Page 1 Müasir Dövr 87 Tarix Və Onun Problemləri, No 3 2014 GÜNAY
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Miiasir dijor 87 Tarix va onun problemlari, Ns 3 2014 GUг{АY AýURovA Ваh Diiylat Uпiyersiteti, еlпi isgi е -m oil : g lltray. ilsur оч а(Ф,rп ail.ru хх oSR BALAKaN RАYо]ч}jryUN iгqziвдтi экдzi BoLGUStj ча aHALrSп\IIN YERLэ ýMaSr Дgоr siizlar: Ваlаkап, iпzibati Ьdlgй, ahaliпitl yerlasmasi, say diпaпoikast Ключевьtе слова: Балакен, аd.мuнuсlпраl?luвное dеленuе, раз.меu4енuе ltаселенuя Кеу wоrds:Ваlаkап, admiпistratiye structure, settlemeпt of рорulаtiоп, dупаtпiсs of populatiol,t Maqalada ХХ asr аrziпdа ,Ваlаkап rауоlluпuп ahalisitliп say diпаtпikам vа yerlaslпasi masalalari tadqiq edilir. Qaza idaraetma sislemi laýv edildikdaп sопrа yararlcп1 rayot'lut,l inzibctti idaraetma sistelпiпda ча ahalisiпitl mаskuпlаsплсtsmdа ciddi dayisiklik bas vermaпlisclil,. Rауопutа tabii coýrafi saraiti ahaliпill mаskuпlаsrпаslпl qartlaпdirir уа пхаýЁuliууаtiпi formalasdu,t, Girig: ХХ эsr эrziпdэ Balakan rауопuпuп Гоrmаlаýmаsl, inzibati эrаzi bбlgiisti, эhalinin mэskuпlаýmаsl чэ say dinamikastnda, эhаliпiп mэgýuliууэtiпdэ Ьаý vеrэп dэуiqikliklэr mэqаlаdэ oz эksiпi tapmrgdrr. 1. Мiiчzчпuп tadqiqinda istifada оlчпmu; mапЬаlаr. а) Rауопuп inzibati- эrаzi bolgiisiinii oyranmak iigi.in istifadэ olunan эsаs mэпЬэlэr 1933, l96f уа |977-ci illэrа aid SSRi чэ АzэrЬаусап SSR-in inzibati arazi bolgiisiinii gоstэrэп toplular, 1999-cu ilэ aid Azarbaycan Respublikasrnrn inzibati erazi bolgiisiinii эks etdiran mапьаlэrdir. Daha dolýun mапЬэlэrdэ, mэsэlэп, 19ЗЗ, 1961,|9"19, 1999 чэ 2009-сu illэrэ aid materiallarda kэпdlаriп (kэпd ;urаlаrtпtп) siyahrsr чеrilir. Bu malumatlar kэпdlэгdэ illэr iizrэ эhаliпiп maskunlagmastnr miiqayisэli ;akilda tэhlil еtmэk imkanr уаrаdrr. 2. Rауопuп formalaýmaýl tarixindan. Gоrkэmli tarixgimiz Y.M.Mahmudlu yazff : "Azarbaycanln bu Ьоlgэsiпdа iskit (skiГ)-sak dочriiпdэп baglayaraq ti.irk tarixinin btiti.in qatlarrndan dэriп izlэг qalrb. "Daý Oýuz"dan yadigar qalan "Daý tz", qrpgaqlardan yadigar qalan "Qtpgak " kэndi buradadrr. Oýuzun пэsli qэсэrэsiпdэki ttirk sэrkаrdэsi Belekantn adrndan yadigar qalan чэ yerli camaattn indi dэ "Вэlэkоп", "Belakan" adlandrrdrqlarr Ваlаkэп buradadrr [5]. Yazit qаупаqlагrп verdiyi mэlumаtlаrа gбrэ bu Ьбlgэ Qadim Albaniya dovlэtinin эrаzisiпэ daxil idi. Е.э 65-ci ildэ Roma чэ Alban qoýunlart arastnda Alazan(Qanrx) gayr sahilindэ bag чегэп dоуiiqdэ igtirak еdэп qэdim Yunan tarixgisi Plutarx yazrгdt ki,bu уегlэriп ahalisi sakit tэЬiэtli, mаýrur, dоуti;dэ сэsurdulаr [5]. XI эsrэ qэdэr Ьu Ьоlgэ Qэdim Qafqaz Albaniyasrnrn qimаl-qэrЬiпdэ yaýayan tiirklэriп, ingloylarrn чэ ачаrlаrtп эсdаdаlаrt hesab оluпап lek, qel чэ lpin чэ s. tayfalarrn mэskэпi olmuqdur. Bu эrаzi bizim еrапrп VII эsriпdэ аrаЬ igýalgrlarr tаrэfiпdап zэЬt оluпmug vэ bu Ьоlgэ - Ваlаkэп ;эhэгi daýrdrlmrgdrr. IX-X эsrlэгdа эrэЬ xilafatinin siiqutundan sопrа Ьu otazt iqtisadi эlаqэlэriпi ýэki ;эhэri ila qurmuqdur, 88 Miiasir dtior Таriх va опчп рrоЬlеmlаri, Ns 3 2014 АzэrЬаусап Rusiya tэгаfiпdэп iqýal edidikdэn sonra xanlrqlar lэýv edilir чэ АzэrЬаусап эrazisinin эуаlэtlэrэ Ьоltiпmэsi prosesi Ьа9 чегiг. АzэrЬаусап эrаzisi yeddi эуаlэtэ Ьоltiпiiг ki, Ьu эуаIэtlэriп эrаzisi kegmig xanltqlarrn агаzi htidudlarrnt эhаtа edirdi. Ваlаkэп rауопu |828-|920-ci illэrэdэk mэrkэzi Саr kandi olan Car-Balakan qazasl kimi Giircti - imeretin quberniyastntn tэrkiЬiпэ daxil idi [4]. l930-cu il 8 avqust tаriхiпdэ kеgirilэп inzibati islahatlarla АzэrЬаусап SSR-nin rayonlagdtrilmast prosesi Ьа9 verdi. Bunula эlаqэdаr yeni уаrапап inzibati чаhidlэгdэп biri dэ mэrkэzi Balakan kэпdi olan Ваlаkэп rауопu oldu. 1954-cii il iyul aylnln 28-dэ Ваlаkэп kandina qаsаЬэ statusu verildi. 1968-ci il iyul aylnln 10-da Ваlаkэп qэsэЬэsi gэhаr stutusu aldt [4]. 08.08.1930-cu ilda уаrапап Ваlаkэп rауопu 04.01-1963-cii ildэ lэýч edilib Zaqatala rауопuпа verilmiq,06.01.1965-ci ilda уепidэп tэ;kil olunmugdur. Artrq 1968-ci il iyulun 1O-da Ваlаkэп ;аhэri Rayon tarkibinэ daxil olan qэhэrlэriп siyahtstnda verilir [4]. 3.inzibati- arazi biilgiisii. АzэrЬаусапtп qimal-qэrbinda, Bбyi.ik Qafqaz yamaclartnda, Аlаzап-НэГtэrап vadisindэ уеrlэ9эп Ваlаkэп rауопuпuп tabii ehtiyatlarrnrn zэпgiпliуiпэ, iqtisadi potensialrna чэ mэdэпi irsiпэ gоrэ respublikanrn эsаs rауопlаrtпdап biridir. ýimaldan Rusiya Federasiyasr (Daýrstan MR) ilэ, gimаl-qэrЬ чэ сапuЬ-qэrЬdэп Giirciistan Respublikast ila, qэrqdап ise Zaqatala rауопu ilэ hаmsэrhэddir. 06.08.19ЗO-сч ilda Balakan rауопu Azorbaycan SSR-nin mэrkэziпdэ, Bakr ;аhэriпdэп 47t km uzaqlrqda olub, ВаIаkэп-Yечlах dэmirуоl stansiyasrndan isэ 178 km mэsаГэdэ уеrlэgirdi. 1961-ci ildэ Ваlаkэп rауопчпuп tэrkiЬiпэ 10 kand soveti, 1 qэsэЬэ soveti, 1 qэhэr tipli qэsаЬэ, 59 kэпd чэ digэr yaýaylý mэпtэqэlэri daxil idi. Rayonun tэrkiЬiпэ daxil olan kэпd sочеtlэri agaýrdakrlardtr: ititallin, Kazmin, Kaysin, Katex, Kullar, Maqamalar, Meqagambul, Puqtatalin, Talalar, Xalatalin [б]. I974-cn il уапчаr tаriхiпэ оlап statistik gбstаriсilэrэ gоrэ Balakan rауопu эrazisinda rауоп tabeli ;эhэrlэriп sayr 1 olaraq gбstarilmigdir. 1979-cu ildэ Ваlаkэп rayonunun mэrkэzi Ваlаkэп gаhэri idi. Eyni zamanda rауопuп tЭrkiЬiпdа 1 qэhэr soveti, 14 kэпd soveti, 1 ;эhэr, 55 kэпd чэ digэr уаýауlý mапtэqэlэri movcud idi. Balakan rауопuпuп tэrkiЬiпэ daxil olan sочеtlэr aqaýrdaktlardlr: Ваlаkэп ;эhэr soveti, Qanifin, ititalin, Kazmin, Kaysin, Katex, Кullаr, Маqаmаlаr, Megagambul, Puqtatalin, Talalar, Ttilin, Xalatalin, ýambul, ýэril Naziгlin, Оtuzikilэr, ХапаrаЬ, Xasilin, ýatrrlr. ýirvanlr kand sочеtlэri. Cadval 1. Balakan inzibati-arazi Illэr ýэhэrlэr QэsэЬаlаr ýэhэr tipli кэпdlэriп Кэпd qэsэЬэlэr Say1 sочеtlэri 1959 60 l9,74 1 54 |4 l980 1 54 |4 198б 1 54 l4 l 999 l 1 57 2009 l l 5,7 Miiпsir dбur 89 Tarix ча опuп problemlari, Ns 3 2014 МапЬа: Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление.1961.с.34-35; Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1919 г. С. 28-29, Злравоохранение и социальное обеспечение в Азербайджанский ССР. Статистический сборник. Баку, i9i4, З46 стр. c.8-i0; АzэrЬаусап respublikasr эhalisinin siyahrya altnmast. 1999-cu il. I hissэ. s.12; АzэrЬаусап respublikasr ahalisinin siyahrya allnmasl. 2009-сu il. I hissa. s. 21: Ваlаkэп rауопu эrаzisiпdа l999-cu ildэ ;эhэr tipli qэsэЬа чэ fэhlэ qэsэЬэlэriпiп sayr l olaraq gostэrilir [3]. 2009-сu ilin siyahryaalmastnda Ваlаkэп rayonrr эrаzisiпdэ l8 kэпd эrаzi dairэsinin mбчсud olduýu gtistэrilir. Rayon Ваlаkэп gэhэri, Qabaqgol qэsэЬэsi чэ Yeni ýэril ititala, Нэпifэ, ýэriГ, Murtuztala, Oyritala, Rоgэhmэd, Mэlikzada, Bбyiiktala, Cincartala, Gtili.izanbino, Gбуэmtаlа, Qazma, Bedaýar, Cillik, Oktizovtala, ýаmЬulЬiпэ, DаrчаzЬiпэ, Qaysa, Abjit, Katex, Beretbina, Kortala, Qarahactlt, Bigiqarbinэ, Qullar, АсilrqЬiпэ, Маhаmаlаr, Solban, Qasbina, QаrасаЬiпэ, Ме9э9аmЬu1, Qazboltik, Gэrаkli, РоgtЬiпэ, Maztmgay, QоrgоrЬiпэ, Рiigtэtаlа, Mollagtbinэ, Qamrgtala, Qаrачэlli, QаdаqЬiпэ, Pirgah, Sart bulaq, Kilsa buqov, Аý kilsa, Qэdэrочtаlа, Talalar, Hetovlar, ВауrаmЬiпэ, Ti,ilii, Maamtist{i, Mazrmqaitgan, Xalatala, Gоугiiсiik, ýambul, isаqlrgirmэ kэпdlэri daxildir. 2009-сu il АzэrЬаусап Respublikasr эhalisinin siyahrya altnmastna gбrэ Ваlаkэп rауопu эrаzisiпdэ Ваlаkэп ýэhэr, Нэпifэ, Qazma, Qaysa, Katex, Kortala, Qullar, Маhаmаlаr, Me9aqambul, Gэrэkli, Рi.i;tэtаlа, Sart bulaq, Talalar, Tiilti, Xalatala, ýambul, ititala, Qabaqgol, ýэrif, Yeni ýэriГkэпd inzibati эrаzi dаirэlэri mбчсuddur [3]. 4. Ohalinin уеrlаqmаsi. Саdчаl2. Balakan rа ahalisinin Illar Rayonun сэmi ýаhэr ahalisi kand ahalisi эhalisi 1959 зз2|9 |914 54400 5700 48700 1980 59500 6700 52800 l986 63000 7000 56000 1989 68300 7885 6041 5 1 999 8з7з2 9895 7з83,/ 2009 89827 l03 16 7951l Всесоюзная rIеренись населения 1989 г. Распредление населения ПО национальности и второму языку народов СССР, Районы республиканскоГО подчинения Азербайджанской ССР, Белоканский район, Городское и сеЛЬСкОе население. l999-cu il siyahryaaltnmastna эsаsэп, Ваlаkэп rауопu эrаzisiпdэ эhalisinin sayr 5000-dan gox olan kэпdlэriп sayr 7-dir, Вuпlаr, НэпiГэ э/ч, Qazma a/v, Katex a/v, Qullar a/v, Qullar, Маhаmаlаr э/ч va Ttilti э/ч-dir. Cadval3. 90 Miiasir diior Tarix ча onun problemlari, Ns 3 2014 эhаliпiп maskunla Illar Rауопuп сэпri КiЕlэг Qadrnlar эhalisi l 989 68300 3313з з5l67 1 999 8з,Iз2 40"7,78 42954 2009 89829 440|2 458l5 Вu statistik gоstэriсilэriп tэhlili gtistэrir ki, Ьu illэr эrziпdэ ahalinin say dinamikaslnda arttm miigаhidэ olunmugdur. 2009-cu ilin siyahrya altnmastna gсirэ,Ваlаkэп rауопu эrаzisiпdэ эhalisinin sayr 7000-dэп gox olan 3 rауоп чаrdtr. Вuпlаr, Katex kэпd inzibati э/d, Katex kэпdi, АсrlrqЬiпэ kandidir. Yепэ orada - Goyamtala kэпdi, Abjit kэndi, DаrчаzЬiпэ kэпdi чэ Ttilii kэпd inzibati э/d-пiп daimi эhаlisi 0 olaraq gostэrilmi9dir. Маrаqlr Гаktdrr ki, Ваlаkэп rауопu kegmiq SSRi kimi пэhэпg Ьir imperiyanrn tэrkiЬiпdэ уеgапэ rауоп idi ki, eyni vaxtda 18 пэfаr adam о dcivriin эп уiiksэk dёчlэt tэltiГrпэ Sosialist Эmауi Qэhrэmапt adtna layiq gortilmiigdiiг. АzаrЬаусап torpaqlarrnrn miidаfiэsi uýruпdа еrmэпi qэsЬkаrlаrr ilэ gеdэп dоуi,iqlэrdэ 151 пэfэr Ьаlаkэпli ;ahid 90 пэfэr эlil olmugdur. Natica. Tadqiqat nэticasinda mаlum оlur ki, АzаrЬаусап Rusiya tэrэfiпdэп iqýal edildikdЭn vэ xanltq idarasi lэýч olunduqdan sonra АzэrЬаусап эrаzisiпi idаrэ еtmэk iigiin эуаlэt sistemi yaradrlrr- Bizim tэdqiq etdiyimiz Balakan rауопu о zaman Саr- Ваlаkэп qэzasl adr ilэ Giirci.i-imeretin quberniyaslnln tэrkiЬiпэ daxii edilmigdir. Sопrаlаr kе9irilэп inzibati islahatla АzаrЬаусап SSR-nin rayonlagdrrrlmasr prosesi bag чеrmig чэ haqqrnda danr;drýrmrz Ваlаkэп rауопu da yeni yaranan inzibati чаhidlэrdэп birina gevrilmiýdir. Ваlаkэп rауопuпuп чэ эhalisinin mэskunlaqmasrnda bir stra dэуi;ikliklэr