednostki holowane linami z brzegu (przez zwierzęta bądź przez ludzi)57 [Ryc. 19, 20]. Taki zastęp- czy transport był odpowiedzią na realne trudności, którym nie mogły sprostać żaglowe, ciężkie, słabo manewrowalne jednostki handlowe (ze względu na czynnik ekonomiczny załoga na statkach handlowych była nieliczna, co skutecznie eliminowało manewry za pomocą wioseł). Czy podobne trudności występowały na obszarze zalewu Risańskiego? Czy niekorzystne wiatry wymusiły kotwicowanie w okolicach cypla „Rtc” i stosowanie transportu zastępczego? Nie posiadamy na to żadnych dowodów. Czy któraś z powyższych hipotez starających się wyjaśnić nietypowe usytuowanie kotwicowiska jest słuszna? za wcześnie, aby formułować kategoryczne wnioski. Osobiście skłaniam się do pierwszego rozwiązania. Przy skali wymiany (dużej liczbie importów), na co uwagę zwraca A. faber,58 liczbie magazynów i zalegających w nich amfor, a także ze względu na usługowy charakter części antycznej zabudowy Risan59 uważam, że takie utrudnienia w rozładunku cargo z użyciem małych łodzi wiosłowych, na odległość ponad 1000 m, byłyby nieuzasadnione z powodów czysto praktycznych (angażowałoby to

Ryc. 17. Analiza hipotetycznych halsów przy wietrze zwanym Bora risańska (R. Karpiński)

56 JURIšIć 2000, s. 7; CASSON 1994a, s. 131; 58 fABER 1992, s. 32. GłOWACKI 1983, s. 14–15. 59 DyCzEK et alii 2007, s. 130–131. 57 CASSON 1965, s. 36. 150

Ryc. 18. Przeładunek amfor na Ryc. 19. łódź transportowa holowana przez konie mniejszy statek rzeczny. (Ville del Brenta nelle vedute di Vincenzo Mozaika z Ostii, 200 r. n.e. Coronelli e Gianfrancesco Costa, (Casson 1965, ryc. II [3]) Milano 1960, ryc. 30)

Ryc. 20. łódź transportowa holowana przez ludzi (Casson 1965, ryc. III [2])

ogromne siły i czas na dopłynięcie z ładunkiem). Analiza pojemności statków (wraków) ukazuje, że kabotaż na obszarze Morza Śródziemnego odbywał się jednostkami, których średnia długość wynosiła 8–40 m, a najmniejszy ładunek statku — 75 ton (1500 amfor).60 Informacje te wydają się argumentem popierającym pierwszą hipotezę, gdyż ukazują, że przeładunek statków i transport towarów na dużą odległość był dość niepraktyczny. Dostępne dane sugerują także, że przy tak znacznym oddaleniu Rhizon od miejsca permanentnego postoju statków na kotwicowisku korzystanie z jego usługowego charakteru byłoby w dużym stopniu utrudnione. Bierzemy oczywiście pod uwagę możliwość istnienia innych, nie roz- ważanych przez nas jeszcze rozwiązań, które mogą ukazać odmienny, bardziej skompliko- wany obraz żeglugi po zalewie Risańskim. Wtedy wysuwane przez nas aktualnie hipotezy okażą się tylko częścią bardziej skomplikowanej organizacji ruchu na tym akwenie.

60 PARKER 1992a, s. 39–460; PARKER 1992b, s. 89–90. 151 Popierana przez nas jako bardziej prawdopodobna hipoteza, o której mowa powyżej, oparta jest na założeniu, że port Rhizon znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie miasta. Starając się potwierdzić jego lokalizację (jest to kluczowym elementem do zrozumienia podjętej przez nas problematyki), skoncentrowaliśmy badania na działaniach poszuki- wawczych portu w bliskiej okolicy antycznego miasta. Ustalenie lokalizacji portu Rhizon od samego początku borykało się z brakiem widocznych pozostałości materialnych (które można by przyporządkować do architektury portowej) oraz z małą liczbą przekazów źródłowych dotyczących samego portu. fakt ten całkowicie uniemożliwiał odpowiedź na podstawowe pytania dotyczące zarówno lokalizacji portu, jak i jego infrastruktury.61 Wiele negatywnych czynników wpłynęło na obraz dzisiejszego stanu rzeczy. z całą pewnością do braku widocznych śladów przyczynił się fakt dużej aktywności sejsmicznej w rejonie zatoki Kotorskiej. Wynika to z budowy geologicznej tego obszaru. Przedsta- wiając (w uproszczonym modelu) proces formowania się zatoki Kotorskiej, przyjmujemy, że nastąpił on w wyniku wypiętrzenia starszych warstw triasu ponad młodsze warstwy paleogeńskie. W wyniku tego procesu zatoka Kotorska ściskana jest obecnie między gó- rami Czarnogóry a basenem południowego Adriatyku, co powoduje dużą niestabilność terenu.62 Konsekwencje takiego stanu rzeczy są powszechnie znane. Chociażby z lat 1537–1729 mamy przekazy o czterech trzęsieniach ziemi.63 Największe wstrząsy wystą- piły w latach 1563 i 1667. Szczególnie niszczące było ostatnie trzęsienie w roku 1979,64 które spowodowało zawalenie się nabrzeży i zniszczyło 12 tysięcy budynków (70 procent ogólnej zabudowy).65 Bardzo istotne, że po wydarzeniach roku 1979 nie posiadamy już żadnych relacji ani znalezisk mówiących o zatopionej architekturze w okolicy Risan. Cennych informacji o niszczycielskich w skutkach trzęsieniach ziemi dla portów tego obszaru dostarcza nam angielska podróżniczka, Emily Anne Beaufort wicehrabina Strang- ford. W 1863 roku, podczas swojej podróży po Czarnogórze, opisała doszczętnie zniszczony port Dulcigno (Ulcinj). Niestety, w swojej relacji nie podaje daty trzęsienia ziemi. Jak relacjonuje, ten dziewiętnastowieczny port przed zniszczeniem był bazą wypadową tamtejszych piratów (w ich posiadaniu było około 200 statków), terroryzujących Adriatyk i wybrzeże Italii. Po tych wydarzeniach, które — jak pisze — zniszczyły go w dużym stopniu, pełnił już tylko rolę małego prowincjonalnego portu.66 O trzęsieniach ziemi do- wiadujemy się także od Heinricha Richlý’ego, który w swojej publikacji o Risan z roku 1898 pisze o legendzie przekazywanej ustnie przez mieszkańców całej zatoki Kotorskiej, mówiącej o zatonięciu Rhizon, spowodowanym trzęsieniem ziemi.67 Kolejnym mechanizmem, który utrudnia lokalizację architektury portowej, jest geolo- giczny proces obniżania się terenu, na którym położone jest miasto. zjawisko to występuje na szerszą skalę i dotyczy całej wschodniej części wybrzeża adriatyckiego. Geolodzy obliczyli, że proces zapadania się postępuje z prędkością 1 mm rocznie.68 Jak wynika z prostych obliczeń, od 500 r. p.n.e. do dzisiaj poziom lądu w Risan obniżył się o 2,5 m. Nie są w tych obliczeniach brane pod uwagę zmiany związane z licznymi trzęsieniami ziemi, które z pewnością ten proces zapadania się jeszcze pogłębiły.

61 DROBNJAKOVIć 2002, s. 34. 65 MAGAš 2002, s. 62. 62 MAGAš 2002, s. 62; BEšIć, PAVIć 1979, s. 14–15. 66 STRANGfORD 1864, s. 193. 63 BRAJKOVIć 1970, s. 23. 67 RICHLý 1898, s. 152. 64 fOUACHE 2006, s. 41. 68 čARGO 2004, s. 22; zANINOVIć 2001, s. 12. 152 Należy również wspomnieć o późniejszej zabudowie na omawianym obszarze Carine. Mogła ona w istotny sposób zmienić topografię brzegu i zniszczyć antyczną architekturę. Budowle tam stawiane powstawały na przestrzeni kilkuset lat (meczety, budowle prywatne i współczesne budynki, takie jak szkoła czy hotel). Wydaje się, że szczególnie niszczący wpływ na zabudowę portową mógł mieć tartak, który wybudowano w początkach XX wieku na miejscu dzisiejszych wykopalisk na Carine.69 Jak widać na zdjęciach archiwal- nych, tartak był znacznych rozmiarów i — jak można się domyślić — ilość wysyłanego drogą morską drewna musiała być pokaźna (dwa statki zacumowane przed wybrzeżem Carine oraz ogromna ilość drewna zalegająca na placu tartacznym [Ryc. 21]). Czy istniała potrzeba pogłębiania dna, utwardzania brzegu i innych tego typu prac, w celu dogodnego zacumowania statków przy brzegu, tego możemy się tylko domyślać. W latach 1981– 1982 nad samym brzegiem zatoki wybudowany został hotel Teuta, co w chwili obecnej uniemożliwia badania na tym terenie i jakąkolwiek weryfikację tego miejsca. Niewątpliwie za zlokalizowaniem portu z prawdziwego zdarzenia w miejscu przytacza- nym przez antycznych oraz współczesnych świadków przemawiały względy praktyczne.70 Pisząc jednak o naszych hipotezach dotyczących portu Rhizon, mamy świadomość, że na obszarze Adriatyku często radzono sobie bez portów i cumowano poza nimi. Posiadamy przekazy o postojach w spokojnych zatokach, na piaszczystych plażach, gdzie można było przenocować lub przeładować ładunek. Tego typu miejsc na Adriatyku jest wiele.71 Jednak warunki w tych naturalnych kotwicowiskach i zatokach uzależnione były od pogody, dlatego prowadzenie w nich operacji wiązało się z pewnym ryzykiem (zdaniem się na łaskę przypadku). Takie zwyczaje więc jak kotwicowanie poza portem uznać należy za „zło konieczne”, wynikające z braku lepszego miejsca postoju. Bardziej oczywista jest potrzeba posiadania portu podczas tzw. „martwego sezonu”, trwającego od początku listopada do

Ryc. 21. Tartak na miejscu antycznego Rhizon (archiwum autora)

69 DROBNJAKOVIć 2002, s. 53. 70 KOJIć 1962, s. 73. 71 JURIšIć 2000, s. 7; Strabon, Geographia, 5.10. 153 końca kwietnia. Żeglowanie w tym okresie nie odbywało się w ogóle z powodu złych wa- runków pogodowych.72 Wówczas potrzebne były porty z pełną infrastrukturą: miejscem do cumowania, warsztatem umożliwiającym przeprowadzenie napraw, falochronem lub chociażby porządnym molem, które ochroniłoby statek od fal. W przypadku Risan wydaje się, że taki port był konieczny. Chociaż miasto położone jest na końcu zatoki (co mogłoby sugerować, że jest to spokojne, osłonięte miejsce), w okresie miesięcy zimowych dochodzi tu do dużego falowania i zalewania miasta przez napierające fale. Richlý pisze o dużym nasypie ziemnym, chroniącym obszar Carine przed niszczącym działaniem morza.73 Pozostałości tego ziemnego wału można dostrzec na zdjęciu Risan z pierwszej połowy XX w. [Ryc. 21]. Przyglądając się również dzisiaj małym miasteczkom na obszarze zatoki Kotorskiej, trudno nie zauważyć budowanych zabezpieczeń dla łodzi rybackich i rekrea- cyjnych, chroniących je podczas „martwego sezonu” lub złej pogody [Ryc. 22, 23]. Jest to mocny argument ukazujący potrzebę budowania bezpiecznych portów na obszarze zatoki Kotorskiej również w antyku. W świetle tych rozważań funkcjonowanie miasta Rhizon bez pełnej infrastruktury portowej wydaje się niemożliwe. Na przestrzeni wieków miasto Risan było miejscem, którego bogata i tajemnicza historia jak magnes przyciągała pasjonatów, podróżników, naukowców i archeologów. Legendy przeplatają się tu z faktami a nieliczne do tej pory dane archeologiczne ze spe- kulacjami. W dużej mierze dotyczy to podwodnych pozostałości miasta: istnieją legendy o jego zatonięciu czy wielkiej iliryjskiej flocie stacjonującej w Risan. Także nazwy dzisiejszych miejsc zachowują pamięć o ich antycznym brzmieniu, która w formie legend

Ryc. 22. zabudowana mała przystań rybacka w zatoce Kotorskiej (Prčanj) (Bobot 1991, s. 63)

Ryc. 23. zabudowana mała przystań rybacka w zatoce Kotorskiej (Prčanj) (Bobot 1991, s. 62)

72 JURIšIć 2000, s. 9; PAGET 1968, s. 153; DELGADO 1997, s. 268; CASSON 1994b, s. 105. 73 RICHLý 1898, s. 146. 154 i przekazów ludowych dotrwała do dnia dzisiejszego. Należy też wspomnieć o teorii na temat lokalizacji portu w rzece Spili, zaproponowanej przez P. Mijovicia, M. Kovačevicia i A. faber. Badacze ci zastanawiają się nad funkcją muru obronnego we wspomnianej rzece (jako nabrzeża), nad jej regulacją czyniącą ją dogodnym miejscem postoju statków oraz łatwego wciągania łodzi na ląd. Powołując się też na analogie do portów Narony, Lissos czy Szkodry sugerują, że Rhizon, w sporym oddaleniu od otwartego morza, nie potrzebowało wielkich przystani i prawdopodobnie zastosowane tam były rozwiązania prostych konstrukcji palafitowych opartych na drewnie.74 Dzisiaj jednak w żadnym stopniu nie można się z tymi poglądami zgodzić. Obecnie wiemy, że omawiany teren znajdował się 2,5 metra powyżej dzisiejszego poziomu morza i trudno jest zrozumieć, jak autorzy wyobrażali sobie wpłynięcie przy takich warunkach do wspomnianej rzeki. Nawet dzisiejszy poziom wody (poziom gruntu obniżył się wraz z korytem rzeki o 2,5 metra) uniemożliwiałby takie działania, z powodu małej głębokości potencjalnego toru wodnego w okresie letnim. Odmienna sytuacja ma miejsce w miesią- cach jesienno-zimowych. W tym czasie obserwujemy rwący, niebezpieczny nurt i bardzo wysoki poziom wody. Obraz ten nie zostawia cienia wątpliwości, że miejsce to również w okresie tych miesięcy nie mogło pełnić roli cichej przystani [Ryc. 21]. Kolejna wątpliwość nasuwa się przy tezie wysuniętej przez przytoczonych badaczy na temat konstrukcji palafitowych portu Rhizon. Również w tym przypadku propozycja, że w Rhizon mógł znajdować się port oparty na konstrukcji drewnianej, jest nie do przyjęcia. Wydaje się, że przy dużych głębokościach istniejących w Risan i ostrym spadku dna, o czym wspomina Richlý, użycie konstrukcji drewnianych byłoby kłopotliwe i niekon- kurencyjne w stosunku do lokalnego budulca wapiennego. Co prawda do dzisiaj nie zos- tały odnalezione żadne pozostałości drewniane ani kamienne dotyczące zabudowy portowej, które mogłyby dać jednoznaczną odpowiedź na te pytania, posiadamy jednak przekazy na temat kamiennej architektury. Również dane dostarczane z wykopalisk naziemnych potwierdzają umiejętność budowania z użyciem budulca kamiennego przez mieszkańców Rhizon.75 W roku 2010 w celu weryfikacji położenia antycznego portu miasta Risan otworzony został wykop sondażowy [Ryc. 24]. Wybór miejsca oparty został na podstawie analizy zdjęcia lotniczego wysokiego pułapu z 1961 r. (Vojnogeografski institut Beograd) [Ryc. 25], które ukazuje zmiany w obrazie charakterystyczne dla architektury zalegającej w wodzie. Istnieje duża liczba zweryfikowanych wykopaliskowo analogii, potwierdzających przydatność analiz zmian wegetacyjnych w obrazach zdjęć lotniczych i satelitarnych dla oceny obiektów zalegających w wodzie,76 co rokuje obiecująco dla stanowiska w Risan. Osobą, która jako pierwsza zwróciła uwagę na ten fakt, jak również podjęła się w swojej pracy magisterskiej przedłożonej w Instytucie Archeologii UW rektyfikacji i wstępnej interpretacji śladów zmian wegetacyjnych, wskazując na możliwość zalegania w wodzie antycznej architektury, był Miloš B. Petričević z Regional Institute for Protection of Cul- tural Heritage – Kotor77 [Ryc. 25, 26].

74 MIJOVIć, KOVAčEVIć 1975, s. 26–27; fABER 1992, LIRITzIS, MISERLIS, RIGOPOULOS 1983, s. 191–202; s. 28. SIMOSSI 1991, s. 281–298; fROST 1973, s. 75–94; 75 DyCzEK 2009, s. 28. PAGET 1968, s. 148–169. 76 HAGGI 2010, s. 278–285; yORKE 1975, s. 85–101; 77 PETRIčEVIć 2009, s. 1–43. 155

Mury rekonstruowane na podstawie zdjęcia z 1961

Sondaż Ryc. 24. Plan lokalizacji wykopu na tle siatki geodezyjnej (R. Karpiński)

Ryc. 25. Struktura „L” VGI 1961 Ryc. 26. Struktura „L” VGI 1981 (Petričević 2009) (Petričević 2009)

Opierając się na jego wnioskach przeprowadzono analizę porównawczą widocznych śladów zmian wegetacyjnych z roku 1961 ze współczesnym zobrazowaniem satelitarnym [Ryc. 27, 28]. Następnie skorelowano je z danymi z wykopalisk podwodnych prowadzonych w rzece Spili w roku 2005 (pozostałości bramy murów miejskich odnalezione w ko- rycie rzeki)78 [Ryc. 28]. Wykorzystano także informacje uzyskane od H. Richlý’ego wraz z mapką, którą narysował ten archeolog79 [Ryc. 29]. Wykonano nałożenie obrazów w celu wytypowania miejsca występowania konstrukcji kamiennej wskazanej przez tego badacza, która według jego relacji zalegała tuż pod lustrem wody. Na koniec poddano zbiorczej

78 DyCzEK et alii 2007, s. 132. 79 RICHLý 1898, s. 147, ryc. 1. 156

Ryc. 27. Widoczne struktury architektoniczne (R. Karpiński na podstawie VGI 1961; Vojnogeografski institut Beograd)

Mury rekonstruowane na podstawie zdjęcia z 1961 r.

Rekonstrukcja murów (P. Dyczek)

Sondaż

Ryc. 28. Korelacja śladów z 1961 r. na współczesnym zdjęciu satelitarnym (R. Karpiński na podstawie LandSat 2005)

Ryc. 29. Mapa H. Richlý’ego z zaznaczonym murem biegnącym w morzu (R. Karpiński za: Richlý 1898) 157

Kamienie znalezione na dnie

Mury rekonstruowane na podstawie zdjęcia z 1961

Rekonstrukcja murów (P. Dyczek)

Sondaż

Ryc. 30. Korelacja wszystkich danych uzyskanych w wyniku przeprowadzanych analiz porównawczych (R. Karpiński na podstawie LandSat 2005)

analizie wszystkie dostępne dane [Ryc. 30]. z analiz tych wyłonił się obraz, który jest charakterystyczny i typowy dla konstrukcji kamiennej zalegającej w wodzie, co wydaje się potwierdzać relacje naocznych świadków. Daje to mocne przesłanki, pozwalające są- dzić, że w miejscach tych zalega zabudowa portowa. W oparciu o powyższe działania przystąpiono do prac wykopaliskowych, które rozpo- częły się 11 czerwca 2010 r. Objęły one obszar 3 m na 3 m zlokalizowany w ujściu rzeki Spili, 40 m na północny zachód od hotelu Teuta oraz 30 m od współczesnej zabudowy mola od strony północno-wschodniej. Wykop został zorientowany w ramach założonej siatki geodezyjnej w hektarze LXXXI, w kwadratach 353, 373, 374 [Ryc. 24]. Celem son- dażu było zlokalizowanie antycznych pozostałości zabudowań portowych. Po wykonaniu niwelacji i wyznaczeniu wykopu oczyszczono miejsce z bujnie poras- tającej w tym miejscu roślinności. Obecnie na tym obszarze zalega duża ilość sedymentów (piasek, żwir, materiał biologiczny, średniej wielkości kamienie), najprawdopodobniej na- noszonych przez rzekę Spilę [Ryc. 30]. Prace wykopaliskowe rozpoczęto od poziomu 0,66 m p.p.m. Problemem na tym stanowisku była mała głębokość, uniemożliwiająca użycie ejektora powietrznego, którego wydajność kilkukrotnie przewyższa inne dostępne urzą- dzenia. zastosowanie ejektora wodnego o wydajności roboczej 1200 l/min w znacznym stopniu spowolniło tempo eksploracji. Po oczyszczeniu wykopu zdjęto pierwszą warstwę zaczynającą się od 0,66 m p.p.m. Jej spąg znajdował się na poziomie 1 m p.p.m. W warstwie tej znajdowała się ceramika przemieszana z kamiennym gruchotem. Ceramika z tej warstwy posiadała cechy długotrwałego otaczania (w bardzo dużym stopniu zaoblone kra- wędzie jak u otoczaków), co sugeruje jej spływowy charakter. zabytki z tej warstwy można połączyć z okresem turecko-weneckim. Warstwa od poziomu 1 m p.p.m. do poziomu 1,7 m p.p.m. była całkowicie jałowa i nie zawierała materiału archeologicznego. Składała się ze średniej wielkości kamieni, oto- czaków i żwiru. Od poziomu 1,7 m p.p.m. do poziomu 1,9 m p.p.m. ponownie odkryto 158 zabytki ruchome. Dominowały luźno rozrzucone pozostałości antycznych amfor z okresu grecko-italskiego. Jedna z rozpoznanych resztek naczyń była dnem amfory MGS VI. Na głębokości 1,9 m p.p.m. znajdowało się skupisko pokonsumpcyjnych muszli, które suge- rują nieprzemieszczony charakter tej warstwy. Dla bliższej analizy tego faktu potrzebna jest obserwacja tej warstwy w kolejnym sondażu. W bliskim sąsiedztwie narożnika nr 1 (rekonstruowanego na podstawie wyżej wymie- nionych analiz) podczas prowadzonej prospekcji podwodnej zlokalizowano leżące na dnie obrobione bloki wapienne przypominające wątek poligonalny [Ryc. 30]. Bloki te zostały pomierzone i zorientowane w ramach siatki geodezyjnej. Ich wymiary to: kamień nr 1 — 0,80 x 0,60 x 0,45 m; kamień nr 2 — 0,65 x 0,55 x 0,45 m. Kamienie te zarówno swoimi parametrami, jak i sposobem obróbki nawiązują do starannie dopasowanych bloków kamiennych tworzących tzw. mur cyklopi, który możemy zaobserwować na odcinku Carine VII. Konieczna jest bliższa analiza i próba odnalezienia większej liczby kamieni razem tworzących spójną konstrukcję, być może posadowionych w głębszych warstwach sedymentacyjnych. Na dzień dzisiejszy stratygrafia wykopu nr 1 jest mało czytelna. W następnym sezonie konieczne jest dokopanie sondażu do calca, w celu ustalenia pierwotnego poziomu mało zrozumiałej jak dotąd struktury, która wydaje się materiałem narzutowym. Nasuwa się pytanie, dlaczego struktura widoczna na zdjęciu z roku 1961 [Ryc. 25, 27] nie widnieje na zdjęciu lotniczym wykonanym w roku 1981 [Ryc. 26] i satelitarnym z roku 2005 [Ryc. 9, 28]. Jaki wpływ na to miało trzęsienie ziemi w roku 1979? Być może struktura „L” w roku 1961 [Ryc. 25, 27] była na tyle dobrze zachowana, że uwidoczniła zmiany wegetacyjne w postaci śladów po strukturach kamiennych, a sam materiał narzu- towy zalegał na swoim miejscu porośnięty roślinnością i dlatego nie był zobrazowany na zdjęciu z 1961 roku. Czy trzęsienie zburzyło pozostałości antycznej architektury i dopiero wtedy przyczyniło się do wyrzucenia przez Spilę dużych ilości materiału, który dzisiaj zalega ujście rzeki? Analizując wszystkie relacje na temat architektury zalegającej w wodzie, przekazywane przez tylu naocznych światków (Vialla de Sommières, Evans, Cons, Richlý, Verigo, Mar- tinović), zadajemy sobie ważne pytanie. Czy obserwacje te odpowiadały rzeczywistości (dzisiaj nie widzimy żadnych pozostałości, które mogłyby to potwierdzić)? zakładamy jednak, że konstrukcje portowe w czasie ich opisu zalegały we wskazanych miejscach. Przyjmując najgorszy ze scenariuszy — niszczenia tych pozostałości przez siły przyrody (trzęsienia ziemi, sztormy), wtórne wykorzystanie, pogłębianie czy porządkowanie pod współczesną zabudowę (hotel) — musimy pamiętać, że mówimy o ciężkich blokach kamiennych zalegających na głębokościach dochodzących do kilkunastu metrów. zgadzamy się, że mogły zostać zburzone, nie wydaje się jednak możliwe, aby ktokolwiek był na tyle skrupulatny w czyszczeniu dna morskiego (z bliżej niezrozumiałych powodów), że — nie posiadając przy tym odpowiednich w tym czasie technologii — usunął z tego obszaru za- obserwowane konstrukcje kamienne. Wydaje się, że pozostałości architektury (niezależnie, w jakim stanie zachowania) powinny znajdować się na dnie. zostały prawdopodobnie po- kryte przez materiał nawieziony na plaże hotelu Teuta oraz materiał sedymentacyjny wy- rzucany przez rzekę Spilę.

*** 159 zatoka Kotorska od zawsze należała do kręgu kultury śródziemnomorskiej. W okresie jej wczesnej historii najważniejszą rolę odgrywało miasto Rhizon. O jego znaczeniu świadczy fakt, że zostało wspomniane w antycznym przewodniku dla żeglarzy zwanym Periplus, zredagowanym w IV w. p.n.e. przez Pseudo-Skylaksa80 (opis żeglugi przybrzeżnej został prawdopodobnie zebrany i skompilowany z wcześniejszych źródeł) czy też w Argonau- tykach Apolloniosa Rodyjskiego, w legendzie łączącej je z Harmonią i Kadmosem.81 z dostępnych danych rysuje się obraz Rhizon jako najważniejszego portu adriatyckiego na obszarze pomiędzy Naroną a Lissos. Niewątpliwie morze odegrało niebagatelną rolę w życiu mieszkańców tego obszaru, na którym znaleziska kultury materialnej wskazują na orientację morską jako najistotniej- szą w kontaktach z innym obszarami. To właśnie poprzez szlaki morskie następowała ko- munikacja z innymi obszarami Adriatyku czy Morza Śródziemnego, handel, transfer technologii oraz wymiana idei. Dzięki wspomnianym procesom, które w ogromnej mierze wpłynęły na rozwój tego miejsca, mamy dziś możliwość studiów nad wspaniałymi zabytkami kultury nie tylko iliryjskiej, ale również greckiej i rzymskiej. W naszych badaniach podwodnych główny akcent położony został na poszukiwania antycznego portu. Informacje, które moglibyśmy uzyskać z tego rodzaju stanowiska archeologicznego, w dużym stopniu wzbogaciłyby naszą wiedzę na temat zaawansowania technologicznego, skali wymiany i jej kierunków. Trzeba również zaznaczyć, że do tej pory nie podjęto próby lokalizacji portu rzymskiego. Wydaje się, że istniał on w okresie, kiedy miasto funkcjonowało pod zarządem rzymskim, prawdopodobnie ze statusem municipium. Miasto to, zwane Risinium, znajdowało się po drugiej stronie rzeki Spili, naprzeciwko byłego grecko-iliryjskiego Rhizon, i tam należałoby lokalizować port z tego okresu. Głównym problemem, z jakim przychodzi się nam mierzyć w badaniach podwodnych na zatoce, są sedymenty denne, które zakrywają grubą warstwą wszelkie zabytki. Proces ten jest szczególnie intensywny w okolicy ujścia rzeki i powoduje utrudnienia tak w po- szukiwaniach, jak i w eksploracji. Również specyfika prac podwodnych w dużym stopniu spowalnia tempo pozyskiwania danych archeologicznych, sprawiając, że musimy się kon- centrować głównie na logistycznej stronie całego przedsięwzięcia, na jej technicznych aspektach, które umożliwiają nam pracę pod wodą, same w sobie jednak mają niewiele wspólnego z archeologią. Na dzień dzisiejszy — jak można zauważyć — prezentujemy więcej pytań niż udzie- lamy odpowiedzi, a w trakcie badań natrafiamy na kolejne zagadnienia, dla których za wcześnie jest na wysuwanie wniosków i tworzenie ujęć całościowych. Będziemy się starać zmienić ten stan rzeczy i odpowiedzieć na część z nich w następnych sezonach prac wykopaliskowych, koncentrując nasze badania zarówno na problemie lokalizacji potencjalnego portu Risan, jak również na innych zagadnieniach bogatej kultury morskiej mieszkańców zatoki Kotorskiej w antyku.

80 BEAUMONT 1936, s. 163, 196; GłOMBIOWSKI 2005, s. 41; PAJąKOWSKI 1981, s. 44. 81 PUšIć 1964, s. 267. 160 Bibliografia

Admirality charts 1955 Mediterranean Sea, Adriatic Sea — Yugoslavia, Boka Kotorska, from the Yugoslav and Italian Government Charts to 1939, with corrections to 1950, Published at the Admirality, London. BEAUMONT 1936 R. L. BEAUMONT, „Greek influence in the Adriatic sea before the fourth century BC”, The Journal of Hellenic Studies 56/2, s. 159–204. BESIć, PAVIć 1979 z. BESIć, A. PAVIć, „Geološki sastav Boke Kotorske i njena geomor- fologija”, Boka. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 10/2, s. 9–19. BOBOT 1991 R. BOBOT, Kotor, Milano – Beograd. BRAJKOVIć 1970 V. V. BRAJKOVIć, Kotor, zagreb. BROM 2007 P. BROM, Czarnogórski standard wobec zróżnicowania językowego południowej Słowiańszczyzny, Bielsko-Biała. CASSON 1965 L. CASSON, „Harbour and river boats of ancient Rome”, The Journal of Roman Studies 55/1, s. 31–39. CASSON 1994a L. CASSON, Ships and Seafaring in Ancient Times, London. CASSON 1994b L. CASSON, Travel in the Ancient World, Baltimore (2 wyd.). CONS 1881 H. CONS, La province romaine de Dalmatie, Paris. čARGO 2004 B. čARGO, Issa. A Historical and Archaeological Guide, Split –Vis. DARTON 2007 M. DARTON, Żeglarstwo (tłum. A. Piechoł), Warszawa. DąBROWSKI 1989 z. DąBROWSKI, Jacht żaglowy, teoria i praktyka, Warszawa. DELGADO 1997 J. P. DELGADO, Encyklopedia of Underwater and Maritime Archaeology, London. DROBNJAKOVIć 2002 L. J. DROBNJAKOVIć, Risan prvih hiljadu godina, Beograd. DyCzEK 2008 P. DyCzEK, „Rock art from Lipci, Montenegro”, Dacia 52, s. 189–198. DyCzEK 2009 P. DyCzEK, Rhizon/Risinium. Od iliryjskiej osady do rzymskiego municipium (= Xenia Posnaniensia, series altera 35), Poznań. DyCzEK et alii 2007 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, M. LEMKE, P. LUTOVAC, J. RECłAW, “Rhizon, 2004–2007. Preliminary report on the excavations of the Center for Re- search on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akade- mii Nauk 58, s. 121–139, tabl. XIX–XX. EVANS 1884 A. EVANS, “Antiquarian researches in Illyricum”, Archaeologia. Mis- cellaneous Tracts Relating to Antiquity 48, s. 1–52. fABER 1992 A. fABER, „Prilog topografiji prethistorijskog i antičkog naselja na tlu Risna”, Glasnik odjeljenja umjetnosti, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti 11, s. 26–39. fLINDER 1977 A. fLINDER, „The island of Jezirat fara’un; its ancient harbour, anchorage and marine defence instalation”, The International Journal of Nau- tical Archaeology and Underwater Exploration 6/2, s. 127–139. fOUACHE 2006 é. fOUACHE, 10 000 ans d’évolution des paysages en Adriatique et en Méditerranée orientale (Géomorphologie, Paléoenvironnements, His- toire) (= Travaux de la Maison de l’Orient et de la Méditerranée 45), Lyon. fROST 1973 H. fROST, „The offshore island harbour at Sidon and Phoenician sites in the light of new dating evidence”, The International Journal of Nau- tical Archaeology and Underwater Exploration 2/1, s. 75–94. GłOMBIOWSKI 2005 Periplus Skylaksa z Karyandy czyli Opis opłynięcia brzegów Europy, Azji i Libii: jak liczne i jakiego rodzaju są poszczególne ludy, jakie kraje, porty, rzeki i długość określonych etapów żeglugi, a także siedem zamieszkałych wysp i odległość, jaka je dzieli od lądu stałego, tłum. K. GłOMBIOWSKI, Gdańsk. 161

GłOWACKI 1983 W. GłOWACKI, Dzieje jachtingu światowego, Gdańsk. HAGGI 2010 A. HAGGI, „Report on underwater excavation at Phoenician harbour, Atlit, Israel”, The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 39/2, s. 278–285. HAUzIńSKI, LEŚNy 1992 J. HAUzIńSKI, J. LEŚNy, Historia Albanii, Wrocław – Warszawa – Kraków. JURIšIć 2000 M. JURIšIć, Ancient Shipwreck of the Adriatic; Maritime Transport during the First and Second Centuries AD (= BAR International Series 828), Oxford. KARAJOVIć et alii 2007 S. KARAJOVIć, V. DJUROVIć, M. PASINOVIć, G. MIHALJEVIć, Prostorni plan područja posebne namjene za morsko dobro, Kotor – Podgorica. KOJIć 1962 B. KOJIć, „Brodogradnja na istočnom Jadranu kroz vijekove”, Pomorski zbornik 1, s. 67–114. KOWAL 2011 T. KOWAL, „The cyclopean walls of Rhizon. Polish archeological excavations in 2001–2010 and Henrich Rrichlý’s 19th century report”, [in:] Studia Lesco Mrozewicz ab amicis et discipulis dedicata, ed. S. RUCIńSKI, K. BALBUzA, K. KRóLCzyK, Poznań, s. 187–194. LEPETIć 1979 V. LEPETIć, „Valorizacija nekih bioekoloških karakteristika Bokoko- torskog zaliva”, Boka. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 10/2, s. 93–105. LIRITzIS,MISERLIS,RIGOPOULOS1983 y. LIRITzIS, P. MISERLIS, R. RIGOPOULOS, „Aerial photography of some Greek coastal regions and its archaeological implications”, The Inter- national Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 12/3, s. 191–202. LUKOVIć 1937 Don N. LUKOVIć, Prčanj, Kotor. MACEJKA, MLADENOVIć, STANKOVIć 1979 M. M. MACEJKA, T. MLADENOVIć, S. M. STANKOVIć, „Prilog proučavanju horizontalne i vertikalne razudenosti Boke Kotorske”, Boka. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 10/2, s. 21–27. MAGAš 2002 D. MAGAš, „Natural-geographic characteristics of the Boka Kotorska area as the basis of development”, Geoadria 7/1, s. 51–81. MAJSTROVIć 1975 R. MAJSTROVIć, „Teutin Risan na dnu mora? zanimljiva arheološka is- traživanja u Boki Kotorskoj”, Politika (21 IX 1975), s. 12. MARCHAJ 2004 C. MARCHAJ, Aerodynamika żagla, Warszawa. MARTINOVIć 1963 J. J. MARTINOVIć, „Lokaliteti podmorske arheologije na Crnogorskom primorju i u Boki Kotorskoj”, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru 11, s. 53–73. MIJOVIć, KOVAčEVIć 1975 P. MIJOVIć, M. KOVAčEVIć, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd – Ulcinj. MIJOVIć 1987 P. MIJOVIć, Pradavne i davne kulture Crne Gore, Titograd. NOVAK 1962a G. NOVAK, „Naše more”, Pomorski zbornik 1, s. IX–XVII. NOVAK 1962b G. NOVAK, „Ratovi i bitke na Jadranskom moru”, Pomorski zbornik 1, s.171–215. NOVAK 1975 G. NOVAK, Ilustrirana povijest Jadranskog pomorstva, zagreb. PAGET 1968 R. f. PAGET, „The ancient ports of Cumae”, The Journal of Roman Stu- dies 58, s. 148–169. PAJąKOWSKI 1981 W. PAJąKOWSKI, Ilirowie, Poznań. PAPAzOGLOU 1963 f. PAPAzOGLOU, „O teritoriji ilirskog plemena Ardijeja”, Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Beogradu 7/1, s. 71–86. PARKER 1992a A. J. PARKER, Ancient Shipwrecks of the Mediterranean and the Roman Provinces (= BAR International Series 580), Oxford. PARKER 1992b A. J. PARKER, „Cargoes, containers and stowage; the ancient Mediter- ranean”, The International Journal of Nautical Archaeology and Under- water Exploration 21/2, s. 89–100. PASINOVIć 1999–2001 M. M. PASINOVIć, „Morsko dobro Crne Gore”, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru 47–49, s. 195–207. 162

PETRIčEVIć 2009 M. B. PETRIčEVIć, Roman Landscape in Risan Bay (Rimski predio u Ri- sanskom zalivu), praca magisterska obroniona w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, nieopublikowana. PETROVIć 1979 J. PETROVIć, „Turistički značaj bokokotorskih pećina”, Boka. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 10/2, s. 51–55. PULINA, ANDREJCzUK 2000 M. PULINA, W. ANDREJCzUK, Kras i jaskinie (= Wielka encyklopedia geografii świata 17), Poznań. PUšIć 1964 I. PUšIć, „Boka Kotorska u djelima antičkih pisaca”, Godišnjak Pomor- skog muzeja u Kotoru 12, s. 267–273. RENDIć-MIOčEVIć 1989 D. RENDIć-MIOčEVIć, Iliri i antički svijet, Split. RICHLý 1898 H. RICHLý, „Archäologische funde aus den Bocche di Cattaro”, Mit- theilungen der k.k. Central-Commission für Erforschung und Erhaltung der Kunst- und historischen Denkmäle N. f. 24, s. 143–152. ROGILIć 1962 J. ROGILIć, „Relief naše obale”, Pomorski zbornik 1, s. 3–18. SIMOSSI 1991 A. SIMOSSI, „Underwater excavation research in the ancient harbour of Samos: September – October 1988”, The International Journal of Nau- tical Archaeology and Underwater Exploration 20/4, s. 281–298. SłOń, KANN 2004 J. f. SłOń, P. KANN, Rekonesansowe podwodne badania archeologiczne Zatoki Kotorskiej z użyciem echosondy, 2004, nieopublikowane (archiwum Ośrodka Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej UW). STRANGfORD 1864 [E. A. BEAUfORT] Viscountess STRANGfORD, Eastern Shores of the Adriatic, London. SUIć 2003 M. SUIć, Antički grad na istočnom Jadranu, zagreb. šEROVIć 1955 P. šEROVIć, „Rimski portre iz Kumbora”, Istorijski zapisi (Cetinje) 11, s. 347–349. VIALLA DE SOMMIèRES 1820 J. L. VIALLA DE SOMMIèRES, Voyage historique et politique au Montene- gro, Paris. VLAHOVIć 1979 V. VLAHOVIć, „Prirodne mogućnosti vodosnabdijevanja Boke Ko- torske”, Boka. Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 10/2, s. 69–79. yORKE 1975 R. A. yORKE, „Offshore survey at Carthage, Tunisia, 1973”, The Inter- national Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 4/1, s. 85–101. zANINOVIć 2001 M. zANINOVIć, „Boka Kotorska u antičko doba”, Arheološki radovi i rasprave 13, s. 1–16.

Summary

Underwater research in Risan 2003–2010

In 2001 the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw, initiated regular archaeological research (on the ground and underwater) in Mon- tenegro. The site in question is situated in the territory of the modern town of Risan, lying in the northern branch of Kotor Bay, also called the Bay of Risan. One of the research assumptions is maritime activity in antiquity and a reconstruction of the processes taking place in this region in the light of available knowledge of maritime culture of the Adriatic and the entire Mediterranean basin. The chronological horizon of the said research encompasses the presence in the region of independent Illyrian tribes commingled with strong Greek influence as well as later Roman domination. The geo- 163 graphical position of Kotor Bay is of huge geopolitical importance, making it an important spot in the Adriatic from antiquity through modern times. The neighborhood of mountains has always made access from the land side difficult, while the steepness of shore cliffs has cut down the number of zones available for settlement. It is not by chance that the oldest town in the region of Risan and its neighborhood also has the biggest potential. The founding of the town cannot be dated precisely. The first mentions date from the 4th century works of Pseudo-Skylax and the Argonauts by Apollonios the Rhodian, mentioning the legend of Harmony and Kadmos. Current evidence shows Rhizon to have been the most important port in the region between the Narona and Lissos. The sea played a considerable role in the life of the inhabitants. finds leave no doubt as to the importance of the maritime orientation in contacts with other regions. Sea routes connected Rhizon with the Adriatic and the Mediterranean, constituting at the same time a highway for Mediter- ranean trade, technology transfer and exchange of ideas. The earliest evidence for maritime activities of men inhabiting the Kotor Bay region comes in the form of prehistoric rock art from the vicinity of Lipci, where it has been dated to the 10th century BC. These images include a schematic boat representation showing an outline of a ship with rigging and ap- propriately spread sails. Numerous modern sources mention the underwater remains of Risan. They come from 1808–1813 (Jacques Louis Vialla de Sommières), 1878 (Arthur Evans), 1881 (Henri Cons), 1898 (Heinrich Richlý), 1955 (Boris Verigo). Underwater research has been carried out by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe since 2003. To date, the team has studied the remains of city walls and the anchorage with its concentration of amphorae. Work is also underway on locating the harbor from the Greek-Illyrian period. Various selected parts of Risan Bay have also been under- going prospection.

Rafał Karpiński Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego [email protected] Przemysław Litwinowicz

WSTęP DO TYPOLOGII GWOźDZI BRąZOWYCH ZE STANOWISKA W RISAN

Abstract: During the archaeological excavations in Risan, Montenegro, in the years 2001–2008 244 nails made of copper alloy were found. Typology of Risan nails is based on their shape and size.

Key words: bronze nails, copper alloys, nails typology, Risan

Wśród zabytków odkrytych w Risan (greckie Rhizon, rzymskie Risinium) [Ryc. 1] w czasie badań archeologicznych prowadzonych przez Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo-Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego w latach 2001–2008 odkryto i zadokumentowano różne typy gwoździ. Są one datowane na okres hellenistyczny i rzymski.

Typologie gwoździ — stan badań

W literaturze brak jest monografii poświęconych zagadnieniu gwoździ. Część prac zawiera cząstkowe informacje dotyczące poszczególnych etapów produkcji, przy okazji omawiania zagadnień metalurgii1 i produktów rzemiosła. Nieliczne publikacje wyników badań archeologicznych analizują odkryte gwoździe,2 jednak wyłącznie wtedy, gdy są one kluczowym elementem odkrycia3 i pełniły w nim wyjątkowo istotną funkcję. Specyfika materiału i jego zróżnicowanie, często w zależności od stanowiska, utrudnia stworzenie usystema- tyzowanej typologii oraz definitywnego określenia przeznaczenia poszczególnych typów. Jednakże głębsza analiza gwoździ i szersze spojrzenie na zagadnienie umożliwia w miarę precyzyjne określenie metod produkcji oraz wykorzystania praktycznego konkretnego gwoździa, a z pewnością określonej grupy tych przedmiotów. Wykorzystanie gwoździ i ich typów przedstawione jest przede wszystkim w pracach doty- czących wszelakiej obróbki drewna,4 a szczególnie szkutnictwa.5 Gwoździe brązowe omawiane są przy okazji szerszych zagadnień, szczególnie produkcji skrzyń, kufrów i mebli,6 a także wozów.7

1 SIM 1998, s. 61; TyLECOTE 1987, s. 262. 5 CASSON 1971, s. 201–216. 2 MARDSEN 1996, s. 15–17. 6 RIHA 2001, s. 128 sq.; ALLASON-JONES, BISHOP 3 BOCKIUS 2007, s. 34–36. 1988, s. 8, 61. 4 ULRICH 2007, s. 69, 282–283. 7 DOLENz 1998, s. 529. 166 Żelazne gwoździe konstrukcyjne pochodzące ze skarbu z Inchtuthil [Ryc. 2], odkrytego podczas prac badawczych na terenie rzymskiego obozu legionowego w Brytanii, usystema- tyzował N. S. Angus. Typologia ta jest także publikowana w raporcie z wykopalisk.8 W publikacji wraku Grand-Bassin D przedstawiono bardzo szczegółową, wyizolowaną typologię gwoździ9 [Ryc. 3]. Jednoznaczny kontekst znaleziska określa ich funkcję uszcze- gółowioną przez znaleziska fragmentów kadłuba wraz z gwoźdźmi. znaleziska tego typu, stosunkowo rzadkie, są domeną archeologii wrakowej, gdzie z jednej strony środowisko sprzyja zachowaniu drewna, a z drugiej — stopy miedzi są odporne na korozję.

Ryc. 1. Położenie Risan (Dyczek et alii 2004, s. 103, ryc. 1; opr. graf. D. f. Wieczorek)

Ryc. 2. Typologia gwoździ ze skarbu z Inchtuthil, Szkocja (Sim 1998, s. 86, Ryc. 3. Typologia gwoździ brązowych z wraku Grand- ryc. 4.7; opr. graf. D. f. Wieczorek) Bassin D (Bouscaras 1981, s. 116, ryc. 50; opr. graf. Dawid f. Wieczorek); łącznie zadokumentowano 234 gwoździe, w tym 1 typu A, 22 typu B, 5 typu C, 15 typu D, 7 typu E, 126 typu f, 20 typu G, 3 typu H, 1 typu I, 1 typu J, 1 typu K, 1 typu L, 2 typu M, 3 typu N, 1 typu O oraz 25 typu P

8 MANNING 1985, s. 289–292. 9 BOUSCARAS 1981, s. 116. 167 Typologia gwoździ brązowych ze stanowiska w Risan

Przyjmuję, że gwoździe z Risan wytworzone zostały z materiału, w którym miedź jest przeważającym lub jedynym intencjonalnym składnikiem, z pominięciem naturalnych za- nieczyszczeń metali10 niemożliwych do usunięcia ze względu na poziom rozwoju metalurgii w starożytności. Wśród 244 gwoździ brązowych odkrytych i zadokumentowanych w Risan od 2001 do 2008 roku wydzielono następujące typy: typ A (6 gwoździ), typ B (7 gwoździ), typ C (7 gwoździ), typ D (14 gwoździ), typ E (29 gwoździ), typ f (9 gwoździ), typ G (77 gwoździ), typ H (22 gwoździe), typ J (19 gwoździ), typ K (3 gwoździe), specjalne (3 gwoździe). 48 gwoździ nie zostało sklasyfikowanych.

Wyznaczniki typologiczne

Poszczególne typy gwoździ zostały wydzielone na podstawie cech fizycznych. za główny wyznacznik typologiczny przyjąłem kształt gwoździa — szczególnie główki — z którego wynika metoda produkcji oraz prawdopodobne przeznaczenie w rzemiośle.11 Rozmiar gwoździa pełni rolę drugoplanową, gdyż związany jest przede wszystkim z wielkością elementów, które łączy — rzadziej z zastosowaniem.

Wymiary

Wymiary podane są w milimetrach i przedstawiają trzy wartości. Długość jest to całkowita miara gwoździa od główki do końca szpica. Jeżeli gwóźdź zachował się fragmentarycznie, podany jest jego rzeczywisty zachowany wymiar. W przypadku gwoździa zagiętego w jednym miejscu wymiar liczy się jako suma dwóch odcinków, w przypadku zagięcia w dwóch miejscach — trzech odcinków itd. Dla trzpieni o przekroju prostokątnym podaje się obie wartości boków, jedną wartość dla przekroju kwadratowego. Dla przekrojów okrągłych — średnicę, dla owalnych — od- ległość maksymalną dwóch punktów na obwodzie, dla trzpieni krótkich lub tam, gdzie różnica w rozmiarze jest znaczna, podaje się skrajne wartości. Średnica główki jest odle- głością maksymalną dwóch punktów na jej obwodzie.

10 COGHLAN 1951, s. 34–39. 11 RATHMAN 1984, s. 12–14. 168 Typ A, hufnal

Typ A [Ryc. 4] reprezentuje sześć zachowanych kompletnie gwoździ. Jest to najprostsza konstrukcja gwoździa i zarazem najmniej wymagająca na etapie produkcji; trzpień prosty na całej długości, przekrój kwadratowy. Brak wyodrębnionej główki. Jej rolę spełnia lekko pogrubione zakończenie trzonu. Długość gwoździ typu A waha się od 17 do 27 mm, śred- nica wynosi od 3 do 5 mm. Przykłady znalezisk: Laures 1983, s. 343, ryc. 1; McCann, Oleson 2004, ryc. 5.33; Blavatsky, Peters 1973, s. 27, ryc. 3; Schnurbein 1977, II, tabl. 129; Jacobi 1974, tabl. 74; Riha 2001, tabl. 13, 17.

Typ B, hufnal z wyodrębnioną główką

Spośród siedmiu odnalezionych gwoździ typu B [Ryc. 5] trzy zachowały się fragmentarycznie, dwa mają szpic uszkodzony lub intencjonalnie stępiony, dwa zachowały sie kompletnie. Długość poszczególnych zabytków waha się od 49 do ponad 71 mm, średnica główki od 8 do 14 mm, a przekrój trzpienia od 4 do 6 mm. Przykłady znalezisk: Pomey 1997, s. 109; Blavatsky, Peters 1973, s. 27, ryc. 3; Schnurbein 1977, II, tabl. 64, 129, 162, 163, 193; McCann, Oleson 2004, ryc. 5.30; Laures 1983, s. 343, ryc. 1; Mackensen 1978, II, tabl. 6; Deimel 1987, tabl. 94; Riha 2001, tabl. 13, 17, 25.

Ryc. 4. Typ A (rys. P. Litwinowicz, Ryc. 5. Typ B (rys. P. Litwinowicz, opr. graf. D. f. Wieczorek) opr. graf. D. f. Wieczorek) 169 Typ C, z główką płaską i szerokim łączeniem z trzpieniem

Sześć z siedmiu gwoździ typu C [Ryc. 6] zachowało w bardzo dobrym stanie, jedynie w jednym przypadku brakuje szpica. Jeden gwóźdź ma ułamany trzpień. Długość waha się od 33 do 65 mm. Przeciętna średnica trzpienia wynosi 3 mm, zarówno dla przekroju okrągłego, jak i prostokątnego. W jednym przypadku trzon gwoździa uformowany został w prostokąt o bokach 4 i 5 mm. Charakterystyczna cechą gwoździ typu C jest cienka i płaska główka oraz jej łukowate, na ogół okrągłe łączenie trzpieniem. Główka jest przeważnie okrągła, średnich rozmiarów, waha sie od 9 do 13 mm. Przykłady znalezisk: Solier et alii 1981, s. 30, ryc. 11; Deimel 1987, tabl. 94; Riha 2001, tabl. 17, 25, 27; Dolenz 1998, tabl. 13.

Typ D, z wypukłą główką

Do typu D [Ryc. 7] zakwalifikowano 14 obiektów. W pięciu przypadkach stwierdzono brak fragmentu trzpienia lub szpica. Podstawowym wyznacznikiem tej grupy jest cienka i lekko wypukła główka. Trzpień gwoździ typu D może być zarówno okrągły, jak i pros- tokątny. Gwoździe te, bardzo zróżnicowane w długości, mają od 37 do 155 mm, średnica trzpienia waha się od 3 do 5 mm, a główki od 9 do 18 mm. Przykłady znalezisk: Pomey 1997, s. 109; McCann, Oleson 2004, ryc. 5.31; Blavatsky, Peters 1973, s. 27, ryc. 3; Bockius 2004, s. 134, ryc. 12; Simion 1995, s. 219, ryc. 3; Jacobi 1974, tabl. 74; Deimel 1987, tabl. 94; Dolenz 1998, tabl. 7, 8; Riha 2001, tabl. 36, 40, 44.

Ryc. 6. Typ C (rys. P. Litwinowicz, Ryc. 7. Typ D (rys. P. Litwinowicz, opr. graf. D. f. Wieczorek) opr. graf. D. f. Wieczorek) 170 Typ E, z główką płaską

Typ E [Ryc. 8] liczy 29 przykładów zabytków, które ze względu na wygląd są najbardziej charakterystycznym desygnatem gwoździa. Elementem wyróżniającym jest główka, płaska lub bardzo delikatnie wypukła w rzucie. Jej grubość zależna jest od tężyzny trzpienia oraz pozostawionej intencjonalnie — lub nie — konkretnej ilości metalu do jej ufor- mowania. Trzon zabytków typu E jest w przekroju zarówno prostokątny, jak i okrągły, prosty, przeważnie długi, zakończony ostrym szpicem. Przedział wielkości gwoździ jest bardzo rozmaity. Długość całego gwoździa waha się od 38 do 98 mm, trzpień w przekroju mierzy od 3 do 6 mm, natomiast główka od 7 do 18 mm. Gwoździe z płaską główką kuto przy użyciu gwoździownicy. Przykłady znalezisk: Bouscaras 1981, s. 116; Laures 1983, s. 343, ryc. 1; Hesnard et alii 1988, s. 123 (tabl. XLIII), ryc. 3; Bockius 2004, s. 134, ryc. 12; Dolenz 1998, tabl. 7; Riha 2001, tabl. 27.

Typ F, z główką wypukłą i szerokim łączeniem z trzpieniem forma gwoździa typu f [Ryc. 9] jest bardzo zróżnicowana. Głównym wyznacznikiem jest proporcjonalnie gruby odcinek łączący trzpień i główkę, w stosunku do pozostałych ele- mentów. Negatyw gwoździownicy i budowa samego przedmiotu wskazuje na intencjo- nalność takiego rozwiązania. Najprostszą sugestią jest dobór przyrządu o szerokim prześwicie otworu w celu uzyskania grubego łączenia, które pozytywnie wpływa na wy- trzymałość gwoździa i jego stabilizację w drewnie. Wszystkie dziewięć gwoździ typu f zachowało się w bardzo dobrym stanie. Długość mieści się w przedziale od 46 do 90 mm, średnica główki od 8 do 15 mm, a przekrój to zwykle 3–4 mm. Główka jest okrągła, w przekroju wyraźnie wypukła, łączenie z trzpieniem okrągłe, szerokie, trzpień natomiast może być zarówno okrągły, jak i prostokątny. Przykłady znalezisk: Jacobi 1974, tabl. 74.

Ryc. 8. Typ E (rys. P. Litwinowicz, Ryc. 9. Typ f (rys. P. Litwinowicz, opr. graf. D. f. Wieczorek) opr. graf. D. f. Wieczorek) 171 Typ G, pinezki

Bardzo bogato reprezentowany, najpowszechniejszy typ gwoździ. Wewnętrznie zróżni- cowany stanowi zarazem grupę mocno wyróżniającą się na tle pozostałych typów. Do typu G [Ryc. 10] zaklasyfikowano 77 zabytków. Cechą charakterystyczną gwoździ tego typu jest niewielki rozmiar, płaska duża główka i przeważnie krótki, przypominający sto- żek trzpień. Precyzyjne określenie jego długości jest w znacznej mierze utrudnione ze względu na praktykę formowania zarówno tępych trzpieni, jak i zakończonych szpicem. Długość gwoździa mieści się w przedziale od 10 do 26 mm, średnica główki od 9 do 19 mm. Płaszczyzna główki jest zwykle zbliżona do okręgu, jednakże sporo jest przykładów kanciastych, co wynika już to z niedbałości kowala, już to z warunków depozytu oraz sko- rodowania cienkich krawędzi. Trzpień w przekroju jest kwadratowy lub czworoboczny o szerokości od 2 do 4 mm albo okrągły o średnicy 3 mm. Przykłady znalezisk: Bouscaras 1981, s. 116; Solier et alii 1981, s. 30, ryc. 11; Pomey 1997, s. 109; Schnurbein 1977, II, tabl. 7, 8, 71, 169, 193; Hensen 2009, II, tabl. 130, 155, 210; Mackensen 1978, II, tabl. 24, 31; Ertel et alii 1999, tabl. 15; fingerlin 1986, stanowisko 217; Simion 1995, s. 219, ryc. 3; Deimel 1987, tabl. 94, 95.

Typ H, z główką pogrubioną, wypukło-stożkowatą

Typ H [Ryc. 11] liczy 22 gwoździe wyodrębnione ze względu na dużą, wypukłą, nieraz mocno pogrubioną, ozdobną główkę o widocznych walorach estetycznych lub praktycznych. Główka jest przeważnie okrągła lub ma kształt wyraźnie spłaszczonego owalu. Osiem gwoździ zachowało się kompletnie. W przekroju trzpień jest czworoboczny lub okrągły. Długość przedmiotu waha się od 46 do 95 mm, przekrój trzpienia od 3 do 8 mm, a rozmiar główki od 11 do 21 mm. Przykłady znalezisk: Bouscaras 1981, s. 116; Solier et alii 1981, s. 30, ryc. 11; Santamaria 1995, s. 107, ryc. 123; Laures 1983, s. 343, ryc. 1; Hesnard et alii 1988, s. 123 (tabl. XLIII), ryc. 3; Bokius 2004, s. 134, ryc. 12; Jacobi 1974, tabl. 74; Dolenz 1998, tabl. 7, 5.

Ryc. 10. Typ G (rys. P. Litwinowicz, Ryc. 11. Typ H (rys. P. Litwinowicz, opr. graf. D. f. Wieczorek) opr. graf. D. f. Wieczorek) 172 Typ j, z główką z zawiniętymi krawędziami

Typ J [Ryc. 12] jest bogato reprezentowany dziewiętnastoma przykładami gwoździ, w tym dziewięciu kompletnych, trzech nieznacznie uszkodzonych oraz siedmiu niekom- pletnych, pozbawionych fragmentu trzpienia. Główka gwoździa jest płaska lub delikatnie wypukła, a jej krawędzie zawinięte są na całej długości obwodu. Trzon prosty i długi, czworoboczny lub okrągły często nosi ślady okuwania, zakończony jest szpicem ostrym albo lekko stępionym. Podobnie jak w innych wydzielonych typach rozpiętość poszczególnych rozmiarów jest znaczna. Całkowita wielkość gwoździ typu J oscyluje w granicach od 51 do 112 mm, przekrój trzpienia od 3 do 6 mm, a średnica główki od 13 do 17 mm. Przykłady znalezisk: Bockius 2007, s. 35, ryc. 35; Deimel 1987, tabl. 94; Jacobi 1974, tabl. 74; Bouscaras 1981, s. 116.

Typ K, klamry

Trzy zabytki zakwalifikowano do typu K [Ryc. 13], jednakże tylko jeden zachował się w całości. Rozstaw szpiców wynosi kolejno 23, 42 i 45 mm. Przykład klamry zachowanej kompletnie ilustruje różną ich długość. Prawidłowość ta może dotyczyć także pozostałych dwóch znalezisk. Długość szpica wynosi od 6 do 25 mm. Przykłady znalezisk: Hensen 2009, II, tabl. 77; Dolenz 1998, ryc. 9; Mackensen 1978, II, tabl. 98.

Ryc. 12. Typ J (rys. P. Litwinowicz, Ryc. 13. Typ K (rys. P. Litwinowicz, opr. graf. D. f. Wieczorek) opr. graf. D. f. Wieczorek) 173 Specjalne

Poza klasyfikacją znajdują sie trzy pojedyncze zabytki, których nie sposób zakwalifikować do żadnego z typów. Pierwszy z nich to gwóźdź o długości 30 mm i prostokątnym przekroju trzpienia szerokości 4 mm, zakończony kółkiem. Pozostałe dwa to małe gwoździki o półkolistej główce. Pierwszy, mniejszy, ma 10 mm długości, 9 mm średnicy główki oraz kwadratowy trzpień o boku 2 mm. Trzpień jest ułamany, gwóźdź ten może być także nitem. Drugi — o długości 18 mm i trzpieniu kwadratowym grubości 2 mm — posiada główkę półokrągłą pełną, mierzącą 9 mm, oraz delikatnie poszerzone wypukłe łączenie.

Pozostałe

48 zabytków nie zostało przydzielonych do żadnej grupy. ze względu na charakter oma- wianego materiału, niezwykle istotne są drobne elementy w ujęciu ich relacji na przykła- dzie każdego pojedynczego gwoździa. Brak istotnych elementów, przede wszystkim główki — a także fragmentów trzpienia — lub daleko posunięta korozja utrudnia precyzyjne zakwalifikowanie przedmiotu. 24 przedmioty to główki same lub z fragmentami trzpienia. Pozostałe 24 zabytki to trzpienie, często zachowane wraz ze szpicem.

Bibliografia

ALLASON-JONES, BISHOP 1988 L. ALLASON-JONES, M. C. BISHOP, Excavations at Roman Corbridge: the Hoard (= HBMCE Archaeological Report 7), London. BLAVATSKy, PETERS 1973 V. D. BLAVATSKy, B. G. PETERS, „A wreck of the late 4th or early 3rd century BC near Donuzlav”, The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 2, 1, s. 25–32. BOCKIUS 2004 R. BOCKIUS, „Antike Prahme und ihre Rolle in der Binnenschifffahrt der gallisch-germanischen Provinzen”, [in:] Der Prahm aus dem Hafen von Haithabu. Beiträge zu antiken und mittelalterlichen Flach- bodenschiffen, ed. K. BRANDT, J. KüHN, s. 125–151. BOCKIUS 2007 R. BOCKIUS, Schifffahrt und Schiffbau in der Antike, Stuttgart. BOUSCARAS 1981 A. BOUSCARAS, „Le gisement Grand-Bassin D”, [in:] Les épaves de Gruissan, ed. y. SOLIER (= Archaeonautica 3), Paris, s. 114–175. CASSON 1971 L. CASSON, Ship and Seamanship in Ancient World, Princeton. COGHLAN 1951 H. H. COGHLAN, Notes on the Prehistoric Mettallurgy of Copper and Bronze in the Old World, Oxford. DEIMEL 1987 M. DEIMEL, Die Bronzekleinfunde vom Magdalensberg, Klagenfurt. DOLENz 1998 H. DOLENz, „Das Händlerfuhrwerk aus SH/5 und ausgewählte eiserne Wagenbestandteile”, [in:] Die Ausgrabungen auf dem Magdalensberg 1980 bis 1986, ed. G. PICCOTTINI (= Magdalensberg-Grabungsbericht 16), Klagenfurt, s. 529–567. DyCzEK et alii 2004 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, P. LUTOVAC, J. MARTINOVIć, J. RECłAW, A. STANKOVIć, „Rhizon, 2001–2003. Preliminary Report on the Excavations of the Center for Archaeological Research — Novae, Warsaw University”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Et- nologii Polskiej Akademii Nauk 55, s. 101–118. 174

ERTEL et alii 1999 C. ERTEL, V. GASSNER, S. JILEK, H. STIGLITz, Untersuchungen zu den Gräberfeldern in Carnuntum, I: Der archäologische Befund, Wien. fINGERLIN 1986 G. fINGERLIN, Dangstetten, I: Katalog der Funde (Fundstellen 1 bis 603), Stuttgart. HENSEN 2009 A. HENSEN, Das römische Brand- und Körpergräberfeld von Heidel- berg I I–II, Stuttgart. HESNARD et alii 1988 A. HESNARD, M.-B. CARRE, M. RIVAL, B. DANGRéAUX, L’épave romaine Grand Ribaud D (Hyères, Var) (= Archaeonautica 8), Paris. JACOBI 1974 G. JACOBI, Werkzeug und Gerät aus dem Oppidum von Manching (= Ausgrabungen in Manching 5), Wiesbaden. LAURES 1983 f. f. LAURES, „Roman naval construction, as shown by the Palamós wreck”, [in:] The International Journal of Nautical Archaeology and Underwater Exploration 12, 3, s. 219–228. MACKENSEN 1978 M. MACKENSEN, Das römische Gräberfeld auf der Keckwiese in Kempten I–II, Kallmünz. MANNING 1985 W. H. MANNING, „The iron objects. Nails”, [in:] L. f. PITTS, J. K. ST. JOSEPH, Inchtuthil, the Roman Legionary Fortress excavations 1952– 65 (= Britannia Monograph Series 6), London, s. 289–299. MARDSEN 1996 P. MARDSEN, Ships of the Port of London, First to Eleventh Centuries AD, London. MCCANN, OLESON 2004 A. M. MCCANN, J. P. OLESON, „Wreck f (mid-1st c. A.D.)”, [in:] Deep-Water Shipwrecks off Skerki Bank: The 1997 Survey, ed. A. M. MCCANN, J. P. OLESON (= JRA Supplementary Series 58), Portsmouth, s. 90–117. POMEy 1997 P. POMEy (ed.), La navigation dans l’Antiquité, Aix-en-Provence. RATHMAN 1984 T. RATHMAN (ed.), Zrób sam: vademecum-encyklopedia majsterko- wania, Warszawa. RIHA 2001 E. RIHA, Kästchen, Truhen, Tische — Möbelteile aus Augusta Raurica (= Forschungen in Augst 31), Augst. SANTAMARIA 1995 C. SANTAMARIA, L’épave Dramont « E » à Saint-Raphaël (Ve siècle ap. J.-C.) (= Archaeonautica 13), Paris. SCHNURBEIN 1977 S. VON SCHNURBEIN, Das römische Gräberfeld von Regensburg I–II, Regensburg. SIM 1998 D. SIM, Beyond the Bloom: Bloom Refining and Iron Artifacts Pro- duction in the Roman World (= BAR International Series 725), Ox- ford. SIMION 1995 G. SIMION, „Méthodes de datation et de localization des centres de production des bronzes romains découverts dans la region du Bas- Danube”, [in:] Acta of the 12th International Congres on Ancient Bronzes, Nijmegen 1992, ed. S. T. A. M. MOLS, A. M. GERHARTL- WITTEVEEN, H. KARS, A. KOSTER, W. J. Th. PETERS, W. J. H. WILLEMS, Nijmegen, s. 215–228. SOLIER et alii 1981 y. SOLIER, G. f. LAVAGNE, C. MORRISSON, „Les gisements du Grazel”, [in:] Les épaves de Gruissan, ed. y. SOLIER (= Archaeonautica 3), Paris, s. 23–52. TyLECOTE 1987 R. f. TyLECOTE, The Early History of Metallurgy in Europe, London – New york. ULRICH 2007 R. B.ULRICH, Roman Woodworking, yale. 175 Summary Introduction to the typology of bronze nails from Risan

Various types of nails have been found in the course of archaeological excavations in Risan (Greek Rhizon, Roman Risinium) carried out by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw. The nails have been dated to the Hellenistic and Roman periods. Copper is believed by the author to be the predominant or sole intentional component of the material from which the Risan nails were made, excluding natural impurities impossible to remove due to the level of metallurgy development in Antiquity. The 244 bronze nails discovered in the 2001–2008 excavation seasons can be divided into the following types: type A—hufnal (horseshoe nail type): 6 pieces; type B — hufnal (horseshoe nail type) with separate head: 7 pieces; type C — nail with flat head and broad connection with shank: 7 pieces; type D — nail with convex head: 14 pieces; type E — nail with flat head: 29 pieces; type f — nail with convex head and broad connection with shank: 9 pieces; type G — tack: 77 pieces; type H — nail with bold convex-conical head: 22 pieces; type J—nail with rolled-edges head: 19 pieces; type K — buckles: 3 pieces; special: 3 pieces. 48 nails could not be classified.

Przemysław Litwinowicz [email protected] Jovan J. Martinović

SOME REMARKS ON EPIGRAPHIC AND ARCHAEOLOGICAL RESEARCH IN THE MONTENEGRIN LITTORAL

Abstract: The article reports on the history of documentation and preservation of archaeological finds from Montenegro with special emphasis on epigraphic monuments.

Key words: Montenegro, archaeological collections, epigraphic collections, Risan/Risinium, Budva/Butua, Kotor, Ulcinj/Olcinium

Archaeological research started in the Kotor Bay (Boka Kotorska), as in the entire Mon- tenegrin littoral, in the second half of the 20th century with the hiring of the first educated archaeologists to work in local museums. Results were modest due to a chronic lack of funds. Therefore, most archaeological artifacts in museums and collections, illustrating comprehensively the history of the country, came from chance finds made during building construction and agricultural works. Antique Latin inscriptions were first reported from the Montenegrin littoral by the 15th- century Italian traveler Cyriacus of Ancona.1 These and other texts, mentioned in the letters of different collectors and associates of Theodorus Mommsen, were included in the third volume of his monumental Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL). In the Kotor Bay area foundations were laid for a local collection of antique inscriptions by the clergyman Andrija zmajević from Perast (1624–1694),2 later archbishop of Bar and primate of Serbia. This humanist, theologian and historical writer, as well as folklore collector, removed several Greek and Latin inscriptions from Risan and had them incorporated into the walls of his baroque palace in Perast as well as other buildings, churches and palaces. Many inscriptions and architectural elements were also built into the walls of houses and monas- teries in the town of Kotor. Regular studies of antiquities were taken up at the end of the 19th and the first half of the 20th century. Local historians and professors from the Grammar School in Kotor: Josip Gelcich, Simeon Rutar and Mladen Crnogorčević, produced studies of the country’s rich and turbulent history. Pavo Butorac and Ivo Stjepčević later also wrote about local antiquities.

1 Ciriaci Anconitani Itinerarium, florence 1742. Dizionario biografico degli uomini illustri della 2 See Enciklopedija Jugoslavije 8, zagreb 1971, Dalmazia, Vienna 1856, p. 320 — “zmajevich An- p. 628 — “zmajević Andrija” [N. MARTINOVIć]; drea” [S. GLIUBICH (š. LJUBIć)]. 178 Chance finds combined with regular excavations in the 1960s led to the discovery of Neolithic remains in the Spila cave above Perast, Eneolithic and Early Bronze gold, silver and bronze artifacts (weapons, tools, jewels and pottery) from the so-called “princely” tumuli burials at Mala and Velika Gruda near Radanovići village near Tivat, unique Bronze Age rock art from Lipci near Risan, several unexplored stone tumuli and a number of primitive stone fortresses from the Iron Age. There were also important antique finds, especially in Risan and Budva, but also on the whole coast from Kotor Bay to the town of Ulcinj on the border with Albania.

RISAN, Greek: ‘Pίζων, Latin: Risinium,3 the biggest and best known ancient settlement in the Montenegrin littoral. It was the war capital of Illyrian queen Teuta in the second half of the 3rd century BC, after which it became an oppidum civium Romanorum, with municipal, if not colony status.4 An Illyrian fortress (gradina) was situated on Gradina hill over the Carine area, where the ancient Roman town had been located, the ramparts constructed in the “cyclopean” technique with city gates protected by towers and stone paved streets. A temple or basilica constructed of marble stood in the forum; many carved marble blocks from these complexes were found, including architraves, capitals and columns, some with inscriptions. A residential quarter existed in the southern part of the Roman town; the foundations of a Roman villa with mosaic floors, including one with a medallion imaging the Greek god Hypnos, were discovered there in the 1930s.5 The mosaics were preserved and restored, once in 1970 and then again in 1989; presently they are displayed in a modern shelter built over the site. The foundations of another villa, also with mosaic floors, were found nearby, under the street going to the hospital (excavations had to be discontinued because of the existence of the road). Over the ages the ruins of Risan supplied building stone, especially the marble temple architraves. for example, a slab from a mediaeval altar screen in the Kotor Lapidarium, decorated on the front with a pre-Romanesque tress, still preserves part of an antique Latin inscription on a lateral side. Tituli or cippi with Latin inscriptions were immured in the walls of many private houses in Risan and the fence wall of a local graveyard. Ancient Roman architectural remains can be expected wherever earthworks are undertaken, whether private or public. Most recently in 2006 the construction of a new local mortuary in a park near the cemetery almost destroyed part of a Roman necropolis. for the past ten years the Regional Institute for Protection of Monuments of Kotor on the Montenegrin side and the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw, on the Polish side have implemented jointly a research project fo- cusing on Risan. Excavation results have been published,6 bringing much new data on the ancient town.

3 DyCzEK 2009b; DyCzEK 2011. Cf. šAšEL 1976, 1024 — “Risinum (Rhison)” [P. CA(BANES)]; DROB- p. 109 (Risinum), p. 114 (Sinus Rhisonicus); RE I NJAKOVIć 2002. A (1914), cols. 937–939 — “‛Ρίζων”[OBERHUM- 4 Inscriptions from Risinium: CIL III, 1717–1737, MER]; RE Supplbd XI (1968), cols. 1214–1217 — 8389–8402, 12785–12786; ILJug 633–635, cf. 613, “‛Ρίζων (Risinium)” [G. ALföLDy]; The Princeton 1854–1856. Encyclopedia of Classical Sites, Princeton 1976, p. 5 DyCzEK 2009a. 760 — “Risinium” [A. CERMANOVIć-KUzMANOVIć]; 6 DyCzEK et alii 2004; DyCzEK et alii 2007. Der Kleine Pauly X, Stuttgart – Weimar 2001, p. 179

BUDVA, Greek: Bουθόη, Latin: Butua,7 mentioned in 5th century BC sources and connected with the legend of Kadmos and Harmonia of Greek mythology, is the second important archaeological site in the Montenegrin littoral. In 1938, an uncertain number of tombs from a Hellenistic and Roman necropolis was discovered in the course of digging foundations under the new Avala Hotel on a spot between the old town of Budva and the slopes of Spas. The burials produced numerous finds of luxurious imported Greek and Roman ceramics, golden filigree jewelry, metal weapons: helmets, swords and lances, antique glasses and some stone sepulchral monuments with inscriptions.8 As there was no official service for the protection of antiquities in the Kingdom of yougoslavia, virtually all of these objects were lost or else they changed hands, passing into private collections; a few made their way into public museums in Belgrade and Cetinje. Regular excavations were carried out in this necropolis some years after World War II, but the results were never published. The collection of archaeological finds was put on display in the small church of St Maria “in punta” in the old town of Budva, but the deleterious conditions (humidity and saline air) led to major conservation problems. Excavation of this necropolis was completed following the catastrophic earthquake of April 1979 and in preparation for building a new hotel complex. A large number of burials were discovered, ranging in date from the 4th century BC to the 5th century AD. finds included golden jewels, bronze and iron weapons, fine ceramic and glass vases and pottery of different provenience, especially small bottles of the lacrimarium type, as well as stone urns and inscribed sepulchral monuments, all on display now in the Archaeological Mu- seum at Budva. The same museum holds a few fragments of a decorated marble pluteum or iconostasis, probably from an Early-Christian basilica of the 6th century which — according to an inscription discovered in the old town of Budva during repair works after the earthquake of 1979 — was reconstructed and decorated (in pre-Romanesque style) in 840.

KOTOR, Latin: Catharum,9 was first mentioned under this name in the end of the 7th century AD, but was called in the older tradition Agruvium10 (with variants Acruium or Agru- tum, Greek: ’Aκρουίον). The ancient settlement was reported by Plinius and Ptolemaeus. A recent theory, based on name assonance and an abundance of archaeological finds, lo- cates the town in the field of Grbalj, south of Kotor. Extensive repairs and restoration, between 1896 and 1908, of the town’s most important historical building, the 12th-century Cathedral of St Tryphon (especially the presbytery, altar mensa and under the staircase of the reliquary), brought to light many elements of stone church furniture belonging to the older phases of the cathedral and to other ecclesi- astic buildings from the pre-Romanesque period (9th century, followed by the 10th and 11th century). These fragments, which included some inscriptions, and other archaeological and architectural fragments found by chance around town were collected together to form the municipal Lapidarium, a collection of stone monuments established in 1907 by the

7 Cf. šAšEL 1976, p. 32 (Buthoe); RE III, 1 (1897), 9 Cf. šAšEL 1976, p. 74 (Kotor); RE I, 1 (1995), col. cols. 1092–1093 — “Butua” [PAySCH]. See also 285 — “Acruvium” [TOMASCHEK]. ABRAMIć 1938; PETROVIć 1939; MARTINOVIć 1969; 10 CIL III, 1710–1716, 6358, 8387–8388, 12784; MARTINOVIć 2005. ILJug 629–632. 8 CIL III, 6338, 8280; ILJug 594–596, 1857–1860. 180 Antiquarian Society of Kotor and displayed in the abandoned church of St Jacob and Philip in Kotor. Unfortunately, no documentation was kept regarding the place and circumstances of finding of these objects and neither was there an inventory list made of this first collection. In 1914, after the outbreak of World War I, the Antiquarian Society ceased to exist and the Lapidarium was turned over to the Municipality of Kotor, which however could not take care of it and eventually closed it down during World War II during the Italian and German occupation of the town. After the war the objects remained in storage, being moved around casually from cellar to cellar. About 1956 what remained of the old Lapi- darium collection was exhibited in the 14th century Church of St Michael in the old town of Kotor (abandoned during Napoleon’s occupation of Kotor at the beginning of the 19th century and turned into a kind of depot) together with some inscribed tombstones from the oldest town cemetery discovered during archaeological excavations of the foundations of the mediaeval monastery and church of St francis from the 13th century, situated outside the old town of Kotor, demolished by the Venetian military authorities in order to pre- vent its use as a bastion for Turkish guns during their raid on Kotor in 1656. About 1960 a provisional lapidarium displaying these stone finds was arranged in a corner of the main square of Kotor, called the Square of Arms. A few years later it was transferred to the vaults of the Maritime Museum and for the first time properly inventoried; a selection of the objects was displayed on the terrace of that building. Damages to the building of the museum incurred during the earthquake of 1979 resulted in the collection being split again and moved to three different vaults. It was later collected again in the abandoned church of St Paul from the 13th century and placed in the care of the newly established Museums and Galleries of Kotor. After years of preparations, a temporary exhibition of the Lapi- darium was opened in 2004 in the Church of St Michael, which had been renewed and adapted for this purpose. It will be transferred to a permanent location in the Church of St Paul once the renewal of the building, commenced in 2008, will have been completed. In October 1979 the town of Kotor and the region of Kotor Bay made the UNESCO List of World Natural and Cultural Heritage as well as the List of World Heritage in Danger due to heavy damages incurred in the earthquake of that year. Renewal and revitalization of the town after 1979 revealed a great number of fragments of decorated stone architecture from the pre-Romanesque period (9th to 11th century). The objects were built into the walls of old buildings and of the older phases of each one of the six Romanesque churches of the 12th and 13th century in old Kotor. Extensive restoration and conservation works were carried out in the Romanesque Cathedral of St Tryphon, constructed in 1124–1166 and reconstructed and restored repeatedly in the wake of earthquake damages, especially in the 16th century and in 1667, when the collapsed front of the Cathedral with two belfries was restored in baroque style. In an effort to protect the foundations of the building from future tremors and to deal with seeping ground water, trenches 2 m deep were dug to introduce solid-concrete wall. The opportunity was taken for archaeological research of the stratigraphy, discovering remains of the earliest Church of St Tryphon under the Sacristy and in the narrow street between the Cathedral and the Episcopal palace. Excavations revealed that this early church, demolished to make room for the cathedral, had been built at the beginning of 9th century on the plan of a Greek cross with three apses and a probable dome. fragments of ancient and mediaeval inscriptions were found during this research. 181 Reconstruction work inside the building of State Archives opposite the Cathedral, which required one interior wall of stone to be demolished, brought to light a number of fragments from a marble ciborium with a fragmented inscription, probably from the demolished Church of St St Peter, Andrew and Laurentius, known to have existed in the 11th century. More pre-Romanesque architectural elements, including inscriptions, were discovered during a reconstruction of the Romanesque church of St Maria “of the river”, known also as the Collegiate Church or the Church of Beata Osana. The stones belonged to the middle phase of the church, which had been constructed as an Early-Christian three-aisled basilica with cruciform baptistery in the 6th century, probably in the reign of the Byzantine emperor Justinian, and which was reconstructed between the 9th and 11th century. According to a surviving document, the existing Romanesque church was built on the foundations of the nave of the old basilica in 1221. An examination of the Church of St Paul from 1263 revealed sections of the walls of the earliest church incorporated into the 16th century building and some pre-Romanesque fragments, but without inscriptions. The same situation occurred in the 13th century Church of St Anna and the Church of St Lucas from 1195. Since none of these churches had pre-Romanesque phases, all the discovered fragments had to have been salvaged from other earlier but demolished churches. The most important pre-Romanesque decorative elements were found during archeological excavations in the Church of St Michael, where the foundations of a bigger sacral building were discovered under the existing church of the 14th century. This was the Bene- dictine basilica, the abbot of which was mentioned in the consecration charter of the Cathe- dral of St Tryphon from 1166. On a waterproof floor 2 m below the modern pavement a fragmented altar screen of stone was found, bearing typical pre-Romanesque carved deco-ration ornaments and some inscriptions. This ancient floor and the walls of the older Benedictine basilica can now be viewed from a special platform in the revitalized church. The opinion previous to the discoveries made in the protected area of Kotor following the earthquake of 1979 was that no evidence had survived of the Great Migration period between the 6th and 9th centuries, that is, the changeover from Late Antiquity to the pre- Romanesque period characterized by radical social, economic and cultural changes in society. The vacuum in the chronology and stratigraphy has now been filled in from the archaeological point of view. It is imaginable, however, that many more fragments and stone blocks from earlier buildings, some with Latin or Greek inscriptions, are still immured in the walls of houses and churches, reused in the repeated reconstructions of these buildings in the wake of earthquakes of the past.

BAR, Latin: Antibarium,11 early medieval town built on a rocky crag 4 km from the sea, abandoned following a great explosion of stocked ammunition in 1912. Extensive repairs and strengthening of old ramparts and building walls from the time of Venetian (1442– 1571) and Turkish (1571–1878) occupation, as well as restoration of some churches and palaces with blocks of stone salvaged locally did not reveal any antique or pre-Ro- manesque inscribed fragments.

11 Cf. šAšEL 1976, p. 21 (Bar). 182 ULCINJ, Greek: ’Ουλκίνιον, Latin: Olcinium,12 southernmost town of the Montenegrin littoral, near the Bojana river and the Albanian border. According to Pliny, the town was founded by the Colchidians in the first wave of Greek colonization of the Adriatic Sea, that is, in the 7th century BC. Nothing found until now has testified to such a long ancient tradition. Archaeological excavations in the old town, set on a rocky hill near the seashore, especially in the area of the Venetian-period (1444–1571) citadel, uncovered “cyclopean” walls corresponding to sections of walls near the city gates. fortifications of the same kind, dating from the 4th or 3rd century BC, have been discovered at Risan and Budva, and suggesting a similar date for the ramparts in Ulcinj. Of greatest importance among the small finds was a miniature altar for sacrifices, consecrated to the Greek goddess of hunting Artemis and inscribed in archaic Greek, thus confirming the above dating. After the fall of the Illyrian kingdom in 167 BC, Ulcinj became an oppidum civium Ro- manorum. Incredibly, however, not a single architectural fragment with inscription in Latin remains from the seven centuries of Roman domination.

Abbreviations

CIL Corpus Inscriptionum Latinarum

ILJug A. and J. šAšEL, Inscriptiones Latinae quae in Iugoslavia inter annos MCMII et MCMXL repertae et editae sunt (= Situla 25), Ljubljana 1986

Bibliography

ABRAMIć 1938 M. ABRAMIć, “Antikni nalazi u Budvi” [Ancient finds from Budva], Glasnik Narodnog univerziteta Boke Kotorske 4/1–3, pp. 33–41. DROBNJAKOVIć 2002 L. J. DROBNJAKOVIć, Risan prvih hiljadu godina [Risan of the first millennia], Belgrade. DyCzEK 2009a P. DyCzEK, “Hypnos from Risinium (Montenegro)”, Novensia 20, pp. 51–63. DyCzEK 2009b P. DyCzEK, Rhizon/Risinium. Od iliryjskiej osady do rzymskiego municipium [Rhizon/Risinium. from an Illyrian settlement to a Roman municipium] (= Xenia Posnaniensia, series altera 35), Poznań. DyCzEK 2011 P. DyCzEK, Iliria i prowincje bałkańskie w zjednoczonej Europie / Ili- ria dhe provincat ballkanike në Evropën e bashkuar / Illyria and the Balkan Provinces in United Europe, Warsaw. DyCzEK et alii 2004 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, P. LUTOVAC, J. MARTINOVIć, J. RECłAW, A. STANKOVIć, “Rhizon, 2001–2003. Preliminary report on the excavations of the Center for Archaeological Research — Novae, Warsaw University”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 55, pp. 101–118.

12 Cf. šAšEL 1976, p. 93 (Olcinium); RE IX A, 1 (1967), col. 507 — “Ulcinium” [B. SARIA]. 183

DyCzEK et alii 2007 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, M. LEMKE, P. LUTOVAC, J. RECłAW, “Rhi- zon, 2004–2007. Preliminary report on the excavations of the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Pol- skiej Akademii Nauk 58, pp. 121–139. MARTINOVIć 1969 J. MARTINOVIć, “Kupasti cipusi iz Boke Kotorske i okoline Budve” [Cone-shaped cippi from Kotor Bay and the environs of Budva], Go- dišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru 17, pp. 167–186. MARTINOVIć 2005 J. MARTINOVIć, “Latinski natpisi antičke nekropole u Budvi” [Latin inscriptions from the ancient necropolis in Budva], Godišnjak Po- morskog muzeja u Kotoru 53, pp. 27–57. PETROVIć 1939 J. PETROVIć, “Nekropola u Budvi” [The necropolis in Budva], Umet- nički pregled 6. šAšEL 1976 Tabula Imperii Romani, K 34: Naissus, Dyrrhachion, Scupi, Serdica, Thessalonike, ed. J. šAšEL, Ljubljana.

Streszczenie Uwagi o badaniach archeologicznych i epigraficznych na wybrzeżu Czarnogóry

Chociaż pierwsze działania dokumentujące oraz zabezpieczające zabytki archeologiczne i epigraficzne Czarnogóry miały miejsce już kilkaset lat temu (wzmianki u Cyriaka z An- kony — XV w.; kolekcja inskrypcji biskupa zmajevicia — XVII w.), bardziej systema- tyczne studia nad nimi rozpoczęły się dopiero w drugiej połowie XIX wieku — wraz z powstaniem III tomu Corpus Inscriptionum Latinarum — oraz w pierwszej połowie XX wieku — wraz z działalnością lokalnych historyków (Gelcich, Rutar, Crnogorčević i inni). Artykuł omawia losy zabytków odnalezionych w Risan, Budwie, Kotorze i Ulcinju, ze szczególnym uwzględnieniem burzliwej historii kolekcji antycznych i preromańskich inskrypcji znajdującej się obecnie w kościele św. Michała w Kotorze, której zbiory wzbo- gaciły się znacznie podczas odbudowy miasta po trzęsieniu ziemi w 1979 roku.

Jovan J. Martinović [email protected] Miloš B. Petričević

A CONTRIBUTION TO EXAMINING THE TOPOGRAPHY OF ANTIQUE RISINIUM1

Abstract: In archaeological studies conducted to date in Montenegro, no attention has been paid to the interpretation of historical or archaeological landscape. Causes, consequences and implications of changes in the environment were not considered important by researchers from this area since it was believed that this kind of information was irrelevant to the creation of an overall picture of an archaeological site and its surroundings. This work is a contribution to the limited corpus of archaeological studies conducted in Montenegro that are based on modern noninvasive methods of studying archaeological landscape.

Key words: aerial interpretation, remote sensing, spatial analyses

Introduction

Remote sensing is a method of collecting environmental data by means of a system which is not in direct physical contact with the environment, object or phenomenon that we are examining.2 It is based on interpretation of various images of the Earth’s surface taken from the air or the orbit. The notion of remote sensing in archaeology refers to the process of detection, measuring and monitoring of archaeological space. Aerial photography as a means of remote sensing has long been present in archaeology and it is not necessary to recall here the well known principles of the process of aerial photograph interpretation.3 Montenegro is an exception in this part of Europe (the Balkans) when it comes to remote sensing in general. To date, not a single territory has been photographed for archaeological purposes. Reasons for this should be sought in the approach of Montenegrin professionals as well as in the scarcity of material resources. Montenegrin archaeology has come to a troubled standstill at the crossroads of a traditional understanding of science on one hand and the possibility of applying other theoretical and methodological techniques on the other. However, the latter remains only

1 This work is part of broader research conducted by supervision of Prof. Piotr Dyczek (UW) and Prof. the author for the purposes of his master’s thesis in Włodzimierz Rączkowski (UAM). the course of his graduate studies at the Institute of 2 ELACHI, VAN zyL 2006, p. 1. Archaeology of the University of Warsaw under the 3 for example, see WILSON 2000. 186 a possibility, as an obvious and silent consensus in Montenegrin scientific circles conti- nuously hinders the application of new methodological techniques as well as theoretical approaches to tackling certain scientific issues. While the intention behind this work is not to criticise the current situation, but to point out opportunities presented by other approaches, the author argues in favour of abandoning certain models and interpretive techniques that have certainly been dealt with in contemporary reconstructions of the past. This work displays the results of interpretation of aerial photographs from the Risan Bay area of Kotor Bay in Montenegro carried out within the framework of the “Risan, the capital of Queen Teuta” Project carried out by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe at the University of Warsaw.

Aerial interpretation

Aerial archaeology as a scientific discipline has entered the second century of its existence. A number of principles and postulates of aerial prospecting and interpretation will serve as solid ground on which other methods of remote sensing will develop further on. Many scientific branches and disciplines (geology, botany, hydrology etc.) have adopted aerial prospecting as a conventional method for detecting changes on the earth or as testimony of a situation (referring to cartography). Aerial prospecting will be adapted to archaeological science and will follow its own evolutionary path.4 The person who deserves the most credit for the popularization of aerial prospection as an archaeological discipline is O. G. S. Crawford, whose work undoubtedly transformed the process of interpretation of archaeological space in general. By introducing a new perspective in observing phenomena, archaeologists have gained for the first time the concept of archaeology in space. The new archaeological discipline will reflect on the recently established “sister” discipline, landscape archaeology, which will use aerial archaeology methods in decoding and extracting spatial information. After more than a century and the first aerial image of Stonehenge,5 aerial archaeology can be said to be standing on robust legs of a defined methodology supported by the new technological discoveries in detection. The road from Crawford’s box kite to satellite observation was long but expected. Time has provided numerous opportunities and angles for observing archaeological space. However, what is important here is not the extent to which technological advances have facilitated the recognition of certain anomalies that will be ascribed to archaeological relics, but the very process of interpretation and the manner in which we participate in the interpretation of a certain phenomenon that we wish to explain. It may appear that this is entering the domain of theoretical speculation but it inevitably represents an indispensable part of the question of objectivity in archaeological research in general. The issues of interpretation certainly belong to the field of hermeneutics. This is also an assumption of the sociologist Anthony Giddens who argues that archaeology should, more than any other discipline, feel related to hermeneutics. The questions posed

4 PETRIčEVIć 2007, p. 1. 5 WILSON 2000, p. 16. 187 by hermeneutics do not refer to what we understand but how we understand.6 This certainly resonates with theoretical issues of aerial archaeology pointed out by Rączkowski. In his view, theory guides the research process and is responsible for formulating our answers in the process of interpretation.7 One of the frequently asked questions in archaeology is the question of the process of interpretation — when it begins, what it depends on, is it final, etc. When we speak of the process of interpretation, it is important to distinguish between two interpretative approaches. The first approach focuses on aerial photographs taken intentionally by those who would do the interpretation, whilst the other approach focuses on photographs the primary purpose of which was not archaeological interpretation. One can assume that the process of interpretation is not identical in these two cases. In the former case it is difficult to say when the process of interpretation begins. Ac- cording to Rączkowski, it is not even remotely simple to determine the beginning of the interpretive process; for it occurs in the interpreter’s mind in the course of the observation and at the same time as moments of so-called exclusion whereby the interpreter decides whether or not to photograph, i.e., whether or not she/he has recognized something as an archaeological find.8 In the latter case, interpretation of non-intentional photo material offers an entirely different dimension in analysis and it is predominantly based on the interpretation of photogrammetric material: vertical photographs, vertical stereo pairs, orthophoto, satellite images etc. As opposed to the first case, where the interpreter during the flight and in the course of the very process of interpretation selects the positions of visual prospecting fo- cusing solely on zones indicative to her/him, in the analysis of vertical photogrammetric material the entire surroundings covered by the given photograph or stereo pair are interpreted. In this case the interpreter resorts to the process of exclusion during which she/he selects anomalies or structures for which it is presumed that they are archaeological. As we can see, there are indeed a host of factors that affect the course of interpretation in the two aforementioned cases and it is difficult to say which principle is superior. There are several important factors that affect interpretation in both cases. Every interpretation carries the burden of the context of perception, convictions, prejudice, scientific experience in interpretation, or in brief, everything that makes us human beings. Interpretation is a process whereby the actors — interpreters — execute selection which occurs through acceptance or rejection of the abovementioned factors.

Brief history of aerial prospecting in Montenegro

The beginnings of aerial prospecting in the territory of today’s Montenegro are linked to the Austro-Hungarian monarchy and the start of the twentieth century. The military in- frastructure of this organized state has made it possible for us to have access to the oldest aerial images of a part of Montenegrin territory.

6 OLSEN 2002, p. 98. 7 RąCzKOWSKI 2005, p. 20. 8 RąCzKOWSKI 2002, pp. 320–323. 188 The first World War marks the beginning of the mass usage of aircrafts for the purposes of aerial surveying and photography. Aerial prospecting was initially conducted from gas balloons [fig. 1] which were soon replaced by more efficient airplanes and hydroplanes. After survey flights, pilots would bring dozens of photographs which were immediately processed and interpreted.9 The first steps in aerial reconnaissance of Montenegrin territory are credited to the military bases of the Austro-Hungarian aviation and hydro aviation in Igalo (Landflugstation der Igalo) and Kumbor (Seeflugstation der Kumbor) with excellent pilots of the time. Un- doubtedly, aerial prospecting was conducted for military purposes. Aerial photography proved to be a powerful weapon in the detection of the enemy’s forces. The Austro-Hun- garian monarchy was among the first in the world to apply aerial survey and situation as- sessment on the ground (position, number and distribution of enemy’s units). Montenegro’s military positions in the first World War were easily discovered by interpreting aerial photographs. One of the first vertical photographs of the territory of Mon- tenegro was taken at the beginning of the 20th century above the Lovćen mountain range. In the photograph, the infantry lines of the Lovćen squad of Montenegro’s royal army are marked with black ink. Aerial photograph No. 84 [fig. 2] with the interpretation scribbled over it was probably taken in the late fall of 1915, as the orders to attack Lovćen were issued on 3 January 1916.10 A large collection of aerial images (many tens of thousands) taken during the first World War by Austro-Hungarian pilots can be found at the Military Archive in Vienna.11 Aside from the archival material in Austria, Smokvina assumes that part of the material is located in Rome, at the Archives of the Ministry of Defence and/or the Central State Archive (Archivio centrale dello Stato).

fig. 1. Terrestrial image of Lovćen fig. 2. Vertical image of Lovćen 1915 (?) taken from a balloon (M. Smokvina n.d.)

9 SMOKVINA 2007, p. 132. 10 RAKčEVIć 1969, p. 156. 11 SMOKVINA 2007, p. 132. 189 Little is known of what occurred in the field of aerial photography between the two world wars. One can assume that the air forces of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes and later the Kingdom of yugoslavia conducted partial reconnaissance of the territory of Montenegro. There is information on aerial reconnaissance of the Adriatic coast and islands between 1934 and 1937, conducted by the Hydroplane Command of the Kingdom of yugoslavia. Very important aerial photography and cartographic material dates from the Second World War and was collected by the Axis powers and the Allies. This material is safeguar- ded in the Archives and Records Administration (NARA) in USA. The collection comprises aerial photographs of the German Luftwaffe seized by the Allies. In addition to this material, NARA safeguards the Allies’ archive, which is supplemented by photographs from almost all parts of the world. The aerial photography catalogue was created thanks to the Allies’ (Anglo-American) department for interpretation (RAf) of the military base in Medmenham, UK. The operation codenamed Dick Tracy was planned to support the Allied forces in the use of seized aerial photography and cartographic material [fig. 3]. The seized material which was later included in the catalogue carried the internal label “GX” with instructions for use. So where is Montenegro in this story? Montenegro is certainly a part of it, which makes this archival collection invaluable for future research. A review of the Allies’ catalogue revealed several locations in Montenegro for which there is aerial photography documentation. In the Dick Tracy catalogue, in the listing of so-called Dalmatian harbours, the following towns on the Montenegrin coast were mentioned: Herceg Novi, Risan, Tivat, Kotor, Budva and Bar. By analyzing this catalogue, we came across very interesting data with respect to the characteristics of aerial photographs, for instance aerial photographs of Risan (DT: RASAN) from 1943. The scale of these photographs is 1:11000 which is extraordi- nary in our circumstances, if we take into consideration that the largest scale of a usable series of aerial photographs from 1961 is 1:32000. In addition to the aforementioned locations at the Montenegrin seaside, there is a list of locations in the mainland, including Podgorica and Nikšić.

fig. 3. Process of replication of aerial photography and cartographic material (M. Abicht n.d.) 190 After the Second World War, aerial reconnaissance of the territory of the former Socialist federal Republic of yugoslavia was taken over by the federal military institutions headed by the Military Geographical Institute in Belgrade (VGI). Upon gaining independence, surveying of Montenegro’s state territory including application of aerial prospecting and photogrammetry, was taken over by a government institution, the Real Estate Administ- ration, located in Podgorica.

Methodology

Accessibility of interpretive material

Analogue cartographic and photogrammetric material was used in the interpretation and analysis. This material was digitalized and optimized for the purposes of this research. Cartographic material is geo-referenced and served as a background in the process of rectification of aerial photographs, on which mapping and measurements were made later on.

Cartographic material

The available cartographic material can be divided into two groups. The first group comprises cartographic material obtained from photogrammetric measurements, and it includes topographic and basic geological maps, whereas the other group comprises historical cartographic material. The first group comprises basic topographic maps with a scale of 1:25000 and basic geological maps with a scale of 1:25000 and 1:100000, prepared at the Army Geographical Institute in Belgrade, Serbia. The second group comprises historical cartographic material as well as material related to historical topography. A synthesis of available material was extremely important for an analysis of the context of certain phenomena, which characterise not only the area of Risan Bay, but also its wider surroundings. The so-called Tabula Imperii Romani was used as the basis for reconstructing Roman topography in the Montenegro seaside or rather section K34, which partly refers to the southern Adriatic. Indeed, O. G. S. Crawford was one of the initiators of the idea of reconstructing Roman topography; at the International Geo- graphic Congress held in Cambridge in 1928 he launched the idea of the importance of mapping Roman sites in the context of modern cartography.

Photogrammetric material

Photogrammetric material from the Military Geographical Institute in Belgrade was used in aerial interpretation of the area of Risan Bay and its hinterland. for the area of Risan, two series of vertical stereo aerial photographs covering a time span of twenty years were considered: stereo pair (5207/5208) with a scale of 1:32000 taken in 1961 with a Wild RC-8 camera (the first as well as the oldest series of images), and stereo pair (7010/7011) with a scale of 1:50000 taken in 1981 with a Wild RC-10 camera (more recent series of images). for the area of Riječani in the vicinity of Nikšić, the stereo pair (6785/6786) taken in 1981 with a Wild RC-10 camera was used, but the inferior quality of images and their re- 191 productions not meeting minimum requirements for “objective” archaeological interpretation made it impossible to analyse the area where the remains of a former Roman castrum at Salthua are located.

Digital material

Archaeological analysis of vertical aerial photographs was complemented with interpretation of Landsat 5 satellite images from 2005. We decided to take this approach, because the most recent series of usable vertical aerial photographs of the area of Risan found at the Military Geographical Institute’s archive dated from 1981. In this manner, we attempted to detect spatial changes over a 20-year time span in order to enhance the objectivity of interpretation. In the process of mapping and analyzing archaeological remains and structures we used the SRTM (Shuttle Radar Topography Mission) digital model of relief with a resolution of 90 m and the ASTER (Advanced Spaceborne Thermal Emission and Reflection Ra- diometer) model with a resolution of 30 m.

Spatial data

The accessibility of spatial data for interpretation of an archaeological landscape was rather limited in this case. The principal source of insight into today’s spatial organization was the cadastral plan of the Municipality of Kotor. Regrettably, the examination of cadastral plans with respect to spatial organization did not yield the desired results, as the historical cadastral plans from the era of the Austro-Hungarian Monarchy, which are kept in the His- torical Archive in Kotor, were not available for comparative analysis. Historical cartographic material is of great significance in the interpretation of archaeological landscape. This was emphasized even by Crawford, precisely with respect to Austro-Hungarian cartography and its toponymy. This may sound a little ironic, but Crawford specifically mentioned examples of archaeological sites in the territory of former yugoslavia which were “visible” by reading Austro-Hungarian cartographic material.12 In addition to the basic cartographic material, the site documentation prepared by the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe of the University of Warsaw was also used in the form of key geodetic plans which guided the strategy of aerial interpretation.

Aerial interpretation strategy

In line with my previous experience in the analysis of aerial photographs I had not expected interpretative problems when the Bay of Risan and its hinterland were selected for aerial interpretation. In fact, my undergraduate thesis was also based on aerial interpretation of an area in the Grbalj plain, which is geographically not far from the Bay of Risan. How- ever, the quality of the photogrammetric material in this case was not optimal, not adequate to the requirements for a detailed archaeological aerial interpretation. This was the main

12 CRAWfORD 1950. 192 reason why aerial interpretation of vertical stereo pairs of the area of Riječani (Salthua), former Roman castrum in the vicinity of Nikšić, was abandoned. Various factors considered useful in enhancing the validity of interpretation are prere- quisites of an objective interpretation. Certainly, in addition to being familiar with the archaeological landscape, one needs to have knowledge of the geomorphology, topography and geology of the landscape subjected to aerial prospecting and subsequent interpretation.13 The manifestation of archaeological structures, in an interpretative sense, cannot be identical in different geomorphological systems. from a geomorphological perspective, the nature of the interpreted landscape was very demanding when it comes to aerial prospecting and interpretation. In most cases in Mon- tenegrin territory, it is impossible to apply the so-called traditional interpretative method, because of the peculiarity of the geomorphology of this landscape. Exceptions to this are the plains, which are truly scarce in this country. An interpreter’s experience in this case includes comprehensive archaeological knowledge, firstly about the techniques of construction and distribution of archaeological sites over time. It is not uncommon to find many of the “primitive” construction techniques being used in rural parts of Montenegro, which creates confusion in terms of determining the chronological horizon to which a given structure can be assigned. If the aforementioned structures create a problem in interpretation to archaeologists on the ground, one can only imagine how many dilemmas one may expect when interpreting from the air or when interpreting aerial photographs. On the other hand, prospecting and interpreting a peculiar landscape, such as this one, represents a challenge for ambitious archaeologists.14 Contemporary analysis of the karst on the Montenegrin seaside contains a series of interpretative challenges, reflecting past social changes. Namely, Montenegro used to have the largest agrarian population in former yugoslavia. Planned industrialization of this for- merly socialist republic led to a rapid de-agrarianization of space.15 Traces of this social transformation can be observed in the contemporary landscape. Singling out industry as the leading economic branch relegated agriculture and animal husbandry to a role of secondary importance and caused migration of the rural population to urban centres. The new economic as well as social organization transformed the concept of living space. The Adriatic coast has had a long tradition of breeding small cattle, which is the dominant species in the livestock economy of the Mediterranean. Due to the peculiarity of its karst, which in some areas has a holokarst character and very scarce vegetation, sheep and goats, thanks to their special adaptive features, became the dominant breeding species in our coastal regions. In the Mediterranean, sheep and goats are kept in fenced or unfenced areas, where they graze on wild plants. Grazing ensured optimal exploitation of pastures and maintained equilibrium of the ecosystem as it prevented the proliferation of weeds.16 The new “economic” strategy, as conceived by the state leadership at the time, resulted in neg- lect of agricultural land and pastures in rural areas, abandoning them to the expansion of vegetation [figs. 4 and 5].

13 WILSON 2000, p. 213. 14 PETRIčEVIć 2007, p. 63. 15 GLUščEVIć 2004. 16 GARIBOVIć et alii 2006. 193

fig. 4. Prehistoric hillfort on Krimalj in fig. 5. Prehistoric hillfort on Krimalj an image from 1961 (VGI 1961) and the progression of vegetation in an image from 2005 (Landsat 5) These circumstances complicate the analysis and interpretation of aerial photographs, as the vegetative cover makes it difficult to identify archaeological structures. The speci- ficity of the Mediterranean landscape, where stone represents the main building material, enables the application of LiDAR technology in the detection of structures whose visual identification is not possible by interpreting more recent aerial photographs. Aerial interpretation of the Bay of Risan differs significantly from the aerial interpretation conducted in the Grbalj plain, where identification of surface structures was not challenging as they were easily observed against the karst background. Risan and its vicinity are more complex spatially, a fact reflected in the increased anthropogenic activity aimed at the sustainment of agricultural resources. It is precisely this lack of arable land that caused the pronounced division of land to which the complex “centuriation” of the Risan slope testifies. Once we add to this phenomenon the process of urbanization, which has lately gone out of control, we get a truly cramped interpretative space.

Results of interpretation of aerial photographs and satellite images

The interpretation results presented in this article are based on an analysis of two series of black and white aerial photographs (mono and stereo) and a satellite image as discussed above. Interpretation based on two series of aerial photographs generally meets the minimum requirements for an objective analysis.17 The interpretation is based on analogue and digital stereoscopic analysis of aerial photogrammetric images. An orthophoto mosaic combined with satellite images of the area under investigation in the Bay of Risan were used for the mapping and comparative analysis of detected structures. The orthophoto mosaic is made up of fifteen sequences ex- tracted from the vertical stereo pair VGI 1961 [Appendix]. In this manner, the aerial photogrammetric image was translated from a central into an orthogonal projection, which

17 GROSMAN 2001, p. 146. 194 was necessary, since through a standard procedure of rectification of vertical aerial photographs we were unable to meet the minimum requirements for precise mapping on an aerial photographic background.

Interpretation results

Below are the results of an aerial interpretation of the Bay of Risan. The shape of every perceived anomalous structure was sketched closely. The sketching of the detected structures and anomalies was executed in GIS, on the basis of orthophoto mosaics and satellite images. The area under investigation can be said to belong to the karst zone. Here, the steep karst formation meets the flysch zone in the neighbouring hinterland of Risan, as well as the narrow alluvial belt along the coast. Based on the geological structure, we may con- clude that the soil make-up was not sufficient for the development of more organized agricultural activity. Perhaps the very fact that the agricultural potential of this area was extremely limited encouraged the inhabitants of Risan to preserve it and enhance it, as numerous terraced structures which follow the terrain’s plasticity testify. However, a terrain organized in this manner, based on a relatively rapid shift of smaller spatial sequences, does not allow in an interpretive sense for a physical manifestation of archaeological structures which are potentially located at lower levels. Since in this case the primary options for aerial interpretation are exhausted, the focus of the research can be shifted to the field of interpretation of the historical landscape, i.e., determining the relative chronology of existing spatial organization and recognizing archaeological elements, which are still part of the living landscape. However, it has already been stated that for this kind of approach to interpretation an analysis of the archives would be required, which was impossible. Nonetheless, based on a comparative analysis of aerial photographs, general conclusions can be drawn on the mechanisms of spatial development and organization of the living space.

The acropolis and its relation to the “Lower Town”

A valuable and convincing description of Roman Risinium was given by A. R. Evans.18 This description was helpful in the interpretation of structures which have largely been destroyed by unplanned urbanization. In the description of today’s Gradina of Risan, which Evans calls the city’s acropolis, we encounter a mention of the remains of the so-called terraces, which are easily noticeable on the slopes of Gradina.19 These cascading structures can be seen on aerial photographs of the southern slope of Gradina from 1961. The terraces start at the source of the Spila, where they meet the recently uncovered megalithic section of a rampart at the south-eastern end of the Carine site, and extend in the direction of the Poljički creek to the southwest.

18 EVANS 1883. are distinctly traceable on the flanks of the peak that 19 In his description of Gradina, A. R. Evans writes dominates the right bank of the torrent”. the following: “The remains of old street terraces 195 An interesting linear structure spotted immediately above these terraces might be linked to the way in which the settlement was organized spatially, as discussed further on. This terrace-like structure begins just below the more massive dry-stone structure,20 which can be seen clearly in the aerial photographs and partly in the satellite image. This dry-stone wall may represent Garašanin’s boundary between the acropolis and lower town.21 The start of the dry-stone wall can be seen above the source of the Spila, from where one section extends to the north, i.e., the eastern side of Gradina, whereas the other section extends to the southwest, toward the Poljički creek [figs. 6 and 7]. The linear structure of dark texture extending southwest from the Poljički creek, that is to say, toward the coast, most probably represents a drainage stream bed. It is crucial here to call attention to Dyczek’s theoretical reconstruction of the rampart, which — with minimal correction — corresponds spatially to the uncovered dry-stone wall on the southeastern slope of Gradina [fig. 8].22

figs. 6 and 7. Detected anomalies and their spatial interpretation

fig. 8. Dyczek’s suggested rampart and its correlation with interpreted structures

20 A special way of building stone walls without the 21 GARAšANIN 1966. use of binding materials. 22 DyCzEK et alii 2007. 196 The uncovered dry-stone structure on the slopes of Gradina should be interpreted as a construction element on the hillside, playing a primarily practical role in the prevention of erosion. The GIS-generated image of the slope in the area of Gradina and Carine demonstrates that erosion could have been pronounced in this region [fig. 9]. As regards relevant chronology, the system of terraces in the northern part of Carine is definitely younger than the dry-stone wall structure around the Gradina foothills. One may assume that an erosion dam would have been constructed prior to any construction works in the lower parts of the hill. High concentrations of ceramic fragments (tegulae, amphorae and vessels) were found at the terrace locations, as well as remains of a building immediately behind the modern primary school at the lowest level.

fig. 9. Slope of the area of Gradina and Carine generated in GIS

A more precise dating of the dry-stone structure is difficult, although certain morpho- logical features, such as the massiveness of the stone blocks in the lower sections of the dry-stone wall, probably point to a not-so-young age [figs. 10 and 11]. However, a new problem emerges, discussed earlier and concerning conservation of minimum agrarian potential. The cascading landscape evidently remained in use over a long time span, probably for the purpose of crop cultivation. In this situation, reconstruction of the cascade system, as well as of the dry-stone wall, guaranteed the physical conservation of the lower-level terraces. This is why the cascade system gives the impression of a recently organized landscape. 197

fig. 10. Lower level of the uncovered fig. 11. Evident difference in the construction dry-stone structure of the lower vs. upper sections

Let us go back, however, to a possible interpretation of the cascade structures on the slope of Risan’s Gradina. Hillforts as a rule occupy dominant peaks in almost all parts of the Boka Bay and its hinterland, where natural conditions satisfied minimum requirements for organized life. The morphology of hillforts in this area is characterized by a diversity reflected in the organization and purpose of such habitat. One may assume that the original Illyrian settlement in Risan developed in the Gradina area, which is located on a not easily accessible hill. The oldest architectural form on the hilltop is an oval dry-stone wall structure with the characteristics of a so-called refugium.23 Comparative analyses have shown that this type of hillfort structure can be linked to the transition from the Bronze to the Iron Age.24 A pre-Roman town, which developed later in the north-eastern part of Carine, at the foot of Gradina, gradually took over the function of an acropolis and the acropolis and the lower hillside were linked by a rampart system, giving the impression of a unique “urban” whole. The acropolis continued to stand out from the lower hillside, divided from it by some kind of cross wall.25 In Islami’s classification Risan belongs in a group of settlements or towns with a high acropolis and settlement on the lower slopes, e.g. Lissos and zgërdhesh. Islami, like Ga- rašanin, paid attention to the vertical mechanism of settlement expansion.26 In this type, former rampart walls located on the lower hillside took over the function of a physical boundary between the acropolis and the lower town, which expanded at the foot of the original settlement.27 Does the example of antique Risan illustrate changes in the organization of traditional Illyrian living space from an indigenous hilltop settlement to a fortified town? Should this mechanism of spatial transformation be understood as a process of cultural mingling or adoption of a cultural pattern? Did the contact between indigenous ethic groups from this area and the Greek population result in changes in lifestyle and consequently changes in the concept of a habitat-settlement? These questions remain open for now.

23 DyCzEK et alii 2007, p. 133–134. 26 ISLAMI 1972. 24 BURšIć-MATIJAšIć 2001, p. 171. 27 Ibidem, p. 14. 25 GARAšANIN 1966. 198

Antique theatre located at Džamija

The existence of an antique theatre at the Džamija location in Risan has been the object of debate for some time [figs. 12 and 13]. Perceived anomalies in topographic maps and cadastral plans led archaeologists to interpret microtopographic specificities as likely remains of a theatre cavea. This structure is located on the eastern bank of the Spila stream, in the immediate vicinity of the former river bed.

fig. 12. Roman theatre (?) fig. 13. Roman theatre (?) in Risan (VGI 1961) in Risan (Landsat 5)

L-shaped structure at the mouth of the Spila

Analysis of aerial photographs of the Spila river bed from 1961 revealed a structure of regular geometric shape at the very mouth. We attempted to confirm the existence of this structure, which is below sea level, with a comparative analysis of aerial photographs from 1981 and satellite image from 2005 [figs. 14, 15 and 16]. However, evident accumulation of river deposits in the lower levels of the riverbed, particularly at the mouth, prevented a confirmation of this observation and the matter was further complicated by the deposition of large amounts of material in the coastal zone for the purpose of expansion of the coast- line and construction of the Hotel “Teuta” after the earthquake of 1979. Assuming this structure existed, one should consider its spatial context. The Spila is known to have altered its course, which in this case means that the detected structure used to be located at the very edge of the riverbed. If we look at the direction of the ramparts as well as the theoretical reconstruction of their course, it is possible to see in the L-shaped structure some correspondence with the fortification system of antique Risinium. The issue is unresolvable for lack of data confirming the existence of this structure. 199

fig. 14. Position of L-shaped structure fig. 15. Position of L-shaped structure (VGI 1961) (VGI 1981)

fig. 16. Position of L-shaped structure (Landsat 5)

Conclusion

The resource of aerial photography is indeed much more significant than the methods of mere detection and recording of archaeological sites. Aerial photography as a carrier of spatial information opens up new possibilities in the analysis of archaeological landscape in general. future archaeological studies must be preceded by a detailed analysis and interpretation of historical aero-photographic material. Archival collections, such as the abovementioned NARA archives in the USA, offer an invaluable source of information that can be useful in the planning and advancement of archaeological research. The greatest value of these funds should be viewed from the perspective of protection of uncovered archaeological sites, which are undeniably threatened by unplanned urbanization of the Montenegrin coast. 200 Regrettably, none of the advantages of remote sensing methods, especially when combined with an analysis of historical aero-photographic funds, have been recognized in Mon- tenegro. I hope that this work represents a modest contribution to the affirmation of “new” methodological techniques in Montenegrin archaeology.

Appendix 201 Bibliography

BURšIć-MATIJAšIć 2001 K.BURšIć-MATIJAšIć, „Bedemi i ulazi istarskih gradina” [The defense walls and gates of the fortified settlements in Istria], Histria Antiqua 6, pp. 171–180. CRAWfORD 1950 O. G. S. CRAWfORD, “Some linear earthworks in the Danube Basin”, The Geographical Journal 116, 4/6, pp. 218–220. DyCzEK et alii 2007 P. DyCzEK, V. KOVAčEVIć, M. LEMKE, P. LUTOVAC, J. RECłAW, “Rhi- zon, 2004–2007. Preliminary report on the excavations of the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw”, Archeologia. Rocznik Instytutu Archeologii i Etnologii Pol- skiej Akademii Nauk 58, pp. 121–139. ELACHI, VAN zyL 2006 C. ELACHI, J. VAN zyL, Introduction to the Physics and Techniques of Remote Sensing, 2nd edition, Hoboken, New Jersey. EVANS 1883 A. EVANS, “Antiquarian researches in Illyricum”, Archaeologia. Mis- cellaneous Tracts Relating to Antiquity 48, pp. 1–52. GARAšANIN 1966 М. GARAšANIN, “Moenia Aeacia”, Starinar 17, pp. 27–36. GARIBOVIć et alii 2006 z. GARIBOVIć, V. PAVIć, B. MIOč, z. PRPIć, I. VNUčEC, “Važnost ovčarstva u hrvatskim priobalnim područjima” [Importance of sheep husbandry in Croatian coastal areas], Agronomski glasnik 6, pp. 509–522. GLUščEVIć 2004 V. GLUščEVIć, “Podgorica kao imigracioni centar ruralnog stanovništva Crne Gore” [Podgorica as a center of migration of the rural population of Montenegro], [in:] Zbornik radova: Selo u Crnoj Gori, ed. P. VLAHOVIć, Podgorica, pp. 353–383. GROSMAN 2001 D. GROSMAN, “Air photo transcription of archaeological features in specific and marginal environments”, [in:] On the Good Use of Geo- graphic Information Systems in Archaeological Landscape Studies: Proceedings of the COST G2 WG2 Round Table Ljubljana, 18–20 December 1998, ed. B. SLAPšAK, Brussels, pp. 145–155. ISLAMI 1972 S. ISLAMI, “Naissance et développement de la vie urbaine en Illyrie”, Iliria 2, pp.7–23. OLSEN 2002 B. OLSEN, Od predmeta do teksta: Teorijske perspektive arheoloških istraživanja [from object to text: theoretical perspectives of archaeological research], Belgrade. PETRIčEVIć 2007 M. PETRIčEVIć, Dometi savremene kartografije i njena primjena u arheologiji [The achievements of modern cartography and its application in archaeology], B.A. thesis, University of Belgrade, faculty of Philosophy, unpublished. RAKčEVIć 1969 N. RAKčEVIć, Crna Gora u Prvom svjetskom ratu 1914–1918 [Mon- tenegro during World War One, 1914–1918], Cetinje. RąCzKOWSKI 2002 W. RąCzKOWSKI, “Beyond technology: do we need ‘meta-aerial archaeology’?”, [in:] Aerial Archaeology, Developing Future Prac- tice, ed. R. H. BEWLEy, W. RąCzKOWSKI (= NARO Science Series I: Life and Behavioural Sciences 337), Amsterdam, pp. 311–327. RąCzKOWSKI 2005 W. RąCzKOWSKI, “Theoretical dialogues — is there any theory in aerial archaeology?”, Aerial Archaeology Research Group News, Supplement 1, pp. 12–22. SMOKVINA 2007 M. SMOKVINA, “Kvarner iz ptičije perspektive” [Kvarner from a bird’s eye view], Sušačka revija, Glasilo za kulturu i društvena zbivanja hrvatskog primorja, Κvarnerskih otoka i Gorskog Kotara 57/15, pp. 129–133. WILSON 2000 D. R. WILSON, Air Photo Interpretation for Archaeologists, Glouce- stershire. 202 Streszczenie

Przyczynek do badań topografii antycznego Risinium

Potencjał archeologiczny zatoki Kotorskiej znany jest dobrze w kręgu archeologów. Dowodem tego są liczne studia, które wniosły istotny wkład w badania nad przeszłością tego regionu. Liczne stanowiska archeologiczne w obrębie zatoki, od prehistorycznych po średniowieczne, stanowią doskonały materiał do badań teledetekcyjnych w archeologii. Czarnogóra jest wyjątkiem w Europie, jeśli chodzi o teledetekcję oraz interpretację lotniczą w ogóle. Nie wykonano tu ani jednego zdjęcia lokalizacji wydzielonych jako tereny archeologiczne. Wyjątkowo wykonywano pobieżną interpretację pionowych zdjęć lotnicznych, ale bez osiągania wyniku. Niniejszy artykuł przedstawia w zarysie rezultaty interpretacji zdjęć lotniczych oraz obrazów satelitarnych dla starożytnego rzymskiego miasta Risinium (Risan) nad zatoką Kotorską.

Miloš B. Petričević Regional Institute for the Protection of Cultural Heritage, Kotor [email protected] [email protected] Karol Szymczak Małgorzata Anna Kot Miloš B. Petričević

PRELIMINARY REPORT ON THE FIELDWORKS IN 2008 IN TAMNICA CAvE NEAR RISAN, MONTENEGRO

Abstract: In 2008 two test trenches were opened in Tamnica cave in Kotor Bay in an effort to establish site chronology. The cave was occupied mainly in the Neolithic and Early Bronze Age. The ceramics can be dated to the Early Neolithic, Late Neolithic, Eneolithic and Early Bronze Age. A Roman amphora sherd and a single microlithic backed piece found on the surface attest to the site being occupied also in other periods. A more detailed chronology could not be determined owing to the mixed nature of the deposits. Neither was it possible to analyze any aspects of the settlement.

Key words: Rhizon/Risinium, Tamnica cave, Neolithic

Archaeologists from the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, Uni- versity of Warsaw, directed by Prof. Piotr Dyczek, have been excavating the Roman-period site of Risan in Kotor Bay, Montenegro, since 2001. Their findings and assistance led in 2008 to a broadening of the scope of the project to include archaeological research on Stone Age settlement in Kotor Bay. A few caves around Kotor Bay were chosen for testing. The first to be tested was Tamnica cave located above the town of Perast [fig. 1], on the steep southwestern slope of the Rudo Brdo mountain (871 m a.s.l.) in the Dinaric Alps. The site is situated close to the Spila cave, which was excavated in the 1960s. Six archaeological layers were identified. The bottom levels (I a–c) were dated to the Early Neolithic, the upper ones (II a–c) to the Eneolithic and Early Bronze Age.1 Tamnica is a large, cold and humid dripstone cave in a limestone formation. There is presently no plateau in front of the entrance to it and it is very likely that nothing has changed from prehistoric times. A narrow seaward-oriented entrance at an altitude of 350 m led from the south [fig. 2 a] into a corridor, 3 m high and approximately 20 m long, which ran in a northeasterly direction toward the main chamber. The floor of this chamber was situated more than 3 m below the level of the floor in the passage [fig. 2 b]. The main chamber has an area of approximately 15 m by 10 m and a height of over 5 m. It is filled with calcium carbonate formations, including flowstones, draperies, stalactites and stalagmites. The process of precipitation is still active and water constantly drops from the roof and walls.

1 MARKOVIć 1985. 204

fig. 1. Location of the Tamnica cave site in Kotor Bay (M. Kot)

The ground in the main chamber is not the same everywhere. It is rocky in the northern and western parts, where it is covered by flowstones. Sediments can be found only in the southern part, next to the entrance corridor, sloping down toward the cave interior. Two other corridors start from the main chamber. One of them is over 30 m long and leads southeast [fig. 2]. It is partly inaccessible because of the collapsed roof. Many different calcite formations fill the corridor. Part of it is filled with a clay sediment. Most parts of the corridor are covered with only a thin layer, no more than 2–3 cm, of black sediment with tiny lumps of charcoal. The entrance to this corridor is almost closed with a thick calcite curtain. The other corridor is vertical, a few meters deep. The entrance corridor is the only dry part of the cave, with sunlight and higher temperature. The depth of the sediment in the entrance corridor does not exceed 0.5 m. Many pieces of ceramics and animal bones were found on the surface of the sediment in the main chamber. Most of the ceramics found on the surface can be dated from the Early Bronze Age. A piece of bone tool with polished tip was also found on the surface, as was also a microlithic backed piece, the only flint tool found in the cave [fig. 4, 1]. It had one broken edge and an impact blow on top (a slim crescent not excluded). In 2008 a trench (No. 1), 2 m2, was opened in the southern part of the main chamber near the vertical corridor. It was oriented NNW–SSE [fig. 2]. The difference in levels between the surface in the SSE and the NNW ends of the trench was more than 50 cm. Ex- ploration started from the higher end and was continued for another meter once the lower surface level was reached. The sediment was of dark brown-black color and very moist. It contained considerable amounts of limestone chunks of different size. Since no layers could be distinguished in this undeveloped stratigraphy, the sediment was explored by removing successive arbitrary levels 5–10 cm thick. Photos and top plans were made of each surface after clearing. Artifacts were gathered separately from each meter and level. 205

fig. 2. a) General plan of the Tamnica cave b) Master cross-section through the Tamnica cave (drawing R. Karpiński) 206 A stone was found in the SSE part of the trench (meter A) at a depth of 60 cm below the surface. It covered the entire surface of the trench, making further exploration impossible. Digging continued in the NNW part of meter A and in meter B, where rock was hit at 130 cm below the highest point in the SSE corner of the trench (80 cm from the surface in meter B). This rocky ground level may be only flowstone covering sediment situated underneath. It declined toward the chamber interior. The sediment in the trench contained a big amount of ceramics and bones, over 1500 and 1000 pieces respectively, and only a few pieces of flint. In meter A, just above the stone, big pieces of burned clay were found. A layer of burned (?) clay also covered part of the stone surface. The sediment in the main chamber is moist, loose and undeveloped throughout. It de- clines in the direction of the interior of the main chamber [fig. 3]. The rounded edges of many of the potsherds attested to post-depositional transport. Bones and sherds were discovered in concentrations under big chunks of limestone, indicating that they had collected in effect of denudation processes, coming very likely from the entrance corridor. The mixed character of the sediment excluded any attempt at identifying the provenience of individual sherds. Hence, only chronologically diagnostic sherds were studied (mostly ornamented pieces, rims and handles). following preliminary analysis, the pottery from the cave can be said to substantiate at least five instances of cave occupation The youngest evidence sets the horizon in Roman times. In a small trench (No. 2), opened in the entrance corridor [fig. 2 a], one piece of Roman amphora was found just under the surface. The single microlithic point may point to pre-Neolithic presence in the cave. The pottery collection from trench 1 included ceramics from the Neolithic, Eneolithic and Early Bronze Age. Neolithic ceramics were characterized by bowls with incised ornament, the latter made with a sharp tool [figs. 4, 2–6]. The characteristic motifs are linear and curvilinear with

fig. 3. Tamnica cave. Western cross-section through sediments in trench 1 (drawing M. Kot) 207 one or a few parallel lines. Parallels for this kind of ware can be found in Spila I c.2 Painted ceramics, which are usually very common in the Middle Neolithic layers (Spila I c), were not in evidence at Tamnica.3 One piece of black fine-ware vessel with incised zigzag ornament [fig. 5, 8] can be dated to the Late Neolithic period. Parallels can be found in Gudnja II.4 Eneolithic material can be divided into three groups. The first group, ‘grooved ware’, is characteristic of the Eastern Adriatic in the Middle Eneolithic period.5 It is characterized by vessels with cylindrical necks, richly ornamented with vertical or horizontal grooves and rows of impressed rings, or short incisions [figs. 5, 1–7]. Multiple horizontal grooves are a typical ornament of the neck of these vessels. This kind of ceramics is well known from Gudnja V.6 Big vessels with tall cylindrical neck and thickened rim (collar) are the most important component of the second group of Eneolithic ceramics. The ornament is reduced to the rim and neck part. It takes the form of molded bands bearing finger impressions [figs. 6, 1–4; 7, 3 and 5]. Some vessels have small vertical handles with narrow pierced apertures [fig. 6, 2]. A hole under the collar of one of the rim fragments, made post firing, is evidence of repairs [fig. 6, 1]. Pottery of this kind is widely known from Eneolithic layers in Mon- tenegrian sites. The best parallels come from Spila II c,7 Odmut V and VI8 and Kremestiče.9 The third group is represented by two fragments of vessels with rich corded ornament with rows of impressed rings between corded lines [figs. 7, 1–2]. This kind, sometimes defined as “Sznurkeramik”, is known from single finds in Eneolithic layers at, e.g., Gudnja V,10 Spila II c,11 Odmut VI.12 There is also a group of ceramics, which can be dated to the Early Bronze Age. It is characterized by vessels with wide, strap-like handles [figs. 8, 1 and 3], or large, coarse- ware pots with flat, horizontal, upward handles [fig. 8, 2]. These sherds were found mostly on the surface of the sediment or right under the surface. Only a few pieces were found 50 cm below. The small number of flint artifacts — only three flakes and one broken blade from the trench (apart from the microlithic point mentioned above) — is quite astonishing in view of the density of other finds in the excavated sediment. It may be explained by the purpose for which the cave was used in the past. Over a thousand animal bones were recovered from the excavation: over 850 pieces from meter A and about 300 from meter B. Preliminary examination of the bones (a thor- ough archaeozological analysis is forthcoming) identified most of them as sheep/goat. Surely identified sheep were discovered only in the upper part of the sediment. The rest of the bones from this group probably represented goat, but it is hardly possible to identify the species. Cattle and pig were also detected. Pig bones were present only in a layer between 45 and 70 cm below the surface. Bones belonging to wild animals, identified as red

2 Ibidem, pls. VI, VII. 8 Ibidem, pls. XXVI–XXVIII. 3 Ibidem, pls. VI, VII. 9 Ibidem, pls. XXXIII–XL. 4 MARIJANOVIć 2005, pls. 6, 7. 10 MARIJANOVIć 2005, fig. 30. 5 MARKOVIć 1985. 11 MARKOVIć 1985, pl. XIX. 6 MARIJANOVIć 2005, pls. XLII–XLVII. 12 Ibidem, pl. XXVIII. 7 MARKOVIć 1985, pls. XIV–XVIII. 208 deer and roe deer, were extremely rare. Additionally, almost 200 pieces of mollusk shells were collected. They belong probably to shellfish and oysters. No bones of birds or fish were found. Traces of processing have been observed on the surface of only a few bones, but this finding may be biased due to the heavily weathered surface of the bones caused by geological processes taking place in the cave. Two human bones were collected from meter A. One was a fragment of a humerus, the other a phalanx. It was not possible to establish whether they belonged to one or two separate individuals. So far, twelve sites from the Neolithic and Eneolithic periods have been discovered in Montenegro; four of these are known only from surface prospection. The explored sites are located at a considerable distance, making it difficult to analyze the exploitation of particular microregions by the Neolithic peoples. Comparisons regarding the use of the site can be made with the nearby Neolithic and Eneolithic site of Spila. Spila is a dry and well sunlit small cave with a big entrance and an entrance corridor narrowing at the end of the cave. Opposed to that, the much larger cave of Tamnica is dark, wet and cold. These two sites were inhabited or used more or less at the same time, at least during the Middle Neolithic and Eneolithic periods. Assuming that in the Stone Age humidity in both caverns was nearly the same as today, it is likely that they were used for different purposes. Tamnica can be considered as a storage place and/or a place for acquiring clay. It could have also been used as a place for making pottery. Spila cave, as a dry and relatively warm place, was more likely inhabited or used for keeping livestock. further comparisons require more detailed analyses of animal bones and other finds. Unfortunately, because of the mixed character of the sediment in Tamnica cave, the value of such analyses is limited, reducing the opportunity for a more complete comparison.

Acknowledgments

We would like to thank Prof. Dr. Piotr Dyczek, director of the Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, University of Warsaw, for the opportunity to carry out this project and for his kind assistance with administrative affairs. furthermore, we thank Rafał Karpiński for the measurements taken on the site. We also thank Tomasz Kowal, M.A., Martin Lemke, M.A., and Janusz Recław, M.A., for their help during the excavation.

Cited literature

MARKOVIć 1985 č. MARKOVIć, Neolit Crne Gore [The Neolithic of Montenegro], Bel- grade. MARIJANOVIć 2005 B. MARIJANOVIć, Gudnja, višeslojno prapovijesno nalazište [Gudnja, multi-layered prehistoric find], Dubrovnik. 209

fig. 4. Tamnica cave: (1) flint microlithic backed piece (crescent ?) with one broken edge, and impact blow on top (?), brownish raw material; (2) fragment of pottery bowl ornamented with thin scratched ladder ornament, coarse ware, black inside, and brick red outside; (3) fragment of thin- walled pottery bowl ornamented with double curvilinear incisions, black inside and yellow outside; (4) fragment of pottery bowl ornamented with four parallel linear incisions, polished surface, red to dark black (smoked) color; (5) fragment of rim of pottery bowl with linear incisions, red-yellow color; (6) rim fragment of pottery bowl, perfectly polished, with incised linear ornament, brick red color (scale 1:1) (drawing K. Szymczak) 210

fig. 5. Tamnica cave: (1) rim fragment with incised lines bounding zones containing regularly spaced rounded impressions, approx. 2 mm deep, smoked, gray-black, well polished surface on both sides; (2) rim fragment of perfectly fired pottery vessel with multiple horizontal grooves; red inside and brick red outside; (3) fragment of pottery vessel with alternately deep and shallow grooves, brick red outside and black inside; (4) fragment of pottery vessel with stamp ornament in the form of two parallel lines, brick red inside and reddish-gray outside, slightly polished; (5) perfectly fired fragment of pottery vessel with geometrical incisions; fragment with black outside surface and rounded edges (evidence of natural transport); (6) fragment of well-fired pottery vessel with vertical grooves; bright red surface; (7) fragment of pottery vessel with deep multiple horizontal grooves, partly covered with calcium carbonate crust; (8) rim fragment of pottery bowl with polished surface, with incised double zigzag ornament, bound by two horizontal, parallel lines, fired a perfect black (scale 1:1) (drawing K. Szymczak) 211

fig. 6. Tamnica cave: (1) rim fragment of pottery vessel ornamented with finger impressions ordered in a horizontal line, slightly polished surface, gray color, perforated repair hole under rim; (2) fragment of pottery vessel with vertical handle furnished with narrow, pierced aperture, gray inside, orange outside; (3) rim fragment of pottery vessel with stamped ornament, slightly polished inside, gray-black color; (4) rim of pottery vessel with irregular finger impressions, located under a thickened rim, brick red color (scale 1:1) (drawing K. Szymczak) 212

fig. 7. Tamnica cave: (1) rim fragment of thin wall vessel with rich cord and impressed ornament, vertical cord ornament bounding rows of circular impressions, black, polished inside and gray outside; (2) fragment of thin-walled pottery vessel with horizontal cord line and rows of circular impressions, reddish-gray, well polished surface; (3) rim fragment of pottery vessel with irregular finger impressions on surface of rim; grass-polished, brick red color; (4) fragment of pottery vessel with bulge, polished, especially inside, brick red color; (5) rim of thick-walled pottery vessel with finger impressions on top of rim, under rim, and on rounded bulge, gray-black section (scale 1:1) (drawing K. Szymczak) 213

fig. 8. Tamnica cave: (1) strap-like vertical handle of pottery vessel, brick red color; (2) fragment of thick-walled pottery vessel with horizontal handle, calcium carbonate crust inside, brick red outside; (3) large strap-like vertical handle of pottery vessel, black inside, brick red outside (1, 3 — scale 1:1; 2 — scale 1:2) (drawing K. Szymczak) 214 Streszczenie

Wstępny raport z wykopalisk w jaskini Tamnica koło Risan (Czarnogóra) w roku 2008

Badania sondażowe przeprowadzone w 2008 w jaskini Tamnica w zatoce Kotorskiej, Czarnogóra, pozwoliły na wstępne ustalenie chronologii stanowiska. Główny okres zasiedlenia jaskini przypada na neolit i wczesną epokę brązu. W trakcie badań odkryto zabytki ceramiczne charakterystyczne dla wczesnych faz neolitu, późnego neolitu, eneolitu oraz wczesnej epoki brązu. Dodatkowo fragment amfory rzymskiej oraz pojedynczy krze- mienny zbrojnik tylcowy świadczą o użytkowaniu stanowiska także w innych okresach. ze względu na przemieszany charakter wypełniska jaskini nie jest możliwe ustalenie bardziej szczegółowej chronologii, a także przeprowadzenie pełnej analizy aspektów osad- niczych i gospodarczych poszczególnych poziomów zasiedlenia.

Karol Szymczak Institute of Archaeology University of Warsaw [email protected]

Małgorzata Anna Kot Institute of Archaeology University of Warsaw [email protected]

Miloš B. Petričević Regional Institute for the Protection of Cultural Heritage, Kotor [email protected] [email protected] 215 WSKAZóWKI DLA AUTORóW NOVENSIA

Redakcja Novensia przygotowała wskazówki dla autorów, poświęcone formie artykułów składanych do druku w tym czasopiśmie. Przygotowanie tekstów i materiałów ilustracyj- nych zgodnie z nimi znacznie usprawni prace redakcyjne nad poszczególnymi artykułami i przyspieszy proces ich publikacji.

ZALECENIA OGóLNE:

1. Prosimy nadsyłać teksty zapisane standardową czcionką (Times New Roman, Garamond etc.) — 12 pkt. tekst, 10 pkt. przypisy. 2. Teksty prosimy przysyłać jako dokumenty tekstowe (pliki DOC) oraz w formie pliku PDf. 3. Ilustracje powinny znaleźć się w osobnych plikach, nie w pliku tekstowym. 4. Każdy artykuł winien posiadać krótki abstrakt i listę słów kluczowych (w języku angielskim) oraz streszczenie (w języku polskim w przypadku tekstów obcojęzycz- nych, w języku angielskim w przypadku tekstów polskich). 5. Autorów prosimy o podawanie swojej afiliacji.

PRZYPISY:

Przypisy na dole strony winny zawierać, oprócz koniecznych uzupełnień, odsyłacze do literatury podanej w bibliografii, wedle schematu:

NAzWISKO rok wydania: numery stron.

np. KOLENDO 2008: s. 120–121.

Uwagi:

1. Przy cytowaniu kilku pozycji w jednym przypisie prosimy rozdzielać je średnikiem. Jeśli jest to kilka prac tego samego autora, można pisać: ECK 2001; ECK 2003a lub: ECK 2001; 2003a

2. Każde odwołanie bibliograficzne zamieszczone w przypisie musi znaleźć swe pełne rozwinięcie w wykazie cytowanej literatury na końcu artykułu. 216 ZESTAWIENIE CYTOWANEj LITERATURY: zestawienie cytowanej literatuty winno się znajdować na końcu, po tekście artykułu.

Każda pozycja w zestawieniu winna rozpoczynać się od: NAzWISKO rok wydania —

Po czym następują:

1. Książka:

I. NAzWISKO, Tytuł książki, miejsce wydania. np. PARNICKI-PUDEłKO 1990 — S. PARNICKI-PUDEłKO, The Fortifications in the Western Sector of Novae, Poznań.

2. Książka wydana w serii:

I. NAzWISKO, Tytuł książki (= Nazwa serii numer w serii), miejsce wydania. np. KUNISz 1987 — A. KUNISz, Le trésor d’antoniniens et de folles des ‘Principia’ de la légion de Novae (Bulgarie) (= Studia Antiqua 10), Warszawa.

3. Artykuł/rozdział w pracy zbiorowej:

I. NAzWISKO, „Tytuł artykułu/rozdziału”, [in:] Tytuł pracy zbiorowej, ed. I. NAzWISKO, miejsce wydania, numery stron. np. DyCzEK 2005 — P. DyCzEK, „On the genesis of Roman legionary hospitals”, [in:] Limes XIX, Proceedings of the XIXth International Congress of Roman Frontier Studies, Pécs, Hungary, September 2003, ed. z. VISy, Pécs, s. 871–881.

4. Artykuł/rozdział w pracy zbiorowej wydanej w serii:

I. NAzWISKO, „Tytuł artykułu/rozdziału”, [in:] Tytuł pracy zbiorowej, ed. I. NAzWISKO (= Nazwa serii numer w serii), miejsce wydania, numery stron. np. KOLENDO 2008 — J. KOLENDO, „Novae during the Goth raid of AD 250/1 (Iordanes, Getica 101–103)”, [in:] A Companion to the Study of Novae, ed. T. DERDA, P. DyCzEK, J. KOLENDO (= Novae. Legionary Fortress and Late Antique Town 1), Warsaw, s. 117–131. 217 5. Artykuł w czasopiśmie:

I. NAzWISKO, „Tytuł artykułu”, Tytuł czasopisma numer rocznika, numery stron. np. LEMKE 2009 — M. LEMKE, „Stone projectiles from Novae”, Novensia 20, s. 209–219.

6. Artykuł (hasło) w encyklopedii:

I. NAzWISKO, „Tytuł artykułu (hasła)”, Tytuł encyklopedii numer tomu (ewentualnie), miejsce wydania, numery stron lub kolumn. np. CERMANOVIć-KUzMANOVIć 1976 — A. CERMANOVIć-KUzMANOVIć, „Risinium”, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton, s. 760.

Uwagi:

1. Jeżeli zamieszczamy w bibliografii kilka pozycji autorstwa jednej osoby, posiada- jących tę samą datę wydania, po roku wydania należy dodawać kolejne litery alfa- betu (np. 1998a, 1998b, 1998c itd.), umieszczając pozycje w kolejności alfabety- cznej pierwszych liter tytułów. 2. Jeżeli dana pozycja ma dwóch lub trzech autorów, zamieszczamy ich nazwiska w kolejności podanej na stronie tytułowej, rozdzielając je przecinkami. Jeżeli jest wię- cej niż trzech autorów, piszemy jedno nazwisko i dodajemy et alii. 3. W tytułach książek angielskich zapisujemy wszystkie wyrazy wielkimi literami; w tytułach artykułów angielskich nie używamy wielkich liter poza nazwami własnymi. 4. W przypadku, kiedy wielokrotnie cytuje się powszechnie znaną serię (np. CIL) czy encyklopedię (RE), prosimy o cytowanie ich w zapisie skrótowym oraz zamiesz- czenie listy skrótów poniżej bibliografii. zasada ta nie stosuje się do przypadków, kiedy publikacja taka cytowana jest jeden raz. 5. W przypadku tytułów w językach niebędących kongresowymi prosimy zamieszczać w nawiasie kwadratowym ich tłumaczenia na język artykułu, któremu towarzyszy bibliografia. 6. Przed numerami stron (kolumn) winien stać skrót słowa oznaczającego stronę (kolumnę) w języku, w którym napisany jest artykuł (pol: s., kol.; ang. p./pp., col./cols; niem. S., Sp., itd.). 7. Pomiędzy numerami stron powinna stać półpauza (zob. 9) bez spacji, np. 22–35. 8. Jeżeli miejsce wydania zawiera w sobie nazwy kilku miast, należy stosować między nimi półpauzę (zob. 9) ze spacjami, np. Warszawa – Kraków – Wrocław. 9. Półpauzę uzyskuje się na klawiaturze w połączeniu Ctrl + – (z klawiatury nume- rycznej). 10. Strony internetowe winny być cytowane z podaniem pełnego URL zarówno w przy- pisach, jak i w bibliografii. Przy ich cytowaniu prosimy podawać datę dostępu. Jeśli istnieje wersja papierowa danej pozycji, należy cytować ją, nie wersję elektro- niczną. 218 ZASADY TRANSLITERACjI NAZW WŁASNYCH ZAPISANYCH CYRYLICą

Nazwy własne (nazwy geograficzne, imiona i nazwiska) zapisane cyrylicą prosimy po- dawać w transliteracji, według następujących zasad:

cyrylica transliteracja

aa б b в v г g д d е e ж ž з z и i й j к k л l м m н n о o п p р r с s т t у u ф f х h ц c ч č ш š щ šč (rosyjski); št (bułgarski) ъ ă (bułgarski) ы y (rosyjski) ь’ э e (rosyjski) ю ju я ja ђ đ (serbski) ѓ g’ (macedoński) љ lj (serbski) њ nj (serbski) ћ ć (serbski) ќ k’ (macedoński) џ dž (serbski) 219 ZASADY ODMIANY NAZW GEOGRAFICZNYCH (DOTYCZY TEKSTóW POLSKICH):

1. Nazwy geograficzne starożytne greckie (np. Rhizon) i łacińskie (np. Novae) prosimy podawać zawsze w wersji nieodmiennej. Mimo że jest to czasami wbrew duchowi polszczyzny, taka zasada pozwoli uniknąć sytuacji typu Serdica – Serdiki.

2. Nazwy geograficzne współczesne prosimy podawać w tradycyjnej wersji polskiej, o ile taka istnieje; np. Warna (nie Varna), Konstanca (nie Constanţa). W sytuacji, gdy polska nazwa tradycyjna różni się znacznie od nazwy obcej, można tę drugą podać w nawiasie; np. Aluta (Olt).

3. Wszystkie nazwy geograficzne współczesne, zarówno tradycyjne polskie, jak obce, zasadniczo odmieniamy, z zachowaniem „zdrowego rozsądku”. Tak więc pisać będziemy: Warna – Warny – w Warnie, Aluta – Aluty – nad Alutą, a także Svištov – Svištova – w Svištovie, Hârşova – Hârşovy – w Hârşovie, Iskăr – Iskăru – nad Iskărem. W przypadkach, gdy nazwa niechętnie poddaje się polskiej odmianie — zwłaszcza nazwy zakończone na -n, np. Gigen (analogicznie do Bonn, Essen, Xan- ten), oraz nazwy dwuczłonowe, np. Malăk Preslavec – należy pozostawić ją nieod- mienną (w Gigen, w pobliżu Malăk Preslavec).

4. formę tradycyjnej nazwy polskiej można znaleźć w: Henryk Batowski, Słownik nazw miejscowych Europy środkowej i wschodniej XIX i XX wieku, Warszawa 1964.

ILUSTRACjE:

1. Każda ilustracja zawarta w artykule musi być przywołana w tekście. 2. Odnośniki do ilustracji podajemy w tekście, w nawiasach kwadratowych; np. [fig. 1], [figs. 2–3] (w tekstach angielskich), [Ryc. 1], [Ryc. 2–3] (w tekstach polskich), [Abb. 1], [Abb. 2–3] (w tekstach niemieckich) itp. 3. Każda ilustracja musi mieć podpis objaśniający jej zawartość. Podpisy do ilustracji prosimy przesyłać jako listę na końcu artykułu (po bibliografii). 4. Podpis ilustracji musi zawierać informację o jej wykonawcy. Autorzy artykułów odpowiedzialni są za uzyskanie wszelkich pozwoleń i praw potrzebnych do publikacji nadsyłanych przez siebie materiałów. 5. Każdą ilustrację prosimy nadsyłać w osobnym pliku. Nazwy plików powinny być numerami figur przywołanych w tekście.

Zdjęcia: Prosimy przesyłać oryginalne pliki z aparatu cyfrowego (formaty TIff, JPEG, RAW etc.) w maksymalnej posiadanej rozdzielczości.

Skany: Slajdy powinny być skanowane w rozdzielczości 2400 dpi i zapisywane w formacie TIff. Rysunki w tuszu etc. powinny być skanowane w rozdzielczości 1200 dpi, jako RGB (kolor) lub GREySCALE (cz.-b.) i zapisywane w formacie TIff. 220 Rysunki: Ilustracje (plany, mapy, rysunki zabytków etc.) wykonane w formie elektronicznej prosimy przesyłać w oprogramowaniu, w jakim zostały wykonane, czyli Corel (do wersji X3) lub Ilustrator (AI). W przypadku korzystania z programów takich jak Autocad czy Archicad należy zapisać pliki dla formatu np. Corela. Dodatkowo prosimy o przesłanie tych samych ilustracji w formie plików PDf lub JPG, które posłużą do wglądu. Prosimy nie przesyłać rysunków w formie plików JPG lub PDf jako materiału ilustracyj- nego, jeżeli posiadają Państwo ich wersję w programach graficznych.

Parametry dla rysunków w Corelu i Ilustratorze: Minimalna grubość linii: 0,1 mm. Stosowana kolorystyka: CMyK, w przypadku koloru czarnego C=0 M=0 y=0 K=100. W przypadku stosowania kilku odcieni szarości, różnice pomiędzy nimi powinny wynosić min. 10 %. Czcionka Arial; przy miarce: 6 pt, w innych opisach na planach: 7–9 pt. 221 GUIDELINES FOR NOVENSIA AUTHORS

Novensia editors have prepared the present guidelines for preparing articles and materials for publishing in the periodical. All efforts by prospective authors to follow these guidelines will greatly facilitate editorial work and quicken the publishing process.

GENERAL GUIDELINES:

1. Texts should be submitted in standard font (Times New Roman, Garamond etc.) — 12 pt text, 10 pt footnotes. 2. Texts should be submitted as text documents (DOC files) and as a PDf file. 3. Illustrations need to be submitted separately; do not paste them in the text file. 4. Each article should have an abstract and keywords (in English) and summary (in Polish for texts not in Polish, in English for texts in Polish). 5. Authors are requested to provide their institutional affiliation.

FOOTNOTES: footnote are bottom of page and should include, beside relevant text, bibliographic references following the model below:

LAST NAME year of publication: page range.

e.g. KOLENDO 2008: p. 120–121.

Notes:

1. Semicolons should be used to separate reference items in footnotes. for a number of works by the same author use either: ECK 2001; ECK 2003a or: ECK 2001; 2003a

2. All footnote references need to be listed as a full bibliographic reference at the end of the article.

LIST OF BIBLIOGRAPHIC REFERENCES:

A list of bibliographic references follows the text of the article. Each item on the list begins with: LAST NAME year of publication — 222 followed by:

1. Book: f. LAST NAME, Title, place of publication. e.g. PARNICKI-PUDEłKO 1990 — S. PARNICKI-PUDEłKO, The Fortifications in the Western Sector of Novae, Poznań.

2. Book in series: f. LAST NAME, Title (= Name of series number in series), place of publication. e.g. KUNISz 1987 — A. KUNISz, Le trésor d’antoniniens et de folles des ‘Principia’ de la légion de Novae (Bulgarie) (= Studia Antiqua 10), Warszawa.

3. Article/chapter in collective work: f. LAST NAME, „Title of article/chapter”, [in:] Title of collective work, ed. f. LAST NAME, place of publication, page range. e.g. DyCzEK 2005 — P. DyCzEK, „On the genesis of Roman legionary hospitals”, [in:] Limes XIX, Proceedings of the XIXth International Congress of Roman Frontier Studies, Pécs, Hungary, September 2003, ed. z. VISy, Pécs, p. 871–881.

4. Article/chapter in collective work published in a series: f. LAST NAME, „Title of article/chapter”, [in:] Title of collective work, ed. f. LAST NAME (= Name of series number in series), place of publication, page range. e.g. KOLENDO 2008 — J. KOLENDO, „Novae during the Goth raid of AD 250/1 (Iordanes, Getica 101–103)”, [in:] A Companion to the Study of Novae, ed. T. DERDA, P. DyCzEK, J. KOLENDO (= Novae. Legionary Fortress and Late Antique Town 1), Warsaw, p. 117–131.

5. Article in periodical: f. LAST NAME, „Title of article”, Title of periodicał number of periodical, page range. e.g. LEMKE 2009 — M. LEMKE, „Stone projectiles from Novae”, Novensia 20, p. 209–219. 223 6. Article (item) in encyclopedia: f. LAST NAME, „Title of article (item)”, Title of encyclopedia volume number (optional), place of publication, page or column range. e.g. CERMANOVIć-KUzMANOVIć 1976 — A. CERMANOVIć-KUzMANOVIć, „Risinium”, The Princeton Encyclopedia of Classical Sites, Princeton, p. 760.

Notes:

1. Items by the same author published in one year need to be identified by successive letters of the alphabet (e.g. 1998a, 1998b, 1998c etc.), listed in alphabetical order of titles. 2. Multiple authors need to be cited in the order on the title page, separated by commas. for more than three authors, list name of first author only and add et alii. 3. for book titles in English capitalize all words; in article titles in English capitalize only proper names. 4. for repeated citing of popular series (e.g. CIL) and encyclopedias (RE) list relevant abbreviations; write out in full if cited only once. 5. In case of titles in other than congress languages include translation into the language of the article, in square brackets [ ]. 6. Pages (columns) should be preceded by the relevant abbreviation in the language of the article (PL: s., kol.; ENG: p./pp., col./cols; DE: S., Sp., etc.). 7. Page ranges should be given with ‘en dash’ (see pt. 9 below) without spaces, e.g. 22–35. 8. for multiple publication place names use ‘en dash’ (see pt. 9 below) with spaces, e.g. Warszawa – Kraków – Wrocław. 9. ‘En dash’ — key combination Ctrl + – (from the number keyboard). 10. Internet citations should provide full URL in footnotes as wellasbibliography. Please provide access dates in each case. If a hard-copy version exists, do not cite electronic version.

TRANSLITERATION RULES FOR PROPER NAMES IN THE CYRILLIC ALPHABET

Proper names (geographical names, personal names and last names) in the Cyrillic alphabet should be transliterated according to the following rules:

Cyryllic alphabet transliteration

aa б b в v г g 224 д d е e жž з z и i й j к k л l м m н n о o п p р r с s т t у u ф f х h ц c чč шš щ šč (Russian); št (Bulgarian) ъ ă (Bulgarian) ы y (Russian) ь’ э e (Russian) ю ju я ja ђ đ (Serbian) ѓ g’ (Macedonian) љ lj (Serbian) њ nj (Serbian) ћ ć (Serbian) ќ k’ (Macedonian) џ dž (Serbian)

ILLUSTRATIONS:

1. Illustrations included with an article need to be cited in the text. 2. References to figures are given in the test in square brackets; e.g. [fig. 1], [figs. 2–3] (in English), [Ryc. 1], [Ryc. 2–3] (in Polish), [Abb. 1], [Abb. 2–3] (in German) etc. 3. Provide captions for figures describing content. List of figure captions can be ap- pended at the end of the article (after the list of bibliographic references). 225 4. Include credit information. Authors are responsible for obtaining all relevant copy right permissions required for the legal publication of submitted materials. 5. Submit illustrations as separate files identified by the number of the figure as cited in the text of the article.

Photographs: Photographs should be submitted as original digital files (TIff, JPEG, RAW etc.) in max- imum available resolution.

Scans: Scan transparencies in 2400 dpi resolution and submit as TIff files. Ink drawings etc. should be scanned in 1200 dpi, as RGB (color) or GREySCALE (black/white) in TIff format.

Drawings: Digitized figures (plans, maps, drawings of objects etc.) should be submitted as files of the original software in which they were done, that is Corel (not higher than X3) or Ilus- trator (AI). for Autocad and Archicad software, files should be saved in Corel format, for example. Submit all illustrations of this kind additionally as PDf or JPG files for inspection. Avoid submitting JPG or PDf files of figures prepared in one of the graphic software pro- grams.

Parameters for figures drawn using Corel or Illustrator software: Minimum line thickness: 0.1 mm. Color: CMyK, for black C=0 M=0 y=0 K=100. for shades of gray, the difference should be at least 10%. for legends, Arial font; next to scale: 6 pt, other parts of the legend: 7–9 pt.