AZ RBAYCAN M LL ELML R AKADEM YASIDEMEM YYASI A.A.BAKIXANOV ad na TAR X NST TUTUT TUTUTUTU
AK F LAV DD N o lu M MM DL
AZ RBAYCANIN MAL-Q RB BÖLG S N N TAR X AB D L R
Bak – 2013
AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutuitutu Elmi uras n n q rar il çap olunur
Layih nin r hb ri, ön sözün mü llifi v elmi redaktor:
Yaqub Mahmudov m kdar elm xadimi, Dövl t mükafat laureat , AMEA-n n müxbir üzvü
A. .M mm dli. Az rbaycanin imal-Q rb bölg sinin tarixi abid l ri. Bak : Turxan NPB. 2013 – 228 s h.
Monoqrafiyada Az rbaycan n imal-Q rb bölg sinin q dim tarixi abid l ri ara d r lm , abid l rin t yinat v dövrl ri üzr t snifat verilmi dir. s rd bölg d ki onlarla tarixi abid nin t sviri ilk d f elmi ictimaiyy t t qdim olunur. Monoqrafiya bu mövzu il ba l ara d rmalar aparan t dqiqat- ç lar, mü lliml r v t l b l r, h mçinin, geni oxucu kütl si üçün n z rd tutulmu dur.
0502000000 – 006 M (TNP) 2013
© AMEA Tarix nstitutu, 2013 © Turxan NPB, 2013
MAL-Q RB AZ RBAYCANIN MMADD ADD M D N YY T X Z N S
Akif M mm dlinin “Az rbaycan n imal-Q rb bölg sinin tarixi abid l ri” kitab na
ÖN SÖZ
imal-Q rbi Az rbaycan yurdumuzun c nn t gu sidir. M rd, v t np rv r, sözün bütov insanlar , t krars z m nz r l ri v füsünkar göz llikl ri il m hur olan bu c nn tin n böyük s rv ti son d r c z ngin, olduqca q dim tarix malik olan say- s z-hesabs z tarixi abid l ridir. Müasir Az rbaycan n kid n ba layaraq Balak n q d r davam ed n bu diyar sözün sl m - nas nda V t nimizin maddi m d niyy t x zin sidir... Az rbaycan n çox h miyy tli h rbi-strateji m kan v s r- h d bölg si olan bu diyar müxt lif tarixi dövrl rd son d r c a r tarixi s naqlara sin g rm li olmu dur. Xüsusil XIX yüzil- liyin vv ll rind Çar Rusiyas n n i allar zaman yurdumuzun bu gu sind n q ddar, n iyr nc müst ml k çilik metodlar s - naqdan ç xar lm d r. alç lar yüzill rl mehriban dostluq ail - sind ya ayan bir-biri il qohumla an qaynay b-qar an qarda etnoslar aras na nifaq salm , onlar bir-birinin üz rin qald r- m , n kobud zorak l q metodlar na l ataraq bölg halisini pravoslavla d rma a çal m , bölg nin aborigen türk-mu al halisini “g lm köç ril r” kimi q l m vermi , q dim türk-avar etnosunu “v h i l zgil r” adland rm , ingiloylar n guya gürcü silli etnos olmas bar d saxta tarix ünasl q formala d rm d r. Lakin bütün bunlara r m n bölg nin halisi birl r k çar i - alç lar na qar ard -aras k silm d n q hr mancas na mübariz
3 Akif M mm dli aparm , döyü meydanlar nda ax d lan qanlar il Az rbaycan n Azadl q h r kat tarixinin n anl s hif l rini yazm lar. ... Çar Rusiyas v sovet-bol evik rejiminin a al dövründ bölg nin maddi-m d niyy t abid l rin divan tutulmu dur. n q dim türk etnoslar olan kimmerl r , iskitl r (skifl r ), sakla- ra, hunlara, Az rbaycan Albaniyas n n türk v qeyri-türk etnos- lar na, q pçaq v o uz türkl rin m xsus maddi m d niyy t abi- d l ri da d lm , onlar n n mühüm nümun l ri ölk mizd n ç xar lm , talan olunub apar lm d r. 1930-cu il Göynük üsyan - n n ba ç lar ndan biri olmu v amans z t qibl r m ruz qalm atam Mikay l Mahmud o lunun Qax, Zaqatala v Balak nin Qa- n xboyu k ndl rind gizli qaçaq h yat keçirdiyi zaman bütün bunlar öz gözl riml görmü , canl ahidi olmu am. Yurdumu- zun Qan xboyu düzl rind q dim kurqanlar üz rind silos qu- yular n n qaz lmas zaman n h ng traktorlar n, ekskovatorlar n q dim q bir avadanl qlar n , maddi-m d niyy t nümun l rini nec m hv edilm si u aq yadda ma nec h kk olunubsa bu d h- tli m nz r l r indi d yadda mda ya ay r! ... Öt n srin 80-ci ill rinin sonunda art q Bak Dövl t Universitetinin tarix fakült sinin dekan olark n Balak nd – T p çöld o uz-türk s rk rd si Bel kana m xsus oldu unu gü- man etdiyim n h ng bir kurqanda qaz nt i l rin ba latd rd m da unutmuram. Q n dü m si il qaz nt i l ri yar mç q qalm bu kurqan n da anti Az rbaycan qüvv l ri t r find n qar t olu- nub apar ld da yad mdan ç xm r. ... Ulu Tanr m n ba lad m bütün i l ri ba a çatd rmaq taleyi qism t edib. Xo b xt m ki, ulu keçmi imizl ba l ba qa sah l rd oldu u kimi, V t nin bu bölg sinin tarixi il ba l da bir m kt b yarada bildim. Yetirm l rim irinb y liyev ingi- loylar n, Elvira L tifova lusu sultanl n n, Z rin Cavadova kinin, Arzu M mm dova Car-Balak n camaatl n n, nv r M mm dov Göynük h r kat n n tarixini yazd lar... Ön söz yazmaq üçün lim q l m ald m Akif M mm dlinin bu s ri is m ni növb ti d f sevindirdi. Sevindirdi ona gör ki,
4 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri biz tariximiz sahib ç x r q. lk d f dir ki Akif M mm dlinin “Az rbaycan n imal-Q rb bölg sinin tarixi abid l ri” adlanan bu s rind imal-Q rbi Az rbaycan n ki – Balak n abid l ri siyah ya al n r, dövrl dirilir, onlar n t snifat apar l r. n q dim tarixi dövrl rd n ba layaraq Az rbaycan torpa , dövl tçilik diyar m z, q dim Kimmer, skit, San, O uz-q pçaq yurdu, “Kitabi-D d Qorqud” dastanlar n n formala d diyar- lardan biri, türkün q dim musiqi al ti olan t nburun, q dim türk haylalar n n h l d qorunub saxland V t n torpa olan v o anl tarixl rd n bu günl rimiz yadigar qalan Da üz (Da O uz, D O uz) toponiminin, ya ad bu yerl rin tarixinin ara d r l- mas h r bir tarixçi üçün r f i idir. Bu r fli yolla ir lil dikc , tariximiz sahib ç xd qca biz daha yetkin, daha v t nsev r az r- baycanl olaca q. Akif bu i i davam etdirm kd yeni-yeni u urlar arzulay ram.
Y.M.Mahmudov m kdar Elm xadimi, Dövl t mükafat laureat , AMEA-n n müxbir üzvü
5
G R
Az rbaycan yerl diyi co rafi, strateji mövqeyin v t bii ehtiyatlar n n z nginliyin gör tarix boyu diqq t m rk zind olmu dur. Bu bax mdan Az rbaycan n imal-q rb bölg si is xüsusi h miyy t k sb etmi , bu razid ki çox sayl q dim abi- d l r mü yy n mübahis l r obyektin çevrilmi dir. Bu mübahi- s l rin ba l ca s b bl rind n biri bölg d ki q dim tarixi abi- d l rin, xüsusil d m b dl rin ara d r lmamas v elmi d biy- yatda öz ksini tapmamas d r. Albaniya – Az rbaycan tarixinin v m d niyy tinin n d - y rli yadigarlar olan bu tarixi abid l r xalq n srl r boyu t k- kül tapm böyük s rv tin bir qismidir. M hz buna gör d er- m nil r v onlar n havadarlar ilk növb d h min abid l rin gerç k tarixini saxtala d rma a, bu mümkün olmad qda is onl- ar m hv etm y çal m lar. Ona gör d bölg d ki tarixi abi- d l rin bir qismi tamamil m hv edilmi , salamat qalm his- s sinin üz rind ki Alban elementl ri aradan qald r lm , h min ünsürl r yad elementl rl v z olunmu dur. Tarixd D rb nd S ddi, Bizans divarlar q d r möht m bir müdafi qur usunun – Sovet dövrün aid d biyyatlarda “Zaqatala S ddi” adland r lan v qal qlar Balak n rayonunun Katex k ndi razisind qalmaqda olan s ddin VI yüzillikd tikil- m si v 1847-ci ild çox hiss sinin rus general varts t r fin- d n da d lmas faktlar bu gün d k elmi, tarixi d biyyatda öz ksini tapmam d r. Bundan istifad ed n b zi tarixçil r v pub- lisistl r is h min “Böyük S dd”i gürcü hökmdar Tamar n ad il ba lama a c hd göst rmi l r.
6 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sinin q dim tarixi abid l rinin bir qismi müxt lif dövrl rd ayr -ayr t dqi- qatç lar t r find n mü yy n q d r ara d r lm d r, lakin bu abi- d l r indiy d k kompleks kild öyr nilm mi dir. Az rbaycan n, el c d Qafqaz n tarixind çox h miyy t- li rol oynam bu tarixi abid l r astral inamlarla v xristianl qla ba l olan m b dl rd n, islam dövrü abid l rind n (m scid, minar , pir v m dr s l r) v müdafi tikilil rind n ibar tdir. Qafqazda ilk xristian m b di olan Ki m b di daha m - hurdur. Ona gör d h m Az rbaycan, h m d xarici müt x s- sisl rin diqq tini c lb etmi , trafl sur td ara d r lm d r. Lakin L kit, Qum, Mamrux, Darvaz, Katex, Nur kils cicixana m - b dl ri h l lik geni elmi ictimaiyy t b lli deyildir v elmi c - h td n t dqiq olunmam d r. Müdafi tikilil ri iç risind Katex k ndi razisind fraq- mentl ri qalm Böyük S dd, P ri qala, G l rs n-Gör rs n qala- s , Ki qalas , Katexd ki ke ikçi qüll l ri bölg halisinin çox- srlik mübariz tarixind n x b r verir. Görk mli Türkiy airi Nazim Hikm tin ki xan saray bar sind ki sözl rini xat rla- maq kifay tdir: “ g r Az rbaycan n q dim tikilil ri olmasayd , birc ki xan saray n dünyaya göst rm k b s ed rdi” [97, 26]. Ümumiyy tl , Az rbaycn Respublikas n n imal-q rb böl- g sini “Aç q tarix v m d niyy t muzeyi” adland rmaq müm- kündür. Öt n srin 90-c ill rin d k bu abid l rl ba l olan ob- yektiv tarixin öyr nilm si Sovet imperiyas n n Qafqaz siyas tin “uy un g lmirdi.” Hal-haz rda müst qil Az rbaycan Respubli- kas iqtisadi c h td n Qafqaz n n qüdr tli dövl tin çevrilmi - dir. Bu is Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l rinin elmi c h td n kompleks kild öyr nilm si üçün lveri li rait yaratm d r. Qeyd ed k ki, bölg uzun zaman Osmanl Türkiy sinin t sir dair sind olmu , bu is burada ya ayan halinin h yat
7 Akif M mm dli t rzind , icra etdiyi bir çox dini ayinl rd hal-haz rda da özünü göst rm kd dir. XIX yüzilliyin vv ll rind n ba layaraq Az rbaycan n imal-Q rb bölg sinin tarixind yeni bir dövr ba land . Bölg halisi Qafqazda özünün siyasi, iqtisadi maraqlar n gerç kl - dirm y çal an Rusiya mperiyas n n i alç siyas tin qar mübariz dövrün q d m qoydu. 1803-cü ild rus qo unlar Car- Balak ni i al etdil r. al rejimi il bar mayan bölg halisi mübariz y qalxd . halinin mübariz zmini q rmaq üçün q d- dar v qaniç n rus general Qulyakov bölg y gönd rildi. Lakin q ddarl il ad ç xarm Qulyakov qan na q ltan edildi. Yerli halinin rus i alç lar na qar müqavim t h r kat i al pro- sesinin uzanmas na s b b oldu. Ümumiyy tl , 1803-1830-cu ill r rzind rus qo unlar Az rbaycan n imal-Q rb bölg sin yeddi d f yürü etdil r. N hay t, 1830-cu ild rus qo unlar n n növb ti yürü ü n tic - sind Car-Balak n camaatl l v edildi v burada eyni adl vilay t yarad ld . Bu is daha böyük üsyana s b b oldu. 1830-cu ild da l lar n f al yard m say sind bölg d rus i alç lar na qar çox böyük- z m tli bir üsyan ba verir v üs- yan yar m ild n çox müdd t rzind davam etdi. Bu üsyan yat - r ld qdan sonra Car-Balak n camaatl n n razil rinin bir hiss - si “Gürcüstan n” v XIX srin 60-c ilind yarad lm “Da sta- n n” t rkibin qat ld . Bu t dbir n tic sind Az rbaycan tarixi- nin bir çox nadir tarixi abid l ri d tariximizin dan lmaz sübut- lar kimi limizd n al nd , xalq n n zar tind n k narda qald . Buna gör d , heç olmasa limizd qalan abid l ri qorumaq, ara d rmaq, g l c k n sill r tan tmaq görülm si n vacib v zi- f l rd ndir. V t n tarixinin q dim v orta srl r dövrü tarixini d rin- d n v h rt r fli ara d rmaq, h min dövrün iqtisadi, ictimai-si- yasi v sosial siyasi münasib tl rini öyr nm k üçün tarixi abid - l ri t dqiq etm k, onlar n t yinat n mü yy nl dirm k, t snifa- t n verm k labüd v z ruridir.
8 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
H r biri nadir memarl q nümun si olan bu abid l r tikildi- yi yerin qurulu una, relyefin el uy unla d r lm d r ki, sanki onlar t bi tin üzvi bir parças d r. Yüzillikl r önc insan z kas v m yi il yarad lan bu harmoniyan (t bi tl , t bii raitl tarixi abid l rin harmoniyas n ) t dqiq etm k, t bli etm k v onu qoruyaraq, g l c k n sill r çatd rmaq h r bir Az rbaycan v t nda n n borcudur, V t n tarixinin öyr nilm si v t bli i i i- n töfh dir. Çünki, tarixi abid l r Az rbaycan xalq n n r f v qürur m nb yidir. imali Az rbaycanda 170 il sürmü Rusiya v Sovet sar - tind n sonra siyasi müst qilliyini b rpa etmi Az rbaycan Res- publikas nda dövl tçilik möhk ml nir. Müasir m rh l d Az r- baycan milli-m n vi d y rl rinin t dqiqi v dirç ldilm si çox mühüm h miyy t k sb edir. T biidir ki, Az rbaycan Respubli- kas n n çox lveri li t bii-co rafi m kan nda olan, bir t r fd n Gürcüstanla, dig r t r fd n d Rusiya Fedarasiyas n n Da stan Respublikas il s rh dd yerl n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l rinin öyr nilm si elmi-n z ri, siyasi bax mdan son d r - c d aktuald r. Qeyd etm liyik ki, Az rbaycan tarix elmi üçün müst sna h miyy t malik olan bu problem indiy d k xüsusi t dqiqat obyekti olmam d r. Az rbaycan tarixin h sr edilmi bir s ra s rl rd , xüsusi- l Y.M.Mahmudovun r hb rliyi il Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sinin h m tarixi-demoqrafik, h m d ictimai- iqtisadi c h td n öyr nilm sin xidm t ed n t dqiqat s rl rin- d bölg d ki tarixi abid l rd n epizodik hallarda b hs edilmi - dir. Lakin h min s rl rd bu abid l rin geni t snifat v t sviri verilm mi dir. Bu hal h r eyd n vv l onunla izah olunur ki, indiy d k apar lm ara d rmalarda t dqiq etdiyimiz bölg nin ta- rixi abid l rinin öyr nilm si sas m qs d kimi qar ya qoyulma- m d r. Problemin ara d r lmas m hz bu bax mdan xüsusil ak- tuald r. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l rinin öyr nilm si z rur ti h m d onunla rtl nir ki, bu
9 Akif M mm dli ara d rma bölg d ba vermi tarixi prosesl rin, ictimai-siyasi v dini d yi iklikl rin ba verm si s b bl rini ayd nla d rma a imkan ver bil r. Bu h m d çarizmin Az rbaycanda yeritdiyi ayr -seçkiliyin, müst ml k çilik siyas tinin sl mahiyy tini d rk etm y , xalq n sar t qar mübariz tarixinin yeni n sill r m lum olmayan c h tl rini d a kar etm y rait yaradar. Za- qatala qalas , Balak n rayonunun Mahamalar k ndind ki qala, Hac Murtuzun qala-evi bu mübariz tarixinin n bariz nümu- n l ridir. Mövzunun aktuall n rtl ndir n amill rd n biri d böl- g d ki abid l rl ba l qon u dövl tl rd – Gürcüstanda, Erm - nistanda v Da standa bölg d ki abid l rl ba l h qiq t uy- un olmayan çoxsayl qeyri-obyektiv s rl rin yaz lmas , Az r- baycan tarixinin saxtala d r lmas c hdl ridir. Bölg nin Alban xristian abid l rinin tarixi v t yinat daha çox saxtala d r lmaya m ruz qalmaqdad r. H min abid l r haqq nda yaz lm q r zli s rl r is obyektiv tarixin, Az rbaycan tarixinin saxtala d r l- mas na xidm t edir. Az rbaycan n, o cüml d n t dqiqata c ld edil n bölg nin xristianl q dövrü abid l rinin erm nil r t r find n m nims nil- m si faktlar n vaxtil gürcü müt f kkiri, yaz ç s , ictimai xadimi .Q.Çavçavadze (1837-1907) “Erm ni aliml ri v f ryad ed n da lar” s rind dol un kild ks etdirmi dir [154, 25-47]. Tan nm gürcü müt f kkiri bu s rind yazm d r: “... Erm nil r aborigen albanlar süni kild qriqoryanla d raraq vaxtil s nd qlar Az rbaycan torpaqlar n “Hay ölk si” – rqi Erm nistan adland r rlar” [154, 25]. Da stan ara d r c s T.Aytberov bölg nin tarixini saxta- la d rmaq sah sind daha çox canf aml q edir. O, 1989-cu ild Katex k ndinin tarixin h sr etdiyi m qal sind d v 2000-ci ild n r etdirdiyi “Zaqafqaziya avarlar ” adl s rind bölg d ki xristian abid l rini saxtala d rmaqla gürcül r “h diyy ” etm k fikrin dü mü dü [106, 39].
10 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Sadalad m z amill r v faktlar Az rbaycan Respublika- s n n imal-q rb bölg sind ki abid l rin kompleks kild t d- qiq edilm sini son d r c d aktualla d r r. Bu ara dmaya c lb olunmu abid l r eram z n ilk yüzil- likl rind n ba layaraq, XIX yüzilliyin sonlar nad k olan böyük bir dövr rzind in a edilmi dir. Ona gör d t dqiqat i i göst - ril n xronoloji ç rçiv ni hat edir. Qeyd etm k vacibdir ki, Az rbaycan Respublikas n n i- mal-q rb bölg sinin tarixi abid l rinin öyr nilm si prosesind istifad olunmu sas maddi v yaz l m nb l r v tarixi d - biyyat sas n XIX yüzillikd n ba lanan dövr aiddir. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg si h l antik Qafqaz Albaniyas dövründ n ba layaraq, XIX srin sonlar - nad k Qafqaz n tarixind müst sna rol oynam d r. Lakin bu bölg nin tarixi son dövrl r d k çox az ara d r lm d r. Bölg nin öyr nilm si son dövrd mü yy n vüs t alm , lakin bir çox tarixi dövrl rin sas ahidi olmu tarixi abid l r elmi t dqiqata c lb edilm mi dir. Müxt lif dövrl rd müxt lif m qs d v tap r qlarla bölg - y g lmi s yyahlar n, tacirl rin, h rbçil rin v k fiyyata gön- d ril nl rin (casuslar n) tarixi abid l r haqq nda mü yy n qeydl ri d vard r. Bu mövzu XIX yüzillikd ba vermi rus i - allar ndan sonra E.A.Paxomov t r find n qism n ara d r lm - d r. Do rudur, antik dövr mü llifl rind n yunan co rafiyaç s Strabon Albaniyan n q rb bölg sind n b hs ed rk n burada “çoxlu m b dl ri olan torpaq”dan b hs etmi dir. Qaynaqlarda bu bölg il ba l çox az m lumat vard r. Buna gör d son vaxt- larad k bölg nin tarixini öyr nmi sas n rus generallar n n v h rbçil rinin raportlar na v qeydl rin istinad etmi l r. N ha- y t, uzun ill r rzind ara d r lmam imal-q rb bölg si gör- k mli tarixçi Y.M.Mahmudovun r hb rliyi il t dqiqata c lb edildi, bu sah d bir neç u urlu t dqiqat s ri n r olundu. .M mm dovun “ imal-Q rbi Az rbaycan Zaaqatala dair si”, E.L tifovan n “ imal-Q rbi Az rbaycan- lusu sultanl ”, Arzu
11 Akif M mm dli
r fq z n n “Car-Balak n camaatl ”, . liyevin “ ngiloylar”, Z.Cavadovan n “ imal-Q rbi Az rbaycan n hali tarixi v tarixi demoqrafiyas ” monoqrafiyalar bu cür s rl rd ndir. [71; 129; 7; 35; 27] Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyas n n rus qafqaz ünas A.P.Berjenin redakt si il n r olunmu “Aktlar ” da Az rbay- can Respublikas n n imal-q rb bölg sinin tarixinin ara d r lma- s üçün d y rli m nb hesab edil bil r. Lakin bu Aktlardan isti- fad edil rk n onun birt r fli s ciyy da mas v Rusiya impe- riyas n n müst ml k çi siyas tin uy un kild t tbiq edildiyi n z r al nmal d r. XIX yüzillikd Rusiyan n imperiya siyas tin xidm t etmi ayr -ayr mü llifl rin s rl rind f rqli v maraql fikirl r vard r, lakin bir çox hallarda h min mü llifl r qeyri-ixtiyari, b z n is bil r kd n yanl l qlara yol vermi l r. M.A.Kosebu, T.N.Yai nikov, P.P.Zubov, D.E.Zubarev, A.Poserbski, . . o- pen. A. .fonPlotto da bu mü llifl r s ras ndad rlar. XIX yüzilliyin sonunda – XX yüzilliyin vv ll rind d problem yanl , q r zli, m qs dli yana ma davam etmi dir. M.Q.Cana vili, D.Z.Bakradze, B.S.Esadze h min n n nin bariz nümay nd l ri olmu lar . Dig r gürcü tarixçil ri d Az rbaycan n imal-q rb bölg si- ni “tarixi Gürcüstan torpaqlar ” kimi t qdim etm y çal m lar. Bu mü llifl r bölg nin halisini “quldur”, “qar tçi” ad- land r r v yerli halini qar -qar ya qoyma a, imperiyan n “par- çala, hökmranl q et” prinsipini h yata keçirm y can at rd lar. T biidir ki, Az rbaycan tarixçil ri bu mü llifl rin sass z iddialar n t nqid etmi l r. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg si tarixinin öyr nilm sind n b hs ed rk n, antik dövr yunan co rafiyaç s Strabonun m lumatlar çox h miyy tlidir. Strabon Albaniyan n beriyaya yax n razil rind çoxlu qoz v f nd q ba lar n n oldu- undan, Ay ilah sinin r fin tikilmi m b dl r rast olunma-
12 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri s ndan b hs etmi dir. Ona gör d , o, buran “çoxlu m b di olan torpaq” adland rm d r. Dig r antik mü llifl rd n Ptolomeyin v Plininin d böl- g mizl ba l maraql m lumatlar mövcuddur. Bizans mü llifi Favts Buz nd, G nc li Kirakos, Mixitar Qo da Albaniyan n bu bölg sin dair q sa lakin d y rli m lumatlar vermi l r. Alban tarixçisi Musa Kalankatl n n “Alban tarixi”, Mxitar Qo un “Al- ban xronikas salnam si” s rl rini, Alban kils sinin ba ç s ol- mu Yesai H s n C lal n “Alban ölk sinin q sa tarixi 1702- 1722” s rini d xüsusil qeyd etm liyik [101]. XVI yüzillikd ya am Osmanl tarixçisi brahim f ndi Peçevi d “Tarix. Az rbaycan n v h mhüdud ölk v vilay tl - rin 1520-1640-c ill r dövrü tarixin dair iqtibaslar” adl s rin- d [122] Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sind , Qab rr çay n n sahilind , Z y md v Göy md ba vermi dö- yü l rd n b hs etmi dir. s rd hicri 986-c ild (25.08.1578) ba vermi v tarix “Qan x döyü ü” kimi daxil olmu döyü haqq nda, kinin osmanl lar t r find n yenid n tutulmas na dair maraql m lumatlar verilmi dir [122]. Son d r c maraql v d y rli m nb l rd n biri is Alban kils sinin r hb ri olmu H s n C lal n “Alban ölk sinin q sa ta- rixi” s ridir. Burada Car-Balak n camaatl n n 1722-ci ild Tiflis üz rin yürü ünd n, Tiflisin tutulmas ndan v h min döv- rün h rbi qaydalar na gör q nim tin qalibl r aras nda bölü dü- rülm sind n, rqi Gürcüstan (Kartli) hakiminin islam dinini q bul etm sind n b hs edilmi dir [101]. Az sonra Nadir ah n (1689-1747) v onun qarda bra- him xan n bölg y yürü l rind i tirak etmi tarixçi-salnam çi Mirz Kaz m n qeydl rind d maraql m lumatlar vard r. “Car salnam si”nd m hz h min dövrd ba vermi hadis l rd n trafl kild b hs edilmi dir [80]. Görk mli rus tarixçisi .P.Petru evski Car-Balak nin azad icmalar n n tarixini, bölg d ki ictimai-siyasi v iqtisadi münasi- b tl ri ara d rma a çal m d r. Onun bu mövzuya h sr etdiyi
13 Akif M mm dli
“Car-Balak n azad icmalar XIX srin birinci yar s nda” adl s rind maraql fikirl rl yana , q r zli fikirl r d geni yer verilmi dir [142]. T ssüf ki, son dövrl rd qon u dövl tl rd i q üzü gör n b zi s rl r gürcü, erm ni v dig r separatizm meyilli qüvv l rin lind t bli at vasit sin çevrilmi dir. Bel s rl rd n biri T.Aytberovun “Zafqaziya Avarlar ” s ridir ki, bu s rd Balak n v Zaqatala rayonlar razisind tarixi abid l rimizl ba l heç bir elmi sas olmayan iddialar ir li sürülür [91, 39; 98]. X.Qeniçutliniskinin n r etdirdiyi “Tarixi biblioqrafiya v tarixi oçerkl r” adl s rind Qafqaz xalqlar n n birliyind n daha çox Rusiyan n imperiya siyas tin xidm t göst rm y çal m [106; 119], bu c hdi il ad yuxar da xat rlanan T.Aytberovdan geri qalmam d r. Bel l ri il müqayis d Qafqaz xalqlar n n q dim tarixini, o cüml d n Qafqaz Albaniyas n n tarixini, albanlar n yaz s n v dilini ara d rma a çal an gürcü ara d r c s Z.Aleksidze daha dal tli mövqe tutmu dur. O, “Qafqaz albanlar dill ndil r” adl s rind Az rbaycan n imal-q rb bölg si, bütövlükd Albaniya il ba l olan fikirl rind mü yy n q d r obyektiv mövqed n ç - x etmi dir. Z.Aleksidze bu bölg d gürcü tayfalar n n heç vaxt ya amad qlar n v Albaniyan n erk n orta srl rd Qafqaz n n qüdr tli dövl ti oldu unu göst rmi dir [4, 47]. Görk mli gürcü müt f kkiri lya Çavçavadze “Erm ni aliml ri v f ryad ed n da lar” [154] s rind , Gürcüstana qar razi iddialar ir li sürm y c hd ed n erm ni aliml rin cavab ver rk n, yeri g ldikc Az rbaycanla, onun tarixi, tarixi abid l - ri il ba l faktlara müraci t etmi dir. H min istinadlar n çoxu Az rbaycan n m hz imal-q rb bölg si il ba l d r. Mövzunun ara d r lmas na yard m ed n s rl r s ras nda D.A.Axundovun “Az rbaycan n q dim v erk n orta srl r me- marl ”, .M.R hmanovun “Böyük Zaqatala S ddi” s rl ri d vard r [113; 146].
14 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Bölg nin tarixi abid l rinin (xüsusil xristian dövrü abid - l rinin) öyr nilm sind arxeoloq A.Qarahm dovan n r hb rliyi il Az rbaycan Elml r Akademiyas n n öt n srin 80-c ill rind burada i l mi ekspedisiyan n f aliyy tini xüsusi olaraq qeyd et- m k laz md r. M hz bu ekspedisiyan n f aliyy ti v h min t dqiqat i l ri n tic sind “Qafqaz Albaniyas n n xristian abid - l ri (Alazan hövz si)” adl s r yaz ld . Bu monoqrafiyan ara - d r lan bölg nin tarixi abid l rin h sr edilmi d y rli bir s r hesab etm k olar [148]. Bu sah d R.Göyü ovun , K. liyevin, .Rzayevin s rl ri d diqq ti c lb edir [48; 120; 109; 94]. .R.Salamzad nin “ kinin memarl q abid l ri” v G.M mm dovan n “Ki Qafqaz Albaniyas n n – Az rbaycan n görk mli memarl q abid si” adl s rl ri is bilavasit t dqiq olunan mövzuya h sr edilmi dir [97; 72]. M dixan m Nem tin s rl rind d [87; 88] bölg d ki slam dövrü abid l ri il ba l olan maraql , mövzunun ara d - r lmas üçün faydal m lumatlar vard r. Problemin t dqiqi s viyy si il tan l q göst rir ki, Az r- baycan Respublikas n n imal-q rb bölg sind ki bir neç abid qism n ara d r lsa da, buradak bütün abid l r m cmu halda indiy d k xüsusi t dqiqat obtekti olmam d r. Monoqrafiyan n ba l ca m qs d v v zif l ri m hz bu gerç klikd n ir li g lir. Ba l ca m qs d Az rbaycan Respubli- kas n n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l rini ara d rmaq, bu gün d k diqq td n k narda qalm abid l ri d t dqiqata c lb etm k, h min abid l rin trafl t svirini v t snifat n t qdim etm kdir. Bu m qs d çatmaq üçün qar ya a a dak v zif l r qoyulmu dur: – Bölg d ki abid l rin ümumi v ziyy tini öyr nm k, on- lar n t yinat n mü yy nl dirm k; – Abid l rin t svirini v t snifat n verm k; – Müdafi qalalar v ke ikçi qüll l ri haqq nda m lumat verm k;
15 Akif M mm dli
– Astral inamlarla v ibtidai dini bax larla ba l olan abi- d l ri mü yy n etm k, onlar n t snifat n verm k; – Xristianl q dövrünün abid l rini mü yy nl dir r k ara d rmaq; – slam dövrünün abid l rini (m scid, pir, minar , m dr - s ) mü yy n ed r k t dqiqata c lb etm k. T dqiqat n n z ri-metodoloji sas n abid l r dair tarixi materiallara istinad edilm si, onlara obyektiv yana lmas , indi- y q d r diqq td n k narda qalm m nb l rin a kar edil r k t dqiqata c lb olunmas , ld edilmi materiallar n t hlil olun- mas yolu il ümumil dirm l rin apar lmas t kil edir. Abid - l r haqq nda m nb l rd verilmi m lumatlarla, onlar n müasir v ziyy ti müqayis edilmi dir. Ara d rma prosesind müqayis - bu metoddan geni istifad edilmi dir. Apar lan t dqiqat n sas m nb bazas n n r olunmu m nb l r, arxiv s n dl ri, dövrü n rl r t kil edir. Alban tarixçisi Musa Kalankatl n n “Alban tarixi” s ri n d y rli m nb l rd ndir. s rd Ki m b dinin müq dd s Yeli- sey t r find n tikildiyi v onun bütün xristian m b dl rinin n birincisi oldu u göst rilir [81, 18]. Apar lm arxeoloji qaz nt lar da bu m nb nin möt b rliyini bir daha t sdiq etdi. Yunan co rafiyaç v s yyah Strabonun “Co rafiya” s ri Az rbaycan Respubliks n n imal-q rb bölg sind ki tarixi abid l r, xüsusil m b dl r haqq nda m lumat vermi n q dim v çox d - y rli m nb dir. Strabon burada çoxsayl m b dl r görmü v öl- k mizin imal-q rb bölg sini “M b dl r diyar ” adland rm d r. Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyas n n 1866-1904-cü ill rd Tiflisd n r olunmu 12 cildlik “Aktlar” da istifad olunmu m nb l r iç risind dir [107; 108]. Aktlarda toplanm s n dl r Qafqaz n XVIII-XIX srl r tarixinin öyr nilm si üçün mühüm h miyy t malikdir. Bununla yana h min s n dl r toplusu Rusiya r smi dair l rinin bu bölg d yeritdiyi müst ml k çilik siyas tinin mahiyy tini d anlama a imkan verir. Sovet dövrü tarixi d biyyat nda “Zaqatala S ddi” kimi adland r lm z -
16 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri m tli istehkam qur ular önünd XIX yüzilliyin ortalar nda rus- larla eyx amilin v Daniyal Sultan n d st l ri aras nda ba vermi döyü l laq dar olaraq bu “Aktlar”da S ddin v ziyy ti trafl sur td t svir edilmi dir. “Aktlar”dak s n dl rd n ayd n olur ki, Rusiya hakim dair l ri Car-Balak ni i al etm kl bu bölg d ya ayan türk halisini Gürcüstan n iç ril rin köçürm k, v zind Rusiyan n m rk zi quberniyalar ndan g tiril c k ruslar burada yerl dir- m k niyy tind idi. Arxeoqrafiya Komissiyas n n s n dl rind n o da m lum olur ki, rus general varts 1847-ci ild eyx amill olan dö- yü d n sonra S ddin da d lmas bar d mr vermi , onun xeyli hiss sini da td rm d r [107; 108; 139, 75]. Onu da qeyd ed k ki, rus i al ndan sonra bölg nin q dim m b dl rinin böyük bir qismi da d lm v bir neç yeni xris- tian kils si tikilmi dir. Bu is Rusiyan n yerli-müs lman halini zorla xristianla d rma siyas ti yeritdiyini göst rir. r b tarixçil ri l-B lazuri v bn- l-F qih Böyük S ddin tikilm si il ba l m lumat vermi mü llifl r iç risind xüsusi yer tutur. Molla M h mm d l-Cariy aid edil n “Car salnam l - ri”nd d bölg nin b zi tarixi abid l ri haqq nda mü yy n m - lumatlar vard r [80]. Bölg d ki ara d r lan abid l r iç risind Böyük S dd v Katex qüll l ri haqq nda n geni m lumat E.A.Paxomov vermi dir[139, 68-90 ]. XIX yüzilliy aid olan m nb l r iç risind N.A.Volkons- kinin 5 may 1847-ci il tarixind yazd arxiv materiallar , A.Poserbskinin 1864-cü ild – bölg d oldu u zaman yazd m lumatlar da çox h miyy tlidir. A.Poserbskid n 2-3 il sonra bölg y g lmi K.Nikitin S d- din Balak nd n Muxaxa q d r uzand n yazm d r. O, burada müxt lif müdafi qur ular n n, qüll l rin oldu unu qeyd edirdi.
17 Akif M mm dli
1890-c ild Zaqatala dair sind ki xristian abid l rini öy- r nm k üçün gönd rilmi A.S.Xaxanovun qeydl ri d m nb ki- mi maraql d r. Onun bu s f ri Rusiyan n imperiya maraqlar na gör t kil edilmi di. Lakin q dim Alban abid l rinin öyr nil- m si bax m ndan bu s f rin faydal oldu unu danmaq olmaz. K.F.Qan n bölg y s f ri d bu bax mdan qism n faydal hesab oluna bil r. Daha sonralar, 1936-c ild SSR Elml r Akedemiyas n n Az rbaycan Filial n n m kda A. l sg rzad ara d rma üçün bu bölg y gönd rilmi di. A. l sg rzad nin bu elmi ezamiyy ti zaman ld etdiyi n tic l r d diqq timizi c lb etdi. Ümumiyy tl , “Böyük S dd” istisna olunmaqla Az rbay- can Respublikas n n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri h mi- diqq td n k narda qalm d r. H tta Sovet dövründ d (bu abid l rin ara d r lmas na xüsusi maneçilik tör dilm diyi vaxt- larda da) bu mövzu “yada dü m mi ”, bu tarixin ara d r lmas problemin toxunulmam d r . K. liyevin, R.Göyü ovun, A.Qar hm dovan n, F.M m- m dovan n bu sah d ki ciddi ara d rmalar n n z r almamaq qeyri-mümkündür [109; 110; 120; 48; 73]. R.Göyü ov v A.Qa- r hm dova Az rbaycan n bu bölg d ki tarixi abid l rini, xüsu- sil xristian m b dl rini qism n ara d rm lar. R.Göyü ovun “Qafqaz Albaniyas nda xristianl q” s ri v A.Qar hm dovan n “Qafqaz Albaniyas n n xristian abid l ri (Alazan hövz si)”, t dqiqatç memar G. M mm dovan n “Ki Qafqaz Albaniyas - n n-Az rbaycan n görk mli memarl q abid si”, D.A.Axundovun “Q dim v orta srl r Az rbaycan memarl ” s rl ri [120; 48; 72; 113] d mü yy n d r c d ara d r lan mövzu il ba l d r. M.Nem tin bölg d ki epiqrafik yaz lar n oxunmas na h sr etdiyi s rl rind n, . .Rzayevin v F.V.Q dirovun monoqrafi- yalar ndan da t dqiqat zaman faydlanm q [87; 88; 52; 94; 95]. Monoqrafiyada Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri V t n tarix elmind ilk d f kompleks kild t dqiq olunur. Bu, ara d rma i inin elmi yeniliyinin ba -
18 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri l ca c h tidir. T dqiqat n dig r elmi yenilikl ri a a dak lardan ibar tdir: – Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sind ki abid l rin tarixinin ilk d f olaraq geni kild öyr nilm sin c hd göst rilmi , bu m qs dl h min abid l rin t snifat veril- mi dir; – Bölg nin abid l ri t snifat na (müdafi qalalar , s ddl r v istehkamlar) v dövrün (astral inamlarla xristianl qla, islam dini il ba l olan) sas n qrupla d r lm sd r; – Müqayis li t hlil v analogiya vasit sil h min abid l - rin m hz Az rbaycan m d niyy tinin v tarixinin üzvi, t rkib qismi oldu u göst rilmi dir; – Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sin qar sass z razi iddialar ir li sür n qüvv l r tutarl , elmi, saslan- d r lm cavablar verilmi dir; – Tan nm gürcü alimi Zaza Aleksidzenin Albaniyaya dair obyektiv fikirl ri ilk d f olaraq s sl nmi , güclü Alban dövl tinin oldu u v Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ki m - b dl rin v Böyük S ddin Alban torpaqlar nda (Az rbaycanda) yerl diyi m hz onun müddüalar il sübuta yetirilmi dir; – Bölg d ki tarixi abid l rin t snifat il yana , bütün abid l rin t sviri d t qdim olunmu dur. Ara d rman n n tic l ri Az rbaycan Respublikas n n i- mal-q rb bölg si tarixinin daha d rind n öyr nilm si i in yar- d m ed bil r. T dqiqat zaman tarixi abid l rl ba l ld olun- mu z ngin materiallar, elmi n tic l r, ümumil dirm l r Az r- baycan tarixin h sr olunmu d rslikl rin, d rs v saitl rinin v dig r s rl rin yaz lmas nda istifad edil bil r. Bu is öz növ- b sind b zi tarixi s rl rd h min abid l rl ba l indiy d k mövcud olmu t r ddüdlü fikirl r son qoya, tarixi abid l rl z ngin olan bu bölg ni beyn lxalq turizm ocaqlar ndan birin cevir bil r. T bii imkanlar son d r c d geni olan bu bölg d ki na- dir tarixi abid l rin bir qismi b rpa edil rs , h r bir abid nin ya-
19 Akif M mm dli n nda onun in as tarixi v t yinat il laq dar olan g r kli bilgi v m lumatlar yaz larsa, h m bölg nin h m d bütövlükd Az r- baycan tarixinin t bli i, lalinin maarifl nm si, bölg d turiz- min geni l nm si üçün lveri li rait yaranar. Tarixd Çin S ddi, D rb nd S ddi, Bizans divarlar q d r insanlar n ilgisini ç k c k “Böyük S dd”in gerc k tarixinin üz ç xar lmas bu abid il ba l dumanl fikirl ri yox ed r, v t n tarixi qar s nda v t nda l q borcunun yerin yetirilm si olar. Bu ara d rmalar Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas n n A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunda v ara d r lan bölg d h - yata keçirilmi dir. T dqiqat i inin ba l ca müdd alar mü llifin son 18 ild n r etdirdiyi bir neç kitab nda, Az rbaycan Res- publikas nda v ölk hüdudlar ndan k narda d rc olunmu elmi m qal l rind , beyn lxalq konfranslardak m ruz l rind öz ksini tapm d r. Monoqrafiya giri , 4 f sil, n tic , istifad olunmu m n- b l rin, d biyyat n siyah s ndan v lav l rd n ibar tdir. Mü l- lifin problem dair çap olunan elmi m qal l ri monoqrafiyan n sas m zmununu hat edir.
20
I F S L
AZ RBAYCAN RESPUBL KASININ MAL-Q RB BÖLG S : TAR X , TOPON ML R V HAL S
1.1. imal-Q rb bölg sinin tarixi-co rafi icmal Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg si lveri li co rafi mövqey v z ngin t bii ehtiyatlara malikdir. Buna gör d burada h l n q dim z manlardan c miyy tin t kkül tap b inki af etm si üçün real imkanlar mövcud olmu dur. imali Az rbaycan n böyük qismini, Da stan n c nub hiss sini v r- qi Gürcüstan n bir hiss sini hat etmi Qafqaz Albaniyas , o cüml d n onun co rafi raiti haqq nda müxt lif s rl rd mü yy n q d r m lumatlar verilmi dir. Lakin tarixi Qafqaz Al- baniyas n n imal-q rb hiss sini hat etmi bölg h l d laz mi s viyy d t dqiq olunmam d r. Bu hal is Qafqaz Albaniyas (Az rbaycan) tarixinin bir s ra m s l l rinin trafl rh olun- mas i ini xeyli ç tinl dirir. M hz buna gör d hal-haz rda Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb hiss sini t kil ed n Ba- lak n, Zaqatala, Qax v ki rayonlar n n, habel bu rayonlara yax n olan razil rd ki tarixi abid l rin öyr nilm si müst sna h miyy t k sb edir. Ara d r lan bölg Ba (Böyük) Qafqaz da lar n n c nub t kl rind – da l q, da t yi v qism n d düz nlik zonada yerl ir. D niz s viyy sind n üç-dörd min metr yüks klikd olan Ba Qafqaz da lar Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb qismini imaldan s n soyuq kül kl rd n qoruyur. Onun iqlimi- nin mülayiml m sin me l r, yüks k da lar v dig r amill r d müsb t t sir göst rir.
21 Akif M mm dli
Böyük Qafqaz da lar n n c nubundak yüks klikl rd n v da lardan axan x rda v nisb t n iri çaylar bölg d d rin d r l r v s ld r ml uçurumlar m l g tirmi dir. Çaylar srl r boyu özl ri il çoxlu lil, çürüntü g tirm kl burada torpa n münbit- l m sin yard m edir. Çaylar v onlar n m hsuldar vadil ri n q dim zamanlardan bölg d ki c miyy tin h yat nda da mühüm rol oynam d r [90, 6]. Yuxar da qeyd edildiyi kimi çaylar n vadil rind me v da larda, xüsusil onlar n yuxar ax nlar nda çoxlu mineral su m nb l ri v bulaqlar vard r. Bütün bunlar h min razid ya a- m q dim insanlar n h yat nda müalic v t s rrüfat h miyy - tin malik olmu dur. Yerli hali b zi mineral su m nb l rind n müalic m qs dil hal-haz rda da istifad edir. Balak nd ki “D r bula ”, “Qo a bulaq”, “ mam bula ”, Qaxdak “Qax su- yu” bunlara misal ola bil r. Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin torpaq örtüyü münbit- dir. Çay v d r vadil rind , habel da yamaclar nda geni kin sah l ri yerl ir. qlimin rütub tli olmas , lveri li relyef xüsu- siyy tl ri bu razid ya ayan halinin kinçilikl ( sas n d my kinçiliyi il ) m ul olmas n rtl ndirmi dir. T biidir ki, nis- b t n aran yerl r yax n olan sah l rd suvarmaya saslanan kinçilik üstünlük t kil edir. Q dim mü llifl rin verdikl ri m lumatlar, ilkin arxeoloji qaz nt lar v t sadüf n tic sind ld edil n maddi m d niyy t qal qlar da bunu t sdiq edir. Bütün bunlar razinin q dim t bii raiti haqq nda mü yy n t s vvür yarad r, onun z ngin t bii s rv tl r malik oldu unu göst rir, halisinin m i t v t s rrü- fat h yat n n öyr nilm sin yard m edir. Da t yi zonan n qar q, s x me l rind v yaylalar nda enliyarpaql v iyn yarpaql a aclar, müxt lif meyv l r v gil - meyv l r yeti ir. Da t yi v düz n yerl rd qoz, abal d, f n- d q, armud, alma, alça, gilas, zgil v s. meyv a aclar bitir. Su- ayr c larda a ac cinsl rinin miqdar t dric n azal r. Da larda çoxlu c r meyv l r yeti ir. Onlar yaln z ba larda deyil, h mçinin
22 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri q dim ya ay yerl ri yax nl nda da çox yay lm d r. XIX yüzilliyin ax rlar nda C nubi Qafqaz n z ngin t bii ehtiyat- lar il maraqlanan rus t dqiqatç lar da bu m s l y xüsusi fikir vermi l r. H m da me l rind , h m d da t yi zonada olan kolluqlarda bu cür meyv l rin bec rilm d n yeti m sin v h r il bol m hsul verm sin t sadüf edilirdi.. Bu bölg d torpaq qurulu u abal d , me v tuqay torpaq tipl rind n ibar tdir. Torpaqlar n t hlili n tic sind burada tor- paq v bitkil rin iqlim raiti k nd t s rrüfat il laq dar olaraq da t yi rayonlar aras nda nisb t n z ngin torpaq qurulu u kimi xarakteriz edilir. Düz n razil rd bit n v quraql a davaml a aclar da - me zola nda enliyarpaql a aclar n b zi cinsl ri v z edir. Yüks kliy qalxd qca f st q me l ri art r v s xla r. Daha yük- s klikl rd is me l r alp (da ) ç m nlikl ri il v z olunur. Torpaq qurulu u v bitki örtüyü kimi ayr -ayr razil rd hey- vanlar al mi d müxt lifl ir. Da me l rind Qafqaz maral , da keçisi, Da stan turu v s. heyvanlar ya ay r. Pay zda f st q v pal d qozalar yeti dikd qabana daha çox rast g linir. Bu ra- zil rd y rt c heyvanlardan qonur ay , canavar, parlaq xall va- aq, me pi iyi v s. vard r. Bölg nin me l rind q rqovul, qa- ratoyuq, bildirçin, alabaxta v b. qu lar ya ay r. Duru sulu da çaylar nda n qiym tli bal q növü say lan alabal q (forel) boldur. Bölg nin q dim halisinin h yat nda yard mç t s rrüfat kimi ovçulu un, bal qç l n h miyy ti m nb l rd d öz ksini tapm d r. Düz n me l rin d heyvanlar al mi da me l rind kin ox ard r. Lakin düz n me l rin q r lmas , seyr kl m si n tic - sind orada maral v dig r heyvanlar art q ya am r. Burada qa- ban, porsuq, çaqqal, dov an, tülkü v ba qa heyvanlar çoxdur. Zaman keçdikc bölg d co rafi mühit mü yy n q d r d - yi mi dir. Lakin buna baxmayaraq, arxeoloji materiallara v q dim mü llifl rin verdikl ri m lumatlara asas n h min dövrün t bii raitini öyr nm k mümkündür [90, 9].
23 Akif M mm dli
Yunan, lat n, alban, gürcü, r b v fars m nb l rind , habel nisb t n sonrak dövr tarixçi v co rafiya ünaslar n n s rl rind Qafqaz Albaniyas haqq nda mü yy n m lumatlar vard r. Az rbaycan n imal-q rb bölg si il ba l olan m nb l - rin azl bu bölg nin tarixinin t dqiq olunmas i ind mü yy n ç tinlikl r yarad r. M hz buna gör d maddi-m d niyy t abid - l ri, xüsusil tarixi abid l r bu bax mdan çox h miyy tlidir v bölg nin tarixinin, m d ni h yat n n d rind n öyr nilm si üçün mü yy n imkanlar yarad r. Qafqaz Albaniyas (Az rbaycan) v alban tayfalar n n öy- r nilm si i in toponimika, etnopsixologiya, ad t- n n l r v müxt lif etiqadlar n qal qlar da xeyli yard m edir. Eram z n I yüzilliyind ya am Plininin “T bi t tarixi” adl s rind Albaniya v alban tayfalar haqq nda qiym tli m - lumatlar verilir. Bu m lumatlar iç risind Az rbaycan n imal- q rb bölg si il ba l olanlar da az deyildir. Plini yaz r ki, Kür çay ndan ba layaraq, bütün düz nlikl rd alban tayfalar , onlar- dan sonra iberl r (gürcül r) ya ay r. Albanlar iberl rd n ay ran Alazan çay d r. Albaniyan n ba h ri Q b l , beriyan n is Hermastd r [109; 110]. Plini sözün davam ed r k göst rir ki, bu tayfalar (alban tayfalar ) Kaspi d nizind n Qafqaz da lar boyu Kür çay na çata- na q d r, y ni beriya il s rh dd q d r yay lm d r. Albanlar n d niz sahili v udin tayfalar ya ayan yal tl rind n yuxar sar- matlar, utidorlar, onlar n arxas nda is amazonkalar v savro- matlar yerl ir. Ba lan c n Qafqaz da lar ndan götür n Kas, Alban, Kambis v Kür çaylar Albaniyadan keç r k d niz tökü- lür. O, Aqrippan n m lumatlar na saslanaraq yaz r ki, Kas çay - n n sahill ri 425000 add ml q m saf d çox hündür v keçilm z qayal qlara malikdir [110]. Göründüyü kimi, Plini Qafqaz Albani- yas n n, o cüml d n imal-q rb bölg sinin tarixin eram zdan v- v lki v eram z n birinci yüzilliyin Qafqaz Albaniyas n n, o cüml d n imal-Q rbi Az rbaycan n tarixin dair biz g lib çat- mam m nb l r sas nda çox qiym tli m lumatlar vermi dir.
24 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Daha önc d qeyd etdiyimiz kimi Az rbaycan n imal- q rb bölg si haqq nda eram zdan önc v eram z n birinci yüzi- lliyind ya am yunan co rafiya ünas v s yyah Strabon nis- b t n geni m lumat vermi dir. Bir çox ölk l ri s yah t etmi Strabon 17 kitabdan ibar t olan çox d y rli tarixi-co rafi s r yaratm d . Qafqaz Albaniyas na aid olan m lumatlar Strabonun XI kitab ndad r. Bu kitabda Albaniyan n co rafi v ziyy ti, hali- si, m uliyy ti, dili, qo unu, ad t v n n l ri m s l l rin to- xunulmu dur. [109; 110]. Strabon Qafqaza aid m lumatlar toplay b rh ed rk n daha çox Roma s rk rd si Qney Pompeyin dostu v tarixçisi, mitilenli Feofana istinad etmi dir. Strabonun verdiyi m lumat- larda bir s ra uy unsuzluqlar n olmas na baxmayaraq, onun s ri Qafqaz Albaniyas , el c d onun bir parças olmu imal-Q rbi Az rbaycan n tarixinin öyr nilm si üçün n qiym tli m nb l r- d n biri olaraq qal r. Strabonun müasiri olmu Plutarx “Müqayis li h yat t svir- l ri” s rind dövrünün görk mli xsl rind n, onlar n h yat n- dan b hs ed rk n Albaniyadan v alban tayfalar n n ümumi dü - m n qar mübariz si haqq nda da m lumat vermi dir. Az rbaycan n – Qafqaz Albaniyas n n öyr nilm sind ikinci srd ya am yunan co rafiya ünas v astronomu Klavdi Ptolomeyin “Co rafiya” s rinin d böyük h miyy ti vard r [90, 12]. Ptolomey bu s rind dövrünün m nb l rin saslanaraq Az rbaycan n (Albaniyan n) co rafiyas na dair geni m lumat vermi dir.O, Albaniyan n h r v k ndl rinin, çay v keçidl ri- nin, habel ticar t yollar n n ad n ç k r k onlar n co rafi koor- dinatlar n göst rmi dir. Bu adlar n çoxu is ( lb tt uzun dövr rzind sözl rd m l g lmi mü yy n d yi iklikl rl ) hal-ha- z rda i l dil n toponiml r uy un g lir. Klavdi Ptolomey Alba- niyan n imaldan Sarmatiya, q rbd n is beriya il qon u oldu unu göst rirdi.
25 Akif M mm dli
Az rbaycan n z ngin yeralt v yer üstü s rv tl r , lveri - li co rafi rait malik olan imal-q rb bölg si n q dim dövr- l rd n b ri h r zaman qon ular n diqq tini c lb etmi , geosiyasi ç ki m l rin m rk zind , hücum ed nl rin h d find olmu dur. Bölg nin tarixinin öyr nilm sind u urla ba lanm , lakin “u ursuzlu a düçar edilmi ” ilk c hdi Y.M.Mahmudova m xsus- dur. Öt n srin 80-ci ill rinin sonlar nda onun t dqiq etm y ba lad T p çöl kurqan nda (Balak n rayonunda) z ngin m d - ni t b q a kara ç xar lm d . T ssüf ki, b dxahlar bu kurqanlar m qs dli kild da td lar v ara d rman yar mç q qoydular. Bölg nin bütün Qan x çay boyu razil rind çoxsayl , müxt lif ölçülü kurqanlara bu gün d t sadüf edilir. Ona gör “t sadüf edilir” deyirik ki, sovet dövründ nadan t s rrüfat r h- b rl ri ulu tarixin ahidi olmu bu kurqanlar n xeyli qismind n heyvanlar üçün “silos quyular ” qazmaq m qs dil n lveri li yerl r kimi istifad etmi l r. Bu kurqanlar n eram zdan vv l I minilliy aid oldu u v q dim türkl r t r find n yarad ld (skif, o uz) heç bir übh do urmur. Çünki, sonraki dövrl rd d m hz bu bölg y yeni, müxt lif türk m n li etnoslar n ax n davam etmi dir. Eram z n vv ll rind n ba layaraq hun, sabir, x z r, bulqar türkl rinin bölg y ax n n t sdiq ed n çoxsayl toponiml r hal-haz rda da qalmaqdad r. Yuxar da da qeyd etdiyimiz kimi, imali Az rbaycan n i- mal-q rb bölg sinin tarixi abid l rind n b hs ed rk n buradak kurqanlara diqq t yetirm k vacibdir. Son dövrd , (2010-cu ilin avqust v sentyabr aylar nda) bu abid l rd apar lm arxeoloji qaz nt lar n tic sind çox ma- raql materiallar ld edilmi dir. Biz bunu tariximizd , xüsusil t dqiq edil n bölg nin tarixind d yi iklikl r s b b olacaq ye- nilikl r hesab edirik. Arxeoloq N.Muxtarovun O uz rayonunun K rimli k n- dind apard arxeoloji qaz nt zaman ld etdiyi materiallar da bu fikri ir li sürm y sas verir. Bel ki, burada eram zdan vv l
26 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
XVI yüzilliy aid olan kurqan aç lm d r. Bu tariximiz üçün yeni s hif dir dey bil rik. H min razid yerüstü lam tl ri vizual bax la ayd n görün n 9-ad k kurqan vard r. Arxeoloqun fikrin gör , arxeoloji qaz nt n n ba a çatd r ld birinci kurqan hökmdar kurqan d r. Bu fikri t sdiq ed n faktlar is burada bü- tün xidm tçil rin, o cüml d n at, öküz, it v s. heyvanlar n da d fn edilm si v hakimiyy t r mzi olmu öküz ba l san n tap lmas d r. Tap nt lar h min dövrd Az rbaycan n imal nda inki af etmi dövl t qurumunun oldu unu v o dövrd Misird , Meso- potamiyada v Hindistanda mövcud olmu dövl tl rl iqtisadi laq l rin, m d ni laq l rin oldu unu göst rir. N.Muxtarov burada arxeoloji qaz nt n tic sind yuxar da adlar ç kilmi ölk l rd n g tirilmi muncuqlar n v saxs mate- riallar n n a kar edildiyini bildirir. Bel kurqanlardan bir neç sinin Balak n rayonu razisin- d d oldu unu qeyd etmi dik. Qazma k ndinin hali aras nda “Qoz tala” ad il tan nan hiss sind , k nd sakinl rind n birinin f nd q ba nda a kar etdiyimiz kurqanda arxeoloq N.Muxtaro- vun r hb rliyi il apar lan arxeoloji qaz nt lar çox maraql fakt- lar , o cüml d n çox q dim bir m b din qal qlar n üz ç xard . Arxeoloji qaz nt lar n davam etdiyi, m b d divarlar n n qal qlar n n üz ç xar ld zamanda AMEA Tarix nstitutunun direktoru, AMEA-n n müxbir üzvü Y.M.Mahmudov da abid - d olmu v bu tarixi abid ni “bölg tarixi üçün çox qiym tli tap nt ” adland rm d r. [182. a, 45; 162, 2-3] Diametri 36, hündürlüyü 3 metr olan kurqan n q rb t - yind , üst s thd 1 metr a a da üz ç xm m b d divarlar nda v dö m hiss sind çox güclü yan n izl ri vard r. Torpa n xeyli hiss sinin q rm z mt l r ngd olmas , h tta yanm tirl rin xeyli kömür qal qlar buradak yan n n miqyas n n çox böyük oldu unu göst rir. A kar edilmi m b d divarlar n n, qoruma di- varinin da lar yo rulmu sar torpaqla hörülmü dü. Kurqan n qaz nt apar lm hiss sind 40-dan art q skelet a kar edilmi dir.
27 Akif M mm dli
Bu skeletl rin çoxu erk n xristian dövrünün, bir neç si is daha q dim dövrün d fn ad tl rin uy un olmaqla yand r laraq d fn edilmi dir. B zi hallarda is “ikinci d fn” prosesinin icra olundu u n z r çarp r. Abid nin h l tam ba a çatmam t dqiqi, bu tarixi abid - nin do rudan da bölg , o cüml d n Az rbaycan tarixi üçün çox böyük h miyy ti oldu unu göst rir. Balak n rayonunun Kortala k ndind el aras nda “X nc - rit n qobu” ad il tan nan razid 2010-cu ilin sentyabr ay nda arxeoloq N.Muxtarovun r hb rliyi il apar lm arxeoloji qaz nt i l ri n tic sind d çox maraql materiallar ld edildi, q dim ya ay yeri v nekropollar a kara ç xar ld . [68.a] Qeyd etm liyik ki, bura yax n olan razil rd bir neç q dim m b din qal qlar , onlar n bünövr yerl ri görünür. Arxeoloji qaz nt lar yerüstü faktlar n, görüntül rin do rulu unu t sdiq etdi. T dqiqata c lb edilmi abid l r Az rbaycan Respublikas - n n imal-q rb bölg sind torpa n yerüstü v yeralt tarixi abi- d l rl z ngin oldu unu bir daha t sdiq edir.
1.2. Bölg nin q dim toponiml ri
Bölg nin tarixi abid l rini srl r boyu burada ya am v hal-haz rda da burada ya ayan etnoslar yaratm lar. M hz buna gör d bölg nin toponiml rini v abid l rini yaratm etnos- lar n tarixin v müasir v ziyy tin q saca bax z ruridir. Toponiml r xalq n tarixinin öyr nilm si, b zi qaranl q m - qamlar n ayd nla d r lmas üçün dan lmaz sübutlar, d y rli m - lumatlar m nb yidir. Toponimik materiallar tarixi ara d ran t d- qiqatç lar üçün xalq n tarixinin, dilinin, etnogenezinin (xalq n formala mas ), tarixi co rafiyas n n öyr nilm si zaman tutarl d lil, inand r c fakt rolu oynay r. Buna gör biz d fikrimizi sasland rmaq üçün toponiml r istinad ed c k, toponimika
28 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri elminin bu sah d biz yaratd geni imkanlardan b hr l nm - y çal aca q. lk növb d onu qeyd ed k ki, toponiml r (yer adlar ) ad - t n konkret razid ya am q bil nin, tayfan n ad ndan, b z n is h min yerin relyefind n, co rafi raitind n as l olaraq yara- n r. Co rafi adlar n bir qismi m nsub oldu u xalq n v onun for- mala mas nda i tirak etmi ayr -ayr tayfalar n v etnik qruplar n adlar ndan tör nmi dir. slind toponimika tarix elminin, tarixi co rafiyan n bir hiss sidir. Antik yunan v Roma mü llifl ri, xüsusil Strabon v Pto- lomey, orta srl rin r b, Bizans, gürcü v alban mü llifl ri Az rbaycan n imal-q rb bölg sin aid bir çox toponiml rd n b hs etmi l r. Yunan co rafiyaç s v s yyah Strabon 17 cildlik “Co - rafiya” s rind onlarla tayfa adlar iç risind bu gün d Az r- baycan n imal-q rb bölg sind ya amaqda olan “gel” (indiki yengiloylar – M.A) “Lupen” (yaxud “lpen”) v “alban” adlar n ç kir. Qeyd olunan m nb d “Kabalaka” (Q b l ), “Niqa” (Nu- xa, ki), “Telava” (Telav-indi Gürcüstan Respublikas razisin- d dir) v q dim Albaniyaya aid olan dig r q dim toponiml rd n d b hs olunur [18; 65; 74; 75; 76; 109; 118]. VII yüzilliy aid olan “Erm ni co rafiyas ”nda Az rbayca- n n bir çox vilay t v h r adlar iç risind bölg il ba l Ba- lak, Katak (Katex, G d x, G dik) kimi toponiml rin adlar ç kilir. XII yüzillikd ya am m llifl rd n G nc li Kirakos “Niq ” (Nuqa, Nuxa), “Ki ” (Ki ) v “Beluqan” (Belukan) yer adlar n , ya ay m nt q l rini d f l rl qeyd etmi dir. IX-XIII srl r aid olan r b m nb l rind d Az rbayca- n n imal-q rb bölg si haqq nda xeyli m lumat verilir. Bu s r- l rd mü yy n yanl l qlar olsa da, h min m lumatlar çox d - y rlidir. H min m nb l rd Telavdan (indiki Gürcüstan Respub- likas razisind dir – M.A) ba lanan v kiy d k olan razini hat ed n feodal dövl t qurumu “Filan ahl q” adlan rd . H min
29 Akif M mm dli m nb l rd “ akki”, “Bab-Filan ah” v dig r co rafi yer adlar , ölk adlar na tez-tez t sadüf edilir [14; 100]. XII-XIV yüzillikl rd ya am mü llifl rind n Yaqut l- H m vinin v H mdullah Q zvininin s rl rind bu bölg y aid xeyli toponiml r t sadüf olunur. H mdullah Q zvininin çox- cildlik co rafi adlar lü tind Balak n- ki bölg sin aid onlar- la toponiml r xat rlan r (Tala, Darvaz, Bulaqlar). Tarixçil r , etnoqraflara v dilçil r m lumdur ki, ad t n toponiml rin çoxu etnoniml rd n (y ni burada ya ayan tayfan n, xalq n ad ndan) tör nmi dir. Q dim Az rbaycan toponiml rini ara d rm t dqiqatç lardan Y.B.Yusifov v S.K.K rimov Qullar, G r kli, Tülü, Qazma (Bala- k n rayonunda yer, k nd adlar – M.A.) kimi k nd adlar n n da eram z n vv ll rind n etibar n burada ya am (m skun olmu ) yerli türk tayfalar n n adlar ndan tör ndiyini göst rmi l r [102]. Az rbaycan tarixinin sistemli kild xronoloji ard c ll qla öyr nilm sin ciddi t bbüs göst rmi A.Bak xanov toponiml - rin ara d r lmas na da xüsusi diqq t yetirmi dir. O, farsca yazd - v sonralar ruscaya t rcüm etdiyi “Gülüstani- r m” s rind (1841) qeyd etmi dir ki, «n inki srl r, h tta min ill r d bu ölk nin bir çox yerl rinin v tayfalar n n ilkin adlar n m hv ed bilm mi dir» [2]. Bir çox yerl rd oldu u kimi, Az rbaycan n imal-q rb bölg sind d toponim v hidroniml rin çoxu bu yerl rd ya a- m q dim etnoniml rd n (tayfa, n sil v q bil adlar ndan) ya- ranm d r. M s l n, Balak n rayonu razisind ki Hunbol çay eram z n vv ll rind n etibar n buraya köç etm y ba lam hun tayfalar n n ad il ba l oldu u übh sizdir. Yunan co rafi unas Ptolomey (II srd ya am d r) böl- g y aid bir çox toponim v hidroniml ri xat rlatm d r: Uobula, Telava (hal-haz rda Gürcüstan Respublikas razisind ki Tela- vi), Niqa (Nuxa, ki), Kesiya (Ki , Kis) v .s [33, 65]. Erk n orta srl rd ya am , habel sonrak dövrün r b mü llifl ri Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ki “ aka en“
30 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
( ika en), “ aki”, “Lpinl r ölk si” v .s. kimi yer adlar n qeyd etmi l r [33, 65]. Bu gün d k Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb böl- g sind ki ki, Zaqatala (Saka+tala) toponiml ri mü yy n q d r ara d r lm d r v bu t dqiqatla ba l elmi d biyyatda mü lliflik hüququ qazanm fikirl r vard r. Ona gör d biz daha az ara - d r lm , yaxud heç ara d r lmam “Balak n” toponiminin v onunla ba l olan çoxsayl toponiml rin izah üz rind dayanaca q. “Balak n” oykoniminin “balak”, “balik” sözü il ba l ol- du u bildirilir. Q.Qelbullayevin fikrinc , q dim türk dill rind “balak”, “baluk”, “balik” (“qala”, “ h r”, “obalar”) m nalar n ver n sözl r olmu dur [38, 5]. T. hm dovun ara d rmalar nda “Balak n” sözünün çox ma- raql v sasl izah il rastla r q: “Türk m n li co rafi obyekt növünü bildir n sözl rd n tör n n balak (Balak n – “ h r”, “yurd yerl ri”) qala divar il hat olunan ya ay yeridir” [33, 251]. Bu m qamda Balak nd n Zaqatalaya uzanan yolun imal t r find yol boyunca uzanan s ddin, qala divarlar n n qal qlar n xat rlatmaq vacibdir. Maraql c h t budur ki, h min divarlar t qrib n 1500 il bundan önc in a edilmi dir v Balak nin ad da ilk d f h min dövr aid olan Bizans, yunan, alban m nb l rind ç kilir. Fikrimizc , “Balak n” toponiminin “m sk n”, “yurd yeri”, “obalar” m nas n ver n “Balakan”, “Bulaqan” sözünd n ya- ranmas na dair müdd a h qiq t daha yax nd r. Maraql d r ki, q dim türkl rin “Tanr da lar ” adland rd Altaylarda eram z n vv ll rind n “B l k n”, “Bil k n”, “Bel k n” adl ya ay yer- l r , yurd yerl ri olmu dur v hal-haz rda da vard r. Folklor unaslar, etnoqraflar Tanr da lar n n t kl rind ya am q dim o uzlarda, hunlarda, barsill rd , avarlarda oldu- u kimi, Az rbaycanda da da belind “oban n da lar bir yer y b tap nma” ad tinin oldu una dair m lumatlar vermi l r. Ara d r c lara m lumdur ki, q dim türkl r da , da kultunu, tanr s n soyun, n slin, boyun qoruyucusu hesab etmi l r. Görü- nür el buna gör d , da n, da ruhunun r fin düz ldilmi
31 Akif M mm dli t p cikl r (“oba”lara) bir boyu, n sli, q bil ni, xalq qoruyan ruhun, tanr n n oldu u yer kimi baxm lar [105, 47]. Mifologiya sah sind görk mli t dqiqatç Mir li Seyidov da bu m s l ni ara d rm v bel q na t g lmi dir ki, “t p l r olmayan yerl rd skid igidl rin, xaqanlar n q birl rin çoxlu torpaq töküb kurqanlar düz ld r v onlara t p kimi d ba- xarm lar..., ...da da, O uz da ulu babad r. El buna gör d ulu baba, O uz t p l ri d da kimi müq dd s say lm d r. Q bil birl m l ri, sonralar xalq da lar kimi bu t p l r tap nm lar” [105, 47-48 ]. “O uz t p l ri”n , da lara ski ça lardan – saklar n, bar- sill rin, hunlar n, avarlar n, v b. q bil birl m l rinin ya ad q- lar zamandan tap nm lar. Az rbaycan türkl rinin bir çox yer- l rd ki t p klind ki q birl r – kurqanlara tap nmas böyük igid q birl rinin s cd gahlara çevrilm si v onlar n “oba” ad- lanmas il s sl ir [76, 267]. Y.M.Mahmudov “Balak n” toponiminin yaranmas n n o uz s rk rd si B l kin ad il ba l oldu unu bildirir. Göründüyü kimi, bu fikir M.Seyidovun yuxar da qeyd edil n fikrin çox yax nd r. Bu m qamda öt n srin 80-ci ill rinin sonunda Y.M.Mahmudovun r hb rliyi il Balak n razisind apar lm arxeoloji qaz nt lar n n tic l ri d bu fikrin do rulu unu t sdiq edir. Y.M.Mahmudovun fikrinc , Balak nin “T p çöl” adlanan razisind ki t p l rd n biri m hz o uz s rk rd si B l kan n q bri üz rind ucald lm d r. Maraql d r ki, Tülü, Talalar, Qazma, Kortala, Qullar k ndl rinin ya l sakinl ri bu m nt q ni “Balak n” deyil, “B l k n” adland r rlar. g r Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sind ki “bin ” sonluqlu müxt lif toponiml ri ara d rsaq, çox maraql n tic ortaya ç xar. Önc onu qeyd ed k ki, Az rbaycan Respub- likas ndak “bin ” sonluqlu onlarla müxt lif toponimin ks riy- y ti Balak n v Zaqatala rayonlar n n razisind dir. Balak n ra- yonu razisind – Qaracabin , Bayrambin , Darvazbin , Çök k- bin , anbulbin , Ar l qbin , Ac l qbin , Çorçorbin , Po bin v
32 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri s. yer adlar vard r. Zaqatalada da mövcud olan Talabin v di- g rl ri buna misald r. Bin m nt q l ri q dimd maldarl qla m ul olmu türk q bil l rinin v tayfalar n n müv qq ti ya ay yeri idi [33, 186]. Bölg d ara d r lmas na ehtiyac olan oykoniml rd n biri d “tuqay”d r. “Tuqay” sözü müasir Az rbaycan türkc sin gör arxaik (q dim) say la bil r. Bu söz türk dill rin aid yaz l m n- b l rd “toqay” formas nda, müxt lif m nalarda (“çay k nar me lik sah ”, “me il örtülmü ç m n, oval q”) t sadüf olu- nur. Balak n, Zaqatala v Qax rayonlar razisind ki, habel Qa- n x çay sahilind ki s x me l r “tu ay me si”, buradak çöl razil r is “tu ay çölü” deyilir. “Tu ay me si” dedikd çay k nar ndak s x, keçilm z me n z rd tutulur. Ya l insanlar yax xat rlay rlar ki, XX srin ortalar nad k Qan x çay traf nda s x me l r, xeyli bataql q vard v buna gör d h min razil r “keçilm z” hesab edilirdi. Bölg d b zi toponiml rin q dim türkdilli avarlarla, onla- r n i l tdiyi sözl rl ba l oldu u mü yy n edilmi dir. Q dim avarlar n tarixinin ara d r c lar ndan olan N.Y.Merpert qeyd edir ki, abarlar (avarlar) VI yüzillikd imali Qafqazda ya am v 578-ci ild savirl ri m lub etdikd n sonra C nubi Qafqaza g l- mi l r [130, 569-562]. B zi toponiml rin q dim avar v türk sözl rinin birl m - sind n yaranmas t biidir. M s l n; “Po tbin ” toponimi avar m n li “po t” (kiçik da , t p ) sözünün v türk m n li “bin ” sözünün birl m sind n yaranm d r. Bölg d ki toponiml ri v hidroniml ri ara d rd qca Y.M.Mahmudovun g ldiyi q na tin do rulu una min oluruq: «Az rbaycan n ki bölg sind iskit-sak dövründ n ba layaraq ümumtürk tarixinin bütün qatlar ndan d rin izl r qal b. “Da o uz”dan (D o uzdan) yadigar qalan “Da üz”, q pçaqlardan yadigar qalan “Q bçaq” k ndi buradad r. O uzun n sil s c r - sind ki türk s rk rd si Belakan n ad ndan yadigar qalan v yerli
33 Akif M mm dli camaat n indi d “B l kan”, “Bel kan” adland rd “Balak n” d buradad r» [56, 58]. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg si antik dövrd n orta srl rin sonunad k xalq n keçmi ini, q dim türk ta- rixini izl m y imkan ver n aç q tarix muzeyidir. Ara d r ld qca türk dill rinin n d rin qatlar na aid olan yeni sözl r, yeni bilgi- l r m hz bu muzeyd a kara ç x r. Bu, Qafqaz n keçmi in , ümumtürk tarixin dair bilgil rimizin s rh dl rini t dric n ge- ni l ndirir. Antik dövr v erk n orta sr Bizans, gürcü v alban mü l- lifl ri ara d rd m z bölg d n b hs ed rk n, razinin q rb s r- h dl rini müasir Gürcüstan n razisind qalan Telavdan ba la- nan, ki d daxil olmaqla rq d k uzanan razini qeyd etmi - l r. Bu razi b zi m nb l rd “Hereti ölk si” adland r l r. M nb l rin ciddi t hlili say sind m lum olur ki, herl r h min dövrd Qafqazda ya am 8 xalqdan biri idi v onlar He- reti ölk sind ya am lar. Gürcü salnam çisi Gürcüstan (Kartli) ölk sinin q dim tarixini t svir ed rk n “Hereti ölk sinin” Qaf- qaz Albaniyas na daxil oldu unu qeyd etmi dir. D.L.Musxele vili qeyri-ixtiyari olaraq Heretinin “q dim gürcü torpaqlar na daxil olmad n ” bildirmi dir. “XI sr gürcü tarixçisi Leonti Mrovelinin konsepsiyas na gör , Ereti vilay ti Alban tayfa ittifaq na daxil idi” [35, 46]. .H. liyevin fikrinc b zi gürcü tarixçil rinin yanl idialar na baxmayaraq, gell r (b z n “hell r”, “erl r”d yaz l rd – M.A) q dim alban tayfalar ndan biri, Hereti Albaniyan n bir vilay ti idi, herl r (gell r) Qafqaz Albaniyas nda ya ayan tayfa- lardan biri olmu , onlar xiristianl q bul etmi , monofizit ol- mu lar. slam n Albaniyada yay lmas na baxmayaraq, böyük k- s riyy ti xiristian olaraq qalm d . XI-XII srl rd onlar diofi- zitliyi (xalkedonçulu u) q bul ed r k Gürcüstan katolikoslu u- na daxil edilmi , Sasani ah n ah Qubad n (VI sr) tikdirdiyi s dd herl rin-gell rin razisind n keçmi dir [35, 55]. Antik dövr mü llifi Plini Albaniyan n s rh dl rin yax n olan razid –
34 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri da larda silvl rin, lpinl rin (b z n lupen, lipan) ya ad n qeyd edirdi. M nb l rd “Lpina ölk sinin” Albaniya katolikoslu una daxil oldu u bar d m lumatlar vard r. Car-Balak n camaatl n n tarixini ara d rm t dqiqatç A. .M mm dova bu bölg d n, buradak da keçidl rnd n b hs ed rk n göst rir: “Böyük Qafqaz s ra da lar nda, imali Qaf- qazla C nubi Qafqaz aras nda laq yaradan çoxlu a r mlar var... Bu a r mlardan t kc be i keçmi Car-Balak n v lisu sultanl n n mövcud oldu u Balak n, Zaqatala, Qax rayonlar - n n razisind dir” [7, 25]. Y.M.Mahmudovun v A. .M mm - dovan n fikrinc , Az rbaycana n q dim türk ax nlar da m hz bu a r mlar vas t sil ba vermi dir. Sasani hökmdarlar Qubad (446-531-ci ill r) v Xosrov nu ir van (531-579-cu ill r) i- maldan g l n türk tayfalar n n qar s n almaq üçün h min ke- çidl ri ba layaraq 40 istehkam tikdirmi [100, 40], D rb ndd n D ryal keçidin d k s dd ç kdirmi dil r. Bu s ddin fraqmentl ri hal-haz rda da Balak n rayonunun Katex k ndi razisind qalmaqdad r. Albaniyan n, sonralar (sonralar r b Xilaf ti dövründ – M.A.) Arran n q rb s rh dl rind n b hs ed rk n Tiflis müs lman mirliyini n z r almaya bilm rik. Çünki X sr r b m nb l rind Tiflis “Arran n (tarixi Albaniyan n) böyük h rl rind n biri” kimi qeyd olunmu dur ( bn Havq l, l- st xri v b. s rl rind ). B zi m nb l rd göst rilir ki, bu dövrd Albaniyan n i- mal-q rbind ki hakimliyi v S nariyy kimi feodal dövl tl ri yaranm d , Arran hökmdar Mömin Knyaz Homam 866-c ild Alban hökmdar taxt na sahib olaraq Girdiman , ki v S - nariyy ni d öz hakimiyy ti alt nda birl dirmi di [128, 375]. Sonrak dövrd bu razil r Az rbaycan Saci, daha sonra is Salari dövl tl rind n as l v ziyy t dü dü. XII yüzilliyin vv ll rind n ba layaraq Az rbaycan n imal-q rb bölg si gürcül rin arams z hücumlar na m ruz qald , h tta bir müdd t h min razi gürcül r t r find n i al edildi.
35 Akif M mm dli
1123-cü ilin hadis l rind n, s lcuq qo unlar n n irvan t rk etm sind n istifad etmi gürcü çar IV David irvan tor- paqlar n q ti kild gürcü çarl na qatma a çal d . O, d f - l rl Az rbaycana yürü ed r k irvan ahlar n sas qalalar olan Gülüstan v Bu urd qalalar n i al etdi v burada gürcü qo un- lar n yerl dir r k geri qay td . Gürcü qo unlar is burada bir neç ay qala bildi. 1125-ci ild IV Davidin ölümü gürcül ri i al etdikl ri razil ri t rk etm y m cbur etdi [55, 22]. Monqol yürü l ri n tic sind gürcü dövl ti xeyli z ifl di, n tic d imal-q rb bölg si, o cüml d n ki v Q b l irvan- ahlar dövl tinin t rkibin qaytar ld . XIII yüzillikd önc Ali Monqol Xaqanl n n, sonra is Hülakil r dövl tinin t rkibin qat lm [14, 21-22] bu bölg gürcü mill tçil rinin iddia etdikl rinin ksin olaraq heç zaman uzun müdd t Gürcüstan n t rkibind olmam d r. XIII-XIV yüzillikl rd tamamil z ifl mi gürcü hökm- darlar n inki bu bölg y , heç öz razil rin d n zar t ed bilmirdil r. XV yüzillikd bir-birinin ard nca siyasi hakimiyy t qur- mu Qaraqoyunlu (1410-1467-ci ill r) v A qoyunlu (1468- 1501-ci ill r) dövl tl ri Az rbaycan n imal-q rb bölg sini d öz t sir dair sind saxlam lar. H min yüzillikd bölg d dini- siyasi ç ki m l r daha da gücl nmi di [14, 90]. H min dövrd Gürcüstan n siyasi c h td n parçalanmas onu bu bölg y olan iddialar ndan l ç km y m cbur etmi di. XVI yüzilliyin vv ll rind (1501) qüdr tli Az rbaycan S f vi dövl tinin yaranmas ölk mizin imal-q rb bölg sind hadis l rin gedi ini bir-m nal kild Az rbaycan hökmdarlar - n n xeyrin d yi di. Rusiya i al ndan (XIX srin ilk onillikl rind n) sonra Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin xeyli qismi Gürcüstana v h min srin 60-c ilind yarad lm “Da stan vilay tin ” qat ld . XVI yüzilliyin sonundan bölg d t kkül tapm Car-Ba- lak n camaatl na xüsusi diqq t yetirm k vacibdir. A. .M m-
36 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri m dovan n fikrinc bu camaatl n meydana g lm si obyektiv prosesin deyil, S f vi ahlar n n bölg d uzunmüdd tli siyas - tinin n tic si idi [7, 42]. XIX sr mü llifl ri Car-Balak n cama- atl n n razil rind n b hs ed rk n onun Qan x çay n n sol sa- hilind yerl diyini v imalda “azad l zgil rin” torpaqlar , q rbd is “Telavi q zas ” il s rh d oldu unu qeyd etmi l r. Rus çarizminin apard inzibati d yi ikl r q d r, Car-Balak n camaatl n n imal s rh dl ri Samur çay nad k, q rb s rh dl ri is müasir Gürcüstan Respublikas n n Laqodexi rayonunun razisind n axan Kartuban çay nad k uzan rd . Car-Balak n camaatl l v olunanad k hal-haz rda Az r- baycan Respublikas il Gürcüstan Respublikas aras nda s rh d olan Maz m çayla Kartuban (Qara Tubal) çay aras ndak razil r onun s rh dl ri daxilind olmu dur. 1837-ci ild Zaqatala dair - sinin yeni inzibati s rh dl rinin mü yy n edilm si n tic sind vaxtil Balak n icmas na m xsus olmu 27.000 desyatin torpaq sah sinin Siqnax q zas na birl dirildiyi müt x sisl r t r find n mü yy n edilmi dir [7, 53; 69, 172-173].
1.3. Bölg nin halisi
Türkl r. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg si- nin halisi sas n türkl rd n, avarlardan, saxurlardan v ingiloy- lardan ibar tdir. Art q yuxar da qeyd olundu u kimi Türksoylu hali bölg nin dig r sakinl ri t r find n “mu al” adland r l r. Rusiya imperiyas Az rbaycan n bu razisini i al etdikd n son- ra rus müt x ssisl ri t r find n t rtib olunmu s n dl rd v ara d r c lar n qeydl rind “mu al” sözünün “monqol” ifad si- nin t hrif olunmu formas oldu u göst rilir. Lakin bu müdd a tamamil yanl d r. Bu yanl müdd a (türkl rin – mu allar n Az rbaycan n imal-q rb bölg sind sonradan m skunla mas ) rus v gürcü tarix elmind sas yer tutur. Q dim m nb l rd bölg haqq nda verilmi m lumatlar v buradak toponiml rin t hlili göst rir ki, ölk mizin imal-q rbi
37 Akif M mm dli bölg si n q dim türk diyar d r. M.Seyidovun fikrinc , “Az r- baycan xalq n n soykökü bar d dü ün rk n onun keçdiyi yolu diqq tl n z rd n keçirm k laz md r. ...Bu xalq n soykökünd ba l ca olaraq, türkdilli soybirl m l ri, q bil birl m l ri dur- mu v vaxta r burada ya ayan etnik qruplar da onlara qayna- y b-qar m d r” [76, 11]. Lakin qeyd ed k ki, bölg d ya ayan n çoxsayl etnos olmas na baxmayaraq, bu gün d k tarixi daha çox t hrif olunmu xalq mu allar-türkl rdir. O uz, ki, Qax, Zaqatala v Balak n rayonlar n n razisind , Qan x çay boyun- ca t sadüf olunan kurqanlar “kimmer”, “skif”, “sak” adlar il tan nm q dim türkl rin yadigar d r. O uz rayonu razisind 2008-2009-cu ild a karlanm kurqan bu fikri bir daha t sdiq etdi. “Saka+tala”, “Sakan+d r ”, “Sakasena” [132, 75], “Q m r- l ”, “Q m r bazar” kimi toponiml r d bu q dim türk soylar n n burada qalm izl ridir. Sonralar C nubi Qafqaza köçmü türk tayfalar buradak da keçidl rind n istifad etmi l r v bu gün d k h min keçid- l rd n biri Qax rayonu razisind , lisudad r v “huna r m ” v ya “hun beli” adlan r. Balak n rayonu razisind ki “Hunbul”, yaxud “Hunbol çay” hidronimi d , Hun l r (Hin l r) n sli d eram z n vv ll rind n bu bölg y g lmi hun türkl rinin ad il ba l d r. Y.M.Mahmudov “D d Qorqud” qastan na tarixi m nb kimi yana araq, ara d r lan bölg il ba l çox d y rli faktlar ortaya ç xarm d r. O, A qoyunlu hökmdar Uzun H s nin otu- zuncu babas olan o uz s rk rd si Bil kan hal-haz rda h r olan Balak nl , bu toponimin etimoloji m nas il ba l yaraq mübahis l r son qoymu dur. N sil s c r si ara d r lan o uz s rk rd si Bil kan n 124 il ya ad , sa pey mb rin v Y hya pey mb rin müasiri oldu u bildirilir [30, 43]. Türkl rin bölg y üçüncü böyük ax n S lcuq v monqol yürü l ri il ba l olmu dur. Bu yürü l r zaman b zi türk-mon- qol tayfalar burada m skunla d lar. Hal-haz rda da bu tayfalar n
38 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri adlar n ya adan toponiml r h l d qalmaqdad r. C layir, Qora- an, Tanq t, Q bçaq v s. T dqiqatç lar n fikrinc , bu yürü l r zaman monqol tayfa- lar ba qalar n üst l mi l r. Onlar n qüvv tl nm si n tic sind buradak ba qa xalqlar da onlar n- monqollar n ad il tan nd . T dqiqatç A. .M mm dova bu m s l bar d öz fikrini bel aç qlay r: “Monqol sözünün t hrif edilmi formas olan “mu al” monqollara tabe olan türk tayfalar üçün ümumi ad “olmu dur” [7, 71]. Deyil nl ri ümumil dir r k, rus, gürcü, erm ni “ara - d r c lar n n” “dü m n d yirman na su tök n” b zi t dqiqatç la- r n [106; 119; 134; 142] uydurmalar n n ksin olaraq türkl r Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin n q dim sakinl ridirl r. slind , tarixi n çox t hrif edil n d m hz bu bölg nin n q dim v çox sayl xalq olan mu allar-türkl rdir. Xat rladaq ki, q dim m nb l rd Az rbaycanda ya am tayfalar iç risind mu lar n, müql rin d ad göst rilir. Hal- haz rda h tta yer adlar nda da bu tayfan n izl rin t sadüf olu- nur. Bu sah d mü yy n ara d rmalar aparm M. . smay lovun fikirl ri il tan olmaq faydal d r [46]. Az rbaycanda “Mu an” ad alt nda h m h r, h m d düz nlik olmu dur. IX sr r b mü llifi ibn-Xordadbeh X z r sahilind D rb ndl rd bil ara- s nda Mu an h rinin ad n ç kir. Tarixi d biyyatda “Mu an” toponimini miladdan önc VI srd ya am Hekatey Miletlinin v V sr mü llifi Herodotun qeyd etdikl ri myuklar, mu lar so- yunun ad il ba lay rlar. H min mü llifl r bu razid myuk- lar n-mu lar n m skun olduqlar n qeyd etmi l r. B zi t dqi- qatç lar n fikrinc , Myuk-Mu v ran dill rind c m göst ricisi olan “an” sonlu unun birl m sind n “Mu an” toponimi v oronimi yaranm d r. Lakin dig r t dqiqatç lar hesab edirl r ki, “Mu an” Az rbaycan türkc sinin kökünd dayanan dil aid olan toponimdir. Bel ki, “Mu an” etnonimi hunlar n t rkib hiss si olmu , onlar IV-V yüzillikl rd Mu an-Mil düzl rind ya am - lar. Hal-haz rda Az rbaycan razisind “Mu an” etnonimi il
39 Akif M mm dli ba l 13 oykonimin olmas , onlar n ya ad qlar razinin n q d r geni oldu unu göst rir [46, 26]. “Mu al” etnonimind ki “mu ”, m nb l rd ad ç kil n, n q dim dövrl rd n b ri Az rbaycanda ya am tayfan n ad , “al” is müasir avar dilind c m kilçisidir. Mu +al mu lar anlam ndad r. Bölg d az sayda olsa da bu cür yaranm topo- nim, hidronim v etnonim vard r. Buradan bel bir n tic ç xar- maq olar ki, Az rbaycan n imal-q rb bölg sind dig r etnoslar t r find n “mu al” adland r lan türk etnosu çox q dim zaman- lardan burada ya am d r v n q dim m nb l rin verdiyi m lu- matlar da bu müdd am z t sdiql yir. Balak n rayonunun Talalar k ndind camaat aras nda eyni adla, Maqar ad il tan nan n sil vard r. Zaqatala rayonu razi- sind ki Mu anl k ndinin ad n n da q dim mu larla ba l oldu- u übh sizdir. Eradan önc , h tta daha q dim dövrl rd n ba layaraq öl- k nin imal-q rb bölg sind türk etnoslar n n ya amas ideya- s ndan v ar d rmalardan do mu elmi n tic l rd n ç x etmi Q.Qeybullayev bir daha sübut etmi dir ki, Az rbaycan türkl ri bu ölk nin q dim sakinl ri olmu v öz do ma yurdlar nda dil- l rin uy un yer adlar yaratm lar. Mü llifin fikrinc , türk et- noslar eram zdan önc I minillikd n etibar n Az rbaycanda ar- t q apar c rola malik olmu lar [49, 5]. Mu larla ba l toponim ad q dim fars m nb l rind 293- cü ild n ç kilir. ki rayonunun Göynük k ndind Mühl r m - h ll si, Müq (Maq) da , imali Qafqazda Mu al-qaya, Mukal da , Mükal çay v ba qa toponiml r vard r [49, 118]. Do ru- dur, b zi t dqiqatç lar “Mu an” toponimini, “mu al” etnonimini “maq”larla ba lama a c hd göst rmi l r. Lakin tarixi faktlar bizi dig r n tic l r g tirir. Y ni bölg mizd “mu al” adland r - lan, sayca bölg halisi iç risind ks riyy ti t kil ed n hali türk m n lidir. Bölg türkl rinin dilind i l dil n sözl rinin ço- xusu türk dilinin n q dim qatlar ndak sözl rdir.
40 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
H r bir xalq n tarixini ara d rmaq üçün h min xalq n etno- genezin , etnik-psixoloji tarixin , orada ba vermi etnik proses- l r xüsusi diqq t yetirilm lidir. Psixoloq .Bayramovun fikrin- c xalqa m xsus olan etnik-psixoloji xüsusiyy tl rin m cmusu, t m rküzl mi formalar ilk növb d h min xalq n folklor v b bii d biyyat nümun l rind öz ksini tap r [200]. Ona gör d xalq n ümumi etnik simas n , etnik xarakterini, dig r etnik- psixoloji xüsusiyy tl rini, ilk növb d etnosun özünüd rketm - sinin xüsusiyy tl rini ara d rmaq üçün yaz l abid l r, folklor materiallar xüsusi h miyy t k sb edir. H min yaz l abid l rin psixoloji t hlili xalq n etnik xüsusiyy tl rini izl m y imkan verir. Bu c h td n Az rbaycan n imal-q rb razisind n q dim zamanlardan b ri ya ayan türk etnosunun tarixinin ara d r lmas prosesind “Kitabi-D d Qorqud” dastan çox z ngin m x z kimi diqq ti c lb edir. Çünki h r hans bir xalq n mifologiyas - na, folkloruna, s n t yarad l c na dair d qiq tarixi m lumatlar ver n yaz l qaynaqlar n mövcudlu u h min xalq n etnik tarixi- nin, t f kkür t rzinin, ad t- n n l rinin inki af m rh l l rinin öyr nilm sini xeyli asanla d r r. Bu c h td n “Kitabi D d Qor- qud” dastanlar biz z ngin materiallar verir. H min eposda xal- q m za, o cüml d n bölg mizd ya am ulu cdadlar m za m x- sus olmu etnik xarakter lam tl ri, davran t rzi v ad t- n - n l r çox canl kild öz ksini tapm d r. Dem li, xalq m z n, o cüml d n bölg insanlar n n etnik xüsusiyy tl rinin t kkülü- nü t dqiq etm k üçün “Kitabi-D d Qorqud” dastanlar çox bö- yük h miyy t malikdir. M hz buna gör d biz bu m qamda türksoylu etnosun özünüd rketm prosesini rh ed rk n m - s l y tarixi bax mdan yana mal y q. Etno-pisixoloji xüsusiyy tl r iç risind diqq ti ilk növb - d c lb ed n c h t etnosun özünüd rketm si v etnik süur s viy- y sidir. Y ni, etnik özünüd rketm nin v etnik m nsubiyy tin anlam etnik lam tl r s ras nda sas yer tutur. “Kitabi-D d Qorqud” dastanlar n n t hlilind n m lum olur ki, dastanda t svir
41 Akif M mm dli olunan o uz etnosunda özünüd rketm , y ni mü yy n etnosa m nsubiyy tin anla lmas ayd n sur td n z r çarp r. Etnik özünüd rketm sas n xalq n öz v hd ti, h m d ba qa etnoslar haqq nda olan m lumatd r. Etnik özünüd rketm etnos üzvl rinin öz etnik birlikl rinin davran v r ftar il s x ba l d r. Etno-psixoloqlar n fikrinc etnik pisixoloji prosesl rin t - kkülünün sas n onlar aras ndaki ox ar v f rqli c h tl rin d rk edilm si t kil edir. Bu c g td n “Kitabi-D d Qorqud” dastan ndak “ ç O uz, Da O uz, O uzlar” qar durmas buna misal ola bil r. Dig r etnik qruplar n d rk edilm si, öz etnosunun s ciyy - vi c h tl rinin d rk olunmas n t l b edir. Etnik qrupun özünü ksetdirm qabiliyy ti m hz etnik özü- nüd rketm d t c ssüm edir. Müt x sisl r gör bu etnik özu- nud rketm is etnosun dilind , xalq ad t- n n n l ri sistemin- d , r vay tl rd , fsan l rd , mifl rd , müxt lif inamlarda, m - rasiml rd , milli zövql rd t zahür edir. Diqq tl ara d rsaq, “Kitabi-D d Qorqud” dastanlar nda göst ril n yer adlar na, etno-pisixoloji özünüd rketm prosesinin lam tl rin t dqiq olunan bölg nin h r add m nda t sadüf ed rik. N q d r zaman keçs d etnosun öz cdad ndan, kökün- d n ayr lma prosesi ba vermir. Çünki, m d niyy tin, m n viy- yat n, psixoloji xüsusiyy tl rin el c h tl ri vard r ki, onlar ta- mamil d yi ilmir, öz varisliyini qoruyub saxlay r. Xüsus n d burada dil, dini inam v qid , öz cdadlar haqq ndaki satirl r, tarixi yadda , keçmi cdadlar n q hr manl qlar v yaxud probleml ri (d rdl ri) mühüm rol oynay r. Dem li, etnos üçün onun mövcudlu undan ötrü n sill raras laq ni, öz ad t- n - n sini qoruyub saxlamaq, hifz etm k z ruridir. Bütün bunlar n z r alaraq dey bil rik ki, müasir dövrd h r bir etnosda öz cdadlar na, soykökün maraq getdikc gücl - nir. Bu c h t müasir dövrd beyn lxalq münasib tl rd , xüsus n d etnoslararas münasib tl rd qeyri sabitliyin artmas il
42 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
laq dard r. Buna gör d h r bir etnosun g nc nümay nd l ri d keçmi baxma a, öz cdadlar n n m n vi s rv tl rind özl - rin dayaq axtarma a meyil edirl r. Bu proses XX yüziliyin son- lar ndan etibar n, Sovet ttifaq n n da lmas il daha da sür t- l nmi dir. H r bir etnosun m d niyy ti öz cdadlar na v tarixi n - n l rin ba l d r. Bu prosesl ba l AB etnoloqu Marqaret Mid haql olaraq qeyd edir ki, etnosda ya l n slin keçmi i h r bir yeni n slin g l c yidir. Ba qa cür des k, ya l lar n h yat t rzi onlar n övladlar üçün g l c yin sxemidir. Müasir dövrd bu prosesl r qism n d yi ils d mü yy n m nada özünü saxla- maqdad r. Avarlar. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg - sind ya ayan xalqlardan biri d avarlard r v onlar bölg d türkl rd n sonra sayca ikinci mövqed dirl r. Avarlar Balak n v Zaqatala rayonlar razisind ya ay rlar. Onlar n say 50 mind n çoxdur (son statistik m lumatlara gör ). Antik dövrün m nb l rind bölg d ya am etnoslar ara- s nda avarlar n ad ç kilmir. Q dim qaynaqlarda burada ya am gell r, leql r, lpinl r v silvl r bar d m lumat vard r. Q.Qey- bullayev müasir avarlar burada ya am silvl rl sonralar – VI- VII yüzillikl rd buraya g lmi türkl rin – avarlar n qar hesab edirdi [118, 151-155]. L.Qumilyov, V.V.Bartold da avarlar n etnik m n yini ara d rm , q dim avarlarla ça da avarlar n eyni xalq oldu unu bildirmi l r. Bel q na t g lm k olar ki, avarlar “xalqlar n bö- yük köçü” zaman v sonrak dövrd Avropaya köç rk n, onlar n bir hiss si burada qalm v da l silv tayfalar il qaynay b- qar m , “Silv” ad itmi v sayca daha üstün oldu u üçün “avar” ad h r iki etnik kütl y amil edilmi dir. Avarlar n t kkülü, onlar n Az rbaycanda m skunla mas m s l l rin toxunmu M.H.Baharl bu n tic y g lmi dir ki, Az rbaycan avarlar özl rini “mauralal” (“da l ”) adland r r, Qafqaza g ldikl rini b - yan edirl r.
43 Akif M mm dli
Az rbaycan Respublikas n n Balak n v Zaqatala rayon- lar razisind ki ya ay m nt q l rind (Balak n rayonunun – Qabaqçöl, Mahamalar, Katex, Maz mçay; Zaqatala rayonunun – Car, Kebeloba, Axaxd r , Maz x, Q bizd r , Danaç , Uzuntala k ndl rind ) avarlar y cam halda ya ay rlar [136, 440-441]. vv ll r, xüsusil halinin 1871-ci ild apar lm siyah - yaalma s n dl rind ki “milliyy ti v dini” bölümünd avar k ndl rinin qar s nda “l zgil r, müs lmanlar” sözl ri yaz lm - d r. Bu hal XIX yüzillikd bütün l zgi dil qrupuna daxil olan et- noslar n, bütün da stanl lar n ümum n “l zgi” adland r lmas il ba l olmu dur. Q.C.Cavadov qeyd etmi dir ki, “q dim tarixi m nb l rd avarlar haqq nda m lumatlara rast g lins d onlar n Az rbay- can razisind m skunla mas XVII-XVIII srl r t sadüf edir. M s l bundad r ki, Da stan razisind kin yararl torpaq- lar n azl , buradan avarlar n, saxurlar n t dric n Az rbaycan razisin köçm sin s b b olmu dur” [26, 288]. Bölg nin XVIII-XIX srl r tarixini ara d rm .F.M m- m dov qeyd edir ki, “Zaqatala dair sinin imal da t yi razi- l rind avarlar v saxurlar ya ay rd lar. XVIII srin vv ll rin- d n etibar n onlar n ya ay m sk nl ri Alazan traf razil r d yay l r” [71, 31]. Avarlar n tarixin h sr olunmu s rl rd n birind göst ri- lir ki, “avarlar h l eram z n ilk srl rind n hunlarn t rkibind Az rbaycan razisin g l r k burada m skunla m lar. VI srd is avarlar n bir hiss si imali Qafqazdan C nubi Qafqaza g lmi dirl r” [42, 15]. M.H.Baharl n n fikrinc , “avar” sözü “narahat”, “q z n”, “davakar” m nalar n da y r v “avar”, yaxud “auar” türk sözün- d n yaranm d r. O, avarlar n Az rbaycanda m skunla mas m s - l sin toxunaraq qeyd edir ki, Az rbaycan avarlar Avar standan (Da standan) g lm dirl r. Onlar Az rbaycana bizim eran n XV yüzilliyinin sonunda köçm y ba lam lar. Avarlar n son m skunla mas is onlar n ah I Abbas n köm yi il yerli halini-
44 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri mu allar , ingiloylar öz hakimiyy tin tabe ed n v burada tama- mil kök salan dövr , 1616-c il (hicri 1025-ci il) aiddir. M.H.Baharl n n avarlarla ba l bu fikri d maraql d r ki, Zaqatalan n da l q hiss sind (Balak n, Car, Muxax, Tala, Çar- daxl , Qabaqçöl, Katex, Qa qaçay, Suvagil v s.) ya ayan avar- lar avar dilinin ansux l hc sind dan rlar. Onlar qon u xalqlar- la dan d qda is Az rbaycan türkc sind n istifad edirl r. Avar- lar n ham s islam dinin etiqad edir. XX yüzilliyin vv ll rin - d k statistik v etnoqrafik d biyyatda l zgi qrupuna daxil olan bütün etnoslar ümumi “l zgi” istilah il t qdim olunmu lar. Buna gör d h min dövr üçün ist r l zgil rin, ist rs d bu dil qurupuna daxil olan ba qa xalqlar n say n d qiql dirm k v bir-birind n ay rmaq mümkün deyildir. Bunu avarlara, saxurlara da amil ed bil rik. M s l n, halinin 1871-ci ild Zaqatala dair sind apar lm siyah yaal nmas n n materiallar nda yal t daxil olan Balak n, Car, Muxax, liabad, lisu, Qarasu naiblik- l rind v onlara daxil olan m sk nl rd ya am hali aras nda avarlara v saxurlara t sadüf etmirik. Zaqatala yal tind ya am avarlar n v l zgi dil qrupuna daxil olan dig r xalqlar n “l zgi” adland r lmas fakt na fon Plottonun bu raziy h sr olunmu s rind d rast g lirik. Bel ki, mü llif yal td üç xalq n nümay nd l rinin ya ad n qeyd etmi , avarlar “l zgil r” qrupuna aid etmi , s rin heç bir ye- rind “avar” adl etnosun ad n ç km mi dir. 1879-cu ild n etibar n keçirilmi hali siyah yaalma mate- riallar nda da bu qurupa daxil olan etnoslar n ümumi “Da stan xalqlar ” ad il t qdim edilm si prinsipi yarad r. slind avar etnosunun h min dövrün A rbaycan c miyy tind ki yerinin mü yy n olunmas na ng l yarad r. Siyah yaalma materiallar na gör , 1897-ci ild Az rbaycanda avarlar n say 35 min, 1926-c ild 19,1 min, 1959-cu ild 17,3 min, 1970-ci ild 30,7 min, 1989-cu ild is 44,1 min n f r olmu dur. Burada halinin aza- l b artmas siyah yaalmalar zaman hal inin özünü gah “avar”,
45 Akif M mm dli gah da “türk”, “az rbaycanl ” kimi qeyd ald rmas v dig r s - b bl rl ba l d r. Q dim tarixi m nb l rd avarlar haqq nda m lumatlara t - sadüf olunsa da onlar n Az rbaycan razisind geni yay lmas XVII-XVIII yüzillikl r aid edilir. Da stan razisind kin ya- rarl torpaqlar n azl srl r boyunca avarlar n v saxurlar n bu- radan t dric n Az rbaycana köçm sin s b b olmu dur. Ba qa bir m nb d d deyilir ki, XVIII yüzillikd torpaqs z Da stan halisi intensiv sür td imali Az rbaycan n Car-Balak n icma- lar n n v lisu sultanl razil rin köçm y ba lad . H min köçkünl rin xeyli qismini avarlar v saxurlar t kil edirdil r. Köçdükl ri yeni razil rin münbit torpaqlar avarlar n bu- rada tez q ti m skunla mas na v yerli halinin (türkl rin) t s r- rüfat n n l rini m nims m sin s b b oldu. vv ll r Da stan- da sas n qoyunçuluqla m ul olmu avarlar Az rbaycanda kinçilikl , ba ç l qla m ul olma a ba lad lar. Sonrak dövrd Az rbaycan avarlar n n t s rrüfat h yat na ip kçilik, tütünçülük, bostanç l q, ar ç l q kimi sah l r d daxil oldu. Art q XX yüzilliyin vv ll rind n etibar n avarlar n t s r- rüfat h yat Az rbaycan türkl rinin t s rrüfat h yat ndan az f rql nirdi. Y ni, kinçilikd türkl rin istifad etdikl ri üsullar- dan avarlar da istifad edirdil r. Bel likl , bölg halisi art q vahid t s rrüfat sistemind ya ay rd v burada etnik f rql r yox idi. Mövcud olan yegan f rqli c h t is avarlar n istehsal al tl - rini özün m xsus adlarla adland rmalar ndan ibar tdir. Avarlar n m uliyy t sah l ri aras nda keç çilik, d mir- çilik, qalayç l q, kürkçülük xeyli inki af etmi dir. Bu s n t sah - l rind çal an avarlar öz ail l rinin, k ndl rinin t l batlar n öd m kl yana haz rlanm yalar sat a ç xar rd lar. Avar s n tkarlar n n haz rladlar gümü v q z l b z k yalar bütün Qafqazda m hur idi. Az rbaycan avarlar n n maddi v m n vi m d niyy ti bir neç yüzillik rzind Az rbaycan n n l rin d yiy l nmi dir v m hz buna gör d burada etnik xüsusiyy tl ri mü yy n et-
46 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri m k çox ç tindir. Q.Cavadovun fikrinc , m d ni birlik halinin müasir m i tind özünü daha qabar q göst r r. Müasir dövrd avarlar n h m ya ay evl ri, h m d geyiml ri türkl rin maddi m d niyy t nümun l ri il tam eyniyy t t kil edir. Etnik n - n l ri ks etdir n ya ay evl rin v geyiml rin müasir dövrd bölg d t sadüf edilmir. Saxurlar. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg - sind ya ayan etnoslardan biri d saxurlard r. Onlar sas n Zaqa- tala rayonunun Suvagil, Mamrux v Gözbarax k ndl rind ya- ay rlar. Son dövrd bu sah d xeyli d y rli ara d rmalar aparm E.L tifova “saxur” sözünün etimologiyas n ara d rm v iki variant t klif etmi dir: Birinci varianta gör , “saxur” sözü iki komponentd n m l g lmi dir: sa – od v xur – k nd. E.L tifova bu fikrini xristianl aq d rki dövrd (IV sr d k) burada at p - r stliyin olmas il laq l ndirir [129]. Mü llif t klif etdiyi vari- antlardan ikincisini türk sak tayfas il ba l lay r. Y ni, “saxur” sözü sak-türk tayfas na m xsus olan “xur” – k nd m nas n da - y r [129, 28]. E.L tifovan n fikrinc , “Alban ittifaq n yaratm tayfalar”dan biri olmu saklar Böyük Qafqaz da lar n n imal il c nubu aras nda laq yaradan a r mlardan keç r k Az rbayca- n n imal-q rb razisin d yay lm lar [129]. Bölg d ki sak m sk nl rind n biri olmu Sakasena ( ki) Saxur ya ay m nt - q sinin qon ulu unda yerl ir v saklarla ba l çoxsayl toponim- l r d m hz buradad r. M s l n, Sakatala, Sakand r v s. Saxur- lar n tarix n ba land qlar razil r m hz bu bölg dir. Bu m s l y münasib td E.L tifova il h mfikir olan A.M mm dova is güman edir ki, “burada m skunla an sak tayfalar yerli tayfalarla qaynay b-qar m lar. Eyni zamanda, müasir saxurlar n etnogenezind m hz saklar sas rol oynam - lar” [7, 74]. Qeyd etm liyik ki, vaxtil A.S.Sumbatzad v Q.Qeybul- layev h min m s l il ba l öz ara d rmalar nda mü yy n q d r f rqli fikir ir li sürmü l r. Onlar Saxurlar n özl rini “yix-
47 Akif M mm dli bi” adland r lmas n q dim alban tayfalar ndan olmu “ciqbi”- l rl laq l ndirmi l r [150; 118]. ngiloylar: ngiloylar n m n yi bar d uzun müdd t yanl fikirl r hakim olmu dur. Yunan, Bizans, alban, gürcü v r b m nb l rind ox ar, b z n is f rqli adlarla xat rlanan ingi- loylar bar d yax n zamanlarad k bel bir fikir hakim idi ki, on- lar gürcüdilli, gürcül mi müs lmanlar, müs lmanla m gürcü- l rdir. Lakin son t dqiqat s rl rind göst rlir ki, ingiloylar n q dim dövrl rd n b ri Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ya- am “gell r”in varisl ridir. ngiloylar n m n yi bar d yanl fikirl rin yaranma s - b bl rind n biri d bu razinin müxt lif m nb l rd f rqli adlar- la (Yenisey, Hereti, Ereti, Filan ahl q v s.) xat rlad lmas d r. . liyev bu m s l y daha çox diqq t yetirmi gürcü mü llif- l rinin s rl rini ara d raraq bel bir n tic y g lmi dir: “Tarixi Hereti razil rini mü yy nl dirdikd n sonra gürcü m nb l rin yekun vuraraq, bu m nb l rd qeyd olunmu herl rin (gell rin) el gell rin özü olmas n sübut ed n faktlar bel s ralamaq olar: 1. Herl rin – gerl rin – gell rin eyni bir etnosun da y c - lar olmas ; 2. Herl rin-gell rin eyni razid m skunla mas : Herl rin ölk si Hereti çarl n n v gell rin ölk si Filan ahl n eyni ra- zid yerl m si il üst-üst dü m si; 3. ran ah Qubad n (VI sr) tikdirdiyi s ddin herl rin- gell rin razisind n ke m si; 4. Herl rin-gell rin müasir ingiloylar n cdad olmas ” [35, 55]. M lumdur ki, bu m s l nin uzun müdd t rzind mübahi- s li qalmas Az rbaycana qar m qs dli kild razi iddialar - n n ir li sürülm sin s b b olan amill rd n biri olmu dur [92]. T ssüf ki, bölg nin antik v orta srl r tarixin dair elmi s r- l rd uzun ill r boyu gürcü konsepsiyas hakim mövqe tutmu - dur. N.A.Berdzeni vilinin Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin “erk n orta srl rd n etibar n Gürcüstan n ayr lmaz hiss si
48 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri olmas ” haqq ndak fikirl ri h min s rl rd sas kimi q bul olunurdu. O, bu iddialar n t siri il formala m gürcü tarixçil - rinin yeni n slini yeti dirirdi. T.Q.Papua vili, D.Musxeli vili bu n silin n f al nümay nd l rind n olmu lar [134]. XXI srin vv ll rin d k gürcü tarixçil rinin bu cür f all - il müqayis d Az rbaycan tarix elmi xeyli passiv görünürdü. Son dövrd Az rbaycan tarix elmind bu sah d ciddi ir lil yi mü ahid olunur. Bel ki, Az rbaycan t dqiqatç lar . liyev, F.M mm dova, E.L tifova, . R hmanzad öz s rl rind böl- g nin tarixinin v orada ba vermi etnik prosesl rin obyektiv m nz r sini yaratma a müv ff q olmu lar. Onlar n s rl rind Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin “ z li gürcü torpaqlar , ilkin sakinl rinin is gürcü olmas ”, “türkl rin, avarlar n v sa- xurlar n bu raziy sonralar g lm si”, “ingiloylar n müs lman- la m gürcül r olmas ” haqq nda gürcü v rus tarix elmind ha- kim olan ski konsepsiya xeyli sars lm d r. .R hmanzad nin [92, 375] v . liyevin [35, 277] bu sah d ki ara d rmalar n xüsusil qeyd etm k laz md r. . liyev subut etdi ki, tarixi He- reti razisi Albaniyan n (Az rbaycan n) razisidir v “Hereti” toponimi Albaniya çarl anlam nda i l dilmi dir. B zi m nb l r (Vaxu ti Baqrationi) XV srin II yar s nda Gürcüstanda m rk zl mi dövl tin parçalanmas v ayr ca Ka- xeti çarl n n yaranmas il “Hereti” sözünün tarix s hn sind n ç xd n qeyd edir. T biidir ki, “Hereti” sözü bir-iki il rzind unudula bilm zdi. Bu m qamda monqol yürü l ri d n z r al nmal d r. Unutmamal y q ki, m hz h min yürü l rd n v da- nt lardan sonra siyasi qurum kimi Heretinin varl na son qoyulmu du. XIV yüzillikd müst qil ki hakimliyinin yaranmas il Heretinin bir qismi ( ki m rk z olmaqla) onun Gürcüstan t r- kibind qalm dig r hiss sind n ayr ld v f rqli inki af yoluna q d m qoydu. Bu prosesl rd n, xüsusil d Kaxetiyada inzibati islahatlar keçiril r k “Yenisey” v s. kimi adlar i l dil nd n sonra “Hereti” sözü siyasi-co rafi ad kimi t dric n unuduldu.
49 Akif M mm dli
Bu proses, y ni Heretinin unudulmas prosesi herl rin (gell rin) bir qisminin gürcül m si prosesi il eyni zamanda ba vermi di. Bundan sonrak dövrd XVI-XVII srl rd S f vi hökmdarlar n n Kaxeti çarl na qar s rt siyas t yeritm si v da l tayfalar n i allar herl rin/gell rin dig r qisminin (Yeni- sey razisind ki) assimilyasiya olunmas n n (gürcül m si pro- sesinin) qar s n ald . Bel likl , gell rin gürcül m prosesi ba- a çatmad . XVII srd avarlardan v saxur sultanlar ndan as l v ziy- y t dü mü Yenisey gell ri “yengiloy”/“ingiloy”) adlanma a ba lad lar [35, 56]. . liyev m nb l r aras nda gell rin v herl rin eyni bir etnos oldu unu, bu etnosun etnik razil rinin hal-haz rda sas n ingiloylar n ya ad Alazan çay n n vadisini hat etdiyini v Yenisey/ nisey gell rinin XVII srd n etibar n “ingiloy” adlan- d r ld n sübut etdi. “ ngiloy” etnoniminin etimologiyas na n z r salsaq gör - rik ki, bu etnonimin kökünd “giloy” t rkibinin “gel” etnonimi il ba l l na bir daha min olar q. B zi t dqiqatç lar “ingiloy” etnonimind ki “in” hiss sinin “yeni” m nas nda i l dildiyini bildirmi dil r. Y ni, “yenid n dönm l r”, “yeni yola g l nl r”, yeni yol” [118]. Gell rin yaln z bir qismi (Yenisey – nisey gell ri) “ingiloy”, “yengiloy” adlan- d r lm d r. . liyevin fikrinc , XVII srin vv ll rind islam q bul etmi Yenisey/ nisey gell rinin ad qar s na co rafi m kan gös- t ricisi kimi “yen” (Yenisey) v ya “in”( nisel) art r lmas n ti- c sind “yengiloy”/“ingiloy” klind yeni etnonim yaranm d r [35, 58]. Buna gör d “ingiloy” etnoniminin “ nisel – Yenisel gell ri” kimi izah daha do rudur. Bel likl , ingiloylar n m n - yi il ba l olan m s l y yekun vuraraq bel n tic y g lm k olar ki, ingiloylar heç d “gürcüd n dönm ” v ya “tör m ” ha- li deyildir. Onlar Qafqaz Albaniyas n n-Az rbaycan n q dim “gel” tayfalar n n varisl ridir.
50 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Son dövrd ingiloylar daim tarixçil rin v etnoqraflar n elmi maraq dair sind olmu dur. Etnogenetik bax mdan türk- alban tayfalar il d rin tarixi ba l l olan bu hali Az rbaycan xalq n n t rkib hiss l rind n biridir. ngiloylar n etnik tarixind yüzillikl r boyu ba vermi d yi iklikl r m cmusu XIX-XX srl rin real tarixi il z nginl di. ngiloylar n bölg d ictimai statusuna v v ziyy tin Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sind ya ayan dig r xalqlar n da t siri olmu dur. XIX yüzillikd bu t sir özünü daha qabar q göst rirdi. 1803-cü ild bu bölg Rusiyan n n zar - ti alt na keçmi di. 1830-cu v 1860-ci ill rd ba vermi razi- inzibati d yi iklikl ri d bög nin etnik v ziyy tin m nfi t sir edirdi. XIX yüzilliyin ortalar na do ru ruslar bölg nin xristian- la d r lma c hdl rini davam etdirirdil r. Bu t dbirl rd Gürcüs- tan n v Rusiyan n yüks k rütb li din v dövl t xadiml ri çox maraql idil r. XIX yüzillikd Tiflisd Qafqaz Arxeoqrafiya Ko- missiyas t r find n n r olunmu “Aktlar n” s hif l rind ma- raql m lumatlara t sadüf olunur. 1827-1830-cu ill rd Qafqaz n cani ini olmu qraf .F.Pas- keviç 1830-cu ilin aprel ay n n 15-d mitropolit ona m xfi m ktub yazm , ingiloylar xristianla d rmaq üçün bölg y “bir neç yax gürcü ke i inin gönd rilm sini” v bu m s l ni yerli müs lman xalqlar ndan gizli sur td apar lmas n m sl h t gör- mü dü. Çarizm Az rbaycanda ovinist v mill tçi siyas t yeri- dirdi. .F.Paskeviçin “Car v Balak n c miyy tl rin müraci tinin layih si” bunu bir daha sübut edir. S n dd qeyd olunur ki, Car camaat n n nüfuz dair sind olan “ingiloylar” v yaxud “ li- abadl lar” adlar il m lum olan “gürcü” k ndl ri carl lara Rusiya hökum tinin mü yy n etdiyi miqdarda rüsum öd m lidir”. .F.Paskeviç qeyd edirdi ki, ingiloylara ist dikl ri zaman öz k ndl rini t rk em k v ba qa yer köçm k hüququ verilir. S n dd gürcü pravoslav xristianl n yaymaq m qs dil mis- sionerl rin ça r lmas z rur ti d xüsusi qeyd olunur. “Qafqazda
51 Akif M mm dli
Pravoslav Xristianl n B rpas ” c miyy ti d XIX yüzillikd bölg nin xristianla d r lmas sah sind xüsusi canf anl q edirdi. Ara d rmalar göst rir ki, art q XIX yüzilliyin 60-c ill rin- d Rusiya v gürcü r smil rinin s yl ri n tic sind bölg d mü- s lman-xristian qar durmas zirv nöqt sin çatm d . 1863-cü ild xristianl n burada zorla q bul etdirilm sin qar üsyan ba verdi. Xristianla d rma siyas ti çar Rusiyas n n top-tüf ng güll l ri alt nda apar l rd . Lakin bu siyas t real n tic l r g ti- rib ç xarmad . Qeyd etm k laz md r ki, XIX yüzillikd ya am bir s ra gürcü mü llifl ri ingiloylar n m n yi haqq nda kifay t q d r obyektiv fikir söyl mi l r. M s l n, D.Bakradze yazm d : “ n- giloylar uzaq keçmi d Albaniyan n t rkibind olmu lar, onlar Zaqatala dair sinin q dim sakinl ridirl r”. Bu mü llif bölg d ya ayan mu allar az rbaycanl lar n t rkib hiss si hesab edirdi. M.Cana vili d onlar n alban m n li oldu unu t sdiq edirdi []. XX srin m hur iqtisadç s v demoqraf M.N.Avdeyevin fik- rinc ingiloylar zaman keçdikc özl rini “müs lman mill ti”-n m nsub olan hali kimi t qdim edirl r. Bu fakt bir daha sübut edir ki, ski dövrd bir s ra xalqla- r n etnik m nsubiyy tinin mü yy nl dirilm sind din amili apar c rol oynam d r. slind “etnik m nsubiyy t”l “dini m nsubiyy t” anlay lar aras nda f rql r vard r. lb tt , ingi- loylar n etnik m nsubiyy tinin inki af nda v daha da t kmill - m sind islama m nsubluq böyük rol oynam d r. Bununla ya- na xalqlar n etnik m nsubiyy ti m s l sind etnik v yaxud milli özünüd rketm h lledici rol oynay r. Yax n ill r d k böl- g d ya ayan ingiloylar n ham s özl rini “ingiloylar” adland - r rd lar. Bunu bölg y t kil olunmu etnoqrafik s f rl r d bir daha sübut edir. ngiloylar m n c q dim türk-alban tayfalar - n n varisl ridirl r. Müxt lif dövrl rd ingiloylar n say n n inki- af dinamikas nda ba vermi d yi iklikl r halinin t bii h r - k tinin, miqrasiyalar n, milli-qar q nikahlar n milli özünüd rk-
52 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri etm nin ikili s ciyy da mas n n v qeyri-sabit olmas n n da güclü t siri olmu dur. übh siz ki, ingiloylar n bir qisminin öz tarixi etnonimini d yi r k özl rini “gürcü” hesab etm si qon u Gürcüstan t r - find n apar lan geni miqyasl , ard c l, planauy un t bli at n n tic sidir. Bölg d ya ayan müxt lif xalqlar aras nda srl r boyu da- vam ed n intensiv ticar t-iqtisadi v m d ni laq l r, h min xalqlar n m i tind v m d niyy tind ümumi c h tl rin t k- külün rait yaratm d r. Din v dil m nsubiyy tind n as l ol- mayaraq, bölg d ya ayan bütün ingiloylar n m n c bir kök- d n oldu unu, onlar n Az rbaycan türkl ri il s x ba l olduqla- r n etnoqrafik, toponimik faktlar da sübut edir. Bölg d ki ya a- y evl ri, milli geyiml r v yem kl r, kinçilik v maldarl q t - s rrüfat , ail -m i t münasib tl ri, m n vi m d niyy t nümu- n l ri ümumi c h tl r , eyniyy t malikdir. Milli geyiml rin v yem kl rin tarixi-müqayis li t dqiqi xalq n etnogenezinin özü- n m xsuslu unun öyr nilm si üçün d mühüm h miyy t k sb edir. Konkret faktlar da bunu sübut edir. H m müs lman, h m d xristian ingiloylarla Az rbaycan türkl rinin qad n geyiml ri aras nda f rql r azd r. Bununla yana- , ingiloy qad nlar na xas olan bir s ra milli geyiml r d möv- cuddur (ç la, meys r, mukasar, nipxari). ngiloylar n ki i geyiml ri d Az rbaycan türkl rinin ge- yiml rind n çox az f rql nir (çuxa, büzm li- t kli arxal q). Ki i geyiml rind d b zi f rql r n z r çarp r. M s l n, keçmi d ingiloy ki il ri aras nda “çopuz” adlanan q geyimi yay lm d . Ba geyiml rind d lokal (m h lli) f rql r vard . Milli geyim- l r nisb t n yem kl r mühafiz karl il daha çox f rql nir. T sadüfi deyildir ki, ingiloy evl rind h m bütün türkl r (çilov, plov, dov a, bozba ) v h m d bölg üçün s ciyy vi olan, x - mird n v düyüd n haz rlanan yem kl r haz rlan r. ngiloylara xas olan bir s ra yem kl r v xör kl r v onlara lav l r d mövcuddur (usrum, jijinax, ç qnaqu). Lakin ingiloy
53 Akif M mm dli xör kl rinin haz rlanmas texnologiyas nda b zi xüsusiyy tl r mü ahid olunur. Bölg nin m tb xind düyü xör kl rinin geni yay lmas keçmi d burada ç ltikçiliyin inki af il ba l d r. ngiloylar n n n vi ya ay evl ri d Az rbaycan türkl ri- nin evl rind n f rql nmir. Keçmi d ingiloylar üçün s ciyy vi olan ikiotaql çatma evl r yay lm d . Evl rin daxili t rtibat da Az rbaycan türkl rinin t rtibat i ind n f rql nmir. Burada qaz- ma tipli evl r d mövcud idi. Çarizm bölg d pravoslavl yaymaq c hdl rin 1803-cü ild Car-Balak n camaatl n n i al zaman ba lad . Özünü “gürcü silli, rus ür kli” adland rm çar general Sisianovun t - bbüsü il ruslar n Car-Balak n camaatl razisin yürü ünün n tic sind meydana ç xm “Car-Balak nin Rusiyan n ita ti al- t na keçm si haqq nda”k andl öhd liy sas n q dim albanlar n x l fl ri olan müs lman ingiloylar n ya ad liabad k ndin “xüsusi status” verildi. H min k nd burada ya ayan ingiloylar n g l c kd “xristian dinin etiqad etm si üçün mane l r tör dil- m m si” rtil carl lar n ita tind saxlan ld . Lakin bu t dbir ingiloylar n islamdan üz dönd rib xristianl q bul etm sil n - tic l ndi. Gürcü kils sinin “zorla müs lmanla d r lm gürcü- l r” kimi q l m verdiyi ingiloylar n guya “xristianl q bul etm k arzusunda olduqlar na” dair Rusiyan n h rbi v siyasi dair l rind formala d r lm yanl fikirl r özünü do rultmad . 1830-cu ild çarizm Car-Balak n camaatl n tamamil ita t alt na sald qdan sonra bölg d ya ayan ingiloylar n xristi- anla d r lmas m s l si yenid n günd m g tirildi. Lakin Car- Balak n camaatl n n l vind n sonra, burada yarad lm Car- Balak n vilay tinin r isi, general-mayor, knyaz Bekoviç-Çer- kasski Paskeviçin 15 aprel 1830-cu il q rar n n müsb t n tic ver c yin inanm rd . O yazm d : “Bizim ke i l rin bird n-bir bu tayfalar aras nda görünm sinin onlarda bizim hökum t qar pis fikir yaradaca übh sizdir. slam dinin etiqad ed n ingi- loylar n bizim ke i l ri yax qar layacaqlar na inanmaq müm- kün deyildir [6].
54 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Y.M.Mahmudov, E.M.L tifova v A. .M mm dovan n birg rs y g tirdiyi “XIX srd çarizmin imal-Q rbi Az r- baycanda pravoslavla d rma siyas ti v pravoslav kils l rinin ti- kilm si tarixind n” adl s rind göst rirl r ki, Gürcüstan ekzar- x mitropolit onun özü d “dinind n zorla ayr lm lar” adlan- d rd ingiloylar n “könüllü” kild xristianl a qay dacaqlari- na inanm rd . Buna gör d ba komandan qraf Paskeviç yaz- d m ktubda Car-Balak n vilay tinin r isinin öz missiyalar n yerin yetirm k üçün ora gönd ril c k ke i l r “h rt r fli im- kan yaratmas n n”, ba qa sözl , zor t tbiq edilm sinin vacib ol- du unu qeyd edirdi. [6, 5] Rusiyan n müst ml k çilik siyas ti n tic sind pravoslav- la d r lm ilk ingiloy k ndl ri vaxtil lisu sultanl n n razisi- n daxil olmu Qax, Qora an, Me ba , Kötüklü, lib yli k nd- l ri oldu. Yuxar da ad qeyd edil n mü llifl rin t dqiqat çox maraql bir fakt da a kara ç xar r ki, Qax n sl, türk ad “Tora- ay” idi. “Tora ay” sözü, ifad si q pçaq türkc sind “da lar ara- s nda s nacaq” dem kdir [6, 5]. otavar k ndind is rus t zyiqi n tic sind bir neç ail xristianl q bul etdi. Bu k ndl rin xristianla d r lm halisin xidm t göst rm k üçün iki prixod (s cd gah) yarad ld . Azac q da olsa “u ur” qazand n gör n Rusiya r smi dair l ri pravoslavl n yay lmas n sür tl ndirm k m qs dil güz tl ri daha da art rd lar. Rusiya senat n n 6 dekabr 1859-cu il tarixli f rman na sas n 1844-cü ild çarizmin amans z müs- t ml k zülmün qar üsyan qald rm v imperiya generallar n d f l rl rüsvayç m lubiyy tl r u ratm xalq q hr man , keçmi lisu sultan Daniyal b yin v dig r b yl rin müsadir edilmi münbit torpaqlar pulsuz olaraq pravoslavl q bul et- mi ingiloylara payland . Pravoslavl q bul etmi ingiloylar, h mçinin, ömürlük olaraq dövl t vergil rind n v alt illiy zemstvo mük ll fiyy tl rind n d azad edilirdil r [129]. 1855-ci ild bu bölg d bir neç pravoslav kils sinin tikin- tisin ba lanild . Lakin bu siyas t u ursuzlu a düçar oldu. Q sa
55 Akif M mm dli bir zamanda irnikl ndiril r k, yaxud zorla xristianla d r lan in- giloylar islam dinin qay td lar. Bu prosesi dayand ra bilm y n çar m murlar daha s rt t dbirl r görm y ba lad lar. slam dini- n qay dan ingiloylar xristianl q bul ed rk n ld etdikl ri bütün imtiyazlardan d rhal m hrum edilirdil r. Çar hökum tinin ingiloylar zorla xristianla d rmaqla yana h m d onlar n etnik m n yini d süni kild d yi m k c hdi daha böyük etirazla qar lanm d .Bel ki, yaranm dözülm z raitd Car-Balak n dair sinin halisi bu q ddar müst ml k çilik siyas tin etiraz lam ti olaraq ham l qla Osmanl Türkiy sin köçürülm l ri bar d riz il Qafqaz cani inin müraci t etmi dil r [6, 11]. Bel likl , bölg d srl r boyu ya am v hal-haz rda da ya ayan etnoslar n m n yin , ba l ca t kkül m rh l l rin , maddi v m n vi m d niyy t d y rl rin q saca bax bel bir n tic ç xarma a imkan verir ki, buradak tarixi abid l r q dim, v hd t hal na g lmi m d ni toplumun çox srlik yarad c l q f aliyy tinin n tic sidir v bu f aliyy td apar c rol srl r bo- yunca Az rbaycan türkl rin m xsus olmu dur.
56
II F S L MÜDAF S C YY L AB D L R V ONLARIN T SN FATI
2.1. S dl r, istehkamlar
Tarixi d biyyatdan m lumdur ki, h l eram zdan vv lki ça larda Albaniyan n z ngin t bii ehtiyatlar , h rbi-strateji möv- qeyi Roman n, Parfiyan n, daha sonrak dövrd is Sasani v Bizans hökmdarlar n n diqq tini c lb etmi dir. Eram zdan vv l 65-ci ild Roma il Albaniya qo unlar aras ndak döyü m hz Albaniyan n imal-q rb bölg sind , Qa- n x çay n n sahilind ba vermi di. Sasani sülal si hakimiyy t g ldikd n sonra C nubi Qaf- qaz l keçirm k u runda Roma imperiyas il Sasani dövl ti aras nda uzun sür n müharib l r ba lanm d . Sasani v Roma imperiyalar aras nda ba lanm müqavil y gör , Albaniyan n bütün razisi, beriyan n is rq vilay tl ri Sasanil rin hakimiy- y ti alt na dü mü dü. Lakin imperiya razisind min-amanl q b rq rar olmad . Bu dövrd imal t r fd n Az rbaycana türk tayfalar n n basq nlar xeyli artm d . Hunlar, sabirl r v x z r- l r bu ax nlarda üstünlük t kil edirdil r [16, 189]. r b tarixçisi Yaqut l-H m vinin verdiyi m lumata gö- r , Sasani ah n ah Firuzun o lu I Qubad (488-531-ci ill r) x - z rl r qar daha ciddi mübariz aparma a çal rd . Lakin Az rbaycan n imal- rq v imal-q rb razil rind imaldan g l n hücumlar n qar s n almaq mümkün olmurdu. M nb l rin m lumat na gör , Sasani ah n ah I Qubad Az rbaycan n imal s rh dl rini qorumaq üçün burada ya ayan sabirl rd n x z rl r qar istifad etm y çal rd [52, 18].
57 Akif M mm dli
VII yüzillikd Bizans v Sasani dövl tl ri aras nda ba vermi müharib nin sas h d fl rind n biri Albaniyaya sahib olmaq idi. Uzun ç k n bu müharib l r Sasani imperiyas n xeyli z ifl tmi di. Do rudur, Sasani ah n ahlar ilk növb d imal- dan olan hücumlar n qar s n almaq üçün mü yy n t dbirl r görmü dül r. r b mü llifl rinin verdikl ri m lumata gör , Sasani a- h n ah I Qubad x z rl rl apard ilk müharib d n sonra on- lar n basq nlar n n qar s n almaqdan ötrü ilk növb d Arranda (tarixi Albaniyada), irvanda v ki bölg sind h rl r salm , onlar n traf n qala divarlar il möhk ml ndirmi di. Sasanil r imal s rh dl rini D rb nd q d r geni l ndirdikd n sonra Sasanil r D rb ndl D ryal d r si aras nda böyük istehkamlar tikdirm y ba lad lar. r b tarixçisi l-B lazurinin verdiyi m lumata gör , Bab- ül- bvab (“Qap lar qap s ”, D rb nd), Bab-Alan (“Alan qap s ”, D ryal d r si) aras ndan Böyük Qafqaz n imal ndan c nuba keçm k üçün da larda 10-ad k keçid vard r. Sasanil r bu keçid- l rin qar s nda qalalar tikdir r k burada h rbi hiss l r yerl dir- mi dil r. bn l-F qih bu qalalardan b hs d rk n qeyd edirdi ki, Sasanil r Bab-ül- bvab il Bab-Alan aras nda 360-a q d r qala tikdirmi l r. Mü llifin verdiyi m lumata gör qalalar n çoxu Az rbaycan n imal-q rb razisind olub, Filan v Sahib- s- S rir torpaqlar nda yerl m dir. V.F.Minorski Filan torpa n- dan b hs ed rk n “Fil”, “Fili-Dzax” v s. adlarla ba l olmu razil rin, “Filan” torpa n n ki t r fl rd oldu unu göst rirdi [131, 138]. l-B lazuriy gör Xosrov nu ir van x z rl r qar yaln z D rb nd traf nda deyil, ki v “Gürcüstan” istiqam tl - rind ki da ke idl rini d möhk ml ndirmi di. M nb l rin t hlili göst rir ki, Az rbaycan n imal v i- mal-q rb s rh dl rinin strateji h miyy ti yaln z Sasanil rin de- yil, r bl rin d diqq tini c lb etmi di. Uzun müdd t, daha do - rusu, 100 ild n art q davam etmi r b-x z r müharib l ri r b-
58 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri l ri m cbur etmi di ki, vaxtil möhk ml ndirilmi m nt q l r v h rl r xüsusil h miyy t versinl r. D rb nd s ddil ya- na kid n “Gürcüstan”ad k, daha d qiq des k, D ryal keçi- din d k olan razid ki bütün keçidl r yenid n möhk ml ndi- rildi, buradak qalalar t mir edildi, qalalarda r b h rbi d st l ri yerl dirildi [22] . Ziya Bünyadovun ara d rmalar da yuxar da göst ril nl - rin do rulu unu t sdiq etdi [22]. Gürcü m nb l ri, xüsusil «Kartlis Tsxovreba» (“Kartli- nin h yat ”) adl salnam külliyyat nda Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ba vermi hadis l rd n, Sanarlar n r bl r çox ciddi müqavim t göst rm l rind n trafl b hs edilmi dir [22, 15-16]. r b i al ndan sonrak ilk dövrl rin n yax v möt b r mü llifl rind n biri hesab olunan l-B lazurinin verdiyi m lu- mata gör , “Qubad (Sasani hökmdar – M.A) irvandan tutmu “Bablan” adlanan keçid q d r çiy k rpicd n hasar ç km y ba lad . Bu hasar n tikintisini Qubad n o lu I Xosrov nu ir - van (531-579-cu ill r) ba a çatd rd ” [22, 41] . H min m nb l rin m lumat na gör , bundan sonra Sasani hökmdar daha imala do ru Bab- l- bvab h rini (D rb ndi) möhk ml ndirdi. vv ll r qism n obyektiv, sonralar yanl elmi mövqeyi il seçil n gürcü alimi Zaza Aleksidze I Xosrovun tikdirdiyi “Kelasur” (qala divar , h r divar ) divar n n Albaniyada gel- l rin ya ad razid n keçdiyini yaz rd [4, 47]. l-B lazuriy gör , Sasani hökmdar I Xosrov nu ir van bel hesab edirdi ki, C nubi Qafqazda hökmranl n t min olun- mas , öz imperiyas n n min-amanl üçün sas rt imaldan ba ver n türk tayfa ax nlar n n qar s n almaq, bunun üçün d ilk növb d da keçidl rini möhk ml ndirm k laz md r. M - lumdur ki, Balak nd n kiy d k olan razid onlarla da keçi- di vard v , onlar n b zil rind n hal-haz rda da gedi -g li üçün istifad olunur.
59 Akif M mm dli
Az rbaycan n imal-q rb bölg si bar d tarixi icmal da- vam etdirs k, qeyd etm liyik ki, IX yüzillikd r b Xilaf tinin z ifl m si il laq dar olaraq, Az rbaycan n imal-q rb bölg - sind d müst qill m meyill ri artm d . Bunun m ntiqi n ti- c si olaraq bölg d yar mmüst qil ki hakimliyi v Balak n d daxil olmaqla Tiflis d k olan rzazil rd r b m nb l rind “Sanariyy ” ad il qeyd olunan feodal dövl ti meydana g l- mi di [9, 282]. Diqq t yetirils , m lum olar ki, “Sanar”, “Sanari”, “Sa- nariyy ” indi Gürcüstanda qalm Sinordur. Sinori, Sonori, Sa- nari... Bu söz mü yy n d yi ikliy u rad laraq, gürcül dirilmi v müasir “Sinori” (Sanari-M.A) klin dü mü dür. B hs olu- nan raziy yax n yerd gürcül rin “Siqnaxi” adland rd m n- t q vard r ki, heç bir t r ddüdsüz bura türkl rin “S naq” (s - nacaq) adland rd yerdir. T ssüf ki, çox göz l h rbi-strateji mövqeyi, güclü müdafi qalalar v istehkamlar olan bu q dim türk yurdunu ara d rmaq imkan ndan m hrumuq. M lum oldu u kimi, 861-ci ild n irvanda hakimiyy t g lmi M zy dil r sülal si 981-ci ild Q b l ni, 988-ci ild D rb ndi v ki hakimliyini, az sonra is Sanariyy ni (Bala- k nd n Tiflis d k olan razini) irvan ahlar dövl tin birl - dirmi dil r. XI-XII yüzillikl rd nisb t n gücl nmi gürcü knyazl tez-tez Balak n- ki v irvan üz rin yürü l r etm y ba la- m d . S lcuqlar n Az rbaycana g li i xristian birliyi yaradan Gürcü-Bizans v erm ni ittifaq n geri ç kilm y m cbur etmi - di. Qeyd etm k yerin dü r ki, t xmin n 730-cu ild n 1122-ci il d k müasir Gürcüstan razisind Tiflis m rk z olmaqla C - f ril r sülal sinin idar etdiyi Tiflis müs lman mirliyi mövcud olmu dur. Bu gün d Tiflisin m h ll v bazarlar türkc s sl n- m kd dir. T bii ki, h min türk sözl rinin sonlar na gürcü dilin uy un olan sonluqlar lav edilmi dir. Yuxar da qeyd etmi dik ki, Az rbaycn n imal-q rb bölg - si irvan ahlar n t rkibin qat lm d . übh siz ki, bu zaman
60 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
irvan ahlar bölg d xeyli istehkam, qala in a etdirmi , köhn - l rini b rpa etdirmi l r [52, 79]. XI-XII yüzillikl rd s lcuqlar n, XIII yüzillikd n etibar n monqollar n, XIV yüzilliyin sonlar ndan mir Teymurun (1370-1405) buraya yürü l ri zaman bölg d ki qala v isteh- kamlar müdafi i ind çox böyük rol oynam d r [65, 57]. XIV- XVIII yüzillikl rd , Car-Balak n camaatl n n yarand dövr- d burada qalalar, göz tçi m nt q l ri v müdafi istehkamlar tikilmi dir. Bunlar n çoxu Katex, Mahamalar, Masex, Car, Po t- bin v Beretbin k ndl rind h l d qalmaqdad r [65, 57]. Tarixi m nb l rd Nadirqulu xan n (Nadir ah n) bölg y yürü ünd n, buradak qalalardan v ba vermi qanl döyü l r- d n b hs olunur [80]. Bölg d el aras nda a zdan-a za dola an v geni yay l- m , b zi tarixi s rl rd öz ksini tapm v mir Teymurun buraya yürü ü il ba l yaranm r vay ti qeyd etm k yerin dü rdi. “Teymurl ng Balak n yürü ed n zaman yolüstü bir çox qalalar tutdu. Balak nlil r t slim olmaq ist m y r k bu qalaya (Balak nin G r kli k ndind , da n sirtind P ri qala” ya – M.A) ç kildil r. mir Teymur qalan uzun müdd t (iki aydan çox) mühasir d saxlad , lakin onu t slim ed bilm di. Qalan n müdafi sin “P ri” adl yenilm z bir qad n-s r- k rd r hb rlik edirdi. n yax s rk rd l rini itirmi Teymur inad ndan l ç km di v h min qad n tutub onun hüzuruna g - tirm yi mr etdi. Uzun müdd t hücuma m ruz qalan qala müdafi çil ri r h- b rl rin v ziyy tin ümitsiz oldu unu bildir nd , l keç c yini dü ün n P ri özünü qalan n sol t r find , d r nin dibind n axan Hunbul çaya atd (h min çay hal-haz rda da“Hunbul çay” adla- n r – M.A). Onun meyitini çay n a a axar ndan tap b mir Teymurun yan na apar rlar” [66, 70]. XIX yüzillikd rus i alç lar na ciddi müqavim t göst r- mi bölg halisinin “ram edilm si” üçün Rusiya r smil ri Za-
61 Akif M mm dli qatalada öz dövrün gör çox z m tli olan bir qala tikdirmi di- l r [66, 22, 80]. Bu q sa tarixi icmaldan sonra qalalar n tikilm sind n z - r al nan b zi amill ri qeyd etm k yerin dü rdi. Müdafi qala- lar n , bürc v ke ikçi qüll l rini tik rk n traf al m, xüsusil relyef, da , d r v s. n z r al n rd . Qabar q relyef malik olan razil rd t bii, yüks k nöqt - l rd n h miyy tli ansambllar n tikintisind istifad olunurdu. H min tikilil r t bii yüks kliyi sanki daha da art r rd [84, 22]. Böyük S dd Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ki müdafi qur ular iç risind n z m tlisi v bu gün d k n çox ara d r lan ( g r bel dem k mümkündürs – M.A) Balak n rayonunun Katex k ndi razisind , osse yolunun imal t r find , yol boyunca uzanan v Zaqatala rayonunun Masex, Göy m, Tala v Muxax k ndl rind q r q-q r q, yar muçuq fraqmentl ri, izl ri qalm müdafi S ddidir. XIX yüzillikd Rusiyan n bu bölg ni i al etm sind n sonra rus v sovet tarixi d biyyat nda h min müdafi qur usu “Zaqatala s ddi” adland r lm d r. Fars dilind yaz lm qaynaqlarda “Kala sur”, y ni “Böyük S dd”, “N h ng Divar”, yaxud “Qala divar il hat olunmu h r” adland r lan bu müdafi qur usu b zi m nb v elmi s rl rd “Qafqaz S ddi” kimi xat rlad l r. srl r boyunca da ntlara m ruz qalm bu S ddl E.A.Paxomov maraqlanm v burada mü yy n t dqiqat i l ri aparm d r [139]. XX yüzilliyin ortalar ndan burada t dqiqatla m ul olmu E.A.Paxomov s ddin V-VII yüzillikl r aid olan müdafi tikilisi oldu u q na tin g lmi di. T dqiqatç göst rirdi ki, XIX yüzilli- yin birinci yar s na aid olan m lumata gör , Zaqatala s ddi Katex k ndinin q rbind n kiy d k uzan rm . H min S dd çay da ndan hörülmü dür. Divarn hündürlüyü 3-4 metr, eni (qal nl ) is 140-145 sant metr olmu dur. Zaqatala S ddinin
62 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri da l tayfalar n hücumlar n n qar s n almaq üçün ç kildiyi ehtimal olunur [139, 68-90]. Bu razid apar lm sonrak t dqiqat i l ri aliml ri E.A.Paxomovun ehtimal il raz la ma a vadar edir. Müxt lif dövrl rd C nubi Qafqaza g lmi s yyah v tacir- l r d bu bölg d ki v Az rbaycan n dig r yerl rind ki n h ng s dl r bar d öz qeydl rind q sa olsa da m lumatlar vermi l r. Bizans imperiyas t r find n Qara d niz yax n yerd tikilmi “Böyük Abxaz S ddi” (140, 143), X z r sahilind tikilmi “D r- b nd”, “Gilgilçay” v “Be barmaq” s dl ri bu q bild ndir. T biidir ki, bizim ara d rma obyektimiz olan v E.A.Paxo- mov t r find n “Böyük Zaqatala S ddi” adland r lm s dd haq- q nda m lumat ver n m nb l r bizi daha çox maraqland r r. Qeyd etm liyik ki, 1890-c ild xristian abid l rini öyr n- m k üçün buraya gönd rilmi A.S.Xaxanov Zaqatala dair sind ki xristian m b dl rind n b hs ed rk n Katex k ndind n Zaqata- laya do ru uzanan q dim s dd n d b hs etmi dir [139]. XIX yüzillikd buraya g lmi K.F.Qan da öz q sa qeydl - rind bu tikilini xat rlatm d r. H min dövrd bu bölg y g lmi h r k s ilk görünü ünd nc qal nl na v hündürlüyün gör xeyli f rql n n tikilinin k nd sakinl rinin öz ba lar n n k nar na ç kdiyi hasarlar n aras nda bir növ itib batd na gör diqq td n k narda qald n bildirirdi [139]. 1936-c ild SSR Elml r Akademiyas n n Az rbaycan SSR Filial öz elmi m kda A. l sg rzad ni bu q dim tikilini ara d rmaq üçün bölg y gönd rmi di [139 ]. A. l sg rzad qeyd etmi dir ki, yerli hali s ddin bünövr sin d k da lm ra- zil rd d onun vv ll r haradan keçdiyini yax bilirl r [139]. Do rudur, h min s dd haqq nda xalq aras nda yar mifik fsan l r d yay lm d . Bu fsan l rd n biri h tta makedoniyal sg nd rl (eradan vv l IV sr) ba l idi. Bel ki, s ddin sg nd r t r find n tikdirildiyi söyl nilirdi. Balak n d r sind ba lay b Zaqatalaya v oradan da kiy q d r uzanan bu s dd Katex k ndi razisind osse yolunun yan nca davam edir.
63 Akif M mm dli
N.A.Volkoniskinin yazd 5 may 1847-ci il tarixli arxiv ma- teriallar nda qeyd edilirdi ki, general varts n r hb rlik (koman- danl q) etdiyi rus h rbi hiss si il amilin da dan enmi ordusu aras nda döyü m hz burada olmu dur [139, 79]. H min dövr aid olan hesabat v m lumatlarda, xüsusil N.A.Volkonskinin yazd arxiv materiallar nda Katex razisind qüll l ri olan, q dim v çox hündür s dd n b hs edilir [139, 79]. E.A.Paxomov bu s ddl ba l ciddi ara d rma aparma a çal m , b zi yerl rd s ddin bünövr qal qlar n a kara ç xar- m , h tta bir neç yerd s ddin da n yola t r f uzanan sirtin yax nla d n v s dd biti k, eni 5,5 m, hündürlüyü 3,5 m olan da d lm dördkünc qalan n yerini d mü yy n etmi di. N.A.Volkoniskinin m lumat na gör , Katexd ki q dim s dd Katex çay nad k 5 km m saf d tam salamat olub v 1847- ci ilin may ay n n 5-d varts n d st l ri il amil aras nda ba vermi döyü d n sonra bu s dd rus sg rl ri t r find n da d l- ma a ba lanm d . 1847-ci ild general varts n Balak n dair sind n ba qa yer gönd rilm si bar d mrin verilm si bu s ddin tamamil da d lmas n n qar s n ald [139, 76]. E.A.Paxomov s ddin ara d r lmas na h sr etdiyi s rind A.Poserbskinin 1864-cü ild verdiyi m lumatlara saslanaraq s ddin da larla parallel kild Qanl Qobudan Katex k ndin - d k 70 verstlik m saf d uzand n göst rirdi. O, b zi yerl rl s ddin tikildiyi vaxtdan nec olubsa, indiy d k salamat qald - n , hündürlüyünün 8 fut, eninin is 3 fut oldu unu yaz rd . S dd boyunca çoxlu müdafi qüll l ri vard . Divara yaln z n rdivanla ç xmaq mümkün idi v xeyli hündürlükd qoyulmu d likd n bu qüll l r ç xmaq olard (A.Poserbskinin m lumat na sas n). “ n salamat qalm qüll Katex k ndind yerl ir v müq dd s M l k (Angel) qalas n xat rlad rd . B zi yerl rd sa qalm divarlar o d r c d sarma q bitkil rl örtülmü dür ki, bu alt nda n h ngl rin d fn edildiyi böyük ya l kurqanlara b nz yirdi” [139, 77 ].
64 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
A.Poserbski bu s ddi lk d f gör nd onu (S ddi – M.A), bu divar n tikilm sind çal m v insanlar Misir ehramlar n- dak kimi burada i l d nl rin yegan abid si hesab etmi di [139, 78]. Bir ild n sonra h min sözl rin mü llifi (A.Poserbski) s d- din vv l salamat gördüyü hiss sinin da d laraq xarabal a çev- rildiyini yaz r v insanlar bu v h iliy (s ddi da tma a-M.A) m cbur ed nl ri “despot” (general varts – M.A) adland r rd ( . (“ ”, ., 1864, 48, 291) H min dövr mü llifl rinin m qs dli v yaxud m qs dsiz bir yanl l qlar var idi: b zil ri bu s ddin Makedoniyal sg n- d r, dig rl ri is gürcü çariças Tamar t r find n tikdirildiyini bildirirdil r. T dqiqatç E.A.Paxomovun yazd na gör , A.Poserbskid n 2-3 il sonra K.Nikitin bu s dl ba l mü yy n ara d rmalar aparm v s ddin Balak n yax nl ndan ba land n , Muxa a q d r v h tta buradan da o t r f uzand n göst rmi di [139, 78]. E.A.Paxomovun fikrinc , s ddin yan nda bit n çox n h ng a aclar, Q bizd r v Muxax d r si qar s nda maz al v müx- t lif müdafi qur ular olan qüll l rin olmas , onun çox böyük h miyy ti oldu unu iddia etm y sas verir [138, 3-60]. K.Nikitin gör , bu s ddin d r d n v da dan g l n c r- lar olan hiss sind qüll l rin olmas , müxt lif müdafi qur ula- r n n qurulmas , onun m hz imaldan g l n hücumlar n qar s n almaq m qs dil tikildiyini göst rirdi. M qs d, d r yollar il Yelisen düz nliyin ( imal-Q rbi Az rbaycana) g l n, buraya basq n ed n ax nlar n qar s n almaq idi (Nikitin K.Eliseni. “ ”, ., 1864, 9, . 451). Bu mü llif h m d s ddin Makedoniyal sk nd r, yaxud gürcü çar ças Tamar t r find n tikdirilm sini “fantaziya” adlan- d rm , h qiq t xeyli yax nla m d . E.A.Paxomovun verdiyi m lumata gör Katex k ndinin q rbind daxili diametri 33,3 m olan böyük, dair vi müdafi qur usu vard r v o, s dd biti ikdir. Bu qüll nin divar n n qa-
65 Akif M mm dli l nl 80 sm, hündürlüyü 3,5 m idi. Divar boyu h r 2,4 m-d n bir 38-48 sm ölçülü p nc r v 7,5x20 ölçülü maz allar qoyul- mu du. Tikilinin c nub t r find ta killi qap yeri var idi v sonradan sakinl r bura yeni qap düz ldib qoymu lar [139, 78]. B lk d E.A.Paxomov bu tikilinin rus ordusu bu yerl ri i al ed rk n tikildiyini güman edirdi. Çünki bütün Katex k ndi boyunca uzanan s ddin heç yerind lav tikili yoxdur v s dd b z n azca yil r k davam edir. Do rudur, k nd razisind s ddl heç bir laq si olmayan, kvadrat killi bir neç qüll nin oldu u da qeyd edilir ki, biz bu bar d ayr ca b hs ed c yik. Qeyd etm liyik ki, N.A.Volkonski s ddin yuxar Çardax- lara yax n razid salamat qalm hiss si il ba l olan maraql bir fakt qeyd edirdi: 1847-ci ilin may ay n n 13-d Danial Sulta- n n d st l ri il ruslar aras nda burada q z n döyü olmu dur. General varts n qo unu il döyü girmi lusu sultan Daniya- l n döyü çül ri bu q dim s ddin qal qlar n n arxas nda mövqe tutmu v saatlarla vuru araq bir add m da geri ç kilm mi dil r. E.A.Paxomov ya l v n yax b l dçil rl Muxax v Göz-barax (m nb d Quç-barax yaz lm d r – M.A) k ndl ri aras ndak razid d da lm s ddin bünövr qal qlar n a kar- laya bilmi di. Qax bölg sinin lib yli k nd sakini, 1950-ci ild 72 ya olmu Allahverdi (onun ad v soyad Nikolay Çla vili kimi d qeyd edilirdi – M.A) g nc ya lar nda burada (y ni Qaxda – M.A) s ddin qal qlar n gördüyünü bildirirdi. M ntiq gör , s dd heç burada da bit bilm zdi. T hlill r göst rir ki, s d- di tikdir nl r ilk növb d Qafqaz da lar ndan c nuba en n d r yollar n v c rlar qapama a çal m lar. Ona gör d bu s d- din kiy d k davam etdiyi fikri daha m ntiqidir. g r h min s ddi onun qal qlar na gör qiym tl ndirs k, Balak nd n Güllük k ndin d k uzanan s ddin uzunlu unun 30 km, Qax d r sin - d k uzand n n z r alsaq, 50 km oldu unu gör rik. E.A.Paxomov “Böyük S ddin” tikilm si il ba l m lu- matlar t hlil ed r k düzgün n tic y g lmi di ki, bel n h ng
66 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri tikilini Roma, Bizans, Sasani dövl tl ri, imperiyalar tikdir bi- l rdi [139, 89]. X srin r b mü llifl ri (ibn- l-F qih v l-B lazuri) bu S dd haqq nda m lumat vermi l r. Dem li, “Böyük S dd” daha vv l tikilmi dir. Daha vv ll rd is Sasani imperiyas regionda qüdr t sahibi idi v onun n çox ç kindiyi is Qafqaz da - la- r ndak da keçidl ri vasit sil c nuba hücum etmi x z rl r, sabirl r, hunlar v dig r türksoylu tayfalar olmu lar. Bel likl , E.A.Paxomovun ara d rmalar n tic sind ayd n oldu ki, hal-ha- z rda Balak n rayonunun Katex k ndind qism n salamat qalm , Zaqatala rayonunun Muxax k ndind is yaln z bünövr yerl ri v kiçik bir hiss si hifz olunmu “Böyük S dd” VI srd Sasani ahlar Qubad v onun o lu I Xosrov t r find n tikdirilmi dir. Arxeoloqlar n, tarixçil rin v tarixl m ul olan memar- lar n bölg d ki tarixi abid l rin (m b dl rin, bazilikalar v kils l rin) ara d r lmas il ba l olan s rl rd bu tikilil rin III- IV yüzillikl rd in a olundu u göst rilir. Bu is eram z n vv l- l rind n ba layaraq, V-VIII yüzillikl rd Qafqaz da lar n n c - nub t kl rind , Albaniyan n imal-q rb bölg sind iri ya ay m nt q l rinin mövcud oldu unu göst rir. “Böyük S dd”in uzunlu una dair fikirl r çox müxt lifdir. XIX yüzilliyin vv ll rin aid olan m nb l rd n birinin verdiyi m lumata gör , h min S dd rqd kiy , q rbd is Gürcüsta- nad k uzan rd . Tarixi d biyyatdan m lumdur ki, Az rbaycan o cüml d n onun imal-q rb bölg si antik dövrd n ba layaraq, xüsusil h rbi-strateji, co rafi mövqeyin gör yax n v uzaq qon ular n diqq tini daim özün c lb etmi , bir çox h rbi yü- rü l rin v döyü l rin meydan olmu dur. Ötmü srin vv ll rind Az rbaycan tarixini t dqiq etmi R id b y smay lov da bu m s l y diqq t yetirmi , imaldan ba vermi hücumlar n qar s n almaq üçün Sasani hökmdarlar - n n s y göst rdikl rini qeyd etmi di: “ imaldan c nuba bir d h- tli sel kimi hücum ed n v h i tayfalar n önünü almaq üçün o zaman n namdar tacidarlar bulunan imperator Yustinian v ran
67 Akif M mm dli
ah nu ir van mütt fiq n qo un gönd rib bir güz rgah v d r- vazayi-mühüm say lan D ryal d r sini v h i tayfalar n üburun- dan mühafiz etdil r” [93, 28]. 226-c ild hakimiyy t yiy l nmi Sasanil r IV yüzilliyin sonlar nda C nubi Qafqaz l keçirdikd n sonra hunlar n, sabir- l rin, x z rl rin buraya ax nlar xeyli artm d . Buraya g l n türksoylular yerli hali il birl ir v Sasanil r üçün “ ng l” ya- rad rd lar. Buna gör d Sasani hökmdar Qubad (488-531) v Xosror nu ir van (531-579) bu cür yürü l rin qar s n almaq üçün t dbir görm y , S dl r ç kdirm y , qalalar v istehkamlar tikdirm y , burada h rbi hiss l r saxlama a m cbur olurdular. Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ki Böyük S dd m hz bu dövrd tikilmi dir [65, 60]. X yüzillikd ya am r b tarixçisi l-B lazuri Bab-ül- bvabdan (D rb ndd n) Bab-Alana (Alan keçidi, Alan qap s – M.A) q d r olan razid Sasanil rin 360-a yax n qala tikdirdik- l rini qeyd edirdi. Bu qalalardan biri (“P ri qala”) haqq nda t- rafl m lumat ver c yik. B.F.Minorski irvan razisind ki istehkamlardan b hs ed rk n imal-q rb bölg sinin tarixin v buradak istehkamlara da diqq t yetirmi , mü yy n ara d rmalar aparm d r [131]. Sovet dövrünün tarixi d biyyat nda “Zaqatala S ddi” ad- land r lan “Böyük S dd” haqq nda b hs ed rk n qeyd etm liyik ki, S ddin nisb t n salamat qalm hiss sin diqq t yetirdikd divar n üst hiss sind ke ikçil rin da lara t r f uzanan c rlara n zar t ed r k g zi m si üçün yerin oldu unu gör bil rik. Bu- rada (ke ikçinin g zi diyi hiss d ) divar n eni 1 metr d k (ayaq alt nda qalan hiss ), önünd (qur a ad k ucalan hiss nin) is eni yar m metrd n çoxdur. Ara d rmalar say sind m lum oldu ki, burada mü yy n m saf d n sonra S dd biti ik dair vi planl rzaq, sursat saxlanan, növb d n qay dan sg rl rin dinc lm si üçün n z rd tutulan qala-otaqlar da olmu dur. Bel dair vi planl otaqlardan biri Katex k ndind , n h ng da da an a ac n-
68 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri dan q rb t r fd Nurmuhuma Helavasovun (1939-cu ild anadan olmu dur) evinin yax nl nda qalmaqdad r. XIX yüzillikd bölg ni i al etmi ruslar da bu S dd n b z n müdafi m qs dil istifad etmi l r. Az rbaycan XIX yü- zillikd rus i al na m ruz qald qdan, ölk d sovet çevrili i (1920) ba verdikd n sonra bu n h ng v nadir tarixi abid xey- li da d lm d r. i da istehkam , siklop tikilisi Böyük Qafqaz da lar n n c nub t kl rind , Balak n rayo- nunun Katex k ndi razisind el aras nda “Ba ax ” deyil n yer vard r. Burada q dim insanlar n m k al tl rind n olan mikro- litl r tap lm d r [68, 29-31]. Buradan imala v qism n q rb do ru, da lara qalxd qdan sonra ovçular n v yerli halinin “ i da ” adland rd razi vard r. Uzun ill r burada geoloji k fiy- yat ekspedisiyalar nda i tirak etmi geoloq H.D ll yevin b l d- çiliyi il a karlanm da y n n siklop tikili hesab edirik. Son tunc – ilk d mir dövründ tayfalararas toqqu malar artm v h min zaman üçün s ciyy vi olmu istehkamlar – sik- lop tikilil ri meydana g lmi di. Siklop – yunanca “t p göz” de- m kdir. Q dim yunan satirl rind aln n n ortas nda gözü olan n h ng varl qlara “siklop” deyilir v bu söz “iri, n h ng, böyük” m nas nda i l dilir. H min dövrün istehkam abid l rinin bel adlanmas n n s b bi ondan ibar tdir ki, sikloplar ad t n çox iri da lardan tikilmi dir, daha do rusu, çox iri da lar n üst-üst y - lmas ndan, m hlulsuz hörgüd n yaranm d r. B zi müt x sis- l r bu cür tikilil ri yar mköç ri maldarlar n müv qq ti yurd yeri, b zi aliml r müdafi istehkam , b zil ri is dini ibad tgah hesab edirl r. H min tikilil ri sad c olaraq ibtidai insanlar n, antik dövrd ya am yunanlar n ifad sinc , sikloplar n (n h ngl rin) ya ay m sk ni hesab ed nl r d vard r. T dqiqatç lar n bir qrupu bel hesab edir ki, siklop tikili- l r, sas n ticar t yollar üz rind in a edilmi dir. Lakin tarixi d biyyatda da bu tikilil r haqq nda fikir birliyi yoxdur. Bel ki, . .Me aninov siklop tikilil rin müdafi obyektl ri, .C f rzad
69 Akif M mm dli is q dim insanlar n müq dd s yerl ri oldu unu güman edirl r. G. bilova siklop tikilil rinin müdafi obyekti oldu unu, C.X - lilov is maldarl n inki af il laq dar olaraq yarand n , mal-qaran n mühafiz edilib qorunmas m qs dini da d n qeyd edirdi [98, 64]. Y.S f rovun fikrinc , siklop tikilil rinin sas n da l q razid , ks r hallarda köç yollar n n traf nda sa- l nmas göst rir ki, onlar yar mköç ri maldar tayfalar n m sk n- l ri v mühafiz vasit l ri olmu dur [98, 64]. Son dövrd n r olunmu 7 cildlik “Az rbacan tarixi”nin I cildind bu m s l y bel yekun vurulur: “Öyr nil n dövrd siklop qalaçalar h m müdafi m qs di güdmü , h m d halinin ya ay yeri olmu - dur. Ancaq da larda bir çox qalaçalardan yayda, düz n rayonlar- da is b zi ya ay yerl ri mövsüm vaxt istifad olunurdu” [11]. Bel likl , Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg - sind ibtidai insanlara aid abid l rl (kurqanlar, küp v t kn q birl rl ) yana yerüstü abid l rin – siklop tikilil rin d oldu- u bir faktd r. Bu, sad bir fakt deyildir, t dqiq etdiyimiz bölg - nin d q dim insanlar n m skunla d yerl rd n biri oldu unu t sdiq edir. B hs olunan razinin arxeoloji c h td n öyr nilm si d vacibdir. Çünki bu razil rd mikrollitl rl yana , antik döv- r aid oldu unu güman etdiyimiz çoxsayl saxs fraqmentl rin , da al tl r d t sadüf etmi ik.
2.2. Qalalar v bürcl r
P ri Qala. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sind bu ad alt nda bir-neç qala v m b d vard r. Onlardan n möht - mi v “P ri qala” ad na n uy un olan Balak n rayonunun G r kli k ndind , da n sirtind , h rbi-strateji c h td n çox h - miyy tli bir yerd dir. Qeyd ed k ki, G r kli v Qullar k ndl ri- nin adlar bulqar türkl rind n olmu eyniadl tayfalar n adla- r ndan tör mi dir [102, 60]. T dqiqatç lar bu türk tayfalar n n daim hunlarla birg köç etdikl rini, yürü ç xd qlar n qeyd
70 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri etmi l r. M hz G r kli v Qullar k ndi razisind n keç n çay “Hunbul çay” adlan r. T dqiqata c lb olunan bölg d ki “Böyük S dd” n q d r n h ng tarixi abid dirs , Balak n rayonunun G r kli k ndind , da n sirtind , Hunbul çay n sol sahilind ki s ld r m n üz rind tikilmi “P ri Qala” bir o q d r z m tli qalad r. C nub t r find P ri qalan n eni 15 metr, imal t r find 20 metrdir. Qala relyef uygun olaraq tikilmi dir. Bu möht m qalan n imaldan c nuba olan uzunlu u 50 metrdir. Qalan n sol divar çox s rt s ld r mla tamamlan r v Hunbul çaya do rudur. Sa t r fd ki divarda is h r 8-10 metrd n bir divar n möhk mliyini qorumaq üçün bura- dak yerli memarl a uy un olaraq yar mdair vi bürcl r tikil- mi dir. Qalan n 2 orta divar onu 3 hiss y ay r r ki, dig r arak s- m l r burada iyirmid n çox ota n oldu unu söy m y sas verir. Üç t r fi d r olan sirtd tikilmi bu qalan n imal t r fi çox möhk m v hündürlüyü 6 metr olan divarla tamamlan r [65, 62]. Qalan ara d rark n, onun c nub- rq hiss sind radiusu 3 metr, d rinliyi is t xmin n bu q d r olan çox maraql bir qur uya t sadüf etdik. Bu qur u çox möhk m v hamar suvanm hovuza b nz yir. Hovuzun uzun müdd tli mühasir l r zaman qaladak döyü çül r üçün içm li su ehtiyat saxlamaq m qs dil tikildiyini ehtimal edirik. Xüsusi tüngl rin v süzg cl rin köm yi il mü- hasir zaman su ld etm k üçün ya suyu toplan r v hovuza ax d l rd . Müdafi qalalar ndan v istehkamlardan b hs ed rk n mir Teymurun “P ri qala”n 2 aydan çox mühasir d saxlad - n v bununla ba l r vay ti d xat rlatm q [66]. Qalan n yan divarlar n n qal nl 1,5 metrdir, hündürlüyü is relyef uy un olaraq d yi ir: b zi yerd 3-4, imal t r fd is 6 metrdir. Bu is “P ri qala”n n imaldan hücum ed n türk tayfalar n n t zyiql rin qar tikildiyini bir daha t sdiq edir. Qalan n rq divar s rt s ld r mla Hunbul çaya yönlüdür, q rb t r fd ki divar is bir-birind n t xmin n 8-10 metr m sa- f d divara biti ik qurulan bürcl rl ba lan r. C nub-q rbd n ikinci qüll il üçüncü bürc aras nda qalaya giri qap s vard r.
71 Akif M mm dli
Eni bir metr olan qap örtüldükd n sonra iç rid n arxas na “doq- qaz” keçirilirdi ki, ba land qdan sonra onun bay rdan (xaricd n) aç lmas qeyri-mümkün idi. imal t r fd , qaladan 30 metr aral da qalaya g l n yegan yolda qoruyucu divar, s dd vard . Bu divar tamam da- lsa da, bünövr si qalmaqdad r. H min divardan bir az ir lid , t xmin n 50 metr imalda, yolun üz rind d rin x nd k olmu - dur. Bu x nd yin ortas doldurulsa da, yanlar nda onun x nd k oldu u aç qca görünür. Ehtimal etm k olar ki, x nd k üz rind laz m olanda qald r lan (dü m n hücum ed nd , yaxud gec vaxt ) “asma körpü” olmu dur. Qeyd edil n bütün c h tl r “P ri qala”n n uzun zaman bölg üçün strateji, ciddi bir h miyy t da- m müdafi qur usu oldu unu göst rir. Qalan n traf nda v ona yax n olan razil rd orta srl r aid çoxsayl saxs fraq- mentl ri tap lmaqdad r ki, bu is arxeoloqlar n ara d rmalar n- dan sonra daha trafl m lumat veril bil c yini göst rir.
Ke ikçi qüll l ri. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb böl- g sind ki müdafi qur ular iç risind ke ikçi qüll l ri öz qu- rulu una, memarl q üslubuna gör xeyli f rql nir. Bu cür ke ikçi qüll l rinin qal qlar Balak n rayonunun Katex, Zaqatala rayo- nunun Masex, Car v Göy m k ndl ri razisind qalmaqdad r. Hal-haz rda Katex k ndind eyni qurulu lu 4 ke ikçi qüll si sa- lamatd r. Car k ndind ke ikçi qüll si, üz rind ki lövh si, h tta qoruma divar v onun üz rind ki r bc yaz lm lövh qoru- nur. Masex k ndi razisind , osse yolunun k nar ndak qüll is yar muçmu v ziyy td dir. Qax royonunun lusu k ndind ki eyni qurulu lu ke ikçi qüll si el aras nda “Sumuq qala” ad il tan n r v son dövrd b rpa edilmi dir. Yuxar da qeyd olunan bütün ke ikçi qüll l ri – qalalar çayda ndan, kir nc m hlulu il tikilmi dir, forma etibar il dördküncdür, çarda n z r al narsa, dörd m rt b lidir. ç v bay r t r fd n yax suvanm d r. Suvaq i l ri d kir nc m hlulu il apar lm d r.
72 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Diqq tl n z rd n keçiril rs , iç rid m rt b l ri ay rmaq olur. M rt b l r ya divarda k rt yaratmaqla, yaxud p rdi yerl - dirm k üçün divarda de ikl r qoymaqla yarad lm d r. H r m r- t b d p rdil rin üz rin taxta dö m vurulmu du. Art q diva- r n heç birind n p rdi, n d dö m taxtas qalmam d r. Yuxar dak m rt b l r ç xmaq üçün asma n rdivanlardan isti- fad olunurdu [52]. Qurulu unda, ölçül rind mü yy n f rql r olsa da bu ke- ikçi qüll l ri-qalalar öz xarici görünü ün , xüsusil di -di hörülmü yuxar hiss sin gör Ramana v M rd kan qalalar na b nz yir. Bu is müdafi tikilil rinin memarl nda ümumaz r- baycan ünsürl rinin oldu unu göst rir. Bu qalalara giri üçün çox da böyük olmayan, yuxar s ta klind , x rda çayda ndan hörülmü qap olurdu. Yuxar m rt b l rd p nc r , mü ahid aparmaq v güll atmaq üçün maz al tipli yerl r vard r. Bu ke- ikçi qüll l ri – qalalar XIV-XVIII srl r aid edil bil r.
Beretbin d v Po tbin d “dördkünc qalalar”. Balak n ra- yonunun Beretbin v Po tbin k ndi razisind ki müdafi qur- ular haqq nda tarixi d biyyatda m lumat yoxdur. Bu qur u- lar n divarlar n n hündürlüyü 3-4 metrdir, qal nl is 1,5 metr yax nd r. Qala düzbucaql klind dir v t xmin n 250 kvadrat metr yax n razini hat edir. Po tbin d ki qala müasir Gür- cüstan Respublikas il s rh d x ttinin yax nl ndad r. Buna gör d burada ara d rma i l ri aparmaq mümkün deyildir. lkin ara d rmalar, bu qalan n son orta srl r aid oldu unu söyl m - y sas verir. Qalan n q rb t r find çox da d rin olmayan x n- d k vard r. Bu x nd yin 1918-ci ild Az rbaycanla Gürcüstan aras nda s rh d münaqi l ri zaman qaz ld n ehtimal etm k olar. Bu qalan n divarlar da çayda ndan, h ngl tikilmi dir. Eyni qurulu lu dig r qala is Beretbin k ndinin iç risin- d , xsi h y tl rd n birind yerl ir. Bu, k ndd “Heybullah ki i” kimi xat rlanan xsin h y ti olmu dur. Heybullah ki i 1990-c ild , 94 ya nda v fat etmi dir. Onun m lumat na gör
73 Akif M mm dli
1918-ci ild Az rbaycan Cümhuriyy tin yard m etm y g lmi Türkiy sg rl ri bu qalada t lim keçmi l r. Beretbin k ndi sakinl rinin m lumat na gör , qalan n iç - risind vaxtil “yeralt yol” da olmu dur. Bütün bunlar qalan n ciddi h rbi h miyy tli müdafi qur usu oldu unu göst rir. Be- retbin d olan bu dördkünc qalan n XI-XVII yüzillikl rd tikil- diyini ehtimal etm k olar.
Sirt qalalar . Balak n, Zaqatala v Qax rayonlar razisind ki bir çox müdafi qur ular , xüsusil da lar n a a dan keç n yola baxan sirtl rind tikilmi göz tçi qalalar çox ox ard r. T biidir ki, burada tikilil rin mövcud relyef uy unla d r lmas bax m n- dan mü yy n d yi iklikl r edilmi dir. Sirt qalalar n çoxu çayda- ndan, b zi yerl rd is qayalardan qopar lm parçalardan, h ng m hlulu il tikilmi dir. T xmin n 4x4 metr, yaxud buna yax n ölçüd olan, hündürlüyü 2-3 metr çatan bu tikilil r mü a- hid bax m ndan çox lveri li qaya üz rind in a edilmi dir. Buradan yolu, g lib-ged ni n zar td saxlamaq, t hlük olduqda is n q sa zamanda x b r çatd rmaq olurdu. Yaln z Balak n razisind bel sirt qalalar n n say be d n art qd r. Bölg nin sirt qalalar n n heç biri müt x ssisl r, arxeoloqlar t r find n ara d r lmam d r. Lakin bu tipli müdafi qur ular ki razisind d vard r v onlardan birind – Çayqaraqoyun- ludak “Q z qalas ”nda müt x ssisl r ara d rma aparm lar. Bu qalan ilk d f 1948-ci ild Ming çevir arxeoloji ekspedisiyas n n r hb ri S.M.Qaz yev qeyd alm d r. H min qala Balak nd ki sirt qalalar kimi kvadrat formal qüll d n ibar tdir. Burada da qala kir c m hlulu il , qaya parçalar ndan v x rda çayda ndan hörül- mü dür. Tikintid c rg il hörgü üsulundan istifad edilmi dir [52, 105]. Qeyd etm k yerin dü rdi ki, Az rbaycan Respublika- s n n imal-q rb bölg sind XI yüzillikd n ba layaraq müdafi qur ular n n, XIV srd n etibar n m scid v m dr s binalar n n, xüsusil burada “c bir”, yaxud “hasar” adland r lan qoruyucu
74 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri divarlar n tikintisind nazik da lar n nisb t n yat r laraq c rg il hörülm si daha çox mü ahid edilir.
Murtuz qala. El aras nda “Murtuz qala” adland r lan tarixi abi- d Balak n rayonunun Mahamalar k ndi razisind dir. Balak n çay n sa sahilind , çox hündür olmayan s rt süxurlu qaya üz - rind tikil n qala-ev hündür qala divarlar il hat olunmu dur. traf razid n hündür olmas il seçil n bu yer strateji c h t- d n çox lveri li mövqey malikdir. Mühasir zaman bu qalada uzun müdd t qorunmaq mümkün idi. “Murtuz qala”n n h miy- y tini daha ayd n t s vvür etm k üçün, qalan n sahibi v onun tikildiyi dövrl ba l q sa tarixi icmala ehtiyac vard r. XIX yü- zilliyin ortalar nda Qafqazda uzun müdd t ( srin 20-60-c ill - rind ) rus i alç lar na qar müqavim t göst rmi müs lman halisin t zyiq daha da art r lm d r, bu is yeni h y canlara v üsyanlara s b b olmu du. Rusiya hakim dair l rinin Qafqaz halisini zorla xristianla d rma siyas ti v ziyy ti xeyli g rgin- l dirmi di. Az rbaycan n imal-q rb bölg sind mübariz in- sanlar silahl d st l r yarad r v çar m murlar na qar u urlu döyü l r apar rd lar. Zorla xristianla d rmaya m ruz qalm in- sanlar yenid n islama qay d rd lar. Bu qay d prosesi bölg nin ingiloy k ndl rind daha böyük vüs t alm d . 1863-cü ild önc yaln z xristian missionerl ri qorxutmaq v öldürm kl f aliyy t ba lam qaçaq Burca li v Tin-tin Mahaman n f dakarl bölg d böyük ks-s da do urmu , Za- qatala dair sinin r isi Tarxan Mouravov knyaz alikova yazd raportda özünün qorxu v h y can hissl rini gizl tm mi di. liabadda ba lam üsyan n s das Balak n d çatd v xristianl q bul etmi Qallacovlar n burada kils tikm k t b- büsü hali aras nda ciddi h y cana, h tta ümumi naraz l n üsyana çevrilm sin s b b oldu. Vaxtil rus ordusunun zabitl - rind n olmu Balak nli Hac Murtuz, Yunker li, Arux smay l, carl Z ngi f ndi, Burca li üsyan n n f al içtirakç lar idil r. H min üsyana ciddi haz rl q görülmü , geni f aliyy t plan ha-
75 Akif M mm dli z rlanm d . eyx amilin ( 1798-1871-ci ill rd ya am d r) müridi olmu Murtuz li d yerli hali aras nda çarizm qar t bli at apar r, ham n üsyana s sl yirdi. Üsyanç lar önc Zaqa- tala qalas ndak h rbi hiss nin köm yin g l bil c k rus sg r- l rinin qar s n almaq üçün Qan x çay üz rind ki körpül ri da tm , Laqodexd n g l n yolun ba lanmas m qs dil t dbir- l r görmü dül r. 1863-cü ilin iyun ay n n 5-d Zaqatala qalas na hücum üçün son haz rl q i l ri görülmü , Hac Murtuz imam elan edil- mi di. Bölg d ki rus h rbi birl m l rin ümumi r hb rliyi knyaz alikov h yata keçirirdi. Balak n sah r isinin köm kçisi Aleksandr Qalacov knyaz alikova üsyanç lar n qalaya hücum ed c kl ri bar d d qiq m lumat vermi di [71, 77]. Zaqatala dair sinin r isi knyaz Tarxan Mouravov Zaqatala qalas n qoru- maq üçün qaladak 150 n f rlik qarnizondan lav , üsyandan qorxaraq burada s nm h r varl lar n n 250 n f r ail üzvü- n , h tta 6 frans z tacirin d silah vermi di [160; 161]: A r raitd ba lanm hücum zaman üsyanç lar xeyli itkiy m ruz qald lar v geri ç kilm y m cbur oldular. Üsyan r hb rl rind n olan Z ngi f ndi d a r yaraland . yunun 6-da s h r knyaz alikovun Balak nd n Zaqatala qalas ndak ruslara köm y g ldiyini e itmi Hac Murtuz r qibin üz rin hücuma keçdi v ba vermi döyü d knyaz alikov v bir neç rus sg ri öldürüldü [71, 78; 160; 161]. Lakin Z ngi f ndinin yaralanmas , Da standan gözl nil n h rbi köm yin g lm m si, üsyanç lar n yax döyü t limi görm m si v pis silahlanmas onlar n m lubiyy tin g tirib ç xard . Üsyanç lar n bir neç gün davam etmi müqavim ti iyunun 9-da s h r tamamil yat - r ld . Bundan sonra üsyanda i tirak etmi xsl r , onlar n ail üzvl rin divan tutuldu. Döyü l rd i tirak etmi üsyanç lar v onlar n ail l ri h mi lik Sibir sürgün edildil r, onlar n evl ri viran olundu, ba lar m hv edildi, torpaqlar müsadir olundu, ruslara “d ymi z r ri” üsyanda i tirak etmi k ndl rin halisi zorla öd m y m cbur edildi. Üsyan n n f al i tirakç lar ndan
76 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
19 n f ri dar a ac ndan as ld . T qib olunanlar n bir qismi Os- manl Türkiy sin v ba qa ölk l r mühacir t etdi. l keçm - y n, bir müdd t da larda gizl n n Hac Murtuz is ail üzvl - rinin, qohumlar n n daha art q t zyiql r m ruz qalmamalar , h mk ndlil rin qar ruslar n t qibl rin son qoymaq üçün kö- nüllü olaraq hakimiyy t dair l rin t slim oldu. Balak nd n Tif- lis – Qafqaz cani ininin s r ncam na gönd rilmi Hac Murtuz Rusiyan n daxili quberniyalar ndan birin sürgün edildi [71, 78; 161]. Bu üsyanla ba l olan istintaq materiallar n n ara d rmalar göst rir ki, onun ba verm sind Osmanl Türkiy sinin böyük rolu olmu du [71, 79]. Rusiya imperiyas n l rz y g tirmi bu üsyandan qorxmu çar m murlar onlar n burada f aliyy t göst - r bilm l ri üçün lav s lahiyy tl r verilm sini xahi etdil r. mperiya r smil ri bunu n z r alaraq bölg d lav h rbi qüv- v l r yerl dirdil r. Zaqatala dair si bilavasit Qafqaz cani inin tabe edildi, dair r isin h tta i ti a lar ba ver c yi t qdird ölüm hökmü ç xarmaq s lahiyy ti verildi. Zaqatala qalas na, Zaqatala qarnizonuna lav rus h rbi qüvv l ri g tirildi. Bütün ehtiyat t dbirl rin baxmayaraq, çarizm bölg d xristianla d rma siyas tind n imtina etm y , Zaqatala dair sin- d ki kils m kt bl rini ba lama a m cbur oldu. Xristianla d r- ma t dbirl ri ba lanark n Balak nd tikilm y ba lanm kils - nin in as i i d dayand r ld . mperiya bölg d öz siyas tini d - yi m y m cbur oldu. mperatoru siyas ti d yi m y m cbur etmi üsyan n ilk plan rus ordusunun sabiq tabs kapitan , 1863- cü il üsyan n n r hb ri Hac Murtuz olmu dur. H min plan onun ya ad qalayab nz r evd – “Murtuz qalada” haz rlanm d .
kinin tarixi abid l ri. ki öz tarixi abid l rini v planla d r- ma qurulu unun çox qismini yax saxlam Az rbaycan h r- l rind ndir. XIV yüzillikd n etibar n ki hakimliyinin, daha sonra is (XVIII srd ) ki xanl n n m rk zi olmu bu h rin Az rbaycan m d niyy tinin inki af nda xüsusi rolu olmu dur.
77 Akif M mm dli
Hal-haz rda Böyük Qafqaz da lar n n qoynunda, da lar- dan axan çaylar n boyunca uzanan ki h ri q dim ça larda h min da silsil sinin c nuba do ru uzanan hiss sind , q dim ticar t yollar n n yan nda yerl ir, Yax n v Uzaq rq ölk l rini Q rbl birl dirirdi. Köhn h r indiki h rd n xeyli a a da – Ki çay n n vadisind yerl irdi. h r müasir yerin 1772-ci ild , f lak tli sel h ri viran etdikd n sonra köçürülmü dür. ki qalas (Nar n qala) da o zaman tikilmi dir [148, 192]. Osmanl diplomat v s yyah Övliya Ç l binin (XVIII sr) ki haqq nda verdiyi m lumata gör , da dan tikilmi göz l ki qalas t p likd yerl irdi. Qalan n “ irvan” v “G nc ” adlanan iki darvazas var idi. Qalan n iç risind ki iki m scid, - h rd ki karvansaralar, hamamlar v bazar h r k sin n z r-diq- q tini c lb edirdi [97, 5]. h r razisinin c nub v imal hiss - l ri aras ndak hündürlük f rqi 450 metr çat r. Görk mli rus airi A.S.Pu kinin (1799-1837) dostu, general Rayevski kini “Böyük miqyasl Baxçasaray” ( ski Kr m xanl n n ba h ri) adland rm d . h rin yuxar qismind – imal- rqind , yüks klikd , s fal bir yerd yerl n ki qalas xan n iqam tgah idi. Ümumi h r tikilil ri onun razisin daxil deyildi. Qalan n burada yerl m si yaln z h rbi nöqteyi-n z rd n deyil, habel h rin bu hiss sind mikroiqlimin daha xo olmas bax m ndan lveri li idi. Qala ilk ki xan Hac Ç l binin hakimiyy ti dövründ (1743-1753) tikilmi dir. Qala divarlar n n xaricd n ümumi uzunlu u 1300, hündürlüyü imaldan 4 m, c nubdan is 8 met- r yax nd r. Qala divarlar n n qal nl 2.2 metrdir. Qalan n di- varlar v bürcl ri dövrümüz xeyli da lm halda g lib çatm - d r. 1958-1963-cü ill rd qala b rpa edilmi , öz vv lki görk - min sal nm d r. Abid nin c nub v imaldan iki ta l darvaza- s , mühafiz bürcl r vard r. ki qalas n n vaxtil olmu v n z rd tutulmu tikinti i l rini göst r n 26 fevral 1853-cü il tarixli plan ndan görünür
78 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri ki, qalan n iç risind xeyli miqdarda tikili yerl irdi. Bu tikinti- l rin say q rxa çat rd . T biidir ki, ki xanl n n Rusiya t r - find n i al ndan h min plan n t rtibi tarixin q d r 50 il yax n bir müdd t rzind qalan n tikintisind mü yy n d yi iklikl r ba vermi dir. Lakin bu vaxta q d rki tikinti i l ri sasl olmad - üçün qala kompleksinin ümumi plan d yi m mi dir. Plan- dak x rda d yi iklikl r n z r al nmazsa, bu plan ki xansara- y n n, qalas n n ilkin, orijinal görk mini biz t qdim ed n m n- b rolunu oynay r. Qala – istinadgah vaxtil çox diqq tl layih l dirilmi - dir. T bii rait, burada in a olunmu saray, bir s ra ya ay bi- nalar , ba lar, hovuzlar v f vvar l r vahid, bitkin kompozisiy- an t kil edir. Qalan n plan nda su k m rl ri il birlikd 9 ho- vuz da göst rilmi dir. Az rbaycan n ba qa h rl rind ki xan istinadgahlar ndan v malikan l rind n f rqli olaraq, kid ki xan iqam tgah qala divarlar daxilind ki tikilil rin çoxlu u, miqyas il f rql nirdi.
Ayd nbulaq qalas . kinin c nub-q rbind , h rd n t xmi- n n 20 km-lik m saf d yerl ir. Qala kvadrat formal d r. Onun h r t r finin uzunlu u 8,8 metrdir. Divarda görün n izl r gör vaxtil onun daxilind üç yarusun oldu unu t xmin edirik. Hal- haz rda da lm halda olan qala 10 metrd n hündürdür. M rt - b l rin hündürlüyü müvafiq olaraq 4 m, 2,8 m v 2,8 m-dir. Üçüncü m rt b d ensiz p nc r yerl ri vard r. Yuxar m rt b - l r yaln z iç rid n – asma n rdivanla ç xmaq olard . Ayd nbulaq qalas bar d olan m lumatlar onun sas n mü ahid m nt q si funksiyas n da d n göst rir. Qalan n di- varlar iri özül da lar il tikilmi v yonulmu da larla üzl n- mi dir. Qap üstü v m rt b l raras örtükl rd v divarlar n b r- kidilm sind ard c a ac ndan istifad edilmi dir. Yaln z burada deyil, bütün rqd qalalarda v müdafi s ciyy li, t yinatl tiki- lil rd yüzillikl r boyu ard c tirind n, p rdi v taxtas ndan istifa-
79 Akif M mm dli d olunmu dur. Haqq nda d qiq m lumat olmad üçün Ayd n- bulaq qalas n n XIV yüzillikd in a olundu u göst rilir [97, 45].
“G l rs n-gör rs n” qalas kid n 4 km imalda, Ki çay n n q rb sahilind , Qarat p da n n zirv sind , strateji c h td n çox lveri li olan bir yerd tikilmi dir. Qalan n XV yüzillikd , ki hakimi lican t r find n tikdirildiyi qeyd olunur. kilil rin Nadir ah f ara (1736-1747) qar mübariz fakt (1744) v “G l rs n-gör rs n” qalas n n bu mübariz d ki rolu tarixi biliyi olan xsl r m lumdur. Nadir ah n tabe ol- maq t l bin Hac Ç l bi s nd qalan n al nmaz oldu una güv n r k “G l rs n-gör rs n” x b rini gönd rmi , r dd cavab vermi v q z bl nmi , Nadir kiy hücum etmi , u ursuzluq- la qar la m d . Qalan n m hz bundan sonra bel adland r ld qeyd edilir. Ki k ndinin sakinl ri bu qalan “Q z qalas ” v yaxud “Q zlar qalas ” adland r rlar. “Q z” sözü “bakir lik”, “al nmaz- l q” v “m lubedilm zlik” m nalar n da y r. Bu qala haqq n- da yaln z K rim a a Fatehin v Hac Seyid bdülh mid f ndi- nin s rl rind m lumat verilmi dir. H min s rl rd bu qala “Q zlar” ad il deyil, “G l rs n-Gör rs n” ad il xat rlan r. Hadis l ri diqq tl izl dikd “G l rs n-Gör rs n” ad n n “Q z- lar qalas ”na sonralar, 1743-cü il hadis l ri il laq dar olaraq verildiyi anla l r. S f vi ah I T hmasib (1524-1576) 1551-ci ild kiy h rbi yürü etmi , kilil r h m Ki k ndind yer- l n qalada, h m d “Q zlar qalas ”nda müdafi olunmu lar. H r iki s rd ki m lumatlar bu hadis ni ayd n kild ks etdir- m kd dir [159]. “G l rs n-Gör rs n” qalas Ki k ndinin imal- rqind , Ki çay n n qollar ndan biri olan Damarç n çay n n sol sahilin- d , Qarat p da n n üz rind yerl ir. Qarat p da n n arxa- s nda is yüks k da lar s ralan r. Qalan n bel bir yerd sal n- mas sas m qs d xidm t edirdi: qaya s ld r m oldu una gör qalaya önd n, arxadan v çay t r fd n hücum etm k mümkün
80 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri deyildi. Qala il Ki k ndi aras ndak razi “Qala düzü” d adlan r. L.N.Tolstoyun (1828-1910) “Hac Murad” povesti q h- r manlar n n s rgüz tl ri m hz bu qalada c r yan edir. M nb l rd göst rilir ki, ki xan D rvi M h mm d xan 1551-ci ild qalada müdafi olunmu , Ki qalas al nd za- man qaçma a c hd etmi , S f vi ah n yanlar t r find n q tl yetirilmi di. H min m nb l rd 1743-cü ild Nadir ah n kiy hücumu il laq dar qalan n ad ç kirlir. 1743-cü ild Hac Ç l bi xan kini müst qil xanl a çevirdi v ki yenid n ah ordusu il qar la mal oldu. Nadir ah n qo unlar qalan fasil - l rl mühasir d saxlad . Mühasir d ya amaq kilil r üçün ç tin olsa da, onlar uzun müdd t dü m nl mübariz aparm v ona s rt müqavim t göst rmi l r. “G l rs n-Gör rs n” ad da bu hadis l rl ba l d r. Bel r vay t edirl r ki, üzb üz duran qo- unlar uzaqdan-uza a, q q ra-q q ra dan a bilirl rmi . Bir d f Nadir ah özü dan a qo ulmu v soru mu du: “O nec qalad r ki, onu almaq olmur?”. Ona cavab vermi dil r: “G l r- s n-Gör rs n”. M hz h min vaxtdan qala bel adlan r. Hal-ha- z rda h min qala da lm v ziyy td dir v burada ciddi t mir i l rinin apar lmas vacibdir.
ki xanlar n n saray . Orta sr Az rbaycan memarl n n n görk mli abid si ki xan saray d r. Orjinall na gör yegan olan xan saray n 1762-ci ild “Mü taq” t x llüsü il erl r yazm Hüseyn xan tikdirmi dir. Saray n xüsusi tikinti üslubu vard r. H r kvadratmetr b k nin t qrib n 5 min bir-birin gey- diril n hiss l rd n ibar t oldu unu n z r alsaq, onda ki xan saray n n t krars z, b nz rsiz s n t incisi oldu una min olar q. Saray q dim rq h rl ri üçün s ciyy vi olan lav divarlarla hat olunmu dur. ki xan saray n n fasad c nuba baxan iki- m rt b li binadan ibar tdir. M rt b l rin plan eynidir. Bir c r- g d yerl n üç ev bir-birind n d hlizl ayr l r. Birinci v ikinci m rt b d yerl n zallar saray n ba otaqlar olmu dur. Burada is iki ensiz taxça arxa divarda v bir
81 Akif M mm dli enli taxça ön divarda yerl irdi. Güman olunur ki, Enli taxça v birinci m rt b nin zal r smi q bul yeri olmu dur. M rt b l r aras nda daxili laq olmam d r. kinci m rt b y yan fasadlara giri l ri olan, yan otaqlar n arxas nda yerl n pill l rl qalx r- d lar. lk n z rd yönd msiz görün n pill kanlar tikilinin yay saray oldu unu göst rir. Saray n ba fasad n n divarlar tama- mil b k tipli p nc r l rl v z olunmu dur. P nc r b k l rinin h nd si ornamentli fiqurlar , onlara vurulmu müxt lif r ngli ü l r fasad ay ran hiss l rin b z kli s thl ri il çox göz l uy unla d r lm d r. Bel b k li fonda pi ta n d rin taxçalar çox ayd n kild n z r çarp r v h m d saray n birinci m rt b sin giri l rin, onlar n üz rind ki ikin- ci m rt b nin balkonlar n ç rçiv y al r [97, 47]. Qeyd etm k laz md r ki, t krars z s n t incisi olan ki xan saray ötmü 200 il rzind mü yy n d yi iklikl r u rasa da, XX srin orta- lar nda ba lanm t mir-b rpa i l ri 1967-ci ild ba a çatm , abid vv lki görk min qaytar lm d r.
Karvansaralar. Tarixi d biiyyatda, cn bi tacirl rin v s y- yahlar n qeydl rind XVIII yüzillikd kid bir neç karvansa- ran n oldu u göst rilir. Hal-haz rda h min karvansaralardan ikisi (“Yuxar ” v “A a ”) qalm d r. H r iki karvansara XVIII yüzillikd yerli s n tkarlar t r - find n tikilmi , qurulu una, böyüklüyün v ticar t h miyy ti- n gör rqd m hur idi. Daha böyük olan “Yuxar karvansa- ra”n n ümumi sah si 6 min kvadratmetr, hündürlüyü ki küç - sin baxan hiss d 14 metr, iç ri t r fd n is 8 metrdir [97, 86]. “Yuxar karvansara” ölçül rin v h cmin gör Az rbaycan razisind qeyd al nm n böyük karvansarad r. Karvansaralar n sas fasad çaya t r f yön lmi dir. Binan in a etmi memar relyefd n, yerin mailliyind n çox m har tl istifad etmi dir. sas fasad n s thi karnizl rl bir neç üfqi his- s l r ayr lm d r. ki m rt b hündürlüyünd olan a a hiss , ta bo luqlar na yerl dirilm kl iki r ngli p nc r l rl t chiz
82 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri edilmi dir. Yar mdair vi formada olan k rpic ta lar bir-birin söyk nir. Karvansaran n h y t hiss si çox sad t rtib olunmu - dur. Binan n eyni ölçüd olan bütün otaqlar n n ta b nd örtüyü vard r. Heyvanlar n saxland , atlar n ba land yerl r ümumi görk m x l l g tirmir.
“A a karvansara” da çox böyükdür. Burada 242 otaq v zir- z mi vard r. Karvansaran n 4 t r find böyük giri darvazalar yerl ir. Bu darvazalar ba lananda karvansara qalaya b nz yir. Qorunma, müdafi imkanlar n n geni liyi bu karvansaran n f rq- li c h tl rind n olmu dur.
Küngüt qalas . Bölg d nisb t n yax ara d r lm tarixi abid - l rd n biri ki rayonunun Küngüt k ndind ki Kils da n üz - rind ki qalad r. Bu qala da düzbucaq formas ndad r. Uzunlu u 120 m, eni is 42 metrdir. Qalan n divar v bürcl ri c nub v q rb t r fl rd nisb t n yax qalm d r. Divarlar n qal nl 2,6 metr, hündürlüyü is müxt lif yerl rd 2 metrl 5 metr aras nda d yi ir. Qalan n bürcl ri d düzbucaq formal d r v qalan n iki darvaza yeri vard r. sas darvaza yeri c nub t r fd , ikinci dar- vaza yeri is imal-q rb t r fd yerl ir. Qalan n ikinci darvaza yeri birincisin nisb t n xeyli kiçikdir. Abid h ng m hlulu il , çayda ndan hörülmü dür. Onun tikintisind v traf nda k rpic v dig r in aat materiallar na t sadüf edilm mi dir. Qala özünün ski, ilkin formas n z man miz q d r sax- laya bilm mi dir. Q dim v erk n orta sr müdafi istehkamla- r n n yuxar hiss l ri, xüsusil onlar n maz allar n n qurulu u haqq nda limizd d qiq m lumatlar yoxdur. Buna baxmayaraq, arxeoloji qaz nt lar v t dqiqat s rl ri bu bar d mü yy n fikir söyl m y imkan verir. Bel ki, müt x ssisl rin fikrinc , q dim müdafi qur ular n n yuxar hiss l ri (maz allar) düzbucaq v ya üçbucaq formas nda olmu dur [151, 103]. S.P.Tolstov üçbucaq formal maz allar olan qalalar daha q dim hesab edir, m n etibaril onlar Assuriya abid l rin apar b
83 Akif M mm dli
ç xar rd . O, bu cür maz allar n erk n orta srl r q d r mövcud ol- du unu v sonralar onlar n adi üfqi ortüyü olan maz allarla v z olundu unu göst rirdi. Dig r bir müt x ssis Q.A.Puqaçenkova is üçbucaq formal maz allar n antik dövrün müdafi istehkamlar üçün s ciyy vi oldu unu qeyd edirdi [145, 49]. M lumdur ki, düzbucaq formal maz allar olan qalalar öz dekorativ xüsusiyy tl rin gör üçbucaq formal maz allar olan qalalara nisb t n daha sad tikilirdi. H r eyd proses sad d n ba lay b mür kk b do ru gedir. Bu sah d d bel olmu dur. Bu c h t qalan n h rbi mövqeyinin seçilm sind , divarlar n v bürcl rin qurulu unda da özünü büruz verir. Müt x ssisl rin fikrinc q dim dövr v erk n orta srl r nisb t n son orta sr- l rd , xüsusil odlu silahdan istifad edilm y ba land bir dövrd mür kk bl m m hz ma zallar n v bürcl rin qurulu- unda ba vermi dir. Q dim dövrd v erk n orta srl rd qala qar s ndak dö- yü l rd divar da tmaq üçün “da atan ma n”lardan, oddan, ox, niz v hücum n rdivanlar ndan geni istifad edilirdi. Buna gör d qala divarlar v ma zallar h min döyü üsullar na uy- un olaraq tikilirdi. Lakin son orta srl rd odlu silahdan istifa- d edilm y ba lananda q dim döyü üsullar , h tta müdafi qa- lalar da t dric n öz h miyy tini itirm y ba lad . Buna baxma- yaraq, müdafi istehkamlar nda yeni döyü üsullar na uy un olan, y ni top v tüf ngd n at açmaq üçün münasib olan ma - zallar yaranma a ba land . Onlar sas n bay r t r fd n dar, iç ri t r fd n is t dric n enli kl dü n düzbucaql bacalardan, top atmaq üçün yararl ma zallardan ibar tdir. Yuxar da qeyd edil nl rd n ayd n oldu ki, müdafi isteh- kamlar , xüsusil onlar n bürc v ma zallar h mi eyni quru- lu da olmam d r. Onlar h r bir tarixi dövrün t l bat na uy un olaraq müxt lif memarl q üslublar nda tikilmi dir [52, 39]. Az rbaycan n imal v imal-q rb bölg sind tikilmi mü- dafi istehkamlar ndak düzbucaq formal maz allar müdafi v
84 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri mü ahid m qs dind n ba qa bürcün iç risind ki ota h m i qland rmaq, h m d havaland rmaq m qs di da m d r. Küngüt qalas nda apar lm arxeoloji qaz nt lar buradak m d ni t b q ni mü yy n etm y , ld olunan saxs materiallar is onun dövrünü mü yy nl dirm y imkan vermi dir. Qaz nt n tic sind m d ni t b q d ld olunmu saxs materiallar n IX-X yüzillikl rd geni istehsal olunan qablara aid oldu u mü yy n edilmi dir.
Mahamalar k ndind Qala. Balak n rayonunun Mahamalar k ndind , rayon m rk zind n 2 km imala do ru, Balak n çay - n n sa sahilind t xmin n 1 ha sah ni hat ed n dair vi qala vard r. H min qala be yar mdair vi qala divar n n birl m sin- d n t kil olunmu dur. Burada yüzl rl sg rin qalmas , h rbi t - lim keçm si üçün rait vard r. Qalan n iç risind , daha yax qo- runan razid yeralt otaqda olmu dur. Bu otaqda sirl r saxla- n l rd . Qalan n sol t r fi Balak n çay n yata na bax r. Bu sah d çay t bii istehkam (yar an) yaratm d r. Qalan n imal t r fi Böyük Qafqaz da lar na bax r v bir neç yüz add ml qda da lar ba lan r. M hz burada, indi “Salban körpüsü” adlanan körpünün yuxar s nda, qayada göz tçi m nt q si vard r. Çox lveri li bir mövqed yerl n qala çayda ndan v h ngd n tikilmi dir. Çox maraql d r ki, ba qa qalalardan f rqli olaraq, bu qala- n n divar n n a a qismind maz allara ox ar düzbucaql , dar v uzun yar qlar vard r. Qala k nd sakinl rind n Qaz mahama Mehdiyevin v M ry m Mehdiyevan n h y tyan sah sind dir. Onlardan v dig r ya l k nd sakinl rind n ald m z m lumata gör , h min qala XIX yüzillikd rus i al zaman nda v sonrak dövrd rus h rbçil rinin istifad sind olmu dur. Qala divar n n qal nl 1 metr yax n, hündürlüyü is 4 metr yax nd r. Qurulu una, memarl q üslubuna gör bu qala bölg d ki dig r müdafi qur ular ndan k skin sur td f rql nir. Bütün bunlar n z r alaraq qalan n XIX yüzilliyin vv ll rind Rusiya h rbi müt x ssisl ri t r find n tikildiyini söyl y bil rik.
85 Akif M mm dli
Zaqatala qalas . Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg - sind ki müdafi qalalar ndan biri d Zaqatala rayonunun “Qala- düzü” adlanan razisind XIX yüzilliyin I yar s nda (1828-1832- ci ill rd ) Rusiya h rbi müt x ssisl ri t r find n in a edilmi dir. ld edilmi ilkin m lumata gör , bu qala imali Az rbaycan i al olunduqdan sonra Rusiya C nubi Qafqazda tikdirdiyi n böyük müdafi obyekti idi. B zi m nb l rd qeyd olunur ki, 1830-cu ilin mart nda qala- n n tikintisin ba lan ld . Lakin tez-tez t kil edilmi hücumlar v qalan n d f l rl da lmas onun in as i ini xeyli uzatd . Bestujev- Marlinski qeyd etmi dir ki, “da lar n qoynunda Zaqatala qalas n n tikilm si ziyy tl r v qanlar bahas na ba a g lmi dir”. 1830-cu il oktyabr ay n n 15-d rus qo unu yenid n m - lub edildi, lakin noyabr ay n n 14-d lav qüvv alm ruslar Cara daxil oldular. 1832-ci, 1852-ci, 1863-cü v 1871-ci ill rd Zaqatalada i alç lara qar ba vermi üsyanlar amans zl qla yat r ld . 1877-ci ild Zaqatalada olmu ilk avropal qad n – s yyah Karla Serena yazm d r: “Qalada h r gün hücum gözl nilir... Qala bir neç il önc döyü k n l zgil rin hücumu il al nm v z r r ç kmi di...” [80, 7]. Qala tikil rk n yerin qurulu undan çox m har tl istifad edilmi dir. Qala üç t r fd n yar anla (t bii istehkamlarla) hat olunmu dur. Onun imal t r find is süni x nd k qaz lm , müdafi imkanlar xeyli art r lm d . Qalaya ged n alaqap s da imal t r fd idi. Zaqatala qalas n n tikildiyi dövrü n z r alsaq, rus r smi dair l rinin qalan n tikilm si m qs dini, Qafqazdak siyas tinin mahiyy tini v perspektiv planlar n daha ayd n t s vvür etm k olar. Rusiya h l XVIII srin sonlar nda imali Qafqazda öz i - alç planlar n qism n h yata keç rmi di, 1828-ci ild is Rusi- ya C nubi Qafqaz i al etmi , Osmanl Türkiy sini v Qacar hökmdarlar n n h rbi qüvv l rini bu bölg d n s x d r b ç xar-
86 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri m d . Qafqaz n da l q razil ri is h l d ruslara tabe olunma- m d . Da l q razil rd is hali i alç lara inadl müqavim t göst rirdi. Qazi M h mm din, sonra is H mz t b yin r hb rlik etdikl ri müridizm h r kat da larda rus h rbçil rini ç tin v ziy- y t salm d (111, 29-31; 47, 30-34; 85, 28-59). Buna gör d Rusiyan n siyasi dair l ri C nubi Qafqazda, çox lveri li h rbi-strateji mövqeyi olan Zaqatala qalas nda möhk ml nm k, buradan istinadgah kimi istifad etm y , da l - lara qar h rbi m liyyatlar gücl ndirm y çal rd lar. g r h min dövrd Car-Balak n razisind h rbi xidm td olan rus zabitl rinin hesabatlar na diqq t yetirs k gör rik ki, ruslar m l- li-ba l h y can iç risind dir (107, 554-555; 108, 961). Ona gör d ba vermi h r bir hadis haqq nda imperiya m rk zin m lumat verilir v oradan lav köm k ist nilirdi. Zaqatala qalas çox böyük razini hat edir. Qalan n iç - risind sg r v zabitl rin h rbi t lim keçm si, ya amas üçün lveri li rait yarad lm d . Qalan n müdafi si ümidsiz oldu u hallarda buradan ç xmaq üçün bir neç istiqam td yeralt yol qaz lm d . Bu qalan hat ed n divarlar n üz rind mind n çox sg rin eyni zamanda at açmas üçün yerl r (maz allar) qo- yulmu du. Qalaya ba ver bil c k hücumun qar s n almaq üçün süni t p l r düz ldilmi v onlar n üz rin toplar yerl di- rilmi di. T sadüfi deyildir ki, da l lar v yerli üsyanç lar t r fin- d n qalaya d f l rl hücum edils d , qaladak lar h r d f özl - rini qoruya bilmi , hücumlar d f etmi dil r. Zaqatala qalas na h r t r fd n- rq istiqam tind n qal- xan yolun sol t r find z m tli bir kils binas tikilmi di. Rus generallar n n v zabitl rinin ail l ri bazar v bayram günl rind buraya ibad t g lirdil r. Bu kils XIX yüzillikd , n n vi kils memarl üslubunda tikilmi di. XIX yüzilliyin ortalar nda Rusiyan n müst ml k çilik si- yas tinin sas istiqam tl rind n biri d yerli halinin xristianla - d r lmas idi. Bununla ba l olaraq imali Az rbaycan n imal- q rb bölg sind , Balak n, Zaqatala v Qax rayonlar razisind
87 Akif M mm dli d f l rl halinin xristianla d r lmas na c hdl r edilmi , rus pra- voslav kils l rinin tikilm sin t bbüs göst rilmi di. Bütün zorak c hdl r , h v sl ndirici t dbirl r baxmayaraq, Rusiya- n n bölg halisini xristianla d rmaq siyas ti u ursuzluqla n ti- c l ndi [35, 14].
Cinli qala. Qala lisu k ndin ged n osse yolunun sa t r fin- d , Kürmükçay n sol sahilind , qayan n üstünd in a olunmu - dur. lisu k ndind n 5 kilometr aral da olan qalan n yerl diyi da n yax nl ndak d r ni yerli hali “Qala d r si” adland r- m d r. Qalan n in a tarixi VII-IX srl r aid edilir. Qaya ç x nt - s üz rind in a olunmu qala bütövlüyünü qoruyub saxlam d r. Bu istehkam tipli tikili qala bürcl rind n v divarlardan ibar t- dir. Bürcl rd v divarlarda traf razini mü ahid etm k üçün v h m d odlu v soyuq silahlardan h d fi vurmaq üçün maz- allar vard r.
Sumuq qala. lisu k ndi razisind ki tarixi-memarl q abid - l rind n biri d in a tarixi XVII-XVIII srl r aid edil n, yerli hali aras nda “Sumuq qala” ad il tan nan müdafi qüll sidir. Qüll nin in as nda çayda ndan, h ng m hlulundan v bi mi k rpicd n istifad olunmu dur. Qüll dördkünc formaya malik- dir v yuxar qalxd qca ensizl ir. Dördm rt b li qüll nin iki m rt b sinin h r divar nda 1 p nc r v 2 maz al qoyulmu - dur.H min m rt b l rin divarlar bay r t r fd n h ng m hlulu il suvanm d r. Qüll nin 4-cü m rt b si is dig r m rt b l rd n f rqli olaraq daha iri öiçülü p nc r l rl hat l nmi dir.
H s n xan qalas . Qala Qaxba k ndinin yax nl nda, Kürmük çay n n sa sahilind dir. O, bürcl rd n, qala divarlar ndan iba- r tdir v müdafi t yinatl obyekt hesab olunur. Bürcl rd iki s - ra maz al v p nc r yerl ri, divarlarda is maz allar vard r. Qala çay da ndan v h ng m hlulundan tikilmi dir. Qalan n in a tarixi XIX sr aid edilir.
88 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Qalaça ( amil qalas ). n a tarixi XIX srin ortalar na aid edi- l n bu abid lisu k ndini hat ed n da lardan birinin (Yezlida n) zirv sind tikilmi dir. Dair vi formada in a olun- mu bu qalaçan n diametri 7,4 metr yax nd r. Çayda v h ng m hlulu il tikilmi qalaçan n traf boyunca at açmaq v mü ahid aparmaq ü ün maz allar vard r. Qalaçadan lisuya g - l n bütün yollar mü ahid etm k, el c d n zar td saxlamaq mümkündür. K ndd n qalaçaya araba yolu sal nm d r. Abid yerli hali aras nda h m d “ amil qalas ” kimi tan n r v maraql tarixi-memarl q abid si kimi dövl t t r find n qorunur.
89
III F S L SLAMAQ D RK M B DL R
3.1. btidai dinl r v astral inamlarla ba l olan m b dl r
imali Az rbaycan n imal-q rb bölg si yaln z z ngin t bii ehtiyatlar , müdafi qalalar , ke ikçi qüll l ri v Böyük s ddi il deyil, h m d dinl rin, etiqadlar n, etnoslar n qaynay b- qar d , ski dinl rl ba l çoxsayl m b dl rin mövcud oldu- u bir m kand r. Albaniyada ibtidai dinl r, bu dinl rl ba l yaranm ad t- l r v ibad t yerl ri, tikilmi ibad txanalar bar d ara d rmalar aparm K. liyev, R.Görü ov, Q.Qeybullayev, N.Y.Marr, .D.Dyakonov, Z. .Yampolski qeyd etmi l r ki, monoteist (t k allahl ) dinl r (xristianl q, islam) dövl t dini kimi q bul edils d ibtidai dini bax lar uzun müdd t mövcud olmu dur. Bu izl r h tta bu gün d mövcuddur. Bu is t bii hald r. Çünki minillik- l r boyunca meydana g lmi , formala m inam v etiqadlar heç bir yeni din, ideologiya, h tta r smi qanunlar d yi dirm k iqtidar nda deyildir. Dü ünürük ki, bu bax lar insanl q üçün z li v b didir. ski inamlarla ba l el n n l r, bax lar v ad tl r var- d r ki, onlar islam dini d insanlar n dü ünc sind n ç xara bil- m di. Buna gör d h min m n vi d y rl r toplusuna islami ma- hiyy t verm y çal m lar. M s l n, dünyas n d yi mi ziz- l rimizin q brinin ziyar ti, buna b nz r dig r ad tl r, ruhlara inam (animizm), bütp r stlik dövründ n qalm bir çox bax lar hal-haz rda da ya amaqdad r. [109, 151-165]. R.B.Göyü ov Xristian dininin Albaniyada yay lmas , er- k n xristian dövründ tikilmi m b dl r, o cüml d n imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind , ümumiyy tl Qafqazda ilk
90 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri xristian m b di olan Ki m b dind n trafl sur td b hs etmi dir [120]. Bölg d ibtidai dinl r v onlar n c miyy t h yat nda rolu haqq nda q sa m lumat ver k. Burada ya am insanlar n n q dim inamlar t bi t qüvv l ri v da la ba l olmu dur. Q dim dövrd da a inam, ona ba l l q fövq lad d r c d güclü idi. nsanlar el dü ünürdül r ki, da n ruhu vard r. Onlar b z n da - dan yard m ist yir, da a tap n rd lar. Q dim insanlar da a yarad c , yard mç qüvv kimi yana r- d lar. Bu is dünyaya göz açd m qamdan da n insan h yat nda oynad müst sna roldan ir li g lirdi. Sonralar da ev tikm k, qurub-yaratmaq üçün sas vasit y çevrildi. Dig r t r fd n, i- mali Az rbaycan n imal-q rbind , Balak n- ki bölg sind n - h ng da lar, qayalar, çay yataqlar ndak says z-hesabs z da lar h r zaman insan v h yat n “mü ay t” etmi dir. Odur ki, burada insan n tap nd ilk obyekl rd n biri da , da olmu dur. Q dim insanlar ilk m k al tl rini d m hz da dan haz rlam , da insa- n n heyvan ovlamas , yer qazmas , kinçilikl m ul olmas üçün ba l ca vasit olmu dur. kinçilikd ilk toxa da da dan ha- z rlanm d v e. . IV minillikd x ixtira olunana q d r “da toxa”dan istifad edilmi dir [16, 26]. Mü yy n m nada da q dim dövr insanlar n n h yat m nb l rind n biri idi. Da insana h yat boyu o d r c d g r klidir ki, folklorumuzda öz ksini tapm , yaramaz övlad dünyaya g tirm kd ns , “da dünyaya g tirm - yi”n daha faydal oldu una dair fikir hal-haz rda da ya amaqda- d r. B z n da -da “ulu”, “müq dd s” hesab edilmi , da lar “baba” v s. adland rm lar (m s l n, “Baba da ” v s.). Maraql d r ki, bölg d müq dd s hesab edil n insanlar n d fn olundu u q birl r ziyar tgaha çevrilir, ziyar t g l n xsl r buradan m hz bir da götürür, h min da da müq dd s hesab edir, ona tap n r, onun x st y fa ver c yin inan rd lar. M.Seyidov da a, da a inam n türk xalqlar nda ulu cdadla ba l oldu unu göst rirdi [76, 267]. Q dim türkl r da mü yy n bir q bil nin, soyun qoruyucusu hesab etmi l r. Da , yaxud t p l r
91 Akif M mm dli olmayan yerl rd ski zamanlarda, igidl rin, xaqanlar n q bir- l rin çoxlu torpaq tök r, kurqan düz ld r, onlara t p kimi ba- xard lar. H min süni t p l r “o uz t p l ri” dey rdil r. “O uz t p l ri” d da kimi müq dd s say lard . Q bil , tayfa birl m - l ri, sonralar is xalqlar da lar kimi bu t p l r d tap nm lar [76, 267]. Bu m qamda qeyd etm k yerin dü r ki, Balak n rayonunda, “T p çöl” adlanan razid , böyük düz nliyin m rk - zind süni yarad lm bir t p vard r. Y.Mahmudov h min t p nin m hur o uz s rk rd si Bel kana aid oldu unu qeyd etmi dir. T sadüfi deyildir ki, bölg d da a inamla, ba l olan bir neç abid vard r. Bu abid l rd n biri kid – Ki m b dinin ya- n ndad r. H l q dim dövrd x st l n nl r, arzusu, ist yi olanlar h min m b di ziyar t etdikd n sonra buradak uzunsov “muraz (arzu, dil k) da n n” üz rind oturar, arzusunu dil g tirdikd n sonra ged rdi. Bu n n hal-haz rda da ya amaqdad r. Da a inamla ba l olan dig r abid Balak n rayonundan 8 km rqd , Zaqatalaya ged n yolun solunda, Katex fermas n n razisind , da n lap dibind dir. H min da a tap nan insanlardan biri da n üz rind bir m qb r tikdirmi dir. Ara d r lm faktlara v bu m s l y h sr olunmu s rl - r [75; 76; 105] saslanaraq söyl y bil rik ki, da a inam n kök- l ri t qrib n “da dövrün ” gedib ç x r. Bölg d is bu inam f rqli lam tl ri v ona ba l olan ad tl ri il daha z ngin v maraql d r. btidai insanlar n dini t s vvürl rind n v ski inamlar n- dan m lumat olan h r bir xs bilir ki, ibtidai insanlar ovdan önc ovlayacaqlar heyvan n r smini da a, qayaya, b z n d torpa a ç kir, h min t svir d y n kl , da la z rb l r endirirdi- l r v min idil r ki, bu h r k tl ri il heyvan n ruhunu ovsun- lay rlar. Yüzillikl r, minillikl r boyu icma münasib tl rini, daxili idar çilik qaydalar n qoruyub saxlam cdadlar m z bir çox inanclar n v ski ad tl rini d qoruyub saxlam d r. Bu inanc v ad tl rin çoxu mü yy n d yi iklikl rl hal-haz rda da qal-
92 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri maqdad r. M s l n, Balak n rayonunun Katex k ndind “Godob Qara” m h ll sind , m kt bin yan nda XIX yüzillikd tikilmi kiçik bir m scid vard r. Onu b z n “hücr ” d adland r rlar. Onun divar n n küncün qoyulmu da lar n üz rind astral inamlarla ba l olan müxt lif cizgil r, bir neç da da is ov heyvan n n t sviri v ov s hn si vard r [68, 34]. Bölg d izl ri qalm ski inamlardan biri d göy (s ma) cisiml ri il (Ay, Gün ) ba l d r. Bu dini inamlar hal-haz rda da ya amaqdad r. Maraql d r ki, bölg d Aya inamla ba l ola- raq da da an a ac na da inam vard r. Bölg nin q dim sakinl ri Ay n kosmik enerjisinin da da an a ac na keçdiyin inan rd lar. Minillikl r önc bölg insanlar müq dd s hesab etdikl ri da da an, ncir v heyva a aclar n n da ruha malik oldu una inan rd lar. B zi a aclara, onlar n ruha malik oldu una inam göy cisiml rin (Aya, Gün , Ulduzlara) inamla s x ba l d r. Ma- raql d r ki, bölg d ki bütün m b dl rin, ziyar t yerl rinin ya- x nl nda, b z n lap divar n n dibind mütl q da da an a ac vard r. lk bax da t sadüf kimi görün n bu fakt ara d rark n, yüzl rl bel hala t sadüf etdik. Bir çox m nb mü llifl rinin, o cüml d n Strabonun bil- dirdiyin gör , Albaniyan n beriyaya yax n razil rind ( imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ) xeyli sayda Ay m b di olmu dur [109, 151]. Dion Kassi d Albaniyan n q rb vilay t- l rind xeyli m b din oldu unu qeyd etmi dir [109, 152]. Antik dövr mü llifl ri q dim alban m b dl rinin qurulu u haqq nda geni m lumat verm mi l r. Strabon qeyd etmi dir ki, Albaniya- da Ay m b dind xidm t ed n çoxlu kahinl r – “iyeredullar” vard r. O, burada qurban m rasiminin çox böyük h y canla v iztihaml kild keçirildiyini göst rmi dir. Qurban düz, üzü- qoylu, q vr lm dizl ri bükülü, yan üst qoyulurdu. Strabonun s rind qurban m rasimi bu cür t svir edilmi dir: m rasim topla anlar aras ndan daha t crüb li olan bir xs lind tutdu u müq dd s niz il qurban n ür yin yandan z rb endirirdi. Qur- ban yer y x ld qdan sonra onu vv lc d n mü yy n edilmi
93 Akif M mm dli yer uzad rd lar v ham növb il qurban n üz rind n tullan rd . Qurban n üz rind n tullanan insanlar bu h r k tl ri il pis ruh- lardan, x st likl rd n xilas olacaqlar n dü ünürdül r. Diqq t yetirs k gör rik ki, vaxtil Ay m b dl rind icra olunmu b zi ayinl r bu gün d k bölg insanlar üz rind öz t sirini göst rm kd dir. Bel ki, ya l lar yatm , yaxud uzanm insan n üz rind n, h tta ayaqlar üz rind n keçm y icaz ver- mirl r. Bu qada a m hz Ay m b dinin h y tind qurban m ra- simi zaman icra olunmu h r k tl (öldürülmü qurban n üz - rind n tullanmaq – M.A) ba l d r [109, 153]. Biz hal-haz rda da albanlar n Ay ilah sin m hsuldarl q v xo tb xtlik Tanr s kimi sitayi etdiyini göst r n yüzl rl faktla rastla r q. Balak nd “Nur kils ” ad il tan nan m b din ya- x nl nda a kar etdiyimiz küpün bo az qismind m hz 3 günlük ay n t sviri vard r. Rayonun H nif v Kortala k ndl rind bütöv qalm küpün bo az hiss sind d Ay n, Gün in t svirl ri vard r. Bu ara d rma n tic sind m lum oldu ki, imali Az rbaycan n bu bölg sind olan bütün xristian m b dl ri daha vv lki dini inanclara aid (bütp r stlik, Aya v Gün sitayi – M.A) m b d- l rin t m li üz rind tikilmi dir. Buna gör d q dim inanclarla ba l olan da dagan a aclar da sonrak dinl rl ba l m b dl rin yan nda srl r boyu bitmi v yaxud kilmi dir. Antik mü llifl rin m lumatlar ndan ayd n olur ki, bölg - nin q dim sakinl ri 3 günlük Ay müq dd s hesab etmi , 3, 7 v 11 r q ml ri d müq dd s hesab edilirdi. Bu is Ay n fazalar v görünm si il ba l idi. Xüsusil 3 günlük Ay müq dd s hesab edilir, onun insanlara xo b xtlik g tir c yin inan r v sas ayinl ri d m hz bu günd icra edirdil r. H min günd 3 r q mi ayr ca qeyd edilirdi. Bu inanc n lam tl rin hal-haz rda da t sa- düf olunur. Balak n rayonunun m rk zind ki cüm m scidinin üz rind üç günb z, h r günb zin üstünd d mird n haz rlan- m , gümü ü r ngli, üç günlük Ay n t sviri vard r. Bölg insan- lar n n m i tind daha çox i l n n “sacayaq” da üçayaql d r. Bu is m hz Aya olan inamla ba l d r.
94 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
H min dövrd d fn ad tl rind mü yy n d yi iklikl rin oldu u maddi m d niyy t faktlar ndan görünür. Bel ki, bu dövr aid q birl rd kömür qal qlar na v heyvan sümükl rin rast olu- nur. 2001-ci ilin mart ay nda AMEA-n n Arxeologiya v Etnoqra- fiya nistitutunun m kda N.Muxtarovla birg Balak n rayonu- nun Tülü k ndind ki q dim m b d yax n olan razid apar lm qaz nt zaman a kar edilmi q birl rin ham s nda (üç q bird ) kömür qal qlar na, ocaq yerin t sadüf olunmu dur [32, 41]. Eram zdan vv l III minilliyin vv ll rind n etibar n Az rbaycanda ölünü yand r b külünü d fn etm k, ölünün c s di- ni d fn etdikd n sonra üz rind hündür da v torpaq t p l r (kurqanlar) yaratmaq, onlar n üz rind is möht m tonqal qa- lamaq m rasiml ri mövcud olmu dur [64, 98]. Bölg d ölü ç xar lan h y td i q (b z n ç raq da olur – M.A) yand rmaq ad ti h l d qalmaqdad r. “Göz d ym d n” qorunmaq üçün insan n, h tta mal-qaran n ba ndan duz çevirib oca a atmaq, üz rlik yand rmaq ad ti h l d qalmaqdad r v bu bölg insanlar n n oda, Gün inam il ba l d r. Yuxar da qeyd edil nl r istinad ed r k söyl y bil rik ki, Gün , Aya sitayi l ba l olan n böyük m b dl rd n biri Ba- lak n rayonunun Tülü k ndind olmu dur. Bu m b din bir qismi salamat qalm d r. Bölg d islamaq d rki dinl rl ba l s cd - gahlar aras nda xristian m b dl ri üstünlük t kil edir. Bu abid - l r b z n m lumats zl q üzünd n da d lm v yaxud mü yy n da nt lara m ruz qalm d r. Ona gör d h min abid l r haqq n- da daha trafl b hs etm y , alban xristian m b dl rinin s ciyy - vi xüsusiyy tl rini, özün m xsus c h tl rini ayd nla d rma a çal aca q. imali Az rbaycanda, o cüml d n onun imal-q rb bölg - sind xristian dövrü abid l rini öyr nm k üçün sas m nb l r Musa Kalankatl n n “Alban tarixi”, Mxitar Qo un “M c ll ”, G nc li Kirakosun “Tarix” s rl ri, bu dövr aid olan xristian mü llifl rinin qeydl ridir. Arxeoloji qaz nt lar zaman , b z n d t sadüf n tic sind tap lm maddi-m d niyy t nümun l ri m n-
95 Akif M mm dli b l rin dig r qrupunu t kil edir. Daha bir m nb is Gürcüstan tarixin h sr olunmu “Kartlis Sxovreba”d r. H min m nb nin möt b rliyi ondad r ki, ölk mizin bu qismi h min dövrd be- riya il qon u olmu dur. Bu salnam d bölg y dair xeyli m lu- mat vard r. Bu salnam nin qüsurlu c h ti ondad r ki, onu t rtib etmi kils tarixçil ri alban kils sinin f alliyy ti v Albaniyada xristianl n yay lmas il ba l olan m s l l r q r zli mövqe- d n yana m lar [120, 137]. Qafqaz Albaniyas nda xristian abid l rinin öyr nilm si sah sind ilk c hdl r XIX yüzilliyin sonunda v XX srin vv l- l rind edilmi dir. H min dövrd Az rbaycan n müxt lif bölg - l rind ruhanilik etmi M.Barxudaryan “Albanlar v onun qon- ular ” adl s rind (erm nic yaz lm , 1893-cü ild n r edil- mi , sonralar ruscaya t rcüm olunmu dur – M.A) Albaniya ra- zisind xristian memarl q abid l rini qeyd alm , onlar n xülas t svirini vermi dir. Sonralar is Albaniyan n xristian abid l ri haqq nda T.Qriqoryan “Az rbaycanda xristian abid l ri” adl s rind b hs etmi dir. Onun h cm bax m ndan böyük olmayan bu s rind alban abid l rin dair d y rli m lumatlar verilmi - dir. T biidir ki, h min s rl rd erm ni saxtakarl qlar n n la- m tl ri d az deyildir. imali Az rbaycanda xristian dövrü abid l rinin nisb t n sistemli kild öyr nilm sin Ming çevir SES-in tikintisi il ba l olaraq a kara ç xm q dim nümun l r ld olunduqdan, 1946-1953-cü ill rd S.Qaz yevin ba ç l il apar lm arxeo- loji qaz nt lardan sonra ba lanm d r. Xristian abid l rinin öy- r nilm si i ind epiqrafik nümun l rin d çox böyük rolu vard r. Müt x ssisl r Qafqaz Albaniyas ndak xristian epiqrafika- s n n nümun l rini iki dövr ay r rlar: 1) V srd n IX yüzilliy - d k olan dövr; 2) X srd n sonrak dövr. R.M.Vahidov v Ç.Q. anidze alban epiqrafikas n n öyr - nilm si sah sind xeyli i görmü l r. Ümimiyy tl , alban xristi- an abid l rinin ara d r lmas sah sind N.G.Marr n, .O.Orb-e-
96 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri linin, Z.Bünyadovun, Z. .Yampolskinin v R.B.Göyü ovun da mü yy n xidm tl ri olmu dur. M nb m lumatlar na, Albaniyan n antik v orta srl r döv- rün h sr olunmu s rl rin t hlilin saslanaraq söyl y bil rik ki, eram z n ilk srl rind n etibar n Qafqaz Albaniyas il Roma imperiyas aras nda s x iqtisadi v m d ni laq l r mövcud ol- mu dur. Albaniya razisind tap lm Roma sikk l ri, epiqrafik abid l r d h min laq l rin intensiv oldu unu sübut edir. Eram z n vv ll rind n etibar n Roma imperiyas nda ge- ni t bli in ba lan lm xristian ideologiyas t dric n onun s r- h dl rind n k nara ç x r v Roma il s x laq si olan ölk l r d yay l rd ki, onlardan biri, b lk d ilkini Albaniya olmu dur. Xristianl qdan vv l Albaniyada ibtidai dinl rin (bütp r stlik v astral etiqadlar) geni yay ld n qeyd etmi dik. Burada xristi- anl a q d rki dinl rin bölg halisinin d fn ad tl rind daha ayd n göründüyü m lumdur. Bel ki, Az rbaycan n imal-q rb bölg sind h min dövrd t kn [67, 81-82], küp, torpaq v kur- qan q birl rinin olmas buradak hali aras nda dini p rak nd - liyin mövcud oldu unu göst rir. T biidir ki, dini p rak nd lik dövl t hakimiyy tini d z ifl dir, burada m skunla m ayr -ayr tayfalar n bir-birin yax nla mas na ng l tör dirdi. Xristianl q monoteist (t k Allahl ) dinl rd n oldu u üçün dövl t ba ç lar na da s rf li idi. Buna gör d xristianl n yay lmas Albaniyada bir növ dövl t mara na çevrilmi di. Albaniyada xristial n tarixini ara d rm t dqiqatç lar v kils tarixçil ri imali Az rbycan n imal-q rb bölg sind xris- tianl n yay lmas n “müq dd s Yeliseyin” ad il ba lay rm - lar. T sadüfi deyildir ki, Albaniyan n imal-q rb razil ri m n- b l rd v b zi tarixi d biyyatlarda “Yelisey”, b z n d “Yelisen” adland r lm d r [73, 207, 232]. n etibarl m nb hesab olunan “Alban tarixi”nd bu bar d yaz l r: “Yelisey öz s r ncam na rqi (Albaniyan ) al r” [81, 18]. Musa Kalankatl - n n q l m ald bu m nb d daha sonra yaz l r: “Müq dd s batrik (Yelisey – M.A) Gis g lir ( kid ki Ki n z rd tutulur
97 Akif M mm dli
– M.A), burada kils tikir v qans z qurban verir. Bu yer rqin kils l rinin v h rl rin ba lan c d r v biz rqlil r xristian- l n q bul edilm si m nb yidir” [81, 18]. M lumat üçün qeyd ed k ki, Yelisey sa pey mb rin 12 agirdind n biri olmu apostol Faddeyin agirdi idi [120, 139]. Dem li, Albaniyada xristianl n t bli i el sa pey m- b rin dövründ n ba lanm , IV yüzillikd n etibar n daha böyük vüs t alm d . Geni hali kütl l ri aras nda d rin kök salm bütp r stlik n n l rin qar kils nin mübariz si o q d r d u urlu olma- m d r. T dqiqatç lar n fikrin gör , xristianl q ölk nin sas n imal-q rb v imal razil rind geni yay lm d [120, 140]. T biidir ki, bu dinl ba l olmu ilk m b dl r d ölk nin h min razisind tikilmi dir. Xristian tarixin dair s rl rd n d m lumdur ki, V-VII yüzillikl rd müxt lif dini c r yanlar aras nda (xristianl qda) çox k skin mübariz gedirdi. H min mübariz n tic sind alban v gürcü kils l ri diofizit c r yan n q bul etdil r, xüsusil Albaniyan n imal-q rb bölg sind ki v beriyadak ilk xristian m b dl ri bir-birin mü yy n q d r b nz yirdi. Bu fakta “ sas- lanan” gürcü tarixçil ri sonralar imali Az rbaycan n bu bölg - sin iddia ir li sürm y ba lad lar. VIII srin vv ll rind is Az rbaycan Xilaf t t rkibin qatm r bl r Albaniyan n siyasi müst qilliyin son qoymu , Alban kils si Erm ni kils sin tabe edilmi di. Erm ni kils sinin t siri il qriqoryanla ma prosesin etiraz ed n, vv lki dini qid sin sadiq qalan Alban kils xadiml rinin bir qismi gürcü kils sin p nah g tirmi , dig r qismi is Albaniyan n imal-q rb razisind – “ r bl rin li çatmayan” da t yi v da l q razi- l rd m b dl r tik r k burada m skunla m d lar. T sadüfi deyildir ki, Balak n, Zaqatala, Qax v ki rayonlar nda da la- r n t yind , b z n is xeyli yuxar larda çox sayl erk n xristian abid l ri vard r. Yaln z Balak nd bu cür da l q razid 10-dan art q m b din yeri, xarabal qalmaqdad r. Katex v G r kli
98 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri k ndinin yuxar da l q razisind is xeyli d r c d salamat qal- m m b dl r vard r. H min dövrd alban xristian m b dl ri rq xristian me- marl na uy un kild tikilirdi. Alban xristianl n n ilk dövrü üçün s ciyy vi olan kils l r uzunsov ibad t zal ndan ibar tdir. Balak n v Zaqatala rayonlar razisind olan t qrib n bütün xristian m b dl ri m hz bu cürdür. Bu tipli m b dl rin uzunsov ibad t zal n n rq qurtara- ca nda yar mdair vi (absida formal ) mehrab hiss si yerl ir. Bel m b dl rin üstü ikiqat sad da la örtülürdü. M hz bu qurulu da, bu göst ricil r uy un olan m b dl rd n biri Bala- k nd , rayon m rk zind n 10-11 km rqd “Cicixana” adla- nan k ndd , da n t yind dir. Albaniyada xristian abid l rini ara d rm müt x ssisl rin fikrinc , buradak ilk m b dl r üçün z ngxanalar (z ng qüll - l ri) s ciyy vi deyildi (14; 120, 143). Ara d rmalar göst rir ki, xristianl n sür tl yay lmas il laq dar olaraq VI-VIII yü- zillikl rd n etibar n geni sah li bazilikalar n tikilm sin ba la- n lm d . Bu m b dl r öz planqurulu una gör vv lkil rd n xeyli f rql nir. H min bazilikalar q rb- rq istiqam tind tiki- lirdi. Onlar n rq hiss si yar moval formal absida il tamamla- n rd v bu hiss m b din mehrab olurdu. Bölg d ki m b d- l rin ks riyy ti m hz bu qurulu da in a olunmu dur. Daha sonralar m b dl rin q rb t r find , xüsusi sütunlar üz rind z ngxanalar (z ng qüll l ri) qurulma a ba land . Bala- k nd ki “Nur kils ”, Ar l qbin , Darvazbin m b dl ri bu tipli alban m b dinin parlaq nümun l ridir. Sonralar b zi m b dl rin q rb t r find xüsusi yard mç binalar da in a edilirdi. Art q IX-X yüzillikl rd n ba layaraq uzunsov m b dl rin (bazilikalar n) daxili plan d yi dirildi v m b d xaç formas verilm y ba land . Yuxar da da ad n qeyd etdiyimiz Ar l qbin m b d kompleksind n yegan salamat qalm m b d m hz h min d yi iklikl rd n sonra tikilmi dir v xaç killidir.
99 Akif M mm dli
Albaniyan n xristian memarl nda maraql c h tl rd n biri n n vi- uzunsov v xaç formal m b dl rd n ba qa “dair - vi” formal m b dl rin d tikilm si idi. Balak n rayonunun Tülü k ndind – Dabaxovlar n h y tind olan m b din ibad t zal n n da dair vi formal oldu u tikilinin bünövr sind n bilinir. Qax royonu razisind d dair vi m b dl rin qal qlar vard r. M nb l rin m lumat na gör , Albaniyada onlarla m b d v dig r t s rrüfat tikilil ri olan memarl q kompleksi-monast r- lar olmu dur. Monast r öz dövrün gör böyük bir tikili idi. Bu- rada kitabxana, yataqxana, ibad t üçün m b d v s. kimi binalar olurdu. Qaxda (L kitd ), Balak nd (Ar l qbin d ) bu cür mo- nast r olmu dur. Bu monast rlar n xeyli hiss si da lsa da, bir hiss si qalm d r, binalar n bünövr sinin v qoruma hasar n n izl ri n z r çarp r. Albaniyan n kils qanunlar na gör monast r tikm k ixtiyar hökmdarlara, katolikoslara v yepiskoplara, habel ayr -ayr ru- hanil r verilirdi. Monsat rlar n ixtiyar nda böyük torpaq sah l ri olurdu. H min sah l r monast rlara ya “n zir” kimi ba lan r, yaxud v r s qismind onlar n ixtiyar na keçirdi. Ad t t bütün monast r kompleksl ri müdafi divar il hat olunurdular. Az rbaycan n imal-q rb bölg sind xristian abid l rinin bir qrupu olan “ni anda lar” geni yay lm d . Üz rind xaç, cürb cür h nd si, n bat t svirl r i l nmi müxt lif ölçülü da lövh l r “ni anda ” deyilir [120, 144]. Ni anda lar a a dak m qs d üçün haz rlan rd : 1. Yol k nar nda “b l dçi” funksiyas n yerin yetirirdi; 2. Q birüstü abid kimi haz rlan rd ; 3. Xatir abid si qismind ç x edirdi v s. Ni anda lar n üz rind qu v üzüm t svirl rin daha çox t sadüf edilirdi. Qu t sviri xristianl qda “müq dd s ruh” r mzi kimi t qdim olunur [109, 162], üzüm is “Nuh f lak tind n sonra cüc rmi ilk bitki” hesab edilir. Qu v üzüm t svirl ri al- ban memarl nda geni yay lm d .
100 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Çox böyük t ssüf hissi il qeyd etm liyik ki, Az rbay- can n imal-q rb bölg sind ki alban xristian abid l rinin çoxu m qs dli kild buraya gönd rilmi (h m Rusiyadan, h m d Gürcüstandan – M.A) emissarlar (xüsusi xsl r) t r find n ta- mamil v yaxud qism n da d lm d r. N q d r da d lsa da m b dl rin bir qismi salamatd r. Ancaq ni anda lar n dem k olar ki, ham s (Balak n, Zaqatala razisind olan – M.A) apar l- m v yaxud, m hv edilmi dir. Bölg nin ya l halisi aras nda yay lm b zi m lumatlara gör , Balak n v Zaqatala razisind da lardan keç n, “kils yolu” adlanan yol olubmu v h min yol boyu yolçuya “b l d- çilik ed n” m b dl rin yerini göst r n da lar olmu dur. M hz bu cür ni anda lardan birinin köm yi il “D v boynu” adlanan sirtd tikilmi alban m b dinin yerini öyr nmi dik. M lumdur ki, b dxah qon ular m z erm nil r d vv lc bu cür üsullarla- ni anda lar n “köm yil ” Az rbaycan n Qara- ba bölg sinin xristian dövrü abid l rini da tm , v yaxud öz adlar na ç xma a çal m lar. Lakin Alban xristian memarl h m erm ni, h m d gürcü memarl ndan f rql nir. Buna gör d qriqoryan kils si 1836-c ild Alban kils sini Rusiya r smi dair l rinin köm yi il qapatmaqdan v özün tabe etm kd n ba qa yol tapmad [157, 36-37]. T biidir ki, bundan sonra Az rbaycan n imal-q rb bölg - sind olan çoxsayl xristian dövrün aid olan abid l r daha sü- r tl da d lma a ba land . Xristian abid l rinin t dqiqi, h min dövrün ictimai-siyasi hadis l rinin t hlili göst rir ki, bu dinin yay lmas n n müsb t c h tl ri olmu dur. Bununla yana , xristianl n m nfi c h tl ri d vard r. H min dövrd yerli lifban n yaranmas özü d çox müsb t hal idi. Vahid dinin olmas (xristianl n) ölk d iqtisadi, siyas v m d ni laq l r mane olan keçmi dini p rak nd liy xeyli d r c d son qoymu du. Lakin qeyd etm liyik ki, xristianl q hakim t b q nin lin- d sas istehsalç olan k ndlil ri zm k üçün vasit y çevrilmi -
101 Akif M mm dli di. Dig r t r fd n, xristian kils si daxilind ba vermi çoxsayl ç ki m l r yerli halinin etnom d ni inki af na v t kkülü prosesin mü yy n q d r mane olmu dur. Xüsusil monofizit v diofizit xristian c r yanlar aras ndak k skin mübariz , VIII yü- zillikd n ba layaraq yeni-islam dininin d yay lmas , h min dövrd halini n az üç hiss y parçalam d . Düz nlik razil rd ya ayan hali islam q bul ed r k müs lmanla m d . Lakin Böyük Qafqaz n c nub t kl rind , Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ya ayan hali h l uzun müdd t xristian dinin ba l qald . Çünki, r b xilaf ti alban xristian kils sinin müst qilliyin VIII yüzilliyin vv ll rind (705-ci ild ) son qoyark n, bölg nin xristian icmalar n n çoxu gürcü provoslav kils sin yax nla m , h tta birl mi di. Sonrak dövrd Az rbaycanda ba vermi prosesl r bu böl- g d d islam dininin yay lmas na, q rarla mas na rait yaratd . Bu tarixi icmaldan sonra bütp r stlikl , astral inamlarla v xristianl qla ba l olmu abid l r haqq nda konkret m lumat verm k, onlar n t svirl rini t qdim etm k mümkündür.
3.2. Xristian dövrü abid l ri
nsanlar q dim da dövründ n da a, da a tap nm v bu- nunla ba l s cd obyektl ri yaratm lar. Sonrak dinl r d bu inamlar aradan ç xara bilm di. V.V.Bartold q dim türkl rd da a inam n Nuh pey mb r dövründ n ba land n göst rirdi [114, 42]. O, qeyd edirdi ki, q dim türkl r tap nd da n onlara laz m olanda ya ya d rd na, da suya sal b x st y verdik- d onu sa altd na inan rd lar [40, 117]. imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind da a inamla ba l olan bir çox ayinl r hal-haz rda da icra olunmaqdad r. Ba- lak nd “a r m-ac m da lara-da lara” deyimind n tutmu ki- d ki Ki m b dinin h y tind ki uzunsov, da ad k bir çox faktlar bu ibtidai dinl ba l d r. Ki m b dinin imal-q rb tinind ki uzunsov, böyük bir da h l d inanc, tap naq yeridir. “K nd
102 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
halisinin sözl rin gör , bu da insanlarda sonsuzlu u v müx- t lif x st likl ri sa ald r” [72, 13]. Q dim türkl rd , o uzlarda, habel skifl rd acdadlara, onlar n ruhuna xüsusi inam göst rildiyi m lumdur. Balak n ra- yonunda, “T p çöl” adlanan razid ki n h ng t p -abid o uz- lar n öz cdadlar n n r fin ucaltd qlar t p l r tap nman n parlaq nümun sidir. M lumdur ki, Az rbaycanda, o cüml d n t dqiq olunan bölg d xristian dini, sonra is islam dini yay l- d qdan sonra ski dinl rl ba l olan s cd yerl ri, xüsusil büt- p r stlikl v astral inamlarla ba l olan inanc obyektl ri, m - b dl r da d l rd . Buna gör d h min m b dl r tamam da l- m v yaxud onlar n üz rind yeni dinl ba l s cd gahlar qu- rulmu dur. Müt x ssisl rin fikrinc , Ki m b di daha q dim s cd obyektinin t m li üz rind tikilmi dir. Alban salnam çisi Mxitar Qo Qafqaz Albaniyas nda xris- tianl n q bul edilm si tarixi haqq nda yazm d r: “...Müq dd s Yeliseyd n müq dd s Qriqoris q d r 300 il keçmi dir” [86, 6]. Musa Kalankatl n n “Aqvan tarixi” salnam sind n m lum olur ki, sa pey mb rin agirdi olmu müq dd s Faddeyin xristian dinini yaymaq m qs dil ba lad missionerlik f aliyy ti faci il n tic l nmi , müq dd s apostol q tl yetirmi dir. Apostol Faddeyin agirdi müq dd s Yelisey Qüds h rin qay d b apos- tolun hid oldu unu bildirir. sa pey mb rin din qarda mü- q dd s Yakov xristianl t bli etm k üçün müq dd s Yeliseyi Albaniyaya gönd rir. Çola vilay tind missionerlik etdikd n sonra ölk nin Uti vilay tinin Ki k ndin g l n müq dd s Ye- lisey orada kils tikdirir” [81, 18]. Yaln z Qafqaz Albaniyas razisind deyil, ümumiyy tl , Zaqafqaziyada tikilmi ilk xristi- an kils si olan m hur Ki m b di haz rda ki rayonunun Ki k ndind yerl ir [72, 13-14]. Bizans imperiyas il laq l rin geni l nm si, müxt lif di- ni bax lar n hökm sürm si tayfalar n birl m sin yard m ed n ideoloji vasit kimi xristianl n Qafqaz Albaniyas razisind dövl t dinin çevrilm si z rur tini yaratm d . T qrib n 325-ci
103 Akif M mm dli ild alban hökmdar Urnayr xristianl r smi dövl t dini elan etdi v ölk d xristian m b dl ri tikilm y ba land . Qazax ra- yonunun razisind yerl n m hur Avey m b di ölk mizin razisind olan ilk xristian s cd gahlar ndand r. C.Rüst mov v F.Muradovan n fikrinc ondan bir q d r a a da yerl n i qa- ya m b di, Koro lu m b di v dig r süni ma ara-m b dl r kompleksi antik dövr v xristianl n yay lma a ba lad ilk srl r aid alban m b dl ridir. Qafqaz Albaniyas nda xristian- l n ilk dövrü üçün s ciyy vi olan uzunsov ibad t zall , bir nefli m b d kompleksinin qal qlar 1948-ci ild Ming çevird a kar edilmi dir. H min qal qlar n üz rind alban lifbas il nam lum yaz lar h kk olunmu dur. Burada da dan haz rlanm xaç altl da a kar edilmi dir. Alban kils sinin hökmdar III Vaçaqan n, ölk nin görk mli din v dövl t xadiml rinin i tirak il keçirilmi 488-ci il Aluen kils m clisind n sonra xristian memarl üslubunda m b dl - rin in as geni vüs t ald . III Vaçaqan n hakimiyy ti dövründ (487-510-cu ill r) Albaniyada 300-d n çox kils tikildi. VII s- rin ortalar na do ru art q ölk d 30-dan art q monast r olmu dur. “Alban ölk sinin tarixi” salnam sind n m lum olur ki, alban memarlar v s n tkarlar ölk razisind n uzaqlarda da (m s - l n, Qüds h rind ) monast rlar tikmi l r. “Panon” adl albani- yal rahib Eleon da n n rq t r find Pand monast r n , H zr ti Davudun bürcü yan nda B rd monast r n , onun yax nl nda Kalankatuk monast r n , Müq dd s Stefan monast r ndan c nub- da Arsax monast r n , Amaras monast r n v adlar m lum olmayan daha üç m b di tikmi dir. H min obyektl r alban kils sinin Qüds h rin töhf si olmu dur. Alban katolikoslu- unun taxt IV-V srl rd D rb ndd olan monast rda, VI-VII srl rd B rd monast r nda, VIII-IX srl rd K lb c rd ki Xu- dav ng monast r nda, XVI-XIX srl rd Qandsazar monast - r nda yerl mi di. 552-ci ild alban kils sinin ba ç s , katolikos Abbas iqam tgah Çoladan B rd y köçürdü. Bundan sonra B rd kils si iri monast ra çevrildi. VII srin ortalar nda Qafqaz
104 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Albaniyas r bl r t r find n i al edildi. Lakin Qaraba n da - l q hiss sind hali xristian qid sind qald . Bu is alban tayfa- lar n n birliyin , vahid xalq hal nda t kkülün mane oldu. r bl rin zülmün qar ba vermi üsyanlardan t vi dü mü x lif l r Albaniya h rl rinin qala divarlar n , istehkamlar n , m b dl rini da td r r, c za t dbirl rin v hiyl l r l at rd lar. V srd n etibar n xristianl n diofizit t riq tin m nsub olan alban pravoslav kils si il monofizit qriqoryan kils si ara- s nda mübahis l r, ç ki m l r ba land v srl r boyu davam etdi. Bizans n m hur din xadimi Papaz I Lev diofizit t riq tinin banisi olmu dur. Diofizitl r bel hesab edirl r ki, dua ed rk n müq dd s M ry mi “ilahi anas ” adland rmaq günahd r, sa pey- mb r t bi tc iki mahiyy tlidir, y ni müq dd s ruh olmaqla yana , h m d insand r. V srd yepiskop Yevtix t r find n yarad lm monofizit t riq tinin t r fdarlar is san yaln z ilahi ruh hesab edirdil r. Bizans imperatoru Markian Flavinin haki- miyy ti dövründ (451-ci ild ), Xalkedon h rind keçirilmi IV ümumkils qurultay monofizit t riq tinin t r fdarlar n “kafir” adland raraq l n tl di. Alban kils sinin Bizans imperato- ru il h mr y olan ba ç s Nerses Bakur il qriqoryan kils sinin ba ç s lya aras nda dini z mind davam ed n ç ki m l rd n r bl r m har tl istifad etdil r. VIII srin vv ll rind M rvan ibn M h mm din ba ç l il r b qo unlar Bizans kils si il m kda l q ed n Alban kils sin z rb vurmaq m qs dil Alba- niyaya yürü etdil r. 701-ci ild Xilaf tin c za d st l ri t r fin- d n mühasir y al nm B rd h rind Nerses Bakur v alban hökmdar Varaz Tiridat n arvad Sparama mühakim edil r k, i g nc il öldürüldül r. T cili ça r lm Kils qurultay nda bü- tün alban yepiskoplar na qriqoryan kils si il “ittifaq haqq nda” sazi imzalatd r ld v Alban kils si Xilaf tl m kda l q ed n qriqoryan kils sin tabe edildi. Yeni “seçilmi ” alban katolikosu Simeon B rd monast r ndan köçüb A d r d ki Maqavuz k ndind yerl n Müq dd s Yelisey kompleksind m skun- la d . Qriqoryan kils dili elan edildi. Alban tayfalar n n dill rin-
105 Akif M mm dli d olan, alban lifbas il yaz lm dini kitablar salnam l r, epiqrafik yaz lar m hv edildi. 705-ci ild M rvan ibn M h m- m din hücumundan sonra alban hökmdar ero hakimiyy td n m hrum edildi, tarixi Albaniya razisi r b Xilaf tinin “ rm - niyy ” yal tin çevrildi. Bu yal t IX srin I yar s nad k möv- cud olmu dur. Xilaf tin yal t üzr cani ininin q rargah B rd h rind yerl irdi. r b Xilaf ti süqut etdikd n sonra Albani- yan n Arsax v Uti vilay tl rinin razisind IX srd güclü Xa- ç n knyazl yarand . IX srd Xaç n knyazlar t r find n in a edilmi v uzun müdd t f aliyy t göst rmi A o lan m b di hal-haz rda erm ni i al alt nda olan Laç n razisind yerl ir. Möhk m bazalt da ndan tikilmi bu möht m monast r m ha- r tli qurulu h llin gör alban xristian memarl abid l ri iç - risind görk mli yer tutur. Monast r binas n n daxili h cmi üç hiss d n ibar tdir. Da lardan hörülmü a r dam örtüyünü saxla- yan hündür da sütunlar silindrik formal ta b ndl rl tamam- lan r. M b din daxili sah sini i qland rmaq üçün divarlarda en- siz v uzunsov p nc r l r vard r [157, 159].
Xaç n Alban knyazl . K lb c r rayonunun razisind , T rt r- çay n sol sahilind yerl n, xalq aras nda “Xotav ng” v ya “Xudav ng m b d kompleksi”, y ni “tanr m b di” adland r lan monast r kompleksi Qafqaz Albaniyas dövl ti da ld qdan bir sr sonra (IX srd ) Qaraba n da l q hiss sind yaranm Xaç n Alban knyazl n n dini m rk zi olmu dur. Kompleksd alban yepiskopunun iqam tgah v dini maarif m rk zi f aliyy t göst rmi dir. Arxeoloji ara d rmalardan m lumdur ki, bu mo- nast r n sas VI-VII srl rd qoyulmu dur. Mehranil r süla- l sind n olan Xaç n knyaz H s n C lal n o lu Vaxtanq h min kompleksin razisind geni tikinti i l ri aparm , Arzu xatun is 1214-cü ild ri Vaxtanq n v iki o lunun xatir sin kompleks- d Arzu Xatun m b dini tikdirmi dir. Kils nin rq fasad ndak da üz rind knyaz Vaxtanq n, c nub fasad nda is Arzu xatu- nun iki o lunun t svirl ri vard r. Alban knyaz Ohanes t r fin-
106 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri d n in a edilmi ba kils memarl q xüsusiyy tl rin gör qon u xalqlar n kils l rind n f rql nir. ki rayonunun Ki k ndind ki müq dd s Yelisey m b dinin, Orta Z yzit k ndind ki birnefli Z yzit m b dinin v O uz rayonundak müq dd s Yelisey m - b dinin plan qurulu u t qrib n eynidir. Albaniyada xristianl n yay lmas nda böyük xidm tl ri olmu apostol Yeliseyin xatir - sin ölk d srl r boyu bir çox m b dl r tikilmi dir. Da l q Qaraba n A d r rayonundak Müq dd s Yelisey kompleksidir Bu m b d tikilil r aras nda xüsusil f rql nir. D niz s viyy - sind n 2000 metr yüks klikd , uca bir da n zirv sind tikilmi v qala divarlar il hat olunmu h min monast r komplek- sinin sas V srd qoyulmu dur. Xaç n knyazl dövründ bu- rada geni in aat i l ri apar lm , iri ba kils binas , alt kiçik kils , bir neç ya ay v t s rrüfat binalar tikilmi dir. Yax yonulmu da dan tikilmi ba kils nin ikimailli da dam n n üz rind dörd sütunlu rotonda ucal r. XIII-XIV srl r aid edil n bu alban kils si geni ibad t zal ndan v silindrik ta b ndl rl tamamlanan sütunlar olan kvadrat formal otaqdan ibar tdir. Monast r kompleksind d f l rl yenid nqurma v in aat i l ri apar lm d r. IV srd ölk d ba vermi hadis l rl laq dar Moisey Kalankatl Amaras monast r n n tikilm sind n b hs etmi dir. O, qeyd etmi dir ki, Haband vilay tind xristianl ge- ni t bli etm k m qs dil Amaras h rind n memarlar, s n tkarlar v f hl l r c lb olunmu , yara ql kils binas ucal- d lm d r. Amaras monast r IX srd Xaç n knyazlar t r find n sasl b rpa edilmi , XIII srd is yenid n qurulmu , monast r kompleksin çevrilmi dir. Alban kils sin aid olmu bu abid hal-haz rda Xocav nd rayonunda yerl ir. Düzbucaql plan qu- rulu u olan bu kils yax yonulmu a da lardan s liq il hörülmü dür. kimailli da dam örtüyünün üz rind alt sütunlu rotonda yüks lir. Monast r n düzbucaql h y tini hat ed n v dörd dair vi bürcü olan qala divarlar kobud yonulmu da lardan hörülmü dür. H y td qala divarlar na biti ik ya ay v t s r- rüfat otaqlar in a edilmi dir. Kils nin fasad hiss sind – giri
107 Akif M mm dli qap s n n üstünd ensiz p nc r qoyulmu , onun üstünd is iri barelyef xaç düz ldilmi dir. R vay t gör , müq dd s Qriqori- sin Qafqaz Albaniyas nda missionerlik f aliyy ti faci il n ti- c l nmi di. O, q tl yetirilmi v Amaras monast r komplek- sinin razisind d fn olunmu dur. XIII sr Xaç n knyazl n n tarixind intibah dövrü olmu dur. H s n C lal n iqam tgah olan Hohanaberd qalas il üzb üz, A d r rayonunun V ngli k ndind Xaç n çay n n sol sahilind , da n üstünd ucald lm m hur Qandzasar m b di Qafqaz Albaniyas xristian memar- l n n n görk mli abid l rind n biridir. Monast r n divar nda, da üz rind ki epiqrafik yaz dan m lum olur ki, bu abid “yüks k v böyük Arsax ölk sinin hökmdar , geni vilay tin çar , Böyük H s nin n v si, Vaxtanq n o lu, H s n C lal Dövl v anas Xori xatun t r find n 1216-1238-ci ill rd in a edilmi dir” [157, 159]. VIII srin vv ll rind n etibar n Albaniya katolikoslu u- nun yerl diyi razi – (Qaraba n da l q hiss si) knyazl q, hökmranl q m nas nda “Ar ax” v ya “Arsax” adlanm d r. Bu is t sadüfi deyildir. Çünki I srin ortalar nda Albaniyada haki- miyy t g lmi çar I Vaçaqan n n slind n olan Ar akil r sülal - sinin hökmdarlar “ar ax”, VI srd n VIII srin vv lin d k ha- kimiyy td olmu Mehranil r sülal sinin hökmdarlar is “ar- ax”, “aran ax” (Arran- ax – M.A) adlanm d r. 1261-ci ild monqol-tatar i alç lar t r find n Q zvin h rind q tl yetirilmi H s n C lal Dövl ni o lu knyaz Atab y g tirib Qand- sazar monast r nda d fn etmi dir. Bu monast r 1511-ci ild n 1836-c il d k (y ni, Rusiya Sinodunun r smi q rar il Alban kils si l v edil n d k) diofizit xristian albanlar n iqam tgah olmu dur. H s n C lal n n slind n olan bir çox alban katolikos- lar bu monast r kompleksinin razisind d fn olunmu lar. Hündür qala divarlar il hat olunmu Qandzasar kompleksin alban xristian memarl üslubunda in a edilmi ba kils , ona biti ik dörd mailli dam örtüyünd rotonda yüks l n monast r binas v qala divarlar na iç ri t r fd n hörülmü tikilil r
108 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri daxildir. Ba kils nin xaç killi günb z kompozisiyas , 16 künc- lü günb z baraban v onun üz rind yüks l n ç tir formal , piramida killi da günb z örtüyü alban katolikoslu unun son iqam tgah na xüsusi z m t v göz llik verir. rq v q rb fa- sadlar ndan f rqli olaraq imal v c nub fasadlar n n memarl q h lli t qrib n eynidir. Onlar n h r biri be ta la b z nmi dir, ortadak n hündür ta is profilli xaçla tamamlan r. Kils nin daxilind ki ta lar n yuxar hiss l ri müq dd s hesab olunmu öküz v qoyun ba lar n n barelyefl ri il b z dilmi dir. Monas- t r kompleksinin memarl q – planla d rma v kompozisiya h lli, heyk lt ra l q nümun l ri v diofizit s ciyy li ünsürl r bu abi- d nin çox srlik n n l ri olan Qafqaz Albaniyas memarl na aid oldu unu t sdiq edir. Uzun müdd t xristian albanlar n iqa- m tgah olmu h min monast r kompleksi “dinin ba x zin si” m nas nda “G nc s r” adlanm d r. Qafqaz Albaniyas n n me- marl q abid l rini t dqiq etmi aliml rin fikrinc , bu abid l r bir çox s ciyy vi xüsusiyy tl rin v memarl q – planla d rma üslubuna gör “erm ni” (qriqoryan) dini – memarl q abid l rin- d n tamamil f rql nir [157; 158; 159].
Erm ni saxrakarl . Qafqazda köklü tarixi olmayan erm nil r süni kild burada “tarix izl rini” yaratmaq m qs dil alban abid l rini m nims m k, h min d y rl rin etnik m nsubiyy tini d yi m k yolunu tutmu lar. Daha çox m nims nilm y m ruz qalm abid l r is m hz xristianl q dövrü il ba l d r. Erm nil r h min tipli abid l r üz rind ki xristian dini r mzl rini da v divar r sml ri iç risind ki r sm nümun l rini “ sas götür r k” onlar “erm nil dirm y ” çal rlar. Bu is öz növb sind tari- xin saxtala dr lmas na g tirib ç xar r. Lakin ara d rmalar göst - rir ki, h tta xristianl q dövrü abid l ri d n qriqoryanl a, n d “erm ni” (hay) etnosuna v m d niyy tin uy un g lir. Bel ki, Az rbaycan razil rind ki Alban-xristian abid l rinin tarixi- arxeoloji v memarl q bax m ndan t dqiqi xristianl n bir çox xüsusiyy tl rini ayd nla d rma a köm k edir. Alban xristian
109 Akif M mm dli abid l rinin erm nil r t r find n m nims nilm sinin daha bir s b bi is erm nil rin himay dar olan Rusiyan n vasit si il 1836-c ild Alban Apostol kils sinin l v edil r k qriqoryan kils sin tabe edilm sidir.
Albaniyada xristian memarl . Qafqaz Albaniyas nda rq xristianl na m xsus olan memarl n bütün növl ri inki af etmi di v alban xristianl n n ilk dövrü üçün s ciyy vi olan kils tikilil ri idi. H min kils l r uzunsov ibad t zal olan bir- nefli m b dl rd n ibar t olmu dur. Alban m b dl rinin üstü iki- qatl sad da la örtülürdü. Albaniyada dair vi m b dl r d ya- y lm d v bu üslub yaln z albanlara aiddir. Bunun is öz s b bi vard . Bel ki, Albaniyada dair vi m b dl rin in a olunmas er- k n xristianl q dövrün aiddir v t dqiqatç lar n fikrinc , bu m - b dl r gün ibad t ed n albanlar t r find n, y ni h l xristian- l n tam m nims nilm diyi v s ma cisiml rin ibad tl qar - d r ld dövrd tikilmi dir. Bu c h t erk n xristianl q dövrünün alban xaçlar nda da özünü göst rir. Albaniyada xristian memar- l n n n kütl vi formas is sovm l rdir. Sovm l r karvan yol- lar n n k nar nda kiçik ibad tgahlar rolunu oynay rd . Lakin buna baxmayaraq, onlar slind memorial (xair ) tikilil r idi. Alban dini memarl nda h m mehrabl , h m d mehrabs z sov- m l r t sadüf edilirdi. Sovm l rin divar bir qayda olaraq z rif nax lara malik ni an da lar il b z dilirdi. Alban dövrünün n mür kk b tikilil ri is bazilikalar v monast rlar hesab olunur. Bir çox t dqiqatç lar hesab edirl r ki, bu üslub C nubi Qafqazda yaln z albanlara m xsusdur. Çünki alban memarl q abid l rinin divarlar üz rind ki ünsürl r yaln z bu dövr abid l rinin özün - m xsus xüsusiyy tl ri kimi d y rl ndirilir [157; 158]. Erm nil r t r find n n çox m nims nilm y m ruz qalan abid l rin bir qismi d onlar n “monast r” adland rd qlar alban bazilikalar d r. Az rbaycanda geni sah li, mür kk b formaya malik olan müasir dövr d k yax formada qalm bazilikalar VI-VIII srl rd tikilmi dir. Bazilikalar n geni zal böyük v
110 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri d bd b li sütunlarla bir neç nef bölünür. Ümumi ansambla uy un olaraq h r nefin rqind yar mgünb z formal ç x nt lar düz ldilirdi. Ortadak iri ç x nt mehrab rolunu oynay rd . Bazi- likalar n dam örtüyü d dig r tikilil rd n f rql nirdi. Bel ki, onlar n orta hiss d ki günb zl ri kiçik ç x nt larla tamamlan rd . Bazilikalar n q rb t r find xüsusi sütunlar üz rind bir qayda olaraq z ng asmaq üçün yer qurulurdu.
Ki m b di. N inki Az rbaycan Respublikas nda, h tta dün- yada yet rinc tan nan Ki m b di daha q dim bir m b din üz - rind qurulmu dur. M b d razisind apar lm arxeoloji qaz n- t lar da bu fikri t sdiq etmi dir. Arxeoloqlar n a kar etdikl ri q dim bünövr l r, dini yalar v avadanl q bel söyl m y sas verir ki, müasir Ki kils si xristianl qdan xeyli vv l ibad t yeri kimi tikilmi dir. Kils nin n q dim bünövr si yeni eran n I-III yüzillikl rind , daha q dim bir m b din qal qlar üstünd tikil- mi dir. M b din q rb t r find ara d rma aparm müt x ssisl r m b din müasir dö m sinin alt nda, 1,5 metr d rinlikd bünöv- r tapm v bu bünövr nin eram zdan vv l II-I yüzillikl r aid oldu unu mü yy n etmi l r. M lumdur ki, erk n xristianl q dövründ bütp r stlik m b dl ri d yi diril r k xristian dini m - b dl rin uy unla d r l rd [72, 11]. Musa Kalankatl n n m lumat na gör , rqd xristianl t bli etmi Yelisey “Yerus limd n (Qüdsd n – M.A) rana yola dü ür. Erm nistan n yan ndan ötüb, maskutlar n ölk sin g lir v öz t bli at na Çoladan ba lay r. Buradan o, Uti vilay tin g - lir. Müq dd s patriarx Yelisey Gis g l r k burada kils yarad r, ona t miz, qans z qurban g tirir. Bura, biz rq sakinl rinin kil- s l rinin sas qoyuldu u yer, ilk m n vi m rk zimiz, ziya ald - m z ilk m kand r” [89; 6, 78]. Alban kils sinin h vari ba lan c , el c d onun Yerus lim (Qüds) kils si il genetik qohumlu u, onunla s x laq si ideyas Musa Kalankatl n n salnam sinin ana x ttini t kil edir. O, d f l rl qeyd edir ki, h vari Faddeyin agirdi, Yerus limd Alba-
111 Akif M mm dli niya patriarx t sdiq edil n Yelisey burada (C nubi Qafqazda) ilk xristian kils sinin sas n qoymu dur. Onu bu v zif y I srd Yerus limin ilk patriarx , san n qarda Yakov t sdiq etmi di. Alban Kils sinin h vari ba lan c n n h miyy ti ondad r ki, bu, h min kils nin daha q dim oldu unu v onun ba qa kil- s l rin vasit çiliyi il deyil, h varil rin özl ri t r find n t sis edildiyini sübut edir. Xristianl n Albaniyada daha erk n yay ld n yerli m n- b olan “Alban tarixi” s rind qriqoryan katolikosu Avraam n albanlara ünvanlanm m ktubu da sübut edir: “Bizimkind n z li olan Alban patriarx taxt vv ll r biziml (erm nil rl ) h mfikir idi. Yelisey orada (Albaniyada) t bli at apard v Er- m nistandan vv l orada (Albaniyada), Gis k ndind kils tik- dirdi. Bu kils rq kils l rinin anas -metropoliya idi” [14, 79]. Alban tarixçisi M.Kalankatl v Kirakos G nc li Ki m b din- d n b hs etmi l r. M nb m lumatlar na gör Ki m b di bütün traf bölg m b dl ri üçün m rk z olmu dur. Tarixi qaynaqlar n q sa xülas sind bel bir n tic ç x r ki, Ki k ndinin v onun kils sinin z ngin tarixi vard r v Az r- baycan-Alban memarl n n nadir incisidir. Müq dd s Yeliseyin eram z n ba lan c ndan dini m rk z kimi mövcud olmu bu k ndi ilk kils tikdirm k üçün seçm si t sadüfi deyildi. M.Kalankatl n n Yeliseyin ad il ba lad tarixi faktlar, onun Albaniyada f aliyy tinin tarixini mü yy nl dirm y im- kan yarad r: bu, yeni eran n I yüzilliyinin sonuna – II yüzilli- yinin vv lin t sadüf edir. Tarixi m nb l rd Qafqazda sas bundan vv l qoyulmu heç bir kils haqq nda m lumat yoxdur. Bel likl , Ki kils si n inki Az rbaycanda, h tta bütün Qafqaz- da ilk xristian m b di olmu dur [72, 12]. Ki m b dinin Az rbaycan memarl q tarixind yerini v onun xristian dini memarl n n inki af nda rolunu mü yy nl - dirm k üçün müqayis l r apar lmas n n böyük h miyy ti var- d r. Lakin indiki Ki kils sind çoxlu art rmalar n mövcudlu u
112 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri v onun bir neç d f yenid nqurmaya, b rpaya, d yi iklikl r m ruz qalmas müqayis i ini bir q d r ç tinl dirir. Arxeoloji qaz nt lar göst rir ki, abid nin tarixind üç sas m rh l olmu dur: 1) Önc abid düzbucaql plana malik, ta b nd örtüklü zal klind olmu dur; 2) kinci m rh l d ona yar mdair vi, qabar q apsida (qövs killi ünsür) lav olunmu dur; 3) Üçüncü m rh l d tikiliy günb z lav edilmi dir. Müqayis l r göst rir ki, Albaniyan n m b d binalar n n bir qismi daxild n v xaricd n düzbucaql plana malik olmu dur. Bu cür plan qurulu undan h m bütp r st, h m d xristian m b d- l rinin tikilm sind istifad olunmu dur. G.M mm dova müqayi- s v t hlill r n tic sind Ki m b dinin b nz rsizliyini bel ifad edir: “...Biz m lum olan abid l r aras nda Ki m b dinin tam analogiyas yoxdur. Ox ar abid l rin b zil ri plan na, dig rl ri is xarici kompozisiyas na gör Ki abid sin yax nd r. Analogi- yalar n t hlili bu q dim alban m b dinin nadir v t krarolunmaz bir memarl q abid si oldu unu bir daha t sdiq edir” [72, 20].
Mamrux m b di. Strabonun m lumat na gör , beriya il s rh dd (müasir Balak n, Zaqatala v Qax rayonlar n n razisi) geni m b d sah si mövcud idi. Burada vilay tin Ay ilah si Selen h sr olunmu ba m b di yerl irdi. Zaqatala rayonunun dini abid l ri iç risind Mamrux, Güllük v Z rn k ndl ri ara- s nda yüks l n Armatay da ndak m b d özünün qeyri-adiliyi il seçilir. Mamrux k ndi t r fd n abid y qalxm ilk t dqiqat- ç lar onu bu m nt q nin ad il adland rm lar. Mamrux m b di dair vi alban m b dl ri qrupuna aiddir. Qax rayonundaki L kit m b di d bu q bild ndir. Mamrux m b dinin maraql qurulu u vard r. Bel ki, m - b d m rk z günb zli hiss d n v onun traf ndak halqavari ke- çidd n ibar tdir. Divarlar n v daxili dayaqlar n salamat qalm hiss l ri iddia etm y imkan verir ki, Mamrux v L kit m b d-
113 Akif M mm dli l ri üçyaruslu, Kils da m b di is ikiyaruslu f za kompozisiya- s na malik olmu dur. Mamrux m b di me d , da n zirv sind , k ndl rd n uzaqda yerl ir. Da divarlar n yerd n yüks l n qal qlar onu göst rir ki, burada vaxtil böyük bir dini kompleks olmu dur. On- dan yaln z m b din xarabal qlar , hasar n bir hiss si v dair vi planl üç qüll cik qalm d r. Aya inam dövründ 3 r q mi xüsu- sil müq dd s hesab edilirdi. H min 3 qüll cik d buna i ar idi. M b din iki art rmal mehrab hiss si daha yax saxlanm d r. Dig r divarlar is binan n qurulu unu ayd n göst r r k yer s thin- d n yuxar ya 1 metrd n az olmayaraq yüks lir. C nub, imal v q rb istiqam tl rind n üç giri i olan dair vi sas giri rq t - r fd n kifay t q d r d rin, yar mdair vi apsida v iki dair vi art rmadan ibar t mehrab birl ir. Giri l r d rin v ensiz ba ta lar klind qurulmu dur. M b din divarlar iri da lardan hörülmü - dür v onun rq fasad nda h ngda ndan üzlük qalm d r. Pilonlar (nax l sütunlar, qüll l r) butbeton kütl d n v h ngda ndan tikilmi dir. Da lm ta b ndl rin qal qlar k r- picd ndir. Divarlar daxild n suvaqlanm d r. Orada boyalarla nax - lar v kill r ç kilmi dir. Divar nax lar n n qal qlar apsida il imal art rma aras ndak divarda qalm d r. M b din qurulu u onun üçyaruslu f za kompoziyas n t yin edir. Mehrab v giri qismi birinci yarusu, keçid ikinci, günb z- li baraban is üçüncü yarusu t kil edir. Mamrux m b di d b n- z rsiz nadir memarl q abid sidir. Balak n rayonunda, G r kili k ndind n imalda da lar n qoynunda b zi lam tl rin gör bu tikiliy ox ar m b din xarabal qlar vard r. H min m b din di- varlar torpaq sürü m si n tic sind da ld üçün iki tikilinin müqayis si mümkün deyildir. Mamrux m b dinin xüsusiyy ti ondan ibar tdir ki, burada dair vi rotonda killi v dörd dayaq üz rind günb zi olan iki f rqli memarl q sistemi birl mi dir. Abid qal qlar n n z m ti, formalar n ah ngdarl v detallar n i l nm si il insan heyran
114 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri edir. übh sizdir ki, bu m b d xristianl qdan vv l mövcud ol- mu böyük v z ngin dini kompleksin t rkibind olmu dur.
L kit m b di. Qax rayonunun L kit k ndind ki dair vi m b d Alban memarl n n görk mli abid l rind ndir. Bu m b d imali Az rbaycan n Qax rayonunun L kit k ndind n bir kilo- metr aral da a kar edilmi dir. n aat texnikas üsullar bu m b di VI sr aid etm k imkan verir. L kit m b di C nubi Qafqaz tetrakonxlar n n t kkül tapmas üçün sas olmu dur. M b din diametri 22 metrdir. M b d h r si bir metr dia- metri olan 3 sütunu, 4 divar oyu unu – apsidan m l g tirmi tetrakonxdur. Tetrakonxun 4 küncünd bütün apsidalar üçün sas yaradan 4 pilon yerl dirilmi dir. H min pilonlar n daxili yilmi , küncü iri valla t rtib edilmi dir. Bu val pilonun bütün hündürlüyü boyunca keçir v apsidalar n ta lar n yir. Pilonla- r n arxas nda ayr -ayr yerl n sütunlar s kkizgu li özülün da- ya rolunu oynay r. S kkizgu li özül üz rind 4 apsida yerl - ir. Pilonlar n üz rind günb zl tamamlanan dair vi baraban n kvadrat sas yerl mi dir. Ara d rmalar göst rir ki, önc bu m b d daha q dim din- l rl ba l olmu ibad t yeri, s cd gah idi. Sonralar bu cür dair - vi m b dl r xristian kils l rin çevrilmi di [14, 151-152]. M.Kalankatl n n m lumat na gör , Albaniyada monumen- tal r ssaml q s n ti yüks k inki af s viyy sin çatm d , m b d- l r v saraylar is bir çox hallarda göz l r sml rl b z dilirdi. L kit m b dind mala üz rind ki r sml rin qal qlar da t sdiq edir ki, onun divar t rtibat nda r sml r xüsusi yer tutmu dur. M b din bütün xarici görk mi Qafqaz Albaniyas n n dair vi m b dl rinin inki af n n h mah ng kild tamamland n t s- diql yir. Zaqatala rayonunun Çütülübin v Pa an k ndl ri ra- zisind d bu cür m b dl r vardir. L kitd n bir q d r aral da – Qum k ndind üçnefli, gün- b zli bazilikan n xarabal qlar a kar olunmu dur. T xmin n V- VI sr aid olan bu bazilika 36,5 m uzunlu a, 19,3 m en
115 Akif M mm dli malikdir. “T” killi sütunlar n iki cütü üç nefli kompozisiyan yaradaraq günb zli baraban üçün özül rolunu oynay r. Orta nef yandak nefl r nisb t n daha geni dir. M b d üç t r fd n sü- tunlardan yarad lm , qalereya formal örtükl v nal killi ta - larla hat edilmi dir. ri taxtalardan yarad lm örtüyün t qrib n m rk zind , sas giri in qar s nda sütün vard (bütp r stliy sitayi in t l b- l rin uy un kild ). Halbuki yanlardan m b d istiqam tl n- mi dig r iki giri art q qapanmam d . Abid nin rq fasad Mamrux v L kit m b dl rind ki kimi iki gü y (s cd gaha v m rk zi apsidaya) malikdir. Yandak nefl r kobud sur td yo- nulmu da lardan ucald laraq qabar q ta larla örtülmü dür. Ayd n plan, s liq il yerin yetirilmi konstruksiyalar, yerli in aat materiallar ndan m har tl istifa olunmas , çayda il kvadrat formal , bi mi k rpicin uzla d r lmas binan yarat- m ustan n m har tind n x b r verir. L kitd n bir neç kilometr aral da, Qoduqlu k ndinin ya- x nl nda bir neç sitayi t yinatl tikili qalm d r. Bu kompleks hali aras nda “Yeddi kils ” adland r l r. Müt x ssisl rin fikrin- c , hal-haz rda burada doqquz tikilinin qal qlar mü ahid olu- nur. Burada iki üçnefli bazilika daha çox maraq do urmaqdad r. Nisb t n salamat qalm birinci bazilika slind d rin apsidal m b ddir. Bazilikan n yanlar nda art q s rf xristian funksiyalar da yan iki lav tikili vard r. Sa t r fd ibad t ota , sol t r f- d is qurbangah mövcuddur. T xmin n m rk zd iki sütun, qa- l n taxtal q rb divar nda iki pilyastr yerl mi dir. Yanlardak nefl rin v ortadak daha uca nefin ta lar onlara, habel iki apsidaya dayaqlanm d r. M b din q rb t r find sonrak Alban kils memarl üçün çox s ciyy vi olan qalereya vard . Göst ri- l n örtük ilk d f Qumdak bazilikada meydana g lmi örtük mövzusunun davam d r. Güman etm k olar ki, bu m b d VI-VII srl rd tikilmi dir. Fasadlar n kobud kild yonulmu da lar- dan yarad lm qurulu u üçnefli bazilikalar üçün s ciyy vi olan qabar q m rk zi hiss li monimental binan t kil edir.
116 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Kobud kild yonulmu da dan tikilmi ikinci günb zli bazilika nisb t n yax qalm d r. O, iki iri pilonun köm yi il d rin apsidal üç nef ayr lm d r. Bu apsidadan yanlarda olan lav tikilil r qap vard r. Birinci bazilikada oldu u kimi, bu lav tikilil r d s rf xristian funksiyalar da y r [14, 153]. Bazilikan n yuxar hiss sind ki imal v c nub fasadlar n- da qabar q, yar mdair vi p nc r l r vard r. Bu p nc r l r z ngin ha iy l rl hat edilmi dir. Kils nin üç qap s vard r. H min qap lar n yuxar hiss l ri ha iy li, yar mdair vi ta la örtülmü - dür. Bu bazilika VII-VIII srl rd (v yaxud bir q d r sonrak tarixi dövrd ) in a edilmi dir. Kobud kild yonulmu da lardan tikilmi dair vi m - b dl r, üçnefli bazilikalar, qalereya formal örtükl r erk n orta srl r dövründ imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin sita- yi t yinatl memarl üçün s ciyy vi idi. Bu bazilikalar n tra- f nda yeddi birnefli z ng qüll si vard r. H min z ng qüll l ri va- hid memarl q üslubunda tikilmi dir. Bu cür qüll l r göst ril n bölg üçün s ciyy vidir. Güman etm k olar ki, h min qüll l r bütb r stlik dövründ in a edilmi dir. Bütp r stlik dövründ n qalm m b dl rd n bir çox hallarda yenid nqurmadan sonra xristian kils l ri v z ng qüll l ri kimi istifad olunurdu [14, 153; 120, 143].
Cicixana m b di. “Cicixana m b di” adland rd m z bu q dim m b d Balak n rayonunun m rk zind n 10 km imal- rqd , Za- qatalaya ged n yolun solunda, da lar n aras nda, me nin iç ri- sind , qism n düz nlik olan yerd dir. trafdak qeyri-adi m nz - r , müxt lif qaya v da y nlar , çox lveri li t bii-co rafi rait vaxtil burada qaynar h yat n oldu undan x b r verir. Çox q dim ibad t yeri olan Cicixana m b di iki hiss d n ibar tdir. M b din q rbind vv ll r üç istiqam td giri olmu - dur. Bu hiss (birinci hiss ) ta lar n birl r k künb z yaratd qismin c nub, rq v q rb giri l ri idi. Sonralar yaln z bir giri saxlam , rq v q rb giri i da la hörül r k ba lanm d r. C -
117 Akif M mm dli nub giri inin ta daha böyük, q rbd ki bir az kiçik, rqd ki is daha kiçikdir. Q rb gir c yinin iç ri üzünd , ta n sa v sol t - r find , küncd dördkünc, 30-40 sant metrlik, k nar na üzlü çayda qoyulmu oyuq yeri mövcuddur. Buradan imala ta l keçidl üstü künb z klind örtülmü ibad t zal na keçid vard r. Bu yerd , qap n n üstünd çox iri, t xmin n 3 metr d k uzunsov çayda vard . H min da qopar laraq yer sal nm d r. bad t zal n n uzunlu u 8, eni is 5 metrdir. bad t zal n n ba hiss sind , rq qurtaraca n n sa t r - find 70 sm-lik dair vi oyuq vard r. Bu oyu a saxs küp yerl - dirilmi di. Mehrab yerind n eyni m saf d simmetrik kild iki bu cür küp olmu dur. H min küpl r ibad t zaman oxunan dua- lar n ks-s das n yaratmaq, t sirini art rmaq m qs dil qoyul- mu dur. Çayda il tikilmi bu m b d h ng m hlulu il qurulmu - dur. M b din c nub- rqind , divar n bay r t r find , küncd çox n h ng da da an a ac bitmi dir. O, qeyri-adi kild m b d divar na sar lm d r. Daha önc qeyd etmi dik ki, bölg d da da- an a ac n n müq dd s hesab edilm si daha ski dinl rl ba l idi [109, 154]. Yüzillikl r boyu, t dric n bitki çürüntüsü, torpaq qat lav olunmu v m b din divarlar 1-1,5 metr torpaq alt nda qalm d r. Bu yerd arxeoloji qaz nt lar n apar lmas çox d y rli m lumatlar ld olunmas na imkan ver rdi. Z.Bünyadov qeyd edirdi ki, Albaniyada ilk v el c d sonrak kils l rin çoxu köhn dini ibad tgahlar n v m b dl rin yerind b rpa edilirdi [16, 205]. Haqq nda b hs edil n Cicixana m b di d bu q bild n olan abid l rd ndir. Xristianl n yay lmas n n ba lan c m rh l sin aid olan abid l r yani sur td göst rir ki, Albaniyada kils memarlar - n n qar s na ç xm yeni v zif d rhal h ll olunmam d . Yüzil- likl r boyu t kkül tapm n n l rd n imtina etm k ç tin idi. Buna gör d ilk xristian abid l ri erk n bütp r stlik tikilil ri il böyük ox arl a malik olmu v sonrak tarixi dövrd tikilmi alban kils l rind n k skin sur td f rql nmi dir [14, 150]. lkin
118 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri ara d rmaya gör , Cicixana m b di V-VII yüzillikl rd , daha vv lki bütp r st v yaxud at p r stl m b dinin yerind tikil- mi , daha do rusu, rekonstruksiya edilmi dir.
“Da lan” v “da lmayan” kils . Balak n rayonu (G r kli k ndi) razisind , Qubeh da n n yax nl nda el aras nda “Da- lmayan kils ” v bundan bir az aral “Da lan kils ” adlanan çox q dim m b dl rin qal qlar vard r. Ad ndan da göründüyü kimi, h min m b dl r v ziyy tin gör bel adland r lm lar. “Da lan kils ”nin xarabal da onun ski z m tind n x b r verir. T bii v antropogen t sirl r n tic sind ciddi da l- maya m ruz qalm bu m b din v ümumiyy tl bölg d ki xristian m b dl rinin daha ciddi ara d r lmas v t yinat n n d - qiq mü yy n edilm si üçün Albaniyada xristianl n yay lmas , xristian m b dl rinin tikilm si il ba l ba vermi tarixi hadi- s l ri bir daha n z rd n keçirm k m qs d uy undur. Önc Sasanil r (226-651-c ill r), sonra is r bl r Albani- yan i al etmi , dig r q dim dinl rl b rab r xristianl da s - x d rma a ba lam lar. Buna gör d Albaniyadak xristian ic- malar daha lçatmaz olan da t yi v da l q razil r ç kilmi v etiqadlar na uy un xristian m b dl rini d bu yerl rd tikm - y ba lam lar. M hz buna gör d imali Az rbaycan n imal- q rb bölg sind xristian m b dl rinin çoxu da l q razil rd dir [109, 120]. Daha yüks k da l q razid yerl n “Da lmayan kils ” daha salamat v ziyy td dir. Bu hal ilk növb d h min abid nin daha uzaqda yerl m si il laq dard r. “Da lan” kils is tam da lm v ziyy td dir. lkin ara - d rmalar m za gör , abid nin da lmas nda antropogen t sirl rl yana , t bii t sirl rin d rolu böyük olmu dur. Burada apar lm mü ahid l r göst rir ki, bu razid torpaq sürü m si ba vermi , n tic d abid nin da lmas sür tl nmi dir.
119 Akif M mm dli
Abid nin divarlar son d r c d qal nd r (bir metrd n çox). Hörgüd i l dilmi kir c o q d r möhk mdir ki, bu tikili- nin öz-özün da lmas inand r c görünmür. Bünövr sinin mü yy n edilm si ç tinlik yaratsa da da n- t n n böyüklüyü abid nin ski z m tind n x b r verir. Burada abid nin yaln z rq divar qism n salamat qalm d r v onun dair vi formada oldu u n z r çarp r. Erk n xristian dövrünün alban memarl nda [120, 143] m hz bu cür m b dl r t sadüf olunur. Bu dövrd ibtidai dinl r aid m b dl r d yi diril r k xristian m b dl rin çevrilirdi. Görünür, el aras nda “da lan” kils ad il tan nm bu m b d d bu cür d yi m l r m ruz qalm obyektl rd n biri olmu dur.
Darvaz m b di. Darvaz m b di Balak n rayonunun Qazma k ndind n t xmin n 13 km c nubda, k ndin “Darvazbin ” ad- land r lan, sas n q laq üçün istifad olunan hiss sind yerl ir. H r t r fd n me likl hat olunmu bu razi traf razil rd n hündür olmas il seçilir. Darvaz m b di t kneflidir. Mehrab rq istiqam tind dir. Divarlar n n qal nl 90-105 sm aras nda d yi n m b din bü- növr si çayda ndan, üst hiss si is 25x25x5 sm ölçüsünd olan q rm z bi mi k rpicd n tikilmi dir. M b din rq hiss si xaricd n düzbucaql , daxild n is qövsvari formadad r. bad t zal n n uzunlu u 7,8 m, eni is 7 m- dir. bad t zal n n önünd -q rbind olan giri hiss sinin bünövr divarlar na gör , bu hiss nin ölçül ri 7x3,3 metrdir. M b din dö m sind n tavan nad k olan m saf d 7 metr yax nd r. M b din tikintisi zaman n z r al nm 7 r q minin Aya inamla ba l oldu unu güman edirik. Bu m b din tikintisind d vv lki dinl rl laq dar olan tikinti n n l rind n istifad edilmi dir. “Darvaz” ad n n Qan x çay ndak keçidl laq dar oldu u fikrini daha m ntiqi hesab edirik. “Darvaz” sözü q dim dövrl r- d n b ri “keçid”, “qap ” m nalar nda i l dilir.
120 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind n q dim dövrl rd n etibar n daha s x ya ay Qan x çay sahilind ol- mu dur. Sasani v ilk r b hücumlar dövründ bölg halisi t dric n da t yi v da l q razil r do ru h r k t etm y m c- bur olmu dur [65, 92]. Darvaz m b dind n 350-400 m q rb v c nuba do ru razid d m b d binas n n v yaxud ba qa bir tikilinin qal qlar görünm kd dir. M b din q rbind hündürlüyü 3 m, diametri is 30-35 m olan t p vard r. 2009-cu ilin noyabr ay nda AMEA-n n Arxeologiya v Etnoqrafiya nstitutunun apard arxeoloji k fiyyat i l rin dair hesabatda [5, 3-10] göst rilir ki, Darvaz m b di in a olunan dövrd h min talan n strateji h miyy ti olmu dur. Qan x çay üz rind hal-haz rda da mövcud olan keçidd n o zaman da istifad olunurdu v bu razid n mühüm ticar t yolu keçirdi. “Darvaz Bin ” razisi d m hz bu ticar t yolu üz rind çox h - miyy tli bir m nt q olmu dur. Darvaz m b dinin v onun tra- f nda mövcud olan tarixi abid l rin d qiq tarixinin mü y- y nl dirilm si üçün burada arxeoloji qaz nt lar n apar lmas z - ruridir. M hz bundan sonra onlar n in a tarixi, t yinat v me- marl q xüsusiyy tl ri haqq nda q ti fikir söyl m k olar. lkin fikr gör , Darvaz m b di orta srl r dövrün aiddir. Bu fikri m b din bi mi k rpicl tikilm sin gör söyl m k olar. Çünki antik dövrd v erk n orta srl rd m b dl r da dan tikilirdi.
G r kli m b di. Balak n h rin n yax n k ndl rd n olan Qullar k ndind n imal-q rb do ru, rayon m rk zind n 5 km m saf d , da n t yind , Hunbul çay n n sa sahilind , “C n x- lar n qoru u” adl yerd m b d xarabal qlar vard r. T knefli m b d çayda ndan v h ng qar ndan tikilmi dir. M b din qövsvari rq hiss sinin sonralar tikildiyi n z r çarp r. Bu his- s d m b din tavan günb zvaridir. Divarlardan günb z keç n hiss d is akustika (s sin gücl ndirilm si) üçün küp v tüng yerl dirilmi dir. Küp v tüng dulus çarx nda haz rlnd ndan
121 Akif M mm dli m b din bu hiss sinin islam n yay lmas ndan sonrak dövrd tikildiyini, daha do rusu, lav olundu unu ehtimal edirik. M - b d divarlar n n qal nl 1 m-d n çox, ibad t zal n n uzunlu u 7 m, eni 5 metr yax nd r. M b din h y ti is çayda ndan tikilmi divarla hat l nmi dir. M b din traf nda qoruma divar n n qa- l qlar n izl m k mümkündür. Abid nin h y tind , rq v imal hiss d xeyli q bir vard r. Onlar n ks rriyy ti rq do ru yö- n likdir. lk bax dan çox lveri li bir yerd in a edilmi bu m b din h m d müdafi s ciyy si da d n güman edirik. G - r kli k ndind ki bu m b d, da l q razil rd yerl n dig r m b dl r dem k olar ki, qeydiyata al nmam d r. Bu m b dd n b hs ed rk n “Qullar” v “G r kli” toponim- l rinin “Hunbul çay” hidroniminin ad n qeyd etdik. Bu sözl rin ara d r lmas da biz m b din tarixini d qiql dirm y yard m ed bil r. Müt x ssisl rin fikrinc , “Hunbul çay” hidronimi bir m nal kild hun türk tayfalar n n ad il ba l d r. Qullar v Gereylil r d hun v bulqar türkl rinin iç risind olmu tayfalar- d r [102, 60]. Bu fikri m ntiqi hesab etm k olar ki, eram z n v- v ll rind n etibar n buraya g lm y ba lam hun v dig r türk tayfalar bölg d öz etiqadlar na uy un s cd gahlar tikmi l r. M b din yax nl ndak qeyri-adi d r c d n h ng olan da da an a ac da bu fikri söyl m y imkan verir. ndiki m b din yerind xristianl qdan vv lki dinl rl ba l s cd gah olmu dur. Ba qa cür des k, imali Az rbaycann n imal-q rb bög sind ilk xris- tian abid l ri erk n bütp r stlik tikilil ri il böyük ox arl a malik olmu v Albaniyan n sonrak tarixi dövrd tikilmi kils l - rind n k skin sur td f rql nmi dir [14, 150]. Xristianl n q bul edilm si il laq dar olaraq Albaniya- da m rk zi günb zli v bazilikal sitayi qur ular meydana g l- di. H min tikilil r qurulu ca yetkin s viyy d dirl r. Qumdak bazilika v L kit k ndind ki dair vi m b dl r bu yetkinliyin nümun l ridir. H min abid l r bir-birin yax n m saf d yerl - mi dir. Görünür, vaxtil bu m nt q l ri birl dirmi q dim yol var imi . H min m b dl rin tikildiyi imal-q rbi Az rbaycan
122 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri vilay tl ri erk n orta srl rd Qafqaz Albaniyas n n m rk zi olmu dur [14, 150].
Tülü m b di. Balak n rayonunun Tülü k ndinin m rk zind çayda ndan, bi mi k rpicd n v h ngd n tikilmi çox maraql tikili qal vard r. Bu abid türb kimi qeyd al nm d r. Yerli camaat t r find n b z n “Ay v yaxud at p r stlik m b di”, b z n is “kils ” adland r lan bu m b d dörd t r fd n giri var- d r. Abid nin rqind , ona biti ik t xmin n 1 metr hündürlükd yüks klik vard r. Burada çayda ndan tikilmi bünövr nin qal q- lar n izl m k mümkündür. K nd camaat n n verdiyi m lumata gör , bünövr si n z r çarpan bu tikili dair vi plana malik idi v onun divarlar yax n iyirmi il d k salamat qalm d . traf razil rd t s rrüfat i l ri görül n zaman a kar olunmu q birl r h min abid nin in a tari- xini v t yinat n öyr nm k bax m ndan çox maraql d r. T xmi- n n 3-3,5 metr d rinlikd n a kara ç xm bu q birl rd skeletl b rab r maddi m d niyy t nümun l rin d t sadüf olunur. s- m ndar f ndi o lu Nuriyevin h y tind qaz nt i l ri apar lar- k n dörd q bir a karlanm d r. AMEA-n n Arxeologiya v Etnoqrafiya nistitunun elmi i çisi, arxeoloq N sib Muxtarovun r hb rliyi il apar lm qaz nt zaman (2001-ci ilin mart nda) s rdab tipli q bir a kar olunmu dur. Uzunlu u 3 m, eni 1 m olan bu q brin üz rin qoyulmu yast da n alt t r fi oxra il r ngl nmi di v skeletin yan na qoyulmu saxs qabda da oxra var idi. Q bird n kömür q r qlar da tap lm d . Çox ski inam- larla ba l olan bu cür q birl r Tülü m b din yax n bütün ra- zil rd t sadüf edilir. Dig r t r fd n, bu abid nin d c nub rq t r find n h ng da da an a ac vard r. Bel likl , Tülü m b di daha q dim bir s cd gah n yerind tikilmi abid dir. Abid nin tam, kompleks kild t dqiqata ehtiyac vard r. Onun t dqiqi rayonun, bölg nin tarixi haqq nda qiym tli bilgil r ld etm y imkan ver bil r.
123 Akif M mm dli
Maz mçay m b di. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rbin- d , Gürcüstanla s rh d yax nl nda, Maz mçay k ndinin gir c - yind , da n t yind tikilmi bu m b d Qafqaz Albaniyas n n erk n xristianl q dövrün aiddir. T ssüf ki, h min abid uzun zaman diqq td n k narda qalm d v yaln z son on il yax n dövr rzind dövl t orqanlar n n diqq t m rk zind olma a ba - lam d r. M lumdur ki, ötmü srin 80-ci ill rind Az rbaycan SSR EA-s t r find n Qafqaz Albaniyas n n Alazan vadisind ki xristian abid l rini t dqiq etm k üçün ekspedisiya gönd ril- mi di. A.Qar hm dova bu ekspedisiya zaman b zi abid l ri t dqiq etm k üçün urf qoymu v onlar n dövrünü t yin etm y çal m d [48]. imal, c nub v q rb t r fd n giri i birba a iba- d t zal na aç lan m b d birneflidir. M b din rq t r fi bay rdan 5 tilli, iç rid n is oval killidir. bad t zal n n uzunlu u 6,3 m, eni 4 metr yax nd r. Abid çayda ndan tikilmi v A.Qar hm - dovan n fikrinc , bir neç d f t mir edilmi dir. O, abid nin V-VI yüzillikl rd tikldiyini qeyd edirdi. lkin ara d rmalar Maz mçay m b dinin IX-X yüzillikl r- d v daha sonralar t mir edildiyini söyl m y sas verir. Çünki abid nin suva da görünür. H m d abid tam kild qalmaq- dad r.Yaln z giri qap s n n üstünd ki iri, yast da lar ç xar lm - d r ki, bu da lar n üz rind m b din in a tarixi il ba l yaz n n oldu unu, bu yaz n n m hz itirm k m qs dil ç xar ld n eh- timal etm k olar.
Qabaqçöl alban m b di. “Qabaqçöl” adl ya ay m nt q si Balak n rayonunda, Alazan- yriçay çök kliyind dir. Bu ya a- y m nt q sini Xalatala, Me ambul v rif k ndl rind n ay- r lm ail l r “Qabaqçöl” adl razid sald qlar na gör bel ad- land rm lar. “Qabaqçöl” toponimi “qar dak çöl, qar dak dü- z nlik” m nas ndad r [18, 5]. Bu alban abid si Xalatala k ndi razisind “Çim n me- ” adlanan yerd , Gürcüstanla s rh dd yerl ir. Camaat ara- s nda “P ri qala” adland r lan h min abid alban memarl n n
124 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri tipik nümun sidir. S rh d zola na yax n oldu una v me nin iç risind yerl diyi üçün bir nefli ibad t zal ndan ibar t olan m b d dem k olar ki, salamatd r. Yaln z bir giri qap s olan m b din önünd , giri in lap yuxar s nda, üz rind xaç i ar si olan ni anda qalmaqdad r. M b din sol t r find sonralar lav olunmu bir otaq da vard r. Onun dam örtüyü m b d söyk n - r k, k skin maili kild q rbd lav olunmu tikilinin sonuna- d k davam edir. Erk n xristian dövrü abid l rind oldu u kimi, bu m b dd d z ng qüll si yoxdur [120, 143]. M b d yaln z i- mala baxan dar bir p nc r il i qland r ld üçün yar mqaran- l qd r. Divarlar nda s sl nm ni gücl ndirm k, am v yaxud ç raq qoymaq üçün xüsusi oyuqlar vard r. Eyni qurulu lu, lakin ölçül ri xeyli kiçik olan daha bir alban m b di Zaqatala rayonunun “Pa an me ” adlanan razi- sind vard r. VIII yüzillikd n etibar n Albaniyan n düz nlik yerl rind ya ayan hali islam q bul etmi di. Böyük Qafqaz n c nub-q rb razil rind ya ayan halinin bir qismi is gürcü pravoslav t riq ti- nin t siri il mü yy n q d r gürcül m y m ruz qalm [120, 145] v b zi m b dl rd ki f rql r d bununla ba l ortaya ç xm d r.
Ar l qbin m b d kompleksi. Bu m b d kompleksi Bala- k nd n Gurcüstana ged n yolun 5 kilometrliyind , yolun sa t - r find , da n t yind , çox göz l, m nz r li bir yerd yerl ir. Abid nin trafi hasara al nm d r. Hasarlar da lm d r, lakin onlar n yeri d qiq n z r çarp r. B zi yerl rd is azac q da olsa hasar n qal qlar vard r. T xmin n dörd hektardan çox razini hat y alan bu ha- sar iç risind ki razid yaln z bir m b d binas salamat qalm - d r. trafda bir neç tikilinin bünövr yeri ayd n görünür. razi- d bir neç t p ciyin olmas v onun üz rind bünövr qal qlar burada m b dd n ba qa yard mç binalar n, o cüml d n yataq- xana, d rs keçiril n hücr l rin v s. oldu unu göst rir.
125 Akif M mm dli
Ar l qbin m b di Darvazdak kimi bi mi q rm z k rpic- d n tikilmi dir. trafda, xüsusil m b din imal t r find xeyli q bir görünür v onlardan b zil ri qaz lm d r. M b d binas na üç istiqam td giri vard r. imal v c - nub t r fd ki giri in önünd art rma mövcuddur. Bu birnefli iba- d t zal nda yaln z bir ensiz p nc r vard r ki, o da zal n rq qur- taraca ndak oval killi divardad r. Yan divarlarda s sl nm ni gücl ndirm k üçün h r divarda bir cüt olmaqla kvadrat killi oyuq aç lm d r. imal v c nub t r fl rd ki gir c kl rd çiyin b rab rind ki oyuq yeri bunun qap örtül nd n sonra arxadan qoruyucu doqqaz keçirm k üçün yer oldu unu göst rir. Çünki “P ri qala”da, bir çox m b dl rd d buna t sadüf etmi ik. Ar l qbin kompleksind ki m b din, ibad t zal n n uzun- lu u 10, eni is 7 metrdir. M b d kompleksin daxil olan tikili- l rin çoxlu u burada daimi sakinl rin, xidm t v ibad t ed nl - rin say n n xeyli oldu unu göst rir. Tarixi d biyyata v m nb - l r diqq t yetirs k, gör rik ki, antik Qafqaz Albaniyas nda (Az rbaycanda) m b dl rin ixtiyar nda böyük torpaq sah l ri, kifay t q d r i çi qüvv si v mlak olmu dur [120, 140]. Strabon, Böyük Plini, Klavdi Ptolomey v dig r antik mü llifl r qeyd etmi l r ki, Albaniyada Ay m b din m xsus olan çoxlu torpaq sah l ri vard r. Erk n orta srl rd xristian di- ni alban hökmdarlar t r find n q bul edildikd n sonra is kil- s l rin ixtiyar na daha böyük torpaq sah l ri verilmi v kils l r iri feodallara çevrilm y baslam d lar. Görünür, Ar l qbin m b di d geni torpaq mülkl rin sahib olmu , m b d kompleksinin traf müdafi s ddi il hat edilmi dir. Bütün bunlar n z r alaraq buradak tikilil rin bir monast r n qal qlar oldu unu söyl y bil rik.
“Nur kils ” m b di. Balak n rayonunun Tülü v Talalar k nd- l rinin çöl qov a nda yerl n bu m b d tikinti üslubuna, quru- lu una gör xeyli f rql nir. N z r çarpan ilk f rq m b din önün- d z ng qüll sinin olmas il ba l d r. Çünki erk n orta srl rd
126 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri tikilmi ilk xristian m b dl rind z ng qüll si olmam d r [120, 143]. Diqq t etdikd ayd n görünür ki, m b din çayda il hörülmü ibad t zal daha q dim dövr aiddir v sonralar m b - din giri hiss sind z ng qüll si ucald lm d r. M b din ibad t za- l n n uzunlu u 15 m, eni is 7 metrdir. bad t zal n n üstü yar m- dair vi günb z klind hörülmü dür. Tarixi d biyyatda veril n m lumatlara gör , IX yüzillikd v daha sonra tikilmi m b d- l rd sas in aat material kimi k rpicd n istifad olunmu dur. Bel ki, bu m b din q rb t r find sonradan tikilmi z ng qüll si çayda ndan v sas n yax bi mi q rm z k rpicd ndir. Maraql c h tl rd n biri budur ki, m b din önünd , imal- q rb istiqam tind srl r boyu qurumam , h l d axmaqda da- vam ed n, saf çe m vard r. Suyun bu m b din önün saxs tüngl rl , xeyli uzaqdan g tirildiyi bar d fikirl r söyl nilir. M b d üçün çox lveri li yer seçilmi di: Çünki, m b d münbit torpa olan çöld in a olunmu dur v traf razil r “ l içi kimi” görünür. M b din z ng qüll sinin v tavan n n bir hiss si da d l- m d r. “Nur kils ” m b dinin ibad t zal n n V-VII yüzillikl r- d , onun önünd ki z ng qüll sinin is IX yüzillikd n sonra tikil- diyi q na tind yik.
“D v boynu” m b di. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sind olan maraql s cd gahlardan biri d Balak n-Kortala yolunda, el aras nda “D v boynu” adland r lan t p nin üstünd , k silmi qaya parçalar ndan tikilmi birnefli m b ddir. Da m - l g lm prosesi n tic sind yaranm bu t p nin üstünd n trafa baxanda sonsuz d r c d göz l bir m nz r görünür. T p d n c nuba v q rb t r f üfüq sonsuzdur. Lakin imala döndükd üfüq bird n-bir sanki da lara toxunur, daha s rt v ecazkar m nz r yaran r. Strateji c h td n çox lveri li mövqed yerl m si bu ta- rixi abid nin h miyy tini daha da art r r. M b d t p nin c nub- q rb do ru uzanan hiss sind , t p nin sonunda tikilmi dir.
127 Akif M mm dli
Qap yeri, portal da , p nc r l rin yan , s sl nm nin gücl n- dirilm si üçün divarda qoyulmu bo luqlar n traf tamamil sökülmü dür. Çöld n düzbucaql görün n rq hiss is iç rid oval killidir. Bu abid ni erk n orta srl r aid ed bil rik. Çünki burada tikinti material kimi k rpicd n heç istifad edilm mi dir. Bu m b din c nuba baxan ovalvari p nc r yeri sonralar hörülmü dür. Bu m b d hücum ehtimal v t hlük sizlik nöq- teyi-n z rind n h yata keçirilmi bir t dbir b nz yir.
Qullar v yritala m b dl ri. Balak n rayonunun Qullar k ndi razisind daha iki m b d vard r. M b dl rd n biri Gürcüstana ged n yolun sa nda, k ndin yuxar hiss sind , dig ri is yolun solunda, halinin “Göy-göl” adland rd yer yax nd r. Birnefli, yaln z ibad t zal ndan ibar t olan bu m b dl r çayda ndan tikil- mi dir. Yolun sa nda, k ndin nisb t n yuxar hiss sind , m b - din c nub rq küncünd dig r m b dl rd oldu u kimi, qoca- man bir da da an a ac vard r, a ac m b d divar n n çölünd n da lar n aras il iç riy keçmi , tavan boyu qövs yaratm d r. Yolun sol t r find ki m b din imal-q rb t r find n - h ng qoz a ac , iç risind is ncir a ac bitmi dir. M lumdur ki, eram z n vv l rind n etibar n Albaniyada ncir a ac n n da müq dd s hesab edildiyi bar d fikirl r mövcuddur. T xmin n eyni qurulu lu bir m b d d H nif k ndinin “ yri- tala” adlanan razisind , çölün ortas ndad r. Bu m b d d çayda ndan tikilmi dir v erk n xristian abid l ri s ras na daxil edil bil r.
Q dim Katex m b di. lçatmaz da lar n qoynunda, Kils çay n sol sahilind yerl n bu m b d imal v q rb qon ular m z n mill tçiliyi t bli ed n t dqiqatç lar t r find n saxtala d rmaya m ruz qalm d r. Onlar n h r birisi bu abid ni öz etnoslar n n adlar na ç xma a çal m lar. Çox maraql qurulu u olan bu m - b d b zi lam tl rin gör , xüsusil m b din rq hiss sinin qurulu u c h td n Maz m çay m b din b nz yir. Lakin bu m - b d daha möht m, memarl q c h td n daha kamildir. Burada
128 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri p nc r l rin ha iy l ri v karnizl rin profili Ki m b dind oldu u kimidir [72, 20]. M b d h ngda ndan v “ irinda ” adlanan, nisb t n rahat yonula bil n da lardan tikilmi dir. M b din iç risind imal divar na biti ik taxca hörülmü dür. Biz buraya ilk d f g ldikd h min yerd insan sümükl ri qoyulmu du. Z nnimizc , bu hal xris- tianl qdan vv lki at p r stlik v bütp r stlik ad tl rinin lam tidir. Ara d r lm m b dl rd n f rqli olaraq bu m b d iki giri vard r: biri q rbd n, dig ri is rq t r fd ndir. XI yüzilliy aid olan m nb l rd h min m b d haqq nda mü yy n m lumat veri- lir. T.Aytberov da m hz bu m nb l rd ki m lumatlardan istifad etmi v m lumatlar saxtala d rma a çal m d r [96; 106, 51]. M b din bu gün d k qism n salamat qalmas na, h m d heç ara d r lmamas na s b b, onun Katex k ndind n 10-12 km aral da, da lar qoynunda yerl m si, bu abid y ged n yolun olmamas d r. Abid y getm k üçün yaln z at ç r ndan istifad etm k v çox soyuq Kils çay qayalar n n dibi il bir neç d f keçm k v çay n sol sahilind ki yoxu u qalxmaq laz md r. z m tli Katex m b di “Kils da ” adlanan da n nisb t n düz nlik hiss sind , n h ng a aclarla hat olunmu bir yerd , qorunmaq üçün çox lveri li bir mövqed yerl mi dir. M nb m lumatllar na gör , Kartli Katolikosu Melxis d kin Msxet m b din verdiyi 1020-ci, 1033-cü il tarixli s n dl rd Eretid Laqodexi monast r v Zairi k ndi aras nda Katex kils si qeyd olunur. B zi t dqiqatç lar Laqodexinin Lek da , Zairi k ndinin is Car oldu unu ehtimal edirl r (18, 81). Katex m b di ta b ndli, zal tipli sad kils l rin inki af n- dan yaranm ilk günb zli zallar tipin m xsusdur. Onun plan t rtibat pilyastrlar n v mehrab apsidas n n ç x nt lar n n bir q - d r ir li ç kilm si v gücl ndirilm si il günb z konstruksiyas - n n da nmas üçün uy unla d r lm d r. Tikintinin günb z qisminin statika t l bl rin cavab ver- m m si abid ni tikmi memar bir-birinin üstünd n sallanan ta - lar sisteminin köm yi il günb zin diametrini kiçiltm y v bu-
129 Akif M mm dli nunla da onun a rma qüvv sini xeyli azaltma a vadar etmi dir. Katex m b di b zi c h tl rin gör Ki m b din , dig r c h t- l rin gör Qum v L kit m b dl rin [14, 152] ox asa da, bu m b d alban xristian memarl n n nadir incisidir v onun tam ox ar yoxdur. Do rudur, Katex m b dind p nc r l rin daxil- d n v xaricd n görünü ü Yeddi kils , Z yzit v Ki m b dl - rind kin çox b nz yir. Lakin bu m b d alban memarl n n t krars z bir nümun sidir. H min razid m b dd n ba qa tikilil r d olmu dur. Bu- nu oradak da nt lar da t sdiq edir. Abid y aid olan v gözl görün n c h tl r bunlard r. Lakin arxeoloji qaz nt lar apar larsa, burada Az rbaycan tarixin dair çox d y rli m lumatlar n ld olunaca übh do urmur.
Q dim Katex körpüsü. Katex çay n yuxar hiss sind , “Kiçik lal ”y yax n olan yerd , çay n sol t r find çox maraql bir tikili vard r. Bünövr si s rt qaya üz rind qoyulmu tikili yuxar qalxd qca ta klini al r v bunun çay n iki sahilini birl dir n ta l q dim körpü oldu unu söyl m k olar. Körpünün n zaman tikildiy b lli deyildir. g r bu körpü XVIII-XIX yüzillikl rd tikilmi olsayd , ya l hali bunu mütl q xat rlayard . Çünki ad t n bir neç n sil bu dövrd ba vermi ha- dis l ri yeni n sill r ötür rdi. Bölg nin ya l sakinl ri Nadir a- h n buraya yürü ü bar d daha vv lki n slin dedikl rini xat rla- y rlar. Lakin h min körpünün qal n kims xat rlam r. Bu s b b- d n h min körpünün daha q dim oldu u übh sizdir. Körpünün in a üslubuna, qaya da lar n n yonulmas na diq- q t etdikd islamaq d rki m b d memarl n n (xüsusil erk n orta srl rd ) lam tl ri görünür. Bu abid d erk n xristianl q dövrü abid l rinin tikintisin xas olan lam tl r vard r. Bel ki, çox yax nl qda bol çayda olmas na baxmayaraq, burada k sil- mi qaya parçalar ndan istifad edilmi dir. M nb m lumatlar na gör , imali Az rbaycanda (Albani- yada) ilk xristian m b dl ri Suriya memarlar t r find n tikil-
130 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri mi dir. Ara d r lan bölg d art q unudulmaqda olan maraql bir fikir vard r: Q dim dövrd Balak n ged n iki yol var idi. Bun- lardan biri da lardan keç n “m b d yolu” idi. Bel dü ünm k olar ki, da lardan keç n “m b d yolu” bu- rada m b d tikmi icmalar n özl rini t qibl rd n qorumaq üçün da t yi v da l q razil rd n keç n, “gözd n uzaq” olan yol salm , yol üz rind ki çaylarda körpül r qurmu lar. Katex çay üz rind ki körpü d m hz bunlardan biridir. M nb m lumatlar na gör , m b dl ri birl dir n bu cür yollarda, mü yy n m saf l rd “ni anda ” adlanan b l dçi da - lar qoyulurdu. “Ni anda lar n” üz rind m b dl rin yeri rti i ar l rl göst rilirdi [120, 143-144]. Bel “ni anda lar n” bir neç si yax n zamanlarad k G r kli v Katex k ndl rinin da t - yi razil rind tap lm d . Q zbin d , da n sirtind tap lm bu cür “ni anda lar n” birind yax nl qdak t p l rd 2 m b d v m b d ged n yol göst rilmi dir. “D v boynu”ndak m b di d m hz bu ni anda n köm yi il a kar etmi ik. Bel likl , Katex körpüsünün q dim “m b d yolu”nun sal nd erk n orta srl r- d tikildiyi heç bir übh do urmur. Bölg d qalmaqda olan (qism n d olsa) körpül r ya çayda- ndan, ya da k rpicd n tikilmi dir. g r k rpicd n erk n orta srl rd deyil, daha sonrak dövrd istifad edilm y ba land n n z r alsaq, bel bir ümumil dirm aparmaq olar ki, Katex çay üz rind , Q bizd r il Katexin yuxar s ndak indiki “ar xana”n birl dir n körpü erk n orta sr memarl n n nümun sidir.
Pa an m b di. Katex çay n a a axar nda, çay n sol t r find “Pa an me si” adlanan me zola nda, çaydan 1-1,5 km ara- l da “Pa an m b di” adland rd m z m b d vard r. Bu m b d ölçül rin gör çox böyük deyildir, lakin salamat v ziyy td dir. M b din ölçül ri: eni 3,1 m, uzunu 4,8 m-dir. K nd sakini M - h mm d hm d o lu Göndolovun m lumat na gör , Katex çay sahilind ki bu razid bir-birind n t xmin n 2 km m saf d 6 bel m b din qal qlar vard r.
131 Akif M mm dli
Bu yer – razi inzibati c h td n Zaqatala rayonuna aid olsa da, Balak n rayonunun Qar v li, Qam tala k ndl rin daha yax nd r. M b din sa t r find düzbucaq killi yard mç otaq lav olunmu dur. H r iki tikilinin dam örtüyü dem k olar ki, salamat qalm d r. Ba qa m b dl rd mehrab hiss nin yuxar s nda diva- ra m b dd s sl nm ni gücl ndirm k üçün qoyulmu x rda küp- l r ç xar lm , divar da d lm d r. Lakin burada divar da, küpl r d salamatd r. M b d divar n n iç risind – ibad t zal nda divar n suva da qalmaqdad r. bad t zal na giri d , sol t r fd divar suva üz rind q rm z r ngl i l nmi divar r sml rinin qal qlar da görünür. lkin ara d rma zaman arxeoloq N.Muxtarov m b din son orta srl r , h tta XVI yüzilliy aid oldu unu bildirmi di. Tarixi d biyyatda göst rilir ki, Albaniyada islam dini q - bul edildikd n sonra xristianl q s x d r lma a ba lanm d . Al- baniyan n imal-q rb razisind ki xristian icmalar , buradak m b d xadiml ri gürcü kils si il yax nla m d lar. Bu m b d- l ri v buradak möminl ri birl dir n sas c h t onlar n diofizit c r yan na m nsublu u idi [120, 141]. R.Göyü ovun, K. liyevin v A.Qar hm dovan n ara d r- malar na [48; 109; 120] gör , alban kils sinin Bizans mperiya- s n n q bul etdiyi diofizit t riq tind olmas r b Xilaf tini da- ha çox narahat edirdi. Bu is alban kils sinin t riq t dü m nl ri- n bu kils nin müst qilliyini m hv etm k üçün rait yaratm d . Bel a r v ziyy td qriqoryan (monofizit) kils si alban kils sini özün tabe etm k m qs din çatmaq üçün yaranm fürs td n istifad etdi. Qriqoryan katolikosu Yegiya alban kils sinin Bizans t mayüllü olmas bar d x lif bdül Malik m ktub yazm , onun müst qilliyinin l v edilm si üçün x lif d n kö- m k ist mi di. r b qo ununun v Yegiyan n f aliyy ti n tic - sind alban kils sinin müst qilliyinin l v edilm si bar d hökm verildi. Bununla laq dar B rd h rind dini m clis ça r ld . Alban katolikosu Nerses Bakur “kafirlikd ” günahkarland r la- raq, Yegiyan n mri il ayaqlar buxovland v T rt r çay na
132 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri at ld [81, 175-177]. Onun bütün kitablar yand r ld . Alban kil- s si qriqoryan kils sin tabe edildi. H r yerd kils nin qriqor- yanla mas prosesi ba land . Diofizitliyin sadiq qalm bir d st alban kils xadimi gürcü kils sin p nah g tirdi. Alban irsini “öz ll dir ” bilm mi dair l r srl r boyu alban abid l rini da- tm , xüsusil xristian dövrün aid olan m b dl rin üz rind ki “ni anda lar ”, portallar söküb aparm v yaxud m hv etmi l r. Pa an m b di is bu cür da nt ya daha az m ruz qalm abid - l rd n biridir. Görünür, abid nin ya ay m nt q l rind n bir q d r uzaq v me nin iç risind olmas onu dig rl ri kimi ta- mam da lmaqdan xilas etmi dir. Z mbi kils . Bu adla tan nan m b d Balak n rayonunun Maha- malar k ndind , da n t yind yerl ir. M b din ad diqq ti xü- susil c lb edir. lkin ara d rmaya gör , m b din ad il ba l 2 variant ortaya ç xm d r: 1) Bu ad m b din oldu u yer yax n razid camaat aras nda “Z nbil r” adland r lan bir n slin ya a- mas il ba l d r; 2) “Z nb” r bc “günah” dem kdir v ehtimal etm k olar ki, bölg d slam dini yay ld qdan sonra yerli mü- s lman hali vv lki din (xristianl a) tap nanlar “z nbil r”, y ni “günahl lar”, “günahkarlar” adland rm lar. M lumdur ki, imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind islam dini çox gec q bul edilmi , burada xristian icmalar uzun müdd t f aliyy t göst rmi dir. Bu, alban kils si il gürcü kils sinin eyni c r yana m nsub olmas , bu kils l rin vv l Sasanil r, sonra is r bl r t r find n s x d r lmas v xristian icmalar n n da t yi, da l q v me lik razil r ç kilm si il ba l idi. Görünür, burada r bl rin Az rbaycn türkc sind m nas “günah” olan “z nb” sözü il , türk dilind ki “lar” c m kilçisi- nin birl m si n tic sind yeni söz (“zanbil r”) yaranm , yerli hali aras nda “Zambil r” klind d t l ffüz edilir. M lumdur ki, b zi toponiml r, adlar müxt lif dild olan söz v kilçil rin birl m sind n yaranm d r. Haqq nda b hs edil n m b d ima- li Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin xristian dövrü m b dl - rin aiddir.
133 Akif M mm dli
Ya l k nd sakinl rinin m lumat na gör , Mahamalar k n- dinin da t yi v da l q razil rind daha bir neç bel m b d qal vard r.
Meydan kils si. Zaqatala qalas na daxil olan yolun solunda, “Meydan” n yax nl nda XIX yüzillikd in a edilmi daha bir m b d vard r. M b din zahiri görünü ünd n d onun çox q dim olmad n z r çarp r. H min m b d Rusiya bölg ni i al et- dikd n sonra tikilmi dir.
134
IV F S L
SLAM DÖVRÜ AB D L R
4.1. Dini s ciyy li abid l r
imali Az rbaycan n imal-q rb bölg si islam dövrü abi- d l ri il d z ngindir. H min abid l rin ara d r lmas , in a tari- xinin v t yinat n n d qiql dirilm si üçün epiqrafik yaz lar n öyr nilm si vacib rtdir. Epiqrafik abid l r is öz inki af tarixi- n gör üç dövr bölünür: 1) IX-XI yüzillikl rd r b qrafikas n n kufi x tti üstün- lük t kil etmi dir; 2) XI-XIV yüzillikl rd kufi x tti il yana daha ayd n olan n sx x ttin keçid ba vermi , sonra is yaz da b dii c h t- d n daha mük mm l süls x ttin üstünlük verilmi dir; 3) XV-XIX yüzillikl rd r b qrafikas n n daha s rb st olan n st liq x ttind n istifad olunmu , n st liq x ttil yaz lm kitab l rd h rfl rin v hecalar n düzülü ü ard c l olmam , kita- b nin b dii xüsusiyy tind ki ifad formas na gör simmetriyaya tabe edilmi , bu is kitab l rin oxunmas n ç tinl dirmi dir. imali Az rbaycan n imal-q rb rayonlar nda, o cüml d n c nubi Da standa ustalar kitab l rin yaz lmas nda v abid l rin tikilm sind yerli material kimi çayda ndan istifad etmi l r. Çayda is b rk, eyni zamanda kövr k oldu u üçün onun üz - rind i l m k ç tin olurdu, nax i l ri görm k is mümkün de- yildi. Onu ist nil n formaya salmaq olmurdu. Ona gör d us- talar çayda ndan al nm lövh nin s thini hamarlay r, iç risind x rda x tli kitab l r yaz rd lar.
135 Akif M mm dli
XIX srin ilk onillikl rind n XX srin sonlar nad k Rusi- ya imperiyas v Sovet rejimi islam abid l rini n inki öyr nm - y imkan verm di, h tta bu dövrün nadir tarixi abid l rinin bir çoxunu da d b m hv etdi. Az rbaycan xalq n n lifbas öt n srd bir neç d f d yi dirilm si n tic sind m n vi irsimiz çox böyük ziyan vuruldu. Az rbaycan n ictimai-siyasi, m d ni h yat nda vaxtil çox mühüm rol oynam dini m rk zl r (came m scidl ri, m dr s l r, m kt b-m scidl r, xan gahlar, pirl r) ta- rixi abid l r yerl yeksan edildi. Xalq n m d niyy t irsi olan m scidl r anbarlara çevrilirdi. r b dili Xilaf t t rkibin daxil edilmi bütün ölk l rd vahid dövl t, elm v t dris dili olmu dur. slam is bir çox xalq- lar n m d niyy tin , o cüml d n memarl na böyük t sir gös- t rmi dir. slam dininin yay ld bütün ölk l rd h r h yat - n n canlanmas , elm v maarifin yüks li i, memarl n inki af tarixi gerç klikdir. Memarl q abid l ri üz rind ki tikinti tarixind n b hs ed n lövh l r v el c d xatir abid l ri üz rind ki kitab l r bir qayda olaraq r b dilind yaz l r v h r binan n t yinat na gör müq dd s ay v h disl rl tamamlan rd 1. Dünyan n h r yerind islam memarl yerli memarl n üstün v d y rli c h tl rini d xz etmi , daha mük mm l me- marl q abid l ri yaranm d r. Mömin Xatun türb si, Hindistan- dak Tac-Mahal m qb r si, stanbuldak onlarla m scid, minar v türb l r m hz bu sintezin nadir incil rind ndir. H l Xilaf t dövründ obyektiv amill r n tic sind “müs l- man m d niyy ti”n c lb edilmi az rbaycanl lar yeni tarixi ra- itd t kkül tapm “yeni inc s n t”in n f al yarad c lar ndan oldular. Elmi d biyyatda rti olaraq “s lcuq inc s n ti” adlan- d r lan bu “yeni inc s n t”in vahid “s lcuq üslubu” m hz ayr - ayr xalqlar n, o cüml d n az baycanl lar n öz n n l rini bir-bi- rin ötürm l ri n tic sind yarand . Bu inc s n t bütün “müs l- man inc s n ti” üçün s ciy vi olmu bir çox c h tl ri do ursa da, “t bii-co rafi amill r v ictimai-iqtisadi prosesl r” ayr -ayr vila-
136 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri y tl rd , o cüml d n tarixi Az rbaycan razisind mü yy n xüsu- siyy tl ri il bir-birind n f rql n n memarl q m kt bl rinin ya- ranmas na s b b oldu. imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sin- d d özün m xsus memarl q m kt bi yaranm d . slam dini yay ld qdan sonra Az rbaycan memarlar - h rsalman n inki af il laq dar olaraq orta srl rd öz göz lli- yi il seçil n saraylar, q srl r, karvansaralar, körpül r, qalalar, türb l r v ba qa tikilil r ucald rd lar. Xilaf t dövründ inc s n tin n çox inki af ed n sah si memarl q olmu dur. Çox böyük razil ri hat ed n Xilaf td çox sayl qalalar, göz l saraylar tikilir, yeni h rl r sal n rd . Bu dövr aid olan tikilil r iç risind sas yeri m scidl r tuturdu. H min dövrün tikinti n n l rin gör m scidin binas çox zaman dördbucaql olurdu. M lumdur ki, ilk m scid M din h rinin yax nl nda, Kuba k ndind tikilmi dir. Bel ki, M h mm d leyhiss lam M kk d n M din y hicr t ed rk n M din h rinin yax nl - nda “Kuba” adl bir k ndd on dörd gün qalm d . mr ibn fv o ullar hicr t karvan n öz evl rind qonaq saxlam d lar. Müha- cirl r burada qalark n mr ibn fv o ullar n n xurma qurutduq- lar yeri düz ld r k orada namaz q l rd lar. Daha sonra bu yerd eni v uzunlu u 32 metr olan kvadrat killi m scid tikildi. Pey mb r özü, Öm r, Osman v dig r mühacirl r h min m s- cidin tikintisind i tirak etmi l r. Quranda bu bar d ay vard r v Kuba m scidi slam tarixind ilk m scid hesab olunur. Bu m scid sonralar d f l rl t mir, b rpa edilmi , geni l ndirilmi dir. Böyük m scidl rin üstünd ad t n iri v hündür günb zl r olurdu. M scidin yan ndak uca minar d n insanlar namaza d - v t edirdil r. M scidin divarlar r b qrafikal nax larla b z dilir- di. Divarlara is ar p t yin ox ayan oymalarla b z k vurulurdu. M lumdur ki, müs lman ölk l rind inc s n tin, o cüml - d n memarl n inki af slam dini il ba l olmu dur.M scidl r göz l nax larla b z dilirdi v sür tl yeni üsullar icad edilirdi. Binan n fasad boyu Quran ay l ri yaz l r v bu, binaya xüsusi
137 Akif M mm dli yara q verirdi. Mömin Xatun türb si bu bax mdan bir nümun - dir. Onun bu gün d k t krar , ox ar yoxdur. Çünki bu, slam dinini q bul etmi xalqlar n birg yaratd m d niyy tin t c s- sümü idi. Bel ki, slam dinini q bul etmi h r bir xalq bu m qa- ma minillikl r boyu yaratd m d niyy ti il g lirdi. T biidir ki, bu da slam q bul etmi xalqlar üçün ümumi olan yeni m - d niyy tin (“ slam m d niyy tinin”) yaranmas na v onun sü- r tl inki af na imkan yarad rd [161]. Do rudur, slam n ilk dövrl rind Xilaf t ölk l rind inc - s n tin b zi sah l ri, xüsusil heyk ltara l q v r ssaml q kimi s n t sah l ri inki af ed bilm mi dir. Lakin sonralar miniatür s n ti meydana g ldi v sür tl inki af etdi. Bu miniatürl rd xalq h yat ndan s hn l r, cürb cür n bati t svirl r, heyvan v qu kill ri ç kilm y ba land . Avropal lar slam m d niyy tind n xeyli b hr l nmi l r. Yaln z bu fakt qeyd etm k kifay tdir ki, Avropa halisi dur un- luq hal nda ik n rqd , slam q bul etmi ölk l rd oxlu m dr s l r aç lm . 805-ci ild “Bilik evi” adlanan elmi m rk z (Akademiya) yarad lm d . H min tarixi dövrd rq xalqlar m d ni c h td n çox ir lid olmu lar. rqd elm çox yüks k qiym t verilirdi. X lif l rd n biri müt rcim t rcüm etdiyi kitablar n a rl nda q z l vermi di. rq aliml ri bu t rcüm l rd n xeyli b hr l nirdil r. Onlar bu bilikl ri inki af etdirir, elm lav l r edirdil r. T sadüfi deyildir ki, sonralar Avropa bu bilikl ri rqd n xz etdi. Orta srl r ta- rixini ara d rm t dqiqatç lar n fikrinc , Avropa ölk l rind ki saray yanlar n n u aqlar , h tta yanlar n özl ri Xilaf t m dr - s l rind (universitetl rd ) t hsil al rd lar. Sonralar h min m d- r s l r nümun sind Avropada da universitetl r yarad lma a ba land , rqd ki n n vi memarl q üsullar öyr nil r k Avro- pada da t tbiq edildi. Az rbaycanda slam n yay lmas memarl n v h rsal- man n inki af na mü yy n yenilikl r g tirdi. Tikinti v abadl q sah sind yeni n n l r yaran rd . Memarl n yeni xüsusiyy ti
138 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri bi mi k rpicl hörgü texnikas n n t kmill dirilm si idi. Yonul- mu da dan ta l konstruksiyalar n qurulmas i i xeyli t kmil- l di. Art q m scidl rin, m dr s l rin, örtülü bazarlar n, karvan- saralar n v dig r binalar n tikintisi yeni n n l r sas nda apar - l rd . Az rbaycan memarl nda günb zli tikilil r h l VIII yü- zilliy d k yay lm d . Az rbaycan n h rl rind b nz rsiz göz lliyi il bir- birind n göz l seçil n saraylar, m scidl r, minar l r, günb zl r v karvansaralar tikilmi di. 920-ci ild amax da – Sündü k n- dind yeni islam n n l ri sas nda m rk zi günb zli m scid tikilmi di. Bu m scid rq – slam m d niyy tinin ölk mizd ki ilk nümun l rind n biridir. Bu dövrd imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind si- yasi v ziyy t g rgin olmu dur. Bu is mövcud müdafi qur- ular n daha da möhk ml ndirm k, yeni qalalar v q srl r tik- m k z rur tini meydana ç xarm d . M nb l rd bu dövrün “al nmazl ” il ad ç xarm bir çox m hur qalas n n ad xat r- lan r. Onlar n yaln z bir neç si hal-haz rda qalmaqdad r. T dqiqatlar dövrün müdafi qur ular n n iki qrupa bölün- düyünü söyl m y sas verir: qala divarlar ; qalalar v q srl r. h rl rin qala divarlar ad t n Az rbaycan n bu v ya di- g r orta sr memarl q m kt binin xüsusiyy tl rini özünd ks etdirirdi, lakin bu tikilil r ümumi memarl q görk min d uy- unla d r l rd . Müdafi qur ular n n ikinci qrupunu t kil ed n qala-q sr- l rin n mühüml rin yerli hakimin v yaxud qo un ba ç s n n saray , m scid v q samüdd tli s nacaq üçün n z rd tutulmu qala daxil idi. Miqyas na v memarl q h llin gör razisind oldu u k ndin h miyy tini ks etdir n h r bir q sr qon u k nd qalalar il laq d f aliyy t göst rmi dir [14, 497]. Bölg razisind erk n v son orta srl rd dini v xatir memarl nda böyük u urlarla yana mülki binalar n tikintisin- d d ir ll yi l r olmu dur. Bel tikilil rin tip z nginliyi dövrün
139 Akif M mm dli qaynaqlar nda memarl q – tikinti f aliyy ti il ba l olan m lu- matdan, bina adlar ndan m lum olur. Müxt lif saraylar v kö k- l ri ( ki xanlar n n saray v imar tl ri), faxanalar , o cüml - d n dövrün abid l ri iç risind ayd n tipoloji bütövlüyü il seçil n v xüsusi qrupda birl n körpül ri bunlara misal göst r- m k olar. Mür kk b relyef, razisind çaylar n s x b k si imali Az rbaycanda, o cüml d n onun imal-q rb bölg sind çoxlu körpül r tikilm sini rtl ndirir. Bu körpül r ölk daxili laq l ri ç tinl dir n mane l ri azaltmaqla yana , beyn lxalq ticar t yollar nda da rahat h r k ti t min etm k m qs dil sal nm d . Onlardan dövrümüz d k az-çox salamat qalm nümun l ri diq- q ti xüsusil c lb edir. Körpül r h m qurulu una, h m d ölçül - rin gör r ngar ngliyi il f rql nir. Bu, ilk növb d , onl ar n t - yinat, v sal nd qlar yerl r uy unla d r lmas xüsusiyy tl ri il izah oluna bil r. Ara d rma n tic sind Katexd ki (Katexçay üz rind ) körpünün v lisudak (Kürmükçay üz rind ki) Ulu körpünün daha çox h rbi m qs dl tikildiyi ayd n olur. Bu körpül rin h r ikisi sür tl axan da çay n n üz rind , çay n dar yerind , iki s rt qayan birl dir n bir ta klind tikilmi dir. ld olunmu material n azl na baxmayaraq, t dqiqatlar bu dövrd nisb t n ba qa, kiçik memarl q ocaqlar n n da oldu- unu t sdiq etm k imkan verir. Bütün Az rbaycan memarl - n n ayr ca bölümü kimi f aliyy t göst rmi bu ocaqlar n üslub istiqam tind lokal (m h lli) c h tl r, o cüml d n bölg nin et- nik v ictimai qurulu u h lledici rol oynay rd [14, 495]. sas tikinti material yerli çayda v h ng olan memarl q m kt bi üçün daha dayan ql , sad v çox vaxt asimmetrik kom- pozisiyalar, saya memarl q üslubu s ciyy vi olmu dur. Bu dövr- d t dric n da la b rab r k rpicin d i l dilm si tikilmi abid - l rin daha z rif v inc görk m almas na g tirib ç xarm d r. Bu dövrün Az rbaycan memarl bütün müs lman me- marl üçün ümumi olan tikinti üslubuna, vahid elmi-n z ri
140 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri sistem saslar nd . Bu birlik tikinti sisteminin müxt lif sah l - rind bariz kild üz ç xd kimi, memarl q b z yind s thl - rin nax larla b z nm si klind özünü göst rirdi. Memarl q b z yind nax dan, o cüml d n r b qrafikas ndan o ça acan görünm mi bolluqla istifad olunmas dövrün s n tl rind de- korativliy v r mziliy olan güclü t l batla ba l idi. X yüzil- likd n sonra Az rbaycan memarl (o cüml d n imali Az r- baycan n imal-q rb bölg sinin memarl ) abid l rin çoxlu una v tip z nginliyin , h m d üslub yetkinliyin gör vv lki döv- rün tikinti s n tind n xeyli f rql nir. M hz bu dövrd islam n geni vüs ti il laq dar olaraq dini-sitayi t yinatl tikilil rin, xüsusil m scidl rin özün m xsus qurulu u t kkül tapm d r. T dqiqatç lar n fikrinc , bu m scidl rin mehrablar önün- d günb zli salonun-m qsus nin olmas s lcuq dövrünün monu- mental dini tikilil ri üçün s ciyy vidir [14, 496]. Monumental biçiml rl i l ndiyind n bizim dövrümüz daha çox bu m qsur l r g lib çatm d r. Ona gör d s lcuq dövrünün m scidl ri elmi d biyyatda h m d “s lcuq kö kü”, “s lcuq m qsur si” adlar il tan n r. Bu m scid tipinin dövrün müs lman dünyas n n çox yerin , o cüml d n Az rbaycana ya- y lmas h min ça n dini tikilil rinin plan-m kan v qurulu h lli bax m ndan köklü t kkülü prosesi keçirdiyini ks etdirir. H min dövrd Az rbaycan razisind ki böyük h rl rd ucald lm z m tli came m scidl ri il yana , kiçik k nd m s- cidl ri d vard . T dqiqatlar göst rir ki, bu dövrd n etibar n Az rbaycanda monumental m scid tipi (came m scidi) kvadrat biçimli ibad t salonu günb zl örtül n vahid model sas nda t rtib edilmi dir. Bu modelin bir qayda olaraq, bütöv saxlan lan c nub divar nda mehrab taxças qura d r l rd . Maraql c h tl rd n biri budur ki, qalan divarlar n h r sind bir neç ta gözl ri aç l rd . H min dövrün s n tkarlar yaratd qlar abid l rd yerli özün m xsuslu- u il f rql n n s n t s rl ri yarada bilmi l r.
141 Akif M mm dli
Orta srl rd Az rbaycanda islam memarl v islam in- c s n ti sür tl inki af edir, göz l s n t s rl ri yarad l rd . Me- marl q islam n sas m qs dl rin xidm t olunmas na yön lmi - dir. Hal-haz rda da Az rbaycanda Islam memarl , t sviri v t tbiqi inc s n t abid l ri öz etik v estetik h miyy tini qoru- yub saxlamaqdad r. Müxt lif n bati ornamentl rl v h nd si fi- qurlarla b z dilmi z m tli m scidl ri, xan gahlar , türb l ri v m qb r l ri gördükd islam c miyy tl rind din il m d niy- y tin ecazkar sintezini, ayr lmaz v hd tini duyur, d rk edirik. Bak dak S n qqala (Müh mm d) m scidi, irvan ahlar saray n n m scidi, T brizd ki Göy m scid islam memarl n n n göz l nümun l rind n say l r. c minin Naxç vanda in a etdiyi Yusif ibn Küseyir türb si (1162-ci il) v Mömin Xatun türb si (1186-c il) monumentall , memarl q bölgül rinin h lli, h nd si ornamentl rinin düzümü bax m ndan orijinal islam me- marl abid l ridir v bu gün d 800 il bundan önc oldu u kimi göz ox ay r, ruha qida verir [161] . Az rbaycanda islamla ba l olan memarl q h m d at p - r stlik dövrü memarl n n bir s ra xüsusiyy tl rini, o cüml d n at gah memarl xüsusiyy tl rini özünd ks etdirir v ba qa müs lman ölk l rinin islam dövrü memarl ndan bu c h tin gör f rql nirdi. Bundan lav , yerli tikinti material (Ab eron, A dam, Qazax da ) islam memarl il ba l olan n bati v h n- d si ornamentl rin daha çox oyma klind h kkin imkan ve- rirdi. Bak dak X z r m scidind (XIV sr) v irvan ahlar sara- y n n m scidind (XV sr) bu oymalar xüsusil diqq ti c lb edir. Bütün bunlar orta srl r Az rbaycan nda m d niyy tin yüks k s viyy sin çatd n isbat edir. Ölk d halisi çox olan z ngin h rl r çiç kl nirdi. Bu h rl rd s n tkarl q v ticar t ayr -ayr m h ll l rd m rk zl irdi, m yin inki af etmi kooperasiya formalar t kkül tap rd . n ba l cas is islam q bul etm kl Az rbaycan Yax n v Orta rqin bir çox ölk l ri
142 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri il beyn lxalq laq l rini inki af etdirmi , ba qa xalqlar n m d - niyy t sah sind ki nailiyy tl rind n b hr l nm k imkan ld etmi , bu sah d ki öz l u urlar n dig r xalqlara ötürm k imkan qazanm d [161].
Balak n Came M scidi. Az rbaycanda islam memarl n n n nadir incil rind n biri Balak n rayonunun m rk zind ki minar - li m sciddir. Bu minar li m scid daxild n v xaricd n düz- bucaql d r, sah si 1025 kvadrat metrdir. M scidin sas binas n- dan ayr tikilmi minar nin hündürlüyü 45 metr yax nd r. Mi- nar yax bi mi k rpicd n tikilmi dir v s kkiz tillidir. Yuxar qalxd qca minar daral r. Bu is onun müxt lif t bi t qüvv l ri qar s nda dözümlüyünü art r r. M scidin fasad nda – dörd yerd qabar q formada r b dilind , süls ünsürlü n sx x tti il kitab l r h kk edilmi dir. Bu kitab l rd m scidin tikilm tarixi v dig r vacib m lumatlar öz ksini tapm d r. Kitab l rin traf böyük ustal qla, z rif t rzd i l nmi , müxt lif n bati ornamentl rl b z dilmi dir. Bu is göz l me- marl q ünsürl rind n biridir. Ölçül ri 33x137 sm olan, m scidin giri qap s ndan yuxa- r da, da lövh y h kk olunmu kitab d yaz lanlar n t rcüm si bel dir: “Ey müs lmanlar, dünyada heç bir ey daimi deyil, h r ey keçib ged ndir, bir daha geri qay dan deyil. nsan da öz dün- yas nda sabit deyil. Öz R bbin qovu maq ist y n, heç k s iba- d t etm m li, yaln z öz R bbin ibad t etm li v do ru, düzgün i l r görm lidir. Yaln z axir t gününü fikrind canland ranlar mömin insanlard r. Binan n tikilm sin ba lad q hicri 1284-cü ild (miladi t qviml 1867-ci ild ), onu ba a çatd rd q hicri 1294-cü ild (miladi t qviml 1877-ci ild )”. Bu, m scidin ikin- ci kitab sind yaz lanlard r. Üçüncü kitab d ikinci il eyni hündürlükd , sol t r fd – m scidin ön fasad nda olan da lövh y h kk edilmi dir. Kitab -
143 Akif M mm dli nin ölçüsü bel dir: eni 33 sm, uzunlu u is 170 sm. Bu kitab nin t rcüm si bel dir: “Hicri tarixinin XIII yüzilliyind ya am bü- tün Balak n camaat , h tta yüks k rütb li, v zif sahibi olan xsl r bel raz l a g lmi l r ki, ham n n arzusunu v ist yini n z r al b q ng v göz ox ayan, ham n n n z r-diqq tini c lb ed n bir Came m scidi tikdirsinl r. Böyük Allah n köm yi il camaat n arzusu yerin yetmi , Pey mb rin nuru il bu ev nur- la m v bütün müs lmanlar özün c lb etmi dir. Qaz M - h mm d D bir v b nna, usta Öm r lusulu Allah xatirin m s- cidin sonrak t mir i l rini görm k üçün ham n bu i d s y etm y ça rm lar”. Kitab d ad ç kil n Qaz M h mm d D bir XIII (miladi XIX) yüzillikd ki-Balak n bölg sind m hur din xadimi olmu dur. Usta Öm r lusulu is h min dövrd , y ni hicri XIII (miladi XIX) yüzillikd bu bölg d tikilmi bir neç m scidin b nnas olmu dur. Zaqatala rayonunun Tala, Danaç k ndl rind d tam eyni qurulu da m scidl r tikilmi dir. liabad, Mosul, Katex k ndl rind is eyni qurulu lu, ikim rt b li m scidl r vard r. Zaqatala rayonunun Mosul k ndind ki m scidin minar - si, minar nin üz rind ki ornamentl r d Balak nd ki minar nin b z kl rin çox ox ard r. H min minar l rin yaln z hündürlü- yünd v diametr ölçül rind f rq vard r: Mosul m scidinin mi- nar sinin hündürlüyü daha azd r. Balak n m scidind ki kitab nin ba v ayaq t r find ki- çik x tl rl bu m zmunda yaz lar vard r: Ayaq t r fd ki yaz n n m zmunu bel dir: “Allah günahkar ba las n, m scid v onun hücr l ri v el c d ba qa tikilil r üçün laz m olan torpa L - ku bin H llac M h mm d v qf etmi dir”. Ba t r fd ki yaz n n m zmunu is bel dir: “Kitab ni yazm N qvas l-Karati b di Allahdan arzu edir ki, onun da ad n m scidi tikmi h min insan- lar n zümr sin daxil etsin. H r iki dünyan n b nd l rin salam olsun”. M scidin fasad n n ortas ndak kitab nin m zmunu bel - dir: “Allah-t alan n qüdr ti böyükdür. M h mm d, Allah n ona
144 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri salavat v salam olsun”. H min kitab nin ç rçiv sinin k narla- r nda is bu sözl r yaz lm d r: “ bub kr, Osman, Öm r, li”. M lumdur ki, bu xsl r M h mm d Pey mb rd n sonrak ilk dörd x lif olmu lar. Bu adlar n yaz lmas ondan ir li g lir ki, imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind M h mm d Pey- mb rl b rab r, ilk dörd xilaf y ( bub kr , Osmana, Öm r v liy ) d xüsusi ehtiram göst rili. M scidin iç risind t qrib n h r ey “8” r q mi il ba l - d r. Bel ki, m scidin ortas ndak sütunlar, tam ortadak dörd sü- tun üz rind y lm günb z d s kkizgu lidir. M scidd ima- m n xütb oxudu u, n sih t, moiz söyl diyi minb rin m h c- c rl rind ki b k l r d s kkiz gu lidir. M lumdur ki, s lcuq imperiyas dön mind bu dövl tin gerbi (yaxud gerbl rind n biri) s kkizgu li olmu dur. Müt x s- sisl rin fikrinc , S lcuqlarda v dig r türkl rd s kkiz gu -türk boylar na i ar dir. umer tarixinin t dqiqatç lar ndan biri olan Fadlun f ndi is s kkiz gu il ba l olan fikirl ri daha q dim ( umer döv- rün ) apar b ç xar r. Onun fikrinc , umerl r Ay ilah sin – Na- naya (“Umaya”ya) sitayi edir, Venera planetini is onun r mzi hesab edirdil r. Çünki Aydan önc , ax am ilk olaraq Venera gö- rünür v o, s h r d n son görün n göy cismidir. Veneran is umerl r s kkiz f qli r mzl i ar etmi l r. Fadlun f ndi qeyd edir ki, bütün rqd arxeoloji qaz n- t larda s kkiz f qli, s kkiz gu li ulduza t sadüf olunur [152, 62]. lahiyyatç lar n fikrinc , s kkiz gu – c nn tin s kkiz qap - s na i ar dir. Bel likl , bu m s l ni yekunla d raraq bel dem k müm- kündür: Balak nin m rk zind ki minar li m scidin h r bir nax - , h r bir r mzi q dim rq tarixind n, q dim türkl rin dünya- görü ünd n b hs edir, onlar n dünyaduyumunu anlad r.
Katex m scidl ri. Katex q dim tarixi v çoxsayl tarixi abid - l ri olan k nddir. Car-Balak n camaatl dön mind bu birliyin
145 Akif M mm dli
sas nda duran n böyük icmalardan biri Katex idi. Hal-haz rda Katex razisind yeddi f aliyy td olan v bir o q d r d t rk edilmi , unudulmu m scid yeri v xan gah vard r [88, 12]. H min m scidl rd n n q dimi XV yüzilliy aiddir. Katexd ki n böyük v daha mük mm l memarl q nümu- n si olan m scidl r XVIII-XIX yüzillikl rd tikilmi dir. Qayval v Qarac l m scidl ri daha mük mm l, daha z m tli memarl q abid l ridir. Katex k ndinin yuxar hiss sind ki m scidin lövh sind n onun XV yüzilliy aid oldu un z r çarp r. Bu m scid çox sad tikilmi dir v xüsusi memarl q ünsürl ri görünür. M scidin ortas n- dak sütunlar is a acdand r. Qayval m scidi is Balak nin m r- k zind ki, Tala v Danaç k ndl rind olan m scidl r daha çox b nz yir. Bu göz l ibad t yerinin n h ng zal s kkiz bucaql z - m tli sütunlarla daha böyük v z m tli görünür. Ad ç kil n m s- cidl rin sondak foto görüntül rind buna bir daha min oluruq. Katex k ndind bir neç “t rk edilmi ” q biristanl q v xan gah da vard r. Ya l k nd sakinl rinin fikrinc , t rk edilmi q biristanl qlar n bir neç si “s naq” adlanan razid dir. Burada d fn olunanlar XVIII yüzillikd Nadir aha v brahim xana (Nadirin qarda na – M.A) qar döyü l rd h lak olanlar v XX srin 20-30-cu ill rind Sovet hakimiyy tin qar üsyanda hid olan xsl rdir. Z nn edirik ki, Katexd “t rk edilmi ” m scid v xan gah- lardan biri n q b ndil r m xsus olmu dur. Bu xan gah Zaqa- taladan Balak n ged n yolun sa nda, “Sofu ziyar tind n” 1 kilometr imal- rqd yerl ir.
Orta sr Katex m dr s si. Bu tarixi abid Katex k ndinin rq gir c yind ki “Sofu ziyar ti”nd n bir kilometr imalda yerl ir. Burada (t xmin n bir hektar razid ) xarabal q yerl ir. Abid l r- d n ikisi üz rind r b dilind yaz lm kitab vard r. Kitab l r- d n anla l r ki, gir c kd ki kiçik m scid v m dr s binas hesab etdiyimiz tikili XVIII yüzilliyin birinci yar s nda in a edilmi dir.
146 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
El aras nda deyil nl r , art q dünyas n d yi mi ya l lar n söyl dikl rin gör , XVIII yüzillikd v sonrak dövrd Katexd xeyli ilahiyyatç alim, eyx olmu dur. Onlar öz ideyalar n yay- maq üçün m kt b v m dr s l r açm , h min m dr s l ri sax- lamaq üçün dükanlar v karvansaralar qurmu lar. M.Nem tovan n fikrinc , eyx etiqad n t sirind n v onun nüfuzundan ehtiyat ed n feodal, yaxud tacir, eyx , onun zaviy sin çoxlu miqdarda v qfl r b x etmi dil r. eyx ist diyi q d r pul toplaya bilir v ist diyi binan tikdirirdi. O, zaviy l rin yan nda müridl rin ya amas , q rib insanlar n gec l m si üçün xan gah kompleksind binalar tikdirirdi. Xan gah v zaviy l r- d çox zaman t dris i l ri apar l r, aliml rl görü l r, fikir müba- dil si keçirilirdi [87, 6]. Epiqrafik yaz lar n oxunmas n tic sind m lum olur ki, XVIII-XIX yüzillikl rd imali Az rbaycan n imal-q rb bölg - sind sufizmin bir qolu olan n q b dilik geni yay lm d . N q - b ndilik XIV yüzillikd Buxarada meydana g lmi v islam safla d rmaq m qs din xidm t etmi dir. N q b ndil r dig r sufil rd n f rqli olaraq öz z hm tl ri il dolan rd lar. p k parçalara nax salmaqla, metal qablara na- x vurmaqla, kinçilikl m ul olaraq ya ayan n q b ndil r C nubi Qafqazda, xüsusil t dqiq olunan bölg d öz ideyalar n geni yaya v davamç lar yeti dir bilmi dil r. Sonralar, Qaf- qazda geni yay lm n q b ndilik rus i al na qar mübariz d ideya silah na (h rbi – dini orden ) çevrilmi di [8, 220]. Bu zaman Qafqazda n q b ndilik Rusiyan n müst ml k çilik siya- s tin qar ba vermi xalq h r katlar n n ideologiyas olan müridizmin sas n t kil edirdi. Müridizm h r kat na ba ç l q etmi eyx amil (1798-1871) lisu sultan Daniyal b y d qo ulmu du [87, 100]. kid , Qaxda, Zaqatalada n q b ndi eyxl ri il ba l olan pirl r v xan gahlar vard . Z nn edirik ki, haqq nda b hs edil n xarabal q XVIII yüzillikd Balak n n q b ndil rinin f aliyy t göst rdiyi ciddi elmi, siyasi m rk zl rd n biri olmu dur.
147 Akif M mm dli
Fikrimizi sübut ed n daha bir fakt budur ki, Tala m sci- dind n q b ndi eyxl rin aid olan, ziyar tgaha çevrilmi bir neç q bir vard r. Hal-haz rda da hörm tl ziyar t edil n m zar- lardan biri Talal eyx Hac hm d f ndiy aiddir. O, 1903-cü ild v fat etmi dir [60, 104]. Güman edirik ki, Katex k ndind ki “t rk edilmi ” razid yard mç bina da olmu v onlar rus i al ndan sonra v h ic si- n da d lm , xarabal a çevrilmi dir. Burada h min binalar n bünövr qal qlar n z r çarp r. Xan gaha g l n yol boyu, b zi yerl rd qal n divar qal hiss olunur. Görünür, bu xan gah ticar t yolunun üz rind olmas na, ciddi h rbi-strateji h miyy - tin v s. c h tl rin gör vaxtil qoruma divarlar il hat y al nm d . Türkiy Cümhuriyy tinin Memar Sinan ad na Universite- tinin Memarl q fakult sinin m zunu, hal-haz rda doktorluq dis- sertasiyas üz rind çal an Anar F rhado lunun fikrinc , bu cür kompleks “Külliyy ” adlan r v burada m scid, m dr s , kitab- xana v yataqxana binalar il yana “ fa evl ri” v bazar da olurdu. lk bax dan buran n m hz “külliyy ”, ba qa cür des k, xan gah oldu u b lli olur. Xan gahlar da dövrün ba l ca dini t yinatl tikilil ri idi. Orta ça larda xan gahlar sas n ziyar t yerl ri traf nda meyda- na g lib t kkül tapan, m qb r l ri, hücr l ri v karvansaralar özünd ehtiva ed n, divarlarla hat olunan kompleksl r olmu - dur [15, 173]. M.Nem tovan n fikrinc , ticar t yollar üz rind meydana ç xm ictimai-dini t yinatl binalar b z n m d niyy t oca kimi qon u xalqlar n diqq tini c lb edir, ayr -ayr ölk l r aras n- da m d ni laq l rd mühüm rol oynay rd . Bel yerl rd yay l- m ideyalar bir çox hallarda qon u ölk l rd d böyük r b t qazan rd . eyx v fat etdikd onun i ini müridl ri (davamç lar , agirdl ri) davam etdirirdil r. Az rbaycanda geni yay lm n q b ndilik ideyalar q sa bir zamanda Da standa v imali Qafqazda da sür tl yay lma-
148 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
a ba lam d . Z nn edirik ki, bu ideya m rk zl rind n biri d Katexd ki xan gah olmu dur. Ara d rmalar göst rir ki, b z n Az rbaycana i al m qs dil g lmi siyasi xadiml r d xan - gahlara toxunmam , xan gah sahibl rin ehtiramla yana m lar. Xan gahlara olan bu diqq tin v münasib tin sas s b bl rind n biri Az rbaycan n Q rb- rq ticar t yollar n n k si m nöqt sin- d yerl m si idi. M hz buna gör d yüzillikl r boyu rq v Q rb (h m quru, h m d su il ) yol açmaq ist y n dövl t xa- diml ri, s rk rd l r dini, m d ni n n l r hörm tl yana mal , ölk nin ictimai-siyasi, iqtisadi h miyy tini, z ngin t bii ehti- yatlar n n z r almal olmu lar. alç gücl rin müq dd s yerl r , o cüml d n xan gahla- ra xüsusi diqq tl yana malar b z n bu cür yerl rin ticar t yol- lar üz rind yerl m sini, hali aras nda böyük nüfuza malik ol- mas n rtl ndirirdi. M.Nem tovan n fikrinc , ölk nin iqtisadi, siyasi, m d ni, ictimai h yat nda çox mühüm rol oynam sufi (ölk nin imal- q rb bölg sind is onun n q b ndi t riq ti – M.A) xan gahlar - n n karvan-ticar t yollar üz rind yerl m si bir daha göst rir ki, orta srl rd iqtisadi siyasi probleml rin h ll olunmas nda islam dinind n k skin ideoloji amil kimi istifad olunurdu [87, 12; 88]. Sufi, d rvi c miyy tl rinin s n tkar t kilatlar il s x la- q d oldu unu v müridl rin sas ax n n n da oradan g ldiyini tarixi d biyyatlardan izl y bil rik. Y.E.Bertelsin fikrinc , gör- k mli eyxl rin t rcümeyi-hal na n z r salsaq, onlar n sas hiss sinin bu v ya dig r s n t sah si il laq dar oldu unu gö- r rik. Bu sah d ki ara d rmalar göst rir ki, nüfuzlu eyxl rin, d rvi icmalar n n v s n tkarlar n gizli t kilatlar olmu dur. Görünür, eyxl rl v d rvi l rl laq s n tkarlar n daha iri feodallarla v tacirl rl mübariz sinin asanla d r lmas na v mü yy n iqtisadi m nf tin ld olunmas na yard m etmi dir. Tan nm eyxl rin, xan gah sahibl ri olan din xadiml ri- nin t rcümeyi-hal ndan mü yy n etm k olur ki, tacirl r xan - gahlara xeyli yard m etmi l r. Tacirl r yaln z dini etiqad nöq-
149 Akif M mm dli teyi-n z rind n deyil, eyni zamanda geni xalq kütl l ri aras n- dak nüfuzuna v t sirl rin gör eyxl r köm k edirdil r. B z n böyük nüfuza malik olan eyxl r, xan gah sahibl ri inzi- bati idar l rin, dövl t m murlar n n h ll ed bilm diyi prob- leml ri tacirl rin xeyrin h ll ed bilirdil r. Ona gör d eyxl r ist dikl ri zaman tacirl rd n xan gahlar n xeyrin pul toplay r v yaxud onlar mü yy n ictimai binalar tikm y , b rpa v t mir etm y , yol sald rma a, su ç kdirm y v bir s ra m d ni- maarif m s l l rini h ll etm y yön ld bilirdil r [87, 12]. Sadalanm faktlar bir daha isbat edir ki, xan gahlar v on- lara ba ç l q etmi ruhani alim-filosoflar ictimai-siyasi, m d ni, ideoloji m s l l rin h llind ölk nin iqtisadi, siyasi, m d ni h yat nda mühüm rol oynam lar [87; 88]. Bel nüfuzlu eyxl rd n, alim-filosoflardan biri d Zaqata- la rayonunun Tala k ndind do ulub boya-ba a çatm , XIX yüzilliyin ikinci yar s nda bölg d böyük nüfuz qazanm eyx hm d f ndidir. Onun q bri Bak ya ged n osse yolunun so- lunda, Tala q biristanl ndad r. K narlar aç q olan günb zin al- t nda eyx çayda ndan ba da qoyulmu dur v orada yaz lan- lar n t rcüm si bel dir: “Bu m qb r ... linin o lu, r hm tlik, ba lanm iki müq dd s ziyar tgah n hac s , Uca Allah n r hm tin çatm Hac Ramazan nd r. Pey mb rin – Allah n ona salam v sala- vat olsun – hicr tind n 1308-ci ild (1890-1891) dünya evind n axir t dünyas na köçmü dür”. Kitab d Hac Ramazan n yeddi arxa n slinin ad ç kilir. Ayr -ayr l qda ilahiyyat sah sind alimlik d r c si göst rilm s d , onlar n eyx n slind n olduqlar qeyd edilmi dir. Bu sah d ara d rma aparm M.Nem tovan n fikrinc , Hac Ramazan n müq dd sliyini t sdiql m kd n ötrü kitab d qeyd olunan xs- l rin adlar sadalanm d r. Bu n sil özünü müq dd s hesab ed r k eyx B sill ba lay r [87, 78]. XIX yüzillikd ya ay b- yaratm Hac Ramazan n n slinin yayd ideyan n kökl ri, m n yi h tta erk n orta srl r gedib ç x r. Hac Ramazan piri-
150 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri nin “ eyx hm d f ndi” ad almas da t sadüfi deyildir, kita- b d ad ç kil n hm d Hac Ramazan n ulu babas d r. Bel gö- rünür ki, Hac Ramazan n d fn edildiyi yerd h min n slin ziya- r tgah , zaviy l ri (xan gahlar ) olmu dur. Burada ad qeyd edilmi Ramazan n c r sind göst ril n xsl rin böyük ilahiyyat aliml ri oldu unu O uz rayonunun Padar v Vardanl k ndl rind ki pirl rin kitab l ri d sübut edir. Buradak pird d fn olunmu xs kitab d “çox böyük alim” l q bi il qeyd olunmu talal eyx hm d f ndinin müridi l- Hac bduss lam f ndidir.
M h mm d f ndi ziyar tgah . imali Az rbaycan n imal- q rb bölg sind – Zaqatalan n Car k ndinin a a s ndak came yax nl nda ziyar t yerin çevrilmi bir m zar vard r. M h m- m d f ndinin m zar üz rind çaylaq da ndan düz ldilmi hündür ba da qoyulmu dur. Ba da yuxar dan yar mdair vi ta la tamamlan r. Onun üz t r find h kk olunmu müxt lif for- mal xonçalar iç risind ki göz l süls x tli, r bc kitab l r v sad h nd si nax lar vard r. Orta hiss d ki kitab l rd m rhu- mun f aliyy ti haqq nda m lumat verilmi dir. “1334-cü (1915- 1916-c ) il. Bu q bir Carda özünü ri t elml rinin yay lmas na h sr etmi v bu c nn t ba z ka meydan nda q l b çalm müdrikl rin ba ç s , hac lar n zin ti, müq dd s Allah evinin Hac , be ikd n q bir evin q d rki bütün m nal ömrünü bu Za- qatala m dr s sind elmin xidm tin s rf etmi , m dr s d ki i i il yana Car camaat n n ri t qanunlar na m l ed r k dua- lar n yerin yetirm l rin d xidm t etmi v bu f aliyy ti q bir il k silmi mövlana M h mm d f ndi Davudundur. fv ed n Allah, onu ba la”. M.Nem tovaya gör , kitab d Qurani-K rimd n 55-ci sur nin, 26-27-ci ay l rin yaz lmas M h mm d f ndinin sufi- likl ba l oldu unu göst rir. “Davudu” is onun “N q b ndiy- y ” c miyy ti il ba lay r” [87, 83].
151 Akif M mm dli
Balak nd , Zaqatalada, Qaxda v kid ba qa N q b - diyy eyxl rinin, habel n q b ndi t kilatlar n n olmas bir da- ha M h mm d f ndinin d n q b ndi ideyalar n t bli etdiyi- ni sübut edir. eyx M h mm d f ndi böyük alim, daim axtar da olan müt f kkir olmaqla b rab r Az rbaycanda m d ni-maarif i l ri- nin inki af na da böyük m k s rf etmi dir. O, Car came m sci- dinin eyxi, müd rrisi olmu , camenin h y tind böyük bir m d- r s binas da tikdirmi di. M dr s binas üz rind r bc yaz lm kiçik kitab d bu bar d m lumat verilmi dir: “Bu hücr ni mü llim M h mm d ibn li l-B-q-l-c-i tikdirdi. 1323-cü (1905-1906-c ) il. Katibi Hacyu”. Qeyd etm k yerin dü r ki, Balak n rayonunun Katex k ndind d bu cür m dr s binas n v onun yard mç hiss - l rinin qal qlar n a kar etmi ik. A kar edilmi abid is daha ski dövrd (XVIII yüzilliyin ortalar nda) tikilmi dir. kinin q dim tarixi-memarl q abid l rind n biri d Gil hli m scididir. Gil hli m scidi XVIII sr m xsus olan bir abid dir. Gil hli m scidinin minar si hal-haz rda da qalmaqdad r. Bu m scid kinin imal- rqind , h rin iç risind n axan Qurcana çay n n sahilind , onun s thind n t xmin n 20-25 metr yüks klikd tikilmi dir.Sad ya ay evl rin m xsus, n - n vi ki memarl q üslubunda tikilmi h min m scid binas n n daxili görk mi ki xan saray n xat rlad r. Divardak nax lara, r sml r , dig r b z k elementl rin n z r yetirdikd el t s v- vür yaran r ki, sarayla m scidin daxili divar eyni s n tkar n ya- rad c l q m hsuludur. Gil hli m scidi uzun müdd t bax ms z qalm d r v q za v ziyy tin dü mü dür. SSR -i dön mind onu b rpa etm k v zin yerl yeksan etmi l r. Lakin Gil hli m scidinin minar - si hal-haz rda qalmaqdad r. Qüll y q d r 13,5 metr olan minar yüks klikd yerl diyind n razi buradan çox göz l görünür. M scid üfqi istiqam td söyk nmi istinad divar onun möh- k mliyini v dayan ql n daha da art r r. Onun istinad divar n n
152 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri qurtaraca na q d r olan hiss si da la, ondan yuxar hiss si is bi mi q rm z k rpicl hörülmü dür. Mü zzinl r üçün n z rd tutulmu v minar ni tamamlayan sah y qalxmaq üçün istinad divar n n üz rind 20-d n art q da pill kan hörülmü , ya dan, qardan, çov undan v gün d n qorunmaq m qs dil onun k - nar na taxta vurulmu dur. Tikilinin üstü örtülmü dür. Buraya i n dü m si üçün kiçik p nc r l r d qoyulmu dur. Pill kan n qurtaraca nda minar y daxil olmaq üçün ta l qap vard r.
Öm r f ndi m scidi. Az rbaycan Respublikas n n ki h - rind Öm r f ndi t r find n XVIII-XIX srl rd in a edilmi m sciddir. M scidin fasad bi mi k rpic nax lar il diqq ti c lb edir. Fasaddak k rpic karniz, divar s thind n ön ç xan nazik ta larla i l nmi p nc r üstü, bir-birini v z ed n k rpic v da hörgü s ralar ndan ibar t p nc r aras divarlar onun memarl q simas n tamamlay r. Binan n tikintisi özün m xsuslu una, b dii ifad liyin gör ki memarl ruhunda yerin yetirilmi - dir. Tikintinin sas tutumuna daxil edilmi minar nin üz rind k rpicl i l nmi b z k i l ri ki s n tkarlar n n xüsusi me- marl q üslubunu, bacar q v qabiliyy tl rini özünd ks etdirir. nteryerd dekor (b z k) elementi (ünsürü) olan mehrab xüsusi m har tl i l nmi dir. M scidin h y tind hovuz vard r. M sci- din h y tind ki hovuzun suyundan d st maz almaq üçün isti- fad olunur.
Talada Baba piri. Bölg d ziyar tgaha, pir çevrilmi m zar- lardan biri d “Tala-Baba piri”dir. Ümumiyy tl , Tala q biristanl nda n q b ndiyy eyx- l rinin bir neç m zar vard r. Buradak birinci ba da çayda n- dan haz rlanm d r v onun üz rind mür kk b kompozisiyal xalça ornamenti vard r. Onun ortas nda is n sx x ttil kitab yaz lm d r: “Hökmranl q vahid, qüdr tli Allaha m xsusdur. ki dünyan n hökmdar na e q olsun. Bu m zar pirlik m ram na çat-
153 Akif M mm dli m lar n ç ra , bu torpaq xalq n gün i, böyük xilaskarlar n v z m tli xsl rin qütbü, qüdr tli v hakimiyy t sahibi, Allaha qovu anlar n v arifl rin tac , öz srinin vahidi, z man sinin yegan si, Allah d rk etmi , Allah n r sulunun cani ini, xalq n v dinin mür idi, on dörd m sum nin dini u runda z hm t ç k- mi alim, l-Mahmudi, l-X drai n-n q b ndi l-Moc dd di l- Xalidi, l-Mahmudi talal eyx Hac Xoda f ndi 1321-ci (1904-cü il) ild zilhicc ay n n onu gec si v fat etmi dir. Tor- pa pak olsun” [87, 88]. Dig r abid n q b ndi c miyy tinin eyxi kili Hacyu f ndiy aiddir. Onun r bc , oyma üsulu il yaz lm kitab - sind deyilir: “Allah! Mahmud f ndi l-Mali, üeyb l-B kr f ndi, Hac brahim f ndi l-Qoçuri, hm d f ndi, kili Hacyu f ndi, imam r bbani hm d Sirhindi... Ba dadl Xalid, ölüm m laik si Baha ddin M h mm d l-Buxari... bu q bir islam n ç ra , xalqlar n mür üdü, qüdr t v hakimiyy t sahibi, arifl rin v Allaha qovu anlar n son d r c d yax s v layiqli- si, srinin (z man sinin – M.A) yegan si, z man sinin vahidi, Allah tan yan, Allah n r sulunun cani ini, on dörd m sum nin (imam n) dini u runda çal m görk mli alim Hacyu f ndi l- M h mm di l-X drai n q b ndi l-Müc rridi l-Xalidi - kui hicri 1367-ci ild r bi l- vv l ay n n onu gec yar s v fat etmi dir. Kitab ni talal bdül Qadir yazm d r” [87, 88]. Göst ril n kitab l rd ki h r iki eyx aid olan fikirl rin eyniliyi v m tnl rin ox arl , habel h r ikisinin eyni yerd d fn olunmas , kili Hacyu f ndinin talal n q b ndi eyxi Hac Xoda ( hm d) f ndinin müridl rind n biri oldu unu göst rir. T dqiqata c lb edil n bölg nin n q b ndi t rirq tinin m rk zl rind n biri oldu u dan lmaz faktd r [87; 88; 153]. T dqiqatç lar m hur alim, filosof B ha ddin M h mm d l-Buxarini (1318-1389-cu ill rd ya am d r) bu t riq tin banisi hesab edirl r [87, 89]. Bu t riq t eyxl rinin ks riyy tinin h - yat v f aliyy ti geni ara d r lmam d r.
154 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
B zi t dqiqatç lar n fikrinc , n q b ndilik bir “qarda l q” c miyy ti olmaqla h r h yat il , s n tkarl qla s x ba l olmu - dur. Buna gör d n q b ndilik xalq kütl l rini zülm , haqs zl a qar mübariz d birl m y ça rm , onlarda halal z hm t , m y m h bb t, insanp rv rlik hissl ri a lama a çal m , da- l tsiz hökmdarlar v m murlar t nqid etmi l r. T sadüfi deyildir ki, n q b ndiliyin geni yay ld c nubi Da standa v imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind bu t riq td n yaranm müridizm h r kat (XIX srin 20-60-c ill ri) rus çarizmin qar mübariz d çox böyük rol oynam d r. Dünyan n bir çox ölk l - rin yay lm bu t riq tin eyxl ri bir-biri il s x laq saxlam - lar. M.Nem tovaya gör , Zaqatala eyxl rnin m zar da lar nda sadalanan n q b ndilik qarda l qlar s ras nda Moc dd diyy nin, Xalidiyy nin v onun eyxl ri hm d Sirhindinin, Xalid Ba da- dinin adlar ç kilir. Bu, Az rbaycandak n q b ndi qarda l q c - miyy tinin, qeyd olunan eyxl rin Hindistanda yaratd qlar , sonra is Türkiy d f aliyy t göst rmi v oradan da C nubi Qafqaza keçmi qolu il s x ba l oldu unu bir daha sübut edir [87, 91]. O, öz dövründ yeni t riq tin sas n qoymu xsin v Pey mb rin ad il “ t-t riq t l-M h mm diyy ” v yaxud “ t-t riq t l- hm diyy ” adland r lm d [87, 91]. Yeni t riq t öz dövrü üçün dind b zi müt r qqi islahatlar keçirmi di. H m d zahidliy (gu ni inliy ) m nfi münasib t b sl nilir, f al m ll r üstünlük verilirdi.
f ndil rin ziyar ti. Balak n rayonunun Katex k ndind , “Qarac l m h ll ” ad il tan nan yolda 2 tarixi abid vard r. Bunlardan biri h min yolun sonuna yax n yerd dir v hali ara- s nda “ f ndil rin ziyar ti” kimi tan n r. Yaln z bir n sl aid olan, dünyas n d yi mi xsl rin d fn olundu u “q biristanl q hlin ” k nd halisi böyük ehti- ramla yana r. Q biristanl n yan ndak kiçik v sad bir evd is burada ya am v dini t dris etmi , müridl r yeti dirmi eyx -ilahiyyatç alim m xsus olan yalar saxlan l r. yalar
155 Akif M mm dli aras nda eyxin sas diqq ti daha çox c lb edir v insan dü ün- dürür. Bel ki, h min san n yuxar hiss si kür formal Kinat n t sviri il tamamlan r. Ucluq, gövd v ba hiss l rd n ibar t olan bu sa f ls fi s r, kitab t siri ba lay r. Bu ziyar tin, xan gah n sahibi haqq nda deyil nl rd n ay- d n olur ki, halinin “ eyx f ndi” adland rd bu xs Türki- y d n g lmi sufi aliml rind n-mövlanalardan biri olmu dur.
“Hürüleyn ziyar ti”. Bu ziyar tgah Balak n rayonunun Salban k ndi razisind dir. Müt x ssisl rin fikrinc , “Hürüleyn” r b sözüdür v r bc d n t rcüm d “huril rin oldu u yer” m nas - n verir. Sovet dövründ v öt n srin 90-c ill rind buraya zi- yar t g l nl rin say daha çox idi. Sovet ttifaq n n h r yerind oldu u kimi, vv ll r dinl ba l olan qada alar n aradan qald - r lmas insanlarda bu s h y mara bird n-bir xeyli art rm d . Bir müs lman q bri üz rind qurulmu bu ziyar t yeri hal-haz r- da insanlar buraya c lb etm kd dir.
Sofu ziyar ti. Bak dan Balak n do ru ged n yolda, rayonun gir c yind ki “Qala Qap lar n ” keç n kimi yolun sa nda “Sofu ziyar ti” kimi tan nan ziyar tgah vard r. Ziyar tgah kiçik q - biristanl n ortas ndad r v oradan yuxar da is razisi çox böyük olan q dim bir q biristanl q ba lan r. XVIII-XIX yüzillikl rd bu bölg d xeyli sufi alimi, filo- sofu, ba qa cür des k “Sofu”, “ eyx” yeti mi v onlar geni f aliyy t göst rmi l r. Bu cür insanlara is ehtiram göst rilmi v onlar dünyas n d yi dikd n sonra m zarlar n n üz rind bö- yük ba da lar , (Tala q biristanl nda eyx hm d f ndinin m zar v b.-M.A), türb , v s. ucald lm d r. Zaman keçdikc bu m zarlar ziyar t yerin , ziyar tgaha çevrilmi di. “Sofu ziya- r ti” d bel ziyar tgahlardan biridir.
Yuxar Katex M scidi. Bölg d n q dim m scidl rd n biri d Balak n rayonunun Katex k ndi razisind dir. Ya l sakinl rin
156 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri dediyin (Dibirov r f ddin brahim o lu Dibirov, 1912-ci ild anadan olmu , 2002-ci ild v fat etmi dir) gör v m scid binas üz rind M d niyy t v Turizm Nazirliyi t r find n vu- rulmu lövh d ki m lumata sas n m scid XIV-XV yüzillik- l rd in a edilib. M scidl ba l apar lm mü ahid l r d onun deyildiyi q - d r q dim oldu unu göst rir. Çünki, m scidin iç risind ki p n- c r d n baxd qda çöld ki q biristanl n 70-80 sm yuxar da ol- du u görünür. Bu, aç q havada keç n bir neç sr rzind torpaq qat n n yüks lm si il laq dard r. Q biristanl qdak ba da lar n n çoxu torpa n alt nda qalm d r v yaxud itib-batmaqdad r. Bu is q biristanl n q dimliyin d lal t ed n faktlardan biridir. M scid binas n n ibad t zal n n iç risind , ortada bir x tt boyunca alt d d s kkiztilli. abal d a ac ndan haz rlanm sü- tünlar vard r. Abid nin üz rind sonralar bir neç d f t mir i - l ri apar ld na gör zahiri görk mini xeyli d yi mi dir, lakin n h ng abal d sütunlar v mehrab yerinin daha q dim üslubda qurulmas onun bir ne yüzillikl ri arxada qoymu tarixinin göst ricisidir. Yuxar Katex m scidinin h qiq t n daha q dim oldu unu göst r n dig r bir fakt odur ki, haqq nda b hs edil n tarixi abi- d -m scid çox böyük razisi olan q dim bir q biristanl qla ha- t y al nm d r. Do rudur, sovet dövründ ç kilmi avtomobil yolu lap m scidin qar s ndan keçm kl bu q dim q biristanl iki yer bölüb. Bir k nd üçün h ddind n art q böyük olan h min q biristanl q, q birl rin çox köhn lmi v itib-batmaqda olan görk mi d yuxar da deyil nl ri t sdiq edir.
titala, liabad v Mosul m scidl ri. Albaniyan n (Az rbayca- n n) n q dim tayfalar ndan olan ingiloylar n y cam halda ya a- d qlar k ndl rd islam memarl n n özün m xsus nümun si olan m scid binalar vard r. Bu m scidl rin h r birisi s n t nü- mun sidir.
157 Akif M mm dli
Bi mi q rm z k rpicd n tikilmi , ön hiss si ta l qalereya klind qurulmu h min m scidl r ikim rt b lidir. Tikilil rd n h r birisinin f rqli c h tl ri il b rab r, son d r c ox ar v bir- birini tamamlayan c h tl ri d vard r. Maraq do uran v ayr ca ara d r lmas na ehtiyac olan c h t budur ki, rus i al r f sind müs lman olan ingiloylar XIX yüzilliyin ortalar nda çar m - murlar irnikl ndiril r k xristianla d rma a c hd etmi v buna cavab olaraq, h min k ndl rin halisi islam dinin daha möh- k m ba l oldu unu göst rmi di. slam memarl n n t krars z nümun l rind n olan Mosul, liabad, titala v dig r ingiloy k ndl rind ki m scidl r XIX yüzilliyin ikinci yar s nda in a edilmi dir. T dqiqatç lar n ara d rmalar na gör , zorla xristianla d r- malar il bar a bilm y n ingiloylar 1863-cü ild silaha sar l- d lar. Rusiya r smi dair l ri 1863-cü ild liabad üsyan n n ya- t r lmas nda silahl ordudan istifad etm kd n ç kindil r. Buna s b b Car-Balak nd Hac Murtuzun ba ç l il ba vermi üs- yanla eyni vaxtda bölg d ruslar n yegan “sabiq t b l ri” olan ingiloylar n silaha sar lmas idi. Çarizm bu bölg d yeritdiyi s rt qanunlar mülayiml dirm k, halini incik salmamaq m c- buriyy tind qald . Zorla xristianla m halinin islama qay t- mas na icaz verildi [6, 135]. titala, liabad, Mosul v dig r ingiloy k ndl rind ki m s- cidl r yaln z tarixi-memarl q abid si deyil, islam memarl n n bölg y xas olan nümun si olmaqla yana , zülm , istibdada qar mübariz sinin önünd ged n insanlar n güc qayna , milli- m n vi d y rl rimiz s daq tin t zahürü idi. T biidir ki, Az rbaycan türkl ri il birg tarixin, birg m d niyy tin (Qafqaz Albaniyas n n – M.A) varisi olan ingiloy- lar h r zaman n h ssas m qamlarda a -qaradan seç bilmi , s naqdan üzüa ç xm lar.
lisunun tarixi-memarl q abid l ri. Bölg tarixinin v tarixi abid l rinin öyr nilm sind lisunun ön mli yeri vard r. T dqi-
158 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri qatç E.L tifovan n ara d rmalar burada n q dim türk tayfala- r n n m skunla d n v bu adlar n hal-haz rda da oradak m - h ll , n sil adlar nda, müxt lif toponiml rd ks olundu unu sü- but etdi [129, 17-33]. H r bir m h ll si, h r bir döng si, da -d - r si tarix olan lisunun tarixi abid l rinin ara d r lmas i inin davam etdirilm si z ruridir. Bu gün lisuda qorunub saxlanmaqda olan tarixi abid l r sas n lisu sultanl n n mövcud oldu u dövr aiddir. Ulu m s- cid, Ulu körpü v onlarla qala bu tarixin ahidi kimi qalmaqdad r. sas n XVII-XVIII yüzillikl r , lisu sultanl n n forma- la mas v yüks li i dövrün aid olan bu abid l r öz qurulu una, tikinti üslubuna gör Az rbaycan n imal-q rb bölg sin xas olan ümumi c h tl ri özünd ks etdirm kl yana , s rf yerli memarl a xas olan lam tl ri d özünd ks etdirir [129, 9-13]. lisu da k ndi olaraq, mür kk b relyefd q rarla m dir. Yüzillikl rin t crüb sin saslanan yerli memarlar burada relye- fi, t bii iqlim raitini, mümkün da q nlar v seli n z r alaraq b nz rsiz bir memarl q üslubu yaratm lar. lisu ustalar ndan, onlar n yaratd memarl q üslubundan b hs ed rk n bölg d ki n nadir memarl q abid l rind n biri olan Balak n came m scidinin d lisulu usta Öm r t r find n tikildyini qeyd etm liyik. Bu bar d Balak n came m scidinin kitab l rinin birind yaz lm d r. Apard m z Ara d rmalar n tic sind mü yy n etdik ki, XVIII-XIX yüzillikl rd islam memarl n n “ lisu m kt bi” for- mala m d . Zaqatalada v Balak nd tikilmi bir neç m scid v minar l r q ti olaraq bu memarl q m kt binin yadigarlar d r. lisudak küç l rin v evl rin qurulu u da özün m xsus c h tl ri il seçilir. Evl r tikil rk n onun yaln z ya ay obyekti olmas fakt deyil, h m d müdafi olunmaq, qorunmaq fakt da n z r al n rd . Bel likl , h r bir ev h m d ail nin s nacaq yeri, qalas idi. Bu, lisunun h rbi-strateji mövqeyi il , C nubi Qafqaz n tarixind oynad xüsusi rolu il ba l idi. Bu hal h m
159 Akif M mm dli d tarixi n n d n ir li g lirdi. lisu sultanl n n bölg d v bütövlükd Az rbaycan tarixind xüsusi yeri, rolu olmu dur. Do rudur, çarizmin imperiya siyas tin xidm t ed n b zi tarixç l r v dig r ara d r c lar öz yaz lar nda lisu sultanl n n tarixini saxtala d rma a, gerç k tarixi faktlar t hrif etm y çal m lar. Bu m s l l ri diqq td saxlayan t dqiqatç E.L ti- fova h min mü llifl rin q r zli müdd alar n t nqid etmi dir. .P.Lineviç, M.Kotsebu, A. fon-Plotto, .P.Petru evski böl- g nin, o cüml d n lisu sultanl n n tarixini imperiya maraqlar ç rçiv sind ara d rm lar. E.L tifova is onlar n s rl rin t n- qidi mövqed n yana araq daha obyektiv v tarixi gerç kliyi ks etdir n müdd alar ir li sürmü dür [129].
Ulu körpü. Qax rayonu razisind b nz rsiz xüsusiyy tl r malik olan q dim tarixi-memarl q abid l rind n biri d Ulu Körpüdür. Körpü lisu k ndin ged n yolda, Kürmük çay n n üz rind sal nm d r. Yerli halinin körpünü “Ulu” adland rmas onun bu tipd in a edilmi körpül rin n böyüyü olmas ndan x b r verir. Ulu Körpünü t xmin n XVII-XVIII srl r aid etm k olar. Körpü Kürmük çay n n axar n n darald yerd , qaya ç x nt lar üz rind çayda ndan, h ng m hlulundan v sas n d bi mi k rpicd n tikilmi dir. Körpünün tikintisind bütün k nd halisi i tirak et- mi dir. Ulu Körpünün tikintisind in aat materiallar il yana , duru m hlul kimi yumurta sar s ndan da istifad edilmi dir. Ad- lar h l lik nam lum qalm mahir lisu ustalar n n in a etdikl ri körpüd n hal-haz rda da d istifad olunur.
L kit m scidi. Ad ndan göründüyü kimi, bu m scid L kit k n- dind dir. M scid binas çay da ndan v h ng m hlulundan tikil- mi dir. Onun h y tind kitab l r malik iki m zar vard r. M s- cidin c nub- rq fasad nda üç m zar da hörülmü dür. H min ba da lar m scidin divarlar n n yax nl ndak m zarlarda d fn olunanlara aiddir. M scidin kitab si olmad ndan binan n in a
160 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri tarixi haqq nda d qiq fikir söyl m k mümkün deyildir. Yax t mir olunmu L kit m scidind n hal-haz rda da istifad olunur.
Qum m b di. M b d Qum k ndinin m rk zind , kiçik da ça- y n n sahilind yerl ir. Tetrakonx formas nda tikilmi bu bazili- kan n uzunlu u 26,4 metr, eni 19,3 metrdir. M b d 3 t r fd n eyvanla hat l nmi dir v iç risind 3 zal vard r. M b din 3 qa- p s olmu dur. Qap üstl ri yar mqövs killi ta larla b z dilmi - dir. Qum m b dinin tikintisind sas n yonulmu çayda ndan istifad olunmu dur. Son ill r konservasiya edilmi m b d alban abid l rin aid edilir.
L l pa a m scidi. Bu m scid L l pa a k ndinin m rk zind yerl ir. M scid 1909-cu ild in a olunmu dur v onun çox da böyük olmayan minar si vard r. M scidin tikintisind çayda n- dan, h ng m hlulundan v bi mi k rpicd n istifad olunmu - dur. M scidin in as nda laz m olan örtük d miri v materiallar böyük xeyriyy çi H.Z.Ta yevin köm yi il al nm d r.
Güllük m scidi v Axund baba m qb r si. Güllük k ndi ra- zisin v halisinin say na gör Qax rayonunun n böyük ya a- y m nt q l rind n biri say l r. K ndd yerl n m scid ge- ni liyi v böyüklüyü il diqq ti c lb edir. M scidi tik nl r çay- da ndan, h ng m hlulundan v bi mi k rpicd n istifad et- mi l r. M scidin üz rind kitab olmasa da, bu binan n XIX srin vv ll rind ilisulu usta M h mm d Eldaro lu t r find n tikilm si b llidir. Binan n divarlar nda üz rind 1728-ci il aid olan, üstü yaz l da da hörülmü dür. Görünür, m scid vaxtil ti- kilmi köhn m scidin yerind in a edilmi dir. M scidin arxa t r find yerli halinin “Axund baba Piri” kimi tan d , üstü- aç q m qb r yerl ir. Yeli halinin “Axund baba Piri” kimi yad etdiyi m zar din xadimi v alim Abbas f ndiy aiddir. M zar n r b dilind yaz lm ba da nda Abbas f ndinin 1705-ci ild v fat etdyi göst rilmi dir. M scidd n v m qb r d n t xmin n
161 Akif M mm dli yüz metr aral da q dim bir tikilinin qal qlar vard r. Abbas f ndinin vaxtil bu evd ya ad güman edilir.
Hac Tapd q v eyx Yunis mr m qb r si. Bu abid l r Qax rayonunun Oncall k ndind , me nin iç risind yerl n q bi- ristanda, görk mli xsiyy tl rin m zarlar üstünd in a olun- mu dur. Q biristan yerli hali aras nda “O uz q biristanl ” ad il tan n r. Buradak m zarlardan ikisi müq dd s say l r v ziya- r t yeridir. M zarlar n ikisi d yerd n bir metr hündürlükd çayda ndan tikilmi hörgü il hat l nmi dir. eyx Yunisin m zar n n üstü t xmin n 1400-cü ild “Mirz Ç l bi Soltan ibn M h mm d ibn M h mm d Zaman ibn mam li” adl xs t r find n, Hac Tapd n m zar n n üstü is 1786-c ild “ eyx Mirz Ç l bi v eyx Salman ibn Saleh” adl xs t r find n in a edilmi dir. Tapd q baba v eyx Yunis xan gah vaxtil beyn lxalq ticar t yolu üz rind geni f aliyy t göst rmi siyasi- ideoloji m rk zl rd n biri olmu dur [157].
4.2. Epiqrafik abid l r
XVIII srin epiqrafik abid l rin memarl q abid l ri, m - zar da lar , saxs , metal, taxta v s. b rk materialdan düz ldilmi m i t yalar üz rind rast g lm k olar. H min kitab l r ölk - mizin razisind qalm müxt lif formal s nduq , ba da , sin - da , qoç v at fiqurlu m zar da lar , m scid, karvansara, ha- mam, ovdan, m dr s , qala hasarlar v s. istehkam v ictimai binalar üz rind qoyulmu lövh l r h kk olunmu dur [87; 88]. XVIII sr kitab l rini m tnl rin gör a a dak növl r bölm k olar: 1. n aat xarakterli – y ni binan n tikinti tarixind n b hs ed n kitab l r. Bu kitab l rd b z n binan tikdirmi xsin, tikmi memar n, in aatç ustan n, kitab ni yazm x ttat-n qqa - h kkak n, dövrün hökmdar n n, yanlar n, v zif sahibl rinin adlar qeyd olunurdu.
162 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
2. Epitafiyalar – m zar da lar na h kk olunmu yaz lard r. Epitafiyalarda d fn olunmu xsin ad , onun ölüm tarixi v sa - l ndak ictimai v ziyy ti haqq nda q sa m lumat verilir. 3. Dini m tnl r. Bütün kitab l rd dini m tnl r geni yer verilir. Bu m qamda tarixi abid nin t yinat na uy un olan Quran ay l ri v h disl r seçilirdi. D fn olunmu xsl rin ictimai m nsubiyy tin , xsi l yaq tin , m nsub olduqlar t riq t , f ls fi dünyabax lar na uy un dini m tnl r – ay , h dis v dua- lar yaz lm d r. 4. M nzum parçalar – q mgin m rsiyy l r, bayat lar, hikm t- li beyt v rübail r bir qayda olaraq m zar da lar na yaz lm d r. Lakin XVII-XX srin vv ll rin aid olan in aat kitab l ri-nin d m nzum parçalardan t rtib olunmas hallar na t sadüf edilir. XVIII sr kitab l ri Az rbaycanda elmin, maarifin, t dri- sin inki af etdiyini, b dii da yonma s n tinin, memarl q m kt b- l rinin f aliyy t göst rdiyini sübut edir, bir çox aliml rin, mü- d rrisl rin, memarlar n, in aatç lar n, ustalar n, n qqa lar n v x ttatlar n adlar n elm al min tan td r r. Elm v m d niyy t m rk zl rind n say lan Qax rayo- nunun nb rçay camesind elmi-pedaqoji f aliyy ti il öhr t tapm alim Seyid M h mm din (v f. 1127/1715) m zar hal- haz rda xalq t r find n böyük ehtiramla ziyar t olunmaqdad r. Seyid M h mm din övladlar ndan Molla Yusif, Molla F t li, Molla N sir, Molla M h mm d kimi aliml r bu n n ni XXI srin vv ll rin kimi davam etdirmi l r. Qax rayonunun L kit camesind 300 il q d r f aliyy t göst rmi alim Ramazan f ndi övladlar n n (Hac Yaqub f ndinin, hac Hüseyn f n- dinin, Ramazan f ndinin, Qaz M h mm d f ndinin, Molla Sultan n, Hac Ramazan n) adlar camenin ba fasad na hörül- mü ba da lar na yaz lm d r [15, 515]. Zaqatala rayonunun liabad camesind alim-müd rris Hac Rzabala f ndi, Car camesind alim-müd rris M h mm d f ndi v elmi-pedaqoji f aliyy ti bu kimi camel rl , m dr - s l rl ba l olmu alim-müd rris ad na bir s ra kitab l rd rast
163 Akif M mm dli g lm k mümkündür. Bel alim-müd rrisl r camel rin n zdind m dr s binas tikdirir, orada ya ay r v bütün h yat n elm , t dris h sr edir, v fat ndan sonra camel rin yan nda d fn olu- nurdular. M zarlar n n sonralar ziyar tgaha çevrilm si, xalq kütl l ri t r find n müq dd sl r kimi yad edilm si onlar n elmi- pedaqoji f aliyy tin veril n qiym tdir. Az rbaycan Respublikas n n imal-q rb bölg sinin ustala- r n n t rtib etdiyi kitab l rin m tnl ri sas n r b dilind yaz l- m d r. Bu, ustalar n r b dilini yax bildiyini sübut edir. Göz l süls-n sx x tti, qabartma üsulla h kk olunmu kitab l rin ks - riyy ti n bati ornament motivl ri il birg t rtib olunmu dur. Kitab l ri ha iy l y n ornamental motivl rin sxemini bir-birin ks istiqam td dal alanan qo a x tl r t kil edir. X tl rin üz - rind üçl ç kli fiqur, islami nax lar oturdulmu dur. Nax lar n mür kk b motivl rind iki v ya üçr smli fiqurlar üst-üst dü- zülmü dür. n aat kitab l rinin, epitafiyalar n ha iy l rind v festonlar nda çatmata formas nda tamamlanan aquli ox üzr mür kk b sxemli n bati motivl rl v h nd si ornamentl rl h - mah ng t rtib edilmi b dii yaz l lövh l r imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind f aliyy t göst rmi b dii da yonma s n ti m kt binin n n fis, orijinal v dol un nümun l ridir. lisu löv- h l ri bunlar n iç risind diqq ti daha çox c lb edir. Kitab l r memarl q abid l rinin in as na, b rpas na v t mir edilm sin dair m lumat verm kl yana , bir çox ictimai- iqtisadi, siyasi, inzibati m s l l rin ayd la d r lmas nda da tarixi m nb kimi d y rlidir [15, 518]. slam memarl insanl a, s n t sevginin nümun sidir. M scidl rd ki kitab l r is dünyan d rk etm k f ls f sidir. Balak n h rinin m rk zin yax n olan bir yerd , bir t r fi M. s dov, dig r t r fi is Z. liyeva küç sin biti ik m scid hali aras nda önc “Paltar lar m scidi”, Sovet dövründ is “p çaxlar m scidi” kimi tan nsa da, m scid binas üz rind ki ki- tab l r daha maraql faktlar n a kara ç xar lmas na yard m edir. Bu kitab l r h m d bir ibr t d rsidir. M scidin önünd ki kitab
164 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri jurnalist v r b ünas M h mm d abano lu t r find n t rcüm edilmi dir: “Bu h r bir b nd üçün bir ev, h r bir t kva sahibi üçün müq dd s bir m sk ndir. Bu m scid bdal Mustafan n o lu M mm d li v ... o lu t r find n tikilmi dir”. M scidin yan t r find ki ikinci kitab nin t rcüm si is bel dir: “Dünya bir saatl qd r. Ona ita t et. Ey ev hli, unutma ki, köçm k var. Sabah h r bir ev sahibi köç c kdir” (“köçm k” dedikd , bu dünyadan köçm k n z rd tutulur – M.A). Katexd xarabal qlar qalm m scid- m dr s binas n n divar ndak kitab d is yaz lm d r: 1. “Bu m scidi 1149-cu ild Hac H s n (R c b?) o lu böyük Allah üçün tikdirdi. Allah n r sulu demi dir: Kim kiçik d olsa bir m scid tik rs , Allah ona c nn td bir ev tik r”. 2. “Bu da lm binan (evi?) q z lba Öm r Molla M - h mm d li üçün t mir etdi. 1149”. Hicri 1149-cu il Miladi t qviml 1735-ci ildir. slam memarl na aid olan bu kompleksin 1735-ci ild t mir edildi- yini n z r alsaq onun bu t mird n az 100 il, b lk d 150 il önc tikildiyini söyl m k olar. Bel likl , bu kompleksin XVI- XVII yüzillikl r aid oldu unu söyl m k mümkündür. 3. Katexd Godobqara m scid-m dr s sinin divar ndak kitab nin t rcüm si: “Godobqara halisi 1315-ci il tarixd bu m scidi t mir el di”. Eyni fikri bu halda da söyl y bil rik. Bu m scid binas t mird n n az yüz il önc tikilmi dir. (1215-ci il, b lk d daha vv l ).
Tala m scidi. Bu m scid Zaqatala rayonunun Tala k ndind , Bak dan g l n yolun solunda tikilmi dir v Sovet dön mind imperiya razisind ki n böyük m scid idi. M scidin bünövr si 1901-ci ild dövrün böyük ilahiyyatç -alimi, n q b ndil rin
165 Akif M mm dli ba ç s Talal eyx hm d f ndi [153, 29] t r find n qoyul- mu v onun in as 1911-ci ild ba a çatd r lm d r. M scidin tikilm si i in eyx hm d f ndi il b rab r Da al Hac li, Hac sa, Murtuza li Yüzba v Hac Zeynalabdin Ta yev çox böyük maliyy yard m göst rmi l r. Talan n ya l sakinl rinin, M h mm d abano lunun bil- dirdiyin gör , Tala m scidi tikilib qurtaranda onun dam örtüyü üçün a d mir tap lmam d . Tiflis v Bak ya d mir g tirm y gönd rilmi xsl r “ libo ” qay d rd lar. H min dövrd a d - mir yaln z Hac Zeynalabdin Ta yevin anbar nda var idi. Hac Zeynalabdin d mirin m scid üçün laz m oldu unu bildikd a d mirin pulunu almaqdan imtina etmi di. D mir almaq üçün g lmi talal lar is d miri pulsuz almaq ist m mi dil r. libo qay m v h r yerd n li üzülmü Tala sakinl ri yenid n H.Z.Ta yev müraci t etmi v onun t m nnas z olaraq ta et- diyi 2000 d d a d mir t b q si qatarla Yevlaxa, oradan is arabalarla Talaya da nm d [60, 111]. Tikintisi 1911-ci ild ba- a çatm Tala m scidind eyni vaxtda 1600-d n çox müs lman ibad t ed bilir.
Qabaqçöl m scidi. Qabaqçöl m scidi Balak n rayonunun m rk zind n c nub-q rb do ru 12 kilometrlik m saf d , Ma- z m çay n sa sahilind tikilmi dir. Bu m scid d bölg d ki dig r m scidl r kimi düzbucaql d r, giri hiss si rq memarl q üslubuna xas ta lar, qalereya formas ndad r. Qabaqçöl m scidi Balak n, Katex (Qayval dak ), Zaqata- lan n Tala v Danaç m scidl ri il eyni üslubda tikilmi dir. M scid XIX yüzilliyin son rübünd in a olunmu dur. Görünür, bu m scidl r eyni memarl q m kt binin, b lk d eyni ustalar n v onlar n davamç lar n n m yinin m hsuludur. Qabaqçöl m scidi hicri tarixi il 1297-ci (miladi taixi il 1880-c ) ild tikilmi dir. Ya l k nd sakinl rinin v m scidd xidm t ed n xsl rin ( li Mamedovun, Abak r Horcolovun v b.) dedikl rin gör , bu m scidin yerind vv ll r taxtadan
166 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri qurulmu m scid vard . Hicri 1421-ci (miladi 2000-ci) ild m s- cidin c nub-q rb küncünd minar tikilmi dir. Yuxar da adlar ç kilmi xsl rin dediyin v m scidin kitab sind yaz lanlara gör , m scidi tikmi ustalar xalatalal Ramazan Qurbaçov, li Qaplarov v Öm r Uruxov olmu lar. M scidin minar sini tikmi ustalar is Tülüd n Vaqif Camal o lu Qaracayev v M h m- m d Hac o lu A cayev idil r. Tarixi d biyyatdan m lumdur ki, T brizd ki li ah m s- cidi b z n dü m n hücumu zaman insanlar n s nacaq yeri olmu v m scid “ rk qalas ” da adland r lm d . Qabaqçöl m scidi d bir neç d f buradak insanlar n son s nacaq yeri olmu dur. Bel hadis l rd n biri 1930-cu ild ba vermi üsyan- dan sonra olmu du. H min üsyan Sovet rejimin , kolxozla d r- maya qar yön lmi v qan iç risind bo ulmu du.
Godobqara piri. Katex k ndind , D li çay n sa sahilind ki qocaman tut a aclar n n hat sind üz rind olan kitab d n XIX yüzillikd in a edildiyi b lli olan, çayda il tikilmi hücr var- d r. Hücr d n vv ll r m scid kimi istifad edils d , Sovet dövründ (son onillikl rd ) ondan kitabxana kimi istifad edil- mi dir. K nd sakinl rinin verdiyi m lumata gör , XIX yüzilliyin sonlar nda mük mm l t hsil görmü , ilahiyyatç alim olan bir xs burada d rs keçir, yan na g l nl r ilahiyyat elmini öyr dir- mi . Bu hücr -m scidin h y tind , tut a aclar n n kölg sind d rs v ibad t yeri d vard r. Antik dövrün b zi Roma v yunan aliml rinin, orta sr rq filosoflar n n öz agirdl rin aç q ha- vada d rs keçdikl ri m lumdur. Bu üsulla d rs keç nl ri tarixi d biyyatda “peripatetikl r” adland rm lar. Katexd ki hücr - m scid d bu n n ni ya adan m kanlardan olmu dur. XVIII-XIX yüzillikl r rzind Katexd ictimai-siyasi h - yat n çox qaynar oldu unu, müxt lif bax l f ls fi c r yan nü- may nd l rinin burada öz m kt bl rini qurdu unu, davamç la- r n (müridl rini) yeti dirdiyini m nb l r v d biyyat t sdiq edir. Godobqarada müq dd s hesab edil n yer d ilahiyyatç
167 Akif M mm dli aliml rd n birinin m kt bi, onun h y tind traf na çoxlu x rda da lar y lm q bir is buran qurmu , burada d rs demi x- sin q bridir. Bu abid nin xüsusi maraq do uran c h tl rind n biri d onun divar na xüsusi k sil r k qoyulmu da lard r. Künc da [68, 35] kimi qoyulan bu da lar n üz rind piktoqramlar vard r. Ehtimal etm k olar ki, bu hücr -m scidi tik rk n h min da lar g tirmi v k nar ç x nt lar n q raraq divara qoymu lar. slam dini il ba l olan bu abid d islamaq d rki dinl rl , xüsusil astral inamlarla ba l olan i ar l r vard r [95, 11]. H - min i ar l r b riyy tin ilk yaz növl rind n biridir. “Piktoq- ram” adlanan bu yaz lar bölg nin tarixi il ba l yeni s hif l rin aç lmas na s b b, ba lan c ola bil r
168
N T C
Ara d r lan dövr çox böyükdür v t qrib n 2 min illik bir zaman hat edir. T dqiqat n xronoloji ç rçiv si böyük olsa da, mövzu il ba l olan m nb v d biyyat n azl bir s ra prob- leml ri üz ç xard . ld olunmu materiallar n müqayis li t h- lili, XIX yüzilliyin ilk onillikl rind buraya gönd rilmi rus h rbçil rinin raportlar v bir çox s yyahlar n qeydl ri bu prob- lemin h ll olunmas na imkan verdi. imali Az rbaycan n imal-q rb bölg si t bii-co rafi, h r- bi-strateji mövqeyin gör h r zaman qon u dövl tl rin v bö- yük imperiyalar n diqq tini c lb etmi dir. Maraql d r ki, xristian dininin meydana g lib yay lma a ba lad ilk dövrl rd n etibar n bu bölg sa pey mb rin a- girdl rinin v davamç lar n n diqq tini c lb etmi v müq dd s Yelisey buraya gönd rilmi dir. T sadüfi deyildir ki, “Qafqazda- k xristian m b dl rinin anas ” say lan müq dd s Yelisey m - b di ki razisind – Ki k ndind dir. Biz müxt lif m nb l r istinad ed r k Ki m b dinin eram z n ilk yüzilliyind tikildiyini sübut etm y çal d q. M nb m lumatlar na v tarixi d biyyatda q rarla m müdd alara gör , Albaniyada xristianl q 325-ci ild n gec olma- yaraq r smi dövl t dini kimi q bul edilmi di. Bundan sonra xristianl q daha geni yay lm v xristian m b dl rinin say da artm d r. Önc Sasanil rin, sonra is r bl rin t zyiqi n tic sind xristian icmalar da t yi v da l q razil rd s nacaq tapm v m b dl rini d burada tikmi l r. VIII yüzilliyin vv ll rind n etibar n r bl r t r find n daha çox s x d r lm xristian icmalar t dric n Albaniyan n i- mal-q rb bölg sin p nah g tirmi v gürcü kils si il yax nla -
169 Akif M mm dli m d . B z n q rb qon ular m z m hz bu fakta “ saslanaraq” Az rbaycana qar zaman-zaman razi iddialar s sl ndirm kd n d ç kinm mi l r. imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind daha vv lki dinl rl , astral inamlarla ba l olan m b dl r daha çoxdur. Yu- nan co rafiyaç s v s yyah Strabon m hz bu m b dl r i ar ed r k bu bölg ni “M b dl r diyar ” adland rm d r. Ara d rmalar bölg d astral inamlarla, el c d xristian dini il ba l olmu çoxsayl m b dl rin qal qlar n a kara ç xard . Bununla da Strabonun verdiyi m lumatlar da özünü do rultdu. Dig r bir m s l is b dxah qon ular n buradak xristian dövrü abid l rini öz adlar na ç xmas il ba l idi. K. liyev, R.Göyü ov, A.Qar hm dova v G.M mm dova alban abid l ri- nin özün m xsus c h tl rini, memarl q üslubundak f rql ri ara d raraq bu m b dl rin gürcü v erm ni kils l rind n f rqli oldu unu sübut etmi l r. Gürcü alimi, obyektivliyi il tan nm Z.Aleksidzey isti- nad n erk n orta srl rd Albaniyan n “Qafqaz n n qüdr tli dövl ti oldu una v imali Az rbaycan n imal-q rb razisind gürcü tayfalar n n heç vaxt ya amad na” dair q ti fikir ir li sürdük v bundan sonra dig r t dqiqatç lar üçün d yeni v ciddi istinad nöqt si tapd q. T biidir ki, bu yönd irinb y Hac li o lunun ( liyevin) bu sah d daha böyük v ciddi i gördü- yünü, “ ngiloylar” adl sanball bir elmi s r n r etdirdiyini d qeyd etm k z ruridir. Monoqrafiyada imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin indiy d k V t n tarixi elmind kompleks t dqiqata c lb edilm - mi tarixi abid l ri ara d r lm , bölg tairixin yeni bax nöqt - si mü yy nl dirm y çal m q. Bu, m hz Albaniya (Az rbay- can) tarixinin, m d niyy tinin dan lmaz sübutu olan q dim tari- xi abid l rdir. Onlar n iç risind alban xristian abid l rinin xüsusi yeri vard r. Bel bir n tic y g lm k olar ki, Albaniyada rq xristian- l na m xsus olmu memarl n bütün növl ri inki af etmi dir.
170 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
Alban xristianl n n ilk dövrü üçün s ciyy vi olan kils tikili- l ri uzunsov ibad t zal olan birnefli m b dl rd n ibar t olmu - dur v bu tarixi gerç klik kid n Balak n d k bütün bölg d izl nilir. Bu cür m b dl rin üstü iki qatl sad da la örtülürdü. Al- baniyada xristian memarl üslubunda “dair vi m b dl r” ad- land r lan xüsusi memarl q da yay lm d v bu üslub yaln z albanlara aiddir [120, 143]. Bu hal n da öz s b bi var idi. Bel ki, Albaniyada dair vi m b dl rin tikilm si xristianl q dövrün aiddir v t dqiqatç lar n fikrinc , bu m b dl r Gün , Aya iba- d t etmi albanlar t r find n, y ni h l xristianl n tam m nim- s nilm diyi, s ma cisiml rin ibad tl qar d r ld dövrl rd tikilmi dir. Bu c h t erk n xristianl q dövrünün alban xaçlar nda da özünü büruz verir. Albaniyada xristian memarl n n n kütl vi formas söv- m l r olmu dur. Sövm l r karvan yollar k narlar nda kiçik iba- d tgah rolu oynasalar da, onlar slind memorial (xatir ) tikili- l ri olmu dur. Alban memarl nda h m mehrabl , h m d meh- rabs z sövm l r t sadüf olunur. Sövm l r bir qayda olaraq dair vi, z rif nax lara malik olan ni anda larla b z dilirdi. Alban dövrünün n mür kk b tikilil ri is bazilikalar v monast rlar hesab olunur. Erm nil r t r find n n çox m nims - nilm y m ruz qalm abid l rin bir qismi d onlar n “monast r” adland rd qlar alban bazilikalar d r. Az rbaycanda geni sah li, mür kk b formaya malik olan müasir dövrümüz q d r yax formada g lib ç xm bazilikalar n tikilm si VI-VIII yüzillikl r t sadüf edir. Ad t n bel bazilikalar n rqind ovalvari mehrab olur, q rb t r find is xüsusi sütunlar üz rind z ng qüll si qurulurdu [120, 143]. Balak nd ki Ar l qbin m b d kompleksi bu cür alban abid l rin misald r. Qafqazda köklü tarixl ri olmayan erm nil r burada süni kild öz “tarixi izl rini” yaratmaq m qs dil alban abid l rini m nims m k, onlar n etnik m nsubiyy tini d yi m k yolunu
171 Akif M mm dli tutmu lar. n çox m nils nilm y m ruz qalan abid l r is m hz xristianl q dövrü abid l ridir. Lakin t dqiqatç lar göst rir ki, Albaniyan n h tta xristian- l q dövrü abid l ri d n qriqoryanl a, n d ” erm ni m d niy- y tin ” v m n yin uy un g lmir. Xristianl q dövrünün alban abid l rinin erm nil r t r fin- d n m nils nilm sinin bir s b bi d onlar n himay dar olan Rusiyan n vasit si il 1836-c ild Alban apostol kils sinin l v edil r k qriqoryan kils sin tabe eilm sidir. Bu zaman Alban apostol kils sind yaz lm v saxlanan bir çox salnam l r v tarixi qeydl r qriqoryan kils sin apar ld , m nims ildi, saxta- la d r lmas mümkün olmayan d y rl r is m hv edildi. T biidir ki, oraya apar lm çoxsayl tarixi qeydl r v s. erm ni dilin t rcüm edildi, orijinallar is m hv edildi. Ara d rmam z n dig r obyekti is bölg d olan s ddl r v qalalard r. Çoxsayl m nb l r istinad n bu abid l rin tarixi Az rbaycan razisind – Albaniyada tikildiyi v xalq m z n tari- xinin bir parças n ks etdirdiyi sübut edilmi dir. imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ki tarixi abid - l r xalq m z n z ngin irsidir. Onlar n t dqiqi, t bli i v qorun- mas is V t n qar s nda borcumuzdur. Bölg nin tarixin ümumi n z r, buradak toponiml r aza- c q diqq t yet rlidir ki, bölg nin tarix boyu Az rbaycan n ayr l- maz parças oldu una minlik yarans n. Bölg nin tarixi abid l ri iç risind islam dövrünün abid - l ri xüsusi yer tutur. Birincisi ona gör ki, hal-haz rda da bu böl- g d n kiçik k ndd d in a tarixi n az bir srd n çox olan m scid t sadüf edirik. Bu abid l r bölg nin müs lman halisi üçün sad c bir ibad t yeri deyildir. H min abid l r h m elm, m d niyy t m kt bi, h m d mübariz meydan olmu dur. slam dövrünün abid l ri polietnik t rkibi olan bölg ha- lisi üçün ortaq inanc v etiqad, ortaq din v ortaq m d niyy t nümun l ridir. M hz islam dini il ba l l q yüzillikl r boyu ya-
172 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri dellil r qar mübariz sind bu bölg d ki insanlar n sars lmaz birliyinin yaranmas nda sas rol oynam d r. Bu birlik sad c dini v hd t deyildir. O, ictimai-siyasi v h rbi birliy çevrilmi v bütün Qafqazda ba vermi hadis l r t sir ed c k, onu d yi dir c k güc sahib olmu dur. M lumdur ki, 1695-ci ild Qoloda k ndind gürcül r v müs lman hali aras nda ba vermi döyü Car-Balak n camaatl n n yaranma- s nda h lledici hadis olmu , gürcü yürü l rin qar mübariz d üstünlük Car-Balak n camaatl n n lin keçmi di. Tezlikl gürcü knyazlar da bu faktla bar maq m cburiyy tind qalm v Car-Balak n camaatl na x rac öd mi l r. Bölg halisinin etnik t rkibi müxt lif olsa da, islam dini- n etiqad etm l ri onlar n aras nda çox güclü birliyin yaranmas - na s b b olmu dur. T sadüfi deyildir ki, islam dinin ba l l q bölg d zaman- zaman dini r hb rl rin, eyxl rin yeti m sin , xan gahlar n, sonralar is ziyar tgahlar n yaranmas na s b b olmu dur. Sufilik, n q b ndilik kimi d rin dini-f ls fi c r yanlar n bölg d yay lmas burada h min ideyalar n ard c llar n da mey- dana ç xarm d . Bu is öz növb sind bölg d özün m xsus islam memarl n n yaranmas na t kan vermi di. imali Az rbaycan n imal-q rb bölg sind ki m scidl rin v minar l rin tikilm sind istifad edilmi memarl q üslubu, onlar n qurulu u burada mük mm l bir islam arxitektura m kt - binin t kkül tapd n göst rir. Balak n rayonunun m rk zin- d ki, Mosul titala, Katex v liabad k ndl rind ki minar li m scidl r kamil s n t nümun l ridir. Burada müxt lif h nd si v n bati ünsürl rl yana , n q dim dövrl rd n b ri müxt lif türk xalqlar nda, o cüml d n S lcuq dön mind geni istifad edilmi v islamda c nn tin s kkiz qap s na i ar olan s kkiz gu d n geni istifad edilmi dir. Bu m scidl rd ki minb rl rin b k l ri, ibad t zal ndak sütunlar da s kkizgu lidir. H tta Katex k ndinin yuxar s ndak bölg d n q dim m scidin (üz rind ki lövh y gör bu m scid
173 Akif M mm dli
XIV yüzillikd tikilmi dir – M.A) iç risind abal d tirind n haz rlanm a ac sütunlar da s kkiztillidir. XIX yüzilliyin vv ll rind n ba lanm rus i al bölg d inki af etm kd olan islam memarl na ciddi z rb vurdu. Bu abid l rin çoxu v h ic sin da d ld . M lumdur ki, rus i al na qar mübariz d islam dini ide- oloji silah, dini r hb rl r v t riq t ba ç lar is bu mübariz d öncüll r olmu lar. Odur ki, bel xsl rl ba l olan evl r, dig r binalar v xan gahlar da d lm , m scidl r viran edilmi dir. Çünki bu yerl r azadl qsev r bölg insanlar n n inand v ta- p nd , ibad t etdiyi v dü m n qar mübariz üçün topla b s f rb r oldu u ocaqlar idi. Bölg d islam dini yerli hali t r find n q bul edildikd n sonra burada yay lan dini f ls fi c r yanlar v t liml r üçün intizam, dini r hb r hörm t, Allaha qovu maq üçün zikr etm k n vacib rtl rd n hesab edilirdi. Bu cür inam v etiqad olan insanlar is d yi m k, s nd rmaq mümkün deyildi. Buna gör d rus i alç lar , bu i al prosesin r hb rlik etmi h rbçil r ilk növb d bel qid li insanlar n topla d yerl ri da d r, qorxu v zorak l q yolu il insanlar ita t g tirm y çal rd lar. al- ç lar n q z bin g l n yaln z V t nini, do ma yurdunu sev n, elin -obas na v dinin ba l olan insanlar deyildi. Bu insanlar n qurub-yaratd , ibad t üçün topla d v tap nd t krars z islam memarl q abid l ri d hücum obyektin çevrilmi di. T bii v antropogen da nt lara baxmayaraq, bu gün böl- g d islam dövrün aid onlarla, h tta yüzl rl q dim tarixi abid qalmaqdad r. Tarixi abid l r ulu babalar m z n biz qoyub getdiyi ma- n tl rdir. Bu man tl r, tarixi abid l r is Az rbaycan xalq n n srl r boyu t kkül tapm simas d r. Bu abid l r qorunmal , Az rbaycan n g l c k övladlar na t hvil verilm lidir.
174
XT SARLARIN S YAHISI
AMEA-Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas . - , . WRTR -W ! ! . WW I- W .
175
ST FAD ED LM M NB V D B YYATIN S YAHISI
Az rbaycan dilind
1. Abdulla Fazili. Az rbaycan n q dim v ilk orta srl r tarixi ran tarix ünasl nda. Bak : “Elm”, 1984, 191 s. 2. Axundov D.A. Az rbaycan n q dim dini abid l rinin memarl . Bak : Az rn r, 1974, 56 s. 3. Axundov M.A. Zaman qabaqlayanlar. Bak : Az rn r, 1990, 198 s. 4. Aleksidze Z. Qafqaz Albanlar dill ndil r. Tbilisi: “Artanuçi”, 2003, 128 s. 5. Alm mm dov X. . AMEA Arxeologiya v Etnoqrafiya nstitutunun Balak n rayonunda apar lm arxeoloji k fiyyat i l rin dair hesabat . 6. AMEA Tarix nistitutuun Elmi s rl ri. 20-ci cild. Bak : T hsil, 2007, 180 s. 7. Arzu r fq z . Car-Balak n camaatl . Bak : UniPrint, 2007, 256 s. 8. ASE. 10 cildd . VII cild. Bak : ASE Ba Redaksiyas , 1983, 624 s. 9. ASE. 10 cildd . VIII cild. Bak : ASE Ba Redaksiyas , 1984, 608 s. 10. Az rbaycan etnoqrafiyas . I cild. Bak : Elm, 1988, 452 s. 11. Az rbaycan etnoqrafiyas . Bak : Elm, 2007, 543 s. 12. Az rbaycan n etnoqrafik m cmu si. IV burax l . Bak : Elm, 1981, 170 s. 13. Az rbaycan tarixi. Yeddi cildd . I cild. Bak : Elm, 2007, 520 s.
176 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
14. Az rbaycan tarixi. Yeddi cildd . II cild. Bak : Elm, 2007, 608 s. 15. Az rbaycan tarixi. Yeddi cildd . III cild. Bak : Elm, 2007, 592 s. 16. Az rbaycan tarixi. Z.M.Bünyadovun redakt si il . I cild. Bak : Az rn r, 1994, 686 s. 17. Az rbaycan n maddi m d niyy ti. Bak : Elm, 1987, 169 s. 18. Az rbaycan toponiml rinin ensiklopedik lü ti. Bak : rq-Q rb, 2007, 304 s. 19. Babayev .A., hm dov Q.M. Q b l . Bak : Elm, 1981, 67 s. 20. Bak xanov A.A. Gülüstani- r m. Bak : Elm, 1991, 287 s. 20a. Bayramaov .S. Etnik psixologiya, Bak : Renessans, 2001, 374 s. 21. Bilqam s dastan (h r eyi bil n adam n dastan ). Bak : G nclik, 1985, 104 s. 22. Bünyadov Z. Az rbaycan VII-IX srl rd . Bak : rq- Q rb, 2007, 422 s. 23. Bünyadov Z. Dinl r, t riq tl r, m zh bl r. Bak : rq- Q rb, 2007, 336 s. 24. Cahangir Zeynalo lu. Müxt s r Az rbaycan tarixi. Bak : Kitab Palatas , 1992, 142 s. 25. Cavadov Q. Az rbaycanda el köm yi ad tl ri. Bak : Az rn r, 1993, 104 s. 26. Cavadov Q. Az rbaycanda ya ayan azsayl xalqlar. Bak : Elm, 2001, 350 s. 27. Cavadova Z. . imal-q rbi Az rbaycan n hali tarixi v tarixi demoqrafiyas . Bak : Altay, 2002, 191 s. 28. C f r Qiyasi. Yax n-uzaq ell rd . Bak : q, 1985, 91 s. 29. Ç raqzad Y.A. Q dim ip kçilik diyar . Bak : Az rn r, 1988, 158 s. 30. bub kr Tehrani. Kitabi-Diyarb kriyy . Bak : Elm, 1988, 43 s.
177 Akif M mm dli
31. f ndiyev O. Az rbaycan S f vil r dövl ti. Bak : Az rn r, 1993, 301 s. 32. hm dov Q. Bu gün nec g lib ç xm q. Bak : Az rn r, 1989, 118 s. 33. hm dov T. Az rbaycan toponimikas n n saslar . Bak : BDU N riyyat , 1991, 312 s. 34. lisa Nicat. Tarixin sübh ça . Bak : G nclik,1982, 118 s. 35. liyev . imal-q rbi Az rbaycan: ngiloylar. Bak : T hsil, 2007, 280 s. 36. liyev V li. Tarixin izl ri. Bak : G nclik, 1976, 78 s. 37. Faruq Süm r. O uzlar. Tarixl ri, boy t kilat dastan- lar . Bak : Yaz ç , 1992, 426 s. 38. F rz li jd r. D d Qorqud yurdu. Bak : Az rn r, 1989, 180 s. 39. Haqverdiyev T. Abid l r tarixin sirda d r. Bak : G nclik, 1982, 88 s. 40. H bibov V. Q dim türkl rin dünyagörü ü. Bak : “Qartal” N riyyat , 1996, 223 s. 41. H mdullah Mustovfi Q zvini. Zeyle tarixe-qozide. Bak : Elm, 1986, 146 s. 42. Hüseynov .Ö. Qabaqçöl v qabaqçöllül r. Bak : 2002, 147 s. 43. Hüseynov M. Az rbaycanda q dim paleolit. Bak : 1989, s. 44. X lilov X.D. Qaraba n elat dünyas . Bak : Az rn r, 1992, 118 s. 45. smay lov Q. Quruçay v Gönd l nçay vadisinin q dim m d niyy t izl ri. Bak : Az rn r, 1981, 63 s. 46. smay lov M. Az rbaycan xalq n n yaranmas . Bak : Az rn r, 1985, 64 s. 47. Qafqaz n q hr man o lu “( eyx amilin anadan olmas n n 200 illik yubiley t dbirind ki ç x lar.). Bak : Göytürk, 1998, 80 s.
178 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
48. Qar hm dova A. Qafqaz Albaniyas n n xristian abid - l ri.(Alazan hövz si). Bak : Elm, 1986, 32 s. 49. Qeybullayev Q. . Az rbaycan türkl rinin t kkülü tarixind n. Bak : Az rn r, 1994, 248 s. 50. Qeybullayev Q. . Q dim türkl r v Erm nistan. Bak : Az rn r,1992, 140 s. 51. Qeybullayev Q. . Az rbaycanl lar n etnik tarixin dair. Bak : Elm, 1994, 102 s. 52. Q dirov F.V. Az rbaycan n imal müdafi istehkam- lar . Bak : Elm, 1984,152 s. 53. Q l nd r Aslan. Az rbaycan n tunc t b rzin baltalar . Bak : Elm, 1982, 65 s. 54. Qumilyov L.M. Q dim türkl r. Bak : Az rn r, 1993, 450 s. 55. Mahmudlu.Y.M. Az rbaycan tarixi. ntibah dövrü (IX srin II yar s -XI srin vv ll ri). Bak : Altay dün- yas , 1996, 81 s. 56. Mahmudlu Y.M. Kitabi-D d Qorqud tarixi m nb kimi v ya türkün ça layan tarix bula . Altay dünyas . Beyn lxalq jurnal, say 1-2, Bak : Altay, 1997, s. 51-69 57. Mahmudov Y. S yyahlar, k fl r, Az rbaycan. Bak : G nclik, 1985, 188 s. 58. Mahmud smay lov. Az rbaycan xalq n n yaranmas . Bak : Az rn r, 1985, 64 s. 59. M h mm d H s n V liyev(Baharl ). Az rbaycan. Bak : Az rn r, 1993, 189 s. 60. M h mm d abano lu. Talan n yast yolu. Bak : Az r- baycan Milli Ensiklopediyas N riyyat , 2001, 137 s. 61. M h mm d abano lu. Hac Murtuzun klini kim ç kib?. “Zaqatala” q zeti// 25 yanvar 2008-ci il. 62. M h mm d Tahir. eyx amil. Bak : Az rn r, 1992, 112 s. 63. M mm dli A. . Balak n: uzaq v yax n tarix. Bak : Sabah, 1995, 40 s.
179 Akif M mm dli
64. M mm dli A. . Balak n-Zaqatala bölg sinin tarixi, etnoqrafiyas . Bak : Oka Ofset, 2001, 160 s. 65. M mm dli A. . Balak n-Zaqatala bölg sinin tarixin dair. Bak : Oka Ofset, 2007, 147 s. 66. M mm dli A. . “M b dl r diyari”n n tarixi. Bak : Adilo lu, 1999, 98 s. 67. M mm dli A. ., Ramazanl H.X. Balak n Kortalas n n saxs -t kn q birl ri. Ekologiya, f ls f . M d niyy t. El- mi m qal l r m cmu si. Bak : Adilo lu, 2002, s. 81-82. 68. M mm dli A. . imal-q rbi Az rbaycan n arxeologi- yas v etnoqrafiyas . Bak : Oka Ofset, 2009, 160 s. 68a. M mm dli A. . Arxeoloqlar. Kurqan v nekropollarda tarixin x zin l ri. Bak , Adilo lu, 2010, 112 s. 69. M mm dova A. . Car-Balak n camaatl : yaranmas , razisi, s rh dl ri. AMEA Tarix nstitutunun Elmi s rl ri. 20-ci cild. Bak : T hsil N riyyat-Poliqrafiya, 2007, s.161-177. 70. M mm dov N. Az rbaycan n yer adlar . Bak : Az rn r, 1993, 179 s. 71. M mm dov . imal-q rbi Az rbaycan – Zaqatala dair si. Bak : Adilo lu, 2001, 116 s. 72. M mm dova G. Ki – Qafqaz Albaniyas n n Az rbay- can n görk mli memarl q abid si. Bak : Q z l rq, 2002, 104 s. 73. M mm dova F. Az rbaycan n siyasi tarixi v tarixi co rafiyas . Bak : Az rn r, 1993, 262 s. 74. M diyev Q. . Zaqafqaziyan n Az rbaycan toponim- l ri. Bak : Elm, 1990, 148 s. 75. Mir li Seyidov. Az rbaycan mifik t f kkürünün qay- naqlar . Bak : Yaz ç , 1983, 326 s. 76. Mir li Seyidov. Az rbaycan xalq n n soykökünü dü ü- n rk n. Bak : Yaz ç , 1989, 496 s. 77. Mir li Seyidov. “Q z l döyü çü”nün taleyi. Bak : Yaz ç , 1984, 105 s.
180 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
78. Mir li Seyidov. Yaz bayramlar . Bak : Az rn r, 1990, 95 s. 79. Mir li Seyidov. Qam- aman v onun qaynaqlar na ümumi bir bax . Bak : Yaz ç , 1994, 180 s. 80. Molla M h mm d l-Cari. Car salnam si. Bak : S da, 1997, 146 s. 81. Musa Kalankatl . Alban tarixi. Bak : Elm, 1993, 272 s. 82. Mus vi T.M. Orta sr Az rbaycan tarixin dair fars dilind yaz lm s n dl r. Bak : 1965, 130 s. 83. Murad Adc . Q pçaq çölünün yov an . Bak : Yaz ç ,1992, 210 s. 84. Muradov V. Orta sr Az rbaycan h rl ri. Bak : Maarif, 1983, 155 s. 85. Mustafayev ., Murtuzayev S. mam amil. Bak : V t n, 1993, 240 s. 86. Mxitar Qo . Alban salnam si. Bak : Elm, 1993, 272 s. 87. Nem tova M. Az rbaycanda pirl r. Bak : Az rn r, 1992, 104 s. 88. Nem tova M. srl rin da yadda . Bak : q, 1987, 64 s. 89. Oruc li H. H yati axtar lar, b dii tap nt lar. Bak : Yaz ç , 1979, 191 s. 90. Osmanov F.L. Qafqaz Albaniyas n n maddi m d niy- y ti. Bak : Elm, 1982, 158 s. 91. R c bov ., M mm dov Y. Orxon-Yenisey abid l ri. Bak : Yaz ç , 1984, 390 s. 92. R hmanzad amil. Az rbaycan-Gürcüstan münasib t- l rind razi m s l l ri. Bak : Aspoliqraf, 2008, 376 s. 93. R id b y smay lov. Az rbaycan tarixi. Bak : Az rn r, 1993, 163 s. 94. Rzayev N. . cdadlar n izi il . Bak : Az rn r, 1992, 67 s. 95. Rzayev N. . Möcüz li q rin l r. Bak : Az rn r, 1984, 134 s.
181 Akif M mm dli
96. Sadiqov M.O. ngiloylar n m n yi haqq nda. AMEA Tarix nistitutunun Elmi s rl ri. XX cild. Bak : T hsil N riyyat-Poliqrafiya, 2007, s. 38-42. 97. Salamzad .R. kinin memarl q abid l ri. Bak : Elm, 1987, 140 s. 98. S f rov Y. Q dim Az rbaycan: n bilirik. Bak : Az rn r, 1989, 157 s. 99. Süleymanova S. . Molla M h mm d l-Cari. Car salnam si. Bak : S da, 1997, 146 s. 100. V lixanl Nail . r b xilaf ti v Az rbaycan. Bak : Az rn r, 1979, 157 s. 101. Yesai H s n C lal. Alban ölk sinin q sa tarixi: 1702-1722. Bak : q, 1993, 48 s. 102. Yusifov Y.B., K rimov S.K. Toponimikan n saslar . Bak : Maarif, 1987. 103. Zeyn ddin bin H mdullah Q zvini. Zeyl-e tarix-e qo- zide. (“Seçilmi tarix ” lav ). Bak : Elm, 1990, 211 s.
Türk dilind 104. Hasan Gürel. anl Vatan Az rbaycan. Ankara, 1991, 198 s. 105. Murat Uraz. Türk mifologisi. stanbul, 1967, 160 s.
Rus dilind 106. . . R : 2000, 196 . 107. , T. VIII, 434, . 554-555. 108. , T. VIII, 435, . 555. 109. . ! ! !. G : , 1992, 238 . 110. . - .G : c , 2001, 164 .
182 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
111. RHJ I . WWV. ^ - - (W ). ^.H.\ . : I - I . WWV , 1953, 560 . 112. G.R. : !, ! , . R , 1996, 90 . 113. J. . - . G : , 1986, 309 . 114. G H.H. W !. . VIII R : S , 1973, 657 . 115. H H.Q. . V - . G : c , 1990, 224 . 116. H S. . 1847-1849 . W . IX, (1885), . 208- 208. 117. I I. . ! . G : c , 1986, 257 . 118. I I. . . .1. G : c , 1991, 552 . 119. I [. N - . R : 1992, 176 . 120. I V.G. [ . G : c , 1984, 191 . 121. I Q.R. ! !. G : , 1991, 307 . 122. N c . N !. G : c , 1988, 98 . 123. N ! !. G : c , 1990, 381 c. 124. . .R ! . G : S , 1964, 284 .
183 Akif M mm dli
125. S. . ! G . R : R , 1982, 94 . 126. ! . . J J . R : S , 1982, 170 . 127. W.S. N ! ! ^ . R : S , 1991. 128. .K. W W .R-Q: S , 1938, 476 . 129. Q c.R. W – : N . G : , 1999, 109 . 130. R S.O. H K . R : S , 1958. 131. R H.Z. N ! ^ J . R : S , 1963. 132. R ].[. - . G : c , 1988, 120 . 133. R . K , , H ! . R : R , 1988, 334 . 134. R J.Q. N H I . : 1982. 135. S J . V - . 1//R , 2002, . 19-22. 136. S . 1. R : S , 1960, . 440-441. 137. S G. . H . R : S , 1965, 206 . 138. . T . « - »,1806 . .,1865. T , . 3- 60. 139. K. . ! . - Y . W ! !. H I. G : 1950, . 68-90
184 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
140. H. . .Q - !. R : S , 1986, 240 . 142. N. . J -G XIX . R : 1993. 143. W. . [ . R : S ,1986, 89 . 144. Q. . Y - . R : S , 1976, 180 . 145. I. . ! ! . R : R , 1958, 198 . 146. V N.R. ! ! . G : c , 1989. 147. V S.N. N . G : c , 1976. 148. W .H. XVI- XIX . G : c , 1964, . 149. C . N ! G . !. G : , 1992, 401 . 150. W .W. - - . G : c , 1990, 303 . 151. W. . J [ . R : 1958. 152. Z c . c . -^ -I . G : , 2002, 120 . 153. [ - . W ! . R : 2001, 144 . 154. ] N.I. ! . G : c , 1990, 123 . 155. c \ . G . R : , 1986, 478 . 156. c \ . Q . R : S , 1976, 270 .
185 Akif M mm dli
Elektron m nb l r
157. www.google.com 158. www.turkcebilgi.com 159. www.wikipedia.org 160. www.gazavat.ru 161. www.khabal.info
Q zetl r
162. “G ”, 2012, 18 oktyabr
186
LAV L R
Akif M mm dli
kil 1.1. imali-Q rbi Az rbaycan n tarixi abid l ri ( ki-Balak n bölg si).
1.2. Balak n rayonu razisind ki tarixi abid l r.
188 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 2.1. Katex k ndind Böyük S ddin qal qlar (Balak n).
kil 2.2. G r kli k ndind P ri Qalas (Balak n).
189 Akif M mm dli
kil 2.3. Katex k ndind Ke ikçi qüll l ri (Balak n).
190 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 2.4. Sirt qalas (Balak n).
kil 2.5. Zaqatala qalas (XIX sr).
191 Akif M mm dli
kil 2.6. Mahamalar k ndind q dim qalan n qal qlar (Balak n).
192 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 2.7. Murtuz qalas (Balak n).
193 Akif M mm dli
kil 2.8. Car k ndind Cingöz qalas (Zaqatala).
kil 2.9. lisu k ndind amil qalas (Qax).
194 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 2.10. lisu k ndind Sumuq qalas (Qax).
195 Akif M mm dli
kil 2.11. ki qalas .
kil 2.12. G l rs n-Gör rs n qalas ( ki).
196 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 2.13. Yuxar Çardaqlar k ndind P ri qalas (Zaqatala).
kil 2.14. Beretbin k ndind Dördkünc qalas (Balak n).
197 Akif M mm dli
kil 3.1. Ki m b di ( ki).
198 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 3.2. Mamr x k ndind Alban m b dinin qal qlar (Zaqatala).
199 Akif M mm dli
kil 3.3. a)“Da lmayan” v b)“Da lan” m b d (Balak n).
200 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 3.4. Cicixana k ndind Alban m b di (Balak n).
201 Akif M mm dli
kil 3.5. Darvaz m b di (Balak n).
202 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 3.6. G r kli m b di (Balak n).
kil 3.7. Tülü m b di (Balak n).
203 Akif M mm dli
kil 3.8. Maz mçay m b di (Balak n).
204 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 3.9. Ar l qbin m b d kompleksi (Balak n).
kil 3.10. Talalar k ndind Alban m b di “Nur kils ” (Balak n).
205 Akif M mm dli
kil 3.11. D v boynu m b di (Balak n).
kil 3.12. Qullar m b di (Balak n).
206 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 3.13. Q dim Katex m b di (Balak n).
kil 3.14. Qabaqçöl k ndind Alban m b di (Balak n).
207 Akif M mm dli
kil 3.15. L kit m b di (Qax).
kil 3.16. Qum m b di (Qax).
208 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 3.17. Pa an me sind Alban m b di (Zaqatala).
209 Akif M mm dli
kil 3.18. Q dim Katex körpüsü (Balak n).
kil 4.1. Balak n h rinin m rk zind minar li m scid.
210 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 4.1. Minar li m scidin daxili görünü ü (1867-1877) (Balak n).
kil 4.2. Katex k ndind Qaracal m scidi (Balak n).
211 Akif M mm dli
kil 4.2. Katex k ndind Qayval m scidi (Balak n).
kil 4.2. Katex k ndind orta sr m scid (Balak n).
212 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 4.3. Katex k ndind orta sr m dr s sinin qal qlar (Balak n).
213 Akif M mm dli
kil 4.4. Tala M scidi (Zaqatala).
kil 4.5. Car m scidi (Zaqatala).
214 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 4.6. Qabaqçöl m scidi (Balak n).
kil 4.7. Katex k ndind Godobqara m scid-m dr s si (Balak n).
215 Akif M mm dli
kil 4.8. Mosul m scidi (Zaqatala).
kil 4.9. titala m scidi (Balak n).
216 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 4.10. liabad m scidi (Zaqatala).
kil 4.11. lisu k ndind Ulu m scid (Qax).
217 Akif M mm dli
kil 4.12. lisu k ndind Ulu körpü (Qax).
kil 4.13. lisu k ndind XVIII sr aid ev (Qax).
218 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 4.14. Q dim Tala q biristanl . eyx hm d f ndinin m zar (Zaqatala).
219 Akif M mm dli
kil 4.15. Katex k ndind m scid-m dr s nin kitab si (Balak n).
220 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 4.16. Godobqara m scidinin kitab si (Balak n).
kil 4.17. Katex k ndind ki evl rd n birininkitab si (Balak n).
221 Akif M mm dli
kil 4.18. Qazma k ndind kurqan (Balak n).
kil 4.19. Qazma kurqan (Balak n). AMEA A.A.Bak xanov ad na Tarix nstitutunun direktoru Yaqub Mahmudov kurqanda apar lan qaz nt i l ri il tan olur.
222 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
kil 4.20. Qazma kurqan nda a kar olunmu m b din qal (Balak n).
kil 4.21. Kortala “X nc rit n qobu” nekropolu (Balak n).
223
MÜND R CAT
ÖN SÖZ ...... 3
G R ...... 6
I F S L AZ RBAYCANIN MAL-Q RB BÖLG S : TAR X , TOPON ML R V HAL S ...... 21 1.1. imal-q rb bölg sinin tarixi-co rafi icmal ...... 21 1.2. Q dim toponiml ri ...... 28 1.3. halisi ...... 37
II F S L MÜDAF S C YY L AB D L R V ONLARIN T SN FATI ...... 57 2.1. S dl r, istehkamlar ...... 57 2.2. Qalalar v bürcl r ...... 70
224 Az rbaycan n imal-q rb bölg sinin tarixi abid l ri
III F S L SLAMAQ D RK M B DL R ...... 90 3.1. btidai dinl r v astral inamlarla ba l olan m b dl r ...... 90 3.2. Xristian dövrü abid l ri ...... 102
IV F S L SLAM DÖVRÜ AB D L R ...... 135 4.1. Dini s ciyy li abid l r ...... 135 4.2. Epiqrafik abid l r ...... 162
N T C ...... 169 XT SARLARIN S YAHISI ...... 175 ST FAD ED LM M NB V D B YYATIN S YAHISI ...... 176 LAV L R ...... 187
225
AK F LAV DD N M MM DL
AZ RBAYCANIN MAL-Q RB BÖLG S N N
TAR X AB D L R
.
1 Format 60x90 /16. F.ç.v. 14,25 Tiraj 500 nüsx .
“Turxan” N riyyat-Poliqrafiya Birliyi