Dambur Ifaçiliği Və Hayla Yaradiciliği
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU ______________________________________________ LƏMAN VAQİFQIZI (SÜLEYMANOVA) DAMBUR İFAÇILIĞI VƏ HAYLA YARADICILIĞI BAKI – 2020 AMEA Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. ELMİ REDAKTOR: fil.e.d. Əfzələddin ƏSGƏR RƏYÇİ: fil.ü.f.d. İlkin RÜSTƏMZADƏ Ləman Vaqif qızı Süleymanova. Dambur ifaçılığı və hayla yaradıcılığı. Bakı, “Elm və təhsil”, 2020, 264 səh. Monoqrafiyada Zaqatala və Balakən rayonlarında mövcud olan dambur ifaçılığı və hayla söyləyiciliyindən bəhs olunur. Kitabdan ali məktəblərin filologiya fakültələrinin bakalavr və magistr pillələrinin tələbələri, tədqiqatçılar – folklorşünaslar, etnoqraflar, musiqişünaslar istifadə edə bilərlər. folklor.az ISBN 978-9952-81-087-5 V 3202050000 Qrifli nəşr 098 – 2020 © Folklor İnstitutu, 2020 2 MÜNDƏRİCAT ÖN SÖZ ............................................................................. 3 I FƏSİL. DAMBUR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT 1.1. Dambur musiqi alətini hazırlayan ustalar ...................... 13 1.2. Damburun hazırlanması texnikası ................................. 15 1.3. Damburun auditoriyası ................................................. 24 1.4. Hayla ifaçılığı və haylaçılar .......................................... 41 II FƏSİL. DAMBUR HAVALARI VƏ DEYİŞMƏLƏRİ 2.1. Dambur havaları ........................................................... 57 2.2. Dambur deyişmələri ..................................................... 71 2.3. Dambur və saz.............................................................. 77 2.4. Haylaçı Sənəmin aşıqlarla deyişmələri ......................... 81 III FƏSİL. DAMBUR İFAÇILARI HAQQINDA 3.1. Dambur ifaçıları ........................................................... 85 3.2. Meyçilər ....................................................................... 197 IV FƏSİL. ZAQATALA-BALAKƏN BÖLGƏSİNDƏ YAŞAYAN AZSAYLI XALQLARDA DAMBUR İFAÇILIĞI 4.1. Avarlarda dambur ifaçılığı............................................ 202 4.2. Saxurlarda dambur ifaçılığı .......................................... 214 QAYNAQLAR VƏ SÖYLƏYİCİLƏR............................. 222 NOTA KÖÇÜRÜLMÜŞ DAMBUR HAVALARI ........... 232 ŞƏKİLLƏR ....................................................................... 241 3 ÖN SÖZ Türk xalqlarının yaşadığı bütün coğrafi ərazilərdə möv- cud olan dambur dombra, dombura, dombrak, dambura kimi müxtəlif fonetik dəyişmələrə uğrayaraq qazax, qırğız, özbək, türkmən, noqay, qumuq və s. türk xalqları arasında bu gün də yaşamaqdadır. Bu alətin adına ayrı-ayrı klassiklərimizin əsər- lərində də rast gəlinir. Müasir dövrdə ayrı-ayrı etnoqrafik an- samblların tərkibinə daxil edildiyini nəzərə almasaq, dambur indi yalnız Zaqatala və Balakən rayonlarında fərdi ifaçılıq sə- viyyəsində qalmışdır. Zaqatala-Balakən bölgəsi Azərbaycanın qədim tarixə, zəngin mədəniyyətə malik olan folklor bölgələrindən biridir. Burada Azərbaycan folklorunun bütün janrlarını müşahidə et- mək mümkündür. Hər folklor bölgəsi üçün aktiv olan folklor janrları vardır. Bu bölgə üçün tipik folklor örnəklərindən biri bayatıdır. Burada tənbura dambur, damburun müşayiəti ilə oxunan mahnılara isə Balakən rayonunda hayla1, qoşma, Za- qatala rayonunda isə bayatı, hayla, mahnı, mani/məni deyirlər. Bölgədə bayatı söyləmək əvəzinə hayla çağırmaq ifadəsi iş- lədilir. Hayla söyləyən insanlara haylaçı deyilir. Bəzən bu söz o insanların ləqəbinə çevrilir. Məsələn, Haylaçı Sənəm. Bölgədə damburun mövcudluğu sazın yoxluğu demək deyil. Burada dambur və saz yanaşı olaraq mövcud olmuşdur. Bizim hayla sənəti və dambur ifaçıları ilə tanışlığımız 2005-ci ildən başlayır. Həmin ilin avqust ayında Balakən ra- yonunun Tülü kəndində Dabax2 Nizami ilə görüşərək ondan xeyli material toplamışıq. Haylanın məhz canlı ifada, şəraitə, 1 Hayla – bayatı 2 Nizaminin soyadı Dabaxovdur. O, bölgədə Dabax Nizam (həmyerliləri ona Nizam deyə müraciət edirlər) kimi tanınır. Balakənlilər danışarkən soyad sonluqlarını atır- lar: Ata Bilal – Atayev Bilal, Alagöz Tacəddin – Alagözov Tacəddin və s. 4 əhval-ruhiyyəyə uyğunlaşdırılaraq yaradıldığını ilk dəfə o za- man müşahidə etmişik. Həmçinin damburçuların deyişməsini də ilk dəfə o zaman gördük. Damburçu Nizaminin öz oğlu İl- kinlə deyişməsinin şahidi olduq. Damburçuların deyişməsini canlı ifada hayla yaratmaq baxımından, bir növ, meyxanaçıla- rın deyişməsinə bənzətmək olar. Amma meyxanadan fərqli olaraq, haylada vulqar söz və ifadələrin işlədilməsi halları, damburçuların aqressiya nümayişi ilə qarşılaşmırıq. Dambur- çular, adətən, ədəb çərçivəsindən çıxmır, qayda-qanunu gözlə- yirlər. Deyişmənin maraqlı cəhətlərindən biri də budur ki, sözə başlayan damburçu hansı havada çalıb-oxuyursa, qarşı tərəf də məhz o havanın üstündə cavab verməlidir. Əgər ikinci tərəf qaydanı pozursa, bu, qarşı tərəfin və dinləyicilərin etirazına səbəb olur. Dambur sənətinin və onun ayrılmaz hissəsi olan hayla- nın, manilərin, haylaçıların, dambur havalarının öyrənilməsi Azərbaycan folklorşünaslığının ən vacib tələblərindən biridir. Dünyada baş verən və getdikcə artan qloballaşma səbəbindən klassik folklor və onun ayrı-ayrı janrları sıradan çıxmaq üzrə- dir. Belə bir təhlükə bölgədə hələ öz mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilən dambur sənətini də təhdid edir. Yaşlı söyləyici- lərin verdikləri məlumatlarla şəxsi müşahidələrimizi müqayisə etdikdə günümüzdə bu sənətin get-gedə zəiflədiyini deyə bi- lərik. Məhz bu səbəb bizi damburçuluğu araşdırmağa, onun keçmişini və bu gününü bacardığımız qədər təsvir etməyə yö- nəltdi. Bu sənətin daha dərindən araşdırılması üçün ayrı-ayrı dambur ifaçılarının yaradıcılığının öyrənilməsini əsas şərtlər- dən biri hesab etdik. Odur ki, onların yaradıcılıqlarına kitabda müstəqil bir fəsil ayırdıq. Nəzərə alsaq ki, məşhur dambur ifaçılarının əksəriyyəti həyatda yoxdur və zamanında onlarla bağlı heç bir tədqiqat işi aparılmayıb, o zaman bu işin əhəmiyyəti aydın olar. Digər tə- 5 rəfdən, həyatda olan ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılığını öy- rənmək istəyən folklorşünas bütün bölgəni dərindən araşdır- mağa, söyləyicilərlə dəfələrlə görüşməyə məcburdur. Çünki bir dəfə görüşüb söhbət etməklə gözlənilən nəticəni almaq ol- mur. Hər söhbət zamanı damburçunun yaradıcılığının yeni cə- hətləri üzə çıxır. Bundan başqa, onların apardıqları məclislər- də iştirak etmək də zəruridir. Çünki məclis aparmaq qabiliyyə- tini və deyişmə bacarığını yalnız bu zaman müşahidə etmək mümkündür. Dünyasını dəyişən damburçuların yaradıcılıqlarını tədqiq etmək daha çətindir. Yaşayan damburçuların yaradıcılıqlarını öyrənmək üçün onların özləri ilə görüşüb söhbətləşmək və apardıqları məclislərdə iştirak etmək kifayət edirsə, dünyasını dəyişmiş sənətkarlarla bu mümkün deyil. Onları tanıyan, vax- tilə apardıqları məclislərin iştirakçıları olmuş yaşlı insanları tapıb onlarla söhbətləşmək lazımdır. Bu da uzun zaman və hövsələ tələb edən işdir. Dünyasını dəyişmiş dambur ifaçıları haqqında mümkün olduqca çox məlumat toplamağa çalışdıq. Onların məclisdə özlərini necə aparmaları, deyişmələrdəki bacarıqları, hansı havaları ifa etmələri, özlərinin yaratdıqları havaların olub-olmaması məsələsini, yaddaşlarda qalan hay- lalarını, hətta zahiri görünüşlərinə qədər hər şeyi öyrənməyə çalışdıq. Ancaq sonda gəldiyimiz nəticə bu oldu ki, ifaçının özü ilə görüşmədən onun haqqında dolğun məlumat əldə et- mək mümkün deyil. Dünyasını dəyişmiş dambur ifaçılarının doğum və ölüm tarixlərini müəyyənləşdirmək, şəkillərini, vaxtilə keçirdikləri məclislərin video və yaxud audio kasetlərini əldə etmək istə- dik. Bunun üçün onların övladları ilə görüşdük. Bəzi hallarda törəmələri də onların doğum və ölüm tarixlərini bilmir, şəkil- lərini tapa bilmirdilər. Belə olduqda biz yanımızdakı bələdçi- lərlə qəbiristanlıqları gəzir, qəbirlərini tapa bildiyimiz ifaçıla- 6 rın qəbir daşlarından onların doğum və ölüm tarixlərini müəy- yənləşdirməyə çalışırdıq. İki dambur ifaçısı istisna olmaqla, heç bir ifaçının video və yaxud audio kasetini əldə edə bilmə- dik. Dünyasını dəyişən sənətkarların əldə etdiyimiz şəkillərini, müasir ifaçıların isə tərəfimizdən çəkilən şəkillərini kitabın son səhifələrində verməyi məqsədəuyğun saydıq. Bu işin aktual tərəflərindən biri də dambur havalarının, o havaların üstündə oxunan haylaların, manilərin qeydə alınması və nota köçürülməsidir. Biz işin birinci tərəfini görə bilsək də, musiqişünas olmadığımız üçün topladığımız havaların nota köçürə bilməzdik. Odur ki, AMEA Folklor İnstitutunun “Mu- siqi folkloru” şöbəsinin müdiri s.ü.e.d., prof. Nailə Rə- himbəyliyə müraciət etdik. Həmin şöbənin əməkdaşı s.e.ü.f.d. Kəmalə Atakişiyeva təqdim etdiyimiz havaların on ikisini nota köçürdü və biz bunları da kitaba daxil etmişik. Bunun üçün N.Rəhimbəyliyə və K.Atakişiyevaya təşəkkür edirik. Kitabın I fəslində damburun hazırlanması ilə bağlı veril- miş məlumatı s.ü.e.d., prof.Abbasqulu Nəcəfzadənin, Azərbay- can Respublikasının əməkdar incəsənət xadimi, musiqişünas Fəxrəddin Atayevin və Balakən rayonu Qabaqçöl uşaq musiqi məktəbinin direktoru Abduləli Muradovun emaillərinə göndərə- rək oxumalarını xahiş etdik. Bunun üçün onlara təşəkkür edirik. Biz dambur ifaçıları ilə dəfələrlə görüşmüş, onlardan bu musiqi aləti, onun düzəldilməsi, bölgədə vaxtilə məşhur olmuş dambur ifaçıları və onlarla bağlı xatirələr qeydə almış, dambu- run auditoriyası, dambur və mey3, dambur və nağara, eləcə də dambur və saz əlaqələri, dambur havaları, dambur deyişmələri, haylaçılar və hayla ifaçılığı, manilər və s. haqqında tədqiqatlar aparmış, bir neçə məqaləmizi müxtəlif elmi dərgilərdə nəşr et- dirmiş, Türkiyə Cümhuriyyətində keçirilən üç Beynəlxalq Elmi Konfransda məhz bu mövzu ilə