Az Rbaycanin Ùømal-Q Rb Bölg Sønøn Tarøxø Abød L Rø

AZRBAYCAN MLL ELMLR AKADEMYASIDEMEM0YYASI A.A.BAKIXANOV adna TARX NSTTUTUT0TUTUTUTU AKF LAVDDN olu MMMDL AZRBAYCANIN MAL-QRB BÖLGSNN TARX ABDLR Bak – 2013 AMEA A.A.Bakxanov adna Tarix nstitutuitutu Elmi urasnn qrar il çap olunur Layihnin rhbri, ön sözün müllifi v elmi redaktor: Yaqub Mahmudov mkdar elm xadimi, Dövlt mükafat laureat, AMEA-nn müxbir üzvü A..Mmmdli. Azrbaycanin imal-Qrb bölgsinin tarixi abidlri. Bak: Turxan NPB. 2013 – 228 sh. Monoqrafiyada Azrbaycann imal-Qrb bölgsinin qdim tarixi abidlri ara2drlm , abidlrin tyinat v dövrlri üzr tsnifat verilmidir. srd bölgdki onlarla tarixi abidnin tsviri ilk df elmi ictimaiyyt tqdim olunur. Monoqrafiya bu mövzu il bal aradrmalar aparan tĽdqiqat- çlar, müllimlr v tlblr, hmçinin, geni oxucu kütlsi üçün nzrd tutulmudur. 0502000000 – 006 M (TNP) 2013 © AMEA Tarix nstitutu, 2013 © Turxan NPB, 2013 MAL-QRB AZRBAYCANIN MMADDADD0 MDNYYT XZNS Akif Mmmdlinin “AzĽrbaycann 1imal-Q Ľrb bölgsinin tarixi abidlri” kitabna ÖN SÖZ imal-Qrbi Azrbaycan yurdumuzun cnnt gusidir. Mrd, vtnprvr, sözün bütov insanlar, tkrarsz mĽnzrlri v füsünkar gözlliklri il mĽhur olan bu cnntin n böyük srvti son drc zngin, olduqca qĽdim tarix malik olan say- sz-hesabsz tarixi abidlridir. Müasir Azrbaycann kidn balayaraq Balakn qdr davam edn bu diyar sözün sl mĽ- nasnda Vtnimizin maddi mĽdniyyt xzinsidir... Azrbaycann çox hmiyytli hrbi-strateji mĽkan v sr- hd bölgsi olan bu diyar müxtlif tarixi dövrlrd son drc ar tarixi snaqlara sin grmli olmudur. Xüsusil XIX yüzil- liyin vvllrind Çar Rusiyasnn iallar zaman yurdumuzun bu gusind n qddar, n iyrnc müstmlkçilik metodlar s- naqdan çxarlm dr. alçlar yüzillrl mehriban dostluq ail- sind yaayan bir-biri il qohumlaan qaynayb-qaran qarda etnoslar arasna nifaq salm, onlar bir-birinin üzrin qaldr- m , n kobud zoraklq metodlarna l ataraq bölg halisini pravoslavladrmaa çalm , bölgnin aborigen türk-mual halisini “glmĽ köçrilr” kimi qlmĽ vermi, qdim türk-avar etnosunu “vhi lzgilr” adlandrm, ingiloylarn guya gürcü silli etnos olmas bard saxta tarixünaslq formaladrmdr. Lakin bütün bunlara rmn bölgnin halisi birlrk çar i- alçlarna qar ard-aras ksilmdn qhrmancasna mübariz 3 Akif Mmmdli aparm, döyü meydanlarnda axdlan qanlar il Azrbaycann Azadlq hrkat tarixinin n anl shiflrini yazmlar. ... Çar Rusiyas vĽ sovet-bolevik rejiminin aal dövründ bölgnin maddi-mdniyyt abidlrin divan tutulmudur. n qdim türk etnoslar olan kimmerlr, iskitlr (skiflr), sakla- ra, hunlara, Azrbaycan Albaniyasnn türk v qeyri-türk etnos- larna, qpçaq v ouz türklrin mĽxsus maddi mĽdniyyt abidlri dad lm, onlarn n mühüm nümunlri ölkmizdn çxarlm , talan olunub aparlm dr. 1930-cu il Göynük üsyan- nn baçlarndan biri olmu v amansz tqiblr mĽruz qalm 2 atam Mikayl Mahmud olunun Qax, Zaqatala v Balaknin Qa- nxboyu kndlrind gizli qaçaq hĽyat keçirdiyi zaman bütün bunlar öz gözlriml görmü, canl ahidi olmu2am. Yurdumu- zun Qanxboyu düzlrind qdim kurqanlar üzrind silos qu- yularnn qazlmas zaman nhng traktorlarn, ekskovatorlarn qdim qbir avadanlqlarn , maddi-mdniyyt nümunlrini nec mĽhv edilmsi uaq yaddama nec hkk olunubsa bu dh- tli mnzrlr indi d yaddamda yaayr! ... Ötn srin 80-ci illrinin sonunda artq Bak Dövlt Universitetinin tarix fakültsinin dekan olarkĽn Balaknd – Tpçöld o/uz-türk srkrdsi Belkana mĽxsus olduunu gü- man etdiyim nhng bir kurqanda qaznt ilrin balatdrdm da unutmuram. Qn dümsi il qaznt ilri yarmçq qalm 2 bu kurqann da anti Azrbaycan qüvvlri trfindn qart olunub aparld da yadmdan çxmr. ... Ulu Tanr mĽn baladm bütün ilri baa çatdrmaq taleyi qismt edib. Xobxtm ki, ulu keçmiimizl bal baqa sahlrd olduu kimi, Vtnin bu bölgsinin tarixi il bal da bir mĽktb yarada bildim. Yetirmlrim irinby liyev ingiloylarn, Elvira Ltifova lusu sultanlnn, ZĽrin Cavadova kinin, Arzu Mmmdova Car-Balakn camaatlnn, nvr Mmmdov Göynük hrkatnn tarixini yazdlar... Ön söz yazmaq üçün lim qlm aldm Akif Mmmdlinin bu sri is mni növbti df sevindirdi. Sevindirdi ona gör ki, 4 Azrbaycann imal-q%rb bölgsinin tarixi abidlri biz tariximiz sahib çxrq. lk dfĽdir ki Akif Mmmdlinin “Azrbaycann 1imal-Q Ľrb bölgsinin tarixi abidlri” adlanan bu srind imal-Qrbi Azrbaycann ki – Balakn abidlri siyahya alnr, dövrldirilir, onlarn tĽsnifat aparlr. n qdim tarixi dövrlrdn balayaraq Azrbaycan torpa , dövltçilik diyarmz, qdim Kimmer, skit, San, Ouz-qpçaq yurdu, “Kitabi-Dd Qorqud” dastanlarnn formalad diyar- lardan biri, türkün qdim musiqi alti olan tnburun, qdim türk haylalarnn hl d qorunub saxland Vtn torpa olan v o anl tarixlrdn bu günlrimiz yadigar qalan Daüz (Da Ouz, D Ouz) toponiminin, yaad bu yerlrin tarixinin aradrl- mas hr bir tarixçi üçün rf iidir. Bu rfli yolla irlildikc, tariximiz sahib çxdqca biz daha yetkin, daha vtnsevr azr- baycanl olacaq. Akif bu ii davam etdirmkd yeni-yeni uurlar arzulayram. Y.M.Mahmudov mkdar Elm xadimi, Dövlt mükafat laureat, AMEA-nn müxbir üzvü 5 GR Azrbaycan yerldiyi corafi, strateji mövqeyin v tbii ehtiyatlarn n znginliyin gör tarix boyu diqqt mĽrkzind olmudur. Bu baxmdan Azrbaycann imal-qrb bölgsi isĽ xüsusi hmiyyt kĽsb etmi, bu razidki çox sayl qĽdim abidlr müyyn mübahislr obyektin çevrilmidir. Bu mübahi- slrin balca sbblrindn biri bölgdki qdim tarixi abidlrin, xüsusil dĽ mĽbdlrin aradrlmamas v elmi dbiyyatda öz ksini tapmamasdr. Albaniya – Azrbaycan tarixinin v mĽdniyytinin n d- yrli yadigarlar olan bu tarixi abidlr xalqn srlr boyu t2Ľk- kül tapm böyük srvtin bir qismidir. Mhz buna gör d er- mĽnilr v onlarn havadarlar ilk növbd hĽmin abidlrin gerçk tarixini saxtaladrmaa, bu mümkün olmadqda is onlar mĽhv etmy çalm lar. Ona gör d bölgdki tarixi abidlrin bir qismi tamamil mhv edilmi, salamat qalm 2 hisssinin üzrindki Alban elementlri aradan qaldrlm, hmin ünsürlr yad elementlrl vz olunmudur. Tarixd Drbnd Sddi, Bizans divarlar qdr möhtm bir müdafi qurusunun – Sovet dövrün aid dbiyyatlarda “Zaqatala Sddi” adlandrlan v qalqlar Balakn rayonunun Katex kndi razisind qalmaqda olan sddin VI yüzillikd tikil- mĽsi v 1847-ci ild çox hisssinin rus general varts trfindn dad lmas faktlar bu gündk elmi, tarixi dbiyyatda öz ksini tapmamdr. Bundan istifad edn bzi tarixçilr v pub- lisistlr is hmin “Böyük Sdd”i gürcü hökmdar Tamarn ad il balamaa chd göstrmilr. 6 Azrbaycann imal-q%rb bölgsinin tarixi abidlri Azrbaycan Respublikasnn imal-qrb bölgsinin qdim tarixi abidlrinin bir qismi müxtlif dövrlrd ayr-ayr tdqi- qatçlar trfindn müyyn qdr aradrlm dr, lakin bu abidlr indiydk kompleks kild öyrnilmĽmidir. Azrbaycann, elc d Qafqazn tarixind çox hmiyytli rol oynam bu tarixi abidlr astral inamlarla v xristianlqla bal olan mĽbdlrdn, islam dövrü abidlrindn (mscid, minar, pir v mĽdrslr) v müdafi tikililrindn ibartdir. Qafqazda ilk xristian mĽbdi olan Ki mĽbdi daha mĽ- hurdur. Ona gör d hm Azrbaycan, hm d xarici mütxs- sislrin diqqtini clb etmi, trafl surtd aradrlmdr. Lakin Lkit, Qum, Mamrux, Darvaz, Katex, Nur kils cicixana mĽ- bdlri hllik geni elmi ictimaiyyt blli deyildir v elmi c- htdn tdqiq olunmam 2dr. Müdafi tikililri içrisind Katex kndi razisind fraq- mentlri qalm Böyük Sdd, Pri qala, Glrsn-Görrsn qala- s, Ki qalas, Katexdki keikçi qülllri bölg halisinin çox- srlik mübariz tarixindn xbr verir. Görkmli Türkiy airi Nazim Hikmtin ki xan saray barsindki sözlrini xatrla- maq kifaytdir: “gr Azrbaycann qdim tikililri olmasayd, birc ki xan saray n dünyaya göstrmĽk bs edrdi” [97, 26]. Ümumiyytl, Azrbaycn Respublikasnn imal-qrb böl- gsini “Açq tarix v mĽdniyyt muzeyi” adlandrmaq müm- kündür. Ötn srin 90-c illrindk bu abidlrl bal olan ob- yektiv tarixin öyrnilmsi Sovet imperiyasnn Qafqaz siyastin “uyun glmirdi.” Hal-hazrda müstqil Azrbaycan Respubli- kas iqtisadi chtdn Qafqazn n qüdrtli dövltin çevrilmi- dir. Bu is Azrbaycan Respublikasnn imal-qrb bölgsinin tarixi abidlrinin elmi chtdn kompleks kild öyrnilmsi üçün lverili rait yaratmdr. Qeyd edk ki, bölg uzun zaman Osmanl Türkiysinin tsir dairsind olmu, bu is burada yaayan halinin hyat 7 Akif Mmmdli trzind, icra etdiyi bir çox dini ayinlrd hal-hazrda da özünü göstrmĽkddir. XIX yüzilliyin vvllrindn balayaraq Azrbaycann imal-Qrb bölgsinin tarixind yeni bir dövr baland. Bölg halisi Qafqazda özünün siyasi, iqtisadi maraqlarn gerçkl- dirmy çalan Rusiya mperiyasnn ialç siyastin qar mübariz dövrün qdm qoydu. 1803-cü ild rus qounlar Car- Balakni i2/al etdilr. al rejimi il barmayan bölg halisi mübarizy qalxd. halinin mübariz zmini qrmaq üçün qĽd- dar v qaniçn rus general Qulyakov bölgy göndrildi. Lakin qddarl il ad çxarm Qulyakov qanna qĽltan edildi. Yerli halinin rus ialçlarna qar müqavimt hrkat ial pro- sesinin uzanmasna sbb oldu. Ümumiyytl, 1803-1830-cu illr rzind rus qounlar Azrbaycann imal-Qrb bölgsin yeddi df yürü etdilr. Nhayt, 1830-cu ild rus qounlarnn növbti yürüü nticsind Car-Balakn camaatl lv edildi v burada eyni adl vilayt yaradld. Bu is daha böyük üsyana sbb oldu. 1830-cu ild dallarn fĽal yardm saysind bölgd rus ialçlarna qar çox böyük-zmtli bir üsyan ba verir v üs- yan yarm ildn çox müddt rzind davam etdi. Bu üsyan yat- rldqdan sonra Car-Balakn camaatlnn razilrinin bir hiss- si “Gürcüstann” v XIX srin 60-c ilind yaradlm “Dasta- nn” trkibin qatld. Bu tdbir nticsind Azrbaycan tarixinin bir çox nadir tarixi abidlri d tariximizin danlmaz sübut- lar kimi limizdn alnd, xalqn nĽzartindn knarda qald. Buna gör d, heç olmasa limizd qalan abidlri qorumaq, aradrmaq, glck nĽsillr tantmaq görülmsi n vacib vzi- flrdndir. Vtn tarixinin qdim v orta srlr dövrü tarixini drin- dn v hrtrfli aradrmaq, hmin dövrün iqtisadi, ictimai-siyasi vĽ sosial siyasi münasibtlrini öyrnmĽk üçün tarixi abidlri tdqiq etmk, onlarn tyinatn müyynldirmk, tsnifa- tn vermk labüd v zruridir. 8 Azrbaycann imal-q%rb bölgsinin tarixi abidlri Hr biri nadir memarlq nümunsi olan bu abidlr tikildi- yi yerin quruluuna, relyefin el uyunladrlmdr ki, sanki onlar tbitin üzvi bir parçasdr. Yüzilliklr önc insan zkas v myi il yaradlan bu harmoniyan (tbitl, tbii raitl tarixi abidlrin harmoniyasn) tdqiq etmĽk, tbli etmk v onu qoruyaraq, glck nsillr çatdrmaq hr bir Azrbaycan vtndann borcudur, Vtn tarixinin öyrnilmsi v tblii ii- n töfhdir. Çünki, tarixi abidlr Azrbaycan xalqnn rf v qürur mĽnbyidir. imali Azrbaycanda 170 il sürmü Rusiya v Sovet sar- tindn sonra siyasi müstqilliyini brpa etmi Azrbaycan Res- publikasnda dövltçilik möhkmlnir. Müasir mrhld Azr- baycan milli-mnvi dyrlrinin tdqiqi v dirçldilmsi çox mühüm hmiyyt ksb edir.

Load more