Isso Ria -Sta D Sw a N D E Lin G D O O R L E Id

Idee, tekst en fotografie (tenzij anders vermeld): Maarten van Rooij - Vormgeving en druk: Okay Color, Alphen aan den Rijn - 1e druk november 2017 november druk 1e - Rijn den aan Alphen Color, Okay druk: en Vormgeving - Rooij van Maarten vermeld): anders (tenzij fotografie en tekst Idee,

bedanken voor de gift. de voor bedanken

Vrienden van Issoria is NL75ABNA0892838426. Vermeld je naam en adres, dan kunnen we je we kunnen dan adres, en naam je Vermeld NL75ABNA0892838426. is Issoria van Vrienden

een gift overmaken aan de Stichting Vrienden van Issoria. Het rekeningnummer van de Stichting de van rekeningnummer Het Issoria. van Vrienden Stichting de aan overmaken gift een Vind je de stadswandeling leuk en wil je het werk van Hospice Issoria ondersteunen dan kun je kun dan ondersteunen Issoria Hospice van werk het je wil en leuk stadswandeling de je Vind

Issoria-stadswandeling door Leiden

g e THEMA:lw LEVEN EN DOOD o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair rw e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a

Naturalis Maresingel Plesmanlaan

Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g M Hav we ors a M A r po e de G th enka algewater eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden

g r a g c e t t l Rijksmuseum h h t e L w c h t l g a c t h t e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z u H l e e e t r g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w U Universiteit Leiden s t e e g Nieuwe Rijn K Rape enschuur a nburg Ste Utrecht Jaagpad i Ho z ge W e oe G rd r D s a

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g

t e

n Plantsoen a a Jan van Houtkade a a

l n

a n

e K

a L r

a g

m g

m u

B e

s kernwandeling 7.5 km uitbreiding 2.1 km uitbreiding 1.4 km uitbreiding 2.3 km g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a c t h t e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w U Universiteit Leiden s t e e g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G rd r D s a

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g t 10 12 e w

l n kernwandeling 7.5 km 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a uitbreiding 2.1 km n e K

a L uitbreiding 1.4 km r a g

m g

m uitbreiding 2.3 km u

B e

s c 15 h

a 3

s g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a p e n Burcht van Leiden 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a c t h t e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w U Universiteit Leiden s t e e g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G rd r D s a t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z t m t a Levendaal Sterrewacht s a t r r a k a t g t 10 12 e w

l n kernwandeling 7.5 km 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a uitbreiding 2.1 km n e K

a L uitbreiding 1.4 km r a g

m g

m uitbreiding 2.3 km u

B e

s c 15 h

a 3

s Issoria-stadswandeling door Leiden Thema: leven en dood

De Stichting Hospice Issoria startte Bij Hospice Issoria wordt dagelijks dui- eind vorige eeuw. Na jaren voorberei- delijk dat leven en dood nauw aan elkaar ding opende Hospice Issoria op 16 mei zijn verbonden. Om deze verbonden- 2003 zijn deuren op Plantage 4 in Lei- heid en de hechte band tussen Hospice den. Dik 10 jaar later verhuisde de hos- Issoria en Leiden te onderstrepen heb- pice op 20 september 2013 naar de ben we een stadswandeling gemaakt Burggravenlaan 11. Hospice Issoria is rond het thema leven en dood. Soms in die jaren een begrip geworden in Lei- gaat het om plekken waar beroemde den. Veel Leidenaren hebben wel een Leidenaren werden geboren, woonden familielid, vriend of kennis die de laatste of stierven. Of het zijn monumenten die periode van zijn of haar leven er door- herinneren aan bijzondere Leidenaren of bracht. De kwaliteit van zorg die Isso- gebeurtenissen. Of het gaat om musea ria biedt wordt alom geprezen door de met collecties die een relatie hebben met gasten en nabestaanden. Daarvoor zijn gezondheid, leven, dood of rouw. Leiden een beperkt aantal betaalde medewer- heeft als bijnaam: Stad van Ontdekkin- kers en meer dan honderd vrijwilligers gen. Ook vanuit het perspectief leven en verantwoordelijk. dood is in Leiden veel te ontdekken.

Lengte Er zijn drie uitbreidingen: De wandeling is opgeknipt in vier delen. Als wandelaar kun je zelf kiezen welke !" De blauwe uitbreiding voegt delen je loopt. De kernrondwandeling 2,1 km toe. Deze voert je (rood op de kaart) is 7,5 km lang. langs o.a. een beeld van Jan Wolkers, Hospice Eten en drinken Issoria en het voormalig Deze wandeling voert je door een groot Joods Weeshuis. deel van de binnenstad. Onderweg kom je veel cafés, restaurants en terrassen !""De paarse uitbreiding betekent tegen. Daar kun je heel 1,4 km extra lopen naar de unieke goed iets eten en drinken. begraafplaats Groenesteeg. Let op, in het deel van de wandeling tussen de sy- !""De oranje uitbreiding voegt 2,3 km nagoge (nr. 10) en Hos- toe. Deze uitbreiding brengt je naar pice Xenia (nr. 17) loop je het LUMC, het pesthuis en Naturalis. door woonwijken zonder horecavoorzieningen.

Stichting Hospice Issoria > Burggravenlaan 11 > 2313 HM Leiden T: 071 - 514 22 75 > M: [email protected] > www.issoria.nl 5 Issoria-stadswandeling door Leiden Thema: leven en dood

Stichting Hospice Issoria > Burggravenlaan 11 > 2313 HM Leiden T: 071 - 514 22 75 > M: [email protected] > www.issoria.nl 5 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Startpunt NS-station Leiden Centraal Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H Steek het stationsplein over. Loop de Stationsweg door. Aan de rechterkant 2425 op nr. 26 zit het VVV-kantoor. Hier starten veel stadswandelingen. Loop door. Station Leiden Over de brug zie je aan je rechterhand op Steenstraat nr. 1 het Museum Volken- 22 Naturalis 26 kunde. Maresingel Plesmanlaan 1 Museum Volkenkunde 1. In het Museum Volkenkunde kun je kennis maken met de vele culturen 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t op onze aarde. Afrika met zijn vele stammen. Azië meta zijn vele religies a Oude ll 2 Singel (Boeddhisme, Hindoeïsme, Taoïsme etc.). Midden-,e Zuid- en Noord- d Amerika met hun vele volkeren (Maya’s, Azteken, Indianen,n Eskimo’s etc.). L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage Leven en dood spelen bij al die volken en in al die culturen een grote rol. e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 Dat vertaalt zich in objecten (offerandes, dodenmaskers etc.) en rituelen bij ors a M A r po e de G th enka bijzondere gebeurtenissen (vruchtbaarheid, geboorte, volwassen worden, algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou begrafenis en rouw). Dit is allemaal te zien en te beleven in vele zalen. k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa Loop rechtdoor de Steenstraat door. Als je goed oplet zie je aan je rechterhand a p

e een poort van een hofje: het Salvatorshof. Onderweg zullen we meer hofjes n Burcht van Leiden 6 g r a g t passeren. Voor wie over de hofjes meer wil weten: er is een aparte Stadswande- c e t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a c t h t e a ling over. Loop door en je passeert aan je rechterhand bioscoop Lido. Sla daarna n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i rechtsaf de Morsstraat in en loop die uit tot je bij de Morspoort komt. De Morspoort B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g is de westelijke stadspoort. De stenen poort is in 1669 in maniëristische stijl opge- N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i trokken volgens een ontwerp van de Leidse bouwmeester Willem van K M w Marinus van U Universiteit Leiden s t der Lubbe der Helm. e e g Nieuwe Rijn Morspoort K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho 2. Rechts voor de Morspoort staat het standbeeld ter nagedachte- z ge W 8 e oe G rd r D Steenstraat s a t V nis van de in Leiden geboren Marinus van der Lubbe (1909-1934). r o r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m Hij is de vermoedelijke brandstichter van het Rijksdaggebouw (der t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r Reichstag, het Duitse parlementsgebouw) in Berlijn op 27 februari a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a n 1933. Hij was het eerste Nederlandse nazislachtoffer. Zijn daad en e K v

Molen De Put a L r

a zijn dood hadden in Duitsland, in Nederland en internationaal enor- g m g

m me gevolgen: de nazi’s wonnen een week later de Duitse verkiezin- u B e

s c 15 gen, en o.m. Nobelprijswinnaar Albert Einstein nam door de brand h

en het proces tegen Van der Lubbe stelling tegen de nazi’s. De nazi’s s gebruikten de gelegenheid om de Duitse communisten volledig uit te schakelen en hen op te sluiten in concentratiekampen. Het stenen standbeeld is van Ron Sluik en Reinier Körpershoek.

Keer om en loop rechtsaf de 1e Binnenvestgracht in langs de Morspoortkazerne die Standbeeld Marinus in 1817 werd gebouwd. In de kazerne verbleven tot aan 1940 infanterie (het depot van der Lubbe van het 4e Regiment Infanterie) en ook enige tijd bereden onderdelen. Defensie speel- de tot 1981 een rol, toen de opleiding tot korporaal-kok van de Morschpoortkazerne naar Haarlem werd verplaatst. Daarmee verloor Leiden in 1981 zijn laatste landmacht- Maaie op it iis vertegenwoordiging, nadat het lang een prominente garnizoensstad was geweest. Loop langs molen De Put en steek het Galgewater over via de Rembrandtbrug. Vanaf de brug zie je op het huis rechts naast de brug een gedicht geschilderd op de gevel. Het heet ‘Maaie op it iis’ (Mei op het ijs) en is van Pieter Jelles Troelstra (1860-1930). Weddesteeg Tussen 1992 en 2005 zijn meer dan honderd muurge- dichten op gebouwen in Leiden geplaatst. Er is een aparte stadswandeling langs te maken. Loop rechtdoor de Weddesteeg in en aan je rechterhand verschijnt de Rembrandtplaats.

3. Het geboortehuis van de beroemde schilder Rembrandt van Rijn (1606/1607-1669) stond in de Weddesteeg in Leiden. Dit huis is ongeveer honderd jaar geleden afgebroken. Het is nu een pleintje waar het moderne beeld (brons en terracotta) van 247 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Startpunt NS-station Leiden Centraal Medisch Centrum Leiden g l r

t m Hij is de vermoedelijke brandstichter van het Rijksdaggebouw (der t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r Reichstag, het Duitse parlementsgebouw) in Berlijn op 27 februari a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a n 1933. Hij was het eerste Nederlandse nazislachtoffer. Zijn daad en e K v

Molen De Put a L r

a zijn dood hadden in Duitsland, in Nederland en internationaal enor- g m g

m me gevolgen: de nazi’s wonnen een week later de Duitse verkiezin- u B e

s c 15 gen, en o.m. Nobelprijswinnaar Albert Einstein nam door de brand h

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav de Duitse kunstenaar Stefan Balkenhol staat en aan we 3 19 ors a M A r de gevel hangt. Aan de gevel van een naburig huis in po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rsd at ude R de Weddesteeg is een gevelsteen aangebracht. Rem- ijk rstra O 5 S mme til aarle brandt werd geboren als negende kind van Harmen le R H ordeinde Breest ijn No raat kt Gevelsteen smar Gerritsz van Rijn, molenaar, en Neeltgen Willems- P Kaa a

p dr. van Zuytbrouck, een welgestelde bakkersdoch- e n Burcht van Leiden 6 g r ter. Hij bezocht de Latijnse school in Leiden en a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g werd op bijna veertienjarige leeftijd door a c t h t e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a zijn ouders ingeschreven aan de Univer- o j e g r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 siteit van Leiden. Waarschijnlijk bleef het g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t daarbij, omdat Rembrandt te kennen gaf dat hij liever schilder wilde L k u lo i K M w U worden. Van 1619 tot 1622 was hij in de leer bij de Leidse historie-Universiteit Leiden s t e e schilder Jacob van Swanenburgh. Nadat hij kort in Amsterdam in de g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur leer was geweest bij de schilder Pieter Lastman opende Rembrandt a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G rd r

een atelier in Leiden. In 1631 verhuisde hij naar Amsterdam. Rem- s D a

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n brandt is beroemd dankzij schilderijen als De nachtwacht, Het Joodse a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a bruidje, De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp en zijn etswerk. t r r

a k

a t g Duitse kunstenaar t 10 12 e w

Stefan Balkenhol n Loop de Weddesteeg verder uit en sla linksaf het Noordeinde op. Na 200 meter 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a kom je op de hoek van het Rapenburg (rechts). Je staat op de Noordeinderbrug. n e K

a L r

a g

m g

r 4. Op de Noordeinderbrug, woonde in de zestiende eeuw Jantje van Leiden m u

B e (1509 - 1536). Jan was de uitbater van herberg ‘In den Witte Lely’, die vroeger s c 15 h

eveneens bij deze brug gevestigd was. Jans echte naam was Johan Beukelszoon n en hij is kortstondig de (zelfbenoemde) koning van het wederdoperse konink- s rijk in Münster (Duitsland) geweest. Jan trok na zijn opleiding tot kleermaker naar Leiden, waar hij een weduwe trouwde en zijn herberg opende, al bleef hij veel door Europa reizen. In 1533 leerde Jan van Leiden de wederdoper Jan Matthijs kennen en liet hij zich door Jan van Leiden

hem dopen. Jan werd vervolgens als apostel uitgezonden om “de boodschap te verkondigen en uitverkorenen in te wijden”. Al gauw werd hij in Münster

Executie Jan van Leiden leider van de Wederdopers in de stad. Hij nam de titel van koning aan en richtte het theocratische “Koninkrijk Sion” op. De Leidenaar bleek een wreed heerser: iedereen die een van de tien geboden overtrad kreeg de doodstraf, geld werd afgeschaft en alle boeken (behalve de Bijbel) werden verbrand. Het doper- rijk van Jan van Leiden kwam in juni 1535 ten einde, toen Duitse troepen na verraad Münster innamen. Jan van Lei- den werd gevangengenomen en een zestal maanden als “circusbeer” door het omliggende land gevoerd. Hierna werd hij op het schavot gemarteld en geëxecuteerd. Zijn de Gijselaarsbank lichaam werd in een ijzeren kooi opgehangen aan de toren van Lambertikerk in Münster. In deze kooi lag zijn lichaam ter afschrikking nog vijftig jaar te vergaan. ‘Je ergens met een jantje-van-leiden van af- maken’ is een Nederlandse uitdrukking die verwijst naar deze Jan. De oudste verklaring voor dit gezegde was ‘met een mooi praatje ergens onderuit weten te komen’.

Nu vind je op de Noordeinderbrug de Gijselaarsbank. De bank is gebouwd ter ere van Nicolaas Charles de Gijselaar, die tussen 1910 en 1927 burgemeester van Leiden was. Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) trachtte hij tekorten aan voedsel, kleding en brandstof- fen te verminderen. Hij probeerde deze goederen eerlijk te verdelen. De onthulling van de bank vond plaats op 23 april 1920. Hij is gemaakt van baksteen en terracotta. De bank bevat aan de binnenkant van de verticaal uitstekende zijde twee symbolische ﬁ guren. De linker met de tekst ‘Rouw 1914’ en de rechter met opgeheven handen en de tekst ‘Herleving 1919’. 249 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

een atelier in Leiden. In 1631 verhuisde hij naar Amsterdam. Rem- s D a

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n brandt is beroemd dankzij schilderijen als De nachtwacht, Het Joodse a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a bruidje, De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp en zijn etswerk. t r r

a k

a t g Duitse kunstenaar t 10 12 e w

Stefan Balkenhol n Loop de Weddesteeg verder uit en sla linksaf het Noordeinde op. Na 200 meter 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a kom je op de hoek van het Rapenburg (rechts). Je staat op de Noordeinderbrug. n e K

a L r

a g

m g

r 4. Op de Noordeinderbrug, woonde in de zestiende eeuw Jantje van Leiden m u

B e (1509 - 1536). Jan was de uitbater van herberg ‘In den Witte Lely’, die vroeger s c 15 h

hem dopen. Jan werd vervolgens als apostel uitgezonden om “de boodschap te verkondigen en uitverkorenen in te wijden”. Al gauw werd hij in Münster

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka Loop het Rapenburg aan de rechterkant op. Het Rapen- algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me burg wordt als één van de mooiste grachten van Leiden 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn beschouwd. Er staan veel gebouwen van de Universiteit No raat kt smar P Kaa a Leiden en studentenhuizen. Op Rapenburg 19 staat het Ja- p

e n Burcht van Leiden panmuseum SieboldHuis. 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a c t h t e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r Japanmuseum SieboldHuis 5. Japanners en Nederlanders denken dat Von Siebold een t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g Nederlander was maar in werkelijkheid was hij een Duitser. r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d Jonkheer Philipp Franz Balthasar von Siebold (Würzburg, 17 r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w februari 1796 – München, 18 oktober 1866) was een van de U Universiteit Leiden s t e eerste westerlingen die in Japan (westerse) medicijnen doceer- e g Nieuwe Rijn de. Van 1823 tot 1829 was hij arts op Dejima, de Nederlandse K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W handelsnederzetting bij Nagasaki. Hij werd bekend door zijn 8 e oe G rd r D s a

t V o r r onderzoek naar de Japanse ﬂora en fauna. Het Japanmuseum e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m SieboldHuis laat hiervan alles zien. Von Siebold bewoonde dit t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

pand aan het Rapenburg enige tijd. a g t t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a Loop terug naar de Noordeinderbrug, steek over en l n

a n

e K

loop verder door aan de linkerkant (even nummers) van v

a L r

a g

m het Rapenburg. Op Rapenburg 28 zit het Rijksmuseum g

m u

B van Oudheden. e

s c 15 h

n 6. Het Rijksmuseum brengt de oudheid en de ar- s cheologie tot leven. Iedereen kan in het museum genieten van de oude beschavingen uit Egypte, de Klassieke Wereld, het oude Nabije Oosten en Ne- derland in de prehistorie, Romeinse tijd en middel- eeuwen. Ook hier vind je weer veel objecten gere- lateerd aan beslissende momenten uit het leven van

een mens. De geboorte, het volwassen en vrucht- baar worden, trouwen, kinderen krijgen, ziek zijn, Rapenburg sterven en rouwen. Van het beeld van de Godin Taweret (die het lichaam beschermt vooral bij zwangerschap en geboorte) tot en met sarcofagen is veel over leven en dood te zien in dit museum.

Loop door naar de volgende brug. Steek die over en loop door aan de Rijksmuseum van Oudheden oneven kant van het Rapenburg. Op nummer 3 zit het Academiegebouw van de Universiteit Leiden. Dit is het bestuurlijk hart van de universiteit. Hier worden de bullen uitgereikt en vinden de promoties plaats. Het beroemde ‘zweetkamertje’ vind je rechts in het Academiegebouw. Het zweetkamertje is zo genoemd, omdat studenten vroeger in dit kamertje moesten wachten voor hun doctoraalexamen. Dit wachten zorgde er vaak voor dat de kandidaten zenuwachtig werden en daar het klamme zweet van kregen. Verder vind je hier ook de ingang van de Hortus Botanicus en de Sterrewacht. En sinds kort vind je hier ook het eerste muurgedicht in gebarentaal.

7. De Hortus Botanicus Leiden is de oudste botanische tuin van Nederland. Aangelegd in 1590 en uitge- breid in de eeuwen daarna is de Hortus hét Toegangspoort Hortus groene hart van Leiden. Hier kweekte Carolus Hortus Botanicus en universiteit Clusius de eerste grote tulpencollecties van Europa en introduceerde Philipp Franz von Siebold ongeveer 700 tot dan toe onbekende planten uit Japan en China. Eén van de oorspronkelijke doelen was het in- richten van een kruidentuin voor het onder- wijs aan studenten in de geneeskunde. 2411 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

t V o r r onderzoek naar de Japanse ﬂora en fauna. Het Japanmuseum e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m SieboldHuis laat hiervan alles zien. Von Siebold bewoonde dit t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

pand aan het Rapenburg enige tijd. a g t t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a Loop terug naar de Noordeinderbrug, steek over en l n

a n

e K

loop verder door aan de linkerkant (even nummers) van v

a L r

a g

m het Rapenburg. Op Rapenburg 28 zit het Rijksmuseum g

m u

B van Oudheden. e

s c 15 h

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a e a c t h t n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w U Universiteit Leiden s t e e g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur 8. Als je de Hortus helemaal door loopt kom je bij a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe de Sterrewacht. De Universiteit van Leiden is de G rd r D s a

t V o r r e l oudste universiteit van Nederland, gesticht in 1575. a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrenkunde heeft er een lange en rijke traditie. Sterrewacht s a t

r r

a k

a Al in 1633 kreeg de universiteit een sterrenwacht t g t 10 12 e w

l als onderdak voor het kwadrant van Snellius. Het n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

maakt Sterrewacht Leiden het oudste nog a n

e K

bestaande universiteits-observatorium ter a L r

a g

m g

wereld. r

m u

B Onderin de Sterrewacht is een bezoekers- e s c 15 h

centrum. Er is een kleine expositie over de ruimte te zien. Vraag blijft: a

n is er naast de aarde ook nog ergens anders leven in de ruimte? s

Sterrewacht Leiden Als je uit de Hortus loopt zie je recht voor je uit de Pieterskerk. Hier is het graf van een andere beroemde Leidse schilder, Jan Steen. Sla echter rechtsaf en loop het Rapenburg verder af, volg de bocht van de gracht en je loopt tegen het groen aan van het Van der Werfpark. Ga het park in. In het park staat het standbeeld van Pieter Adriaansz. van der Werf (1529- 1604) gemaakt door Johan Philip Koelman. Het park ligt op de plek waar op 12 januari 1807 de Leidse buskruitramp plaatsvond. Een kruitschip ontplofte hier aan de Steenschuur tijdens de Franse bezet- ting en verwoestte een deel van de stad. Bij de ramp vielen 151 doden en ruim Gedenksteen Kruitschip 2.000 gewonden. In de kade is een gedenksteen te vinden.

9. Van der Werf is van geboorte Leienaar (14 juni 1529) en stierf ook in Leiden (4 januari 1604). Hij is beroemd geworden door zijn heldhaftige gedrag als burgemeester van Leiden tijdens het Beleg van Leiden door de Spanjaarden. Het beleg startte op 31 oktober 1573 en eindigde krap een jaar later op Pieter van der Werf 3 oktober 1574. Tijdens het beleg stond Pieter van der Werf aan het

hoofd van de hongerende burgerij. Zoals over iedere oorlog bestaan er veel pakkende verhalen. Zo brak er op 15 september 1574 een rel uit waarbij het stadsbestuur gevraagd werd om brood of overgave. Bij die gelegenheid zou Van der Werf de beroemde woorden gesproken hebben: ‘Eten heb ik niet, maar ik weet dat ik eens moet sterven. Als gij dan door mijn dood geholpen zijt, slaat de handen aan dit lichaam, snijdt het in stukken en deel het uit zo ver als mogelijk is. Ik ben dan getroost.’ Eind september joegen de herfststormen het water over de landschei- ding op. De Spanjaarden vluchtten weg en Leiden werd ontzet op 3 oktober 1574. Van der Werf bleef nog lang actief. Hij stierf uiteindelijk op 5 januari 1604 op 75-jarige leeftijd. Tot op de dag van vandaag wordt de bevrijding van Leiden jaarlijks gevierd met de 3 Oktoberfeesten. Er wordt hutspot en haring met wittebrood gegeten. Er zijn optochten en er is kermis.

Loop het park uit en sla rechtsaf. Je komt op een groot plein, de Garen- markt. Houd de linkerkant aan en je passeert op Levendaal 16 de synagoge van Leiden. Op deze plaats staat al vanaf 1723 een synagoge. In Synagoge de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw zwaar beschadigd en leeg- geroofd. Pas op 2 juni 1947 kon de synagoge na gedeeltelijk herstel weer in gebruik worden genomen door de meer dan gehalveerde joodse gemeenschap. Houd rechts aan en loop de Korevaarstraat door. Aan het eind is een drukke ro- tonde. Steek die aan de linkerkant over en je staat tegenover een monument ter herinnering van Leidens Ontzet.

10. Het monument Leidens Ontzet laat vier reliëfportretten zien van Willem Monument Leidens Ontzet van Oranje, Louis Boisot, Jan van der Does en Jan van Hout. Het monument markeerde de 350ste viering van Leidens Ontzet op 3 oktober 1924 en eerde 13 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

t V o r r e l oudste universiteit van Nederland, gesticht in 1575. a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrenkunde heeft er een lange en rijke traditie. Sterrewacht s a t

r r

a k

a Al in 1633 kreeg de universiteit een sterrenwacht t g t 10 12 e w

l als onderdak voor het kwadrant van Snellius. Het n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

maakt Sterrewacht Leiden het oudste nog a n

e K

bestaande universiteits-observatorium ter a L r

a g

m g

wereld. r

m u

B Onderin de Sterrewacht is een bezoekers- e s c 15 h

centrum. Er is een kleine expositie over de ruimte te zien. Vraag blijft: a

n is er naast de aarde ook nog ergens anders leven in de ruimte? s

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a e a c t h t n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w U Universiteit Leiden s t e e g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G rd r D s a

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n de vier helden. Het werd onthulda e door z Koningin

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

Wilhelmina. Het monument is gemaakt r door Jo- r

a k

a t g han Altorf (1876-1955). t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a Sla achter het monument linksaf en je loopt n e K

a L het Plantsoen in. Neem het grindpad het r a g

m g

r park in en loop langs de volière. m u

B e

s c 15 h

a 11. Het Plantsoen in Leiden kent een lange n

s historie. Deze gaat terug tot in 1836 waarin tussen de Hogewoerd en de Koepoort het park werd aangelegd. Het park heeft inmiddels een monumentale status verworven en dat is maar goed ook, want veel van de bouwwerken die het park kende zijn inmiddels verdwenen. Een van de laatst overgebleven monumentale Plantsoen bouwwerken is de volière. Nu het park op de gemeentelijke monu- mentenlijst staan is het behoud hiervan gegarandeerd en zal het park de monumentale uitstraling in ieder geval gedeeltelijk behouden. Een aantal bomen in het Plantsoen wordt beschermd; ze staan op de inter- nationale lijst van monumentale bomen. Het Plantsoen is onderdeel van een nieuw ontworpen park dat zich rond- om de singel slingert. Dit moet het langste park van Nederland worden, een groenstrook rond de binnenstad.

!"#$%%&$'()%$*(&+%',-.%/0123)$((&$#%$2%45/%25(&+$63&$#%$+%$273/%$"&672/%&8$ 9'0$#%$+(/$*"'/:$0'($+(&$'"&60(;8$<%$63&/$+%$1%0452"#="&)$+(&$*%%2$7>>(66%&$ De volière in het &($&28$?@$AB%/$<77+0$W%%053"0C8$ Plantsoen

D72/$#%$+%$273/%$&"%/$"&$+(&$'77>$#%$2%45/+7728$!'"#;$5%/$*(&+%'>(+$+772$5%/$ >(26$=7')%&$%&$)%&"%/$=(&$+%$0/(/")%$53"E%&$((&$#%$'"&6%25(&+8$<%$>(00%%2/$

+%$;7&/%"&8$F'(6$&($+%$;7&/%"&$E"%$#%$((&$#%$'"&6%25(&+$/*%%$1%%'+%&8$!%"+%$ 1%%'+%&$5%11%&$%%&$2%'(/"%$G%/$5%/$'%=%&8

12. Het eerste beeld is van schrijver/kunstenaar Jan Wolkers (1925-2007). Wolkers werd geboren in Oegstgeest, dat grenst aan de noordkant van Lei- den. Hij was onder andere dierenverzorger in een laboratorium van de De fontein Universiteit Leiden. In de Tweede Wereldoorlog nam hij les aan de Leidse schilderacademie Ars Aemula Naturae. Na de oorlog vertrok hij naar Parijs. Wolkers ontwikkelde zich tot een van Ne- Statige huizen derlandse grootste schrijvers (met romans als Turks Fruit, Terug naar Oegstgeest, Kort Amerikaans) en beeldhouwer (van o.a. het Auschwitz-monument in Amsterdam). In het Plantsoen staat zijn beeld Moeder en kind. Eind 2007 deelde Karina Wolkers mee dat zij de gemeente Leiden had weten te interesseren voor een museum of een plek waar Wolkers schilderijencollectie een plaats kan vinden. De voorkeur voor Leiden kwam voort uit het feit dat Wolkers daar naar de tekenacademie ging. En het was Moeder en kind ook de eerste stad waar hij musea bezocht. Het museum gaat waarschijnlijk binnenkort gerealiseerd worden.

Het tweede beeld is de Venus van Leiden. Dit houten beeld is hier in 2004 door het Kunst Uitschot Team (K.U.T.) neergezet als ludieke actie. Na veel getouwtrek besloot de toenmalige wethouder De Haan (CDA) dat het beeld mocht blijven staan. De Haan had vlak ervoor ﬁkse subsidies toegekend, maar niet aan het K.U.T. De Haan wilde het K.U.T niet formaliseren, maar waar- deerde de discussies die het collectief opriep met zijn controversiële kunst- De Venus van Leiden uitingen. Venus is de godin van de liefde en de schoonheid. 15 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a e a c t h t n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w U Universiteit Leiden s t e e g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G rd r D s a

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n de vier helden. Het werd onthulda e door z Koningin

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

Wilhelmina. Het monument is gemaakt r door Jo- r

a k

a t g han Altorf (1876-1955). t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a Sla achter het monument linksaf en je loopt n e K

a L het Plantsoen in. Neem het grindpad het r a g

m g

r park in en loop langs de volière. m u

B e

s c 15 h

a 11. Het Plantsoen in Leiden kent een lange n

D72/$#%$+%$273/%$&"%/$"&$+(&$'77>$#%$2%45/+7728$!'"#;$5%/$*(&+%'>(+$+772$5%/$ >(26$=7')%&$%&$)%&"%/$=(&$+%$0/(/")%$53"E%&$((&$#%$'"&6%25(&+8$<%$>(00%%2/$

+%$;7&/%"&8$F'(6$&($+%$;7&/%"&$E"%$#%$((&$#%$'"&6%25(&+$/*%%$1%%'+%&8$!%"+%$ 1%%'+%&$5%11%&$%%&$2%'(/"%$G%/$5%/$'%=%&8

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a e a c t h t n r a c n van Oudheden t h h Aan het einda van het wandelpad stuit je op de drukked Plantagelaan. Steek i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j r r i B M o t via het zebrapad over en je komt in een driehoekig parkje, deg Plantage.n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d Op nummer 4 opende op vrijdag 16 mei 2003 Hospice Issoriar de deurenn g i H e d e a e e i st t k u L Plantage 4 lo i K M w voor de eerste bewoners. U Universiteit Leiden s t e e g Nieuwe Rijn 13.K DeR ainitiatiefgroeppe e9Issorianschuu rstartte in de vorige eeuw. Er was onvrede a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 overe de wijze waarop uitbehandelde patiënten in groteoe ziekenhuizen G rd r D s a

t V o r of r de toenmalige bejaarden- en verpleeghuizen werden verpleegd. e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m Veelt liep volgensa protocollen en de aandacht voor begeleidingLevenda aenl zorg Sterrewacht s a t

r r was suboptimaal.a De initiatiefgroepk wilde meer persoonlijk aandacht a t g t 10 12 e w en kleinschaligheid. Vooral in Engeland waren al hospices. Dat idee l n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a werd voor Leiden ontwikkeld door een groep actieve Leidenaren uit l n

a n

e K

de zorg, de kerk en het bedrijfsleven. Na jaren van voorbereiding v

a L r

a g

m opende Hospice Issoria aan de Plantage 4 voor het eerst zijn deuren. g

m u

B De eerste bewoners konden komen. Allese moest in de praktijk wor-

s c 15 den ontwikkeld en ontdekt. Omdat Hospiceh Issoria één van de eerste a

n hospices in Nederland was, had het ooks de ambitie een kenniscen- trum te zijn. Er werden cursussen, trainingen en symposia georgani- seerd. Door de jaren heen werd het aanbod nog verder vergroot met de co- ordinatie van hospicezorg bij mensen thuis en recent met gespreksgroepen voor rouwverwerking. Onthulling logo Het pand aan de Plantage begon in de loop der jaren te knellen. Na dik tien jaar verhuisde de hospice naar de Burggravenlaan. Tegenwoordig wordt de Plantage weer particulier bewoond.

Je gaat nu de ‘verhuisroute’ lopen naar de Burggravenlaan. Toen Hospice Issoria verhuisde liepen alle betrokkenen van de hospice (sponsors, donateurs, vrijwilligers en zelfs bewoners) deze route van het oude naar het nieuwe ‘nest’.

Loop rechts naar de stoplichten. Steek de singel over en loop langs de benzi- Sunny Home nepomp aan de Hoge Rijndijk. Sla daarna de tweede straat rechtsaf in, dit is Burggravenlaan 11 de Cobetstraat. Sla linksaf de Kernstraat in. Op deze hoek staat op nr. 9 een groen houten huis Sunny Home. Hier woont de bekende schrijver Maarten Biesheuvel. Hij schreef o.a. In de bovenkooi en De wereld moet beter worden. Op de volgende hoek sla je rechts af, dit is de Burggravenlaan. Na ongeveer 200 meter staat op nr. 11 een grote villa, de nieuwe en huidige locatie van Hospice Issoria.

14. Hospice Issoria verhuisde op vrijdag 20 september 2013 naar deze stadsvilla. Dankzij een aantal sponsors, verenigd in de Stichting Burggravenlaan, kan de hospice dit pand huren. In het pand zijn zeven gastenkamers. Iedere kamer heeft zijn eigen sa- nitaire voorzieningen. Er is een gemeenschappelijke keuken en huiskamer. Achter het huis is een opslagruimte omgebouwd tot De Oase, Gastenkamer Issoria een stilte- en ontmoetingsruimte voor de gasten, familie en vrijwilligers. De villa werd in 1924 ‘buiten de stad’ neergezet door de familie Verheij Van Wijk, eigenaar van de wolfabriek Gebr. Van Wijk & Co (gevestigd aan de Hogewoerd). Het pand is na die bewoning ook nog gebruikt als kindercrè- che en als kantoor van een assurantiebedrijf en de protestants-christelijke Schoolvereniging Leiden. Kookvrijwilliger Sla rechtsaf de Fruinlaan in. Je loopt nu door de Professorenwijk. Loop door tot je weer tegen de singel aanloopt. Sla linksaf. De straten langs de singel hebben steeds andere namen. Hier heet de straat de Zoeterwoudsesingel, de straat gaat immers zuidwaarts richting de gemeente Zoeterwoude.

Ga de vierde straat links in, dit is de Cronesteinkade. Sta stil op de hoek van de Roodenburgstraat. Op de hoek staat een verzamelgebouw waarin o.a. 17 Hospice Issoria g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

t V o r of r de toenmalige bejaarden- en verpleeghuizen werden verpleegd. e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m Veelt liep volgensa protocollen en de aandacht voor begeleidingLevenda aenl zorg Sterrewacht s a t

a n

e K

de zorg, de kerk en het bedrijfsleven. Na jaren van voorbereiding v

a L r

a g

m opende Hospice Issoria aan de Plantage 4 voor het eerst zijn deuren. g

m u

B De eerste bewoners konden komen. Allese moest in de praktijk wor-

s c 15 den ontwikkeld en ontdekt. Omdat Hospiceh Issoria één van de eerste a

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden 6 g r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a e a c t h t n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j de Brijderstichting zit. Dit is het voormalig Joods r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 g e g Weeshuis. N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L lo i K M w U Universiteit Leiden s 15. Op 18 junit 1929, precies een jaar na de eerste e e steenlegging, werdg het nieuwe onderkomen van Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho hetz Joods Weeshuis (voluit het Centraal Israëlitischge W 8 e oe G rd r D s a Wees- enV Doorgangshuis ‘Machseh Lajesoumim’) t o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

op de hoekt van de Cronesteinkadem en de Rooden- t a Levendaal Sterrewacht s a t Centraal Israëlisch r r burgerstraat ofﬁcieela geopend. k

a t g

Wees- en Doorgangshuis e Op zaterdagochtend van half achtt tot half tien gingen10 de kinde- 12 w ‘Machseh Lajesoumim’ l n 11 Plantsoen 14 a a ren, zonder uitzondering, naar deJa nsynagoge van Houtk aanade het Levendaal. a a

l n

a n Daarna pas volgde het ontbijt. Ook in de middag en de avond e K v

a L r

a volgde nog een bezoek aan de synagoge. g m g

m Op de gevel hangt ter nagedachtenis een plaquette gemaakt door u B e

s de Leidse kunstenaar Frans de Wit. De handen verwijzenc naar het 15 h

a gedicht dat erboven staat: ‘Weggaan’ van Rutger Kopland.n Samen s refereren ze aan de razzia die op 17 maart 1943 plaatsvond. Die dag werden alle Joden uit Leiden naar Westerbork gedeporteerd. Ook de kinderen van dit weeshuis. Later werd iedereen op transport gezet naar de vernietigingskampen in Nazi-Duitsland. Slechts een enkeling keerde terug. Verder staat voor de deur nog een koffer. Die is van de Nederland-Israëlische beeldend kunstenaar Ram Katzir. Ook die koffer herdenkt de deportatie van De koffer van beeldend 271 Joden uit Leiden. Op zes locaties in de stad stelde hij zes verschillende ste- kunstenaar Ram Katzir nen koffers op. Het gebruik van natuursteen roept associaties op met grafzerken. Koffers als grafstenen in de stad refereren impliciet aan het joodse gebruik om steentjes met briefjes op grafstenen te leggen. Zo transformeert Katzir met dit monu- Nieuwe Rijn ment Leiden tot begraafplaats.

Loop terug naar de singel. En ga linksaf. Steek rechtsaf #$%" &''(#$" )*+" ,*#" -.$$/#'$-#$//$+" 0$" ,*+0$/123$#-- brug over naar het Plantsoen. Blijf rechtdoor lopen door de Kraaierstraat. Steek het drukke Levendaal en daarna de Hogewoerd over. Blijf rechtdoor lopen en Kraaierstraat steek de groene brug over de Nieuwe Rijn over.

Heb je tijd, sla dan rechtsaf voor een omweg naar één van de oudste begraafplaatsen van Leiden: de Groenesteeg. Dit kost ruim een half uur extra. Loop de Nieuwe Rijn (rechtsaf dus) af. Je passeert de woonzorglocatie Huis op de Waard. De weg maakt een haakse bocht naar links en heet dan de Kaarsenmakers- straat. Neem de eerste afslag rechtsaf, dit is de Groenesteeg. Recht voor je naast het roze poorthuis zie je de ingang van de begraafplaats. Leidse sleutels in B%1$#%$)%%&$/"#+:$=%2=7')$+%$273/%$+(&$&($+%$1%0452"#="&)$=(&$+%$1%)2((;>'((/0$ Kaarsenmakerstraat H27%&%0/%%)$A&3GG%2$?IC8

16. Deze mooie historische begraafplaats Groenesteeg bestaat al sinds 1813. In 2013 vierde men het tweehonderdjarig bestaan. Hier liggen o.a. de moeder van Vincent van Gogh en Diederik van Ley- Wandelpad den Gael, de redder van Leiden (weldoener, hij was burgemeester met grafstenen Groenesteeg en vermogend, schonk de stad veel geld nadat die failliet dreigde te gaan). Op begraafplaatsen komen we allerlei symbolen tegen. Deze drukken een bepaald begrip uit dat samenhangt met leven en Grafsteen dood. Zo staan op de palen bij het toegangshek van de Groenesteeg moeder van een vlinder en een omgekeerde fakkel. Op de begraafplaats zelf treffen we ook Vincent afgebroken zuilen, een engel, palmtakken en (gevleugelde) zandlopers aan. van Gogh De vlinder is het symbool voor transformatie. Van pop naar rups naar vlinder. De Stichting Hospice Issoria heeft niet voor niets een vlinder als symbool. Het Engel op begraafplaats staat voor de overgang van de fase van het leven naar de fase van de dood. 19 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

op de hoekt van de Cronesteinkadem en de Rooden- t a Levendaal Sterrewacht s a t Centraal Israëlisch r r burgerstraat ofﬁcieela geopend. k

a t g

l n

a n Daarna pas volgde het ontbijt. Ook in de middag en de avond e K v

a L r

a volgde nog een bezoek aan de synagoge. g m g

m Op de gevel hangt ter nagedachtenis een plaquette gemaakt door u B e

s de Leidse kunstenaar Frans de Wit. De handen verwijzenc naar het 15 h

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

p Loop van de begraafplaats terug naare de n Burcht van Leiden 6 g r groene brug aan de Nieuwe Rijn. a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a e a c t h t n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a Loop de Nieuwe Rijn af richting binnenstad. o g j e r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 Op nummer 82 zie je het oude depot van de g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L ZuidHollandse bierbrouwerij. Het gebouwlo i K M w U heeft elementen van deUniversiteit Neorenaissance-stijl. Leiden s t e e Kenmerkend is de grote toegangspoort in de g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad vorm van een boog die meer dan de helfti van Ho Zuidhollandsche z ge W 8 e oe G rd r D bierbrouwerij de gevel inneemt. Op de hardstenen sokkels vans de a t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n poortboog staat vermeld dat depothouder Regeura hiere in 1894z zijn bierdepot met

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

limonadefabriek liet bouwen. r r

a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a Sla rechtsaf de Middelstegracht in. Na pakweg 200 meter zie je aan je linkerhand a Jan van Houtkade a a

l n

a een gebouw met gele muur waarop weer zo’n muurgedicht staat. Dit keer ‘Loin n e K

a L du pigeonnier’ (Ver van de duiventil) van de Franse schrijver Guillaume Apollinaire r a g

m g

m (1880-1918). Links daarvan staat aan de Kloosterpoort 4 het moderne gebouw van u

B e

s Hospice Xenia. c 15 h

s 17. Op 4 april 2014 opende Hospice Xenia de deuren. Het is de eerste hospice in Nederland die zich volledig richt op jongeren en jongvolwassenen in de leeftijdscategorie van 16 tot ongeveer 40 jaar. In Nederland zijn er kinderhospices Hospice Xenia voor kinderen in de leeftijd tot en met 16 jaar. Daarnaast zijn er de reguliere hospices voor volwassenen. Xenia vindt echter dat de om- geving en de benadering van patiënten met een levensbedreigende Kloosterpoort met gedicht ziekte afgestemd moet zijn op een bredere leeftijdscategorie, reke- op gele muur ning houdend met hun wensen en hulpvragen. Bij Xenia kunnen ook jongeren terecht voor een adempauze bij een zware, levensbedreigende ziekte.

Het gebouw is speciaal ontworpen voor Xenia door de architecten Piet van Veen en Erik van Tussenbroek. Xenia won in 2016 de Hedy d’Anconaprijs voor excellente zorgarchitectuur.

Loop de Kloosterpoort uit en steek over het zebrapad de drukke Hooigracht over. Loop de Hooglandsekerk Choorsteeg in. Je loopt tegen de Hooglandse Kerk aan. Sla linksaf. Na 50 meter sta je voor de ingang. De Hooglandse Kerk is een gotische kerk. Doordat het schip en de toren lager zijn dan het koor en het transept heeft de kerk een zeer karakteristiek silhouet. De Hooglandse Kerk is in gebruik bij de Pro- testantse Kerk in Nederland. Het karakteristieke uiterlijk kreeg vorm rond 1500. Loop verder rechtdoor en ga de Hartesteeg in. Je stuit weer op het water van de Nieuwe Rijn. Sla rechtsaf. Na 500 meter kom je bij de Koornbrug. Eeuwenlang werd Hooglandse kerk er op de brug koren verhandeld. De eerste vermelding van een brug op deze locatie stamt uit de 15e eeuw. In 1642 werd deze brug vervangen door de huidige Koornbrug met drie bogen en chique natuurstenen fronten. Steek de Koornbrug over. Je staat voor het Stadhuis Leiden.

18. In het stadhuis van Leiden worden belangrijke momenten in het leven vastgelegd en gevierd. In 2016 werden er rond de 400 huwelijken voltrokken in het stadhuis. De gemeente Leiden registreert op het moment jaarlijks zo’n 1200 nieuwe Breestraat inwoners (waaronder baby’s) en rond de 850 overledenen. Aan de Breestraat staat de oude renaissancegevel uit 1600, ont- Nieuwe Rijn met worpen door Lieven de Key, de stadssteenhouwer van Haar- Koornbrug en stadhuis lem, en Lüder von Bentheim, die tegelijkertijd de renaissance- façade van het stadhuis van Bremen bouwde. Aan de zijde van de Vismarkt ligt het vernieuwde stadhuis dat in 1932 werd ontworpen door architect Cornelis Jouke Blaauw, na een verwoestende 21 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

limonadefabriek liet bouwen. r r

a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a Sla rechtsaf de Middelstegracht in. Na pakweg 200 meter zie je aan je linkerhand a Jan van Houtkade a a

l n

a een gebouw met gele muur waarop weer zo’n muurgedicht staat. Dit keer ‘Loin n e K

a L du pigeonnier’ (Ver van de duiventil) van de Franse schrijver Guillaume Apollinaire r a g

m g

m (1880-1918). Links daarvan staat aan de Kloosterpoort 4 het moderne gebouw van u

B e

s Hospice Xenia. c 15 h

Het gebouw is speciaal ontworpen voor Xenia door de architecten Piet van Veen en Erik van Tussenbroek. Xenia won in 2016 de Hedy d’Anconaprijs voor excellente zorgarchitectuur.

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en brand op 12 februari 1929.g In de vroege ochtend van 20 M Hav we 3 19 ors a M A r 12 februari 1929 ontdekte een bewaker brand in het po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav stadhuis. De brand was waarschijnlijk ontstaan uit rs at de R dij rstra Ou k S me 5 til arlem de kolenkachels, die de medewerkers ‘s nachts had- le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt den laten branden om ‘s morgens gewoon te kun- smar P Kaa a

nen werken. Op het moment van ontdekken was het e n Burcht van Leiden 6 g reeds een uitslaande brand. De brandweer rukte op r a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e volle sterkte uit, maar zij kon het pand al niet meer L l c h t g a e a c t h t n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r redden. Brandweerlieden werden ook gehinderdH o e g l i a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z door de kou (het vroor 15 tot 18 graden) en een deel7 u H l e e e t r 16 g e g N s e d r n g i H e d e a van het bluswater bevroor zodra het de gevel raakte.te Behalvee de gevel i s t k u L lo i K M w U ging het hele stadhuis verloren,Universiteit inclusief deLeiden toren. Ook des archieven t e e en het volksregister vielen aan de brand ten prooi. g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur Na de brand werd de toren op een andere pleka opnieuwnburg opgetrok-Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G Kippenbrug rd ken in het stadhuiscomplex. De onderbouwr in een eigentijdse stijl D s a

t V o r r e l a e Hoge Rij (uit 1935/41) terwijl de bovenbouw herinneringeni oproept aan de ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a oude toren van voor 1929. t

r r

a k

a t g t 10 12 e w

n Loop door langs het water. Je komt op de Aalmarkt met links De 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a Waag. Blijf langs het water lopen. Aan je linkerhand passeer je de n

e K

Aalmarktzaal, de kleine zaal van de Stadsgehoorzaal. De volgende a L r

a g

m g brug steek je over, dit is de Kippenbrug. Loop rechtdoor de Vrou- r m u

B e

wensteeg in. Steek de drukste winkelstraat van Leiden, de Haarlemmerstraat, over. s c 15 h Je komt op de Vrouwenkerkkoorstraat en vrijwel direct daarna op een pleintje: het a n Vrouwenkerkhof. Midden op het pleintje staat een muur met een plaquette erop ter s herinnering van de Pilgrim Fathers. De Waag 19. Een groep Engelsen had begin 17e eeuw gebroken met de Engelse Staats- kerk en was gevlucht naar Amsterdam. Zij kregen op 12 februari 1609 schrifte-

lijke toestemming zich in Leiden te vestigen. Gedurende elf jaar woonden ze in Leiden, waar de predikant John Robinson hun leider was. Een groot aantal van hen besloot in 1620 om naar de Nieuwe Wereld te trekken; hun economische Monument situatie in Leiden was niet rooskleurig en bovendien vonden ze de Nederlandse Pilgrim Fathers samenleving veel te libertijns. Ze waren bang dat hun gemeenschap zou worden vermengd met andere en zo zou verwateren. Minder dan de helft van de gemeenschap voer vanuit Delfshaven naar Southampton in het schip Speedwell, waar ze zich voegden bij een grotere groep separatisten. De twee groepen scheepten vervolgens samen in op de Mayfl ower en staken zo de Atlantische Oceaan over. De Mayfl ower vertrok op 16 september 1620, met 102 emigranten aan boord. Ze stichtten aan de Oostkust van Amerika een gemeenschap. Rond de Pilgrim Fathers is in de USA een hele cultus ontstaan. Zo is er onder andere de Mayfl ower Society en er worden historische plaatsen in ere gehouden. Ook de traditie van Thanksgiving Day zou teruggaan op een viering van de eerste oogst van de Pilgrim Fathers en zou geïnspireerd zijn op het 3 Oktoberfeest dat de Pilgrim Fathers jaarlijks hadden meegemaakt in Leiden. Op dit pleintje stond ooit de Vrouwekerk. Deze gotische kerk werd in de 14e Museum Boerhaave eeuw gebouwd en heette voor de Reformatie Onze-Lieve-Vrouwekerk. Hier gingen in de 17e eeuw de Pilgrim Fathers en de eerste kolonisten van Manhat- tan ter kerke. De kerk werd in de 19e eeuw gesloopt.

Links in de hoek van het pleintje kun je net de ingang zien van het Museum Boer- haave aan de Lange Sint Agnietenstraat 10.

20. Museum Boerhaave is de plek waar je kennis kunt maken met de intri- gerende wereld van de wetenschap en de geneeskunde. Bekijk de verloskundige oefenpop, zie hoe het menselijk lichaam functioneert, hoe de chirurgie is 23 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 Maresingel Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

t V o r r e l a e Hoge Rij (uit 1935/41) terwijl de bovenbouw herinneringeni oproept aan de ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a oude toren van voor 1929. t

r r

a k

a t g t 10 12 e w

n Loop door langs het water. Je komt op de Aalmarkt met links De 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a a

l n

a Waag. Blijf langs het water lopen. Aan je linkerhand passeer je de n

e K

Aalmarktzaal, de kleine zaal van de Stadsgehoorzaal. De volgende a L r

a g

m g brug steek je over, dit is de Kippenbrug. Loop rechtdoor de Vrou- r m u

B e

Links in de hoek van het pleintje kun je net de ingang zien van het Museum Boer- haave aan de Lange Sint Agnietenstraat 10.

a H Centraal a 24 H 2425

22 Naturalis 26 ontstaan etc. Kortom, alles wat te maken heeft met Maresingel leven,Ple geneeskundesmanlaan en dood. 1 Het museum is genoemd naar Herman Boerhaave, 21 Lang Herensingel een Nederlandse arts, anatoom, botanicus,Museum schei Volkenkunde- egrach n t a a Oude kundige en onderzoeker.ll 2 Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V Loop de Lange Sint Agnie- sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en tenstraat uit. Op de hoekg 20 M Hav we 3 19 ors a M A r staat het Groot Sionshof. po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R Loop schuin recht door de dij rstra Ou k S me 5 til arlem Museum straat het Klooster in, die buigt naar rechts en heet daar le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt Boerhaave smar de Lange Lijsbethsteeg. Op de hoek zie je een prachP - Kaa a

p tig oud klooster. Op deze plek heeft sinds 1400 het St.e n Burcht van Leiden 6 g r Ursulaklooster gestaan. Het zou het oudste kloostera g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g van Leiden zijn geweest. In 1566 werd het klooster toe- h t a c t e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s o d g r H e i l gevoegd aan het St. Elisabeth Gasthuis. En dat is het a a o e g j r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e nog steeds. Tot 2017 waren hier een paar kamers (in de t r 16 g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t nieuwbouw om de hoek) ingericht voor hospicezorg. In 2017 is deze hospice- L k u lo i K M w U functie verhuisd naar Oegstgeest. Universiteit Leiden s t e e Loop de Lange Lijsbethsteeg uit. Je stuit op het water van de Oude Singel. g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur Steek de brug over en sla linksaf. Op de hoek staat Museum De Lakenhal.a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G rd Verloskundige Het museum wordt grondig gerestaureerd en verbouwd; het wordt met de r Klooster D s a

t V o r r e l oefenpop a e Hoge Rij i ndijk n nieuwbouw twee keer zo groot. Het is gesloten tot het voorjaar 2019. e a z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g 21. Museum De Lakenhal is sinds 1874 het gemeentelijk kunstmuseum van t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a Leiden. Het museum is gevestigd in de voormalige Leidse lakenhal uit 1640. De a Jan van Houtkade a a

l n

a geschiedenis van de Leidse lakenindustrie wordt in dit museum belicht. Daar- n e K

a L naast bezit het museum werk van Rembrandt van Rijn en van de beroemde r a g

m g

r schilder en etser Lucas van Leyden. Ook hangt er werk van Leidse kunstenaars m u

B e

s c 15 h

s Beestenmarkt met zicht als Jan Lievens, Jan Steen, Quiringh van Brekelenkam, Gerrit Dou op molen De Valk (de bekendste van de Leidse ﬁjnschilders), Menso Kamerlingh On- nes, H.P. Bremmer en Theo van Doesburg, die in 1917 in Leiden De Stijl opgericht. Het museum bevat zowel oudere als eigentijdse kunst.

Loop door en sla rechtsaf, dan kom je op de Beestenmarkt. Je ziet op een paar honderd meter afstand Molen De Valk staan. Loop daar naar toe. Er is hier net een grote ondergrondse parkeergarage aangelegd die Museum De Lakenhal als een slakkenhuis diep de grond in gaat.

Het Stedelijk Molenmuseum De Valk is een prachtige authentieke stellingkorenmo- len uit 1743 in Leiden. De Valk kent zeven verdiepingen die toegankelijk zijn voor het publiek. Het molenmuseum in Leiden is de enige overgebleven windmolen op de wallen van Leiden. Jaren terug had het Museum de Valk gezelschap van maar liefst negentien andere windmolens op de wallen van Leiden. Museum Molen De Valk is Monument te bezoeken. Tweede Wereldoorlog 22. Bij Molen De Valk staat het oorlogsmonument van Leiden. Het ge- denkt de Tweede Wereldoorlog. In juni 1956 werd de opdracht gegeven aan Pieter Starreveld uit Amersfoort. Hij maakte een in meditatie verzonken Werk van vrouwenﬁguur die aarzelend een stap naar voren neemt. In de woorden Rembrandt van Rijn van de beeldhouwer: “Een terugblik, een stilstaan, een mediteren over de jaren ’40-45’ die achter ons liggen, maar ook over heden en toekomst. In het staan van het beeld moet ook een voortgaan zijn uitgedrukt. De rechterhand draagt een bloesemtak met daar doorheen een duif: symbool van liefde en vrede.” Het is een bronzen beeld op een natuurstenen voetstuk. Op 4 mei 1957 vond de eerste herdenking bij het nieuwe monument plaats. 25 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a 24 H 2425

t V o r r e l oefenpop a e Hoge Rij i ndijk n nieuwbouw twee keer zo groot. Het is gesloten tot het voorjaar 2019. e a z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g 21. Museum De Lakenhal is sinds 1874 het gemeentelijk kunstmuseum van t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a Leiden. Het museum is gevestigd in de voormalige Leidse lakenhal uit 1640. De a Jan van Houtkade a a

l n

a geschiedenis van de Leidse lakenindustrie wordt in dit museum belicht. Daar- n e K

a L naast bezit het museum werk van Rembrandt van Rijn en van de beroemde r a g

m g

r schilder en etser Lucas van Leyden. Ook hangt er werk van Leidse kunstenaars m u

B e

s c 15 h

Het Stedelijk Molenmuseum De Valk is een prachtige authentieke stellingkorenmo- len uit 1743 in Leiden. De Valk kent zeven verdiepingen die toegankelijk zijn voor het publiek. Het molenmuseum in Leiden is de enige overgebleven windmolen op de wallen van Leiden. Jaren terug had het Museum de Valk gezelschap van maar liefst negentien andere windmolens op de wallen van Leiden. Museum Molen De Valk is Monument te bezoeken. Tweede Wereldoorlog 22. Bij Molen De Valk staat het oorlogsmonument van Leiden. Het ge- denkt de Tweede Wereldoorlog. In juni 1956 werd de opdracht gegeven aan Pieter Starreveld uit Amersfoort. Hij maakte een in meditatie verzonken Werk van vrouwenﬁguur die aarzelend een stap naar voren neemt. In de woorden Rembrandt van Rijn van de beeldhouwer: “Een terugblik, een stilstaan, een mediteren over de jaren ’40-45’ die achter ons liggen, maar ook over heden en toekomst. In het staan van het beeld moet ook een voortgaan zijn uitgedrukt. De rechterhand draagt een bloesemtak met daar doorheen een duif: symbool van liefde en vrede.” Het is een bronzen beeld op een natuurstenen voetstuk. Op 4 mei 1957 vond de eerste herdenking bij het nieuwe monument plaats. 25 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e Loop langs de Singel naar de brug. Je staat weer voor rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw het Museum voor Volkenkunde. Sla rechtsaf en loop de 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r Stationsweg weer door en je bent terug bij het NS sta- a H Centraal a tion Leiden Centraal. 24 H 2425

Hier heb je drie opties: 22 Naturalis 26 ! Stoppen en naar huis gaan. Maresingel ! Nog een klein uitstapje lopen naar het gebiedPlesm achteranlaan 1 het station. 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach ! De bus nemen en je in tien minuten naar het Museum n t a a Oude CORPUS laten rijden. ll 2 Singel e d De laatste twee uitbreidingen van deze stadswandelingen beschrijvenn we kort. L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g 20 M Hav Uitbreiding naar achterzijde station we 3 19 ors a M A r po e de Loop door de stationshal. Ga er aan de achterkant (Noordzijde) uit. Je loopt het G th enka algewater 4 eke ijn Hav Bioscience Park rs at de R Bioscience Park Leiden in. Dit gebied staat vol innovatieve instituten, laboratoria dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha en bedrijven in de bio-medische sector. Links zie je het Leids Universitair Medisch ordeinde Breest ijn No raat kt smar Centrum (LUMC) staan aan de Albinusdreef 2. P Kaa a

e n Burcht van Leiden 6 g r 23. In het LUMC worden kinderen geboren, worden patiënten genezen en a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g a c t h t sterven mensen. In 2016 werden iets meer dan 2500 baby’s ter wereld gehol- e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a o e g j pen. Zoals in ieder ziekenhuis sterven er ook patiënten in het LUMC, jaarlijks r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 zijn dat er ongeveer 600. Tijdens het leven kan men door ziekte of ongeluk g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t k u L naar een ziekenhuis moeten om ‘geholpen’ te worden. In 2016 lo i K M w U Universiteit Leiden s waren er bijna 950.000 consulten en meer dan 12.500 opera- t e e ties in het LUMC. Het LUMC is ook een opleidingsplaats van g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad Gynaecologie tot en met Ouderengeneeskunde. Er zijn zo’n i Ho z ge W 8 e oe G rd r D 2500 studenten in opleiding. Bij het LUMC werken bijna 7500 s a t V Het LUMC heeft een r o r e l a e Hoge Rij i ndijk n eigen kunstcollectie mensen. Het LUMC is de grootste werkgever van Leiden. a e z t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Loop het LUMC gerust binnen. Het heeft een eigen kunstcol- Jan van Houtkade a a

l n

a n

lectie. Het bekendste kunstwerk daarin is sinds kort Homuncu- e K

a L lus Loxodontus van Margriet van Breevoort (1990). Het beeld was in de winter r a g

m g

m 2017 een grote hit in Rusland ‘als voorbeeld van de oude Communistische Het Pesthuis u

B e

s wachtcultuur’. Je kunt naast hem gaan zitten en er een leuke selﬁe van maken. c 15 h

s Weer buiten sla je linksaf richting de parkeergarage. Ga bij het Hip- pocratespad linksaf. Je loopt tussen de gebouwen van het LUMC door. Als je het Onderzoeksgebouw (rechts) voorbij bent, zie je aan je rechterhand het Pesthuis en museum Naturalis. Naturalis wordt grondig verbouwd; er komt een heel nieuw gebouw bij. De herope- ning staat gepland voor 2019.

24. Het Pesthuis is in 1661 gebouwd, net buiten de historische binnenstad van Leiden. Het werd gebouwd als pesthuis om zieken uit de stad onder te brengen, maar heeft deze functie nooit gehad. Het Pesthuis heeft onder andere dienstgedaan als militair hospi- taal, gevangenis en rijksopvoedingsgesticht voor jongens. Sinds 1941 heeft het Trix in het Naturalis een museale bestemming. Eerst als Koninklijk Nederlands Leger- en Naturalis Wapenmuseum ‘Generaal Hoefer’ en daarna als ingang en onderdeel van Naturalis. Na de verbouwing van Naturalis komt het daar weer los van te staan en krijgt het een nieuwe bestemming.

r r

a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Loop het LUMC gerust binnen. Het heeft een eigen kunstcol- Jan van Houtkade a a

l n

a n

lectie. Het bekendste kunstwerk daarin is sinds kort Homuncu- e K

a L lus Loxodontus van Margriet van Breevoort (1990). Het beeld was in de winter r a g

m g

m 2017 een grote hit in Rusland ‘als voorbeeld van de oude Communistische Het Pesthuis u

B e

s wachtcultuur’. Je kunt naast hem gaan zitten en er een leuke selﬁe van maken. c 15 h

25. Naturalis Biodiversity Center is een onderzoeksinstituut en natuurhistorisch museum. Het werd op 28 januari 2010 opgericht als Ne- derlands Centrum voor Biodiversiteit Naturalis door een fusie van het Zoölogisch Museum Amsterdam, het Nationaal Herbarium Neder- land en Natuurhistorisch Museum Naturalis. Sinds de zomer van 2012 wordt de naam Naturalis Biodiversity Center gebruikt. De collectie van 27 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e het museum telt meer dan 42 miljoen zoölogische, rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw botanische en geologische objecten. Planten, ste- 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r nen, fossielen en geprepareerde kleine a H Centraal a insecten en ook het skelet van de grote 24 H Tyrannosaurus Rex (Trix). 2425 22 Naturalis 26 Loop dezelfde route terug naar het NS Maresingel station Leiden Centraal. Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach Uitbreiding naar museum n t a a Oude CORPUS ll 2 Singel e Naturalis d n L Oude a Ve o Mor st artist impression s n Neem de bus naar museum CORPUS. Het is het han- V straat Caeciliastraat g Lage e Rijndijk

en digst om de buslijnen 37 of 57 te nemen. Uitstappen g 20 M Hav we 3 19 ors a M A r bij de halte CORPUS. Het museum is gevestigd aan de po e de G th enka algewater 4 eke ijn Hav rs at de R Willem Einthovenstraat 1, Oegstgeest. dij rstra Ou k S me 5 til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar 26. Bij CORPUS, Latijn voor lichaam, staat de at- P Kaa a

p tractie ‘reis door de mens’ centraal. Hierbij word je e n Burcht van Leiden 6 g r op een laagdrempelige manier in 55 minuten door a g c e t t l Rijksmuseum h h 18 w t e L c h t l g ‘het menselijk lichaam’ geleid. Elke bezoeker krijgt bij de entree een audiotour a c t h t e a n r a c n van Oudheden t h h a d i ra r t g a s g 17 c c ut i s d r Ho e g l i a a die als gids dient tijdens de ‘reis door de mens’. o j e g r r i B M o t g n g r s Z 7 u H l e e e t r 16 De reis begint bij de knie, van hieruit kun je via diverse menselijke organen g e g N s e d r n g i H e d e a e e i st t door het lichaam lopen, en kun je een kijkje nemen in de baarmoeder, de dar- k u L lo i K M w U men, de longen, het hart, het hoofd, de mond, de neus en het oor en uiteinde- Universiteit Leiden s t e e lijk de hersenen. CORPUS gaat over lijf en leden; het leven en de dood. g Nieuwe Rijn K Rape e9nschuur CORPUS a nburg Ste 13 Utrecht Jaagpad i Ho z ge W 8 e oe G rd r Ga dezelfde route terug met de bus naar het NS station Leiden Centraal. D s a

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a Hoe kun je Hospice Issoria steunen? a

l n

a n

e K

a L Ook al krijgen we subsidie van het ministerie van VWS, bijdragen van onze gasten r a g

m g

r en hun zorgverzekeraars desondanks heeft Hospice Issoria jaarlijks een exploitatie- m u

B e tekort. Daarom zijn giften van mensen en bedrijven voor ons onmisbaar. De Stich- s c 15 h

ting Vrienden van Issoria voert acties en zamelt geld in. n

Collectehuisje Je wordt jarig. Je gaat je 25-jarig huwelijk vieren. Je staat op het punt met pensioen te gaan. En je vrienden en kennissen vragen je wat ze je cadeau kunnen doen. Of je kinderen bellen elkaar radeloos op met de vraag ‘weet jij nog wat dat we zouden kunnen geven?’. Je weet het eigenlijk zelf ook niet meer. Want geef nou toe, je huis staat al helemaal vol. Moedeloos verzucht je: ‘Ik heb alles al’. Als je dit herkent, dan is het collectehuis van Issoria misschien iets voor je. Haal het collectehuisje op bij ons op kantoor aan de Burggravenlaan 11 en zet het neer op de cadeautafel bij je feest. En vraag jouw gasten het cadeaugeld erin te doen voor Issoria. Wij kunnen iedere euro gebruiken! Collectehuisje

!"#$%&$'()*$*(+",-.)$/"+$*-$0,%12,%+3$4)%-+*-+$/"+$500()%"$ $ $ $$$$$$$$$$$ Geven van een donatie Ik wil het volgende bedrag: [ ] jaarlijks [ ] éénmalig doneren

[ ] ! 25 [ ] ! 50 [ ] ! 100 [ ] ! ………….

45/"6$"7--'%5*"88+9*/5("3"+*+:5$$/"-#$;+$+<"0*+"=;+"6$"$$+">$0%*(" Let op: Als u 5 jaar lang een vast bedrag doneert aan de Stichting Vrienden van Issoria dan is sprake van een zgn. periodieke schenking. Zo’n schenking levert ook belastingvoordeel op voor u als schenker. Wilt u daarvan profiteren, ga dan naar de ingang ‘Geef een periodieke schenking’ op de website en vul de daarbij behorende schenkingsovereenkomst in.

overmaken naar de Stichting Vrienden van Issoria, Leiden op [ ] Ik machtig de Stichting Vrienden van Issoria éénmalig of tot wederopzegging dit bedrag van mijn bankrekening af te schrijven [ ] Ik maak het door mij toegezegde bedrag zelf over aan de Stichting Vrienden van Issoria, Leiden (IBAN NL75ABNA0892838426). rekeningnummer IBAN NL75ABNA0892838426. Als je je adres Voorletters:………………… Achternaam:………………………………………… [ ] man [ ] vrouw vermeldt, kunnen we je voor deze donatie bedanken. Straat en huisnummer: ……………………………………………………. ………

Als je in één jaar meer schenkt aan goede doelen dan één pro- Postcode: ……………… …….... Woonplaats: …………………………………………….. cent van je (drempel)inkomen, dan heb je voor het bedrag boven Telefoon: …… - …………………………… E-mail: ……………………………………………… Rekeningnummer (IBAN): …………………………………. Op naam van: ……………………………….. die 1% recht op belastingaftrek. Op de website van de Belasting- Datum: …... - …… - ……………… Handtekening: ……………………………………………..

! ! Ik ben op de volgende manier in contact gekomen met de Stichting Vrienden van Issoria: dienst zijn de precieze voorwaarden te vinden onder de ingang [ ] als familielid of bekende van een gast [ ] als medewerker [ ] anders ......

‘Hoeveel aftrek krijgt u?’. 6,..)$*%,$7()8.9%-)$%+3-/.9*$-+$(+*-),-&-+*$""+:$ Stichting Vrienden van Issoria p/a Burggravenlaan 11 2313 HM Leiden 29 g e lw o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e het museum telt meer dan 42 miljoen zoölogische, rg e m Leids Universitair STARTPUNT rw botanische en geologische objecten. Planten, ste- 23 e m e Medisch Centrum Leiden g l r nen, fossielen en geprepareerde kleine a H Centraal a insecten en ook het skelet van de grote 24 H Tyrannosaurus Rex (Trix). 2425 22 Naturalis 26 Loop dezelfde route terug naar het NS Maresingel station Leiden Centraal. Plesmanlaan 1 21 Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach Uitbreiding naar museum n t a a Oude CORPUS ll 2 Singel e Naturalis d n L Oude a Ve o Mor st artist impression s n Neem de bus naar museum CORPUS. Het is het han- V straat Caeciliastraat g Lage e Rijndijk

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g t 10 12 e w

n 11 Plantsoen 14 a a Jan van Houtkade a Hoe kun je Hospice Issoria steunen? a

l n

a n

e K

a L Ook al krijgen we subsidie van het ministerie van VWS, bijdragen van onze gasten r a g

m g

r en hun zorgverzekeraars desondanks heeft Hospice Issoria jaarlijks een exploitatie- m u

B e tekort. Daarom zijn giften van mensen en bedrijven voor ons onmisbaar. De Stich- s c 15 h

ting Vrienden van Issoria voert acties en zamelt geld in. n

!"#$%&$'()*$*(+",-.)$/"+$*-$0,%12,%+3$4)%-+*-+$/"+$500()%"$ $ $ $$$$$$$$$$$ Geven van een donatie Ik wil het volgende bedrag: [ ] jaarlijks [ ] éénmalig doneren

[ ] ! 25 [ ] ! 50 [ ] ! 100 [ ] ! ………….

‘Hoeveel aftrek krijgt u?’. 6,..)$*%,$7()8.9%-)$%+3-/.9*$-+$(+*-),-&-+*$""+:$ Stichting Vrienden van Issoria p/a Burggravenlaan 11 2313 HM Leiden 29 Geven van een periodieke schenking 45/"6$"7--'%5*")''%"/*+($%$"#560"3"+*+:5$$/"-#$;+$+"0*+"=*+"0*#")5*"$$+"?(+@".$%5'05$=$" schenking aan de Stichting Vrienden van Issoria. Als je ten minste vijf jaar een vast bedrag per jaar schenkt en dit vastlegt in een schenkingsovereenkomst, dan is de gehele gift aftrekbaar voor de belasting. Dit komt omdat de stichting Vrienden van

Issoria een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) is. ! ! Adres (indien anders dan adres schenker): …………………………………………………………………………

!"#$%&$"'"()*+",'$,-)%."#"",'%/)0(( ( ( ( (( !"! #$%$&$'()*+,-.+,'%)/0,$'1$')&2')3((40,2) Vroeger was hier een notaris bij nodig, tegenwoordig niet Naam begunstigde: Stichting Vrienden van Issoria, p/a Burggravenlaan 11 12! 3"#'45#$,-(-$60( 2313 HM LEIDEN "#$%&'%(%)%#$%*+#,,-*./0%#)%&1**22222222222222222222233*!*-,#****!*4&567* Transactienummer (wordt door de Stichting Vrienden van Issoria ingevuld): ………………… 8%&)9,,&(*%%#*':;(*(%*$5%#*,,#*$%*<(:/0(:#'*8&:%#$%#*4,#*=..5&:,*4,#* RISN/fiscaal nummer: 806212160 meer. Het invullen van een simpele schenkingsovereen- "*2222*****2222222222222222222222222222222222222** ) +869*:#*0%(*>,,&?%$&,'*:#*/:>;%&.*%#*9%((%&.13* 5"! 6$+2278,9:$) ( ! Doorlopende SEPA-machtiging: ik betaal per automatische incasso 72! 8%%90$:&(.5,(&"(-$60( komst is voldoende. Deze schenkingsovereenkomst is te Ik machtig hierbij de Stichting Vrienden van Issoria om (bedrag in cijfers) " ………. @%*955A(:>$*4,#*$%*':;(*:.B* ! per maand ! per kwartaal ! per halfjaar ! per jaar met ingang van …………… !**5#?%(,,9$%*(:>$* Af te schrijven van rekeningnummer (IBAN):……………………………………… !* 4:>;*>,,&* Door ondertekening van deze machtiging geeft u de Stichting Vrienden voor Issoria vinden op de website www.issoria.nl onder de ingang ‘De !* 222222*>,,&*+-:#:-,,9*C*>,,&1* toestemming om incasso-opdrachten te sturen naar uw bank en bovengenoemd bedrag @%*%%&.(%*./0%#):#'*4:#$(*A9,,(.*5AB*22*D*2*D*2222* van uw rekening af te schrijven. * ! Ik maak het door mij toegezegde bedrag zelf jaarlijks over aan de Stichting Vrienden @%*':;(*75&$(*-:#.(%#.*4:>;*>,,&*6:('%)%%&$*%#*%:#$:'(*6:(%&9:>)*?:>B* van Issoria, Leiden (IBAN NL75ABNA0892838426). Vrienden/Periodieke schenking’. Je kunt dit formulier ook !**0%(*54%&9:>$%#*4,#*$%*./0%#)%&*

!**0%(*54%&9:>$%#*4,#*%%#*,#$%&*$,#*$%*./0%#)%&E*#,-%9:>)* ;"! <'1$0+$=$','%)'2>$'()1$)*+,-.+,'%)/0,$'1$')3((40,2) ?:>*0%(*54%&9:>$%#*4,#*2222222222222222222*+469*#,,-*:#1* Naam: ………………………………… Plaats: Leiden Datum: .....-……-………… * bij ons opvragen, dan zenden we die graag naar je toe. ;2! <"-".",)()*+",'"#( Handtekening namens de Stichting Vrienden van Issoria: …………………………………………… F,,-B*2222222222222222*

855&#,-%#*+4596:(1B*222222222222222222* ?"! <'1$0+$=$','%)(-.$'=$0) G

I%?55&(%$,(6-B*222*D*22*D*222*******************I%?55&(%A9,,(.B*22222222* Plaats: ……………………………… Datum: ….-.…-………… <(&,,(*%#*06:.#6--%&B*2222222222222222*

J5.(/5$%B*222**22******** K55#A9,,(.B*222222222222* Meer informatie over uw belastingvoordeel, de voorwaar- Handtekening schenker: ………………………… Handtekening partner*: ………………………… L%9%;55##6--%&B*222*D*22222222222* !! Alleen nodig indien er sprake is van een huwelijk of een geregistreerd partnerschap. MD-,:9D,$&%.B*2222222222222*

N%%;(*6*%%#*A,&(#%&O*!*>,E*',*$55&*#,,&*4&,,'*P* !*',*$55&*#,,&*4&,,'*Q* @"! /$0:$'1,'%) den en de schenkingsovereenkomst is te vinden op de ( Stuur dit formulier ingevuld en ondertekend in een gefrankeerde envelop naar: =2! <"-".",)(95#0,"#(>544"",($,.?44",(54)("#()9#5'"($)(.5,("",(+?@"4$:'(%6( Vrienden van Issoria -"#"-$)0#""#&(95#0,"#)*+59A( P/a Burggravenlaan 11 F,,-B*2222222222222222* website van de Belastingdienst onder de ingang ‘Voor- 2313 HM LEIDEN 855&#,-%#*+4596:(1B*222222222222222222* (U krijgt van ons nadat wij het formulier hebben gecompleteerd en ondertekend het G

Testamentair nalaten: geven via een erfstelling of een legaat In een testament kun je je persoonlijke wensen laten vastleggen, door aan te geven wat er met je bezittingen, geld en goederen, moet gebeuren na je overlijden. Door de Stichting Vrienden van Issoria op te nemen in je testament, kun je (een deel van) je bezit aan ons geven. En daarmee iets blijvends doen voor de gasten van Issoria. De Belastingdienst maakt deze manier van geven aantrekkelijk. Omdat onze stichting is aangemerkt als een Alge- meen Nut Beogende Instelling (ANBI) hoeven we over dit soort verkrijgingen geen erfbelasting te betalen.

Wil je de Stichting Vrienden van Issoria in je testament laten opnemen, dan zijn daar twee mogelijkheden voor: sVIAEENERFSTELLING Je kunt ervoor kiezen de Stichting Vrienden van Issoria tot (mede-) erfgenaam te benoemen. Je laat dan het geheel of een bepaald deel van je bezit na. Dit heet een erfstelling. sVIAEENLEGAAT Je kunt ook vastleggen dat de Stichting Vrienden van Issoria een bepaald vast bedrag zal ontvangen. Dit heet een legaat. Behalve een bedrag kun je met een legaat ook ‘een goed’ (denk bijvoorbeeld aan een huis) aan ons nalaten. Je notaris kan ervoor zorgen dat de Stichting Vrienden van Issoria in je testament wordt opgenomen.

Meer informatie en/of hulp bij schenken Voor meer informatie en/of hulp bij schenken, kunt u contact opnemen met het secretariaat van de Stichting Vrienden van Issoria, 071-5142275 of per mail [email protected]

Extra fotoverantwoording: pag. 10: Mummies in Rijksmuseum voor Oudheden door Rob Overmeer pag. 16: Onthulling logo Issoria door Marjo Heemskerk pag.17: Kookvrijwilliger en gastenkamer door Lideke Van Gool, buitenfoto’s Hospice Issoria door Esther van Vliet Fotograﬁ e pag. 25: Buitenzijde Museum De Lakenhal door Marc de Haan pag. 32: Esther van Vliet Fotograﬁ e 31 Geven van een periodieke schenking 45/"6$"7--'%5*")''%"/*+($%$"#560"3"+*+:5$$/"-#$;+$+"0*+"=*+"0*#")5*"$$+"?(+@".$%5'05$=$" schenking aan de Stichting Vrienden van Issoria. Als je ten minste vijf jaar een vast bedrag per jaar schenkt en dit vastlegt in een schenkingsovereenkomst, dan is de gehele gift aftrekbaar voor de belasting. Dit komt omdat de stichting Vrienden van

Issoria een Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI) is. ! ! Adres (indien anders dan adres schenker): …………………………………………………………………………

855&#,-%#*+4596:(1B*222222222222222222* ?"! <'1$0+$=$','%)(-.$'=$0) G

I%?55&(%$,(6-B*222*D*22*D*222*******************I%?55&(%A9,,(.B*22222222* Plaats: ……………………………… Datum: ….-.…-………… <(&,,(*%#*06:.#6--%&B*2222222222222222*

bedanken voor de gift. de voor bedanken

Vrienden van Issoria is NL75ABNA0892838426. Vermeld je naam en adres, dan kunnen we je we kunnen dan adres, en naam je Vermeld NL75ABNA0892838426. is Issoria van Vrienden

Issoria-stadswandeling door Leiden

g e THEMA:lw LEVEN EN DOOD o h Willem de Zwijg p erlaan i k j h i c S d e R r g ijn a e w s M b r u e rg e m Leids Universitair rw e m e Medisch Centrum Leiden g l r

a H Centraal a

Naturalis Maresingel Plesmanlaan

Lang Herensingel Museum Volkenkunde egrach n t a a Oude ll Singel e d n L Oude a Ve o Mor st V sstraat Caeciliastraat n g Lage e Rijndijk

en g M Hav we ors a M A r po e de G th enka algewater eke ijn Hav rs at de R dij rstra Ou k S me til arlem le R Ha ordeinde Breest ijn No raat kt smar P Kaa a

e n Burcht van Leiden

t V o r r e l a e Hoge Rij i ndijk n a e z

t m t a Levendaal Sterrewacht s a t

r r

a k

a t g

t e

n Plantsoen a a Jan van Houtkade a a

l n

a n

e K

a L r

a g

m g

m u

B e

s kernwandeling 7.5 km uitbreiding 2.1 km uitbreiding 1.4 km uitbreiding 2.3 km