Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22

Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Krasnosielckiej

ISSN 2080-024X marzec 2015 rok dodatek specjalny do miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95) www.tpzk.pl www.naszkrasnosielc.tpzk.pl

Wprowadzenie Życie społeczno-gospodarcze Szanowny Czytelniku! i polityczne Wojna i pokój – to historia, nie tylko ludzkości. Spo- ry, waśnie, konkurowanie, przechytrzanie, podgryzanie gminy Krasnosielc - to stały element codzienności człowieka od zawsze, ale i wszystkich żywych organizmów, konkurujących w okresie międzywojennym o pokarm, światło i zadośćuczynienie własnych chuci przeróżnego autoramentu. Opisywanie tych zwariowa- nych zależności, na pozór nielogicznych i nie do roz- str. 2 kminienia – jak mawiają młodzi, jest wielce zajmujące i atrakcyjne, zarówno dla piszącego jak i czytającego, urastając czasem do rzeczonej chuci. dr Dariusz BUDELEWSKI Jak mawia przysłowie – prostych ludzi zachwycają osobliwości, filozofów – rzeczy zwyczajne. Zachwyćmy się zatem pięknem wiedzenia rzeczy zwyczajnych: kto uczył, kto rządził, kto dowodził, z jakim skutkiem Historia Szkoły Podstawowej i dlaczego? Poznajmy rzadkie pasje ludzi nietuzinko- w Drążdżewie wych, którzy często samotnie, wielkim wysiłkiem fi- zycznym i duchowym budują drabiny po których cała reszta wdrapuje się na wyższy poziom cywilizacji. Pełen szacunku dla autorów tekstów niniejszego Ze- szytu Historycznego, zachęcam zatem do lektury, str. 12 przemyśleń … a potem do tworzenia, … czegokol- wiek, bo tworzenie jest rzeczą boską. Zwyczajowo proszę o pomoc w finansowaniu jedy- Władysław KOCOT nego kosztu tej i pozostałych publikacji - jakim jest druk. Wpłaty proszę kierować na konto Towarzystwa Uciekinierzy przed branką Przyjaciół Ziemi Krasnosieckiej: 29 8917 0001 0000 1544 2000 0010 Bank Spółdzielczy w Krasnosielcu. do armii carskiej

Z poważaniem z lat 1834-1855 z terenów Redaktor Wydania - Sławomir Rutkowski obecnego powiatu makowskiego Druk niniejszego wydania Krasnosielckich Zeszytów Historycznych jest sfinansowane w całości z budżetu cz. 2 gminy Krasnosielc. Dziękuję niniejszym w imieniu str. 23 własnym i Czytelników, całemu samorządowi gminy, a szczególnie panu wójtowi Panu Pawłowi Ruszczyń- Tadeusz SUSKI skiemu, za wsparcie tej trwałej inicjatywy Towarzy- stwa Przyjaciół Ziemi Krasnosielckiej oraz pasjonatów historii publikujących tu swoje prace. Gospodarka Wielkie serce i pasja ludzka potrzebuje szkieletu organizacyjnego i finansowego administracji, a admini- i administracja leśna stracja potrzebuje działania pełnego emocji i we- Prus Wschodnich wnętrznej potrzeby. Takie połączenie buduje społecz- ności i państwa i … i to małym kosztem, ku satysfakcji w XIX wieku wielu ... str. 26

dr Cezary TRYK

Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku

Życie społeczno-gospodarcze i polityczne gminy Krasnosielc w okresie międzywojennym

dr Dariusz BUDELEWSKI

i polecił wysłać do Krasnosielca wagon żytniej O autorze W pierwszych latach mąki.3

po odzyskaniu niepodległości Trzeba przyznać, że rok 1919 był wyjątkowo Niech akapit opisujący pokrótce dorobek na- trudny, bowiem nie dość, że ludność dźwigała ukowy i publikacje dr Dariusza Budelewskiego W okresie międzywojennym gmina Krasno- się z pożogi wojennej, to na domiar złego czę- – pasjonata historii, będzie wprowadzeniem do sielc, tak jak i obecnie należała do powiatu sto przechodziły ulewne deszcze, a nawet hu- poniższego artykułu jego autorstwa: makowskiego i tego samego województwa, ty- ragany gradowe, które niszczyły zboża i inne Nauczyciel Publicznego Gimnazjum im. Pa- le, że pod inną nazwą – warszawskiego. Była ziemiopłody oraz zalewały łąki, na których pieża Jana Pawła II w Młynarzach. Ukończył 4 to typowa gmina rolnicza z rozwijającym się z tego powodu gniło siano. historię na Uniwersytecie Warmińsko– rzemiosłem i handlem, głównie w osadzie Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Mazurskim w Olsztynie. W 2013 r. uzyskał tytuł miejskiej Krasnosielc. W 1921 r. według przystąpiono do organizowania władz samo- doktora nauk humanistycznych na Akademii Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności RP rządowych: powiatowych, miejskich i gmin- Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora gmina Krasnosielc liczyła 9.235 mieszkańców, nych. W powiecie makowskim wybory do w Pułtusku. Członek Zarządu Ostrołęckiego w tym 7.923 było wyznania katolickiego, władz gminnych odbywały się w różnych ter- Towarzystwa Naukowego im. A. Chętnika. a 1.271 mojżeszowego. Mieszkało też w niej minach – od listopada 1918 r. do stycznia 1919 W roku akademickim 2013/2014 wykładowca 29 obywateli wyznania ewangelickiego i 12 r. W Krasnosielcu wójtem gminy został na Ostrołęckim Uniwersytecie Trzeciego Wie- 5 prawosławnych.1 T. Zduniak, zaś pisarzem A. Owczarek. ku. Autor publikacji o tematyce regionalnej, Początek niepodległej II Rzeczypospolitej W zakresie aprowizacji władze powiatowe opisujących dzieje powiatu makowskiego, Ró- wiąże się ze charakterystycznym wydarzeniem zakazały wywozu płodów rolnych poza granice żana i ziemi różańskiej oraz południowych na terenie gminy Krasnosielc, znaczącym dla powiatu, szczególnie zbóż i zwierząt hodowla- gmin powiatu ostrołęckiego: „Sytuacja spo- tamtych czasów. W listopadzie 1918 r. w Kra- nych oraz zwróciły się do Ministerstwa Apro- łeczno-gospodarcza Różana po II wojnie świa- snosielcu został rozbrojony posterunek żan- wizacji o wydanie zezwolenia na zakup żyw- towej”, „Walki narodowo-wyzwoleńcze na darmerii niemieckiej. Witold Przybylski – ności w sąsiednich, mniej zniszczonych powia- ziemi różańskiej w latach 1795-1918”, „Dzia- członek Obwodu Pułtuskiego POW, zorgani- tach. W celu sprawnego kierowania zaopatrze- łania wojenne na ziemi różańsko-makowskiej zował grupę peowiaków, która zaatakowała niem ludności w podstawowe artykuły żywno- we wrześniu 1939 r.”, Problemy ochrony posterunek żandarmerii. Po uzbrojeniu swojego ściowe utworzono Urząd Aprowizacyjny zdrowia w powiecie makowskim w latach oddziału zorganizował pościg za uciekającymi w Makowie i Komisje Aprowizacyjne w po- 1928–1931”, „Działania wojenne w okolicach Niemcami aż do Chorzel.2 szczególnych gminach. Powiat makowski zo- Różana w latach 1939 i 1944/45 oraz okres Sytuacja społeczeństwa po zakończeniu woj- stał zaliczony do II kategorii, za wyjątkiem okupacji niemieckiej”, „Rozwój pożarnictwa ny była bardzo trudna. Brakowało żywności, gminy Krasnosielc, którą zaliczono do katego- w powiecie makowskim w okresie międzywo- artykułów codziennego użytku, drzewa opało- rii III. Rolnikom należącym do kategorii II, po- jennym”, „Postawy polityczne mieszkańców wego i budulcowego. Często zdarzało się, że siadającym ponad 100 morgów ziemi, Gminna powiatu makowskiego okresu międzywojnia najbiedniejsza ludność powiatu zwracała się do Komisja Aprowizacyjna wyznaczyła kontyn- (w świetle wyników wyborów parlamentar- referenta aprowizacyjnego o wsparcie. Tak by- gent (obowiązkowe dostawy na rzecz państwa) nych)” „Rozwój gospodarczy południowych ło też w przypadku mieszkańców Krasnosielca, w wysokości 75 kg zboża z morgi ziemi ornej. gmin powiatu ostrołęckiego w okresie między- którzy w lipcu 1919 r. zwrócili się z prośbą Zarządzenia te w obliczu głodu wywołały wojennym”, „Działania wojenne na ziemi ma- o przysłanie im zboża lub mąki na chleb, gdyż czynny opór ludności i stały się przyczyną wie- kowskiej podczas I wojny światowej”, „Życie cena chleba dochodziła tam wówczas do 1,50 lu rozpraw sądowych przed Sądem Pokoju społeczno-gospodarcze, polityczne i kultural- 6 mk, a przewidywano, że mogła jeszcze wzro- w Makowie i w Różanie. no–oświatowe” Różana w latach 1920–1939”, snąć nawet do 2 mk z powodu obfitych desz- „Ważniejsze inwestycje gminy Różan w latach czy, które nie pozwalały zebrać zboża. Refe- 2000–2014 i perspektywy na przyszłość”. Au- rent przychylił się do prośby mieszkańców tor referatów na konferencjach naukowych w Różanie, Ostrołęce, Szczawinie i Łomży: 3Archiwum Akt Nowych (AAN), Ministerstwo „Działania wojenne w okolicach Różana w la- Aprowizacji (MA), sygn. 905, k. 218. Prośbę tach 1939 i 1944/45 oraz okres okupacji nie- podpisali: Teodor Zduniak (stolarz), mieckiej”, „Działania wojenne na ziemi różań- L. Pieńkowski, Adam Zduniak (stolarz), sko-makowskiej we wrześniu 1939 r.”, „Roz- 1 Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Od- Bronisław Moraski, W. Narewski, I. Rybac- wój gospodarczy południowych gmin powiatu dział w Pułtusku (APP), Starostwo Powia- ki, Łada, F. Miłek, H. Sójka, F. Grabowski, ostrołęckiego w okresie międzywojennym”, towe w Makowie Mazowieckim w latach A. Gronoszewski, F. Dombrowski, Daliga, „Działania wojenne na ziemi makowskiej pod- 1919–1926 (SPMM), sygn. 8, k. 148–155; Wacław Wiśniewski. czas I wojny światowej”, „Życie społeczno- Pierwszy Powszechny Spis Ludności RP 4 Archiwum Państwowe m.st. Warszawy gospodarcze, polityczne i kulturalno– z dn. 30 września 1921 r., Warszawa 1927, (APW), Komenda Powiatowa Policji Pań- oświatowe” Różana w latach 1920–1939”. s. 13. stwowej Makowie Maz. (KP PP) w Mako- Współautor monografii Różana pt. „Różan 2 I. Wesołek, Monografia m. Makowa Maz., wie Maz., sygn. 39. k. 240. i ziemia różańska na przestrzeni wieków”. Maków Mazowiecki 1938, s. 41; Listopad 5 APP, SPMM, sygn. 3, k. 185. 1918 we wspomnieniach i relacjach, pod red. 6 AAN, MA , sygn. 2185, k. 12,29; APP, KP Sławomir Rutkowski P. Łossowskiego, P. Staweckiego, Warszawa PP w Makowie Maz. sygn. 39, k. 40, 144, 1988, s. 144. sygn. 40, k. 61. strona 2 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku 26 stycznia 1919 r. w niedzielę, społeczeń- członkowie Bundu z Krasnosielca, m.in. Do Straży Obywatelskiej w gminie Krasno- stwo polskie miało pierwszą w swoim życiu Mordka Zarzynacz.8 sielc początkowo zgłosiło się 158 ochotników. możliwość udziału w powszechnym głosowa- 10 lipca 1920 r. na mocy decyzji Minister- 22 października 1920 r. liczyła ona 162 człon- niu, które miało wyłonić posłów do Sejmu stwa Spraw Wewnętrznych rozwiązano Bund ków: Ustawodawczego. Największy tłok przed loka- i wszystkie stowarzyszenia pozostające pod je- − Osiedle Krasnosielc – 48, lami wyborczymi panował w godzinach przed- go wpływami, internowano przywódców Bun- − Krasnosielc Leśny – 8, południowych, gdyż odprawiano wówczas na- du oraz zamknięto wszystkie jego pisma. − Wola Szlachta – 9, bożeństwa kościelne. Wyborcy głosowali naj- W drugiej połowie lipca aresztowano zaś i osa- − Wola Włościańska – 6, 7 częściej przed lub zaraz po mszy świętej. dzono w więzieniach kilkuset najaktywniej- − Pienice – 15, W powiecie makowskim, zresztą podobnie szych działaczy Bundu. Na podstawie zarzą- − Wymysły – 5, jak w całym kraju, zdecydowane zwycięstwo dzeń wojewodów i starostów zlikwidowano − Wygoda – 1, w wyborach do Sejmu Ustawodawczego od- wszystkie kluby Bundu oraz kluby wszystkich − Biernaty – 4, niósł obóz prawicy występujący pod nazwą stowarzyszeń współdziałających z tą organiza- − Amelin – 6, Narodowego Komitetu Wyborczego Stron- cją. W Makowie i Krasnosielcu rozwiązano nictw Demokratycznych (w kilka miesięcy wówczas Kluby Grossera.9 − Niesułowo – 2, później - jako Związek Ludowo–Narodowy) Podczas wojny polsko–bolszewickiej − Pieczyska – 2, zdobywając 93,2.% głosów, zaś na drugim w sierpniu 1920 r. bolszewicy aresztowali − Ruzieck – 4, miejscu uplasowała się Polska Partia Socjali- i przymusowo wywieźli wielu mieszkańców − Chłopia Łąka – 1, styczna, która uzyskała 3,8 % głosów. Trzecie powiatu makowskiego, w tym z gminy Krasno- − Bagienice Szlacheckie – 5, miejsce z wynikiem 2,2 % głosów zajęły listy sielc: − Bagienice Włościańskie – 5, żydowskie (Agudas Jisroel, Poalej Syjon, - Wincentego Kamińskiego – tokarza z Kra- − Bagienice Folwark – 4, Bund), uzyskując największe poparcie w mia- snosielca, (bez wieści), − Przytuły – 5, stach Makowie i Różanie oraz osadzie miej- - Stanisława Sawickiego – stolarza z Krasno- − Raki – 7, skiej Krasnosielc (w miejscowościach tych sielca (zamordowany w Krasnosielcu), − Karolewo – 4, zamieszkiwało ok. 7 tyś. obywateli polskich - Bolesława Walendziaka – rolnika z Drążdże- − Drążdżewo – 2, narodowości żydowskiej, co stanowiło ok. 31% wa Nowego, (wywieziony i uwięziony − Drążdżewo Folwark – 2, populacji ówczesnego powiatu makowskiego). w powiecie przasnyskim), − Drążdżewo Zwierzyniec – 1, PSL „Wyzwolenie” otrzymało 0,8 % głosów. - Alexa Grzegorczyka – rolnika z Biernat, (za- − Grądy – 5, mordowany w Krasnosielcu).10 − Łazy – 2, W sierpniu 1920 r. po zakończeniu wojny − Suche – 3, polsko–bolszewickiej w wielu miastach i miej- scowościach wiejskich Mazowsza organizo- − Sielc Kolonia – 2, − Pach – 1.12 wano lub wznawiano działalność oddziałów Straży Obywatelskiej, które udzielały pomocy Początkowo organizacją Straży Obywatel- wojsku i policji, przede wszystkim w wyłapy- skiej zajmował się ks. Andrzej Sękus, nato- waniu dezerterów. miast po jego rezygnacji st. przod. policji Rol- W powiecie makowskim Straż Obywatelską lof. Komendantem okręgu gminy Krasnosielc powołano 22 sierpnia 1920 r., a jej komendan- został Wacław Kawiecki. Utworzył on w 27 tem został Marian Wierniewicz. Wzywał on wioskach posterunki i zorganizował 4 plutony wszystkich mężczyzn, nie odbywających służ- Straży oraz wyznaczył plutonowych. Następnie by wojskowej do Powiatowej Straży Obywa- przystąpił do ćwiczeń frontowych na wzór telskiej w następujących biurach werbunko- wojskowy, obejmujących musztrę i umiejęt- wych, w: ność władania bronią. Straż posiadała 18 sztuk 1. Makowie – w magistracie u Stanisława karabinów, 4 bagnety i 2.146 sztuk naboi. Li- Bronowicza, kwidacja Straży nastąpiła 15 listopada 1920 r.13 2. Krasnosielcu – na plebanii u ks. kan. An- drzeja Sękusa, 3. Szelkowie – w Urzędzie Gminy u J. Kra- jewskiego, 4. Różanie – u sędziego Kazimierza Strup- Podczas wojny polsko–bolszewickiej część czewskiego i społeczności żydowskiej solidaryzowała się 5. Sypniewie w szkole lub w gminie. z Polakami w walce przeciwko bolszewizmo- Zastępcą komendanta SO został Bolesław wi. Żydzi ortodoksi obawiali się, że zwycię- Artyfikiewicz, a od 29 sierpnia - Marian Stani- stwo Armii Czerwonej może doprowadzić do szewski, natomiast kasjerem – Franciszek Ryś. likwidacji żydowskiej religii i kultury. Nato- Do najważniejszych zadań Powiatowej Straży miast część społeczności żydowskiej wywo- Obywatelskiej należało: zapewnienie porządku dzącej się z warstwy robotniczej i drobno- publicznego, grzebanie zabitych żołnierzy mieszczańskiej oraz znajdującej się pod wpły- i usuwanie zdechłych koni, zbieranie broni, wem żydowskich partii socjalistycznych Bun- amunicji oraz wszelkiego sprzętu wojskowego, du i Poalej Syjon wyraźnie sympatyzowała porządkowanie dróg, mostów, urzędów gmin- z sukcesami armii bolszewickiej i była wrogo nych i policyjnych.11 nastawiona wobec akcji werbunkowo– poborowej. I tak Żyd z Różana – Abram Segał szydził z wartości bojowych polskich żołnie- rzy, a jego syn, chcąc uniknąć poboru, ukrywał 8 APP, SPMM, sygn. 3, k. 63. się w Warszawie. Natomiast fałszywe informa- 9 APW, KPPP w Makowie Maz., sygn. 447, cje o sytuacji na froncie rozgłaszali żydowscy k. 29; J. Szczepański, Dzieje społeczności żydowskiej powiatów Pułtusk i Maków Ma- zowiecki, Warszawa 1993, s. 93. 7 L. Hass, Wpływy ugrupowań politycznych 10 APP, SPMM, sygn. 3, k. 354–355. wśród ludności woj. warszawskiego w latach 11 Straż Obywatelska 1920-1935. Zbiór fak- dakcją Jana Kunerta, Warszawa 1935, s. 5; 1919–1922 (w świetle wyborów sejmowych) tów, dokumentów i wspomnień, wydany APP, SPMM, sygn. 15 k. 21. Rocznik Mazowiecki”, t. IV, Warszawa w 15 rocznicę Straży Obywatelskiej przez 12 Tamże, k. 52–55. 1972, s. 108-109. Komitet Obchodu Jubileuszowego pod re- 13 tamże, k. 7,51. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 3 - PPS dawna Frakcja Rewolucyjna – 12, 9 kwietnia 1933 r. w Krasnosielcu odbył się Życie polityczne - Monarchistyczna Organizacja Wszechsta- powiatowy zjazd statutowy SL, na który przy- nową (MOW) – 3.17 było około 60 delegatów z 13 kół. Na zjeździe W powiecie makowskim, jak też i w gminie W latach trzydziestych okresu międzywojen- tym wybrano 15 – osobowy zarząd z Wacła- Krasnosielc w wyborach do Sejmu Ustawo- 22 nego Komunistyczna Partia Polski (KPP) wy- wem Grabowskim na czele. dawczego w 1922 r. największe poparcie uzy- raźnie oddziaływała na instytucje żydowskie 4 czerwca 1933 r. w Krasnosielcu po raz skał blok prawicowy (Związek Ludowo– w Makowie Maz. (nazwa Maków Mazowiecki pierwszy zorganizowano obchody Święta Lu- Narodowy) oraz PSL „Piast”.14 funkcjonuje od 1928 r.), Różanie i Krasnosiel- dowego, które odbyły się pod hasłem walki W wyborach sejmowych w 1928 r. frekwen- cu. W Krasnosielcu miała swoje wpływy na o rząd ludowy oraz sprawiedliwość społeczną. cja w gminie Krasnosielc była wysoka i wyno- Zjednoczenie Szkół Żydowskich (20 człon- Pomimo zakazów i apelów miejscowych księ- siła 88,8 %. Większa była tylko w gminie ków) i Towarzystwo Kursów Wieczorowych ży, którzy nazywali te obchody „zjazdem bez- Smrock – 89,4 % (obecnie gmina Szelków). 18 (21 członków). bożników”, w manifestacji wzięło udział ponad W gminie Krasnosielc do 5 obwodów głoso- 23 W 1934 r. wznowił swoją działalność Komi- 2 tys. chłopów. wania przybyło 4.396 osób uprawnionych do tet Dzielnicowy Międzynarodowej Organizacji W latach trzydziestych w powiecie makow- głosowania. W przeciwieństwie do wojewódz- Pomocy Rewolucjonistom (MOPR) w Różanie. skim powstawały również koła Związku Mło- twa, gdzie zwyciężył Bezpartyjny Blok Współ- W tym okresie w powiecie makowskim było dzieży Wiejskiej RP „Wici”, które współdzia- pracy z Rządem (BBWR), w powiecie makow- 64 członków KPP i 13 członków MOPR. Do łały z ruchem ludowym w rozwoju aktywności skim zwycięstwo odniosła prawica – Lista Ka- KM KPP w Krasnosielcu wchodzili: społecznej mieszkańców wsi. Wiciarze zajmo- tolicko–Narodowa (27,5 %), a BBWR był do- 1. Dybszerówna Marjem – sekretarz, wali się przeważnie utrzymaniem porządku na piero piąty (11,2 %). Wyprzedziło go jeszcze 2. Ogień Alter – Benjon – członek, wiecach i zgromadzeniach organizowanych PSL „Wyzwolenie”(16,4%), PSL „Piast” (15,7 3. Białobrzeg Lejzor – technik, przez SL, a amatorskie zespoły artystyczne %) i PPS (12,0 %).15 4. Iwrejówna Brucha – skarbnik. „Wici” swoimi występami wzbogacały pro- W latach 1930-1935 w Krasnosielcu i w gram Święta Ludowego i innych uroczystości Drążdżewie działały oddziały Związku Strze- Spotkania odbywały się w mieszkaniu Olbry- 19 organizowanych przez ludowców. Zdarzało się leckiego. Była to paramilitarna organizacja sia Joska. W czerwcu 1932 roku pod zarzu- też, że w swoich programach artystycznych społeczno–wychowawcza, powstała w 1910 r. tem wywieszenia transparentu komunistyczne- poprzez satyrę krytykowali oni miejscowych we Lwowie. Zajmowała się szkoleniem woj- go zatrzymano mieszkańca Krasnosielca Szla- 20 działaczy BBWR. Tak było m.in. w 1934 r. skowym młodego pokolenia. Członkowie mę Iwreja. podczas obchodów Święta Ludowego w Kra- związku byli z reguły sympatykami Bezpartyj- Porażka ludowców w wyborach parlamen- snosielcu, kiedy to aktorzy koła ZMW z Sielca nego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR). tarnych 1930 r. oraz atmosfera w jakich się one Kolonii, nawet pod groźbami policji, nie za- W ramach szkolenia nowych członków organi- odbywały zainspirowała działaczy ruchu ludo- przestali swojej inscenizacji, ośmieszającej zowano dla nich ćwiczenia teoretyczne i prak- wego do podjęcia działań w celu jego zjedno- działaczy BBWR z Krasnosielca. tyczne. W celu pozyskania środków finanso- czenia. Gorącym zwolennikiem zjednoczenia Na obchodach Święta Ludowego w Krasno- wych na swoją działalność związek organizo- był między innymi poseł Piotr Koczara - prezes sielcu w obliczu licznej rzeszy chłopów, podję- wał zabawy dochodowe oraz przedstawienia ZP PSL „Wyzwolenie” powiatu pułtuskiego. to rezolucję, w której domagano się rozwiąza- teatralne. Przy jego udziale 18 maja 1930 r. w Makowie nia obecnych rad gminnych i przeprowadzenia 17 marca 1935 roku oddziały Związku Strze- Maz. odbył się zjazd powiatowy PSL „Wyzwo- nowych sprawiedliwych wyborów, amnestii leckiego w Krasnosielcu w obecności wicesta- lenie”, na którym szczególną uwagę zwrócono dla więźniów politycznych, zmniejszenia cię- rosty J. Maja i por. Aleksandra Rytlewskiego – na konieczność wprowadzenia do rad gmin- żarów podatkowych, rozwiązania karteli oraz komendanta powiatowego Przysposobienia nych większej ilości działaczy ludowych i po- 24 obniżenia cen artykułów monopolowych. Wojskowego i Wychowania Fizycznego, zło- stępowych chłopów. W rezolucji podjętej na W styczniu 1935 roku na terenie powiatu żyły uroczyste przyrzeczenie, które odebrał zjeździe wezwano kluby poselskie „Wyzwole- makowskiego istniało 17 ogniw terenowych prezes Związku Strzeleckiego w Krasnosielcu nia”, „Piasta” i Stronnictwa Chłopskiego do 16 Stronnictwa Ludowego z 230 członkami. – A. Kędzierski. szybkiego zjednoczenia. Fakt zjednoczenia ru- 25 W gminie Krasnosielc było 9 kół SL. chu ludowego dawał chłopom nadzieję na po- W wyborach sejmowych 1930 r. w gminie 30 czerwca 1935 r. na zjeździe w Krasnosiel- wstanie nowego i silnego Stronnictwa Ludo- Krasnosielc uprawnionych do głosownia było cu wybrany został Zarząd Powiatowy Stronnic- wego, które skutecznie będzie reprezentowało 5.085 osób. Do urn poszło 4.461wyborców (87 twa Ludowego, w którego skład weszli: ich interesy. %), ale 276 głosów było nieważnych. Głosy 1. Wacław Grabowski – prezes, 7 czerwca 1931 r. odbył się w Makowie Maz. oddane na poszczególne partie: 2. A. Zduniak i zjazd powiatowy, na którym dokonano połą- - Lista Narodowa – 2.272, 3. W. Kasprzyk – wiceprezesi, czenia organizacyjnego PSL „Wyzwolenie” - Centrolew – 1.179, 4. S. Chodkowski – sekretarz, i PSL „Piast”. Powołano 7 – osobowy Zarząd - BBWR – 291, 5. R. Kryszek – skarbnik oraz członkowie: Powiatowy, w skład którego weszło 4 człon- - Ogólno–Żydowski Narodowy Blok Gospo- 6. S. Koziołek, ków „Wyzwolenia” i 3 członków „Piasta”. darczy (O-ŻNBG) – 193, Prezesem został B. Grądzki z Zawad (gm. Pło- - Blok Lewicy Socjalistycznej – 129, niawy), a sekretarzem Wacław Grabowski - Blok Obrony Praw Narodowości Żydow- 1918–1939, „Roczniki Dziejów Ruchu Lu- (Sielc Nowy w gm. Krasnosielc). Za jedno skiej (BOPNŻ) – 106, dowego”, Warszawa 1968, nr 10, s. 365; z głównych zadań Stronnictwa Ludowego Z. Hemmerling, Stronnictwo Ludowe na te- w powiecie makowskim zjazd uznał dalszy je- renie województwa warszawskiego w latach go rozwój. W wyniku podjętych działań 1931–1939, [w:] Ruch ludowy na Mazow- w 1932 r. powstało w powiecie makowskim szu, Kurpiach i Podlasiu, Warszawa 1975, kilka nowych kół, m.in. w Elżbiecinie, Ameli- s. 93–94. nie, Sielcu i Biernatach.21 22 APW, UWW, sygn. 72, k. 109. 23 Oryginalny druk plakatu o obchodach Świę- 17 Statystyka wyborów do Sejmu i Senatu ta Ludowego w Krasnosielcu z 4 czerwca 14 APP, SPMM, sygn. 5, k. 7. z dnia 16 i 23 listopada 1930 r., Warszawa 1933 r. znajduje się w zbiorach AZHRL 15 Statystyka wyborów do Sejmu i Senatu od- 1935,s. 9. w Warszawie, K. Sarnowski, Materiały do bytych w dniu 4 i 11 marca 1928 r., War- 18 AAN, UWW Wydział Bezpieczeństwa Pu- monografii ruchu ludowego w powiecie Ma- szawa 1930, Statystyka Polski, t. X, s. 322– blicznego, sygn. 276/II – 7, k. 89. ków Mazowiecki, cz. I, Maków Mazowiecki 323; J. Gołota, Ostrołęka. Miasto i powiat w 19 APW, UWW, sygn., k. 269; AAN, UWW 1965, sygn. 0 – 138/1, k. 48; Tenże, Z dzie- okresie międzywojennym, Ostrołęka 2000, s. Wydział Bezpieczeństwa Publicznego, sygn. jów ruchu ludowego…, op. cit., s. 367. 149–150. 276/II – 10, k. 15, 27. 24 Tamże, s. 369–370. 16 APW, Urząd Wojewódzki Warszawski 20 APW, UWW, sygn. 61, k. 145. 25 Tamże, s. 370; Archiwum Zakładu Historii (UWW), sygn. 50, k. 127, 354; „Mazur” 21 K. Sarnowski, Z działalności ruchu ludowe- Ruchu Ludowego (AZHRL), sygn. 0 – 1935, nr 4, s. 8. go w powiecie Maków Mazowiecki w latach 181/1, k. 220. strona 4 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku 7. Rybaczyk, Organizacja Syjonistyczna przygotowywała nakładały na rolników obowiązku płacenia po- 8. F. Szewczak, społeczność żydowską do emigracji do Pale- datku gruntowego. W latach dwudziestych do- 9. Cz. Wierzbicki, styny, organizując m.in. pogadanki i odczyty, konano parcelacji państwowych majątków rol- 10. Cz. Kaczmarczyk, związane z organizacją państwa żydowskiego nych co w pewnym stopniu zaspokoiło niedo- 11. J. Kruszewski, w Palestynie. 16 kwietnia 1932 r. w Krasno- bór ziemi na wsi. W latach 1926–1930 dzięki 12. Cz. Kukawka, sielcu na zebraniu organizacyjnym Organizacji dobrej koniunkturze parcelacja rozwijała się 13. B. Marciniak. Syjonistycznej wybrano zarząd, w skład które- dobrze, dopiero od 1931 roku nastąpił spadek go weszli: tej akcji.35 Powiatową Komisję Rewizyjną tworzyli: 1. Ling Lejba – prezes, Komasację (scalanie) gruntów w powiecie 1. J. Matuszewski – prezes, 2. Baran Arja – kasjer, oraz członkowie: makowskim, w tym też i w gminie Krasnosielc 2. A. Bartkiewicz – wiceprezes i 26 3. Taubenfligel Sucher, rozpoczęto jeszcze przed wybuchem I wojny 3. A. Jędras – sekretarz. 4. Babczyk Jakub i światowej. Po wojnie akcja scalania gruntów W latach 1935/36 w gminie Krasnosielc do 5. Frejman Noech.31 ruszyła ponownie i rozwijała się bardzo do- zarządów poszczególnych kół SL wchodzili: brze. W większości uczestnicy scalania nie 28 kwietnia 1932 r. w Krasnosielcu w lokalu − Amelin – Stefan Dobrzyński, Bolesław wnosili zażaleń na dokonywaną komasację. Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego Komosa, W latach 1921–22 w powiecie makowskim „Tarbut” Szlama Karamela z Krasnosielca wy- skomasowano 14.170 mórg (7.935 ha) w 14 − Biernaty – Ignacy Grądzki, Franciszek głosił odczyt pt. „Gdyby nie Palestyna”. wsiach.36 W 1919 r. właścicielem majątku Bączkowski, Władysław Sięda, W swoim odczycie uzasadnił on konieczność ziemskiego w Krasnosielcu był S. Żurawski, − Drążdżewo – Stanisław Koziołek, Franci- utworzenia w Palestynie państwa żydowskiego, a w 1930 r. księżna Ludwika Czartoryska. Po- szek Walendziak, Jan Walendziak, Antoni w którym mogliby osiedlać się Żydzi z całego wierzchnia majątku wynosiła wówczas 245 Kuśmierczyk, świata. Stwierdził również, że gdyby nie spra- ha.37 − Elżbiecin – Aleksander Pukas, Antoni Ję- wa Palestyny, to zapewne społeczeństwo ży- Na początku lat dwudziestych okresu mię- dras, Bolesław Maczorek, dowskie z biegiem czasu uległoby prądom dzywojennego w gminie Krasnosielc było 20 − Karolewo – Jan Wnuk, Józef Nowak, Fran- asymilacyjnym i nastąpiłby powolny zanik na- 32 zakładów rzemieślniczych, w których zatrud- ciszek Rogalski, rodu żydowskiego. niano 38 pracowników. Głównie były to mły- − Łazy – Franciszek Ziółkowski, Edward W 1939 r. w obliczu zagrożenia ze strony hi- ny, garbarnie, olejarnie, tartaki, zakłady szew- Ziółkowski, Jan Włodarski, tlerowskich Niemiec zanikały konflikty po- skie i krawieckie. W Krasnosielcu właścicie- − Raki – W. Bednarowski, Czesław Wro- między poszczególnymi partiami politycznymi. lem dużej garbarni był Frajman Motel.38 nowski, Antoni Gajek, Wszyscy skupili się teraz na organizowaniu Według danych Księgi adresowej Polski − Sielc Kolonia – Bolesław Czujak, Wacław obrony zagrożonego państwa. Partie opozycyj- w latach 1926–30 w gminie Krasnosielc funk- Grabowski, P. Urbański, Jan Dudek, Mi- ne zaprzestały manifestacji antyrządowych 27 cjonował: chał Kryszek. oraz strajków na tle ekonomicznym. − tartak należący do ks. Ludwiki Czartory- W latach 1938–39 w powiecie makowskim skiej (prawdopodobnie był to tartak, który działało 37 kół Stronnictwa Ludowego, do któ- do dziś funkcjonuje w Klinie – 6 km od rych należało 450 członków. Ogniwa stronnic- Rozwój gospodarczy gminy Drążdżewa w kierunku Przasnysza), twa działały na terenie 6 gmin: Krasnosielc, − wiatraki: W. Daniszewskiej (do 1928 r.), Płoniawy, Karniewo, Sypniewo, Perzanowo W okresie międzywojennym w gminie Kra- W. Nadwodnego, E. Grzegorka, Cz. Koco- i Smrock. Najwięcej kół było właśnie w gminie snosielc zdecydowanie dominowało rolnictwo. 28 ta i Iciaka, Krasnosielc - 12. Rzemiosło i handel rozwijało się głównie − farbiarnia Sz. Dybaera, Przed wybuchem II wojny światowej w 1939 w osadzie miejskiej Krasnosielc. W 1919 r. ob- − garbarnia A. Frejmana, r. w pracy organizacyjnej poszczególnych kół szar gruntów ornych w gminie wynosił 25.189 − 2 olejarnie: D. Hercberga i Sz. Szampana terenowych SL na czoło wysunęły się hasła pa- ha. Było 1.693 gospodarstwa rodzinne i 13 za- oraz triotyczne, przeciwstawiające się żądaniom te- kładowych (chodzi tu prawdopodobnie o fol- − 2 młyny - I. Flinga i L. Sagała.39 rytorialnym hitlerowskich Niemiec. W dniu 33 warki ziemskie). Natomiast w 1931 r. obszar 7 maja 1939 r. w Krasnosielcu podczas pocho- 2 użytków rolnych wynosił 109,7 km , w tym Regulacja rzeki Orzyc powyżej Drążdżewa du ulicznego przed pomnikiem Tadeusza Ko- 2 34 gruntów ornych 73,6 km (7.360 ha). Naj- to ważne wydarzenie gospodarcze, gdyż po- ściuszki Wacław Grabowski w swoim okolicz- większą powierzchnię zasiewów zajmowało zwoliło wykorzystać rolniczo szeroką i żyzną nościowym przemówieniu, m.in. zapewniał: żyto, następnie ziemniaki, pszenica, owies dolinę tej rzeki. Pisał o tym w swoich wspo- „Naczelniku! W imieniu chłopów zorganizo- i jęczmień. Przeważnie hodowano bydło, trzo- mnieniach Henryk Sikora w swoich wspo- wanych w kółkach rolniczych i spółdzielczości dę chlewną i konie oraz drób. W związku mnieniach publikowanych w Krasnosielckich – melduję Ci, że ziemi, którą kochałeś, o którą z trudną sytuacją rolnictwa w pierwszych la- Zeszytach Historycznych. Regulacji tej rzeki walczyłeś i przelałeś krew, nikomu wziąć nie tach powojennych władze samorządowe nie dokonano na początku lat 30–tych. Do tego ce- damy !”29 lu użyto po raz pierwszy w Polsce materiałów W ruchu syjonistycznym powiatu makow- wybuchowych. Był to więc w pewnym sensie skiego wyróżniała się Organizacja Ogólnych Mazowsza lata 1918–1939, t. IV, pod red. pokaz tego rodzaju techniki dokonany przez Syjonistów. W połowie lat dwudziestych nale- J. Szczepańskiego, Pułtusk 2010, s op. cit., firmę francuską. W odległości ok. 2–3 km za- żało do niej 250 członków, którzy wywodzili s. 220–221. się głównie z drobnomieszczaństwa. Na czele 31 APW, UWW, sygn. 66, k. 263. Organizacji Ogólnych Syjonistów stali: w Ma- 32 APW, UWW, sygn. 57, k. 269; J. Szczepań- 35 APW, UWW, sygn. 1489,k. 1-2; sygn. 1490, kowie – Mojżesz Skórnik, w Różanie – Szulim ski, Idea powrotu do „Erec Israel” wśród k. 1–3. Płotka, a w Krasnosielcu – Lejzorg Ring.30 Żydów Mazowsza Północnego, [w:] Historia 36 APP, SPMM, sygn. 4, k. 40. i polityka. Studia i rozprawy dedykowane 37 T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian Profesorowi Adamowi Koseskiemu w 65 Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Wo- 26 APW, UWW, sygn. 86, k. 47, 277. rocznicę urodzin, Pułtusk 2004, s. 331–333. jewództwo warszawskie, Warszawa 1991; 27 AZHRL, K. Sarnowski, Monografia ruchu 33 APP, SPMM, sygn. 8, Pierwszy, powszech- J. Leskiewiczowa, Ziemianie polscy XX ludowego…, op. cit., k. 220-221. ny jednodniowy spis ludności, zwierząt do- wieku. Słownik biograficzny, cz. 7, War- 28 K. Sarnowski, Materiały do monografii ru- mowych oraz gospodarstw rolnych, ogrodo- szawa 2004, s. 134. chu ludowego…, op. cit. s. 237–256; APW, wych, leśnych z dnia 30 września 1921 roku, 38 J. Szczepański, Społeczność żydowska Ma- UWW, sygn. 110, k. 133. k. 198. zowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005, 29 Cyt. za K. Sarnowski, Z działalności ruchu 34 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej. s. 331. ludowego…, op. cit. s. 376. Ludność i budynki na podstawie tymczaso- 39 Księga adresowa Polski dla handlu, przemy- 30 Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), wych wyników Drugiego Powszechnego słu, rzemiosła i rolnictwa mfm. 86.709, Oddział II MSW 1775/89, sygn. 23, k. 1–7; Spisu Ludności z dn. 9 XII 1931, Warszawa k. 1603, mfm. 86.710, k. 2003, mfm. 86.765, J. Szczepański, Życie polityczne, [w:] Dzieje 1933, s. 16. k. 1987, mfm. 86.766, k. 1989. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 5 kopano w pewnych odstępach ładunki wybu- W 1926 r. w Krasnosielcu powstała Kasa Wybrane dane bilansowe chowe, a następnie je zdetonowano. Akcję tą Spółdzielcza z odpowiedzialnością nieograni- Żydowskiego Banku Ludowego oglądało bardzo dużo ludzi oraz przedstawicie- czoną. Do jej zasłużonych działaczy należeli, w Krasnosielcu le władz wojewódzkich i samorządowych, jak m.in. Bronisław Olkowski, Czesław Brzeziń- w latach 1928–1931 i wielu fachowców z tej dziedziny.40 ski, Stefan Czujak i Paweł Zduniak. Dzięki te- 11 października 1934 r. w Drążdżewie doszło temu ostatniemu po zakończeniu II wojny do niecodziennego incydentu. Otóż robotnicy światowej w 1946 r. bank reaktywował swoją pracujący przy zabezpieczaniu skarp koryta działalność pod nazwą Kasa Stefczyka w Kra- rzeki Orzyc, zostali niespodziewanie zaatako- snosielcu z odpowiedzialnością nieograniczo- wani przez właścicieli łąk, którzy uzbrojeni w siekiery, widły i grabie nie pozwalali robot- nikom wykonywać nakazanych czynności. Ro- boty zostały więc przerwane, a w sprawie tej wszczęto dochodzenie. Robotników zaatako- wali m.in. Marian, Józef i Stanisław Ciakowie, Władysław i Józef Kurząc (wszyscy z Drąż- dżewa), Paweł, Józef i Aleksander Kacprzyń- scy, Edward, Feliks, Bronisław i Stanisława Więckowscy ze wsi Zwierzyniec. Straty ponie- sione z tego tytułu oszacowano na 200 zł.41 Źródło: „Wiadomości Statystyczne” 1928, Rzemiosło i handel skupiony był głównie Związek Spółdzielni Drobnego Kredytu (b.s.), w rękach krasnosielckich Żydów. Wśród nich 1929, s. 16–17, 1930, s.32–33, 1931, s.18–19. dominowali krawcy, szewcy, kamasznicy, sto- W latach dwudziestych okresu międzywo- larze, rymarze, blacharze, kowale, ślusarze, ko- jennego w miastach i osadzie miejskiej powia- łodzieje, kapelusznicy, rzeźnicy i piekarze. tu makowskiego stopniowo wrastała liczba Obroną interesów rzemieślników zajmowały wybrukowanych ulic. W 1928 r. w Krasnosiel- się cechy.42 cu wybrukowano Rynek.47 Rzemieślnicy żydowscy byli grupą najlepiej zorganizowaną i należeli do Żydowskiego

Związku Rzemieślników. Większość z nich pracowała samodzielnie, tylko nieliczni za- Oświata, kultura trudniali 2–3 pracowników, jako czeladników. Czeladnicy często zatrudniani byli za wyna- i służba zdrowia grodzenie z wyżywieniem, co zobowiązywało 7 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa Józef ich do pracy od rana do wieczora, bez ustalo- Pierwsza strona książeczki wkładowej Kasy Piłsudski podpisał dekret o obowiązku szkol- nych stałych godzin pracy. Dopiero z czasem, Spółdzielczej w Krasnosielcu. Źródło: I. An- nym, który stanowił, że „wykształcenie w zapo długotrwałej walce, wyjednali sobie ośmio- drychowska , 75 lat Banku Spółdzielczego w kresie szkoły powszechnej jest obowiązkiem godzinny dzień pracy. Marzeniem każdego Krasnosielcu 1926–2001, Krasnosielc 2001, s. dla wszystkich dzieci w wieku szkolnym”, tj. czeladnika było otworzenie własnego warsztatu 14. rzemieślniczego, jednak nie wszystkim się to od 7 do 14 roku życia, szkoła powszechna ną.45 udawało. Sytuacja materialna najemnych rze- miała obejmować 7 lat nauczania. Ze względu W okresie międzywojennym w Krasnosielcu mieślników była trudna, bowiem aby zarobić na brak wszędzie odpowiednich warunków do- działał też Żydowski Bank Ludowy, który na utrzymanie rodziny musieli ciężko praco- puszczono zakładanie szkół 4- i 5-letnich (z 2- w 1928 r. liczył 179 członków, a w 1930 r. – wać, a i konkurencja była duża. Poza tym wła- lub 3-letnią nauką uzupełniającą). W każdej 184. W większości byli to rzemieślnicy i drob- dze utrudniały im sytuację poprzez zobowiąza- miejscowości, w której liczba dzieci w wieku ni kupcy żydowscy. W 1928 r. do Banku nale- nie ich do przynależności do cechu od 7 lat do 14 lat wynosiła w ciągu po sobie żało 89 rzemieślników i 58 drobnych kupców, i wymagając posiadania karty rzemieślniczej. następujących 3 lat co najmniej 40 dzieci, gmi- zaś w 1930 r. 88 rzemieślników i 58 drobnych Dążący do samodzielności czeladnik musiał na była zobowiązana do założenia szkoły. kupców.46 zdać odpowiednie egzaminy, aby uzyskać tytuł Szkoły powszechne miały być tworzone w ta- majstra. Powyższe działania władz miały rów- kiej liczbie, aby wszystkie dzieci w wieku 45 szkolnym miały możliwość korzystania z nau- nież podłoże antysemickie, których celem było I. Andrychowska, 75 lat Banku Spółdziel- 48 zredukowanie liczby rzemieślników żydow- czego w Krasnosielcu 1926–2001, Krasno- ki. skich i zwiększenie liczby polskich rzemieślni- sielc 2001, s. 166. Bank posiada dwa doku- Warunki wyjściowe do rozwoju polskiego ków.43 menty świadczące o działalności tej placów- szkolnictwa w pierwszych latach niepodległo- W Krasnosielcu niewielu było bogatych kup- ki w latach 1926–1939. Pierwszym doku- ści były bardzo złe. Zaraz po wojnie aż 92 % ców żydowskich, a większość handlu skupiona mentem jest książeczka wkładowa (oszczęd- szkół stanowiły 1- klasowe szkoły elementar- była w rękach średnich i drobnych sklepikarzy. nościowa) nr 55 wystawiona na nazwisko ne, 6 % szkoły 2- klasowe i tylko 2 % szkoły Pracowali oni w ciasnych sklepikach z artyku- Czesława Brzezińskiego z Sielca – Kolonii, 7- klasowe. Tylko 6 % szkół posiadało odpo- łami spożywczymi, bławatnymi (z tkaninami) na którą dokonano wpłat w latach 1934– wiednie budynki. Brakowało też nauczycieli, galanteryjnymi i ze sprzętem gospodarstwa 1939. Wpłatę dokonaną 6 XI 1934 r. po- zaledwie 1/3 nauczających legitymowała się domowego. Oprócz tego prowadzili też nie- twierdziło dwóch członków Zarządu Kasy: ukończeniem seminarium nauczycielskiego. wielkie restauracje i jadłodajnie oraz kioski Stefan Czujak i Paweł Zduniak. Dalsze Mimo tego, już w pierwszym roku niepodle- z napojami chłodzącymi.44 wpłaty dokonywane w tej książeczce do 28 głości 45 % dzieci zostało objętych naucza- marca 1939 r. potwierdzał Olkowski Broni- niem. W roku szkolnym 1921/22 odsetek tan wyniósł już 66,2 %. Nadal jednak ponad 90 % sław. Drugi zachowany dokument z tego 49 40 H. Sikora, Wspomnienia Henryka Sikory, okresu to pismo skierowane do działacza szkół stanowiły 1- , 2- , i 3- klasowe. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny 2012, nr Kasy Spółdzielczej w Krasnosielcu Czesła- 12, s. 27-28. wa Brzezińskiego ze Związku Spółdzielni 41 APW, UWW, sygn. 81, k. 326. Rolniczych i Zarobkowo–Gospodarczych 42 APP, SPMM, sygn.5, k. 10. Rzeczypospolitej Polskiej Okręgowego 47 Tamże, sygn. 500, k. 31, sygn. 502, k. 74. 43 J. Szczepański, Dzieje społeczności żydow- Związku w Warszawie z 11 sierpnia 1939 r. 48 M. Eckert, Historia Polski 1914–1939, War- skiej powiatów Pułtusk i Maków Mazowiec- 46 „Wiadomości Statystyczne” 1928, Związek szawa 1990, s. 122. ki, Warszawa 1993, s. 104. Spółdzielni Drobnego Kredytu (b.s.), 1930, 49 J. Topolski, Polska dwudziestego wieku 44 Tamże. s. 33. 1914–1994, Poznań 1994, s. 75. strona 6 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku Ustrój szkolny zmieniła ustawa z 4 czerwca 1920 roku, wprowadzając trzystopniowy sys- tem zarządzania. Oświatą krajową kierował minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu- Publicznego, natomiast okręgami szkolnymi zarządzali kuratorzy mianowani przez Naczel- nika Państwa, a w powiecie oświatą kierowali inspektorzy szkolni podlegający bezpośrednio kuratorowi.50 Warunki tworzenia i funkcjonowania szkół regulowała ustawa z dnia17 lutego 1922 r. o budowie publicznych szkół powszechnych. Państwo było zobowiązane do zakładania szkół powszechnych, zaś gminy do ich wypo- sażania. W obwodzie szkolnym musiało być co najmniej 40 dzieci, nie więcej jednak jak 650. Małe szkoły do 60 dzieci były jednokla- sówkami z jednym nauczycielem, liczniejsze od 61 do100 dwuklasówkami z dwoma nauczycielami, jeszcze większe od 101 do150 uczniów – trzyklasówkami z trzema nauczycielami itd. Przy ponad 300 dzieciach tworzo- Dzieci z ochronki w Krasnosielcu z ks. proboszczem Dublasiewiczem. Źródło: Powiat makowski. no szkołę siedmioklasową z większą liczbą Ocalić od zapomnienia. Praca zbiorowa pod red. J. Rzepki, Maków. Mazowiecki 2008, s. 106. nauczycieli.51 Początki szkolnictwa w Krasnosielcu sięgają W latach 1919-1926 w Krasnosielcu funk- opieki i wychowania ubogich, małych dzieci, 57 pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to w1811 cjonowały dwie szkoły powszechne: jedna dla pozbawionych opieki matek. r. w Krasnosielcu powstała pierwsza jednood- uczniów wyznania rzymskokatolickiego (pię- Szkoła w Amelinie powstała w 1923 r. działowa szkoła, działająca z przerwami kilka- ciooddziałowa), druga dla uczniów wyznania Wcześniej organizowano we wsi kursy pisania naście lat. Próby reaktywowania szkoły w la- mojżeszowego. W 1926 r. z gmin wiejskich i czytania. Dzieci uczono tylko podstawowych tach 40–tych XIX wieku nie powiodły się, powiatu makowskiego najwięcej szkół było umiejętności. Nauczycielami byli mieszkańcy, 53 gdyż ówczesne biedne społeczeństwo nie było w gminie Krasnosielc, bo aż 13. którzy posiadali te umiejętności w stopniu do- w stanie utrzymać nauczyciela. Szkołę uru- W roku szkolnym 1926/27 połączono oby- brym. W 1923 r. szkoła mieściła się w prywat- chomiono ponownie w 1868 r. Była to szkoła dwie placówki i utworzono siedmiooddziałową nym mieszkaniu Jana Dobrzyńskiego, a póź- trzyoddziałowa z rosyjskim językiem naucza- szkołę powszechną, zatrudniającą 9 nauczycie- niej w domu Mikołaja Orła. Pierwszym nau- nia, w której uczył jeden nauczyciel. W na- li. W 1938 r. z inicjatywy inspektora szkolnego czycielem szkoły był Krywiak. W 1939 r. od- stępnych latach w szkole nauczali: Władysława Bartosa oddano do użytku nowy dano do użytku nowy budynek szkoły, wybu- 1. Emilian Budny (1868-70), budynek szkolny. Kierownikiem Szkoły Po- dowany przez mieszkańców wsi. Budynek był 2. Jan Moczulski (1870-72), wszechnej w Krasnosielcu w okresie między- drewniany z trzema salami lekcyjnymi o po- 54 2 3. Antoni Nowicki (1872-73), wojennym był Antoni Kędzierski. W roku wierzchni 32 m wyposażonymi w piece ka- 4. Anastazy Kwiesielewicz (1873-76), szkolnym 1936/37 otwarto też nową szkołę w flowe. Ludność Amelina nie cieszyła się jed- 55 5. Mikołaj Wasilewski (1876-77), Drążdżewie Nowym. nak długo nową szkołą, ponieważ na okres II 6. Norbert Tymiński (1877-78), W latach 1930–31 w Krasnosielcu funkcjo- wojny światowej jej działalność została zawie- 58 7. Aleksander Gołaszewski (1878-81), nowało przedszkole samorządowe, a w Przytu- szona. 8. Hipolit Rykowski (1881-86), łach prywatne. Za pobyt dzieci w przedszkolu Historia szkoły w Drążdżewie sięga jeszcze 9. Bolesław Woronowicz (1886-94), rodzice wnosili opłaty w wysokości od 10 do czasów sprzed Powstania Styczniowego, kiedy 10. Bartłomiej Palewicz (1895-1900), 24 zł rocznie. Tygodniowy czas nauki trwał od to istniała szkoła carska. W latach 1863–1864 56 11. Paweł Dachowski (1901-03), 28 do 36 godzin. dzieci uczyły się w prywatnych domach. 12. Franciszek Kruszewski (1905-1914). W okresie międzywojennym w Krasnosielcu W 1864 r. miejscowy dziedzic przekazał plac przy parafii działała też ochronka dla dzieci. pod budowę, na którym postawiono nową szko- Od 1868 r. istniała też szkoła w Drążdżewie, Był to zakład dobroczynny, zakładany w celu łę. Pierwszym nauczycielem tej szkoły był Fran- w której do 1914 r. uczyli następujący nauczy- ciszek Kruszewski. W 1890 r. Urząd Gminy ciele: w Krasnosielcu dokonał remontu szkoły oraz 1. Antoni Nowicki, dobudował budynki gospodarcze. Do 1905 r. do 2. Ludwik Łukaszewicz, szkoły mogły uczęszczać tylko dzieci bogatych 3. Włodzimierz Saltrukowski, rolników. Od 1906 r. prawo do nauki miały już 4. Norbert Tymiński, 53 M. Falski, Szkoły Powszechne Rzeczypo- wszystkie dzieci. Była to wtedy szkoła trzykla- 5. Maria Bałtałowska, spolitej Polskiej w roku szk. 1925/26, War- sowa. W latach 1898–1914 nauczycielem a za- 6. Jan Mikołajtis, szawa 1927, s. 22–23. razem kierownikiem szkoły był Władysław Par- 7. Kazimierz Tyrbach, 54 T. Kruk, op. cit., s. 5; Program prac Powia- czewski. W 1915 r. podczas działań wojennych 8. Zdzisław Rydzyński, towego Związku Samorządowego na rok szkoła wraz z budynkami gospodarczymi spło- 9. Waleria Białoskurska, 1935/36, „Mazur” 1935, nr 5, s. 7. 25 marca nęła. W 1917 r. wznowiono naukę w prywatnym 10. Juliusz Jaraszus, 1935 r. na posiedzeniu Rady Miejskiej Ma- domu jednego z mieszkańców wsi, następnie na 11. Jan Czerniewski, kowa Maz. wybrano Komitet Budowy zapleczu miejscowej karczmy, będącej własno- 12. Franciszek Kruszewski, Szkół, którego przewodniczącym został ścią Marii Zakrzewskiej. W latach 1917–1924 w 13. Wacław Parczewski.52 Władysław Pisarski. W skład komitetu we- szkole nauczali: szli: burmistrz Makowa - Tadeusz Szczy- 1. Kamiński, gielski, Edward Tchórzewski, Jan Minasie- 2. Nawrocki, wicz, Jan Chmieliński, M. Chrzanowski, 3. Stanisław Bartold i 50 Dziennik Ustaw RP (Dz. U. RP), 1920, nr Chil Majer Flattau i Juda Rosenbaum, I. We- 4. Kazimiera Krauze. 50, poz. 304. sołek, Monografia m. Makowa Maz., Ma- 51 Dz. U. RP, 1922, nr 18, poz. 144, s. 285 – ków Mazowiecki 1938, s. 52. 286. 55Ze szkolnictwa, „Mazur” 1935, nr 18, s. 6. 57 Powiat makowski. Ocalić od zapomnienia, 52 T. Kruk, Szkic historyczny Krasnosielca (do 56 M. Falski, Szkoły Rzeczypospolitej Polskiej praca zbiorowa pod red. J. Rzepki, Maków 1939 r.), Krasnosielcki Zeszyt Historyczny, w roku szk. 1930/31, Warszawa 1933, s. 6, Mazowiecki 2008, s. 106. 2010, nr1, s. 5. 57 – 58. 58 Kronika Szkoły Podstawowej w Amelinie. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 7 W roku szkolnym 1928/1929 w Drążdżewie istniała już szkoła pięcioklasowa, w której pra- cowało sześciu nauczycieli. W latach 1924–39 kierownikami szkoły byli kolejno; 1. Ludwik Balicki (1924-1926), 2. Marcin Błaszczyszyn (1926-1928) i 3. Leon Chrzanowski (1929-1939).

W tym okresie w szkole uczyli: Kazimiera Krauze, Broniewiczowa, Jadwiga Kowalska, Henryk Gregorczyk, Julia Majkowska, Włady- sław Kocot, Genowefa Wieczorkiewicz, Ge- nowefa Gralakówna, ks. proboszcz Julian Tyszko, Stefan Obrębski, Genowefa Obrębska, Leokadia Emorykówna, ks. proboszcz Edmund Rzeźnicki, Jadwiga Matusiakówna, Karol Ma- tusiak, Władysław Kamieński. Niestety wybuch II wojny światowej przerwał prawie na 6 lat edukację dzieci.59 Szkoła w Pienicach istniała od 1916 r. do 2008 roku60. Budynek w którym mieściła się od 1936 roku, stoi do dziś – na zdjęciu. Budy- nek jest solidny, wykonany z porządnych bali, Budynek szkoły w Pienicach. Fot. Sławomir Rutkowski, marzec 2015 r. ale niestety mało komfortowy. Przed laty, kiedy była tu szkoła ośmioklasowa, uczyło się nie posiadała wtedy własnego budynku). Do różnego rodzaju stowarzyszeń. W maju 1918 r. w niej nawet ponad 170 dzieci. W 2006 r. do innych zadań można zaliczyć: podniesienie po- w Krasnosielcu założono koło Związku Mło- szkoły uczęszczało już tylko 26 uczniów.61 ziomu umysłowego, pedagogicznego, społecz- dzieży Wiejskiej, którego inicjatorem był nau- W latach 1931–36 Szkoła Powszechna nego i ekonomicznego członków, troska czyciel Przybylski oraz absolwenci Szkoły w Rakach mieściła się w prywatnym budynku o zdrowie nauczycieli, obrona prawna i popie- Rolniczej z Pułtuska. Prezesem koła został Antoniego Kucieja, a nauczali w niej Beniamin ranie interesów zawodowych nauczycieli, or- Wacław Grabowski.66 Koło to prowadziło Pietrusiński i Władysław Gielniowski. Nato- ganizowanie życia kulturalnego i towarzyskie- ożywioną działalność. Posiadało ono własny miast w Szkole Powszechnej w Przytułach go dla rodzin nauczycielskich.64 program i statut opracowany przez zarząd, za- uczyła Pani Zduniak (z domu Ziemińska).62 W 1924 r. w powiecie makowskim było zare- twierdzony przez członków koła w grudniu

Powiatowy Oddział Związku Polskiego Nau- jestrowanych już 9 ognisk Związku Polskiego 1918 r. Jego program wzorowany był na wy- Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Ogniska tycznych „Drużyny”, a główne hasło brzmiało: czycielstwa Szkół Powszechnych (ZP NSP) 67 w Makowie powstał jeszcze w 1917 roku. Jego w Krasnosielcu i Sielcu liczyły po 13 człon- „Bóg i Ojczyzna”. założycielem, a zarazem pierwszym prezesem ków. W latach 1922-39 funkcję prezesa ogni- W okresie międzywojennym w Krasnosielcu był Jan Zgliński – kierownik Szkoły Po- ska w Krasnosielcu pełnili kolejno: A. Kę- działało też koło teatralne, składające się dzierski, F. Łuszczyński J. Toppercer, z członków Stowarzyszenia Katolickiego wszechnej w Makowie. Członkowie związku 65 brali aktywny udział w pracach wszystkich or- M. Baurska, A. Abramczyk. w Krasnosielcu, którego opiekunem był ks. Stefan W okresie międzywojennym młodzież po- Morko (jego imieniem, uroczyście w dniu 19 ganizacji społecznych i kulturalnych na terenie 68 powiatu makowskiego. wiatu makowskiego chętnie wstępowała do czerwca 2010 r. nazwano rondo w Drążdżewie ). 17 października 1924 r. zarejestrowano makowski oddział związku w ZG ZNPSP w War- szawie. Działacze istniejących już ognisk agi- towali swoich najbliższych współpracowników do zakładania nowych ognisk związku. Najak- tywniejszymi emisariuszami nowego związku byli: Jan Zgliński, Zygmunt Zyblewski, Mak- symilian Lisowski, Stanisław Kluczek i Kazi- mierz Piechucki. Do związku należało wów- czas około 80 % nauczycieli powiatu makowskiego.63 Głównym zadaniem oddziału związ- ku była walka o poprawę warunków pracy szkół, w powiecie makowskim (żadna ze szkół

59 W. Kocot, Historia Szkoły Podstawowej w Drążdżewie (wspomnienia); Kronika Szkoły Podstawowej w Drążdżewie. 60 Zajęcia szkolne w budynku Szkoły w Pieni- cach ustały z dniem 31sierpnia 2008 roku, choć jako jednostka organizacyjna została zlikwidowana już w 2004 r. i przez ostatnie 4 lata funkcjonowała jako filia Szkoły Podsta- wowej w Krasnosielcu 61 Portret wsi Pienice, „Tygodnik Ostrołęcki” 2006, nr 40, s. 6. Kółko teatralne Katolickiego Stowarzyszenia w Krasnosielcu w 1930 r. Ź ród ło: Powiat makow- 62 Ocalić od zapomnienia, op. cit. s. 110-111. ski. Ocalić od zapomnienia. Praca zbiorowa pod red.66 W.J. Rze Grabowski,pki, Maków Z , KrasnosielcaMaz. 2008, s. pow.109. Ma- 63 B. Dzwoniarski, Szkic do dziejów Związku ków, „Drużyna”, 1918, nr 12, s. 8-9. Nauczycielstwa Polskiego w byłym powie- 67 W. Grabowski, Z makowskiego, „Siew” cie Maków Mazowiecki, [w:] Z dziejów 64 Tamże. 1922, nr 7–8, s. 112. Związku Nauczycielstwa Polskiego w ostro- 65 Archiwum Związku Nauczycielstwa Pol- 68 T. Kruk, Rondo im. Ks. Stefana Morki, Wie- łęckiem, praca zbiorowa pod red. K. Woj- skiego (AZNP), sygn. 356, 669; „Głos Nau- ści znad Orzyca Nr 6(51) strony 1-2 ciechowskiego, Ostrołęka 1989, s. 86. czycielski” 1931–32, nr 3, s. 8. http://tpzk.pl/wiesci/wiesci_51.pdf strona 8 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku Społeczeństwo żydowskie powiatu makowskiego zamieszkujące głównie miasta Maków i Różan oraz osadę miejską Krasnosielc, rów- nież aktywnie uczestniczyło w życiu kulturalno–oświatowym. W celu zaspokajania potrzeb duchowych, tworzyło ono wiele organizacji i instytucji społecznych. W Krasnosielcu dzia- łało Towarzystwo Kursów Wieczorowych, któ- rego prezesem był Szlam Karamela oraz istnia- ła Biblioteka J. L. Pereca o zasobie 832 tomów. O szkołę żydowską troszczyło się natomiast Zjednoczenie Szkół Żydowskich.69

Służba zdrowia

W marcu 1920 r. założono w Krasnosielcu szpital epidemiologiczny na 10 łóżek w celu zwalczania tyfusu plamistego. W pokonaniu tej choroby bardzo przydatny byłby wówczas apa- rat dezynfekcyjny, którego niestety nie posia- dano. Szpitalik ten po wygaśnięciu epidemii ty- Uroczyste odsłonięcie popiersia Tadeusza Kościuszki w 1925 r. Źródło: Powiat makowski. Oca- fusu plamistego, latem 1922 roku został za- lić od zapomnienia. Praca zbiorowa pod red. J. Rzepki, Maków Mazowiecki 2008, s. 101. mknięty.70 W zakresie opieki społecznej Sejmik Powia- runku pracowało co najmniej 5 funkcjonariu- 75 towy utrzymywał w Krasnosielcu ochronkę dla szy w stopniu przodownika. Policja Państwowa Cały korpus policyjny podzielono na 2 grupy dzieci z biednych rodzin, o której już wcześniej funkcjonariuszy: wyższych i niższych. Do wspomniano. 24 lipca 1919 r. na podstawie ustawy Na- pierwszej zaliczono komendanta głównego, Na początku lat dwudziestych okresu mię- czelnik Państwa Józef Piłsudski powołał do komisarza, podkomisarza oraz aspiranta. Do dzywojennego mieszkańcy gminy Krasnosielc życia Policję Państwową. W myśl artykułu 5 – niższych funkcjonariuszy należeli natomiast: z chorób zakaźnych najczęściej chorowali na: tego tej ustawy organizacja policji była dosto- starszy przodownik, przodownik i starszy po- tyfus plamisty, odrę, czerwonkę, płonicę i bło- sowana do administracyjnego podziału pań- sterunkowy. Wyższych funkcjonariuszy mia- nicę. W walce z tymi chorobami co jakiś czas stwa. Stosownie do tego dzieliła się na: nował minister, zaś niższych – komendanci przeprowadzano szczepienia ochronne. Oprócz - komendy okręgowe - łączące kilka lub kilka- okręgowi. wymienionych chorób zakaźnych chorowano naście komend powiatowych, Zgodnie z zapisami ustawy o Policji Pań- na gruźlicę i jaglicę. Walka z gruźlicą była - komendy powiatowe - odpowiadające teore- stwowej korpus policyjny uzupełniany był trudna, bowiem w powiecie nie było przychod- tycznie powiatom, w drodze dobrowolnego zgłaszania się kandy- ni przeciwgruźliczej, a jedynie utworzono Ko- - komisariaty - obejmujące większe miasta datów. Określono następujące wymogi przyję- mitet Dni Przeciwgruźliczych, którego działal- w powiatach, cia do policji: obywatelstwo polskie, niekaral- ność polegała na uświadamianiu społeczeństwa - posterunki stałe w gminach lub dzielnice ność, wiek od 23 do 45 lat, dobry stan zdrowia, za pomocą odczytów z przeźroczami i zbiera- w dużych miastach. „odpowiedni” wzrost, znajomość języka pol- niu funduszy na przyszłą przychodnię. W 1930 Na czele policji stał komendant główny, któ- skiego w piśmie i słowie oraz umiejętność li- r. założono w powiecie Towarzystwo Przeciw- ry miał uprawnienia wykonawcze w zakresie czenia. Poza tym kandydaci na wyższych funk- gruźlicze, które zajmowało się popieraniem ak- organizacji, administracji, uzbrojenia, zaopa- cji przeciwgruźliczej w czasie dni przeciwgruź- cjonariuszy musieli legitymować się średnim trzenia, uzupełnienia i wyszkolenia policji. 76 71 lub wyższym wykształceniem. liczych. Niemiał natomiast żadnego wpływu na charak- W 1919 r. w Krasnosielcu utworzono poste- Jak podaje Księga adresowa Polski dla han- ter zadań wykonywanych przez jego podwład- dlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa w latach runek Policji Państwowej, którego dowódcą nych. Komendantowi głównemu podlegali ko- 77 był sierżant Stanisław Rolloff. Do 1925 r. 1926-1930 akuszerkami w Krasnosielcu były: mendanci okręgowi, stojący na czele policji 72 komendantami posterunku po S. Rollofie byli: S. Krukowska i W. Załęska. w województwie (obejmującym kilka lub kil- Józef Jastrzębski, Dominik Kosiński, Wincenty W latach 1930–31 i być może i w później- kanaście komend powiatowych). Komendy Narewski i Bonifacy Poliński. Siedziba poste- szym okresie w Krasnosielcu znajdowała się powiatowe kierowane były przez komendan- 73 runku początkowo mieściła się w prywatnym apteka, należąca do J. Wójcickiego. tów powiatowych, którym podlegały znajdują- domu, a od 1923 r. w budynku Urzędu Gminy. W Krasnosielcu znajdowało się tylko jedno ce się na ich terenie komisariaty, obejmujące Krasnosielcki posterunek, tak jak makowski kąpielisko, którym była mykwa żydowska. większe miasta w powiatach lub dzielnice du- i różański posiadał połączenie telefoniczne Według kontrolera sanitarnego utrzymana była żych miast, a także posterunki stałe w gminach. 74 w przeciwieństwie do pozostałych posterun- w dostatecznym stanie. Komendanci powiatowi podlegali komendan- ków w powiecie. Na posterunku służbę pełniło tom okręgowym w zakresie organizacji, zaopa- od 3 do 5 funkcjonariuszy. Początkowo poli- trzenia, administracji, uzupełnienia i wyszkolenia, a w zakresie pełnienia podstawowych funkcji policyjnych – starostom i władzom są- 75 Dziennik Praw Państwa Polskiego (DPPP), 69 APW, UWW, sygn. 57, k. 261, sygn. 66, dowym. Jednostkami najniższego szczebla by- 1919, nr 61, poz. 363; A. Misiuk, A. Pepłoń- k. 187. ły posterunki w gminach, małych miastach ski, Organizacja instytucji policyjnych w II 70 APP, SPMM, sygn. 4, k. 36, 50. i dzielnicach większych miast. Posterunki te Rzeczypospolitej 1918–1926. Wybór źródeł 71 Tamże; AAN, Ministerstwo Opieki Spo- nie podlegały bezpośrednio władzom admini- i dokumentów, Szczytno 1994, s. 5; W. Dłu- łecznej (MOS), sygn. 500, k. 30, 32. stracyjnym, lecz komendantom powiatowym gocki, J. Adelstein, Zbiór przepisów admini- 72 Księga adresowa Polski dla handlu, przemy- lub miejskim. Były jednostkami wykonaw- stracyjnych dotyczących organizacji Policji słu, rzemiosła i rolnictwa, mfm. 86.709, czymi, które spełniały podstawowe funkcje Państwowej, Warszawa 1925, s. 7–24. k. 1615, 1649, mfm. 86.710, k. 2015, 204, w zakresie zwalczania przestępczości, utrzy- 76 DPPP, 1919, nr 61, poz. 363; Dziesięciole- mfm. 86.765, k.1987, 1999, 2032, mfm. mania ładu i porządku publicznego. Na poste- cie służby bezpieczeństwa w Polsce Odro- 86.766, k. 1989, 2001, 2034; AAN, MOS, dzonej, pod. red. E. Grabowieckiego, War- sygn. 502, k. 72, sygn. 862, k. 3. szawa 1928, s. IX. 73 Tamże, mf. 86.766, k. 1989, 2001, 2034. 77 APW, KPPP w Makowie Maz., sygn.19, 74 AAN, MOS, sygn. 501, k. 75-76. k. 33. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 9 cjanci nie posiadali umundurowania i komplet- W 1925 r. dzięki inicjatywie strażaków pod nego uzbrojenia. Policja starała się jak najle- przewodnictwem ks. Stanisława Mioduszew- piej czuwać nad bezpieczeństwem w gminie. skiego, w Krasnosielcu stanął pomnik Tadeu- Głównie skupiała na utrzymaniu ogólnego po- sza Kościuszki. W 1929 r. funkcję komendanta rządku i spokoju. straży pełnił Adam Kołakowski–Poliński. Oprócz tego sprawowała nadzór nad zgro- W 1936 r. w wyniku polityki antysanacyjnej madzeniami publicznymi, nad stanem sanitar- straż ogniowa w Krasnosielcu została niestety nym osady i wsi oraz nad przestrzeganiem za- rozwiązana. Bezpośrednim pretekstem tej de- kazu wywożenia produktów rolnych, skór, cyzji był incydent podczas obchodu rocznicy smarów i tłuszczy poza granice powiatu. Z wi- odzyskania niepodległości przez Polskę na zytacji przeprowadzonych w 1920 r. wynikało, rynku w Makowie Mazowieckim w dniu 11 li- że służba policyjna w gminie była prowadzona stopada 1934 r. W odpowiedzi na okrzyk prawidłowo. Na pracę policji nie wpłynęły wzniesiony na cześć Józefa Piłsudskiego przez w tym czasie żadne zażalenia, a bezpieczeń- prezesa straży w Krasnosielcu, magister far- stwo w gminie było zadawalające.78 macji Wójcik odkrzyknął: „Precz z nim”. Rozprawy karne odbywały się w Sądzie Po- Prawdopodobnie na skutek jego agitacji, a tak- koju w Makowie oraz w Różanie. Dotyczyły że dwóch innych członków zarządu straży one głównie nielegalnego posiadania broni, li- w Krasnosielcu: Zduniaka i Janika, uczestni- chwy, przekroczeń przepisów sanitarnych, ob- czące w uroczystości orkiestry odmówiły ode- owiązku dostarczania zwierząt pociągowych grania hymnu narodowego. Ponadto straży og- na rzecz państwa oraz przekroczeń przepisów niowej w Krasnosielcu zarzucano, że w okresie porządkowych na drogach publicznych. Win- wyborów parlamentarnych 1935 roku prowa- nych karano przeważnie grzywną lub aresztem. dziła działalność polegającą na rozbijaniu wie- Największą plagą w powiecie było nielegalne ców BBWR i przerodziła się w placówkę opo- posiadanie broni. Praktycznie w każdym mie- zycyjną wobec rządu.80 siącu zatrzymywano osoby za tego rodzaju przestępstwo. Zjawisko to było groźne z tego względu, że wiele osób nie potrafiło obchodzić Źródło: Ochotnicze Straże Pożarne powiatu się z bronią, co było przyczyną wielu nieu- Parafie rzymskokatolickie makowskiego założone w latach 1881–1945. myślnych zabójstw. Poza tym na szeroką skalę Wykaz na podstawie ankiet pt. „Ochotnicze W okresie międzywojennym na terenie gmi- rozwijało się w tym okresie także kłusownic- Straże Pożarne na przełomie tysiąclecia ny Krasnosielc funkcjonowały dwie parafie: two. Jedynym wyjściem w tej sytuacji było na- 2000/2001” wypełnionych przez poszczegól- Krasnosielc i Drążdżewo, które wchodziły kładanie dość wysokich kar za nielegalne po- ne jednostki na potrzeby Związku Głównego 79 w skład dekanatu makowskiego. siadanie broni. Ochotniczych Straży Pożarnych RP; Parafia w Krasnosielcu została erygowana 10

E. Zbrzeska–Zając, Grądy – nasza OSP ma maja 1386 roku w Sielcu (od połowy XVIII

80 lat, „Wieści znad Orzyca” 2009, nr 6, s. 5; wieku – zmiana nazwy na Krasnosielc) przez Ochotnicze Straże Pożarne M. Zakrzewski, 72 lata OSP w Maminie, biskupa Ścibora. Obecny kościół murowany „Ziemia Makowska” 2000, nr 7, s. 2; Straże w stylu neoklasycystycznym wybudowano W 1906 r. za namową Towarzystwa Ubez- Ogniowe, „Goniec Mazowiecki” 1923, nr 6, około 1790 r. dzięki fundacji Jana Chryzosto- pieczeniowego od Ognia, grupa mężczyzn s. 5. ma Krasińskiego i jego bratanka Kazimierza. z Krasnosielca postanowiła zorganizować To- angażowanie strażaków i pomoc niesiona Dotychczasowy drewniany kościół przeniesio- warzystwo Ochotniczej Straży Ogniowej. Ini- mieszkańcom, nie żałował pieniędzy na sprzęt no do majątku Krasińskich do Drążdżewa, cjatorem tych działań był proboszcz tutejszej przeciwpożarowy, umundurowanie, a nawet in- gdzie do erygowania tam parafii w 1911 roku parafii ks. Adolf Białokos, wspierany przez strumenty dla utworzonej w 1907 r. orkiestry pełnił funkcję kaplicy dworskiej, w której msze Stanisława Żurawskiego – właściciela majątku strażackiej, której kapelmistrzem został Win- odbywały się tylko w Wielkanoc. W 1799 roku w Krasnosielcu Nowym. Do Ochotniczej Stra- centy Jastrzębski. W 1910 r. straż z Krasno- biskup O. Szembek dokonał konsekracji mu- ży Ogniowej zgłosiło się ponad 100 chętnych. sielca otrzymała od Towarzystwa Wzajemnych rowanego kościoła w Krasnosielcu. Przy ko- Pierwszym prezesem jednostki został ks. Adolf Ubezpieczeń od Ognia zapomogę w wysokości ściele znajduje się plebania, wybudowana w Białokos, a naczelnikiem Stanisław Żurawski. 450 rubli na zakup narzędzi i przyborów po- 1900 r. oraz cmentarz grzebalny. W okresie Strażacy z OSO w Krasnosielcu podzieleni żarniczych. W 1919 r. Ochotnicza Straż Og- międzywojennym proboszczami parafii byli zostali na trzy oddziały. Zadaniem oddziału I – niowa w Krasnosielcu liczyła 52 członków. kolejno: ratowników (toporników) było wykrywanie W 1922 r. przy zaangażowaniu miejscowego 1. ks. Albin Żmijewski (1925–1929), ognia, ratowanie inwentarza domowego oraz społeczeństwa oraz wójta gminy Tomasza 2. ks. Zygmunt Serejko (1929–1932) oraz burzenie palących się zabudowań. Oddział II – Zduniaka, wybudowano w rynku murowaną 3. ks. Feliks Dublasiewicz (1932–1939).81 sikawkowy gasił ogień, czuwając nad spraw- remizę z dwoma bramami wjazdowymi i scenę. 19 czerwca 1929 r. ks. kanonik A. Żmijewski nością urządzeń dostarczających wodę. Nato- Remiza ta był ośrodkiem życia kulturalnego obchodził uroczyste jubilacje, tj. 50 rocznicę miast zadaniem oddziału III było wyszukiwa- i społeczno–politycznego, gdyż odbywały się pierwszej mszy św. w życiu kapłańskim. Ko- nie zbiorników wodnych, dostarczanie wody w niej zebrania partyjne, przedstawienia tea- ściół katolicki otaczał tą uroczystość szczegól- i utrzymywanie porządku w czasie akcji gaśni- tralne, zabawy i inne uroczystości. To właśnie nymi ceremoniami. Jak przy pierwszej mszy czej. Stanisław Żurawski na każde wezwanie przy straży powstał pierwszy zespół sceniczny świętej nabożeństwo rozpoczynało się wezwa- podstawiał konie, aby straż ogniowa jak naj- i ognisko sportowe dla tutejszej młodzieży. szybciej mogła dojechać do pożaru. Sprzęt po- W tym miejscu warto wspomnieć, że wycho- żarniczy przechowywano w remizie, która mie- wankiem tego ogniska był druh Franciszek Fe- 80 C. Bojarski, Historia Ochotniczej Straży Po- ściła się w drewnianym baraku. renc, zdobywca I miejsca w „Biegu sztafeto- żarnej w Krasnosielcu, „Wieści znad Orzy- Na ubiór strażaka składała się: bluza dreli- wym od granic Polski do Belwederu” zorgani- ca” 2007, nr 6, s.1, nr 7, s. 5–6; Księga adre- chowa, hełm mosiężny i pas parciany. W wy- zowanego w 1932 r. (trasa biegła z Chorzel do sowa Polski rok 1929; APP, SPMM, sygn. 2, posażeniu straży były 3 sikawki, kilka drew- Warszawy). W nagrodę otrzymał on „Złoty k. 325; AAN, KPP, mikrofilm, sygn. 276/I- nianych beczek na dwukółkach, bosaki, toporki Toporek” ufundowany przez samego Marszał- 1. i łopaty. Sprzęt ten zakupiono dzięki staraniom ka Józefa Piłsudskiego. 81 Kronika parafii Krasnosielc; M. M. Grzy- ówczesnego wójta gminy Krasnosielc - Jana W 1924 r. strażacy otrzymali ufundowany bowski, Z archiwaliów diecezjalnych płoc- Skrobeckiego, który widząc, jak duże jest za- przez mieszkańców Krasnosielca sztandar jed- kich XIX wieku, z. 11, Dekanat makowski, nostki, który do dziś noszony jest dumnie przez Płock 2003, s. 62; T. Kruk, Szkic historycz- 78 Tamże, sygn. 44, k. 1 – 4. chorążych pocztu sztandarowego. ny Krasnosielca (do 1939 r.), „Krasnosielcki 79 Tamże, sygn. 29, k. 1, 29, 33, 63, 89. Zeszyt Historyczny” 2010, nr 1, s. 2 strona 10 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku niem Ducha św. przez śpiewanie hymnu Veni i Duchownych, w której donosił, że Żydzi się czwarty z późniejszych założycieli wytwór- Creator, potem podawano jubilatowi laskę, za- z miejscowości Łazy i Sławki są źle obsługi- ni – Itzhak, czyli Jack Leonard. Zanim jednak kończoną krzyżem, a następnie przy śpiewie wani przez dozór bóżniczy w Przasnyszu.85 przyszedł na świat, jego starsi bracia, sprzeda- psalmu kładziono na jego głowę wieniec W 1841 r. gmina żydowska w Krasnosielcu li- jąc rodzinny “majątek” - konia o imieniu Bob z kwiatów, jako symbol zasług.82 czyła 588 osób, a jej roczny dochód wynosił oraz zegarek, kupili projektor, którym wyświe- Parafia w Drążdżewie powstała z części pa- 113 rubli i 14 kopiejek. Posiadała własny tlali filmy w różnych miasteczkach. To był po- rafii Krasnosielc i została erygowana 1 stycznia cmentarz (kierkut), który założono w 1781 r., czątek ich biznesu. Kolejnym krokiem było za- 1911 r. przez abp. A. J. Nowowiejskiego. Od bożnicę i mykwę. W 1883 r. Żydzi zbudowali łożenie teatru pod nazwą “The Cascade”. Al- 1774 r. istniał w Drążdżewie drewniany ko- synagogę, której budynek znajduje się do dnia bert i Harry sprzedawali bilety, Sam ręcznie ściół, zbudowany przez rodzinę Krasińskich, dzisiejszego przy ulicy Przechodniej 6 (W tym uruchamiał projektor, zaś podczas przerw Jack pełniący rolę kaplicy dworskiej. Do czasu ery- budynku 6 września1939 roku hitlerowcy bru- z grającą na fortepianie siostrą Rose, zabawiali gowania parafii raz w roku we wtorek po talnie zamordowali ponad 50 zasłużonych publiczność piosenkami. O tym, jak korzystny Wielkanocy, proboszcz krasnosielcki odpra- członków miejscowej gminy wyznaniowej). był to interes świadczy fakt, że istnieje on do wiał w nim mszę św. dla okolicznej ludności. Mieścił się tu również rabinat. dnia dzisiejszego. Zyski pozwoliły braciom na W momencie erygowania parafii świątynia ta Ludność żydowska utrzymywała się głównie kontynuację realizacji ich filmowych marzeń. stała się kościołem parafialnym. Do parafii z rzemiosła i handlu. Na początku XIX wieku W międzyczasie dołączył do nich młodszy brat w Drążdżewie należały wsie: Drążdżewo, Ka- osada Krasnosielc znana była z przemysłu su- Jack. W 1912 r. rozpoczęli produkcję filmów, rolewo, Wólka Drążdżewska i Zwierzyniec. kienniczego. by kilka lat później pokazać się w Hollywood. Początkowo parafia liczyła 1.804 wiernych. W 1869 r. Krasnosielc utracił prawa miej- W filmowej krainie marzeń założyli własne W pierwszym dziesięcioleciu istnienia parafii skie, których nigdy już nie odzyskał. W na- studio, a 4 kwietnia 1923 r. wytwórnię filmową pobudowano plebanię, organistówkę i budynki stępnym roku zmarł bezpotomnie właściciel Warner Bros, która obecnie jest jedną z naj- gospodarcze. W 1917 r. do parafii przyłączono Krasnosielca Karol Krasiński, a jego dobra ku- większych na świecie. Wytwórnia rozwijała się miejscowość Elżbiecin i Budy Prywatne. pił Betel Henry Strousberg, przechrzczony w szybkim tempie, a bracia podzielili się obo- W 1920 r. z Drążdżewa wyodrębniono miej- Żyd, jeden z najbogatszych ludzi ówczesnej wiązkami. Harry objął funkcję prezesa, Albert scowości: Drążdżewo, Drążdżewo–Kujawy, Europy. Odkupione dobra Krasińskich został skarbnikiem prowadzącym finanse fir- Drążdżewo Małe, Drążdżewo Nowe i tym sa- Strousberg przekazał niedługo po nabyciu swo- my, zaś Sam i Jack zajęli się produkcją. To mym liczba wsi tworzących parafię zwiększyła jej siostrze Wandzie Rumockiej z Drążdżewa.86 właśnie bracia Warner wyprodukowali pierw- się do 9. W 1924 r. parafia liczyła 2.034 wier- Na początku XX wieku krasnosielscy Żydzi szy w historii kina udźwiękowiony film pt. nych. W latach dwudziestych okresu między- przejęli prawie cały handel, na 27 sklepów aż ”Śpiewak jazzbandu”.90 Nowatorska produkcja wojennego odnowiono ze zniszczeń wojennych 19 należało do nich. Żydzi dominowali też to przede wszystkim zasługa Sama, genialnego kościół, wykonano murowane ogrodzenie wo- w branży szewskiej i krawieckiej. Najwięk- samouka w dziedzinie mechaniki i nowych kół cmentarza oraz zakupiono nowe dzwony, szym żydowskim przedsiębiorcą Krasnosielca technologii, który filmem zainteresował się po gdyż wcześniejsze zabrali Rosjanie w 1915 r.83 był Frajman Motel, właściciel dużej garbarni. obejrzeniu “Wielkiego napadu na pociąg”. Nie- W tym czasie powstała szkoła początkowa dla stety dzień przed premierą swojego filmu Sam dzieci wyznania mojżeszowego, działały też zmarł z wyczerpania. Nie doczekał nie tylko ochronka i cheder.87 ogromnego triumfu produkcji, ale i honorowe- Gmina żydowska W okresie międzywojennym rabinem gminy go Oscara, jaki bracia otrzymali od Akademii żydowskiej w Krasnosielcu był Szlama Blezer, Filmowej za wyprodukowanie pionierskiego W okresie II Rzeczypospolitej w Krasnosiel- a po nim Icchak Josek Silberberg. W 1930 r. filmu mówionego. Wszyscy bracia mają też cu istniała żydowska gmina wyznaniowa. We- 91 Silberberg na polecenie gminy wyjechał do swoje gwiazdy w hollywoodzkiej alei sław. dług I Spisu Powszechnego z 30 września 1921 Stanów Zjednoczonych, aby wśród żydowskich r. w Krasnosielcu było 962 obywateli wyznania Bujny rozwój życia społeczno– emigrantów z Krasnosielca zebrać pieniądze mojżeszowego, co stanowiło ok. 50 % ogółu gospodarczego i religijnego gminy Krasnosielc w celu utworzenia Towarzystwa Kasy Pożycz- ludności osady.84 przerwał niestety wybuch II wojny światowej. kowej. Misja ta zakończyła się pełnym sukce- Gmina żydowska w Krasnosielcu początko- 88 sem. wo była podporządkowana kahałowi w Mako- dr Dariusz Budelewski Najsłynniejszymi mieszkańcami Krasnosiel- wie, a potem w Przasnyszu. Dopiero w 1844 r. /Różan/ ca są żydowskiego pochodzenia bracia Warner uzyskała samodzielność, kiedy to w lipcu 1842 (Wrona), Aaron, Szmul i Kirsz (dziś znani jako r. Rząd Gubernialny Płocki wyraził na to zgo- Albert, Sam i Harry), którzy wraz z rodziną dę. Podstawą tej decyzji była skarga złożona wyemigrowali najpierw do Ontario w Kana- w 1839 r. przez Mendla Dawidowicza Tłustego dzie, a później przenieśli się na stałe do Stanów do Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Zjednoczonych Ameryki (Ohio i Pensylwa- nia)89. Tam też po dwóch latach pobytu urodził 82 Jubilacje ks. kan. Żmijewskiego, proboszcza w Krasnosielcu, „Miesięcznik Pasterski Płocki” 1929, nr 7, s. 221 85 T. Kruk, Szkic historyczny Krasnosielca (do 83 APW, UWW, sygn. 2616, k. 17–18; Kroni- 1939 r.), „Krasnosielcki Zeszyt Historyczny” ka parafii Drążdżewo; T. Kruk, Rys histo- 2010, nr 1, s. 3. ryczny parafii pw. św. Izydora w Drążdże- 86 Tamże, s. 4. wie, „Krasnosielcki Zeszyt Historyczny” 87 J. Szczepański, Społeczność żydowska Ma- 2010, nr 2, s. 19–20. W 2007 r. zabytkowy zowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005, drewniany kościół w Drążdżewie został s. 331. przewieziony do Muzeum Wsi Mazowiec- 88 M. Bondarczuk, Piątego dnia. Rzecz o życiu kiej w Sierpcu, gdzie 8 czerwca po wcze- i zagładzie Żydów krasnosielckich, Prza- Dembicka U., Z dziejów Krasnosielca i okolic śniejszym przeprowadzeniu zabiegów kon- snysz 2009, s. 13–14, 21; M. Bondarczuk, (1869-1939), „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 9, serwatorskich - dokonano jego uroczystego Módlcie się do swojego Boga, „Kurpie” Ostrołęka 1995, s. 301. poświecenia. Obecnie miejsce po nim upa- 2004, nr 3; J. Szczepański, Społeczność ży- 90 Krąży anegdota, że jeszcze w “przeddzień” miętnia kapliczka z figurą Chrystusa, wy- dowska Mazowsza…, op. cit., s. 312. ich innowacyjnego debiutu jeden z braci – Har- stawiona w 2007 r. 89 Podobno zmiana nazwiska dokonała się ry, miał się zastanawiać: „Kto, do cholery, 84 Skorowidz miejscowości RP, t.1, Warszawa przez przypadek. Otóż, kiedy ojciec przyszłych chciałby słyszeć, jak aktorzy mówią?”, Warner 1925, s. 73–78, 133; Statystyka Polski, seria filmowców, Beniamin przyjechał do Ameryki, Bros o korzeniach z Krasnosielca, C, z. 57, Warszawa 1937, s. 34–37; B. Wa- urzędnik emigracyjny wpisując w formularzu www.nowaostroleka.pl. siutyński, ludność żydowska w Polsce dane miał mu powiedzieć: „chcesz się męczyć 91 pl.wikipedia.org/wiki/Warner Bros; Warner w wiekach XIX–XX, Warszawa 1930, s. 22– z takim nazwiskiem?”, Warner Bros o korze- Bros o korzeniach z Krasnosielca, 25. niach z Krasnosielca, www.nowaostroleka.pl; www.nowaostroleka.pl Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 11

Historia Szkoły Podstawowej w Drążdżewie

Władysław KOCOT

Autor niniejszego artykułu – Władysław Kocot W Drążdżewie, zanim powstała szkoła rzą- szkoły, na którym pobudowano szkołę drew- (1900-2000), to człowiek wyjątkowy, niezwykły, dowa carska jeszcze przed powstaniem stycz- nianą przy krzyżówkach nad Orzycem92. konsekwentny, a czasem wręcz krnąbrny i szorst- niowym 1863 r., każdego roku od wszystkich W 1890 roku szkoła ta została przeremonto- ki dla innych. Pochodzący z ubogiej rodziny świętych do Wielkanocy, dzieci uczyły się wana przez Urząd Gminy w Krasnosielcu. Cały chłopskiej w nieodległym Szczeglinie Poduchow- prywatnie po domach prywatnych kolejno, budynek szkolny i budynki gospodarcze nym gm. Sypniewo powiat makowski, oddalonym z których dzieci przychodziły na naukę. Nau- w 1915 roku spaliły się. Spłonęły doszczętnie ledwie 6 km na południowy-wschód od Krasno- czycielami byli tacy, którzy umieli dobrze czy- w czasie działań wojennych rosyjsko- sielca, dzięki własnym talentom i determinacji tać, pisać i rachować. Utrzymywani byli przez niemieckich, i do dziś budynek szkolny jeszcze ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie rodziców i tylko w czasie trwania nauki. Ostat- nie został odbudowany. w Pułtusku. W trakcie tej nauki, wbrew rodzicom wstąpił w 1920 roku na ochotnika do Wojska Pol- skiego, by walczyć z bolszewikami. Przydzielony do jednostki szkolnej w Poznaniu zdezerterował z niej, by wspólnie z innym oddziałem udać się bezpośrednio na front w rejonie Wyszkowa. Po powrocie do cywila kończy wspomniane Semina- rium i ostatecznie na stałe osiada w Drążdżewie, gdzie uczy z przerwą na okres okupacji przez 46 lat! (1928-1974), w tym okresie przez 12 lat, tuż po wojnie, jako kierownik w zasadzie ją tworzy. W 1939 roku walczy w kampanii wrześniowej, wzięty do niewoli zostaje ledwie na miesiąc zwolniony, by już od listopada 1939 roku po- wtórnie do niej trafić – tym razem do końca wojny. Listy, które pisze z obozu jenieckiego do żony i dzieci pokazują jak trudny to był dla niego okres. W 1945 roku wraca by włączyć się w odbudo- wę ojczyzny. Jest bardzo aktywnym nauczycielem i społecznikiem, organizuje na bazie wła- snych książek, a nawet własnego biurka, bibliote- kę i szerzy czytelnictwo w Drążdżewie, o czym pisze nawet ogólnopolski Expres Wieczorny, organizuje i prowadzi kursy dla analfabetów. Kie- rownikiem szkoły przestaje być w roku 1958 – oficjalnie za nie zdjęcie krzyży w szkole. Historię życia Władysława Kocota można prze- śledzić w unikatowym dziele „Pamiętniki i korespondencja z lat 1920, 1939-1945” Pułtusk 2009, wydanej staraniem jego córki Donaty Kocot- Bończak. Niniejszy tekst wspomnień został spisany przez autora ok. roku 1969 na podstawie zapewne wła- snych notatek - które całe życie skrupulatnie pro- wadził i następnie przesłany do Wydziału Oświa- ty Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Makowie Mazowieckim, celem wykorzystania przy opracowywaniu albumu kroniki szkół powiatu makowskiego. Korespondencja ta zbiega się w czasie z otwarciem nowej szkoły w Drążdże- Mapa Drążdżewa i okolic z 1915 roku. TOPMAP. Użyczona dzięki uprzejmości Zbigniewa Że- wie, co miało miejsce 7 czerwca 1969 roku. Ma- teriał ten został przepisany z rękopisu przez Bar- browskiego. barę Nosażewską i szeroko konsultowany przez nim takim nauczycielem prywatnym Alinę Białczak, fragmenty w języku rosyjskim w Drążdżewie był człowiek z Jednorożca, któ- konsultowała Renata Wróblewska-Mrozek – rego nazwisko zapomniano. Uczył on w zimie 92 dziękuję Paniom za umożliwienie i pomoc w 1863/64 r. najprawdopodobniej szkoła ta zlokalizowana przygotowaniu do publikacji tego opracowania. Plac pod szkolę rządową darował szkole była na placu przy rondzie, dawniejszych Mówił i pisał wprost, to co myślał i czuł, i choć miejscowy dziedzic ze swego folwarku, a ukaz krzyżówkach w Drążdżewie, po ich północ- czuję że nie zawsze musi to być zdanie obiektyw- carski w 1864 roku uwłaszczając chłopów no-wschodnie stronie, nad rzeką Orzyc. Póź- ne, to On jako jeden z niewielu miał odwagę … w Drążdżewie uwłaszczył i plac szkolny dla niej w tej lokalizacji wybudowano budynek Sławomir Rutkowski zlewni mleka, a od roku 2014 znajduje się Redaktor Wydania prywatny sklep spożywczy – przyp. Redakto- ra Wydania, dalej RW. strona 12 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku Do szkoły rządowej w Drążdżewie, jako do - „Я тебе дам „piłkę”. Нужно говорить: Nauczyciel obwodu szkolnego należały: Drążdżewo, Karo- „Мячь”. „Давай мячь”! „И ты дурак иди lewo. Drążdżewo-Kujawy. Drążdżewo-Nowe, балван!”. Wacław Parczewski Zwierzyniec, Wólka Drążdżewska, Drążdżewo Po polsku wolno było mówić dzieciom tylko Małe, Elżbiecin, Raki, Wólka Rakowska, Bu- na lekcjach jęz. polskiego, których było trzy Drugim nauczycielem - kierownikiem szkoły dy, Przytuły, Bagienice i Grądy. Obowiązku godziny tygodniowo. Dziecko, nawet chcąc rządowej w Drążdżewie podczas zaboru rosyj- szkolnego nie było. Dzieci przychodziły do wyjść na dwór za swoją potrzebą, też musiało skiego był pan Wacław Parczewski. Do Drąż- szkoły z własnej woli, z chęci, które chciały się prosić nauczyciela po rosyjsku, słowami: dżewa przybył w 1898/99 r. i uczył sam do uczyć, a zwłaszcza, których rodzice rozumieli - „Господин учитель, позвольте мне pierwszej wojny światowej tj. do roku 1914, potrzebę nauki. Jednak do wojny rosyjsko- идти на двор”! „Иди!” lub „Садись a więc uczył tu w Drążdżewie 16 lat. Był ka- japońskiej tj. do 1905 r. do carskiej szkoły mia- балван или дурак!”. walerem. Mieszkał i uczył w budynku szkol- ły prawo chodzić tylko dzieci rolników, i to nym, rządowym przy krzyżówkach. Nauczy- rolników bogatych. Dzieci żydowskie i dzieci Nawet dzieci w klasie wstępnej i pierwszej ciela Wacława Parczewskiego dziś jeszcze pa- wyrobników nie miały prawa uczenia się musieli umieć to powiedzieć po rosyjsku, ina- mięta sporo osób starszych w całym dawnym w szkole rządowej. Owszem biedne dzieci mo- czej nauczyciel nie pozwolił iść dzieciom na obwodzie szkolnym. Pamiętają go dobrze gły być przyjęte na naukę do szkoły, ale za dwór, do ubikacji. Nauka wszystkich przed- zwłaszcza Ci, którzy ukończyli oddział trzeci, osobistym pozwoleniem nauczyciela i za pew- miotów odbywała się po rosyjsku. Na przykład a egzaminy składali w Makowie93, a należą do ną opłatą. W 1905 r. już wszystkie dzieci miały matematyka. Nauczyciel pytał tabliczki mno- nich: prawo do nauki w szkole. Jednak w praktyce żenia: − pan Stanisław Gosiewski z Drążdżewa Małe- nie wszystkie dzieci były przyjmowane do - „В пять раз пять?” Dziecko: „Двадцать go - gospodarz, пять”. Учитель: „В шесть раз восемь?” szkoły. Szkoła nie mogła pomieścić wszystkich − Wincenty Walendziak obecny dziekan w Na- dzieci zgłaszających się w niewielkiej klasie Dziecko: „Сорок восемь”. sielsku, z tak wielkiego rejonu szkoły. Pismo musiało być zawsze czyste /czytelne, − Franciszek Jóźwiak rolnik i z-ca naczelnika Początkowo od najdawniejszych czasów estetyczne – przyp. RW/, kaligraficzne, bez OSP w Drążdżewie, w szkole w Drążdżewie uczył tylko jeden nau- błędów ortograficznych. Na ładne pismo nau- − Stanisław Szewczak były sołtys Drążdżewa, czyciel. Liczba dzieci dochodziła do 100 czyciel zwracał wielką uwagę, i to we wszyst- − Bolesław Surgał i Bolesław Więckowski obaj i więcej. Była klasa wstępna, pierwsza, druga kich szkołach rządowych w zaborze rosyjskim. członkowie Komitetu Rodzicielskiego, i trzecia. Dzieci uczyły się na dwie zmiany. Wiem to z własnego przeżycia, albowiem cho- Praca nauczyciela w tych czasach była bardzo − Stanisław Kuśmierczyk ksiądz z Kujaw za- dziłem do szkoły rządowej rosyjskiej w Gąse- mordowany w Działdowie przez hitlerow- trudna. W związku z tym powstało z tych cza- wie w 1914 roku do klasy drugiej, a w 1915 r. sów znane w tej okolicy powiedzenie: „A bo- ców, chodziłem do klasy trzeciej w Sypniewie. Zaś − Ebing Wojciech z Wólki Drążdżewskiej dajbyś cudze dzieci uczył!”. Wiąże się ono na egzamin z trzech klas zdawałem w czerwcu równi z innym powiedzeniem: „A bodajbyś i wielu innych. 1915 r. w Różanie w starej białej szkole. A za- tłukł kamienie na drodze”. raz w wakacje tegoż roku w lipcu była wielka Wszyscy wyżej wymienieni uczniowie jed- Pierwsi nauczyciele w Drążdżewie według ucieczka na wschód przed ofensywą niemiec- nomyślnie chwalą nauczyciela Wacława Par- świadków: Pierwszym nauczycielem w szkole ką, gdyż ci uderzyli na wojska carskie. Ta sta- czewskiego jako dobrego nauczyciela i kie- rządowej, carskiej podczas zaborów był pan ranność pisma w szkołach rządowych za cara rownika szkoły. Gdy wybuchła wojna w 1914 Franciszek Kruszewski. Do Drążdżewa przybył jest godna naśladowania i dziś w szkołach na- r. nauczyciel Wacław Parczewski wyjechał do około 1890 r. Początkowo był kawalerem. Po szych polskich. Na przykład jeszcze dziś stare swojej rodziny i do szkoły w Drążdżewie już kilku latach pracy ożenił się z panią nazwi- akta w języku rosyjskim czyta się z podziwem. nie wrócił. Zaś budynek szkolny wraz z bu- skiem Sikora. Nauczyciel pan Kruszewski Tak są pisane starannie, kształtnie, wyraźnie, dynkami gospodarczymi i ogrodzeniem spłonę- uczył sam jeden w szkole na krzyżówkach. Czy mimo że pisane były przed wieloma dziesiąt- ły w czasie działań wojennych doszczętnie uczył ktoś przed nim nikt nie pamięta. Prawie kami lat. Tak kaligraficznie pisać uczył i pan w roku 1914. I od tamtej pory do dziś szkoła wszyscy moi rozmówcy twierdzili, że pan Franciszek Kruszewski pierwszy znany nau- w Drążdżewie jeszcze nie ma własnego budyn- Franciszek Kruszewski był pierwszym nauczy- czyciel w Drążdżewie. Trzecią klasę, czyli ku szkolnego. cielem rządowym w Drążdżewie. Nauczyciel trzeci oddział kończyło mało dzieci, ale kto Po pierwszej wojnie światowej, a właściwie pan Franciszek Kruszewski jak widać z opo- ukończył szkołę trzyoddziałową, ten z powo- po przewaleniu się nawały niemieckiej na wiadań, tych którzy do niego chodzili do szko- dzeniem mógł zostać sekretarzem gminnym i z wschód w pogoni za Rosjanami aż w głąb Ro- ły, był dobrym nauczycielem. Uczył dobrze. powodzeniem dać sobie radę. Tacy trzyoddzia- sji, hen przez dwa lata tj. 1915 i 1916 w Drąż- Pilnował dzieci i szkoły. W klasie utrzymywał łowi maturzyści zgodnie stwierdzili, że nau- dżewie nie było szkoły zupełnie. Szkoła przy spokój i porządek przy pomocy sarniej nóżki, czyciel Franciszek Kruszewski był pierwszym, krzyżówkach była spalona. Niemcy nadal bili wici lub szpicruty. Był surowy, ale dbał, żeby dobrym nauczycielem w Drążdżewie. Rosjan w głębi Rosji. Dzieci siedziały w domu. dzieci czegoś się nauczyły. Lekcje zaczynały Nauczyciel pan Franciszek Kruszewski prze- Nie było Polski. Była okupacja niemiecka. Nie się modlitwą za zdrowie i pomyślność cara niósł się w 1898 r. z Drążdżewa do szkoły było komu upominać się o szkołę dla polskich słowami: w Krasnosielcu. W Drążdżewie był około dzieci. Każdy drżał o swoje życie i życie naj- - „Боже Царя храни, сильный, ośmiu lat. Pamięć po sobie zostawił wśród wy- bliższych. Dopiero gdy w Warszawie powstała державный на славу, на славу нам. chowanków dobrą. W Krasnosielcu też uczył „Polska Macierz”, ona wyjednała u Niemców, Царствуй на страх врагам. Царь kilka lat. Pamięta go dobrze pani Zofia Gra- że ci pozwolili otwierać po miastach i wio- православный. Боже Царя храни!”. skach szkoły powszechne94. Żyjący ówcześnie bowska z Krasnosielca. Jej zdaniem nauczyciel Nauka odbywała się w klasach łączonych. pan Franciszek Kruszewski był dobrym nau- W klasie była cisza. Nauczyciel przechodził od czycielem i zostawił po sobie miłe wspomnie- 93 Maków Mazowiecki do 1928 roku nosił na- klasy do klasy tzn. od jednych ławek do dru- nia, wśród uczniów i mieszkańców Krasnosiel- zwę Maków nad Orzycem, a następnie Ma- gich, słuchał lekcji wyuczonych, odpytywał ca. ków Mazowiecki – przyp. Redaktora Wyda- dzieci i zadawał nowe lekcje, nową pracę dzie- nia. ciom do wyuczenia w domu. Gdy jedna klasa 94 Przypis Redaktora Wydania: W rzeczywisto- miała lekcję głośno to druga odrabiała lekcję ści Polska Macierz Szkolna powstała w Kró- piśmienną, cicho. I tak szły lekcje na zmianę. lestwie Polskim w 1906 roku na podstawie Wszystkie lekcje w klasie były prowadzone zgody Cara z dnia 14 października 1905 ro- w j. rosyjskim. Nawet w pauzę nauczyciele żą- ku. Założyli ją: Józef Świątkowski, Henryk dali, żeby dzieci rozmawiały po rosyjsku. Na Sienkiewicz, Antoni Osuchowskiego i Mie- przykład, kiedy w pauzę dzieci grały w piłkę czysław Brzeziński. Car zgodził się na zakła- i jeden z nich zawołał - „Władek dawaj piłkę!”, danie prywatnych szkół z językiem polskim a słysząc to przechodzący nauczyciel natych- jako wykładowym. Funkcjonowała niestety miast reagował: jedynie niespełna rok, gdyż władze carskie ją Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 13 wielki nasz pisarz i rodak Henryk Sienkiewicz czyciel Stanisław Bartold był lubiany w Drąż- z drugą swoją żoną Heleną Bartold z domu Je- tak pisał w swoich pismach tom XXXV – Ma- dżewie nie tylko przez dzieci szkolne, ale przez lińską. Oboje pracowali aż do 1939 r. tj. do cierz, nie dosyć założyć trzeba - trzeba ją starszą młodzież, przez samych rodziców i wybuchu drugiej wojny światowej. We wrze- umocnić trzeba ją oprzeć na niewzruszonej przez kolegów tj. przez nauczycieli w gminie i śniu 1939 r. jako polski oficer w stopniu pod- podstawie, trzeba jej rozwiązać ręce i dać jej w powiecie. porucznika poszedł na front. W czasie silnego siłę, a wtedy wyrośnie w olbrzyma ... W 1922/23 szkoła w Drążdżewie została nalotu niemieckiego, ten dzielny polski nau- podniesiona do rangi szkoły dwuklasowej. Ja- czyciel i polski oficer doznał tak wielkiego ko druga siła nauczycielska została zatrudniona wstrząsu nerwowego, szoku, że zwariował. Jak pani Kazimiera Krauze, siostra ówczesnego już wyżej wspomniano był bardzo nerwowy Nauczyciel Kamiński księdza w Drążdżewie. W związku z rozwojem już w Drążdżewie. Po skończonej wojnie,

szkoły przeniesiona została klasa z domu pań- a właściwie po kapitulacji Warszawy i Modlina A więc Polska Macierz przysłała nauczyciela stwa Ferenców do starej, dawnej karczmy, na- pan Bartold wrócił do Budzyna-Lipniki, gdzie i do Drążdżewa. Był nim pan Kamiński. Przy- leżącej wtedy do pani Marii Zakrzewskiej, sto- ukrywał się przed Niemcami przez kilka tygo- był on do Drążdżewa jesienią 1917 r. Uczył jącej tuż przy Krzyżówkach, po szosie Drąż- dni. W listopadzie 1939 r. Niemcy złapali i mieszkał w domu pana Jóźwiaka Franciszka dżewo - Przasnysz. Tam mieściły się obie kla- i aresztowali pana Stanisława Bartolda i wy- przy krzyżówkach. Pan Kamiński był kawale- sy. Jedna klasa duża od frontu i druga niewiel- wieźli go do Działdowa, do przejściowego ob- rem. Uczył w Drążdżewie krótko. Warunki ma- ka od podwórka, w szczycie południowym. Zaś ozu jeńców wojennych. Tam zaopiekował się terialne szkoły były po wojnie ciężkie. Inwen- od północy była szatnia, w której był jednocze- chorym Bartoldem osobiście piszący te słowa, tarz szkoły trzeba było zdobyć za pieniądze śnie i bufet masarski, w którym wędliny wła- jako swoim starym znajomym i dobrym kolegą składkowe rodziców posyłających dzieci do snego wyrobu sprzedawał właściciel bufetu nauczycielem. Kolega Stanisław Bartold w szkoły. Za nauczyciela Kamińskiego były tylko stary pan Józef Chrzanowski. Ci państwo chwili uspokojenia rozmawiał z oficerami i na- dwa oddziały. Do oddziału trzeciego nie było Chrzanowscy mieszkali też w tej karczmie, od uczycielami zupełnie normalnie. Zaś w chwi- kandydatów. Spowodowała to dwuletnia prze- strony podwórka. Razem z rodzicami mieszkali lach furii, ataku nerwowego, czyli szoku ner- rwa z powodu wojny. Po roku nauki pan Ka- też w tej karczmie i młodzi Chrzanowscy tj. wowego był straszny. Krzyczał głośno, groził miński wyjechał do Pułtuska i w 1918 r. w li- Antoni i Pelagia z domu Rudawska. Karczma pięściami Niemcom i każdemu kto wtedy był stopadzie wstąpił do wojska polskiego do 13 była własnością pani Marii Zakrzewskiej za- obecny w jego otoczeniu. Zgrozą napełniał ca- p.p. /13 Pułk Piechoty – przypis Redaktora mieszkałej za groblą w Drążdżewie-Górka. By- ły pokoik, w którym go umieszczano na izbie Wydania/. Pracował w RKU Pułtusk. Do ła to naprawdę stara karczma oryginalna. Po- chorych. Raz szukał medalika w słomie, na Drążdżewa nie wrócił. dobno budowana razem z kościółkiem której spał wołając, że szatan schował mu me-

i dzwonnicą w Drążdżewie przez hrabiów Kra- dalik, zaś niemieccy kucharze nagotowali zupy

sińskich. Budowana w dawnym stylu. Miała ogromny kocioł i sami żrą, a polskich oficerów Nauczyciel Nawrocki piękne podcienie z oryginalnymi słupami. Bale i żołnierzy głodzą. I wiele innych zdań wy- w ścianach były ośmiocalowe, obrabiane topo- krzykiwał. Bywało wtedy okropnie. Jednego Na miejsce pana Kamińskiego do Drążdżewa rem ze starodrzewek. Sama drzazga. Ściany wieczoru będąc z kolegami u niego w odwie- przybył jesienią 1918 r. pan Nawrocki. Uczył wysokie. Pułap z desek dwucalaków. Cały żół- dzinach na izbie chorych, zastaliśmy go spo- i mieszkał w domu państwa Ferenców tj. Jana ty od plam tryskającego piwa z otwieranych kojnego, cichego, tylko nic nie mówiącego do i Wiktorii za krzyżówkami w stronę kantoru. antałków. Karczma początkowo była kryta nas. Jednak po chwili dostał ataku i zaczął Pan Nawrocki był żonaty. Mieli jednego syna. gontem, a ostatnio słomą. W pierwszą wojnę strasznie wariować i rzucać się po słomie. Do W szkole było dzieci dużo. Była już i klasa światową Niemcy ucięli połowę karczmy i po- tego stopnia, że przerażeni koledzy nauczyciele trzecia. Pan Nawrocki po roku pracy nauczy- prowadzili szosę na Przasnysz. Zaś cała i oficerowie zawodowi chcieli uciec ze strachu cielskiej opuścił Drążdżewo i wyjechał do ro- karczma przy Krzyżówkach została spalona z pokoiku, nie mogli patrzeć i słuchać jego dziny do Pułtuska. Ponieważ dwaj ostatni nau- w czasie działań wojennych podczas drugiej wrzasku i bólu. Tym razem szukał w barłogu czyciele byli w Drążdżewie krótko, przeto wojny światowej w styczniu 1945 r., gdy brzytwy by nią poucinać łby rannym polskim niewiele po sobie zostawili wspomnień. Ludzie Niemcy uciekli z Drążdżewa a następowali kolegom, inwalidom wojennym leżącym spo- nie pamiętali nawet ich imion. sowiety i Wojsko Polskie. Tak wyglądała kojnie na słomie obok niego, a którym według karczma w Drążdżewie za nauczyciela Stani- jego krzyku zachciało się niemieckiej zupy. sława Bartolda, aż do spalenia jej w 1945 roku. Takie oto i tym podobne sceny wyprawiał W kronice szkoły jest zamieszczona fotografia Stanisław Bartold w koszarach wojskowych Nauczyciel tej szkoły - karczmy, fotografia Stanisława w Działdowie na izbie chorych w czasie ataku Stanisław Bartold Bartolda i fotografia klasy czwartej z kierow- szału. Był w ubraniu cywilnym. Na sobie miał nikiem szkoły Stanisławem Bartoldem. Jak wi- piękne przedwojenne futro, a na głowie kape- W roku szkolnym 1919/20 do Drążdżewa dać na fotografii ubrania dzieci były inne niż lusz. W ręku trzymał dużą walizkę do której przychodzi na stanowisko nauczyciela- dziś ubierają się dzieci szkolne. Nauka odby- jego żona nakładła mu żywności i bieliznę gdy kierownika pan Stanisław Bartold, rodak z Bu- wała się w karczmie, a na gimnastykę przecho- go zabierali Niemcy do Działdowa. Tą jego dzyna-Lipniki z pow. Maków. Jest to już piąty dziły przez Krzyżówki na plac dawny szkolny walizką ja się zaopiekowałem. Codziennie wy- kolejny nauczyciel w Drążdżewie. Ten był dłu- nad Orzycem. Tak było aż do 1939 r. W pauzy dzielałem mu po porcji chleba i co miał do żej w Drążdżewie, bo aż pięć lat tj. do sierpnia dzieci biegały normalnie po podwórku wokół chleba w walizce. Trwało to jednak krótko. Po 1924 roku włącznie. Przyszedł jako kawaler. karczmy. Zaś w palanta dzieci grały na szosie kilku dniach musiałem odnieść mu walizkę Mieszkał i uczył w domu pana Jana Ferenca. przasnyskiej. i pożegnać go na zawsze. Oto Niemcy 10 listo- Wkrótce ożenił się z panną Batogowską z Syp- W wakacje w 1920 r. nauczyciel Stanisław pada 1939 r. wywieźli z Działdowa spędzo- niewa. Mieli dwóch synów. Żona jego po kilku Bartolda wstąpił na ochotnika do Wojska Pol- nych tam polskich oficerów w głąb Niemiec do latach pożycia małżeńskiego zmarła. Jest na skiego. Był na froncie bolszewickim. Po za- Prenzlau. Ppr. Bartold jako chory pozostał na cmentarzu w Drążdżewie. Pan St. Bartold był wieszeniu broni i po zawarciu pokoju w Rydze miejscu w Działdowie dalej. W momencie po- średniego wzrostu, brunet, przystojny, ładny, nauczyciel Stanisław Bartold jak i większość żegnania się z nim 9 XI 1939 r. wieczorem był nerwowy, zdolny, dobry wychowawca i nau- nauczycieli ochotników oraz uczniów szkół bardzo spokojny, mądry, myślący. Rozmawia- czyciel oraz niezmiernie wymowny. Wykształ- średnich i uniwersytetów wrócił do Drążdżewa liśmy ze sobą długo. Chyba o wszystkim, oso- cenie swoje uzupełniał w trakcie pracy nauczy- na swoje stanowisko i uczył dzieci dalej. Był biście głęboko przeżyłem to, i wierzyłem że cielskiej. Uczył i kierował szkołą dobrze. Nau- on w dalszym ciągu lubiany przez dzieci i star- wrócimy do niepodległej Polski, a Niemcy mu- szych o czym jeszcze dziś wspominają często szą przegrać wojnę. Uwierzył mi kol. Bartold, jego wychowankowie. zaczął i on mieć nadzieję. Czułem jak się cie- zdelegalizowały, jednak dalej prowadziła W roku 1924/25 nauczyciel Stanisław Bar- szy w duszy. Byliśmy bardzo bliscy sobie, jak- swoje działania w konspiracji. Dopiero nie- told przeniósł się na własną prośbę do szkoły by spokrewnieni. Toteż pożegnaliśmy się czu- mieckie władze okupacyjne w 1916 roku, w rodzinnej wiosce Budzyno-Lipniki pod Ma- le, serdecznie. Ostatnia jego prośba była: „Pisz w nadziei na pozyskanie polaków, zezwoliły ków, gdzie pracował jako kierownik szkoły do mnie. I jak będziesz mógł, daj znać o mnie na jej reaktywację. strona 14 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku mojej żonie i dwom synom”. Do zobaczenia Odszedł z żoną swoją do Sypniewa, też na kie- W roku 1928/29 w Drążdżewie podniesiono w wolnej, ukochanej Polsce! Słowa koledze rownika szkoły. szkołę do pięcioklasówki, a to ze względu du- Bartoldowi dotrzymałem. Po powrocie żonę żej ilości dzieci w wieku szkolnym. I tak kie- jego zawiadomiłem o jego doli w Działdowie. rownikiem był nadal p. Marcin Błaszczyszyn, Poza tym też powyższa dość obszerna dygresja a nauczycielami p. Kowalska, nowy młody na- o życiu kol. Bartolda byłego nauczyciela i kie- Kierownik szkoły uczyciel pan Henryk Gregorczyk z Pienic rownika szkoły w Drążdżewie też niech będzie pan Marcin Blaszczyszyn Wielkich, nowa młoda nauczycielka Julia Maj- odpowiedzią na jego ostatnią prośbę. Tak jest. kowska z Rogowa i po 15 września 1928 roku Ostatnia. Bo wkrótce Niemcy zastrzelili ppr. W 1926/27 r. do Drążdżewa przyszedł jako przybył do Drążdżewa pan Władysław Kocot Bartolda Stanisława w Działdowie. Tak, że gdy nowy kierownik szkoły drugi galicjak pan z Chodkowa Załóg, gdzie był pięć lat kierow- Niemcy przypędzili z naszych powiatów wyła- Marcin Błaszczyszyn. A na drugą siłę przy- nikiem szkoły. Przeniósł się na własną prośbę pując następną grupę oficerów rezerwy to już chodzi nauczycielka pani Broniewiczowa, żona z myślą, że obejmie tu kierownictwo szkoły. w pokoiku na izbie chorych nie było kolegi pastora. Pani Broniewiczowa początkowo za- Zaś zmówiony z nim w tej sprawie p. Marcin Bartolda. Stwierdził mi to kolega Aleksander mieszkała u państwa Jóźwiaków przy Krzy- Błaszczyszyn miał objąć kierownictwo szkoły Borczyński, były nauczyciel w Rakach, który żówkach zaś dzieci uczyła w starej karczmie. w Chodkowie Załogach. Była między nimi obu pytał o Bartolda na izbie chorych, obsługi pol- Pani Broniewiczowa po rozwiedzeniu się umowa przed wakacjami. Pan Władysław Ko- skiej i potem niemieckiej. Sam wartownik z mężem pastorem, przeniosła się na mieszka- cot w myśl umowy podanie o przeniesienie mówił kol. Borczyńskiemu iż lejtnant Bartold nie za groblę na Górkę do pani Marii Zakrzew- złożył w terminie i dostał Drążdżewo. Zaś Ga- Stanisław ist kaput. Tu pokazał palcem na skiej. Miała na wychowaniu i utrzymaniu licjak pan Marcin Błaszczyszyn umowy nie do- ziemię. Tak więc zakończył życie były nauczy- dwóch swoich synów. Pastor Broniewicz po- trzymał, podania o przeniesienie nie złożył, ciel kierownik szkoły dwuklasowej w Drąż- czątkowo przyjeżdżał dość często do Drążdże- więc nadal został kierownikiem szkoły dżewie, a później nauczyciel we wsi Budzyno- wa do swoich synów. Przywoził im obuwie, w Drążdżewie, ale tylko przez jeden rok. Lipniki pod Makowem. Poza tym kol. Bartold ubranka i łakocie. Ale już z żoną nie żył. Wg. Pan Władysław Kocot zamieszkał w nowej był długoletnim prezesem ZNP w Makowie. opowieści ludności powodem do rozwodu był murowance na Górce u państwa Józefów Siel- A jako prezes brał czynny udział w strajku na- kierownik szkoły pan Marian Błaszczyszyn. skich. Zaś uczył też na Górce za groblą u p. Jó- uczycielskim w 1937 r. Jednocześnie należy On rozwiódł państwa Broniewiczów. Po zefów Sielskich w starej murowance. Po stwierdzić, że za prezesury kolegi Bartolda całe dwóch latach pobytu w Drążdżewie pani Bro- dwóch latach stara murowanka została roze- nauczycielstwo powiatu makowskiego czuło niewiczowa przenosi się z chłopcami do szkoły brana, a klasa II i I wróciły na krzyżówki do się jedną wielką rodziną nauczycielską. Po w Czernicach Borowych pow. Przasnysz. Na karczmy. Na miejsce starej murowanki stoi drugiej wojnie światowej miejsce po kol. Bar- jej miejsce do Drążdżewa przychodzi drewniany domek p. Stanisława Kowalewskie- toldzie w Budzynie zajęła jego żona Helena w 1927/28 r. młoda nauczycielka panna Maria go. Tego roku nauczycielka p. Jadwiga Kowal- Bartoldowa, która do dziś jest tam kierowni- Czerniakówna. Mieszkała u państwa Janów ska uczyła dzieci w domu pana Jana Ferenca, kiem szkoły. Szczepańskich-Bartników, a uczyła w domu druga nauczycielka p. Julia Majkowska uczyła państwa Jana Ferenców za Krzyżówkami. Kie- w domu pana Stanisława Szewczaka. Obecnie rownik szkoły pan Marcin Błaszczyszyn w tym domu jest poczta. Pan Gregorczyk Hen- Kierownik szkoły mieszkał i stołował się u p. Janów Walendzia- ryk i kierownik pan Marcin Błaszczyszyn ków, po Rochu Walendziaku, obok obecnej uczyli obaj w karczmie. Praca była trudna. Balicki Ludwik remizy strażackiej. Kierownik ten po wyjeździe Klasy były oddalone od siebie do jednego ki- pani Broniewiczowej do Czernic Borowych źle lometra. Po roku takiej nauki odszedł z Drąż- W roku szkolnym 1924/25 do Drążdżewa się czuł. Narzekał na dzieci szkolne na całą dżewa pan Marcin Błaszczyszyn. Przeniósł się przybył na kierownika pan Ludwik Balicki. pracę nauczycielską. On to mawiał do gosposi na własną prośbę do Czernic Borowych pow. Pochodził z Galicji, więc ludność tutejsza na- Walendziakowej, „że dla niego byłoby lepiej Przasnysz, gdzie pracowała pani Broniewiczo- zywała go galicjakiem. Początkowo był kawa- gdyby umarł dzieckiem, niż teraz musi się mę- wa, która wtedy wyszła powtórnie za mąż za lerem. Pan Balicki był średniego wzrostu, sza- czyć z dziećmi w Drążdżewie”. Albo mawiał: pana Kierskiego. tyn, niezbyt ładny. Mieszkał u państwa Szcze- „Wolałbym tłuc kamienie na szosie, aniżeli pańskich zwanych Bartnikami, a stołował się dzieci cudze uczyć”. Za niego klasy były już początkowo u p. Antonich Chrzanowskich liczne. Jako trzecia siła do Drążdżewa przybyła Kierownik szkoły w karczmie, a następnie stołował się na pleba- z Chodkowa-Załóg staruszka nauczycielka nii u księdza proboszcza Krauzego. Tam zapo- p. Wanda Zdziemnicka. Była warszawianką. W Pan Leon Chrzanowski znał się dobrze z najmłodszą siostrą księdza Warszawie się urodziła, urosła wykształciła, Stanisławą Krauze, z którą się ożenił. Pan Lu- zmężniała i zestarzała. Więc wieś Załogi, a po- W roku szkolnym 1929/30 do Drążdżewa dwik Balicki uczył dzieci w karczmie na Krzy- tem Drążdżewo były dla niej męczarnią, czuła przyszedł nowy kierownik pan Leon Chrza- żówkach. Jako druga siła była do pomocy nau- się obco. Mieszkała u państwa Stanisławów nowski, przedtem był nauczycielem jednokla- czycielka pani Kazimiera Krauze, starsza sio- Gęsiaków. Uczyła u p. Szczepańskich- sówki we wsi Klimki pod Karniewem. Razem stra żony kierownika Balickiego. Kierownik Bartników. Po roku pracy p. Wanda poszła na z kierownikiem Marcinem Błaszczyszynem szkoły L. Balicki uczył w Drążdżewie krótko, emeryturę i wyjechała do Warszawy. W tym odeszła z Drążdżewa i pani Julia Majkowska bo tylko dwa lata. Specjalnie nie był lubiany, też roku z Drążdżewa po roku pracy wyjechała do szkoły w Rakach, a potem przeszła do szko- ani przez dzieci szkolne ani przez młodzież, ani i pani Maria Czerniakówna. Obie nauczycielki ły w Grądach, gdzie pracowała jako nauczy- przez starszych. Chyba dlatego, że był galicja- nie zostawiły po sobie żadnych wspomnień. cielka i kierowniczka do II wojny światowej tj. kiem, jak wielu nauczycieli w powiecie. Do ga- Tylko pani Wanda Zdziemnicka miała to do do 1939 r. - nauczycielka pani Julia Majkow- licjaków nawet my nauczyciele mieliśmy duże siebie, że gdy latem wyszła na spacer dróżką ska jest rodaczką z Rogowa gmina Płoniawy. uprzedzenie. Po prostu nie dawali się lubić. Gęsiaków w pole, między żytami, to żeby nie Seminarium nauczycielskie kończyła w Łom- Mówiono b. powszechnie, że galicjak jest jesz- zbłądzić i móc wrócić do domu utykała patyki ży. Szkoła Drążdżewo była jej pierwszą posa- cze jako tako mądry, ale tylko do południa. Ta- od czasu do czasu na dróżce, a idąc z powro- dą. Pani Julia Majkowska była wesoła, zawsze kie mniemanie ludności dotyczyło nie tylko tem zbierała te patyki i w ten sposób wróciła uśmiechnięta, żyła zgodnie z gronem nauczy- nauczycieli, ale wszystkich galicjaków, którzy do domu. Pod koniec roku szkolnego 1927/28 cielskim, była pilna w pracy. Mieszkała i sto- znaleźli się tu u nas w Kongresówce. Na przy- do szkoły w Drążdżewie przybyła jeszcze jed- łowała się u państwa Stanisławów Szewcza- kład, był tu nadleśniczy w Sławkach pan Plet- na nauczycielka pani Jadwiga Kowalska. ków. Pozostawiła po sobie miłe wspomnienia ty, mimo, że był dobrym gospodarzem lasów Wiosną 1928 roku była w Drążdżewie już w Drążdżewie, Rakach i Grądach. Krasińskich w Sławkach, to ludzie go nie lubi- czteroklasówka. Nauczycielka pani Jadwiga li. Tak i pan Balicki Ludwik, mimo, że był Kowalska mieszkała przez pięć lat u p. Stani- w Drążdżewie kierownikiem dwa lata to spe- sławów Walędziaków, a uczyła u p. Janów Fe- cjalnych wspomnień tu nie zostawił po sobie. renców, a potem w karczmie.

Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 15 strona 16 Zestawienie hronologiczne pracowników szkoły w Drążdżewie II wojna światowa

Lp. Nazwisko i imię Komentarz Krasnosielcki Zeszyt Hist Zeszyt Krasnosielcki 1917/18 1918/19 1919/20 1920/21 1921/22 1922/23 1923/24 1924/25 1925/26 1926/27 1927/28 1928/29 1929/30 1930/31 1931/32 1932/33 1933/34 1934/35 1935/36 1936/37 1937/38 1938/39 1939/40 1940/41 1941/42 1942/43 1943/44 1944/45 1945/46 1946/47 1947/48 1948/49 1949/50 1950/51 1951/52 1952/53 1953/54 1954/55 1955/56 1956/57 1957/58 1958/59 1959/60 1960/61 1961/62 1962/63 1963/64 1964/65 1965/66 1966/67 1967/68 1968/69 1 nn. mężczyzna z Jednorożca nieznany mężczyzna z Jednorożca uczył w okresie powstania styczniowego 2 Kruszewski Franciszek pierwszy opłacany przez państwo nauczyciel w Drążdżewie. Uczył w latach 1890‐98 3 Parczewski Władysław drugi opłacany przez państwo nauczyciel w Drążdżewie. Uczył w latach 1898‐1914. 4 Kamiński 1 wyjechał do Pułtuska w lutym 1918 r., gdzie wstąpił do wojska 5 Nawrocki 1 6 Bartold Stanisław 11111 oryczny Nr TPZK, Nr 22 oryczny 7 Krauze Kazimiera 1111 8 Balicki Ludwik 1 1 9Błaszczyszyn Marcin 1 1 1 10 Gregorczyk Henryk z Pienic Wielkich 111 11 Broniewiczowa przeniosła się do Czernic‐Borowych 1 12 Czerniakówna Maria z Chodkowa‐Załóg 1 dodatek specjalny dospo 13 Zdziemnicka Wanda z Warszawy 1 14 Kowalska Jadwiga pochodziła z Galicji, przybyła wiosną 1928 r. 11111 15 Majkowska Julia z Rogowa 1 16 Kocot Władysław po 15 września 1928 r. Kierownik szkoły od 16 X 1946 r. 11111111111 111111111111111111111111 17 Chrzanowski Leon z m. Klimki pod Karniewem 1111111111 11 18 Wieczorkiewicz Genowefa 1 19 Obrębska Genowefa do 1930 r. Gralakówna 11111111

ł 20 Obrębski Stefan wiosną 1937 r. przenieśli się do Magnuszewa 1111111 ecznego miesi 21 Tyszko Julian, ksiądz 1 11111 22 Machnowski Witold przyszedł z okolic Różana, odszedł do szkoły w Kacicach przy drodze z Pułtusk 1 23 Emorykówna Leokadia 111

ę 24 Rzewnicki Edmund, ksiądz 111 cznika „Wie cznika 25 Matusiak Janina 11 26 Matusiak Karol 11 27 Kamieński Władysław 11

ś 28 Chrzanowska Krystyna 11 ci znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku roku 2015 marzec Nr 3(95), Orzyca” ci znad 29 Bieżuńska Emilia z Drążdżewa 1 30 Sosnowska Janina z Dębin 1111 31 Plis Jan mleczarz w Drążdżewie 1 32 Glinka Janina być może Glińska, uczyła tylko w Karolewie 1 33 Krzesiński Henryk z Raków 1 34 Balicka Franciszka 1 35 Burlińska Maria woźna 111111111111111111111111 36 Szewczak Alicja z Drążdżewa. Poszła do pracy biurowej w Olsztynie. 1111 37 Dawid Franciszek z Drążdżewa Małego. Odszedł na kierownika szkoły w Sindakach na Mazurach 1111 1111 38 Kuplicka Honorata z Krasnosielca, od 1948 r. Cachel 11111 39 Kocot Józef ze Szczeglina Poduchownego, brat Władysława Kocota. Odszedł latem 1950 r. na kierownika szkoły w Amelinie. Później do 1111 40 Cachel Józef z Krasnosielca, gdzie był pracownikiem poczty 111 41 Sowa Genowefa nauczycielka religii 1 42 Szewczak Apolonia nauczycielka religii 1 43 Jabłonowska Anastazja z Karniewa 111 44 Durka Halina z Franciszkowa k. Grodziska Maz. Odeszła latem 1953 r. do rodzinnego Franciszkowa na kierownika szkoły jednoklasowej 111 45 Brych Teresa z Madrakowa Dużego pow. Ciechanów. Odeszła latem 1954 r. na kierownika szkoły do Zabiela 1111 46 Morko Stefan, ksiądz przyszedł z Krasnosielca, gdzie był przez wiele lat wikarym. W Drążdżewie objął probostwo. 11 47 Ślusarski Alfons odszedł latem 1953 r. na kierownika szkoły w Nowej Wsi 11 48 Daczewski Jan poszedł latem 1953 r. do wojska 11 49 Krzesińska Wanda z Raków 1 50 Żbikowski Tadeusz z Łucznik k. Makowa 1111 51 Wilińska Kazimiera nauczycielka religii 1 52 Kurowska Elżbieta do 1956 r. Paprocka, z Drążdżewa, żona kowala Kurowskiego z Drążdżewa 1111111111111111 Krasnosielcki Zeszyt Hist Zeszyt Krasnosielcki 53 Wilkowska Danuta latem 1953 r. przeszła do Przasnysza, gdzie pracuje w szkle podstawowej 1 54 Strachowski Jerzy ze Zblichy 11 55 Krzesiński Henryk bratanek Henryka Krzesińskiego pracującego w roku szkolnym 1945/46, również z Raków 111111 56 Drozińska Adela z Dzieżgowa 111111111 57 Rzepińska Teresa przewodnicząca OH, w 1954 opiekun ZHP 11 58 Smoliński Jan spod Opinogóry 11 59 Chrzanowska Danuta 1 oryczny Nr TPZK, Nr 22 oryczny 60 Białas Teresa z powiatu piaseczyńskiego 111 61 Dzwonkowska Zofia 1 62 Kurowska Kamila z Krasnosielca Leśnego /Pieńki/, do pracy przyszła z Mazur 1111111111111 63 Więcek Honorata opiekun ZHP 1 64 Białczak Marian z Karolewa, kierownik szkoły od 14 IX 1958 r. 1 11111111111 65 Rolka Stanisław z Krasnosielca 1111

dodatek specjalny dospo 66 Białczak Alina do 1963 r. Piotrowska, z Bagienic 111111111 67 Wysocka Irena 1 68 Koperski Wiesław 11111 69 Melnicki Andrzej do pracy w Drążdżewie przyszedł po skończeniu Liceum Pedagogicznego w Różanie 1 70 Domińska Krystyna 1 71 Świderska Janina przyszła do pracy z Mazur 1 72 Koperska Wanda do 1966 Tytko 111 73 Kobyliński Lechosław z Chodkowa‐Biernaty 111 ecznego miesi 74 Butryn Henryka 11 75 Otłowska Janina 1 76 Brzostek Amelia 1 77 Łepkowski Wiesław z Makowa 11 ę cznika „Wie cznika 78 Piaseczna Danuta z Szelkowa, od 1968 r. Pawlak 11 79 Bystrek Janina 1 80 Kazimierczyk Barbara z m. Bagalela gm. Wąsewo 1 81 Opalach Halina z Krasnosielca, do pracy w Drążdżewie przyszła z m. Węgrowo powiat trzebnicki 1 ci znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku roku 2015 marzec Nr 3(95), Orzyca” ci znad 82 Siarkowska Krystyna z Obłudzina 1 Liczba nauczycieli pracujących w 1111122223456566666666000006777898109109898878898910121212 danym roku szkolnym Opracował: Sławomir Rutkowski na podstawie wspomnień Władysława Kocota oraz informacji Aliny Białczak strona 17 syna najstarszego Zbigniewa (Lalek), córki szyła się względami koleżeństwa, kierownika Nauczyciel Krystyny, syna Benedykta i syna najmłodszego szkoły i proboszcza. Z Drążdżewy wyjechała pan Gregorczyk Henryk Jana. Pan Leon Chrzanowski był kierownikiem w nieznane strony i już więcej z nami się nie przez długie szesnaście lat od września 1929 spotkała Pan Henryk Gregorczyk do Drążdżewa przy- do września 1945 roku z przerwą za okupacji był w 1926/27 roku po ukończeniu Państwo- hitlerowskiej. Za jego kierownictwa skład Ra- Kolega Witold Machnowski z okolic Różana wego Seminarium Nauczycielskiego w Pułtu- dy Pedagogicznej w poszczególnych latach do Drążdżewy przybył w 1933 roku na miejsce sku. Pochodził ze wsi Pienice Wielkie. Był sy- wyglądał następująco: Jadwigi Kowalskiej. Bardzo dobry człowiek nem młynarza. Ojciec jego miał wiatrak w Pie- „człowiek dusza” jak tu mówią. Mieszkał u ko- Rok szkolny 1931/32 i 1932/33 nicach Wielkich. Przez dwa lata mieszkał i sto- legi Władysława Kocota, a uczył w karczmie 1. Pan Leon Chrzanowski - kierownik szkoły łował się u państwa Stanisławów Gęsiaków. Po klasy młodsze. Tylko rysunki prowadził w kl. 2. Władysław Kocot - nauczyciel dwu latach pracy w Drążdżewie opuścił tutej- VI i VII. Był zapalonym rysownikiem i mala- 3. Jadwiga Kowalska - nauczycielka szą szkołę i na własną prośbę przeniósł się do rzem. Na malarstwie znał się dobrze. Był żona- 4. Genowefa Obrębska z domu Gralak - nau- innego powiatu. Umiał grać na skrzypcach. ty, miał żonę Janinę i córeczkę Basię. Żona czycielka Prowadził śpiew i chór w szkole. Jako uczeń zajmowała się całym gospodarstwem. On lubił 5. Stefan Obrębski - nauczyciel seminarium, a potem tutejszy nauczyciel był jeździć na motorowerze, który kupił do spółki 6. Ksiądz Julian Tyszko - nauczyciel religii dobry (…). Po wojnie pracuje jako nauczyciel z kolegą Władysławem Kocotem. Gdy odcho- na SN w Ciechanowie. Rok szkolny 1933/34 dził z Drążdżewa spłacił wspólnika i motoro- l. Pan Leon Chrzanowski - kierownik szkoły wer zabrał ze sobą do powiatu pułtuskiego. Rok szkolny 1929/3095 2. Pan Władysław Kocot - nauczyciel Obecnie jest kierownikiem szkoły w Kacicach 1. Pan Leon Chrzanowski - kierownik szkoły 3. Pan Witold Machnowski - nauczyciel 4 km za Pułtuskiem po szosie na Warszawę. 2. Pani Jadwiga Kowalska - nauczycielka 4. Pani Genowefa Obrębska - nauczycielka W dalszym ciągu maluje ładne obrazy. Po wy- 3. Pan Władysław Kocot - nauczyciel 5. Pan Stefan Obrębski - nauczyciel jeździe z Drążdżewa doczekał się drugiej córki 4. Pani Wieczorkiewicz Genowefa - nauczy- 6. Ksiądz proboszcz Julian Tyszko - nauczy- Maritki. Obecnie starsza córka Basia jest za- cielka ciel religii mężna i ma dzieci. Maritka ukończyła SN 5. Pani Genowefa Gralakówna - nauczyciel- i pracuje w Warszawie. Zaś pani Janina dalej Rok szkolny 1934/35 ka gospodaruje z Witkiem w Kacicach. Obecnie 1. Leon Chrzanowski - kierownik szkoły 6. Ksiądz proboszcz Julian Tyszko - nauczy- Witek przeszedł na emeryturę. 2. Władysław Kocot - nauczyciel ciel religii. 3. Genowefa Obrębska - nauczycielka Nauczycielka pani Leokadia Emorykówna. Tak więc w roku szkolnym 1929/30 w szkole 4. Stefan Obrębski - nauczyciel Na miejsce pana Witolda Machnowskiego do w Drążdżewie aż troje nowych nauczycieli S. Leokadia Emorykówna - nauczycielka Drążdżewa przybyła pani Leokadia Emory- przybyło. Pan Leon Chrzanowski zajął miejsce 6. Ksiądz proboszcz Julian Tyszko - nauczy- kówna, panienka. Przez rok mieszkała w domu kierownika p. Marcina Błaszczyszyna, pani ciel religii p. Władysława Kocota, przez drugi rok u p. Ja- Genowefa Wieczorkiewiczówna zajęła miejsce na Walendziaka zwanego „Jurka”. Była ner- pana Henryka Gregorczyka i pani Genowefa Rok szkolny 1935/36. wowa, zarówno ona ze szkołą jak i szkoła z nią Gralakówna zajęła miejsce pani Julii Majkow- 1. Leon Chrzanowski - kierownik szkoły się nie zżyły. Odeszła gdzieś dalej i nie zosta- skiej96. 2. Kocot Władysław - nauczyciel wiła po sobie ciekawszych wspomnień. 3. Genowefa Obrębska - nauczycielka

4. Stefan Obrębski - nauczyciel 5. Leokadia Emorykówna - nauczycielka Nauczycielka pani Genowefa Obrębska Nauczycielka Genowefa 6. Ksiądz proboszcz Julian Tyszko - nauczy- z domu Gralakówna i pan Obrębski Stefan. ciel religii Ona przybyła do Drążdżewa w 1930 roku, a on Wieczorkiewiczówna w następnym 193l r., wkrótce się pobrali i za- Rok szkolny 1936/37 mieszkali u państwa Kuśmierczyków za remizą Przybyła tu panienką. Była ona starszą sio- l. Leon Chrzanowski - kierownik szkoły strażacką. Od państwa Kuśmierczyków prze- strą pani Marii Wieczorkiewiczówny w Chod- 2. Kocot Władysław - nauczyciel nieśli się na Górkę do państwa Sielskich. Do kowie-Załogach, obecnej pani Marii Zatorskiej, 3. Genowefa Obrębska - nauczycielka końca, tj. do wakacji 1937 r. od wakacji prze- dalszej nauczycielki i kierowniczki w szkole 4. Stefan Obrębski - nauczyciel nieśli się do szkoły w Magnuszewie, a potem w Chodkowie-Załogach. Pani Genowefa Wie- 5. Leokadia Emorykówna - nauczycielka za Różan do Drozdowa. Tam ich zastała II czorkiewiczówna po jednorocznej pracy ode- 6. Ksiądz proboszcz Edmund Rzewnicki - wojna światowa. Oboje byli dobrymi nauczy- szła z Drążdżewa do pow. pułtuskiego, gdzie nauczyciel religii cielami. Pracowali oboje. Prace ręczne wyszła za mąż, za pana Godlewskiego, sekreta- Rok szkolny 1937/38, 1938/39 i 1939/40 z dziewczętami prowadziła p. Obrębska oraz rza gminy Dzierżenin. przedmioty jakie jej przypadły. Pan Obrębki 1. Leon Chrzanowski - kierownik szkoły Rok szkolny 1930/31 2. Władysław Kocot - nauczyciel uchodził za polonistę i miał język polski w kla- l. Pan Leon Chrzanowski - kierownik szkoły 3. Jadwiga Matusiak - nauczycielka sach starszych. Prowadził też śpiew, chór 2. Pan Władysław Kocot - nauczyciel 4. Karol Matusiak - nauczyciel i gimnastykę. Pani Obrębska prowadziła z za- 3. Pani Jadwiga Kowalska - nauczycielka 5. Władysław Kamieński - nauczyciel miłowaniem SKO. Za obecności państwa Ob- 4. Pani Genowefa Gralakówna - nauczyciel- 6. Ksiądz proboszcz Edmund Rzewnicki - rębskich Rada Pedagogiczna była na ogół ka nauczyciel religii zgrana, na poziomie. Praca w szkole układała 5. Pan Stefan Obrębski - nauczyciel się dobrze. Wyniki pracy były widoczne. Tylko klasy były rozrzucone bo od p. J. Kuśmierczy- Nowy kierownik szkoły pan Leon Chrza- ka do p. J. Walendziaka, w karczmie, w muro- nowski zamieszkał w domu u p. Stanisławów Charakterystyka wance Stanisława Szewczaka i w domu Szewczaków w sali, gdzie obecnie jest poczta. niektórych nauczycieli p. Franciszka Jóźwiaka. Państwo Obrębscy Jego rodzina składała się z żony Florentyny, odeszli sami. Po sobie zostawili dużo dobrych w Drążdżewie wspomnień. Pan Obrębski pracował tu w „Strzelcu”, częściowo w straży pożarnej. Był 95 określenie „Rok szkolny ….” występujące Nauczycielka p. Jadwiga Kowalska pocho- podporucznikiem wojska polskiego. Był do- również dalej w tekście, należy czytać jako - dziła z Galicji, a więc znów galileuszka. Pa- brym kolegą. W 1939 r. walczył pod Warszawą skład rady pedagogicznej w danym roku nienka. Do Drążdżewa przybyła wiosną 1928 i Modlinem ... szkolnym – przypis Redaktora Wydania. roku, a odeszła 1933 roku. Była panienką 96 Tabelaryczne zestawienie wszystkich nau- szczupłą, młodą, miłą, wesołą, dobrą koleżanką czycieli pracujących w Drążdżewie /obwód i nauczycielką. Lubiana przez dzieci. W towa- szkolny/ wymienionych w niniejszym tek- rzystwie zawsze rozgadana, śmiejąca się, cie- ście, zawiera tabela w załączeniu. strona 18 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku ... Zebrały się dzieci w wieku szkolnym warcznym, w którym przez kilka dni bronili się pracował tu przez jeden rok szkolny. Potem i wspólnie udały się do kościoła na pierwsze powstańcy z 1863 r., a do którego po wojnie wyjechała na studia do Gdańska, gdzie ukoń- nabożeństwo szkolne, a nazajutrz rozpoczęły wprowadził szkołę powojenną i w którym sam czyła wydział prawny, a potem wydział lekar- się już lekcje. zamieszkał z rodziną. Zajął on kuchnię i poko- ski. Jest zamężna. Przy niej jest matka, Floren- Pierwsza Rada Pedagogiczna Szkoły Pod- ik od południowego szczytu. Tam też i umarł. tyna Chrzanowska. Młodszy syn kierownika stawowej w Drążdżewie pracująca od 19 lutego Pochowany został na cmentarzu grzebalnym Benedykt Chrzanowski po wojnie zmarł na do 30 czerwca 1945 r. w Drążdżewie w jednej mogile ze swoim śred- płuca. Jest pochowany w jednej mogile z ojcem 1. p. Leon Chrzanowski - kierownik szkoły nim synem Benedyktem. Pogrzeb miał duży. na cmentarzu w Drążdżewie. Zaś najmłodszy przedwojennej Na jego pogrzeb zjechało się nauczycielstwo ich syn Jan zmarł przed wojną w Pułtusku 2. p. Krystyna Chrzanowska - córka kierow- z całej gminy Krasnosielc. Wszyscy nauczycie- w szpitalu zakaźnym na tyfus. Sam kierownik nika, jako nauczycielka le żałowali p. Leona Chrzanowskiego, bo był p. Leon Chrzanowski długoletni kierownik 3. p. Emilia Bieżuńska z Drążdżewa - nau- dobrym człowiekiem, dobrym nauczycielem, szkoły w Drążdżewie za okupacji niemieckiej czycielka dobrym kierownikiem i dobrym kolegą. Nigdy tułał się w Drążdżewie po różnych domach. 4. p. Janina Sosnowska z Dębin - nauczyciel- nie starał się komuś z nauczycieli dokuczyć. Często cierpiał niedostatek z rodziną i ukrywał ka Każdemu rad pomagał. Na ogół lubiany tak się przed Niemcami. Ostatnio był bardzo ner- 5. p. Jan Plis - mleczarz w Drążdżewie - nau- przez grono nauczycielskie, jak przez dzieci wowy. Nauczał potajemnie dzieci we wsi. Żył czyciel szkolne, przez starszą młodzież i przez samych w ciągłej obawie przed aresztowaniem. Noco- 6. p. Janina Glinka97, wychowawczyni kl. III. rodziców. Poza szkołą dużo pracował w OSP wywał u różnych rodzin w Drążdżewie często kl. II c i kl. II b - nauczycielka. w Drążdżewie, jako członek zarządu. On dużo o chłodzie i głodzie. Z tego wszystkiego zazię- pomógł przy budowie remizy strażackiej, bił się i zachorował na nauczycielską chorobę Po wakacjach rok szkolny 1945/46, Rada Pe- zwłaszcza przy kryciu dachu blachą. On mar- tj. na gruźlicę płuc. Przeżył II wojnę światową. dagogiczna w Drążdżewie: twił się z naczelnikiem Antonim Kuśmierczy- Doczekał się wolności, lecz radości życia już 1. p. Leon Chrzanowski - kierownik szkoły, kiem i całym zarządem jak zdobyć pieniądze nie zaznał. A nawet ze smutkiem, że nie o ta- chory, na urlopie płatnym na kupno blachy na dach remizy. kiej wolności marzył i nie o taką wolność wal- 2. p. Henryk Krzesiński z Raków, zastępca Pan Leon Chrzanowski współpracował czył. Stwierdził, że najtrudniej było mu zorga- chorego kierownika z Oddziałem Związku Strzeleckiego i innymi nizować z dziatwą szkolną w Drążdżewie uro- organizacjami miejscowymi. On to jako kie- czystość imienin Józefa Stalina w dniu 19 III rownik szkoły organizował przy współpracy 1945 r. Nie mógł zrozumieć, co się stało. Był grona nauczycielskiego wszystkie uroczysto- tym moralnie złamany, dobity. Tak więc kie- ści szkolne i państwowe przez 16 lat jego po- rownik szkoły Chrzanowski Leon wyczerpany bytu w Drążdżewie przed wojną98. Nadzwy- fizycznie za okupacji ze starganymi do ostatka czaj obchodzono tu uroczyście imieniny I nerwami, zmartwiony nieszczęściem Ojczyzny Wielkiego Marszałka Polski Józefa Piłsud- zmarł jako długoletni nauczyciel i kierownik skiego dnia 19 marca, każdego roku. W maju szkoły w Drążdżewie w październiku 1945r. uroczystość 3-go Maja i w listopadzie Święto „Cześć jego pamięci”. Niepodległości Polski. Za przygotowanie wymienionych uroczystości odpowiadał właśnie Jeszcze o pozostałych nauczycielach z ostat- kierownik p. Leon Chrzanowski. Był on czło- niej przedwojennej Rady Pedagogicznej: wiekiem wysokim, szczupłym, miał długi nos, Nauczycielka p. Janina Matusiakowa i jej włosy blond, oczy niebieskie. Ubierał się w mąż Karol Matusiak z wakacji 1939 r. już nie długie buty, w marynarkę, często w bluzce, a wrócili do Drążdżewa. Na początku wakacji na głowie miał swoisty kapelusz o dużym ron- wyjechali w swoje rodzinne strony i tu już nie dzie, od którego niektórzy złośliwi ludzie we powrócili. Pan Matusiak podobno nie żyje, a p. wsi nazywali go krzyżakiem. Zaś latem często Matusiakowa ocalała i gdzieś pracuje jako nau- chodził w białym lnianym pierogu, od którego czycielka. Następny nauczyciel p. Władysław dostał znów nazwę piekarza. Obie te nazwy Kamieński jako polski oficer w stopniu podpo- nie były tyle złośliwe, co żartobliwe, gdyż rucznika poszedł na wojnę i już z niej nie wró- p. Leona Chrzanowskiego lubili tu wszyscy. cił. Zginął gdzieś w obronie Warszawy, czy Państwo Chrzanowscy mieli 3 synów i 1 cór- Modlina. Z ostatniej przedwojennej Rady Pe- kę. Żona jego miała na imię Florentyna z do- dagogicznej pozostał tylko p. Władysław Ko- Henryk Krzesiński mu Owsiewska z Karniewa. Pani Florentyna cot, piszący niniejszą kronikę szkolną. Lecz była dobrą kobietą żoną i matką. Dbała o męża o sobie wspomnę później, nawet przedwojenny 3. p. Krystyna Chrzanowska - córka chorego i dzieci. Najstarszy ich syn Zbigniew zwany naucz, religii w Drążdżewie ks. prob. Edmund kierownika, nauczycielka w domu i w szkole „Lalkiem” był podobny do Rzewnicki też nie żyje. Zmarł za okupacji na 4. p. Janina Sosnowska z Dębin - nauczyciel- ojca. Ukończył 7 klas w Drążdżewie i po woj- gruźlicę płuc i jest pochowany na cmentarzu ka nie Gimnazjum w Przasnyszu. Potem ukończył grzebalnym w Drążdżewie. W ten sposób 5. p. Władysław Kocot - przedwojenny nau- Politechnikę Warszawską. Dziś pracuje jako z ostatniej przedwojennej Rady Pedagogicznej, czyciel w Drążdżewie, powróciwszy inżynier budowlany w Gdańsku. Jest żonaty. na sześć osób pozostało przy życiu tylko dwie 14.IX.1945 r. z niewoli niemieckiej Po nim jest córka Krystyna99. Dziewczyna jest osoby, są nimi: nauczycielka pani Janiny Ma- z Oflagu w Murnau, wrócił na swoje sta- podobna do matki, ładna, żywa, miła, wygada- tusiak i nauczyciel p. Władysław Kocot. re przedwojenne miejsce, na którym pra- na, bardzo zdolna, a przede wszystkim w domu cował przed II wojną światową od wrze- i we wsi lubiana. Po froncie była w naszej śnia 1928 r. do wybuchu wojny we wrze- szkole niekwalifikowaną nauczycielką i poma- śniu 1939 r. gała ojcu w czasie choroby. Pracowała z ojcem 6. p. Franciszka Balicka - nauczycielka. i zastępowała go w chorobie w sprawach kan-

celaryjnych. Po śmierci ojca pracowała jeszcze Jako woźna szkoły pracowała Maria Burliń- przez rok w Drążdżewie pod kierownikiem ska. Ww. Rada Pedagogiczna wkrótce zmieniła p. Henrykiem Krzesińskim z Raków, który się, odszedł z jej szeregów kierownik szkoły p. Leon Chrzanowski, który zmarł w paździer- niku 1945 r. Zmarł na gruźlicę płuc w pamięt- 98 W praktyce od 1929 roku do września 1939 nym, historycznym dawnym spichlerzu fol- roku, a więc 10 lat – przypis Redaktora Wy- dania. 97 Możliwe, że Glińska, uczyła jedynie w fili 99 Kolejne dziecko małżeństwa Chrzanowskich drążdżewskiej szkoły w Karolewie. – przypis Redaktora Wydania. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 19 rzystwie był swobodny, nie skrępowany, był Jeszcze o szkole sobą. Nie uraził nikogo i przez nikogo nie był Publiczna Szkoła przedwojennej obrażany. Przedwojenne konferencje nauczy- Powszechna III stopnia cielskie dawały dużo nauczycielom. Tam nau- Ostatnie wakacje 1939 r. czyciel zdobywał wiedzę ogólną, metodę pra- w Drążdżewie w PRL cy, jak ma uczyć dzieci aby osiągnąć dobre Wakacje w 1939 r. rozpoczęły się normalnie. wyniki w wychowaniu i nauczaniu. Sam prze- (cd. okresu IV. Ad. 27) R. szk. 1946/47. Ra- Dziatwa szkolna i grono nauczycielskie zakoń- bieg konferencji był budujący i korzystny dla da Pedagogiczna. czyli rok szkolny. Wszyscy z radością powita- grona. Na konferencjach były lekcje praktycz- 1. Kocot Władysław - kierownik szkoły liśmy wakacje. Dzieci rozbiegły się z cenzur- ne, referaty, koreferaty, dyskusje nad lekcją 2. Alicja Szewczak z Drążdżewa - nauczyciel- kami do swych wiosek i domów, aby odpo- i referatami, sprawy ogniskowe i na zakończe- ka czywać po całorocznej nauce. Rozbiegły się nie część artystyczna czyli przyjęcie dość sute 3. Franciszek Dawid z Drążdżewa Małego - dzieci, by popracować fizycznie, by pomóc roze śpiewem i tańcami. Młodzi nauczyciele śle- nauczyciel dzicom w pracy, w gospodarstwie. Większość dzący dobrze przebieg lekcji praktycznej, zw. 4. Kuplicka Honorata z Krasnosielca - nauczy- dzieci poszła na pola za pasionką, na pastwi- lekcją wzorową zdobywali wiedzę praktyczną, cielka ska, łąki i gaje, by biegać, gonić się, bawić się, którą mogli z powodzeniem nazajutrz zastoso- 5. Józef Kocot ze Szczelina Poduchownego - odpoczywać, a jednocześnie, by poznawać, ba- wać u siebie na lekcji we własnej szkole. Dys- nauczyciel dać i czytać jedyną i najlepszą księgę przyrody. kusja zazwyczaj była b. ożywiona, szczera, 6. Janina Sosnowska z Dębin - uczyła w Karo- I naucz, po całorocznej pracy, pracy ciężkiej pełna powagi i życzliwości koleżeńskiej. Do lewie już odpoczywało, beztrosko, swobodnie. zacietrzewienia w krasomówstwie mało kiedy Przez cały wrzesień i pół października 1946 Dzwonek szkolny już nie wzywał nas do szko- dochodziło. Zatargi między kol. likwidowano r. nie było w Drążdżewie kierownika szkoły. ły. Już zaczęliśmy odpoczywać nerwowo. Na- natychmiast, zazwyczaj na konferencji. Po prawdę miło, wesoło i błogo rozpoczynały się opuszczeniu sali konferencyjnej już nie było. P. Władysław Kocot nie zgadzał się nim zo- tu w 1939 r. wakacje. Zresztą ferie letnie roz- Nauczyciel nie bał się swojego kol. Na konfe- stać. Chociaż faktycznie pełnił obowiązek kie- poczynały się tak dobrze i radośnie, jak rozpo- rencjach mówiło się szczerze o wszystkim. rownika szkoły już od czerwca 1946 r. zastępu- czynały się każde wakacje szkolne w dwudzie- Każdy mógł wypowiadać swoje poglądy swo- jąc p. Henryka Krzesińskiego, który jak wyje- stoleciu międzywojennym zawsze we wszyst- bodnie. Każdy mówił to co wiedział i czuł. chał do Raków w czerwcu na wakacje tak już kich szkołach, w całej Polsce. Z tego względu nikt z nauczycieli nie miał ani do Drążdżewskiej szkoły nie zajrzał. Został Jako nauczyciel przedwojenny stwierdzam przykrości ani kłopotu. Toteż życie nauczyciel- kierownikiem szkoły w Rakach. Pod dużym z całą świadomością, że życie nauczycielstwa stwa było spokojne, praca owocna, piękna, po- naciskiem Inspektoratu szkolnego w Makowie przed wojną było niemal zawsze pogodne, peł- budzająca do czynu. Maz. pan Władysław Kocot wreszcie zgodził ne radości i wesela oraz piękne i wzniosłe. Nauczyciel i szkoła miały piękne uroczysto- się i objął kierownictwo szkoły w Drążdżewie, A praca w szkole była zawsze przyjemna i mi- ści i wzniosłe. Np. Święto Niepodległości 11- z dn. 16 października 1946 r. ła. Dzieci przedwojenne dały się lubić. Były go listopada, imieniny Pierwszego Wielkiego Wtedy pracy było pełne ręce. Jedne klasy by- jakoś czyściej ubrane. Nawet chłopcy w naszej Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego 19. III. ły na Karolowie w domu państwa Wronow- szkole mieli białe kołnierzyki na marynarkach. lub uroczystość 3-Maja. Były to święta naro- skich, drugie w murowance państwa Szewcza- Chłopcy mieli włosy krótkie. Była szkolna ma- dowe. Czciła je cała Polska. Na takie uroczy- ków w Drążdżewie, a pozostałe klasy były szynka i nią się strzygło głowy chłopców, któ- stości do remizy strażackiej napływały tłumy w murowance pożydowskiej po Rafale Szama- rzy nie mieli w domu maszynki do włosów. Na ludzi z całego obwodu szkolnego z własnej nie zwanym „Fułką”. Na parterze w dawnym ogół główki dziatwy szkolnej były jakieś ja- chęci. Radość była ogólna. Polskość takiej uro- spichrzu folwarcznym, w którym w 1863 r. śniejsze, buzie różowe, milsze. Przedwojenne czystości przenikała jednakowo do duszy bronili się powstańcy otoczeni przez kozaków szkolne dzieci w Drążdżewie były jakieś zdy- dziecka szkolnego, jako i młodzieży starszej, carskich. Klasy wciąż się meblowały za zdoby- scyplinowane, mniej swawolne od dzisiejszych czy też rodziców. Każdy z uczestników wy- te pieniądze od rodziców, rodziców przedsta- dzieci. Dzieci szanowały i poważały nauczy- chodząc z uroczystości szkolnej przed drugą wień amatorskich, z loterii fantowych itp. cieli. Nawet w pauzy w obecności nauczyciela wojną światową, był podniesiony na duchu, Szkoła musiała starać się o pieniądze sama, dzieci zachowywały się przyzwoicie. Starały czuł się stuprocentowym Polakiem. Każdy po- gdyż Urząd Gminy w Krasnosielcu zaledwie się odgadnąć i natychmiast spełnić życzenia czuł się dumny, że należy do tak wielkiego opłacał opał i bielenie i to z dużym opóźnie- nauczyciela. Nawet drobną usługę dla nauczy- i dzielnego narodu polskiego. A usłyszane na niem. (…). ciela dzieci poczytywały sobie za osobisty za- akademii deklamacje i piosenki dziecinne dłu- A oto Rada Pedagogiczna Szkoły Podstawo- szczyt. Na lekcjach dzieci wprost wyrywały się go jeszcze dzwoniły w uszach każdemu w cią- do odpowiedzi, do wygłaszania wierszyków, wej w Drążdżewie, w roku szk. 1947/48: gu następnych dni i tygodni. Co zdolniejsi nu- 1. Pan Władysław Kocot - kierownik szkoły do śpiewania piosenek lub do występów tea- cili te piosenki nawet przez następne miesiące tralnych. Amatorów sceny było zawsze dużo. 2. Pan Józef Kocot - nauczyciel i lata po domach, a nawet w polu, na pastwisku 3. Pan Franciszek Dawid - nauczyciel Często nauczyciele mieli kłopot, bo dla lub przy pracy. Były to przeważnie piosenki wszystkich amatorów sceny zabrakło roli. Jeże- 4. Pani Honorata Kuplicka - nauczycielka wojskowe, żołnierskie, zachowane wśród ludu 5. Pani Alicja Szewczak - nauczycielka li chodzi o rodziców dzieci to ci ogólnie byli po niedawnych bitwach i nieraz świetnych zawsze przychylni dla nauczycielstwa. Każdy 6. Pani Janina Sosnowska. zwycięstwach polskiego oręża nad wrogami nauczyciel przedwojenny był szanowany przez naszego rodzinnego kraju, naszej ukochanej oj- W następnym roku szkolnym odeszła pani społeczeństwo obwodu szkolnego i ceniony. czyzny, Polski. Janina Sosnowska do Przasnysza do pracy w O furmankę było we wsi łatwo. Nauczyciele PZUW. Na jej miejsce przybył pan Józef Ca- w Drążdżewie mieli podwodę na każde zawo- chel z Krasnosielca, gdzie był pracownikiem łanie. Najczęściej jeździł z nauczycielstwem poczty. wszędzie gospodarz p. Stanisław Gęsiak. Na niego mogliśmy liczyć zawsze. Jemu było do- Rok szkolny 1948/49. brze z nami, a nam z nim. Wśród samego nau- 1. Pan Władysław Kocot - kierownik szkoły czycielstwa zawsze panowała harmonia wza- 2. Pan Józef Kocot - nauczyciel jemna, życzliwość, zaufanie, poszanowanie 3. Pan Franciszek Dawid - nauczyciel jedni drugich. Miłe były zabawy nauczyciel- 4. Pani Alicja Szewczak – nauczycielka skie, w ogniskach po gminach, a zabawy Od- 5. Pani Honorata Cachel z d. Kuplicka - nau- działu ZNP w powiecie. Również wiele miłych czycielka wrażeń i wspomnień dawały wesołe zabawy po 6. Pan Józef Cachel - nauczyciel każdej rejonowej konferencji nauczycielskiej. 7. Pani Genowefa Sowa - naucz, religii. Życie towarzyskie nauczycieli przed wojną by- ło naprawdę na poziomie. Każdy pedagog umiał znaleźć się wszędzie i w każdym towa- strona 20 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku Rok szkolny 1949/50. 7. Pani Paprocka Elżbieta - nauczycielka 7. Krzesiński Henryk 1. Pan Władysław Kocot - kierownik szkoły z Ciechanowa. Rok szkolny 1958/59 2. Pan Józef Kocot - nauczyciel 8. Pani Wilkowska Danuta - nauczycielka l. Białczak Marian - kier. szkoły od dnia 3. Pan Franciszek Dawid - nauczyciel W wakacje w 1953 r. zaszły zmiany w Drąż- 14.IX.58 r. 4 .Pani Alicja Szewczyk - nauczycielka dżewie, odeszli: 2. Kocot Władysław 5. Pani Honorata Cachel - nauczycielka 1. p. Durka Halina odeszła do rodzinnej wio- 3. Drozińska Adela 6. Pan Józef Cachel - nauczyciel ski – Franciszkowo, na stanowisko kie- 4. Kurowska Elżbieta 7. Pani Apolonia Szewczak - naucz, religii rowniczki jednoklasówki, pow. Grodzisk 5. Kurowska Kamila 8. Pani Anastazja Jabłonowska - nowa nau- Maz. 6. Krzesiński Henryk czycielka z Karniewa100. 2. p. Ślusarski Alfons do Nowej Wsi na kie- 7. Rolka Stanisław W wakacje nastąpiły duże zmiany w Radzie rownika szkoły. Pedagogiczne, odeszli z Drążdżewa: 3. p. Daczewski Jan - poszedł do wojska. Rok szkolny 1959/60 Pan Józef Kocot - poszedł na kierownika 4. P. Wilkowska Danuta - przeszła do Prza- 1. Pan Białczak Marian - kier. szkoły szkoły do Amelina101. snysza i pracuje w szkole podst. Wyszła 2. Pan Kocot Władysław Pan Franciszek Dawid - poszedł na Mazury za mąż. 3. Pan Rolka Stanisław na kierownika szkoły w Sindakach. Rok szkolny 1953/54. 4. Pan Krzesiński Henryk Pani Alicja Szewczak poszła do Olsztyna do l. p. Władysław Kocot - kierownik szkoły 5. Pani Kurowska Elżbieta pracy biurowej jako inwalida wojenny. 2. p. Brych Teresa - nauczycielka 6. Pani Kurowska Kamila Na ich miejsce przybyły: 3. p. Żbikowski Tadeusz - nauczyciel 7. Pani Drozińska Adela

Pani Durka Halina ze wsi Franciszków pow. 4. p. Paprocka Elżbieta - nauczycielka Rok szkolny 1960/61 Grodzisk Maz. 5. p. Strachowski Jerzy - nowy nauczyciel ze 1. Białczak Marian - kier. szkoły Pani Brych Teresa ze wsi Madrakowo Duże, Zblichy 2. Kurowska Elżbieta - nauczycielka pow. Ciechanów. 6. p. Krzesiński Henryk - nowy nauczyciel 103 3. Kurowska Kamila - nauczycielka Rada Pedagogiczna w 1950/51. z Raków 4. Drozińska Adela - nauczycielka l. Pan Władysław Kocot - kierownik szkoły 7. p. Drozińska Adela - nauczycielka 5. Piotrowska Alina - nauczycielka 2. Pani Cachel Honorata - nauczycielka 8. p. Rzepińska Teresa - przewodnicząca OH 6. Kocot Władysław - nauczyciel 3. Pan Cachel Józef- nauczyciel 9. Ks. prob. Stefan Morko - nauczyciel reli- 7. Rolka Stanisław - nauczyciel 4. Pani Anastazja Jabłonowska - nauczyciel- gii. 8. ka W wakacje 1954 r. odeszła z Drążdżewa na- Rok szkolny 1961/62 5. Pani Halina Durka - nauczycielka uczycielka p. Brych Teresa, do Zabiela na kie- 1. Białczak Marian - kier. szkoły 6. Pani Teresa Brych - nauczycielka. rowniczkę szkoły po 4 latach pracy w Drąż- 2. Kurowska Elżbieta 7. Ks. prob. Stefan Morko - nauczyciel reli- dżewie. Na miejsce p. Brych Teresy przybył 3. Kurowska Kamila gii. nowy naucz. p. Jan Smoliński spod Opinogóry. 4. Drozińska Adela W wakacje odeszli, pani Honorata Cachel 5. Piotrowska Alina Rok szkolny 1954/55 i jej mąż Józef Cachel. Oboje odeszli do szkoły 6. Kocot Władysław 1. Pan Kocot Władysław - kierownik szkoły w Różanie. On został tam kierownikiem szkoły 7. Rolka Stanisław 2. Pan Smoliński Jan - nauczyciel na miejsce Magnuszewskiego. Do Drążdżewa 3. Pani Paprocka Elżbieta – nauczycielka Rok szkolny 1962/63 przybyli: pan Jan Daczewski, p. Żbikowski 4. Pani Drozińska Adela - nauczycielka 1. Białczak Marian - kier. szkoły Tadeusz i p. Wanda Krzesińska z Raków. 5. Pan Krzesiński Henryk - nauczyciel 2. Kurowska Elżbieta Rada pedagogiczna w 1951/52r. 6. Pan Żbikowski Tadeusz – nauczyciel 3. Kurowska Kamila 1. Pan Kocot Władysław - kierownik szkoły 7. Pan Strachowski Jerzy - nauczyciel 4. Piotrowska Alina 2. Pani Anastazja Jabłonowska - nauczyciel- 8. Pani Rzepińska Teresa - drużynowy - 5. Wysocka Irena ka opiekun ZHP. 6. Kocot Władysław 3. Pani Halina Durka - nauczycielka 7. Koperski Wiesław 4. Pani Brych Teresa - nauczycielka Rok szkolny 1955/56 8. Melnicki Andrzej. 5. Pan Alfons Ślusarski - nauczyciel 1. Pan Kocot Władysław - kierownik szkoły 6. Pan Jan Daczewski - nauczyciel 2. Pani Paprocka Elżbieta - nauczycielka Rok szkolny 1963/64 7. Pani Wanda Krzesińska - nauczycielka 3. Pani Chrzanowska Danuta - nauczycielka 1. Białczak Marian 8. Pan Tadeusz Żbikowski - nauczyciel 4. Pani Białas Teresa - nauczycielka 2. Kurowska Elżbieta 9. Pani Kazimiera Wilińska - nauczycielka 5. Pani Drozińska Adela - nauczycielka 3. Kurowska Kamila religii. 6. Pan Smoliński Jan - nauczyciel 4. Białczak Alina z d. Piotrowska W czasie wakacji znów nastąpiły zmiany. 7. Pan Krzesiński Henryk - nauczyciel. 5. Domińska Krystyna 6. Kocot Władysław P. Anastazja Jabłonowska wyszła za mąż za Rok szkolny 1956/57 p. Steczkę i wyjechali na Mazury. Utrzymywa- 7. Koperski Wiesław 1. Pan Kocot Władysław - kierownik szkoły ła się przy mężu krawcu. P. Wanda Krzesińska Rok szkolny 1964/65 102 2. Pani Kurowska Elżbieta, z d. Paprocka - odeszła do Grabowa i tam pracuje jako nauczycielka 1. Białczak Marian - kierownik szkoły Błaszczakowa z mężem. 3. Pani Dzwonkowska Zofia - nauczycielka 2. Kurowska Elżbieta Rok szkolny 1952/53. 4. Pani Białas Teresa - nauczycielka 3. Kurowska Kamila l. Pan Kocot Władysław - kierownik szkoły 5. Pani Drozińska Adela - nauczycielka 4. Białczak Alina 2. Pani Halina Durka - nauczycielka 6. Pani Kurowska Kamila - nauczycielka 5. Świderska Janina 3. Pani Brych Teresa - nauczycielka 7. Pan Krzesiński Henryk - nauczyciel 6. Tytko Wanda 4. Pan Ślusarski Alfons - nauczyciel 8. Pani Więcek Honorata - opiekun ZHP 7. Kocot Władysław 5. Pan Żbikowski Tadeusz - nauczyciel. 9. 8. Koperski Wiesław 6. Pan Daczewski Jan - nauczyciel Rok szkolny 1957/58 1. Kocot Władysław Rok szkolny 1965/66 2. Kurowska Kamila 1. Białczak Marian - kierownik szkoły 100 Mieszkała u Szewczaków Franciszka i Oty- 3. Kurowska Elżbieta 2. Białczak Alina lii w Drążdżewie /po wojnie wójt gm. Kra- 4. Białas Teresa 3. Koperska Wanda z d. Tytko snosielc/, wyszła za Steczkę z Drążdżewa, po 5. Drozińska Adela 4. Kurowska Elżbieta trzech latach pracy w Drążdżewie wyjechała 6. Białczak Marian 5. Kurowska Kamila wspólnie z mężem do Szczytna – wg. Aliny 6. Koperski Wiesław Białczak 7. Kocot Władysław 101 A po kilku latach do m. Rzechowo-Gać – 103 Bratanek Henryka Krzesińskiego pracujące- 8. Dawid Franciszek wg. Aliny Białczak go w szkole w Drążdżewie w roku szkolnym 9. Kobyliński Lechosław. 102 Koło Amelina – wg. Aliny Białczak 1945/46 – wg. Aliny Białczak Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 21 Rok szkolny 1966/67

1. Białczak Marian - kierownik szkoły 2. Białczak Alina - nauczycielka 3. Butryn Henryka - nauczycielka 4. Dawid Franciszek - nauczyciel 5. Kocot Władysław - nauczyciel 6. Kobyliński Lechosław - nauczyciel 7. Koperska Wanda - nauczycielka 8. Koperski Wiesław - nauczyciel 9. Kurowska Elżbieta - nauczycielka 10. Kurowska Kamila - nauczycielka 11. Otłowska Janina - nauczycielka

Rok szkolny 1967/68 1. Białczak Marian - kierownik szkoły 2. Białczak Alina - nauczycielka 3. Brzostek Aniela – nauczycielka 4. Butryn Henryka - nauczycielka 5. Dawid Franciszek - nauczyciel 6. Kobyliński Lechosław - nauczyciel 7. Kocot Władysław - nauczyciel 8. Kurowska Kamila - nauczycielka 9. Kurowska Elżbieta - nauczycielka 10. Łepkowski Wiesław - nauczyciel 11. Piaseczna Danuta - nauczycielka

Rok szkolny 1968/69. 1. Białczak Marian - kierownik szkoły 2. Białczak Alina - nauczycielka 3. Bystrek Janina - nauczycielka 4. Dawid Franciszek - nauczyciel 5. Kazimierczyk Barbara - nauczycielka 6. Kocot Władysław - nauczyciel 7. Kurowska Kamila - nauczycielka 8. Łepkowski Wiesław - nauczyciel 9. Opalach Halina - nauczycielka 10. Pawlak Danuta z d. Piaseczna - nauczycielka 11. Siarkowska Krystyna – nauczycielka

Władysław Kocot - nauczyciel emeryt, - dawny kierownik szkoły w Drążdżewie ok. 1969 rok

Dopisek

„Komisja Podziału Ziemi pod kierownictwem przewodniczącego ob. Grabowskiego Wacława zam. w Sielc Kolonii całe mienie pożydow- skie po Szajmanie Rafale obszarze 4,8 ha przydzieliła Publicznej Szko- le Powszechnej w Drążdżewie wiosną 1945 roku. Kierownik ówczesny ob. Jerzy Chrzanowski na podstawie tego pisma objął w posiadanie to mienie pożydowskie wraz z budynkiem mieszkalnym budynkami gospodarczymi i wprowadził szkołę oraz wraz z nauczycielami użytkował cały obszar ziemi pożydowskiej przez 1 rok. „Powiatowy Urząd Ziemski w Makowie Mazowieckim pod przewodnictwem inż. Zajferta Tadeusza zam. w Krasnosielcu powtórnie przydziela całe mienie pożydowskie o powierzchni 4,8 ha wraz z budynkami gospodarczymi i budynkiem mieszkalnym Publicznej Szkole Powszechnej w Drążdżewie, za kierownictwa szkoły ob. Krzesińskiego Henryka zam. w Rakach w roku szkolnym 1945/46.” „Gminna Rada Narodowa w Krasnosielcu całe mienie pożydowskie 4,8 ha wraz z budynkami gospodarczymi i budynkiem mieszkalnym przydziela Publicznej Szkole Powszechnej w Drążdżewie, za kierownictwa ob. Kocota Władysława.” Powyższe akta nadania mienia pożydowskiego po Szajmanie Rafale winny znajdować się aktach dzisiejszej Szkoły Podstawowej w Drążdżewie. Dopisał: Władysław Kocot

strona 22 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku

Uciekinierzy przed branką do armii carskiej z lat 1834-1855 z terenów obecnego powiatu makowskiego cz. 2

Tadeusz SUSKI

Jak pisałem w poprzednim numerze KZH służba żołnierska Polaków z Królestwa Pol- skiego w armii carskiej trwała przez 15 lat. Nie wliczano do tego czasu przemarszu rekrutów do docelowych jednostek. A były to ogromne odległości. Piesza wędrówka, by dotrzeć do celu ciągnęła się miesiącami. Dotarcie do garni- zonów na Kaukazie trwało pół roku. A niektó- rzy z Polaków, wcieleni do armii, kierowani byli jeszcze dalej - na daleką Syberię, do Sa- modzielnego Korpusu Syberyjskiego lub Sa- modzielnego Korpusu Orenburskiego. By tam dotrzeć partie rekrutów wędrowały ponad rok. Jak podaje W. Caban do garnizonów wchodzą- cych w skład tych dwóch korpusów syberyj- skich trafiało ok. 10% wszystkich wcielonych do armii carskiej Polaków (w tym wszyscy rekruci - uciekinierzy złapani podczas ucieczki).104 Całe, ogromne Imperium Rosyjskie usiane było licznymi garnizonami, które wymagały corocznych uzupełnień. A było co uzupełniać ponieważ Rosja prowadziła nieustanne wojny w celu utrzymania i poszerzenia swego wielkiego imperium. Na pozycję wielkiego mocarstwa wyprowa- dziła Rosję caryca Katarzyna II, panująca w latach 1762–1796. Zwycięskie wojny z Tur- cją prowadzone z przerwami w latach 1768- 1792 doprowadziły do zajęcia przez Rosję sze- rokich obszarów przyległych do Morza Czar- nego. W 1783 roku Rosja anektowała Krym. Państwo to odegrało również decydującą rolę Fragment Dziennika Urzędowego Guberni Płockiej z 1848 roku, zawierający listę mężczyzn – w rozbiorach Polski (1772, 1793, 1795). Po III mieszkańców miejscowości leżących obecnie na terenie powiatu makowskiego, którzy uciekli rozbiorze dokonanym w 1795 roku Rosja do- przed branką do wojska carskiego. prowadziła razem z Prusami i Austrią do likwidacji państwa polskiego. stąpiły wtedy do „oczyszczania” terytorium dowym Guberni Płockiej ukazało się ogłosze- Ekspansja Rosji na Dalekim Wschodzie Północnego Kaukazu z buntowniczych elemen- nie, z załączoną do niego listą rekrutów z po- i Syberii trwała przez całe wieki. Zapoczątko- tów. Dokonywano masowych przesiedleń lud- boru z 1847 roku z Guberni Płockiej, którzy wał ją podbój Chanatu Kazańskiego w 1552 ności rdzennej etnicznie do Turcji. zbiegli z partii będąc prowadzeni do miejsca roku. W 1708 roku Rosja utworzyła gubernię Rosja wystąpiła także w 1808 roku przeciw- przeznaczenia, czyli przydzielonej im jednostki ze stolicą w Tobolsku, a w 1764 roku istniały ko Szwecji. Po krótkotrwałej, zwycięskiej woj- wojskowej. Lista ta obejmowała 23 nazwiska; na Syberii już dwie gubernie rosyjskie – tobol- nie z tym państwem zajęła prawie całą Finlan- wśród nich było 3 osoby z naszych terenów, tj.: ska i irkucka. dię. W latach 1853–1856 Imperium Rosyjskie - Szczepan Ptak i Jan Mikulak z gminy Kra- W 1801 roku Rosja opanowała terytorium prowadziło wojnę o Krym z Turcją i jej sprzy- snosielc oraz Gruzji na Kaukazie. Doprowadziło to do wielo- mierzeńcami, tj. z Anglią i Francją. Ta siódma - Antoni Gniazdowski z gminy Płoniawy106. letniej, zwycięskiej dla niej wojny z Persją. z kolei wojna Rosji z Turcją zakończyła się Z kolei w marcu 1848 roku ukazało się na- W jej wyniku Rosja zajęła Dagestan i północny przegraną Rosji. stępujące ogłoszenie: „Rekruci 7 Rekruckiej Azerbejdżan nad Morzem Kaspijskim (1813 Większość rekrutów z Królestwa Polskiego partyi, a mianowicie: r.). Na Północnym Kaukazie wojska carskie kierowanych było do północno-zachodnich re- 1) Jan Mydło z gminy i Ekonomii Przasnysz, prowadziły również długoletnie, nieustanne jonów imperium carskiego (m.in. do Finlandii) 2) Szczepan Jarząbek z gminy Krasnosielc, walki z góralami czeczeńskimi, Czerkiesami albo na Kaukaz, gdzie jak podaje Caban trafia- 3) Józef Kawlak z gminy Zawady, i Dagestańczykami. Po pokonaniu Czeczenów ło ok. 30 % z nich. Do carskich garnizonów 4) Grzegorz Sobiesiak z gminy Szlasy Lesz- i Dagestańczyków w 1859 r., a Czerkiesów stacjonujących w Polsce trafiała znikoma ilość cze, w 1862 r. walki ustały. Władze carskie przy- rekrutów - tylko kilka procent.105 5) Jan Setowski z gminy Miłoszewice Co roku odbywały się branki do armii carskiej. W lutym 1848 roku w Dzienniku Urzę- 104 Caban W., Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831- 106 Dziennik Urzędowy Guberni Płockiej (dalej 1873, warszawa 2001, s 109 105 Tamże, s 116 Dz. U. G. Pł.) nr 9 z 14 lutego 1848 roku. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 23 w dn. 11 stycznia z noclegu w mieście Ostro- - Permszejn Józef, ze wsi Żebry; gmina Krasnosielc: Białczak Walenty, Budzi- łęce zbiegli – Rząd Gubernialny przeto powo- - Plewiński Franciszek, lat 18, pisarz prowen- szewski Szymon, Brakoniecki Stanisław, dowany odezwą J W Naczelnika Wojennego towy z Węgrzynowa; Głowacki Stanisław, Górny Walenty, Grzyb poleca Wójtom gmin i Burmistrzom miast oraz - Piszczatowski Józef, lat 25 z miasta Makowa; Maciej, Jasiński Walenty, Kaszuba Franci- Prezydentowi miasta Płocka iżby w obrębach - Rzechowski Walenty, właściciel wsi Ciepie- szek, Kuciejczyk Jan, Niewiadomski Stani- ścisłe powyższych zbiegów zarządzili śledztwo lewo i Przeradza (Przeradowa ? – dop. T. S.); sław, Orzeł Jan, Ogonowski Franciszek, i w razie ujęcia którego z nich do najbliższej - Ropelewski Stefan, lokaj ze wsi Suche; Piendak Tomasz, Rejmentowski Józef, Rej- Komendy odstawili. - Szczepkowski Julian, pisarz prywatny na sta- mentowski Andrzej, Soból Marcin, Sutkow- Płock. Dnia 2 (14) marca 1848 r.”107 cji pocztowej w Szelkowie; ski Józef, Warelak vel Michalak Kazimierz - Szczuka Ignacy, dziedzic dóbr Dzbędza Magnuszewo Małe: Kwiatkowski Wincenty, Poza tym publikowane były listy żołnierzy k. Różana; Mielnik Mordka służących w armii carskiej zbiegłych ze swoich - Śmigielski Stefan, syn dzierżawcy dóbr Su- miasto Maków: Grzankowski Alojzy, Krzyża- komend i jednostek. W czerwcu 1849 roku na che; nowski Mateusz, Konarzewski Jan, Anzelo- liście takiej, obejmującej 42 nazwiska znalazły - Ulewiecki Wincenty, syn administratora wsi wicz Iciek, Aronowicz Majer, Aronowicz się dwie osoby z naszych terenów: Sadykierz; Abram, Budzyner Mortek, Brum Izrael, Kej- - Piotr Zubrowicz, młodszy kanonier artyleryj- - Wyrzykowski Walenty, aplikant Kasy Powia- sa Jakub, Katz Aron Rafał, Katz Iciek skiej brygady, lat 24, wzrostu arszynów 2, towej Przasnyskiej109 Abram, Kastyelowicz Jankiel, Lipski Lejbuś, werszków 6 i 4/8, twarz ściągła, włosy na W 1852 roku odbyła się kolejna, duża branka Lewkowicz Aron, Lejbuś Marek, Pomaraniec głowie i brwiach ciemno-blond, oczy szare, nos mierny. Zbiegł z miasta Makowa, powiatu Pułtuskiego, w płaszczu, mundurze z guzikami, w zimowych spodniach, w fura- żerce; - Jan Dąbrowski, żołnierz, wzrostu arszynów 2, werszków 4, twarzy czystej, włosów ja- sno-blond, oczu szarych, nosa małego. Zbiegł z miasta Krasnosielca, powiatu Prza- snyskiego.108 Niektórzy młodzi mężczyźni by uniknąć słu- ży w armii carskiej uciekali za granicę. Ucieczki te nasiliły się szczególnie w okresie wiosny ludów, w 1848 i 1849 roku. Publiko- wano listy uciekinierów (w maju i w paździer- niku 1848 roku; w czerwcu 1849 roku; w sierpniu, listopadzie i grudniu 1852 roku), którzy zbiegli z Królestwa Polskiego za grani- cę w 1848 i 1849 roku, aktualizując je każdo- razowo. W 1852 roku na liście zbiegłych za granicę z Królestwa Polskiego, opublikowanej w Dz. U. Guberni Płockiej było 612 osób, w tym niektórzy z terenów obecnego powiatu makowskiego i przasnyskiego. Oto ich nazwiska: - Abram Michał z miasta Makowa; - Bagiński Walenty, lat 20, współdziedzic dóbr Czarnocina w powiecie Przasnyskim; Fragment Dziennika Urzędowego Guberni Płockiej z 1848 roku, zawierający listę mężczyzn (re- - Boczkowski Kazimierz, ze wsi Bogate, po- krutów z poboru w 1847 r.) – mieszkańców miejscowości leżących obecnie na terenie powiatu wiatu Przasnyskiego; makowskiego, którzy uciekli prowadzeni do carskich garnizonów. - Dmochowski Jan, aplikant Kasy Powiatowej do armii carskiej, która objęła także całą Gu- Judka, Rozenblum Abram, Soból Lejb, Szyl- Przasnyskiej; bernię Płocką. Również wtedy uciekła znaczna cer Abram Jankiel, Sztok Szlama, Werner - Dąbrowski Bronisław, lat 18, z miasta Ma- liczba zaciągowych. W lutym 1853 roku opu- Mortek kowa; blikowana została w Dz. U. G. Pł. imienna lista Małki: Dawidko Piotr, Gałecki Roman, Na- - Dąbrowski Jan Karol, młynarz z Kałęczyna, zbiegłych przed zaciągiem wojskowym i nie- piórkowski Wawrzyniec, Napiórkowski Jan, powiatu Pułtuskiego; stawiających się do superrewizji w 1852 roku. Napiórkowski Antoni, Napiórkowski Michał, - Galant Salomon z miasta Makowa; Znalazło się na niej ponad sto osób z terenów Pych Józef, Syska Józef, Witkowski Marcin, - Gocławski Wincenty, lat 20, syn ekonoma naszego powiatu.110 Oto ich nazwiska wg. Tenebaum Berek, Tenebaum Szlama, dóbr Krasne; miejscowości: Młodzianowo: Grodzki Józef, Oleś Adam, So- - Karabanowicz Leopold, lat 22, pisarz z mia- Biernaty Pienice: Budny Jan, Hent Hersz, liwoda Jan, Majerowicz Hersz sta Makowa; Sowa Daniel Olki: Częścik Antoni, Chełchowski Jan, - Kozłowski Aleksander, lat 30, ze wsi Załuzie; Chełchy Jakusy: Lelewski Ignacy Kuczmirowski Antoni, Kuczmirowski Józef, - Lasocki Henryk, lat 26, syn urzędnika Chodkowo Załogi: Kmotrowski Zygmunt, Podpora Jan, Pomiechowski Mikołaj, Rupiń- w Banku Polskim, dziedzica dóbr Jarzyły; Mańkowski Stanisław, Nałęcz Jan, Sanowski ski Tomasz, Załęski Konstanty - Milewski Julian, wójt gminy Kołaki Kwasy Piotr, Pranda Josek Płoniawy: Gieromin Jan, Paciak Józef, Ru- w powiecie Przasnyskim; Czarnostowo: Janiszewski Aleksander dziński Józef, Zatrybowski Stanisław, Katz - Orzechowski Kajetan, ksiądz z Klasztoru Be- Czerwonka: Fiedor Józef, Gras Jan Zelek nedyktynów w Pułtusku; Glinki: Głażewski Ignacy, Załęski Józef, Ruż miasto Różan: Kaptur Rafał - Poznański Stefan, pisarz ekonomiczny dóbr Chaim Rzachówko: Jankowski Antoni Przewodowo; Karniewo: Gankowski Jakub, Michalski Jan Sielc: Jaskowski Franciszek August, Zalewski - Przyjemski Józef, lat 29, organista przy Ko- miasto Krasnosielc: Babski Ignacy, Ornowski Stanisław ściele Benedyktynów w Pułtusku; Jan, Zega Paweł, Noworgoder Kelman Sieluń: Gargalewicz Józef, Warecki Antoni, Załęski Stanisław 107 Dz. U. G. Pł. nr 13 z 13 (25) marca 1848 Smrock: Tyburski Jan, Krauza Jan, Krawczyk roku. 109 Dz. U. G. Pł. z lat 1848 - 1852 Adam, Serafin Józef, Wiewiórka Antoni 108 Dz. U. G. Pł. nr 26 z 18 (30) czerwca 1849 110 Dz. U. G. Pł. nr 11 z 28 lutego (12 mar- Sypniewo: Boim Walenty, Kania Paweł, roku. ca)1853 roku. Koczkodan Piotr strona 24 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku Zakliczewo: Niżyński Aleksander skiego wcielono do carskiej armii zasilając jej Szyja, Benjaminowicz Mortek Uszer, Katz szeregi. Zarówno w 1853, jak w 1854 i 1855 Rafał Aron, Anzelmowicz Ksyl Josek, Bu- W 1853 roku nastąpił kolejny pobór do woj- roku były to pobory nadzwyczajne z uwagi na dzyner Mortek, Pomarańcz Judka, Katz Szy- ska. I tak jak dotychczas zbiegła przed branką wojnę krymską jaką toczyła Rosja z Turcją i jej ja, Kejsa Abram, Katz Iciek Abram, Olsze- znaczna ilość młodych mężczyzn. W paździer- sprzymierzeńcami. Do carskiej armii trafiło wincer Jankiel, Hudziątko Abram, Sando- niku 1853 roku ukazała się w Dzienniku Urzę- więc znacznie więcej osób niż w latach po- wicz Wolf, Buchner Majer, Szylcer Dawid, dowym Guberni Płockiej lista spisowych nie- przednich. Stąd też nie dziwi stosunkowo duża Orłowski Szmul, Orłowski Arul stawiających się do superrewizji i zbiegłych. ilość młodych mężczyzn zbiegłych przed pobo- Młodzianowo: Rożycki Franciszek, Ludwino- Jak zwykle opublikowano na niej nazwiska rem, których nazwiska publikowano żądając od wicz Hersz chrześcijan i żydów, z podaniem gmin z któ- wójtów i burmistrzów z gmin, z których po- Orzyc: Golon Józef, Rzewnicki Teodor, rych pochodzili. Oto ich nazwiska wg. miej- chodzili ich ujęcia. Chmielewski Jan, Mroczak Lewk Herszek, scowości: W lipcu 1855 roku Dziennik Urzędowy Gu- Dawidowicz Majer Krasnosielc: Babski Ignacy, Białczak Walen- berni Płockiej opublikował listę zbiegłych spi- Płoniawy: Krogulski Marceli, Niedzielski Jó- ty, Budziszewski Szymon, Brakoniecki Sta- sowych z guberni płockiej, na której wyjątko- zef, Chmielewski Józef nisław, Głowacki Stanisław, Górny Walenty, wo licznie reprezentowany był Krasnosielc. Miasto Różan: Rozenek Szachna, Rozenek Jasiński Walenty, Kaszuba Franciszek, Ku- Z gminy tej zbiegło wtedy ponad czterdzieści Jankiel, Kawka Iciek Mortek, Sieluńczyk czejczyk Jan, Ornowski Jan, Orzeł Jan, Ogo- osób. Lista spisowych zbiegłych przed pobo- Mendel nowski Franciszek, Piendak Tomasz, Rej- rem wojskowym i niestawiających się w roku Gmina Sieluń: Łączyński Fabian, Czarnecki montowski Józef, Soból Marcin, Zega Paweł, 1854 i 1855 do superrewizji z terenów obecne- Józef, Mikulski Franciszek, Głażewski To- Nowogrodek Kelman go pow. makowskiego masz Chełchy Jakusy: Buzek Szymon, Zatrybowski Miasto Krasnosielc: Zawistowski Franciszek, Gmina Sypniewo: Czechowski Piotr, Bobrow- Stanisław Boss Eriman, Błękitny Hajm, Zamek Mord- ski Jakub, Necer Krystian, Marchewka Ja- Młodzianowo: Skowroński Antoni, Soliwoda ka, Bocian Lefek, Jeleń Wolf kub, Roniak Jan, Tomczak Mateusz, Kle- Jan, Biguszewski Franciszek, Grodzki Józef, Gmina Krasnosielc: Jastrzębski Kazimierz, szyński Jan Małachowski Jan, Oleś Adam, Majerowicz Kuśmierczyk Wawrzyniec, Walendziak Ma- Zakliczewo: Niżyński Aleksander, Pinczewski Hersz teusz, Wronowski Jan, Białczak Walenty, Maciej111 Sielc: Bubr Franciszek, Rupiński Franciszek, Komosa Piotr, Orzeł Walenty, Sutkowski Skrzecz Mikołaj Analizując pojawiające się nazwiska na liście Franciszek, Obrębski Stanisław, Mydło Jan, Sypniewo: Bojar Walenty, Kania Paweł, Try- zbiegłych spisowych opublikowanych w lutym Przybysławski Franciszek, Kowalczyk Fran- penbach Aleksander, Koczkodon Piotr, Pe- 1853 roku (dotyczącej zbiegłych przed pobo- ciszek, Kuciejczyk Tomasz, Stolarczyk rzanowski Michał, Woźniak Mateusz, No- rem z 1852 roku) i w październiku 1853 roku Grzegorz, Orzeł Stanisław, Jarząbek Walen- wogroder Kelman z nazwiskami z listy opublikowanej w lipcu ty, Kłodzicki Adam, Zygmunciak Józef, Pru- Chodkowo Załogi: Chrzanowski Stanisław, 1855 roku (dotyczącej zbiegłych w 1854 i 1855 sik Franciszek, Ogonowski Józef, Orzeł Ja- Majkowski Stanisław, Sanowski Piotr, roku) nie trudno zauważyć, że niektóre z na- kub, Jankowski Filip, Dziki Piotr, Ślesinski Krymka Jankiel, Prawda Josek zwisk powtarzają się. Świadczy to o tym, że Adam, Wilga Józef, Gąska Piotr, Myrchel Czerwonka: Fiedor Józef, Weltz Marcin przez ponad trzy lata niektórym zbiegłym Jan, Ogień Szlama, Sagal Wolf, Śniady Małki: Figurski Józef, Gałecki Roman, Pych przed branką udawało się skutecznie ukrywać, Aron, Unger Abram Josek, Zamek Berek Józef, Łasiewicki Franciszek, Napiórkowski byli to: Wolf, Bocian Mosiek, Furmańczyk Mordka, Jan, Witkowski Marcin, Tenenbaum Berek, − Prawda Josek i Krymka Jankiel Mortek Kielman Dawid, Wanna Abram Tenenbaum Szlama z gminy Chodkowo-Załogi; Gmina Biernaty-Pienice: Perzanowski Woj- Glinki: Głażewski Ignacy, Mikulski Paweł ciech, Czapliński Alojzy, Rakowski Jan, Ba- − Łasiewicki Franciszek z gminy Małki; Gołembie (obecnie Glącka - przyp. T.S.); Gna- giński Feliks, Tomaszewski Jan, Wenejmer − Kluczek Jan, Krzyżanowski Mateusz towski Józef, Mrozek Tadeusz, Ziembiński Motel, Jarmusz Dawid i Wiewiórka Antoni z gminy Smrock; Stanisław gmina Chodkowo-Załogi: Bogdański Fortunat, − Michalski Jan z Karniewa; Kwiatkowski Magnuszewo Małe: Gerwatowski Michał, Chodkowski Jan, Chodkowski Andrzej, Wincenty z Magnuszewa; Kwiatkowski Wincenty, Wiernikowski Mar- Prawda Josek, Krymka Jankiel Mortek − Szylcer Jankiel Abram, Katz Rafał Aron, celi Gmina Glinki: Ogonowski Wojciech, Strze- Katz Iciek Abram, Katz Szyja, Budzyner Maków: Grzankowski Alojzy, Kowalski Ja- mieczny Leon, Borkowski Antoni, Pszeniak Mortek i Pomaraniec Judka z Makowa; kub, Siekierski Ignacy, Goldfeber Mosiek, Andrzej, Glinka Antoni, Zabielski Felicjan − Rzewnicki Teodor z Orzyca; Hundel Szmul, Katz Aron Rafał, Katz Szyja, Gołembie (obecnie Glącka): Brzyski Michał, − Niedzielski Józef z Płoniaw; Kejza Zelek Abram, Katz Iciek Abram, Katz Igielin Szmul, Szmul Bromel, Ciarka Fajbuś − Łączyński Fabian z gminy Sieluń; Mosiek, Kurnik Aron, Lipski Lejbuś, Lew- Gmina Małki: Masiak Stanisław, Łasiewicki Niżyński Aleksander z Zakliczewa. kowicz Aron, Mośkowicz Szmul Lejzor, − Jan, Bełdycki Franciszek, Napiórkowski Jó- Pomaraniec Judka, Szylcer Jankiel Abram, Po 1855 roku nastąpiła przerwa w rekrutacji zef, Wawrzyszczak Jan, Chrzanowski Hiero- Soból Lejb, Szymkowicz Ozjer Szyja, Ta- aż do roku 1863, w czasie której nie przepro- nim Kazimierz, Sierak Jan, Krajewski Mar- siemka Mosiek Wulf wadzano poborów do armii. celi, Gucweler Adam, Kwiatkowski Tomasz, Olki: Grabowski Jan, Olkowski Feliks, Orlik Ponikiewski Jan, Gościeniec Andrzej, Ka- Lejbka Tadeusz Suski miński Walenty, Łasiewicki Franciszek, Ko- Smrock: Wiewiórka Antoni, Skierkowski walski Józef, Walerzak Józef, Lemański Jan, Aleksander, Tułowski Józef, Gumuliński Tenenbaum Berek Franciszek, Kluczek Jan, Krawczyk Adam, Olki: Mamiński Józef, Iwiński Marcel, Olkow- Krzyżanowski Mateusz, Mosakowski Marce- ski Franciszek, Wojciechowski Antoni li, Rządkowski Teofil, Ryszewski Karol Gmina Smrock: Sieczkowski Antoni, Kluczek Orzyc: Jasieński Szymon, Rzewnicki Teodor, Jan, Kacprzycki Teodor, Jastrzębski Jan, Mroczek Nosek, Sieluńczyk Kelman Bartosiewicz Feliks, Wiewiórka Antoni, Rzechówko: Jackowski Antoni, Myślak An- Krzyżanowski Mateusz drzej Karniewo: Szymański Konstanty, Michalski Sieluń: Łączyński Fabian Jan Karniewo: Michalski Jan Magnuszewo: Kwiatkowski Wincenty Płoniawy: Niedzielski Józef Miasto Maków: Maliszewski Jakub, Grusz- Jaciążek: Katz Zelek czyński Antoni, Berkowicz Kelman, Frajberg Różan: Lubza Michał Abram, Klajn Mortek, Sztejn Szmul Abram, W kolejnych latach – 1854-1855, również Szylcer Jankiel Abram, Kit Mosiek, Szmu- dokonano branek. Kilkadziesiąt tysięcy pobo- lowicz Majer Hil, Fisz Boruch Mortek, Sagał rowych z nowych roczników z Królestwa Pol- 111 Dz. U. G. Pł. nr 30 z 16 (28) lipca 1855 r. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 25

Gospodarka i administracja leśna Prus Wschodnich w XIX wieku

dr Cezary TRYK

Wprowadzenie Gospodarka leśna w dawnych Prusach od- piero druga połowa XVIII wieku i następne grywała znacząca rolę. Już w okresie Państwa stulecie przyniosły istotne zmiany i początek Redaktora wydania Zakonnego prowadzona była w sposób zorga- rozwoju leśnictwa w Prusach Wschodnich. Pa- nizowany. Osadnictwem, wyrębem i nadawa- radoksem w dziejach leśnictwa tego regionu Dr Cezary Tryk interesuje się historią lasów, niem lasów w ręce osadników kierowali spe- był fakt, że z jednej strony działania służby le- leśnictwa i łowiectwa Prus na przestrzeni dzie- cjalnie powołani do tego celu bracia określani śnej poparte coraz większą wiedzą, przekładały jów. W 1998 r. ukończył wydział historii na mianem Waldmeister. Mieli oni do pomocy się na coraz nowocześniejsze gospodarowanie UMK w Toruniu, by trzy lata później obronić tzw. Waldknechtów, których możemy uznać za i zarządzanie lasami, z drugiej powierzchnia doktorat na Uniwersytecie Warmińsko- prekursorów zawodu leśnika na tym terenie. leśna stale ulegała zmniejszaniu. Stąd wiek Mazurskim w Olsztynie. Mieszka w Węgo- rzewie, tamże uczy w Szkole Podstawowej nr 2, będąc jednocześnie zastępcą jej dyrektora. Spytać by można – skąd w Krasnosielckim Zeszycie Historycznym, wydawnictwie publi- kującym materiały o historii lokalnej, czytamy o Prusach Wschodnich. Odpowiedzią jest wpływ na Ziemię Krasnosielcką i jej miesz- kańców ziem leżących na północ od nieodle- głych przecież Chorzel. Szczególnie okres po II wojnie światowej, kiedy to bardzo wielu mieszkańców naszej gminy zasiedlało przy- znane Polsce ziemie Prus Wschodnich, stwo- rzyło wiele nici łączących nas z tymi terenami. Drugim ważnym powodem jest chęć naświe- tlenia wzajemnego wpływu na przestrzeni wie- wieków na siebie Prus i Mazowsza. Myślę również, że poznanie faktów z funkcjonowania pruskiego społeczeństwa, pozwoli nam praw- dziwiej spojrzeć na nie, gdyż gloryfikując je, zupełnie niepotrzebnie wpędzamy się w kompleksy. Puszcze północno-wschodniego Mazowsza, na których leży Ziemia Krasnosielcka – mało urodzajne i późno zagospodarowane, stanowi- ły naturalny bufor graniczny pomiędzy sło- wiańskim Mazowszem a ludami zamieszkały- W momencie przybycia do Prus Krzyżaków XIX jest niezwykle interesujący w poznaniu mi na północ: Prusami, Jadźwingami, Litwi- (na zaproszenie Konrada Mazowieckiego z ro- procesów rozwoju leśnictwa na tym terenie, nami. Izolacja ta potęgowana była odrębnym ku 1226) lasy na tych ziemiach stanowiły ok. jednak z racji szerokiej problematyki ograniczę językiem, religią i kulturą. Niezbyt częste kon- 80% powierzchni kraju. W kolejnych wiekach się do kilku wybranych zagadnień. takty handlowe przeplatały się wyprawami wo- głównie z powodu ekspansji osadnictwa obszar Pierwszoplanową sprawą jest odtworzenie jennymi: po dobra materialne i ludzkie, dla leśny stale się zmniejszał. lesistości prowincji Prus Wschodnich w prze- chwały wojennej lub odwetowe. Nieskuteczne Po sekularyzacji państwa zakonnego (1525 dziale XIX stulecia, jego dynamiki, zmian do końca działania książąt mazowieckich m.in. r.) rola gospodarki leśnej zmieniła swój kieru- i uwarunkowań. W naturalny sposób łączy się w stosunku do pogańskich Prusów zaskutko- nek. Lasy nie dostarczały już tylko ziemi pod to z ustaleniem gatunkowym i siedliskowym wały zaproszeniem Krzyżaków. Ci niebywale nowe osady. Duże znaczenie odgrywał handel lasów dawnych Prus oraz ich stanem. Aby zo- skutecznie, zresztą przy walnej pomocy szlach- drewnem, którego zaczęło brakować w Europie brazować funkcjonowanie gospodarki leśnej ty mazowieckiej, spacyfikowali wszystkie ludy zachodniej. Dochody ze sprzedaży drewna były tego okresu przypomnę granice omawianego pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. Sprowa- znaczne i jeszcze w II połowie XVIII wieku obszaru. Prusy Wschodnie powstały jako pro- dzenie w następstwie osadników z krajów nie- stanowiły ważny element dochodów skarbu wincja królestwa pruskiego w 1772 roku z czę- mieckich i Niderlandów na trwałe zmieniło państwa. W roku 1783 sprzedaż drewna w dob- ści ziem Polski (Warmii) oraz Prus Książęcych ludność tych terenów. Długo jednak to Rze- rach królewsko-rządowych stanowiła 40% ze stolicą w Królewcu i dzieliły się na rejencje: czypospolita była starszym bratem zwasalizo- wszystkich zysków. Od XVI wieku trwała królewiecką i gąbińską, a w 1905 roku utwo- wanych Prus - o czym dziś niewielu pamięta. przemysłowa eksploatacja lasów polegająca na rzono rejencję olsztyńską. W latach 1829-1878 czerpaniu zysków z zakładanych w nich hu- Prusy Wschodnie zostały połączone z Prusami Sławomir Rutkowski tach, hamerniach, potażniach czy piecach wę- Zachodnimi, w skład których wchodziła rejen- Redaktor Wydania gla drzewnego. Rozwijała się równocześnie cja kwidzyńska i gdańska. Przedstawiony tu administracja leśna, jednak jej działalność za- podział jest istotny z racji tego, że gospodarka sadniczo ograniczała się do dozorowania eks- leśna w Prusach Wschodnich w omawianym ploatacji lasów, a nie gospodarowania nimi, okresie podlegała wydziałom domen i lasów w ponadto służba leśna była zbyt nieliczna. Do- rejencjach. Z powodu tego, że obecne tereny strona 26 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie /dalej RDLP Olsztyn/, wchodziły dawniej głównie w skład rejencji królewieckiej i częściowo gąbińskiej, stąd im poświęcę naj- większą uwagę. Jak wspomniałem na wstępie ziemie Prus Wschodnich mimo postępu wiedzy leśnej ule- gały stałej deforestacji, czyli wylesieniu – co następowało w znakomitej większości poprzez zamianę gruntów leśnych na rolnicze. Wy- przedaż lasów państwowych oraz brak nadzoru i dowolność postępowania z lasami prywat- nymi doprowadziła w pierwszej połowie XIX wieku do bardzo dużego wylesienia Prus Wschodnich w stosunku do stanu z XVIII wie- wieku. Dynamika tych zmian była znaczna, gdyż w przeciągu 100 lat wielkość zalesienia Prus Wschodnich zmniejszyła się niemal trzykrotnie. W roku 1800 lasy Prus stanowiły 33% całej powierzchni prowincji, tj. ok. 1 250 000 ha lasów, w roku 1830 było to 25% (925 000 ha), w roku 1858 - 22% (800 000 ha), w roku 1878 – 18,2% (ponad 625 000 ha), a w roku 1900 – 17,4 %.112 Zalesienie cesarstwa niemieckiego w ostat- nim roku XIX wieku obliczano na 25,9%, co Prusy Wschodnie ze swoim stanem lasów sy- tuowało dopiero na przedostatnim miejscu po- śród 11 prowincji wchodzących w skład ów- czesnych Niemiec. Stąd spotykane czasami współczesne wyobrażenia o znacznej lesistości dawnych Prus Wschodnich są mylne. Proces wylesienia miał największe miejsce w pierwszej połowie XIX wieku. Wpływ na tak dużą deforestację kraju, w tak krótkim okresie miało kilka czynników. Pruscy leśnicy uważali, że winnym tego stanu było przede Podział administracyjny Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie na wszystkim zbyt protekcjonalne traktowanie la- Nadleśnictwa. www.olsztyn.lasy.gov.pl sów prywatnych i gminnych przez państwo. lasy nad Jeziorakiem, przy Ostródzie i Miło- pleksy leśne. Warto odnotować, że ówczesne W istocie rzeczy edykty królewskie z 1807 młynie, natomiast dalej w południowej części środowisko leśników protestowało przeciwko i 1811 roku, pozwalały właścicielom lasów ko- rzystać z nich bez żadnych ograniczeń, właści- ciele mogli je bez przeszkód wycinać, karczo- wać i zamieniać na grunty rolne. Nadzór pań- stwa nad tymi lasami został całkowicie znie- siony. Nie do końca uregulowana została przy okazji edyktu uwłaszczeniowego (1808) spra- wa lasów czynszowych zwanych też gminnymi, których użytkownikami byli głównie chło- pi. Mieli oni odtąd za niewielki czynsz prawo do wyrębu drzewa na budowę i opał, a pań- stwo nie ingerowało w ich gospodarkę i użyt- kowanie.113 Ponadto część chłopów pozbawio- na lasów, korzystała z zasobów rządowych płacąc za drzewo niewielkie sumy, a nawet otrzymując je za darmo.114 Bardzo rozpo- wszechniona była także kradzież drzewa. W wielu przypadkach lasy czynszowe przeszły na własność chłopów, którzy wzbogacali się na sprzedaży drewna, a wykarczowane pola zaj- mowali pod uprawę. Jednak wyprzedaż lasów nie była prowadzona tylko przez prywatnych właścicieli. W roku 1808 nałożenie przez Napoleona wysokiej kontrybucji doprowadziło do wydania edyktu Zobrazowanie satyryczne wielkości powierzchni i kondycji lasów w Prusach na przestrzeni wie- w sprawie sprzedaży państwowych dóbr i la- ków – rys. Tomasz Bielawski. sów. W wyniku szerokiej akcji wyprzedaży la- sów skarbowych, szczególne straty poniosły Mazur, przy Nidzicy, Szczytnie i Piszu oraz na działaniom rządu. Uczeni tej miary co Cotta, północ w Borkach i Romintach tylko w stosun- Hartig, Burgsdorf i Mayer zwracali uwagę, że kowo niewielkich rozmiarach.115 Działo się jak pisał Wilhelm Pfeil: lasy i produkcja drew- 112 F. Mager, Der Wald…s. 40-41. tak, gdyż wspomniany edykt nie zezwalał na na nie mogą zależeć od dochodu pieniężnego; 113 J. Jasiński, Reformy agrarne na Warmii na wyprzedaż lasów stanowiących większe kom- że one wymagają szczególniejszej opieki Rzą- początku XIX wieku, Olsztyn 1967, s.198- du, że zachodzi potrzeba produkowania naj- 199. większej masy drzewa dla przyszłych pokoleń. 114 Ibidem, s. 199. 115 Ibidem. Stąd postulowali o to, by: rząd nie tylko wła- Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 27 sności leśnej nie wyzuwał się, ale żeby wpły- wał jeszcze na zachowanie lasów prywatnych przez swoje przepisy.116 Rozważania te koń- czyły się w salach wykładowych bądź publi- kacjach, bowiem w latach 1805-1860 w całych Prusach Wschodnich przeszło w ręce prywatne ponad 160 000 ha lasów, a w latach 1858-1878 stan lasów prywatnych wzrósł o kolejne 54 000 ha. Z dostępnych danych wynika, że lasy państwowe najczęściej traciły drzewostany na rzecz prywatnych właścicieli, ci zaś naj- częściej zamieniali je na obszary rolnicze. W przeciągu 58 lat tj. pomiędzy latami 1800- 1858, średnio rocznie w Prusach Wschodnich znikało ok. 8 tys. ha lasów. Dopiero od lat 80-tych XIX wieku zaprze- stano wyprzedaży lasów państwowych. Stało się tak m.in. dzięki przekazaniu wydziału le- śnego z ministerstwa finansów do ministerstwa rolnictwa, które zaczęło wobec lasów stoso- wać protekcjonizm państwa. Niemniej właści- Wykres obrazujący schematycznie powierzchnie lasów na przestrzeni ostatnich 5 wieków w wym celem Bismarcka, który doprowadził do Prusach Wschodnich, a obecnie leżących na terenie RDLP Olsztyn. tej zmiany miało być poprawienie wpływów ze sprzedaży drewna, którego ceny wówczas to w różny sposób. Głównie podejmowano za- o 3,5%. Lasy państwowe zajmowały zwykle znacznie spadły. Przyczyny tego nie leżały lesienia niezagospodarowanych rolniczo pustek większe kompleksy leśne w południowej i pół- jednak po stronie, jak sądził niemiecki kanc- po wyciętych lasach i obszarów określanych, nocnej części prowincji. Do najbardziej zale- lerz, liberalnych ekonomistów, tylko wynikały jako pustkowia. W latach 1900 - 1913 zalesio- sionych powiatów w roku 1913 zaliczano piski z ówczesnego ogólnego kryzysu gospodarcze- no 16 000 ha takich powierzchni. Wprowadzo- (33,1%), welawski (27,6%) i szczycieński go. Niemniej przejście wydziału lasów pod mi- no nowe metody pielęgnacji i zarządzania la- (26,4%). Natomiast najmniej zalesionymi były nisterstwo rolnictwa wpłynęło korzystnie na sami, korzystnie na ich stan wpłynęło prze- powiaty: giżycki (6,5%), stołupiański (6,8%), dalsze jego funkcjonowanie. strzeganie wieku rębności sosny, ustalonej tylżycki (7,1%), gąbiewski (7,7%) i królewiec- 117 118 Należy jednak pamiętać, że lasy państwowe wówczas na 140 lat. Także poprawiło się go- ki (9,4%). w Prusach Wschodnich stanowiły zaledwie po- spodarowanie lasami gminnymi, choć wpływ Poza wskazanymi wyżej przyczynami wyle- łowę całej powierzchni leśnej. Były one znacz- państwa nadal był ograniczony. Plan gospodar- sień należy zwrócić uwagę na kilka innych nie lepiej zarządzane i gospodarowane niż czy takich lasów był zatwierdzany przez od- czynników mających wpływ na ten proces. prywatne. Wielkość lasów skarbowych była też powiednie władze leśne, które zarazem kontro- Niewątpliwie jednym z nich była wielka grada- różna w poszczególnych rejencjach. I tak w ro- lowały, czy jest on wykonywany. Sam zarząd cja brudnicy mniszki i szkodników wtórnych, ku 1858 w rejencji królewieckiej lasy pań- lasami gminnymi był różnie wykonywany, jaka miała miejsce w II połowie lat 50-tych stwowe obejmowały 48,62%, w rejencji gąbiń- część gmin ustanawiała własną administrację XIX wieku. W pierwszym rzędzie klęska do- skiej, stanowiły blisko 80%. Dwadzieścia trzy leśną, czasami kilka gmin angażowało leśni- tknęła lasy rejencji gąbińskiej. Zdaniem ów- lata później tj. w 1881 r. stan lasów państwo- czego, który zarządzał ich lasami. Nierzadko czesnych leśników mniszka, która pojawiła się wych uległ znów zmniejszeniu - w lasach re- zarząd nad lasami danej gminy był przekazy- tam w lipcu 1853 roku zaatakowała najpierw jencji królewieckiej o ponad 5%, w gąbińskiej wany sąsiedzkiemu nadleśnictwu państwowe- lasy położone we wschodniej części prowincji o ponad 10,5%,i kwidzyńskiej o ponad 6%. mu lub prywatnemu. przy granicy z Królestwem Polskim. Począt- Wzrosła natomiast liczba lasów prywatnych: kowo fala szkodników objęła teren 5 nadle- w rejencji królewieckiej o 11,58%, a w rejencji śnictw państwowych i lasów prywatnych gąbińskiej o 14,6% i kwidzyńskiej o 7,14%. o powierzchni 60 mil kwadratowych, czyli 452 2 W sumie lasy państwowe w roku 1883 sta- km . Najczęściej ofiarą insektów padały mo- nowiły 56% powierzchni leśnej prowincji nokultury sosny i świerka. W pierwszym roku pruskiej. Lasy prywatne, dzieliły się głównie gradacji uzyskano ok. 150 000 sążni drewna pomiędzy własność szlachecką i chłopską, (licząc po 108 stóp kubicznych na jeden są- udział lasów miejskich, fundacji, czy lasów pa- żeń=108x0,0309m=3,33m), czyli ok. 0,5 mln rafialnych był znikomy. W roku 1827 w rejen- mp z drzew całkowicie obumarłych i 500 000 cji kwidzyńskiej w rękach szlachty znajdowało sążni, czyli 1 655 000 mp z drzew mniej lub się 120 352 ha lasów, zaś w rękach chłopów bardziej chorych. W kolejnym roku mniszka 21 423 ha, pozostałymi dysponowały głównie zaatakowała tereny położone bardziej na połu- magistraty miejskie. Jeszcze w II połowie XIX dnie podległe Inspektorowi leśnemu w Piszu, wieku, gdy ubytki lasów w porównaniu obejmując 300 000 mórg (czyli 75 tys. ha) la- z pierwszą połową tego stulecia były znacznie sów należących do nadleśnictw Grondawki, niższe tylko w latach 1878-1900 ok. 28 000 ha Krutynia, Mikołajki, Stary Pisz, Karwica i Ku- powierzchni lasów prywatnych zostało wykar- lik oraz tereny lasów prywatnych. Także w re- czowane i w większości zamienione na użytki jencji królewieckiej pojawia się mniszka ataku- rolne. Także lasy gminne wycinano i zamie- jąc lasy sosnowo-świerkowe w 11 nadleśnic- niano na grunty rolne bądź pastwiska. W latach twach z czego w 4 w stopniu znacznym. Rok 1858 - 1881 maleje w rejencji królewieckiej Motyl brudnicy mniszki (Licencja: CC BY-SA 1857 będący na ogół końcem gradacji mniszki, powierzchnia tych lasów zmalała z 13,53% do 3.0 na podstawie Wikimedia Commons). przynosi kolejne straty w drzewostanie sięgają- 4,9%, w rejencji gąbińskiej z 4,66% do 0,4%. ce 1 827 000 sążni grubizny, czyli 6 083 910 W roku 1900 w rękach lasów państwowych Wyprzedaż lasów rządowych skończyła się metrów bieżących. W latach 1854-62 gradacja w całej prowincji Prus Wschodnich znajdowało w latach 70–tych XIX wieku, odtąd rząd pruski mniszki miała miejsce w 26 nadleśnictwach re- się 59,5% wszystkich lasów, czyli w porówna- ostrożniej dysponował zasobami leśnymi, za- jencji królewieckiej, z czego w 13 z powodu niu z danymi z 1883 roku nastąpił wzrost czynając powoli podejmować działania na rzecz zwiększenia stanu posiadania. Osiągano 117 P. Sikorski, Zmiany przestrzenne powierzchni leśnych…, [w] Znad Pisy, 1999, n 118 F. Mager, Ostpreussen, die naturlichen 116 Sylwan, t. XVIII, cz. 2, 1842, s. 368-369. 8 , s. 205. Grundlagen…, s. 132 strona 28 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku znacznych szkód należało urządzić nowe plany gospodarcze.119 Olbrzymi problem stanowił zbyt tak wielkiej ilości drewna, gdyż kolej żelazna jeszcze nie została na tych terenach uruchomiona. Prusy Wschodnie nie były krajem uprzemysłowio- nym i rynek wewnętrzny nie mógł wchłonąć, bez zbytu na zewnątrz, tak wielu milionów me- trów drewna. Spora jego cześć uległa zmarno- waniu. Przykładowo w rejencji gąbińskiej do roku 1860 w lasach państwowych wykorzystano z 12 mln 341 tys. mp drewna różnego sor- tymentu, głównie użytkowego, ale też karpiny i gałęziówki, jedynie 3 893 400 mp, co stano- wiło zaledwie 31,5%. Zalegające w lesie stosy drewna stały się doskonałą wylęgarnią kornika, którego wylęg dodatkowo zwiększyły suche lata, jakie miały miejsce w roku 1857, 1858 i 1859. Ogółem ofiarą gradacji mniszki i kornika z lat 1853-1862 padło 140 400 ha lasów sosnowo-świerkowych o masie grubizny sięga- jącej 34 mln m3.120 Warto przy tym zauważyć, że gradacja mniszki z połowy wieku nie była odosobnionym przypadkiem, lecz poprzedzały waniu dot. owadzich szkodników leśnych przy- co stanowiło równowartość rocznych docho- ją już od końca XVIII wieku występujące co taczał dowód na nieskuteczność podobnych dów podleśniczego. kilka lub kilkanaście lat fale tych owadzich zabiegów, gdy okazało się, że salwy artyleryj- Najczęściej gradacja ustępowała przy pomo- szkodników leśnych. Pojawiały się one nie bez skie oddawane na poligonie graniczącym z la- cy samych sił natury. Przykładowo w roku przyczyny, gdyż były efektem tzw. ześwier- sem miejskim Berlina zaatakowanym przez 1808 gradacja mniszki, jaka miała miejsce czenie kraju, które następowało od końca mniszkę nie przynosiły żadnych efektów, a jak w świerkowych drzewostanach nadleśnictwa XVIII wieku i było wynikiem nastawienia ho- twierdził autor po gwałtownej kanonadzie od- Stary Dzierzgoń, pomimo różnych prób prze- dowli na gatunki szybkorosnące, co miało dawanej co jakiś czas gąsienice silniej żerowa- ciwdziałania, dopiero zakończyła się po obe- zwiększyć wydajność ekonomiczną lasów. ły i huk nie powstrzymał ich przed nadzwyczaj- rwaniu chmury jakie miało miejsce w czerwcu. Monokultury sosny i świerka bez nawet nie- nym zniszczeniem drzewostanu od strony poli- Również potężna gradacja z roku 1856 została wielkich domieszek innych gatunków drzew gonu.122 ukrócona siłami natury, ponieważ kilkudniowe stawały się łatwym celem gąsienic, motyli czy Próbowano również doświadczeń z wykorzy- wichury uniosły podczas panującej wówczas kornika, które przy odpowiednich warunkach staniem dymu i płonących węgli. Kończyły się rójki miliony motyli i przeniosły nad Bałtyk, klimatycznych znajdowały świetne miejsca do one z różnym skutkiem. Powstawały nawet gdzie zginęły topiąc się w morzu. Szczątki po- rozmnoży. specjalne mieszanki mające dawać szczególnie topionych motyli wyrzucone na brzeg utworzy- Lasy państwowe przeznaczały część wydat- silny i dławiący dym. Skład jednej z takich ły wał o długości ok. 70 kilometrów i gruby na ków na zwalczanie szkodników owadzich. mikstur podawał cytowany wyżej autor do któ- kilkanaście centymetrów i szeroki na 2 me- W roku 1869 wydatkowano na ten cel w całych rej wchodziła mieszanina węgla kamiennego, try.123 Lepsze sposoby walki z mniszką leśnicy Niemczech 884 442 marek, co stanowiło torfu, wapna, trzciny, kminku polnego oraz 1,5 wypracowali dopiero pod koniec XIX wieku. 6,63% wszystkich kosztów gospodarczych, funta siarki. Zdaniem twórcy specyfiku, któ- Profesor Władysław Tyniecki zauważał, że znaczne wydatki na ten cel przeznaczono rów- rym był nijaki kupiec Zirkenbach z Dessau, w przypadku gąsienic najlepsze rezultaty mogą nież rok wcześniej, czy w roku 1878. W pozo- podpalony na specjalnej podporze długości 900 dać obrączki lepowe. stałych wydatkowano zwykle od 0,70% do prętów (czyli ok. 3,3 km) wytwarzał dym, któ- Pewną rolę, choć pośledniejszą od przyta- 3,5% z ogólnych wydatków na zagospodaro- ry powinien zabić gąsienice na obszarze jednej czanych wyżej przyczyn deforestacji Prus, od- wanie lasów. mili kwadratowej, czyli ponad 7 km2. Próbę grywały pożary, huragany i śnieżne zimy. Jeśli Podejmowane działania miały charakter in- z rzeczonymi arkanami, jak je zwał Hennert chodzi o pożary w lasach Prus Zachodnich terwencyjny. Nie znano wówczas chemicznych przeprowadzono w 1793 roku w poczdamskim dysponujemy danymi przedstawionymi przez metod zwalczania owadzich szkodników, cho- leśnictwie, która zakończyła się fiaskiem. Czy- Juliusa Pannewitza za lata 1794–1814. ciaż podejmowano różne próby. Przykładowo niono także doświadczenia z użyciem pary, ale W przedstawionym okresie pożary zniszczyły we Francji przy zwalczaniu prządki społeczni- jak skwitował Carl Henner - jedno z takich do- 61 410 ha, co stanowi dość pokaźną poka wykorzystano siarkę i saletrę, którymi po- świadczeń przeprowadzone w roku 1783 gą- wierzchnię.124 W następnym okresie od 1816 sypywano w odpowiednich proporcjach słomę siennice nadal nie dawały większych oznak by do 1823 roku w lasach państwowych Prus Za- rozłożoną pod zaatakowanym drzewem, którą chciały spadać z drzew. Wiele doświadczeń chodnich pożarom uległo 9 292 ha drzewosta- podpalano.121 Gąsienice wpadały w ogień, wykazało, że próby uduszenia dymem gąsienic nów, przy czym największy pożar miał miejsce a resztę z drzew miotłami spędzano i niszczo- nie przynosiły większych rezultatów. Lepsze w roku 1822 w wyniku którego z powodu su- no. Zalecano także kopać rowy, w które wpa- efekty dały próby prowadzone z wykorzysta- szy spaliło się 4 671 ha lasów. Najwięcej poża- dały gąsienice i je tam niszczono. W latach 20- niem ługu. Podczas jednego z doświadczeń rów, jak informował Pannewitz, miało wów- tych XIX wieku organizowano także wypas stwierdzono, że po spryskaniu nim młodych czas miejsce w Puszczy Tucholskiej. Przyczyn świń na obszarze gradacji, co jednak nie dawa- sosen na których żerowały gąsienice przez pe- tego cytowany autor dopatrywał się w tym, iż ło większych skutków. Podobnie nieskuteczne wien czas wyglądały jak nieżywe, jednak gdy lasy te położone były na czystej równinie, co były stosowane w XVIII wieku metody huko- wyschły, po kwadransie zaczynały znów się we. Uważano, że głośne wystrzały dział na poruszać. Należałoby zatem zaraz po spryska- skutek wstrząsu i huku spowodują opadanie na niu drzew zabijać je. Jednak korzystanie z tej 123 ziemię żerujących gąsienic. Jednak już Carl Andrzej Szujecki, Ekologia owadów le- metody było nieopłacalne ze względu na wy- Wilhelm Hennert w 1798 r. w swym opraco- śnych, Warszawa 1980, str. 67.; Władysław soki koszt zakupu ługu. Aby spryskać las na Tyniecki, Brudnica mniszka (Lymantria Mona- powierzchni tylko jednej /małej niemieckiej/ chia), Sylwan Organ Galicyjskiego Towarzy- 119 morgi, czyli ok. 25 arów, należałoby wydać Zeitschrift für Forst- und Jagdwesen: stwa…., 1891, R. IX , s. 16. pod koniec XVIII wieku na ten cel 75 talarów, 124 zugleich Organ für forstliches ..., Tom 5, s.177. J. v. Pannewitz, Das Forstwesen v. West- 120 F. Mager, Ostprussen, die naturlichen Preussen in statist., geschichtlicher Grundlagen…, Hamburg 1922, s. 137. 122 C. W. Hennert, Ueber den Raupenfrass und u. administrativer Hinsicht dargestellt, Ber- 121 Sylwan, t. XII, s. 414. Windbruch … 1798, s. 74 lin 1829, s. 80-81. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 29 sprzyjało rozszerzaniu się pożarów na duże cji gąbińskiej dominował świerk. Sosna z po- W roku 1900 podział lasów pod względem powierzchnie, a z drugiej strony niewielkie za- łudniowej części Prus Wschodnich była wybit- gospodarczym i użytkowym przedstawiał się ludnienie powodowało brak osób do gaszenia nie dobra gatunkowo, jak nigdzie w całym pru- następująco: lasy liściaste zajmowały 130 627 pożarów. W późniejszym okresie wraz z zao- skim państwie. Zyskała światową sławę, ha powierzchni leśnych, co stanowiło 20,3% strzeniem przepisów przeciwpożarowych a drewno sosnowe z rewirów Taborza, było wszystkich lasów. Składały się one z lasów ni- i lepszego dozoru lasów liczba pożarów znane w handlu pod nazwą „bois de tebre”. skopiennych (3,1%), średnich (las odroślowy z zmniejszyła się. Pannewitz wspomina tu o co- Zdaniem Friedricha Magera badacza historii większymi drzewami) (1,3%), plantacyjnych raz częściej zakładanych w większych kom- lasów pruskich, większość drzewostanów so- (3,4%), i lasu wysokopiennego (12,5%), przy pleksach leśnych punktach obserwacyjnych, snowych rewirów Taborskich położone było na czym w lasach wysokopiennych największy w których w miesiącach letnich codzienną straż najlepszych ziemiach puszczy piskiej wykazu- areał (53 649 ha) przypadał na lasy brzozowo- pełnili urzędnicy leśni. Jednak autor ten wska- jąc wręcz ponad normalną wzrost (do 40 m olchowo-osikowe. Natomiast lasy iglaste skła- zywał nadal zbyt małe działania ze strony ad- i powyżej) (…) Samuel Bock w XVIII wieku dały się głównie z lasów plantacyjnych, które ministracji leśnej dotyczące ochrony przeciw- pisał, że lasy znajdujące się wokół jez. Szeląg pokrywały 17,9 % ogólnej powierzchni leśnej, pożarowej. Uważał, że przy urządzaniu lasu oraz dzisiejszych Skwar (pow. ostródzki) były co stanowiło (115 tys. ha). Lasy sosnowe zaj- należy brać pod uwagę różne kierunki rozprze- głównym ośrodkiem, z którego gdańszczanie mowały prawie 62 tys. ha, a świerkowe blisko strzeniania się ognia stąd las powinien być wywozili drzewo potrzebne do budowy okrę- 52 tys. ha. Większe różnice były w lesie wyso- przecinany liniami i drogami w różnych kie- tów. Ten sam autor wspominał w innym miej- kopiennym, który stanowił 61,8 % (513 848 runkach tak, aby w przypadku pożaru móc ła- scu, iż spotykamy w lasach w XVIII wieku za- ha) wszystkich lasów, i składał się z 216 tys. ha twiej dotrzeć do jego źródła, czy ewentualnie pasy najpiękniejszego budulcowego drzewa sosny, 131 tys. ha świerka. Według ówczesne- odcinać go od rozprzestrzeniania się poprzez okrętowego o takiej wysokości i średnicy, że go podziału użytkowego drewna w roku 1904 rozpalanie w odpowiednich miejscach „prze- ledwie 16 dobrych koni jest w stanie je zerwać. na 386 527 ha lasów, wycięto 741 44 m3 drze- ciwognia”. Wprowadzanie kolejnych przepi- Pierwotne obszary zdominowane przez lasy wa budowlanego i użytkowego oraz 896 497 sów przeciwpożarowych i lepsze urządzanie iglaste obejmowały tereny Puszczy Piskiej, m3 drewna opałowego, co stanowiło 1,92 m3 lasu i jego dozorowanie przynosi z czasem w roku 1576 Casper Hennerberger, informo- drewna użytkowego z hektara i 2,32 m3 opało- skutki, gdyż w 2 poł. XIX wieku pożary lasów wał, że drzewostany tej Puszczy składały się wego. pochłaniają nieporównywalnie mniejsze po- głównie z sosny. Jednak całkowitą dominację Jeśli chodzi o wiek drzewostanów w roku wierzchnie. Przykładowo w latach 1866–1880 sosny na tych terenach należy uznać za prze- 1881 kształtował się następująco: w rejencji w Prusach Wschodnich pożary wybuchały sadną. Jeszcze do XVIII wieku w sprawozda- królewieckiej liczącej wówczas 175 445 ha la- 43 razy i ich ofiarą padło 813 ha lasów. Po- niach urzędów leśnych pojawiają się informa- sów największy areał przypadał w przypadku dobny areał uległ spaleniu w Prusach Zachod- cje o licznym udziale dębu. W 1725 roku na dębów na drzewostan ponad stuletni (1 039 ha) nich, gdzie ogień strawił w wyniku 37 pożarów bardziej żyznych terenach Puszczy Piskiej i młodniki do 20 lat (888 ha). Prawie w ogóle 804 ha lasu. Warto nadmienić, że w całym pań- w okolicach Mikołajek i Krutynii drzewostany nie było dębów w średnim wieku, w tym prze- stwie pruskim doszło w badanym odcinku cza- składały się jeszcze głównie z gatunków liścia- dziale było jedynie 250 ha. W przypadku bu- su do 405 pożarów, w wyniku których spłonęło stych. Według danych z 1780 roku rozpoczyna ków dominowały drzewostany w wieku ponad 7 133 ha lasów. W Prusach Wschodnich, śred- się dominacja w całej Puszczy Piskiej gatun- 80 lat. Jeśli chodzi o brzozy i olchy większość nio na rok przypadało ok. 3 pożarów, które ków iglastych.126 Puszcza Drygalska obejmują- stanowił drzewostan w przedziałach 41-60 l., trawiły 54,2 ha lasu. ca tereny obecnego nadleśnictwa Drygały, le- także duży udział był drzew w średnim wieku Co jakiś czas dochodziło do szkód wyrzą- żąca na wschód od Pisza już w 1655 roku skła- tj. 61-80 l. oraz młodym 21-40 l. W przypadku dzanych przez huragany. Julius Pannewitz dała się z drzewostanów czysto sosnowych. sosny i modrzewia dominowały starsze klasy, wspomina o orkanie jaki miał miejsce w stycz- Źródła z początku XVIII wieku świadczą największy obszar – 20 270 ha stanowiły niu 1818 roku, który wyrządził szkody na ob- o przewadze drzewostanów iglastych na tere- drzewostany ponad 100 letnie, podobny areał szarze 1,3 mln morgów lasu, czyli ok. 330 tys. nach zachodniej części Mazur i Powiśla. Do- zajmowały drzewa 81-100 oraz 61-80. Nato- ha wyrywając i łamiąc drzewa o wartości minacja drzewostanu iglastego na terenie lasów miast drzewostany świerkowe i jodłowe po- 100 000 talarów, które przez dwa lata były olsztyńskich datuje się od drugiej połowy wierzchniowo były zdominowane przez młod- usuwane.125 Inny orkan z wczesnej wiosny ro- XVIII wieku. Wobec wzrastającego zapotrze- niki do lat 20 (13 160ha), następnie drzewa ku 1792 połamał w lasach Prus Zachodnich bowania na surowiec drzewny, duży i szybki w wieku 61-80 lat (6 395 ha), potem w prze- 1 650 sztuk drzew określanych wówczas jako przyrost masy drzewnej w drzewostanach dziale 21-40 (6 235 ha) i 41-60 (5 460). Po- budulcowe, czyli najlepszej klasy oraz 2 667 świerkowych był główną przyczyną nastawie- dobne kształtowały się dane w rejencji gąbiń- drzew opałowych. nia się na produkcję tego drewna. W 1740 roku skiej. Skład gatunkowy lasów Prus Wschodnich zostało wydane zarządzenie nakazujące sukce- Dobrze obrazują stan ówczesnych lasów in- w XIX wieku był efektem działalności czło- sywne zwiększanie udziału świerka i sosny na formacje w skali nadleśnictw dot. powierzchni wieka, który w ciągu 500 lat spowodował cał- uprawach leśnych.127 Podobne zarządzenie zo- lasów wysokopiennych. I tak w roku 1881 kowitą jego zmianę. W XIV wieku 80% udzia- stało wydane w 1775 roku. Odnowienia w nadleśnictwie Napiwoda było 7 395 ha sosny łu w lasach Prus Wschodnich miały gatunki li- sztuczne zakładano głównie na powierzchniach i modrzewia, a tylko 68 ha lasu olchowo- ściaste, a 20% iglaste, natomiast w XIX wieku pohuraganowych, pożarzyskach i innych za- brzozowego i 15 ha dębowego. W nadleśnic- było już odwrotnie. Znaczną rolę odegrało niedbanych pod względem gospodarczo- twie Spychowo 6 141 ha sosny i 317 ha brzo- w tym osadnictwo, pod które zajmowano lep- leśnym powierzchniach. W XIX wieku nastę- zowo-olchowych. Nadleśnictwo Korpele nie sze gleby karczując gatunki liściaste z najlep- powało dalsze ześwierczenie lasów pruskich posiadało innych drzewostanów wysokopien- szych siedlisk, do tego dochodził znacznych i wzrost dominacji sosny i świerka. Od lat nych poza sosnowymi - 6 922 ha. Podobnie ty- rozmiarów „Budenwerk”, czyli przemysł leśny. 30/40-tych XIX wieku zaczęto szerzej stoso- powo sosnowe lasy wchodziły w skład nadle- Potażnie, piece hutnicze, huty szkła, piece wę- wać metody do których nawoływał Wilhelm śnictwa Purda, gdzie dodatkowo niewielki ob- glowe najczęściej wykorzystywały do swej Pfeil, czyli do zrębów zupełnych z odnowie- szar (406 ha) zajmował drzewostan świerkowy. produkcji gatunki drzew liściastych. Według niem sztucznym. Zakładano wówczas wyłusz- W pozostałych nadleśnictwach sytuacja się statystyk opracowanych przez Hagena, udział czarnie nasion i szkółki leśne. Dopiero grada- powtarza. Domieszki lasów liściastych stano- drzewostanów liściastych spadł w 1860 roku cja z lat. 50-tych spowodowała odwrót od sto- wiły zwykle nieznaczny procent w stosunku do do 25%, a w 1883 roku do 20,4%. Panującym sowania czystych upraw sosnowych czy świer- lasów sosnowych. Jeśli chodzi o największą gatunkiem w lasach pruskich, tworzącym czę- kowych, na rzecz stosowania domieszek nawet powierzchnię lasu dębowego na terenie lasów ściowo czyste, a częściowo przemieszane na najbardziej typowych siedliskach boro- podległych dawniej Inspekcji lasów w Olszty- drzewostany zwłaszcza na piaszczystych gle- wych.128 nie to znajdował się on w nadleśnictwie Tabórz bach południowej części prowincji była sosna. – 278 ha, tam również występował drzewostan Natomiast na gliniastych glebach środkowej bukowy – 389 ha, lasy sosnowe zajmowały i północnej części zwłaszcza na obszarze rejen- 7 263 ha. Największy drzewostan bukowy 126 F. Mager, Der Wald… , t. I, s.133-134. w tym okręgu posiadało wówczas nadleśnictwo 127 Ibidem, t. II, s. 277. Sadłowo (436 ha) i jako jedne z nielicznych 125. J. v Pannewitz, Das Forstwesen…, s. 71. 128 J. Broda, Historia leśnictwa…, s. 55. strona 30 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku miało bardziej zróżnicowany drzewostan, gdyż rządzeniem króla Fryderyka Wilhelma I wpro- Drugi stopień administracji stanowiły in- prawie pół na poł tj. po ok. 1 700 ha lasów so- wadzono urząd królewskiego leśniczego. Re- spekcje leśne istniejące przy rejencjach. Pra- snowych i świerkowych, do tego dochodziło wir podległy strażnikowi (Wildnisbereiter) cownicy II stopnia nosili tytuł Oberforstmeiste- 435 ha lasów brzozowo-olchowych i 113 ha zwał się odtąd leśnictwem, a sam strażnik zo- ra i Forstmeistera. Na szczeblu średnim czyli dębiny. stał leśniczym. Dalszy rozwój leśnictwa w Pru- okręgów rejencyjnych administracja lasów Warto w tym miejscu zauważyć, że stan lasach dał król Fryderyk II, wydając w roku 1775 państwowych należała do wydziału podatków, sów prywatnych był dużo gorszy. Wilhelm ustawę pod nazwą „Porządek leśny dla Prus domen i lasów danej rejencji. Wydziałem tym Pfeil w połowie lat 40-tych oceniał go bardzo Wschodnich i Litwy”. Król nakazywał m.in. kierował dyrektor rejencyjny wywodzący się nisko. Jego zdaniem nie były one jeszcze przeprowadzenie pomiarów lasów państwo- z administracji ogólnej, a działem leśnym wy- w większości urządzone, prowadzono zbyt du- wych i ich podział na roczne powierzchnie wy- działu – Oberforstmeister - nadinspektor la- że wycinki, które zwiększały się wraz z popy- rębu.130 Wykonywanie tych zarządzeń przebie- sów. W wydziale pracowali radcy i wyżsi rad- tem na drewno czy potrzebami finansowymi gało do czasu zastosowania metody G.L. Har- cy rejencyjni oraz radcy leśnictwa i wyżsi rad- właścicieli, odnowienia zaś odbywały się naj- tiga czyli okresowo-masowej w szacowaniu cy leśnictwa. Liczba tych drugich zależała od częściej w sposób naturalny lub przekształcano zapasu drewna dość niedokładnie. Dopiero wielkości sprawowanego obszaru lasów pań- grunt na rolny.129 Jednak z braku danych trud- wspomniana metoda zwana pruską, chociaż stwowych w okręgu rejencyjnym. Zadaniem no przytaczać konkretne wielkości dotyczące pierwotnie stosowaną ją w prowincjach Nie- tych radców było sprawowanie nadzoru służ- składu gatunkowego lub masy osiąganej z hek- miec Zachodnich, wprowadzała powierzchnie bowego nad lokalnymi urzędami leśnymi, kon- tara danego typu lasu. Sytuacja w lasach pań- leśne z wyliczaną z nich masą drewna na pod- trolowanie wykonywania przez nie bieżących stwowych była bez porównania lepsza, jednak stawie podziału lasu na 20-letnie klasy wieku, i okresowych prac oraz planów, utrzymywania utrzymanie lasu w zadawalającym stanie wy- które miały stanowić okresy użytkowania jednolitości kierowania gospodarką w okręgu magało nie tylko nakładu pracy, ale często i rębni. Metodę tę stosowano od czasu objęcia rejencyjnym a ponadto opracowywanie spraw wiązało się z utratą zdrowia i życia. Wiązało urzędu naczelnego nadleśnego w generalnej personalnych urzędników leśnictwa. Nadzór się to z nagminną kradzieżą drzewa i kłusow- dyrekcji domen i lasów przez Hartiga w 1811 r. nad znajdującymi się na obszarze rejencji nad- nictwem rozpowszechnionym w całych Pru- Wspomniany nadleśny kierując się potrzebą leśnictwami dzielono na rejony inspekcyjne, sach. Szczególne nasilenie tego procederu mia- usprawnienia działania administracji na szcze- czyli inspekcje lasów. Jeden rejon inspekcyjny ło miejsce w połowie XIX wieku. Ofiary były blu lokalnym wprowadził jej reorganizację liczył 8-10 nadleśnictw. Zadania inspektorów liczne i ponosiły je obie strony, można mówić tworząc leśnictwa rewirowe ze znaczną ich pełnili radcy rejencyjni lub radcy leśnictwa. tu wręcz o regularnych walkach, co potwier- samodzielnością, i wprowadzając w ten sposób Byli oni przełożonymi nadleśniczych i kierow- dzają następujące dane. W latach 1817-1827 co urząd pośredni pomiędzy nadleśniczym, a pod- ników przedsiębiorstw leśnych. Ponadto opra- roku średnio ginęło z rąk złodziei i kłusowni- leśniczym czyli leśniczego rewirowego. Od cowywali sprawy leśnictwa w ich inspekcji, ków 2 pracowników leśnych, a 11 zostawało 1816 roku leśniczy rewirowy nosił tytuł nadle- a na posiedzeniach wydziału a nawet na posie- rannych. Bardziej szczegółowe dane pochodzą śniczego, a dotychczasowy nadleśniczy – tytuł dzeniach plenarnych rejencji mieli pełne prawo z okresu 1837-1865, gdy dysponujemy infor- inspektora leśnego. Nadleśnictwa miały wów- głosu. Kompetencje rejencyjnych urzędników macjami z podziałem na lekko i ciężko ran- czas liczyć od 7,5 - 15 tys. ha, leśnictwa rewi- leśnictwa zostały określone w zarządzeniach nych, a także ze stratami po stronie przeciwnej. rowe od 1,5 - 3 tys. ha, które obejmowały naj- ministerstwa rolnictwa. I tak w rzeczonym przedziale, to jest 28 lat, częściej 3 podleśnictwa liczące 500 - 1000 ha, Ostatnią, lokalną instancją administracji le- zginęło 48 członków służby leśnej, 138 zostało te zaś dzieliły się na obchody leśne po 250 ha. śnej były nadleśnictwa. Składały się z kilku lub lekko rannych, a 63 ciężko. Straty po stronie Leśnictwa rewirowe jednak szybko ponownie kilkunastu rewirów o powierzchni 500-1000 ha kłusowników i złodziei drewna były wyższe przywrócono do poziomu terenowych jedno- każdy, którymi kierowali leśniczowie (Forster) i zostały podzielone na przypadki uzasadnione stek gospodarczych, przyznając ponownie mający do pomocy dozorców leśnych. W roku i nieuzasadnione. I tak w przypadkach uzasad- w 1820 roku kierowniczą rolę nadleśniczemu. 1881 w rejencji królewieckiej istniało 36 nad- nionych zginęło 56 osób, 81 zostało ciężko, Administracja leśna w Prusach Wschodnich leśnictw, a średnia wielkość nadleśnictwa wy- a 118 lekko rannych, zaś w przypadkach nieu- dzieliła się na trzy stopnie. Stopień najwyższy nosiła 6 503 ha, przy czym powierzchnia leśna zasadnionych zginęły 22 osoby, 59 zostało lek- od 1 kwietnia 1879 roku spoczywał w rękach to 4 873 ha. Nieco niższa średnia, bo wynoszą- ko rannych, a 96 ciężko. wydziału lasów przy ministerstwie rolnictwa. ca 6 224 ha przypadała na 38 nadleśnictw re- W następnym okresie obejmującym lata Wydziałem tym kierował dyrektor w randze jencji gąbińskiej, zaś wielkość powierzchni le- 1866-1880 ofiar związanych z ochroną lasu Oberlandforstmeistra – krajowego nadinspek- śnej była niemal identyczna jak w poprzednim przed kradzieżami drewna i kłusownictwem tora lasów. Do wydziału należało 5 ministe- wypadku (mniejsza jedynie o 36 ha). W sumie było mniej wśród leśników, niemniej dysponu- rialnych radców Landforstmeistrów – krajo- w całych Prusach Wschodnich było wówczas jemy danymi dotyczącymi też ofiar wśród wych inspektorów lasów, jeden Justitarius – 74 nadleśnictwa. Co w porównaniu z począt- strażników leśnych oraz osób nie związanych doradca prawny, trzech referendarzy budow- kiem wieku było znaczną poprawą. Wilhem z lasami, a które znalazły się w miejscu zda- nictwa naziemnego, referent rybołówstwa, re- Pfeil ubolewał, że w roku 1806 w Prusach Za- rzeń. I tak zginęło wówczas 24 pracowników ferent pracy oraz referent urzędniczy do ogól- chodnich na obszarze lasów liczącym leśnych, 46 odniosło rany lekkie, a 15 ciężkie. nych spraw urzędniczych. Do bardzo istotnego 1 200 000 morgów, czyli ok. 306 tys. ha pra- Większe były straty po stronie strażników le- zakresu uprawnień ministerstwa należało wy- cował 1 Oberforstmeister (nadisnpektor), śnych, których zginęło wówczas 31, 59 otrzy- dawanie ogólnych przepisów służbowych, 3 Forstmeisterów (inspektorów), 23 nadleśni- mało lekkie rany, a 15 ciężkie. Wśród osób po- ustalanie budżetu leśnictwa w kraju, reprezen- czych, 15 „Hegemeister” (borowych) i 154 stronnych było 7 ofiar śmiertelnych, a 13 zo- towanie jego interesów na posiedzeniach sejmu podleśniczych. Autor ten podawał, że średnia stało lekko rannych. Jeśli chodzi o straty wśród krajowego, przekazywanie rejencjom pieniędzy wielkość nadleśnictwa wynosiła wówczas kłusowników i złodziei drewna to wyniosły z uchwalonego budżetu, dbałość o trwałość go- 12 tys. ha, a leśnictwa od 3 600 do 3 800 ha.131 one 37 zabitych, 33 lekko i 46 ciężko rannych spodarki leśnej poprzez udzielanie zezwoleń na 70 lat później sytuacja już przedstawiała się w uzasadnionych przypadkach użycia broni tworzenie przedsiębiorstw leśnych, rozstrzyga- znacznie korzystniej. Znajdowało się tu wów- oraz 7 zabitych, 9 lekko i 7 ciężko rannych nie różnicy zdań pomiędzy nadleśniczymi czas 47 nadleśnictw nad którymi kontrolę w nieuzasadnionych przypadkach. Jak łatwo a radcami rejencyjnymi i leśnymi, udzielanie sprawowało 3 nadinspektorów i 4 inspektorów, zauważyć praca w ówczesnej służbie leśnej by- zezwoleń na kupno, sprzedaż i zamianę grun- natomiast leśniczych i podleśniczych było 308. ła dość ryzykowana. tów, zawieranie umów zbiorowych ze związ- Jeśli chodzi o Prusy Wschodnie to w roku 1881 Właściwe kształtowanie administracji leśnej kami zawodowymi, opracowywanie spraw per- na szczeblu średnim było zatrudnionych 12 na- w Prusach rozpoczęło się w XVIII wieku. sonalnych administracji lasów, przygotowywa- dinspektorów i inspektorów w terenie pracowa- W 1714 roku powstaje generalna dyrekcja dóbr nie ustaw leśnych dot. łowiectwa, nadzór nad ło 427 leśniczych i podleśniczych. Jeśli chodzi państwowych w Berlinie z departamentem le- kształceniem leśników. o nadleśniczych w całej prowincji było ich 121, śnym, któremu podlegały departamenty leśne najwięcej w rejencji gąbińskiej – 38. w poszczególnych rejencjach. W roku 1739 za-

130 J. Broda, Historia leśnictwa w Polsce, Po- 129 Sylwan,, t. XVIII, z. 2, 1842, s. 406. znań 2000, s.46. 131 W. Pfeil, op. cit., s. 130. Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku strona 31 Nadleśniczy zarządzał nadleśnictwem zgod- 1000 marek rocznie. Można zatem zauważyć, zysk w przeliczeniu na 1 ha osiągnięto w Sak- nie z ustawowymi regulacjami i administracyj- ze stawki wynagrodzeniowe podwajały się sonii, gdzie wynosił on 19,55 marki, co w sto- nymi przepisami oraz specjalnymi przepisami z każdym szczeblem ówczesnej administracji sunku do Prus Wschodnich stanowiło znaczną instrukcji służbowej dla nadleśniczych pru- leśnej. Warto w tym miejscu zauważyć, że różnicę. Z powyższego wynika, że lasy Prus skich lasów państwowych z 4 czerwca 1870 r. w ogólnej skali wydatków w gospodarce leśnej Wschodnich przynosiły stosunkowo niski do- Powinien on przede wszystkim sporządzać Prus Wschodnich płace stanowiły w latach chód. roczne plany działalności. Odpowiadał za ich 1849-1881 zwykle od 37,6% do 45%. Dodając Reasumując należy stwierdzić, że po- wykonanie, za sprzedaż drewna i wszystkich inne koszty, jak np. odpraw czy pomocy rodzi- wierzchnia lasów Prus Wschodnich w przecią- pożytków oraz sporządzanie ra- gu XIX stulecia zmniejszyła chunków. Nadleśniczy musiał się trzykrotnie. Wpływ na to posiadać wykształcenie akade- miała przede wszystkim ich mickie. Jeśli chodzi o czas trwa- wyprzedaż i zamiana gruntów nia nauki w Akademii Leśnej w leśnych na orne. Stan lasów Eberswaldzie, w której to uczel- nie był najlepszy. Dominują- ni najczęściej kształcili się leśni- ce gatunki stanowiły lasy cy z Prus Wschodnich, wynosił iglaste. Padały one ofiarą cy- on 4 semestry i dwa semestry na klicznych gradacji szkodni- uniwersytecie w Belinie. Nabór ków owadzich. Zdecydowa- prowadzono w pierwszy ponie- nie ujemnie oddziaływał brak działek po wielkim tygodniu nadzoru państwa nad eks- wielkanocnym oraz ploatacją lasów prywatnych i 15 października. Organizacją wolność swobodnego nimi urzędu zajmował się nadleśni- dysponowania. Lasy prywat- czy, którego obowiązywał suro- ne były zaniedbane gospo- wy regulamin m.in.: darczo, a w państwowych do- 1. Gruntowna znajomość ad- chodziło do licznych kradzie- ministracji i zawodu. ży. Lasy państwowe w Pru- 2. Jednoosobowa odpowie- sach Wschodnich stanowiły dzialność wobec władz niewiele ponad 50% wszyst- zwierzchnich. kich lasów. Administracja le- 3. Obowiązkowość w stosunku śna zaczęła się rozwijać od do siebie i podwładnych. końca XVIII wieku. Dopiero 4. Dokładna znajomość w II połowie lat 80-tych wszystkich rejonów, wód, można mówić o zadawalają- szkółek, itp. cym stanie osobowym kadry 5. Być sumiennym – nie leśnej i stosowaniu nowocze- przyjmować podarków – snych metod gospodarki. Na- meldować o łapówkach i przekroczeniach nom zmarłych pracowników administracji le- stąpiło to wraz ze zwiększeniem protekcji la- władzom zwierzchnim. śnej w skali całego budżetu wydatki płacowe sów skarbowych przez państwo. Wstrzymana 6. Prowadzić nienaganny tryb życia. zajmowały we wspomnianym okresie od 39,2 została wyprzedaż lasów państwowych. Na 7. Założyć rodzinę. do 51,3%, średnio 45,18%. Pozostałą część pewno dodatnio należy ocenić wiek drzewo- 8. Dbać o ochronę lasów, urzędów i mienia stanowiły wydatki związane z prowadzoną go- stanów w lasach państwowych, w których państwowego. spodarką. Po tej stronie wydatków największy znaczne powierzchnie stanowiły lasy starsze 9. Nie może podejmować dodatkowych prac procent stanowiły koszty pozyskania drewna wiekowo oraz młodniki. Niewiele natomiast (ani żona). (ok. 27 %), dalej koszty regulacji i eksploatacji było drzewostanów w średnich klasach wieku. 10. Kontrola wszystkich dziedzin gospodarki upraw (ok. 11-12%), następną grupę stanowiły leśnej. inne wydatki (ok. 13%), potem wydatki fiskal- dr Cezary Tryk Za swoją prace nadleśniczy uzyskiwał wyna- ne (średnio 4,1%), jak podatki i na końcu wy- /Węgorzewo/ grodzenie oraz różne dodatki, a także deputat datki związane z leśnictwem, jako nauką (śred- rolny. Średnia roczna pensja nadleśniczego bez nio 0,3%). Ogólnie w roku 1881 lasy pań- dodatków wynosiła w 1881 roku 2 480 marek stwowe Prus Wschodnich gospodarując na po- (miesięcznie było to 206 marek).i Pozostała wierzchni 412 tys. ha wypracowały 6 051 013 służba leśna jest ujednolicona w powyższym marek dochodu, z czego wydatki stałe pochło- wykazie stąd dane uśrednione nie byłyby nęły 3 434 395 marek, zaś czysty dochód wy- prawdziwe, bo pensje leśniczych od gajowych, niósł 2 616 618 marek, co stanowiło 43,24% czy strażników mogły się znacznie różnić. Za- w stosunku do całego dochodu. Osiągnięto robki inspektorów i nadinspektorów były od- wówczas z 1 ha lasów 6,34 marek czystego zy- powiednio wyższe i wynosiły dwa razy więcej, sku. W porównaniu z innymi prowincjami nie a dokładniej 5 025 m rocznie, czyli 418 mie- było to zbyt wiele, gorzej wypadły tylko Prusy sięcznie. Leśniczowie zarabiali średnio od 900- Zachodnie i Hesja Nasau. Natomiast najwyższy

i Według cennika z roku 1884 za 1,5 M można było biał zwykle 3,5 marki.za dzień pracy. Nadleśniczy kupić 100 funtów czyli 50 kg białej kapusty, 1000 zarabiał więc miesięcznie tyle, ile by zarobił murarz cegieł kosztowało wówczas 20 marek, a dniówka w ciągu 58 dni pracy lub za swoje zarobki mógł ku- pracy na roli warta była 1,60 marki, murarz zaś zara- pić 10 tyś cegieł. Wydawca: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Krasnosielckiej, 06-212 Krasnosielc, ul. Rynek 40a, tel. 29 71 75 205 Krasnosielcki Nr konta TPZK: 29 8917 0001 0000 1544 2000 0010 Bank Spółdzielczy w Krasnosielcu Redaktor wydania: Sławomir Rutkowski kom. 796 030 115 [email protected] Zeszyt Redaktor wydania zastrzega sobie prawo do skracania i adiustacji publikowanych tekstów, a także opatrywania ich własnymi Historyczny tytułami. Poglądy wyrażane w artykułach są poglądami ich autorów, a nie wydawcy. Wydawca może wykorzystywać powtór- bezpłatny dodatek specjalny nie lub udostępniać materiały wcześniej opublikowane przez TPZK. do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca”, TPZK Nakład: 1 000 egz. Druk: Drukarnia J.J. Maciejewscy, Przasnysz ul. Gdańska 1 strona 32 Krasnosielcki Zeszyt Historyczny Nr 22 TPZK, dodatek specjalny do społecznego miesięcznika „Wieści znad Orzyca” Nr 3(95), marzec 2015 roku