April 2019 | Nr 030

Dossier BETON

Varia DE BRUSSELSE REUZEN LICHTDOORLATEND GEWAPEND BETON (1886-1958)

DOSSIER DE UTOPIE VAN HET GLAZEN HUIS

BENOÎT SCHOONBROODT StEDENboUWKUNDIGE, LID VAN DE KoNINKLIJKE coMMISSIE VooR MoNUMENtEN EN LANDScHAppEN

Koepel boven de vroegere lokettenzaal van de verzekeringsmaatschappij Constantia, Poincarélaan – Luchtvaartsquare in Anderlecht, begin 1930 (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). te beschermen glas, geblazen van bouwstenen uitvinding, zijn om registreren ten brevet Verenigde Staten een reeks de in zelfs en Europa heel in hij liet 1886 Vanaf worden. zou prefect later hij waar Zwitserland, in Nyon van (1845-1913), afkomstig Falconnier Gustave was paviljoentje getoonde Chicago in het van ontwerper De een feit. hiermee was beton lichtdoorlatend of nend doorschij Het beton. gewapend uit welfsels van dikte de in integreren te glas geblazen blokken om in 1907 en 1904 in respectievelijk er Keppler Friedrich Duitser de en Joachim slaagden de Fransman Gustave doorbraak deze belangrijke Dankzij Falconnier. Gustave uitvinder de Zwitserse van dallen bewonderen glas in gebouw klein een paviljoen tuinbouw grote het van rechts kers bezoe de konden 1893 in Chicago van wereldtentoonstelling de Op fer et de verre par quelque chose de de chose quelque par verre de et fer “ om namelijk een veranda, van bouw de bij opgekomen hem bij was voor remplies d’airverre “ product, nieuwe dit Nature NOOT VAN DE REDACTIE remplacer les minces parois de parois minces les remplacer van juni 1893 zong de lof van van lof de zong 1893 juni van bewaarde Brusselse voorbeelden in internationale context. een voorbeelden Brusselse bewaarde enkele schaars auteur De plaatst dimensie artistieke gegeven. een ook Het die heeft toepassing gebruik van gekleurdkelderramen, glas enz. terrassen, koepels, plafonds, die zenithaal licht binnenlaten: moeten wanden elementen voor in maar voor hetbijzonder ook werd toegepast principe Dit die combineerden metlichtdoorlatende glasdallen. beton Voordienverkrijgen. benaming werddeze structuren echter gebruikt voor temengen intrinsiek te doorschijnend metbeton beton omeen glasvezels Vandaag ontwikkelingen maken hetmogelijk technologische derecente om 1 La La tijdschrift . Het ”. Het idee hier ”. idee Het les briques en ------pen door Lucien Weissenburger Lucien pen door Bergeret Het Maisonpenhuis verlichtte. trap het die compositie een voor en glas-in-loodramen glasstenen Béranger, (1867-1942)Guimard Castel het in Hetzelfde jaar combineerde Hector hal. de in binnenliet daglicht het toegangsdeur de rond nen ste dezelfde in muur een terwijl in Falconnier-glasstenen gewelf groot (1856-1946), een Bonnier Louis door werd verbouwd 1895 in dat Bing, Alfred kunsthandelaar Parijse het kreeg Zo eeuw. 20ste de van begin 19de het de en van einde het van architecten grootste de door past toege meteen vrijwel werd aan en sloeg Falconnier van uitvinding De couleurs leurs ou formes leurs par soit ments, - bâti des décoration àla bien fort tent prê se qui bruit du et l’humidité de etc (…), isolants bons hexagonale, que, l’assemblage,permettre forme cubi donne certaines formes destinées à teilles ordinaires, mais auxquelles on bouteilles, soufflées comme les bou briques ne sont autre chose que des (…). épais plus Ces de et solide plus van de de van Nouveau l’Art de Maison ” in Nancy, in 1903 ontwor 1903 in Nancy, in 1 ook in Parijs, Falconnier- Parijs, in ook . ------van asfalt dat vrij goede resultaten resultaten goede vrij dat asfalt van op basis materiaal menhoudend Falconnier een bitu ontwikkelde Uiteindelijk breuken veroorzaakte. ernstige cement, dat bij uitzetting als evenmin nietbleek geschikt, was, waterdoorlatend dat Gips, en breuken te barsten vermijden. om raken, geval geen in elkaar ten moch stenen De te houden. plaats hun op glasdallen de om te vinden bindmiddel juiste het was lijkheden moei grootste de van Een winnen. over problemen aantal technische een Falconnier maken eerst moest te succes een uitvinding zijn van Om Schwob. Anatolevoor de horlogefabrikant in Zwitserland, Chaux-de-Fonds La –in noemen liet Corbusier Le 1920 (1887-1965) vanaf zich – die door Jeanneret Charles-Edouard gebouwd (1916-1917) villa Turkse de in als net van, voorbeelden hier d’Outhdoomet,barones vinden we door Falconnier zelf voor gebouwd Mission d’Algérie de in Ook tinten. contrasterende van dambordpatroon decoratief met een in Falconnier-glasstenen uitgevoerd werd de wand waarvan wintertuin een bevatte (1860-1929), in Genève, in 1895 1895 in Genève, in - - - - 053

ERFGOED BRUSSEL NR 030 - APRIL 2019 Lichtdoorlatend gewapend beton (1886-1958)

Afb. 1 Afb. 2a et 2b De vensters met glasdallen op de eerste De glasdallen van de vensters op de eerste verdieping werden in 1961 vervangen door verdieping van de vroegere kliniek van enkel glas en in het interieur gerecupereerd volgens de plannen van architect R. Fostier Dokter Van Neck, Henri Wafelaertsstraat (2a, E. de Sart, 2016 en 2b, A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). 53 in Sint-Gillis (uit: L’Émulation, 1914, plaat XIV).

gaf. In realisaties met lichtdoorla- welfsels uit gewapend beton – het de Verreries d’Aigremont (1932-1934) tend beton uit het interbellum zou zogenaamde ‘béton armé translucide loofden de vele kwaliteiten van hun trouwens altijd een asfaltemulsie système Joachim’ – en drie jaar later, glasdallen in wanden van doorschij- in witte kleur worden gebruikt op de toen de Duitser Friedrich Keppler, nend beton. Ze werden geprezen om zijkanten van de glasstenen die in directeur-stichter van de Luxfer- hun sterkte, helderheid, weerstand, contact kwamen met het beton. Prismen-Gesellschaft in Berlijn, het onveranderlijkheid en intimiteit5. De Glasbeton creëerde. Hierdoor werd meeste van de glasdallen voor door- Op het einde van de 19de eeuw wer- het mogelijk de droom te realiseren schijnend beton die deze drie bedrij- den glasdallen ook geïntegreerd in van het volledig doorschijnende ‘gla- ven produceerden, hadden een con- metalen of gietijzeren frames, die zen huis’, dat de Fransman Charles cave gleuf, die vaak gegroefd was onder meer voor kelderramen wer- Gautier reeds in 1899 had bedacht4. voor een betere hechting met het den gebruikt. Andere architecten profiel van de metalen bewapening. en ingenieurs waagden zich aan het In België gebruikten sommige In vergelijking met klassieke glas- ontwerp en de productie van nieuwe modernistische architecten al vroeg wanden hadden wanden in door- modellen glasdallen. Frank Lloyd glasdallen om doorschijnende wan- schijnend beton het grote voordeel Wright (1867-1959) bijvoorbeeld, den te creëren, zoals Antoine Pompe een directe inkijk in het interieur van ontwierp in 1897 vier tegelmodel- (1873-1980) in 1910 voor de gymnas- de gebouwen te beletten en tegelijk len voor het Amerikaanse bedrijf tiekzaal van de kliniek van dokter een optimale lichtinval te bieden. Luxfer Prism Company3. In dezelfde Van Neck in de Wafelaertsstraat in De vuurvastheid was een andere jaren werd gewapend beton steeds Sint-Gillis (afb. 1, 2a en 2b). De oor- belangrijke factor voor het suc- meer gebruikt voor dwarsarma- log van 1914-1918 onderbrak echter ces van het nieuwe procedé. Langs turen, palen en beschoeiingsplan- de opkomst van de nieuwe techniek. wetenschappelijke zijde publiceerde ken, onder meer door François Hoewel er reeds vanaf 1925 terras- de Praagse ingenieur-architect Hennebique (1842-1921). Het was sen in doorschijnend beton werden Jaroslav Polivka (1886-1960) in 1937 dus maar een kwestie van tijd alvo- gebouwd, verschenen pas aan het de eerste monografie over licht- rens de twee materialen, glasste- begin van de jaren 1930 de eerste doorlatend beton6. nen en gewapend beton, elkaar zou- wetenschappelijke en commerciële den treffen. Dat gebeurde in 1904, publicaties over dit nieuwe mate- Op de internationale tentoonstelling toen de Fransman Gustave Joachim, riaal. De reclamebrochures van de van Luik in 1930 werd de fabriek Val- aannemer van metselwerken, gla- Manufactures de Saint-Gobain, de Saint-Lambert bekroond voor haar zen blokken inwerkte in de dikte van Cristalleries du Val-Saint-Lambert en nieuwe doorschijnende glasdallen

054 Afb. 3 Koepel boven de vroegere lokettenzaal van de verzekeringsmaatschappij Constantia in Anderlecht, begin 1930 (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). in onveranderlijk semi-kristal, ver- voorbeeld in Brussel was de zeshoe- betonnen koepel onder leiding krijgbaar in verschillende kleuren. kige koepel van de voormalige ver- van de architecten Cordemans en De term semi-kristal of halfkristal zekeringsmaatschappij Constantia, Freson weer vrijgemaakt nadat hij duidt op een loodoxidegehalte van op de hoek van de Poincarélaan en bovenaan jarenlang onder een dikke 15% in plaats van 24% voor klassiek de Luchtvaartsquare in Anderlecht laag dode bladeren bedolven was kristal. Val-Saint-Lambert beschikte (afb. 3). De koepel, begin jaren 1930 geweest en gediend had als archief- over een netwerk van agentschap- gebouwd naar het ontwerp van de kamer, waardoor de ruimte zowel pen en showrooms, niet alleen in Parijse architecten M. Pradier en J. ontoegankelijk als onzichtbaar was Brussel maar ook in Parijs, Londen, Deprez, verrees 6,20 meter boven geworden7. New-York en Berlijn. De algemene vloerniveau en bevatte 13.000 ronde vertegenwoordiger in Brussel was glasdallen in gekleurd semi-kristal Deze koepel vertoont een onmis- het technisch bureau van Victor van Val-Saint-Lambert. In de koe- kenbare gelijkenis met de cirkel- Ackermans aan de Havenlaan, dat in pel, die door de betonnen structuur vormige koepel boven de leeszaal 1939 de rijkelijk geïllustreerde tech- was verdeeld in drie overlappende van de gemeentelijke bibliotheek nische brochure Le béton translucide zeshoeken, bevonden zich naast van Toulouse, waarvan het voor- vibré publiceerde, een onmisbare doorschijnende kleurloze ook gele, ontwerp reeds uit 1928 dateert referentie voor de bouwsector. oranje, hemelsblauwe en kobalt- maar die pas in 1935 voltooid werd

blauwe glasdallen die de hoeken onder leiding van stadsarchitect NR 030 - APRIL 2019 Op het einde van de jaren 1920 wer- benadrukten. De compositie in het Jean Montariol (1892-1966). Het den in Parijs, onder impuls van midden van de koepel bestond uit hoofdmotief waarvan de omtreklij- architect François Le Cœur, de eer- een zeshoek met spitse hoeken, die nen benadrukt worden door ronde, ste grote koepels in doorschijnend op zijn beurt kleinere zeshoeken blauwe en gele glasdallen is een beton gebouwd, voornamelijk voor bevatte waarin de vier basiskleuren grote ster met zestien armen. Net de lokettenzalen van postkantoren van de gekleurde dallen door elkaar als in Anderlecht wordt de tam-

en banken. Het eerste opmerkelijke gemengd waren. In 1997 werd de boer van de koepel doorbroken ERFGOED BRUSSEL

055 Lichtdoorlatend gewapend beton (1886-1958)

b

Afb. 5a en 5b Brochure technisch bureau V. Ackermans, Brussel, 1939: 1ste cover (a) en pagina 25 (b) (verz. CIVA/ AAM, Brussels).

Afb. 4 Glazen huis, J. Lejeunelaan 69 in Ukkel, architect P.-A. Michel, 1935- 1936. Achtergevel, (Ch. Bastin en J. Evrard, 2008 © Urban.brussels). a

door kleine rechthoekige vensters. traties in deze brochure toonden Electrobel. De galerij met verdie- Dergelijke realisaties ontlokten in onder meer de dakbedekking van de ping, die oorspronkelijk 81 win- 1937 aan Léon Dubrul in het tijd- RTT-garages in de Paleizenstraat kels bevatte, werd overdekt met schrift Bâtir de uitspraak dat “depuis in Schaarbeek (architect Michel een gewelf in doorschijnend beton le vitrail des cathédrales gothiques, on Polak, Alfred Hoch, ingenieur L.M. en liep uit op een rotonde met 23 n’avait jamais plus rencontré, jusqu’à Chapeaux, 1938) (afb. 5b), de lui- meter diameter en een hoogte van l’apparition du béton translucide, une fels van het NIR-gebouw aan het 31 meter, eveneens volledig uitge- aussi heureuse adaptation de l’élé- Flageyplein (architect Joseph voerd in doorschijnend beton door ment éclairant au gros œuvre”8 . Diongre, 1935-1938) en de bijgebou- het bouwbedrijf Maurice Delens wen van het Justitiepaleis. Het tech- (afb. 6). Het verguldsel van de koe- In 1935-36 ontwierp de jonge nisch bureau van Val-Saint-Lambert pel, contrasterend met de algemene Brusselse architect Paul-Amaury commercialiseerde zelfs vaste of bekleding van de vloer en de muren Michel (1912-1988) voor zich- beweeglijke kaders voor kelderra- in heldere mozaïeksteen, “annoncent zelf een ‘glazen huis’ aan de Jules men in lichtdoorlatend beton. au visiteur descendant la galerie les Lejeunestraat 69 in Ukkel. De door- ors rutilants de la Grand Place”9. schijnende wanden van de achter- De laatste realisatie van formaat in gevel bestonden uit glasdallen die Brussel kwam tot stand in het kader Eind 2018 vond aan de universi- eveneens door Val-Saint-Lambert van Expo 58: de Ravensteingalerij teit van Lausanne een internatio- waren geproduceerd (afb. 4) en (1954-1958) tussen het Kantersteen naal colloquium over doorschijnend waarvan in de reeds genoemde bro- en de Ravensteinstraat, gebouwd beton plaats onder leiding van Dave chure van het technisch bureau V. naar de plannen van de architec- Lüthi10, waar onder meer aandacht Ackermans uit 1939 (afb. 5a) een ten Alexis en Philippe Dumont werd besteed aan de glasstenen foto werd afgedrukt. Andere illus- in opdracht van de Immobilière van Falconnier en de technieken van

056 Translucent reinforced concrete (1886-1958) The utopia of the house

First developed by the Swiss architect Gustave Falconnier for the walls of a conservatory, blown glass bricks appeared from the late 19th century, a fertile period in architecture and the decorative arts. There were initially technical difficulties in keeping the glass bricks to stay in place against each other, but in 1904 Frenchman Gustave Joachim (and later the German Friedrich Afb. 6 Keppler) resolved the problem Koepel van de Ravensteingalerij in Brussel (arch. Alexis en Philippe Dumont, 1954- by incorporating the bricks into a 1958) (A. de Ville de Goyet, 2019 © Urban.brussels). support structure formed from reinforced concrete. Translucent

Joachim en Keppler. Ook Belgische en 4. Idem, pp. 144-145. concrete was born, with the huge buitenlandse bedrijven tonen opnieuw advantage of preventing direct 5. Les Manufactures des Glaces belangstelling voor deze bouwtech- et Produits chimiques de Saint- visibility of the interior of buildings niek. Hopelijk zullen toekomstige res- Gobain, Chauny et Cirey (brochure while permitting the entry of tauraties van dit type bouwwerken gepubliceerd in 1937), Les natural light. It was found to have Cristalleries du Val Saint-Lambert onze kennis over deze buitengewone à (brochure gepubliceerd countless applications: ceilings, materialen helpen te verdiepen. in 1933) vertegenwoordigd door vaults, terraces, basement Victor Ackermans in Brussel, Les windows, dividing walls, and Verreries nouvelles d’Aigremont Vertaald uit het Frans aux’Awirs par Engis (actuellement so on. The use of the coloured Flémalle), brochure, 1935. demi-crystal sold by several 6. POLIVKA, Dr., Le béton translucide, major firms also enabled multiple NOTEN Les Etudes des composés siliceux, different colours to be inserted, monographie 2, Brussel, 1937. conferring an artistic quality to the 1. Zie bijvoorbeeld zijn octrooi nr. 212 van 7. SCHOONBROODT, B., ‘La translucent concrete that found its 27.12.1888 ingediend bij het federaal redécouverte d’une coupole Zwitsers bureau voor intellectuele hexagonale en béton translucide greatest expression in 1930 in the eigendom voor ‘Briques en verre soufflé à Anderlecht’, Les Nouvelles du form of the Constantia glass dome avec cachet de verre fermant l’ouverture Patrimoine, 77, september 1998, in Anderlecht, Brussels. ayant servi à la soufflure’. pp. 20-22. 2. “glazen bouwstenen gevuld met lucht”; 8. “Sinds de glas-in-loodramen van “De dunne wanden van ijzer en glas te de gotische kathedralen heeft vervangen door iets sterker en dikker men tot aan de komst van het (…). Deze stenen zijn niets anders dan doorschijnend beton nooit meer flessen, geblazen als gewone flessen, zulk een geslaagde aanpassing maar waaraan men bepaalde vormen van een verlichtingsonderdeel aan geeft die assemblages mogelijk de ruwbouw gezien. Bâtir, 61, 1937, maken, kubusvorm, balkvorm, enz. p. 1527. (…), die goed isoleren tegen vochtigheid 9. “kondigen de bezoeker die de galerij en geluid, en die zich goed lenen voor afdaalt het glinsterende goud aan de decoratie van gebouwen, zowel door van de Grote Markt.” La Galerie NR 030 - APRIL 2019 hun vormen als door hun kleuren.” La Ravenstein. La Maison, 4, 1958, Nature, nr. 1044, 1893, pp. 43-44. pp. 114-119. 3. MERLAND, M., ‘Pour une architecture 10. Le Verre à tout faire, Internationaal radieuse: briques, dalles et pavés colloquium, 2-3 november 2018, de verre (1886-1940)’, Bulletin de la Universiteit van Lausanne, in Commission royale des Monuments, samenwerking met het Château de Sites et Fouilles, dl. 22, 2010, Nyon en het Vitrocentre Romont. pp. 135-179. ERFGOED BRUSSEL

057 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Jean-Marc Basyn, Françoise Cordier, Bety Waknine, directeur-generaal, Stéphane Demeter, Paula Dumont, Urban.brussels (Gewestelijke Murielle Lesecque, Griet Meyfroots, Overheidsdienst Brussel Valérie Orban, Cecilia Paredes, Stedenbouw en Erfgoed) Brigitte Vander Brugghen Kunstberg 10-13, Brussel

EINDREDACTIE NEDERLANDS De artikelen zijn gepubliceerd Griet Meyfroots onder de verantwoordelijkheid EINDREDACTIE FRANS van de auteurs. Alle rechten voor Stéphane Demeter het reproduceren, vertalen of herwerken zijn voorbehouden. REDACTIESECRETARIAAT Stéphane Demeter en Murielle Lesecque CONTACT Directie Cultureel Erfgoed COÖRDINATIE DOSSIER Kunstberg 10-13, 1000 Brussel Jean-Marc Basyn www.erfgoed.brussels [email protected] COÖRDINATIE ICONOGRAFIE Julie Coppens en Jean-Marc Basyn HERKOMST VAN DE FOTO’S Mochten er ondanks onze inspanningen AUTEURS/ REDACTIONELE om alle reproductierechten te betalen MEDEWERKING toch nog gerechtigden zijn die niet Jean-Marc Basyn, Brigitte De Groof, gecontacteerd werden, dan worden Rika Devos, Bernard Espion, zij verzocht zich kenbaar te maken bij Jean-Paul Heerbrant, Isabelle Lecocq, de Directie Cultureel Erfgoed van het Marc Meganck, Griet Meyfroots, Brussels Hoofdstedelijk Gewest Cecilia Paredes, Michel Provost, Benoît Schoonbroodt, Christian Spapens, LIJST MET AFKORTINGEN Anne Totelin, Brigitte Vander Brugghen, ARA – Algemeen Rijksarchief Céline Vandewynckel, Aurélie Vermijlen AUCL - Archives de l’université catholique de Louvain-la-Neuve VERTALING CIDEP - Centre d’Information, de Gitracom, Hilde Pauwels, Documentation et d’Etude du Patrimoine Ubiqus NV/SA GASJN – Gemeentearchieven NALEZING Sint-Joost-ten-Node Cate Chapman – Skylark Academic & GASPW - Gemeentearchieven Book Editing, Koenraad Raeymaekers, Sint-Pieters-Woluwe Harry Lelièvre, Wim Kenis, Coralie GOB - Gewestelijke Smets, Tom Verhofstadt en de Overheidsdienst Brussel leden van het redactiecomité KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Institut VORMGEVING royal du Patrimoine artistique Polygraph’ KMSKB – Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België ONTWERPER VAN DE MAQUETTE KUL - Katholieke Universiteit Leuven The Crew communication nv SAB – Stadsarchief Brussel DRUK ULB - Université libre de Bruxelles Graphius Brussels VUB - Vrije Universiteit Brussel

VERSPREIDING EN ISSN ABONNEMENTENBEHEER 2034-5771 Cindy De Brandt, WETTELIJK DEPOT Brigitte Vander Brugghen D/2019/6860/007 [email protected]

BEDANKINGEN Cette revue paraît également Philippe Charlier, Alfred de Ville de en Français sous le titre Goyet, Bernard Espion, Armande Bruxelles Patrimoines. Hellebois, Wim Kenis, Pierre-Yves Lamy, Michel Provost, Guido Stegen Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 009 - December 2013 018 - April 2016 Terug naar school Parken en tuinen De Gemeentehuizen

002 - Juni 2012 010 - April 2014 019-020 - September 2016 De Hallepoort Jean-Baptiste Dewin Stijlen gerecycleerd

003-004 - September 2012 011-012- September 2014 021 - December 2016 De kunst van het bouwen Geschiedenis en herinnering Victor Besme

005 - December 2012 013- December 2014 022 - April 2017 Hôtel Dewez Cultusgebouwen

Extra nummer 2013 014- April 2015 023-024 - September 2017 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Zoniënwoud Natuur in de stad 015-016 - September 2015 006-007 - September 2013 Ateliers, fabrieken en kantoren 025 - December 2017 Brussel, m’as-tu vu ? Conservatie op de steigers 017 - December 2015 008 - November 2013 Stadsarcheologie 026-027 - April 2018 Industriële architectuur Kunstenaarsateliers

Laatste nummers

028 - September 2018 Extra nummer - 2018 029 - December 2018 Het Erfgoed, dat zijn wij! De restauratie van Historische Interieurs een uitzonderlijk decor

15 €

ISBN 978-2-87584-180-3