Metody badania komunikacji i mediów Perspektywa teoretyczna i analityczna 3 tyt met DRUK OK.indd 1 31.03.2021 09:20 3 tyt met DRUK OK.indd 2 31.03.2021 09:20 Metody badania komunikacji i mediów Perspektywa teoretyczna i analityczna pod redakcją Anny Barańskiej-Szmitko Łódź 2021 3 tyt met DRUK OK.indd 3 31.03.2021 09:20 Anna Barańska-Szmitko – Uniwersytet Łódzki, Wydział Filologiczny Katedra Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej, 90-236 Łódź, ul. Pomorska 171/173 RECENZENT Małgorzata Lisowska-Magdziarz REDAKTOR INICJUJĄCY Urszula Dzieciątkowska OPRACOWANIE REDAKCYJNE Aleksandra Urzędowska SKŁAD I ŁAMANIE Munda – Maciej Torz KOREKTA TECHNICZNA Anna Sońta PROJEKT OKŁADKI I STRON TYTUŁOWYCH krzysztof de mianiuk Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Depositphotos.com/uniqdes © Copyright by Authors, Łódź 2021 © Copyright for this edition by Uniwersytet Łódzki, Łódź 2021 Wydane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Wydanie I. W.09407.19.0.K Ark. wyd. 20,9; ark. druk. 20,75 ISBN 978-83-8220-429-2 e-ISBN 978-83-8220-430-8 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 www.wydawnictwo.uni.lodz.pl e-mail: [email protected] tel. 42 665 58 63 SPIS TREŚCI Wstęp .............................................................. 7 CZĘŚĆ I. BADANIE MEDIÓW TRADYCYJNYCH ................. 13 1. Analiza retoryczna tekstu prasowego .............................. 15 1.1. (Neoklasyczna) analiza retoryczna George’a A. Kennedy’ego w perspektywie medioznawczej – Monika Worsowicz ........... 15 1.2. Jarosław Kurski, Prezydent Obywateli – analiza retoryczna – Moni- ka Worsowicz ................................................ 31 2. Retoryczna analiza reportażu telewizyjnego ........................ 55 2.1. Retoryczna perspektywa badawcza reportażu telewizyjnego – uwagi teoretyczne – Bogumiła Fiołek-Lubczyńska.............. 55 2.2. Od pomysłu do realizacji. Retoryczna analiza telewizyjnego filmu dokumentalnego Michała Fajbusiewicza i Waldemara Piaseckie- go pt. Moja Misja – Krzysztof Grzegorzewski .................... 68 3. Metoda komunikatywistyczna w analizie genologicznej ............. 91 3.1. Podstawy komunikatywistycznej analizy genologicznej – Rafał Siekiera...................................................... 91 3.2. Komunikatywistyczna analiza genologiczna w praktyce na przy- kładzie badania telewizyjnych serwisów informacyjnych – Rafał Siekiera...................................................... 127 4. Metoda krytyczna Edmunda Feldmana w badaniu dzieł radiowych ... 157 4.1. Przełożenie metod badania sztuk wizualnych na sztukę audialną – metoda krytyczna Edmunda Feldmana w badaniu artystyczne- go dzieła radiowego – Natalia Kowalska-Elkader................ 157 4.2. Reportaż artystyczny, słuchowisko eksperymentalne i ekspery- ment radiowy analizowane metodą krytyczną Edmunda Feldma- na – Natalia Kowalska-Elkader ................................ 168 5. Technika analizy artystycznych gatunków radiowych ............... 177 5.1. Technika analizy i sposób opisu artystycznych gatunków radio- wych – Joanna Bachura-Wojtasik i Kinga Sygizman .............. 177 6 Spis treści 5.2. Dokument(alność) a kreacyjność artystycznych audycji radio- wych autorstwa Katarzyny Michalak i Marty Rebzdy – Joanna Bachura-Wojtasik i Kinga Sygizman ............................ 187 CZĘŚĆ II. BADANIE KOMUNIKACJI – INTERDYSCYPLINARNIE ... 201 6. Metoda komunikatywistyczna w badaniu ideologii ................. 203 6.1. Konstruowanie profilu ideologicznego jako metoda badania dys- kursu politycznego – Anita Filipczak-Białkowska................ 203 6.2. Eklektyzm ideologiczny partii politycznych, czyli profil ideolo- giczny w praktyce – Anita Filipczak-Białkowska ................. 234 7. Metoda triangulacji quasi-eksperymentu i analizy dyskursu w celu ba- dania wizerunku komunikowanego werbalnie ...................... 253 7.1. Dyskursywna analiza wizerunku realizowana na materiale empi- rycznym – Anna Barańska-Szmitko ............................ 253 7.2. Wizerunek Wojciecha Drewniaka w jego książkach Historia Bez Cenzury. Dyskursywna analiza cech wizerunkowych „pasjonat” oraz „ma dużą wiedzę historyczną” – Anna Barańska-Szmitko.... 282 8. Metoda studium przypadku w badaniach komunikacji .............. 309 8.1. Studium przypadku jako metoda badania procesów zachodzą- cych w komunikacji społecznej – Błażej Filanowski ............. 309 8.2. Badanie performansu kulturowego jako czynnika wpływającego na selekcję informacji przez media – Błażej Filanowski .......... 317 Indeks rzeczowy .................................................... 327 Noty o autorach..................................................... 331 WSTĘP http://doi.org/10.18778/8220-429-2.01 Wiele ze słów Małgorzaty Lisowskiej-Magdziarz, wyrażonych w 2013 roku, pozostaje wciąż aktualnych: Współczesne orientacje w badaniach nad mediami czerpią swobodnie z dorobku metodologicznego całego spektrum nauk społecznych i humanistycznych, od este- tyki i historii sztuki, poprzez językoznawstwo, psychologię, psychologię społeczną, socjologię, antropologię i politologię, aż po ekonomię i nauki o zarządzaniu. Brak wielkiej teorii i metodologicznej odrębności może być traktowany jako niedostatek, współcześnie stanowi jednak raczej siłę dyscypliny: umożliwia badaczowi swobod- ne wędrówki ponad granicami różnych nauk o człowieku i społeczeństwie, otwie- ra na nowe pytania i nietypowe sposoby ich rozwiązywania, pozwala na tworzenie multidyscyplinarnych projektów badawczych i współpracę między przedstawiciela- mi różnych nauk (Lisowska-Magdziarz 2013: 27). Jedyna zmiana dotyczy tego, że dziś nie zastanawiamy się, czy mamy szanse na nomotetyczność badań komunikacji i mediów (Lisowska-Magdziarz 2013: 41), ale na jakich zasadach ich metodologiczny pluralizm może funkcjonować i jakie kierunki może przybrać jego rozwój, zwłaszcza w zmieniających się warunkach prawnych dyscypliny (Jabłonowski, Mielczarek 2018; Lisowska-Magdziarz 2019; Pruchnik 2020). Ponieważ same nauki o komunikacji społecznej są bardzo eklektyczne (zob. Goban-Klas 2008; Hofman 2015; Lisowska-Magdziarz 2013, 2019; Jabłonowski, Mielczarek 2018), to i właściwy im eklektyzm metodologicz- ny stanowi ich naturalną cechę. Na te swoistości nauk o komunikacji społecznej i mediach nakłada się wręcz ekspansywny (w jak najbardziej pozytywnym znaczeniu tego słowa), rozwijający się trend multi-, inter- i transdyscyplinarności (Kita 2012), właściwy nie tylko ba- daniom mediów i komunikacji, ale całej nauce. Warto też pamiętać, że szybko zmieniająca się rzeczywistość komunikacyjna stwarza nowe pola zainteresowań, ale też często wymusza wypracowanie nowego instrumentarium badawczego. Otwartość metodologiczna staje się potrzebą i niemal koniecznością. Naturalne jest więc, że w takich warunkach, kiedy naukowcowi brakuje roz- wiązania metodologicznego w pełni go satysfakcjonującego, musi wcześniej czy później dojść do wypracowania własnych metod badawczych, zwykle już znanych, ale zmodyfikowanych do uzyskania nowych celów, zaadaptowanych z innych pól badawczych albo łączących różne rozwiązania. W tej książce właśnie takie meto- dy przedstawiamy. 8 Wstęp My, autorzy, czyli grupa badaczy z Katedry Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Łódzkiego, chcemy podzielić się propozycją swoich rozwiązań metodologicznych, dlatego zbiór metod, jakie tu przedstawiamy, z za- łożenia nie jest zamknięty ani wyczerpujący, za to często autorski i w naszej oce- nie przydatny do badania mediów i komunikacji. W celu zobrazowania tej badawczej użyteczności każdą z proponowanych metod pokazujemy kompleksowo, tj. zarówno teoretycznie, jak i w praktyce ba- dawczej. Stąd też określona struktura książki. Każdy rozdział poświęcony danej metodzie ma dwa podrozdziały: jeden – prezentujący teoretyczne zaplecze wy- branej metody i drugi – pokazujący analizę konkretnego materiału z wykorzysta- niem uprzednio scharakteryzowanej metodologicznej propozycji. Rozdziały „teoretyczne” są ponadto skonstruowane według jednego wzor- ca, tj. staramy się przedstawić rodowód metody, jej cele, zakres przedmiotów badawczych i materiału badawczego oraz sposób analizy, choć oczywiście pro- porcje takiego opisu oraz ich kolejność bywają zmienne, dostosowywane do omawianej materii. Z kolei kompozycja rozdziałów „analitycznych” została ści- śle dopasowana do wymogów metody, konkretnego celu badawczego i jej ma- teriału analitycznego. W tych rozdziałach przeprowadza się konkretną analizę konkretnego zjawiska z użyciem wcześniej opisanej metody, każdorazowo więc nieco inaczej wygląda ich konstrukcja. Opis zawartości niniejszego tomu warto poprzedzić uwagą dotyczącą kwe- stii aparatu badawczego i reprezentowanego tutaj podejścia. Ponieważ niniejsze opracowanie dotyczy różnych metod badania mediów i komunikacji, dla precy- zji i przejrzystości wywodu należy zaznaczyć, jak rozumiemy takie pojęcia jak metoda badawcza, technika, narzędzie, procedura, metodyka i wreszcie metodolo- gia. Nie zawsze konieczne jest dosłowne posługiwanie się tymi terminami w roz- działach składających się na niniejszy tom, ale zawsze takie jak niżej rozumienie tych pojęć przyświecało naszej pracy badawczej i tym samym redakcji poszcze- gólnych rozdziałów. Metoda badawcza to dla nas ściśle określony sposób postępowania służący realizacji określonych celów badawczych (typowych dla danej metody) (Apa- nowicz 2005: 55–56, por. Kawa 2013: 173). Za technikę badawczą uznajemy szczegółowe czynności pozwalające gromadzić, uporządkować czy przechowy- wać potrzebne dane, stąd technika stanowi pojęcie węższe od metody, a wśród jej przykładów wymienić