Comunicación social e opinión pública nas ditaduras Narrativas, idearios e representacións COORD. ED. Alberto Pena Rodríguez Mª Victoria Martíns Rodríguez Xosé Manuel Baamonde Silva Mónica Valderrama Santomé

4 5 6 Edición Vicerreitoría de Relacións Institucionais e Comunicación da Universidade de Vigo Research Network for the Study of Fascisms, Authoritarianisms, Totalitarianisms and Transitions to Democracy (REFAT) Dirección web da REFAT: https://site.unibo.it/refat/en

Coordenadores da edición Alberto Pena Rodríguez Mª Victoria Martíns Rodríguez Xosé Manuel Baamonde Silva Mónica Valderrama Santomé

Dirección da REFAT Alberto De Bernardi (coordenador) João Paulo Avelãs Nunes Luciano Aronne de Abreu (vicecoordenadores)

Comité científico da Research Network for the Study of Fascisms, Authoritarianisms, Totalitarianisms and Transitions to Democracy (REFAT) Gilvan Dockhorn, Mirco Dondi, Alessio Gagliardi, Álvaro Garrido, Emilio Grandío Seoane, Tatyana de Amaral Maia, Carme Molinero, Matteo Pasetti, Heloisa Paulo, Alberto Pena Rodríguez, Luís Reis Torgal e Marco Aurélio Vannucchi

Deseño gráfico Tatiana Lameiro González Universidade de Vigo

Maquetación e preimpresión Tatiana Lameiro González Universidade de Vigo

Fotografía da portada Adobe Stock nº: 246479944

ISBN 978-84-8158-886-6

Data da edición Marzo 2021

© Autores da obra: Emilio Grandío Seoane, Carme Molinero, Matías Rodríguez da Torre, Xosé Manuel Baamonde Silva, Mário Matos e Lemos, Luís Reis Torgal, Fernando Tavares Pimenta , Alberto Pena Rodríguez, Alberto De Bernardi, Pietro Pinna, Luciano Aronne de Abreu, Gilvan Veiga Dockhorn, Pablo Sapag, Marcos Gutemberg e Denise Rollemberg

Consello Social Universidade de Vigo 7

Comunicación social e opinión pública nas ditaduras Narrativas, idearios e representacións 13 PREFACIO

01 Movemento católico 18 ¿CEDA… POPULISTA? LA IMAGEN POLIÉDRICA DEL CATOLICISMO SOCIAL DE na II República, ‘MASAS’ DURANTE LA SEGUNDA REPÚBLICA ESPAÑOLA. política social Emilio Grandío Seoane 36 POLÍTICA SOCIAL Y PROPAGANDA EN EL e represión no RÉGIMEN FRANQUISTA franquismo Carme Molinero 52 REPRESIÓN DA LINGUA E CULTURA GALEGAS: DO FRANQUISMO Á ACTUALIDADE Matías Rodríguez da Torre Xosé Manuel Baamonde Silva

02

Censura, opinión 66 A CENSURA E AS REVOLTAS DE 1931: MADEIRA, AÇORES, GUINÉ E SÃO TOMÉ pública e oposición Mário Matos e Lemos 74 O TEATRO E A OPINIÃO PÚBLICA NO á ditadura en : ESTUDO DE CASOS Luís Reis Torgal 98 O ESTADO NOVO E O CONTROLO (TITUBEANTE) DA IMPRENSA COLONIAL EM MOÇAMBIQUE. OS PERÍODOS ELEITORAIS, A PROPAGANDA POLÍTICA E A OPOSIÇÃO AO SALAZARISMO (1945-1958) Fernando Tavares Pimenta

112 OPOSICIÓN POLÍTICA Y PROPAGANDA ANTIFASCISTA EN ESTADOS UNIDOS: JOÃO CAMOESAS Y EL SURGIMIENTO DEL PACD Alberto Pena Rodríguez 03 Poder, prensa 132 ALIMENTAZIONE E POTERE NELL’ESPERIENZA FASCISTA e proxección Alberto De Bernardi 148 IL FASCISMO E LA STAMPA ITALIANA internacional ALL’ESTERO. PROPAGANDA E COSTRUZIONE DEL CONSENSO TRA EMIGRATI E CITTADINI do movemento STRANIERI fascista italiano Pietro Pinna

04 Intelectuais, 168 AUTORITARISMO POLÍTICO EN BRASIL: INTELECTUALES Y PRENSA narrativas Luciano Aronne de Abreu 182 DOS SILÊNCIOS E DAS NARRATIVAS DO e propaganda PASSADO RECENTE AOS IMPACTOS NA ATUAL POLÍTICA BRASILEIRA do autoritarismo Gilvan Veiga Dockhorn en Brasil e Chile 212 LA DICTADURA MILITAR CHILENA Y SUS DISÍMILES RESULTADOS PROPAGANDÍSTICOS. DEL TRIUNFO DEL CREDO NEOLIBERAL AL APARENTE FRACASO POLÍTICO (1973-1990) Pablo Sapag

05 Estratexias de 232 O PODER DA MENTIRA E A GUERRA CONTRA A VERDADE: A INVENÇÃO DA REALIDADE NA persuasión nazi ALEMANHA NAZISTA Marcos Guterman e representacións 250 MEMÓRIA VERSUS HISTÓRIA: O CASO DOS SETTE FRATELLI da memoria Denise Rollemberg 12 13 PREFACIO

14 PREFACIO Esta obra contén unha escolma das ponencias presentadas no XII Congreso internacional da Research Network for the Study of Fascisms, Authoritarianisms, Totalitarianisms and Transitions to Democracy (REFAT, con sede electrónica na Universidade de Bolonia - https://site.unibo.it/refat/en -, e integrada por varias decenas de investigadores de Italia, 15 Portugal, Brasil e España) celebrado na Facultade de Ciencias Sociais e da Comunicación da Universidade de Vigo (campus de Pontevedra) entre o 16 e o 18 de outubro de 2019. O evento reuniu a un conxunto de historiadores de varias especialidades para abordar o fenómeno da comunicación social atendendo ás interaccións da opinión pública cos diferentes actores políticos en contextos autoritarios ou de transicións dende rexímenes ditatoriais a modelos democráticos. Un tema de enorme interese para comprender, con perspectiva histórica, o xurdimento e a proxección mediática de líderes políticos, movementos ou gobernos autoritarios que están a transformar actualmente as sociedades contemporáneas e a estrutura das relacións internacionais.

Mediante diferentes metodoloxías de análise centradas nos movementos autoritarios dos séculos XX e XXI no Sur de Europa e Latinoamérica dende escenarios de reflexión teórica ou temática comparada sobre os múltiples enfoques do tema de estudo, os autores debullan os aspectos máis relevantes sobre as técnicas e as estratexias de comunicación. De maneira especial, a obra estuda fenómenos políticos asociados ó fascismo italiano, ó franquismo, ó sa- lazarismo e ó varguismo como modelos autoritarios ou totalitarios paradigmáticos na historia contemporánea, tendo en conta tamén os posibles reflexos ou semellanzas que puideron ter noutros países. Pero tamén hai aproximacións á propaganda na Alemaña nazi, na ditadura chilena de Augusto Pinochet ou no Brasil de Jair Bolsonaro.

Nos diferentes capítulos, que manteñen a lingua orixinal dos seus autores (en portugués, italiano, castelán ou galego) reflíctese sobre a relevancia fundamental que ten a comunica- ción política na configuración da esfera pública e na creación de consensos inducidos desde o poder político ou institucional. Como se pode observar no índice, o libro está dividido en cinco partes. A primeira analiza o movemento católico durante a II República española, a política social e a represión no franquismo; a segunda aborda a censura, a opinión pública e a oposición á ditadura en Portugal; a terceira estuda o fascismo italiano e a súa proxección internacional; a cuarta os autoritarismos e as súas narrativas en Brasil e Chile; e a quinta achégase ao nazismo a través da memoria e as súas estratexias de propaganda.

O conxunto destas aportacións científicas analiza tanto os formatos das mensaxes e as representacións simbólicas de carácter ideolóxico como os emisores e os medios por eles utilizados ca intención de persuadir ós receptores, co obxectivo de instaurar ou consolidar sistemas políticos autoritarios ou totalitarios que basearon ou basean a sua lexitimación pública no uso da propaganda de masas ou na desinformación, como técnica que pervirte o fundamento mesmo do debate democrático. 16 Xa que logo, con esta nova edición a REFAT profundiza no estudo do complexo fenómeno da comunicación persuasiva e do control mediático como instrumentos esenciais de gober- nos ou movementos políticos que se serven, entre outros mecanismos, da violencia simbólica ou retórica para manipular e dominar os espazos de debate público para xerar consensos masivos. Con outro enfoque, este tema xa foi abordado pola REFAT a través de dúas apro- ximacións académicas anteriores nos seus seminarios Estados autoritários e totalitários e suas representações (celebrado na Universidade de Coimbra en 2007, con actas editadas por Luís Reis Torgal e Heloisa Paulo na Imprensa da Universidade de Coimbra, 2008, ISBN: 978-989- 8074-53-9) e A cultura do poder. A propaganda nos Estados autoritários (celebrado na Illa de San Simón, ría de Vigo, Pontevedra, en 2013, con edición a cargo de Alberto Pena Rodríguez e Heloisa Paulo na IUC en 2016, ISBN: 978-98926-1063-4).

Por último, os organizadores do congreso e coordinadores desta edición desexan agradecer encarecidamente o patrocinio e apoio institucional ou científico das seguintes entidades: Consello Social da Universidade de Vigo, Vicerreitoría do Campus de Pontevedra, Vicerrei- toría de Comunicación e Relacións Institucionais, Facultade de Ciencias Sociais e da Comu- nicación, Concello de Pontevedra, Deputación Provincial de Pontevedra, Centro de Estudos Interdisciplinares do Século XX (CEIS20) da Universidade de Coimbra, Dipartamento de Storia Cultura Civiltà da Universidade de Bolonia, Pontifícia Universidade Católica de Rio Grande do Sul, Centro d’ Estudi sobre Dictadures i Democràcies (CEDID) da Universitat Au- tònoma de Barcelona e Grupo de Investigación sobre Historia Política e dos Nacionalismos (HISPONA) da Universidade de Santiago de Compostela. Queremos expresar especialmente o noso recoñecemento ao presidente e secretario do Consello Social da Universidade de Vigo, D. Ernesto Pedrosa Silva e D. Ignacio Rodríguez Iglesias respectivamente, ao vicerreitor do Campus de Pontevedra, Dr. Jorge Soto Carballo, e á concelleira de Cultura do Concello de Pontevedra, Dna. Carmen Fouces.

Os coordenadores da edición, Alberto Pena Rodríguez Mª Victoria Martíns Rodríguez Xosé Manuel Baamonde Silva Mónica Valderrama Santomé 17

01 Movemento católico na II República, política social e represión no franquismo ¿CEDA… POPULISTA? La reacción conservadora frente a la llegada LA IMAGEN POLIÉDRICA DEL de la II República en España fue rápida. Tras CATOLICISMO SOCIAL DE el shock inicial, en meses se creó y desarrolló 20 ‘MASAS’ DURANTE LA SEGUN- toda una estructura política de enorme éxito DA REPÚBLICA ESPAÑOLA electoral hasta el frenazo en seco que supuso el Emilio Grandío Seoane resultado de las elecciones de febrero de 1936. Universidade de Santiago de Compostela Es indudable que detrás de este impulso inicial se encuentran las organizaciones confesionales católicas. Catequesis, parroquias, obispados y toda una red de enorme capilaridad entre el tejido social español se puso en marcha. Pero precisamente ese crecimiento rápido con el punto de mira puesto en una convocatoria electoral con sufragio universal masculino y femenino provocó que imagen y realidad de las nuevas formaciones conservadoras tuvieran un notable desajuste. La adaptación del fracasa- do catolicismo social español como la nueva fuerza conservadora hegemónica de los años treinta, la CEDA, construyó en teoria un nuevo ‘catolicismo de masas’, que prácticamente no tocó poder hasta octubre de 1934. Tras llevar adelante una reestructuración interna del par- tido dejando fuera a los sectores monárquicos tras el fracaso del golpe de Sanjurjo, el ascenso del partido nazi al poder en Alemania provoca una rotunda adaptación del discurso. ¿Cómo se puede entender el salto desde el inicial elitismo de la ACNP a las concentraciones de Covadon- ga y El Escorial? Desde luego no sólo desde la explicación de las intenciones personalistas de Angel Herrera o Gil Robles que es como tradicionalmente se explica la construcción de la CEDA para estos años. La verdad es que la palabra clave que De esta manera, el accidentalismo, ¿puede permitía el incremento de sus apoyos en ser entendido como un populismo católico la práctica era el ‘accidentalismo’. Inicial- de los años treinta, en mezcla interesada con mente concebido para obviar el principal el fascismo, para la llegada al poder? ¿Cuán- 21 problema de los sectores conservadores do hay de discurso demagógico y de inten- para participar en el nuevo régimen ciones con fines reales en la práctica política representativo –la forma de gobierno de las organizaciones cedistas? ¿Esconde la republicana–, la verdad es que se convirtió actitud regresiva de la CEDA tras la derrota en una herramienta perfecta para orien- de febrero de 1936 un retorno a las masas tar sus acciones de manera rápida. La desde una vertiente más confesional? ¿Cómo derecha de la República se mueve desde el y con qué objetivos se produce el salto discur- principio con planteamientos de recupe- sivo de la búsqueda de las elites directoras a rar el poder perdido y cuanto antes. Para la estrategia de masas? ello el cumplimiento de programas muy No es posible entender lo que ocurre en la definidos es un lastre. La potencialidad Segunda República sin esta circunstancia. Si de mudar de manera rápida y efectiva está en el primer bienio republicano el problema en la base de la elección del ‘accidenta- central del catolicismo político es la defensa de lismo’. La derecha española se mueve en la identidad tradicional española –compuesta su reconstrucción con objetivos prácticos por la tríada ‘Un Dios, una patria, una prioritarios a corto plazo, no en perspec- monarquía’- como respuesta básica en contra tivas de creación de un mundo nuevo con de la Constitución republicana, a partir de proyectos de futuro. 1933 el problema ha evolucionado a denunciar Poca historiografía destaca esta posibilidad el peligro de ‘revolución social’. En estos de mutación como un elemento central dos primeros años la campaña de afiliación de los cuatro o cinco años que duró la y reconversión de la derecha tradicional CEDA como una estructura de opciones de en un aparato de partido modernizado y poder. Porque esta derecha tradicional en estructurado en agrupaciones juveniles, estado depresivo que encontramos en el femeninas y masculinas fue masiva. A partir verano de 1931 tiene que adaptarse rápido de aquí la aplicación del ‘accidentalismo’ al nuevo régimen. La nueva República como centro del discurso evoluciona hacia implica dos elementos claves en los que la consecución de la herramienta eficaz: deben participar e integrarse: la laicización ese partido de masas deseado para ganar del Estado y la entrada de las masas en la elecciones. En la campaña electoral del otoño nueva política representativa. de 1933, lo dice bien claro Gil Robles: “El poder ha de ser integro para nosotros… Cuan- De hecho, la primera intentona seria de do llegue el momento, el Parlamento se somete o echar abajo el gobierno republicano viene desaparece. La democracia será un medio, pero no desde dentro, en la perspectiva de genera- 22 un fin. Vamos a liquidar la revolución1”. ción de un ‘golpe blando’ ya utilizado en otros lugares de Europa en estos años por Y recordemos. Esto se dice muchos meses parte de Gil Robles utilizando la hegemonía antes de la fracasada revolución de octubre de su partido sobre la mayoría de los sectores de 1934… conservadores. La llamada al Gobierno de Esta capacidad de adaptacion, este Portela Valladares y la convocatoria electoral ‘accidentalismo’ tan cargado de de enero de 1936 frena este proceso. Una pragmatismo, ensayado durante los victoria electoral para Gil Robles era hasta años de la República será fundamental aquella una opción B, precisamente por para entender el éxito del apoyo a la cierto grado de incertidumbre y no posibili- sublevación militar de julio de 1936. dad de control absoluto. Gil Robles tuvo su Pero sobre todo es útil para entender los oportunidad. Tuvo que llegar otro liderazgo, modos y maneras de comportamiento militar, para recoger el camino andado. eclécticos y escasamente definidos desde el origen de la sublevación militar de Adaptando ‘ciudadanía’ julio de 1936 y la posterior creación de la Dictadura franquista. Durante esta última, La imagen del partido hegemónico de la con el control del régimen de manera derecha española tenía que cambiar, en este permanente sobre la sociedad española, la nuevo contexto de renovación total de la po- ‘práxis’ se impuso sobre la ‘teoría’ durante lítica y de valorización del empuje juvenil. El casi cuarenta años. El pasado de la derecha fracaso en los resultados electorales a Cortes española era este: juventudes formadas Constituyentes de junio de 1931 de las orga- y capacitadas para el convencimiento de nizaciones de Acción Nacional fue asumida las masas, técnicamente bien preparadas, desde la dirección del partido con un marca- pero educadas tambien en la disciplina do tono de autocrítica y revisión interna. El de la unidad de mando, que los sectores posibilismo ‘político’ sólo era posible en un militares supieron integrar perfectamente. entorno lo suficientemente ambiguo, acep- tando el sufragio universal sin duda porque era la llave que abría las puertas al sistema. Algunos autores aluden a cierto pensamien- to identificado con una suerte de agnosti- 1. De su discurso en el Cine Monumental de Madrid; en ABC, 17 de octubre, 1933. cismo religioso aplicado a la política que se daba en situaciones excepcionales2 . Y es que Porque el espacio conservador mayoritario, se consideraban en situación de urgencia esa otra pieza clave del sistema, nunca llegó ante el derrumbe de su universo tradicional a desarrollarse con el propósito de desarro- y la llegada de un mundo nuevo. La defensa llar el régimen republicano. Si bien en los 23 del catolicismo reconvertido en esperanza primeros años las posibilidades eran nume- de creación de un ‘mundo nuevo’3. De esta rosas, el trabajo de creación y reactivación manera, ¿cómo conjugar la práctica de crea- de redes a través del catolicismo político ción de una estructura procedente de las fue abrumador y exitoso. Ya en el verano de tradicionales redes católicas con la necesaria 1932 había copado el espacio político dere- adaptación del discurso? chista. La derecha republicana debía buscar otro espacio de actuación social.4 El desarrollo de estas primeras estructuras que darían lugar a principios de 1933 a Y es que la CEDA sería una buena prueba, la CEDA tiene una formulación con una otra más, de la inserción del tradicional con- práxis jerárquica muy centralizada, en servadurismo de masas como zona gris entre donde las agrupaciones locales y regionales las opciones más consolidadas y analizadas sólo podían tener expresión en sus pro- de fascismo. El fenómeno fascista resulta de pios ámbitos. Las decisiones centrales se gran admiración entre estos sectores desde encontraban dirigidas desde una pequeña los años veinte, pero la llegada del NSDAP al cúpula centralizada del partido. Esto ocurre poder en Alemania cambia la percepción. El también con las organizaciones juveniles y mundo se vuelve mucho más intervencionis- femeninas. La centralización en la toma de ta. Ocurre en Alemania, pero también ocurre decisiones de Madrid hacia provincias era con el experimento exitoso de la Unión notoria y palpable. Soviética en los años treinta que representa la esperanza para buena parte de las clases

2. A. Saez Alba, La Asociación Católica de Propagandistas. Reproducción y métodos de la derecha 4. Así escribía Gaziel por estas fechas: “Las permanente (Paris: Ruedo Ibérico, 1974), 94. derechas republicanas españolas… siguen abandonadas de la mano de Dios. Las verdaderas 3. “La campaña revisionista contra los artículos derechas, las reales y auténticas, ésas existen y de la Constitución que se consideraban vejatorios actúan en su zona natural y con medios propios. para el catolicismo fue convertida en una forma Pero son francamente enemigas del régimen. No de hacerse con una base social de masas para la aceptan ni la República ni la Constitución. No movilización y posterior organización política esperan transformar nada de lo establecido, sino de la derecha… Solo podía comprenderse en el derribarlo todo. Tienen fuerza, tienen dinero, abandono de las ilusiones liberales y en la lucha tienen periódicos poderosos, tienen hombres social, política e ideológica por construir un políticos, incondicionales y aliados. En cambio, Estado nuevo”; Ferrán Gallego, El evangelio fascista: las derechas republicanas… muchas veces cabe la formación de la cultura política del franquismo preguntarse si realmente existen”; La Vanguardia, (1930-1950) (Barcelona: Crítica, 2014), 134-135. 22 de julio, 1932. menos favorecidas en el mundo. E incluso en como ‘autonomía’ o ‘confederación’ en el las medidas de fuerte intervencionismo con desarrollo del tradicional regionalismo con- el ‘New Deal’ de Roosevelt. El futuro político servador. Organizaciones como la Derecha 24 del mundo se estrecha y como respuesta a la Regional Valenciana o la gallega Unión Regio- gran crisis del 29 vuelve a sus fronteras, pero nal de Derechas se convierten en los mayores estableciendo soluciones intervencionistas defensores de la creación de una organiza- en cada Estado. No es una respuesta global, ción desde la base, acorde con el respeto a las porque hay fronteras aún firmes, pero si es identidades territoriales. Pero la idea básica común en todo el mundo. Las diferencias fue dotarse de manera progresiva de una identitarias comienzan a no ser decisivas en imagen unitaria de acción. ‘Unir, no separar’, la irrupción plena de la nueva sociedad de consigna clave en el funcionamiento durante masas anunciada por Ortega y Gasset. estos años de las organizaciones católicas. Más allá del discurso, no hay constancia de una ¿Cómo adaptar entonces este nuevo mundo voluntad descentralizadora firme en la cúpula de masas dentro de un conservadurismo que cedista. El corporativismo defendido reside piensa en clave de elites? ¿Qué recursos se en un modo de participación plural, en el que utilizan? Uno de ellos es la extensión de un todos convergen, pero reservándose la capaci- determinado concepto de ciudadanía a través dad de decisión: El Estado federa y centraliza. de un discurso populista. De fácil digestión y Como decía Carlos Ruiz del Castillo, el Cate- que apelaba mucho más al sentimiento que drático de Derecho Político de la Universidad a la razón. La disciplina se considera mu- de Santiago de Compostela, redactor de la cho más resolutiva y eficaz que los estériles ponencia sobre regionalismo en el Congreso debates parlamentarios. Esta planificación fundacional de la CEDA en Madrid en marzo se concibe y desarrolla desde la propia elite, de 1933: ‘centraliza federando’. La centrali- desde los dirigentes de ACNP en la misma zación de decisiones se tradujo también en primavera de 19315. la incapacidad de tener corrientes internas dentro de las organizaciones. Es verdad que el escaso tiempo de actuación de la organi- Al mismo tiempo se desarrollaban términos zación, ni el contexto político tan acelerado, ayuda a observar bien el proceso, pero dentro

5. “Para reactivar y adaptar esta identidad apareció del funcionamiento de CEDA no se observan un discurso populista, sin duda contaminado del fracciones ni tendencias6 . ambiente político dominante en 1931, en el que la mayoría de las fuerzas políticas reconocían al pueblo como la fuente del poder político”; Rafael 6.“Las corrientes intrapartidistas de la CEDA Cruz, En el nombre del pueblo: República, rebelión y discurrieron tan sólo a través de los canales de la guerra en la España de 1936 (Madrid: Siglo XXI, élite política, sin que en ningún momento alguna 2006), 52. de sus ‘fracciones’ separada de la línea ideológica Y es que en su reglamentación interna hay en sociedades de ámbito local, con influen- libertad para militar en otros partidos… La cia del clero y coordinadas por la jerarquía unidad se convierte en un elemento funda- eclesiástica, ACNP y ‘El Debate’8. mental para echar abajo la ‘vieja’ imagen de 25 La movilización de esa sociedad conserva- un conservadurismo desunido en banderías... dora que se ‘autoorganiza’ en asociaciones Fuera de la práctica, el relato de estas se realiza sobre todo entre los últimos organizaciones insiste sobremanera en que meses de 1931 y los primeros de 1932. Se la República no representa la ‘voluntad del generan estructuras modernas de partido, pueblo’, porque el auténtico ‘pueblo’, el preparadas tras el espaldarazo populista de católico, se encuentra perseguido, acosado Gil Robles a los nuevos tiempos de la demo- y necesita reactivarse para defenderse7 . Es cracia. Es de enorme importancia la agrega- esta una nueva concepción del ‘pueblo’ que ción de las secciones femeninas, convirtién- reclama sus derechos de ciudadanía. Con un dose en la primera organización que dota líder referencial, y la CEDA, como ‘verdade- de protagonismo político a aquellas que, ros defensores del pueblo’. Como señalaba recordemos que en estos momentos aún no su programa en 1933, la CEDA trabaja por la podían votar pero si ser elegidas. De hecho, conquista cristiana de un Estado laico. Para en algunas localidades de provincias, el conseguir estos objetivos, era necesaria la liderato antes de 1933 pertenece a mujeres, anulación de todas las leyes constituciona- como el caso de Mercedes Sánchez Arrieta les y dictados contra la Iglesia o contra los en Lugo. No es circunstancial el hecho derechos de los católicos, utilizando ‘con la de que una de las primeras actividades de máxima intensidad’ todos los derechos de la visualización de las mujeres conservadoras ciudadanía’. Sus herramientas: centenares sean las acciones de revisión del censo de redes sociales perfectamente integradas electoral, puerta por puerta, reactualizado hacia una búsqueda del voto femenino. Es evidente que sin la estructura católica dominante, recabara para sí el apoyo de sus previa no habría existido este fenómeno, agrupaciones de base”; José Ramón Montero 9 Gibert, La CEDA: el catolicismo social y político en la consolidándose a gran velocidad . II República, (Madrid: Revista del Trabajo, 1977), Tomo I, 794. 8. Cruz, En el nombre del pueblo, 55. 7. “Un lenguaje de soberanía popular que reafirmó Gil Robles cuando concebía las 9. “La constitución de los comités locales convocatorias electorales como un ‘ir al pueblo’ municipales (de A.P.) durante 1932 se hacía, para pedirle el poder: de las urnas ‘emana la por lo general, cursándoles una invitación al verdadera soberanía, para que el pueblo español párroco o sacerdote de la localidad, capaces diga lo que siente”; Cruz, En el nombre del pueblo, de formar el nuevo grupo político”; Miguel 53. Angel Mateos Rodríguez, La República en Zamora Y existen nítidas coincidencias en este sentido: Existía un menosprecio hacia la democra- pertenecer al mismo tiempo a la Asociación cia liberal, de ‘palabra, obra y omisión’12. de Padres de Familia, a la Federación de Gil Robles dejó en sus memorias una 26 Estudiantes Católicos, a Acción Católica en curiosa percepción de su paso por las cualquiera de sus secciones o a las distintas Cortes republicanas: organizaciones políticas católicas, no causaba “Mi formación doctrinal, mis antecedentes fa- ningún tipo de problema. Era ‘natural’10. miliares, mi sensibilidad, se rebelaban a diario De ahí que el concepto de lo que significaba contra el sistema en que me veía obligado a la palabra ‘política’ resultara sustancialmente actuar. Cuanto más intervenía en el Parlamen- distinto de versión democrática liberal. La to, más firme era mi convicción de lo difícil que ‘política’ no se percibía como una actividad al sería remediar por ese camino los males de la servicio del interés público sino del privado: la patria; pero se me ofrecía como el único terreno ‘defensa de la familia’ como entidad superior en que poder luchar. Aunque sin haber contri- y anterior al ‘accidental’ sistema político. Un buido a implantar el sistema, me consideraba destino escrito. Unas reglas de convivencia sin obligado a utilizarlo”13. cambio: como siempre ‘ha sido’. Se abre el foco El Congreso de Acción Popular de octubre sobre la intervención en la sociedad civil. de 1932 significó la ruptura con los sectores El camino de las elites11. decididamente promonárquicos. Pero tam- poco supuso un giro copernicano más allá de alejar una imagen caduca. No hubo gran- (1931-1936). Comportamiento político y electoral de una sociedad tradicional, (Zamora: Instituto de Estudios des decisiones programáticas y se mantuvo Zamoranos, CSIC, Diputación Provincial de la accidentalidad de las formas de gobierno. Zamora, 1995), Tomo I, 406. Gil Robles, en el discurso de clausura del

10. Para el futuro Cardenal Tarancón su percepción Congreso, no quiso pasar de largo sobre el de aquellos años era inequívoca: la CEDA era el accidentalismo, conocedor de la expectativa partido de los sacerdotes; en Cardenal Tarancón, Recuerdos de Juventud, (Barcelona, Grijalbo, 1984), generada en la aceptación de la democracia 134. Acción Popular Murciana. La derecha confesional en 11. “Se querían sólo triunfadores; en el campo que Murcia durante la II República, (Murcia, Secretariado fuese…Buscaban ‘al estudiante de más talento, al de Publicaciones, 1987), 41. periodista de mejor pluma, más firme criterio y mayor difusión en los periódicos en que escribe; al padre de familia más activo entre los padres de familia 12. Frances Lannon, Privilegio, persecución y profecía: católicos; al mejor organizador de obras de Acción la Iglesia Católica en España, 1875-1975 (Madrid: Católica; al más elocuente orador; al abogado, al Alianza, 1990), 227. médico, al profesional de más prestigio; al catedrático de más autoridad; al hombre político de mayor 13. Citado por José Ramón Montero Gibert, proselitismo”...; Luis Miguel Moreno Fernández, La CEDA, Tomo II, 244. republicana o no. Pero dió una de cal y otra liberalismo. Y no sólo por una supuesta debili- de arena: desmintió que hubiera afirmado dad de esta última frente al socialismo…, sino la accidentalidad y se inhibió del debate por las propias tendencias igualitarias que un bajo el argumento de ‘no querer introducir giro democrático contenía’16. 27 divisiones entre las derechas’14. No era un Un partido grande y numeroso, que había argumento. Era un ejemplo de ‘realpolitik’. crecido de manera muy rápida, en difícil con- El definitivo debate sobre este tema se ciliación de su praxis de elite con una imagen demoró aún meses. En la constitución de la de partido de masas. Según Ranzatto, la CEDA a principios de marzo de 1933, la gran argamasa se la dio el corporativismo, que era lucha a decidir fue como solventar la diver- capaz de unir a católicos, jóvenes, nostálgicos gencia que se planteaba en la relación entre de la Dictadura, monárquicos17… Un discur- masas y elites dirigentes. Era la pugna entre so fácil. Sencillo. Entendible por sabido, por ‘un sector que deseaba la elaboración de un permanente, por tradicional. Como decía programa máximo y detallado, y otro que Javier Tusell: se conformaba con unas normas mínimas “Esa masa central de la CEDA se caracteriza por de carácter general’15. Triunfó la segunda, proseguir la tradición española de los partidos dejando a posteriori el desarrollo de las po- moderados. No era avanzada en lo social ni en lo líticas del partido. Esta decisión no restaba a político, pero tampoco era reaccionaria. Su posibi- nadie a la hora de conseguir el objetivo que lismo respecto de la República era, precisamente, la no era otro que conseguir una gran victoria mejor expresión de esa moderación”18. en la próxima convocatoria electoral.

Porque la relación interna se establecía en la coalición entre sectores sociales proceden- tes del ‘establishment’ y grupos radicales de ‘movimientos milicia’. La vinculación de estos últimos residía en ‘eliminar del escenario el recurso a la democracia social, heredera del 16. Javier Ugarte Tellería, La nueva Covadonga insurgente. Orígenes sociales y culturales de la sublevación de 1936 en Navarra y el País Vasco, (Madrid: Biblioteca Nueva-Instituto de Historia 14. Vicent Comes, ‘La CEDA: las grietas del Social Valentín de Foronda, 1998), 53. bloque derechista’, en Julio de la Cueva- Feliciano Montero, Laicismo y catolicismo. El conflicto 17 Citado por Gabrielle Ranzato, El eclipse de la político-religioso en la Segunda República, democracia. La guerra civil española y sus orígenes, (Alcalá: Universidad de Alcalá, 2009), 208. 1931-1939, (Madrid: Siglo XXI, 2006), 170.

15. Javier Tusell, Historia de la democracia cristiana 18. Javier Tusell, Historia de la democracia cristiana en España, (Madrid: Sarpe, 1986), 185. en España, 199. ¿‘Nueva democracia’ de masas? Mensajes cargados de populismo inundaban los medios de comunicación conservadores20. El desarrollo de toda esta conceptualización La llegada del fascismo rompe la primera tendría su mayor prueba en el objetivo tan 28 etapa de la democracia republicana españo- ansiado: unas nuevas elecciones generales. la. La modernidad conservadora irrumpe a Efectuadas el 19 de noviembre de 1933 el través del éxito de Alemania. De hecho, lo que clima preelectoral presagiaba una victoria se va planteando en estos grupos a partir de conservadora –entre la que se presagiaban 1933 es una readaptación de las tradicionales buenos resultados para los candidatos del ‘uniones cívicas’. Preparados para la defensa. Partido Radical-, en parte por la visualiza- A partir de 1934 se abre una nueva fase, la de ción de la fractura de la izquierda refor- la organización de las fuerzas de derecha en madora que fracasa en su coalición de defensa del orden social. Ejemplos de estos gobierno con el PSOE. Dentro de una línea meses los hay por toda España21 . Ocupaban continuista de esta estrategia de urgencia el espacio de defensa que le correspondía a ante la amenaza ‘republicana’, la CEDA, lo público, confundiendo de manera clara el y muy especialmente su líder Gil Robles, nivel público y privado. incrementa el tono agresivo en campaña. Participante por primera vez en unas elec- ciones con expectativas reales de llegar al 20. Sirvan como ejemplo algunos de estos lemas anunciados entre las noticias de los periódicos poder del Estado su mensaje es claramente conservadores: “Las derechas anteponen a sus de cambio. De rotunda diferenciación con opiniones de partido el bien común. Votarles lo anterior. No hay un mensaje ambiguo. es laborar por el bienestar de todos”; “Las izquierdistas son partidistas antes que patriotas. Gil Robles anuncia el final de la democra- Primero son ellas que la conveniencia pública”; cia parlamentaria: “Pedimos una revisión de la “Los candidatos derechistas defenderán en el Parlamento los intereses de los obreros y de los Constitución en su parte orgánica, resultante de campesinos de Galicia”; El Ideal Gallego, 14 de un Parlamento que es el elemento activo más activo noviembre, 1933. de la disolución del pueblo español… Queremos 21. “La creación de Acción Ciudadana pretendía una política nueva que concluya con ese parlamen- ser el banderín de enganche al que acudieran tarismo esteril… Vamos a hacer un ensayo, quizás multitud de indecisos que aún non militaban en los partidos de las derechas. Tan sólo en unos 19 el último, de la democracia ”. pocos días, la cifra de inscritos fue de más de 800 individuos que, al mando de los cuadros de las JAP, prestaron servicios de Correos, conducción de taxis y tranvías, limpieza pública, reparto de comidas entre los pobres, actos de aliento a la fuerza pública”; Francisco Cobo Romero, Labradores, campesinos y jornaleros: protesta social y 19. Richard A.H. Robinson, Los orígenes de la diferenciación interna del campesinado jienense en los España de Franco: derecha, república y revolución: orígenes de la Guerra Civil (1931-1935), (Córdoba: 1931-1936 (Barcelona: Grijalbo, 1974), 224. Ayuntamiento de Córdoba, 1992), 383. La CEDA, que tras estas elecciones se cho de ellos, pero les pedimos que no abandonen convierte en el partido con mayor número el contacto con la masa, que tan bien dispuesta se de escaños en el Parlamento, se situa en el ha mostrado”23. apoyo al gobierno de Alejandro Lerroux, a 29 Y aunque pudiéramos no creerlo, en quien el Presidente de la República, Alcalá diciembre de 1933, pocos días despúes de Zamora, le pide formar gobierno. Poder y sus discursos de campaña, pero ahora con oposición al mismo tiempo. Gil Robles dirá las cifras de la victoria en la mano, Gil Robles en diciembre de 1933: ‘La CEDA actuará hablaba de democracia: ‘con absoluta y plena lealtad a un régi- men que ha querido el pueblo español… “Porque en una democracia, el resultado de la Nosotros jamás utilizaríamos los resortes voluntad del pueblo obliga lo mismo a los que están que se pusieran en nuestras manos para ir en el banco azul que a los que se encuentran en los 22 contra el sistema político’ . Repliegue de escaños de la oposición”24. líneas en busca de una mejor oportunidad, porque el gran objetivo no era ser refren- La ambigüedad era un elemento clave de dado por una mayoría de ciudadanos, sino discurso. La capacidad del ‘accidentalis- tener la capacidad suficiente para cambiar mo’ permitía cambiar de letra una música el sistema desde dentro. constante en pro de la búsqueda del control de las instituciones. El tan utilizado sustan- Se hace una interpretación de éxito, de tivo del objetivo de la ‘democracia social’ se la victoria de ese ‘pueblo’ que se había convertia en la búsqueda de los orígenes de autoorganizado y reaccionado. Estos son unos una voluntad popular transmitida a través de párrafos de la URD-CEDA de Compostela tras los cauces que se consideraban tradicionales la victoria electoral: en la nación. Consideraban que las elites, sus elites, eran y siempre habían sido los “Esta renovación de métodos… nos ha depara- representantes legítimos de esta sociedad. do…electores decididos y conscientes… Ha sido Fácilmente reconocibles como detentadores ejemplar la emancipación de los electores respecto tradicionales del poder económico y social de las influencias oficiales, hasta ahora domina- del país. No inventados. Siempre presentes, doras…. Galicia ha aclamado a los desterrados… ahora adaptados a una nueva retórica. al mismo tiempo… que repudiaba a los beneficia- rios del favor oficial, y con ademán casi unánime los excluía para no contaminarse… [Hablando 23. El Ideal Gallego, 6 de diciembre, 1933. de los candidatos cedistas elegidos] Esperamos mu- 24 Discurso de Gil Robles en la sesión de Cortes del 19 de diciembre de 1933; citado por J.F. García 22. Richard A.H. Robinson, Los orígenes de la Santos, Léxico y política de la Segunda República, España de Franco, 254. (Salamanca: Universidad de Salamanca, 1980), 305. Recoger el discurso del regreso a una nueva en numerosas ocasiones que su intención era Edad Media del autor conservador de moda, el poder para cambiar la Constitución. Así Nicolai Berdaieff, con cascara y fachada dejaba escrito en un artículo de ‘El Debate’ 30 moderna. De que todo había sido siempre del 22 de diciembre de 1933: así. Daba comodidad y seguridad a muchos “Hoy facilitaré la formación de gobiernos de Cen- sectores aterrorizados con el cambio, teme- tro; mañana, cuando llegue el momento, reclama- rosos de la llegada que presagiaban real de ré el poder, realizando la reforma constitucional. la ‘revolución comunista’. Si no nos entregan el poder, y los hechos demues- A partir de aquí cambia el escenario del tran que no caben evoluciones derechistas dentro juego democrático. No solo por lo que pasa de la República, ella pagará las consecuencias”26. en el tablero europeo, sino también por Desde luego que hubo momentos para afian- un cambio en la percepción de la política. zar a la República desde el conservadurismo Y, aunque resulta difícil explicar en pocas cedista. Sobre todo en estos primeros meses líneas lo que ocurrió en estos escasos meses, tras las elecciones de noviembre de 1933, a uno de los grandes elementos que se nos pesar de la paulatina sustitución de Ayunta- escapa a los historiadores de tan atentos que mientos por gestoras gubernamentales. Pero estamos al detalle es sin duda el ‘miedo’. continuaba en marcha tambien la estrategia Buena parte de la motivación última de para comenzar a asumir medidas que sobre- esta movilización era sin duda el ‘temor a pasaban todos los límites de una democracia lo desconocido’. Se agitaba un discurso de garantista, que partían de esa justificación de auténtico pánico a la ‘bolchevización’. Se los medios como fin en si mismo, en combi- rompieron los pocos puentes que existían nación con dosis de intolerancia creciente en los dos primeros años de la República. hacia el distinto27. Pero el camino nunca dejó El espacio público fue dominado desde las elecciones de noviembre de 1933 por los sec-

tores conservadores. En el lenguaje de la de- 26. Citado por Gabrielle Ranzato, El eclipse de la mocracia republicana, pero desvirtuándola democracia, 190, nota 104. de contenido25. Gil Robles había manifestado 27. “Aunque en teoría la CEDA estaba dispuesta a jugar según las reglas democráticas, compitiendo en unas elecciones, sus líderes rehusaban 25 “Esta falta de disposición a cualquier forma de comprometerse incondicionalmente con el colaboración colocó a un sector significativo de la nuevo régimen…. En suma, ni los republicanos derecha española en un área extremista más dura de izquierda ni los católicos y monárquicos que la ocupada por otros nacionalismos reaccionarios de derechas se aceptaban mutuamente como europeos, en especial las opciones populistas y monár- rivales legítimos…Cuando las normas de la quicas alemanas, que acabaron siendo un elemento tolerancia mutua zozobran resulta difícil sostener fundamental para la formación del poder nacionalso- la democracia. Si contemplamos a nuestros cialista”; Ferrán Gallego, El evangelio fascista, 157. adversarios como una amenaza peligrosa, de ser buscar el apoyo de las masas, como crea el Bloque Nacional, tras el Manifiesto si el destino estuviera escrito, y condujera del 8 de diciembre de 1934. La organización a una ola irrefrenable, como si el ‘pueblo’ defensora del corporativismo liderada por arrastrara a sus líderes: Calvo Sotelo coloca al Ejército como columna 31 vertebral de la patria. Su líder dice sin amba- “Cuando la legalidad está de nuestra parte, no ges, que la derecha no podía participar en la se nos puede negar el derecho al Poder… Si así República, resultaba incompatible con ese ré- ocurriera, los hombres que dirigíamos a las derechas gimen político. Traslada la presión de la acep- nos consideraríamos fracasados… La masa de tación del sistema a Gil Robles y al proyecto derechas, con sus organizaciones, seguiría otro cedista. Le obliga a tener que definirse a camino, lo que constituiría una grave perturbación corto plazo. Y con este órdago la CEDA sigue para el país”28. jugando todas las bazas posibles. Solo de esta Las movilizaciones de Covadonga y El Esco- manera es posible entender el nombramien- rial fueron el mejor ejemplo de esa imagen to como Ministro de Gimenez Fernández, el populista cultivada de manera bien conscien- ‘izquierdista’ de la CEDA. Este mismo en una te por su aparato de propaganda. Son imá- carta de finales de 1934 constataba el hecho genes de masas organizadas, de ciudadanía de la existencia de esas ‘dos almas’ dentro de 29 católica, de los conservadores en marcha… la organización católica . Había que decidir- Activos, jóvenes, preparados para tomar el se sobre el camino. Las discrepancias en estos poder. No casualmente personas, milicias de primeros meses de 1935 fueron notables las JAP y de Falange convergen en ayuda del dentro de las organizaciones de base, sin que Ejército y Guardia Civil en distintas poblacio- apenas se trasmitieran al exterior. Pero la eli- nes del Estado al mantenimiento del orden te seguía decidiendo a pesar de la primera y público local tras los hechos revolucionarios última letra del acrónimo de la organización de octubre de 1934. Tampoco de manera –CEDA, ‘Confederación’ y ‘Autónomas’-. Fue casual después de este mes de octubre se el Comité Central madrileño el que decidió finalmente ‘aprovechar la ilegalización de los partidos obreros como medio de continuar tenemos mucho que temer si resultan elegidos. su expansión municipal’30. Podemos decidir emplear todos los medios a nuestro alcance para derrotarlos, y es ahí donde encontramos una justificación para adoptar medidas autoritarias”; Steven Levitsky- Daniel 29. Discurso de Gil Robles, del 8 de abril de 1934, Ziblatt; Como mueren las democracias, (Barcelona: citado por Richard A.H. Robinson, Los orígenes de Ariel, 2018), 125. la España de Franco, 271.

28. Discurso de Gil Robles, del 8 de abril de 1934, 30. Emilio Grandío Seoane, Los orígenes de la citado por Richard A.H. Robinson, Los orígenes derecha gallega: la CEDA en Galicia (1931-1936), de la España de Franco, 271. (Sada: Ediciós do Castro, 1998), 351. Incluso grupos de la propia Acción Católica La democracia cedista se basaba sin duda reconocían la necesidad de una revisión en una determinada lectura de esta volun- interna del proyecto político cedista. Tanto tad popular, en esa condición de ciudada- 32 esta imagen orientada hacia las formas nía transmutada en ‘pueblo católico’33. Al fascistas como la independencia de criterio achicar Renovación Española y el Bloque que tenían buena parte de los dirigentes Nacional el espacio conservador, la cúpula cedistas no eran del agrado de la jerarquía cedista dudaba sobre qué opción decan- eclesiástica. El 30 de junio de 1934 la cúpula tarse finalmente, ya que para su fin inicial de Acción Católica ofrecía un mitín en A de tener el mayor control posible, era Coruña en el que el representante de la necesario agrupar. La fortaleza de la CEDA Juventud Central de AC, Aparici, decía lo había residido en gran parte por ser capaz siguiente: ‘Es necesaria la conquista del de aglutinar con este mensaje escasamente pueblo, como dice el Apostol. La caridad definido a numerosos sectores, no necesa- será la que ha de llevarnos a la conquista de riamente coincidentes. A todos se les había las masas’. Y también intervenía Angel He- planteado como objetivo último la toma del rrera, el primer líder de la derecha católico poder. La hoja de ruta continuaba34. anterior a Gil Robles: ‘España si que es un ¿Populismo para llegar al poder? En este pueblo providencial’31. La idea del español 1935 partido va adaptando su discurso hacia como ‘pueblo’ elegido retornaba a escena. dotarse de una imagen no sólo de que tiene Pero con una diferencia ya que la necesidad el respaldo de la ciudadanía católica, sino de recuperar las posiciones de poder había también de aumentar su credibilidad republi- desaparecido. Ahora se utilizaba para dar un cana. Solo en esta confianza sería posible la paso más. Así se expresaba el 18 de octubre opción A para llegar al poder: la realización de 1934 Angel Herrera: de un ‘golpe blando’. Un cambio rotundo “Recordemos aquel mes de abril de 1931, y cómo

nació Acción Popular de la revolución política. 33. Cruz, En el nombre del pueblo, 89. Después de la revolución social hay que hacer algo semejante”32. 34. Lo que debe caracterizar el proceso político español en relación con el fascismo no es la forma en que cada una de las corrientes fascistizadas fue capaz de mantener su identidad en un campo plural, sino de que forma cada uno de los sectores ideológicos y políticos pudieron formar parte de un mismo proyecto heterogéneo. La construcción 31. El Ideal Gallego, 30 de junio, 1934. del gran partido unificado precisó, en España, de una catástrofe, una gran movilización destinada 32.José Manuel Ordovás, Historia de la A.C.N. de a la nacionalización de las masas en torno a una P. Tomo I. De la Dictadura a la Segunda República cultura política”; Ferrán Gallego, El evangelio (1923-1936), (Pamplona: EUNSA, 1993), 281. fascista, 52-53. de poder aprovechándose del vacío de gobier- En todo este ruido el rumor sobre un golpe no de la mayor parte de 1935, con un Partido conservador se encontraba avanzado y asumi- Radical roto, prácticamente desaparecido, y do por numerosos sectores desde finales de la necesidad institucional de la República de 1935. Pero parece que Gil Robles a principios 33 buscar una salida al cruce de caminos en que se de noviembre de 1935 desecha la posibilidad había situado la democracia republicana. Este de esa llegada al poder a través de ese ‘golpe discurso es especialmente evidente hasta la pri- blando’ que le permitiría llegar a través de la mavera de 1935, momento en el que la CEDA posesión del Ministerio de la Guerra37. Había abandona su representatividad política en las que preparar el terreno para unas elecciones. instituciones republicanas. Así habla Gil Robles La sensación dentro de las filas conservadoras en estas fechas: era de que la próxima convocatoria electoral sería sin duda el momento de la victoria de Gil “El problema, que pudiéramos llamar post-democrático, Robles. Convertirse en un nuevo ‘Fuhrer’ o no es de conquista, sino de organización… soy partidario ‘Jefe’ a través del voto popular y democrático decidido de las asambleas deliberantes. ¿Parlamentarista? podía ser una opción que no desagradara en No lo soy en el sentido abusivo del Parlamento que ni exceso a un ambicioso Gil Robles. Todo pare- gobierna ni deja gobernar, ni administra ni deja admi- cía estar preparado y la propaganda electoral nistrar. Pero soy partidario de la representación política, de estas elecciones se encaminaba hacia ello. de cámaras deliberantes con representación popular… Conozco la multitud de sus defectos, pero no incurro en la Pero la que ahora derivó como segunda op- locura de pretender derribar el Parlamento”35. ción, la hoja de ruta golpista, continuaba mar- cada por varios sectores que habían apoyado Y de manera paralela, el propio Gimenez Fer- al lider cedista en este camino. De manera nández, la imagen buscada de la ‘otra alma’ del abierta, a finales de 1935 sectores monárqui- partido, hacia estas declaraciones a los periódi- cos, tradicionalistas y cercanos al falangismo cos conservadores el 3 de julio de 1935: celebraban de manera abierta –y nada casual- 38 “No somos el partido de los ricos ni de los burgueses, el golpe de Estado del General Pavía . ni de los caciques ni de los propietarios, ni de los fascistas ni de los monárquicos: Somos la Acción de 37. “Un golpe de Estado trajo la revolución, otro trae- todo el pueblo encaminada al bien común, único ría el sovietismo y yo no quiero contraer esta respon- sabilidad ante los hombres y ante Dios… Entramos 36 título de ejercicio de poder” . en la etapa definitiva: vamos ahora por la mayoría para exigir y asumir el poder”; cabecera de portada del periódico El Ideal Gallego relatando el discurso de 35. Richard A.H. Robinson, Los orígenes de la España Gil Robles en Madrid; 10 de noviembre, 1935. de Franco, 345. 38. Al que asistirían el Marqués de la Eliseda, 36. Manuel Gimenez Fernández, ‘Presente y Ansaldo, el Marqués de Quintanar…; El Ideal adelante’, El Ideal Gallego, 3 de julio, 1935. Gallego, 17 de noviembre, 1935. Pero también había movimientos no tan El 3 de enero, el Embajador británico en Espa- públicos, como el diálogo de los Generales ña, Chilton, le enviaba a Anthony Eden aviso Fanjul y Goded con compañeros de armas de que sus informadores, procedentes sobre 34 en la noche entre el 11 y el 12 de diciem- todo de los sectores eclesiásticos, indicaban de bre de 1935, conversación de la que Gil que no habría un peligro inminente de rup- Robles esperó a su resultado en vela para tura entre los apoyos económicos de jesuitas y orientar definitivamente su decisión39. monárquicos a la opción de Gil Robles, pero si de que estos ‘tenían serias dudas de que el Se- Los informes del Embajador sueco ñor Gil Robles esté en privado más interesado Danielsson respecto de la implicación de en forjar una base para una República Fascista Gil Robles en esta via eran concluyentes. A que en buscar el interés de la Monarquía e finales de diciembre menciona que son ‘los Iglesia’. Esta apuesta por el líder católico, de principales generales le presionaron para dejarlo todo en sus manos, a tan pocas fechas que proclamara, en su calidad de Ministro de la convocatoria electoral, se observaba de Guerra dimisionario, una dictadura como una opción muy arriesgada: ‘si él falla- apoyada por Ejército’40. ba, ellos tambien serían desarticulados’42. Fue aquí, tras estas reuniones, cuando Gil Robles apostó por la opción posibilista. Entre ¿Accidentalismo o populismo? los sectores vinculados al Sanjurjo exiliado en Estoril nunca fue de agrado la colaboración Según este relato parece que el único fallo y la aplicación práctica del ‘posibilismo’ de la de Gil Robles fue desechar esas posibilidades 41 CEDA con los gobiernos de Lerroux . de ‘golpe blando’, desbaratadas en gran parte por la jugada nunca prevista de ‘suici- dio político’ del Presidente de la República, Alcalá Zamora, al convocar personalmente 39. Manuel Tuñón de Lara, Tres claves de la por segunda vez la convocatoria electoral. Segunda República (Madrid: Alianza, 1985), 278.. Esto equivalía a que en la siguiente legis- latura tendría que ser refrendado por el 40. Benito Peix Geldart, “Suecia y las elecciones españolas a Cortes de 1936”; en Eduardo Parlamento, y nada parecía indicar que esto González Calleja y Rocío Navarro Comas (eds.), se produjera. Política, sociedad, conflicto y cultura en la España de 1936 (Granada: Comares, 2011), 230-231.

41. Fernando Del Rey Reguillo, “Percepciones contrarrevolucionarias. Octubre de 1934…”, en Eduardo González Calleja y Rocío Navarro Comas (eds.), Política, sociedad, conflicto y cultura en la 42. National Archives (Kew Gardens, London), España de 1936, 82. Foreign Office 371/20519, 3 de enero, 1936. La hoja de ruta marcada desde finales de La orientación pragmática tenía su lógica, 1931 y que había conducido con éxito al como bien manifestaba Gil Robles en plena incremento de las opciones de tomar el campaña electoral: ‘¿Para que necesito yo, poder por la derecha católica hegemóni- para que necesitan nuestros amigos un ma- 35 ca se desviaba con esa presunta falta de nifiesto que nos defina?’46. El propio Alejan- compromiso final de Gil Robles para asumir dro Lerroux indicaba que ‘A la Falange no el ‘liderazgo’ definitivo. De hecho, en una le molesta el triunfo de la CEDA. Y le hace carta enviada a Sainz Rodríguez, meses pensar que se irán cumpliendo en España, después, en abril de 1936, se le indicaba la como en otras naciones, con el intermedio impresión de que ‘el error había estado en populista, las etapas fatales’47. matar el golpe militar y desilusionar a la ¿Fue la CEDA un movimiento populista? opinión’, y que lo que había provocado era Como bien dice Finkelstein, ‘el problema no el efecto contrario, es decir, que el apoyo es la falta de claridad para definir el térmi- inicial se agitara ‘desengañada de todos, no, sino más bien que a nuestras teorías del así, de todos’43. Pero la opción de ‘golpe populismo les falta historia’. Hay una falta blando’ también significaba un refrendo de de elementos relacionales aún por definir la vía populista demandada por Gil Robles entre historia y teoría del populismo. Pensa- y el alejamiento de planteamientos fascistas mos con los ojos del presente, pero debemos de utilización de la violencia44. situarnos en aquel contexto de constante Y es que la derecha católica española tenía pruebas, fracasos y éxitos de fórmulas para desde 1931 un margen de maniobra enor- superar un parlamentarismo liberal que se me, moviéndose entre las distintas opciones consideraba terminado48. del conservadurismo español45.

fundaciones con la República. La decisión 43. Enviada por Leopoldo Pando. El subrayado colaboracionista de la CEDA, procediendo del éxito en el original; Fundación Universitaria Española, de una movilización antirrepublicana, provocó el Fondo Pedro Sainz Rodríguez, 24 de abril, 1936. bloqueo del indispensable proceso de impugnación del régimen desde sectores situados a su derecha”; Ferrán Gallego, El evangelio fascista, 379. 44 “En el fascismo, la violencia deja de ser exclusivamente un medio para realizar objetivos políticos y se convierte en un fin político en sí mismo. 46 Discurso de Gil Robles en Toledo el 23 de Es precisamente la primacía de la violencia en el enero de 1936, citado por Ferrán Gallego, El fascismo y su ausencia en el populismo lo que, como evangelio fascista, 390. veremos, marca el contraste más fuerte entre fascistas y populistas”; Federico Finkelstein, Del fascismo al 47. Del 9 de mayo de 1935, citado por Ferrán populismo en la Historia, (Barcelona: Taurus, 2019), 64. Gallego, El evangelio fascista, 359.

45. “A diferencia del Zentrum alemán, la 48. “Mi propuesta es considerar el populismo como derecha católica española no tenía compromisos resultado de un proceso histórico moderno; en otras Las fronteras entre fascismo, corporativismo Esta urgencia, junto con la comprobación y populismo coinciden en su rechazo a la del éxito de la estrategia en número de votos democracia representativa liberal. El desarro- y representatividad –hasta las elecciones de 36 llo del pragmatismo ‘accidentalista’ permitía febrero de 1936- conlleva una especie de desarrollar este proceso con éxito a corto saltos hacia delante constante, sin programa plazo. La búsqueda del corporativismo tiene muy definido. Sencillo precisamente para preocupación por dar orden a las masas, para que se pueda adaptar. Aquel era un mo- acceder luego por una vía no-democrática que vimiento unido por un discurso del ‘anti’ establezca un nuevo consenso populista. Se más que por los ‘a favor’, y que le permitió convertirá en una fase clave para la llegada del aglutinar de manera muy rápida un refren- fascismo. Lo prepara para el siguiente tramo: do considerable. La CEDA, jugando siempre se ‘asedia a la democracia sin destruirla’49. entre dos aguas, derivó finalmente en un movimiento lindante a un ‘antisistema’ en Es evidente que las urgencias en el relato gran parte de su acción política. conservador sobre la necesidad de hacer frente al nuevo poder republicano tropeza- ron con una falta de educación política de las masas conservadoras sobre los plantea- mientos de una democracia participativa plena, en un contexto de extrema polariza- ción socioeconómica y política. Los votan- tes conservadores necesitaban referentes conocidos, asimilar las novedades que signi- ficaban la representatividad democrática se adaptaron al relato del ‘pueblo’ católico, de esa nueva ciudadanía que utilizaba medios democráticos para llegar a objetivos distintos de los que el sistema pretendía consolidar.

palabras, como parte de una historia en curso en la que las limitaciones y los problemas intrínsecos de la democracia formal se cruzan con las impugnaciones internas y externas sufridas por la democracia de entreguerras y de posguerra”; Finkelstein, Del fascismo al populismo en la Historia, 41 y 43-44.

49. Finkelstein, Del fascismo al populismo en la Historia, 110. 37 POLÍTICA SOCIAL Y PRO- “Que nadie crea que el Régimen que venimos a PAGANDA EN EL RÉGIMEN instaurar es un Régimen de privilegio para una FRANQUISTA clase social”1. 38 Carme Molinero Desde el inicio del siglo XX, las políticas Universitat Autònoma de Barcelona/CEDID sociales adquirieron gran importancia en la gestión política y los estudios realizados han adoptado perspectivas diversas. En Espa- ña y en relación al período franquista los aspectos mejor tratados son los específica- mente relacionados con la previsión social2. No ocurre lo mismo con el estudio de la política social como componente destacado de las políticas de consenso en las que se inscribe, aspecto al que, hasta ahora, la his- toriografía ha dedicado una escasa atención en términos relativos.

En la historiografía española existe una corriente de fondo que viene a sostener que, por un lado, el régimen franquista no desa- rrolló apenas políticas dirigidas a obtener

1. José Antonio Girón, Quince años de política social dirigida por Franco, (Madrid: Altamira, 1951), 131.

2. Gregorio Rodríguez Cabrero, “La política social en España: realidades y tendencias” en Rafael Muñoz, Crisis y futuro del Estado del Bienestar, (Madrid: Alianza Ed., 1989); Margarita García Padilla, “Historia de la Acción Social: Seguridad Social y Asistencia (1939-1975)” en AA.DD., Historia de la Acción Social Pública en España. Beneficencia y Previsión,(Madrid: Ministerio de Trabajo y Seguridad Social, 1990); María Dolores de la Calle, “El Mutualismo laboral en el régimen de Franco” en Santiago Castillo (Ed.), Solidaridad desde abajo, (Madrid: UGT, 1994); Francisco Comín, “Las formas históricas del Estado de Bienestar: el caso español” en AA.DD., Dilemas del Estado de Bienestar, Fundación Argentaria, Madrid, 1996. apoyos activos más allá de los que ya tenía participaba plenamente de los retos que en 1939, unos apoyos que respondían a la tenían planteados las sociedades europeas defensa de los privilegios de clase, a la iden- del siglo XX; también sobre la necesidad de tificación política-cultural con los postulados todos los regímenes políticos de conseguir 39 de los sublevados o al rechazo a las políticas el consentimiento social en las sociedades desarrolladas durante la Segunda República. de masas; contrariamente, los desacuerdos Por otro, se sostiene, la represión y el control son notables en relación a las bases sobre social fueron los factores condicionantes que las que el régimen franquista sustentó sus determinaron las actitudes sociales de los políticas de consenso, al margen del peso de sectores “desafectos”. la represión. Esquematizando notablemente las posiciones formuladas, la historiografía Los estudios sobre las actitudes sociales que trata estas cuestiones se mueve entre durante el franquismo, o algunas temáticas dos polos: aquella que sostiene la prepon- vinculadas con ellas, muestran que la tesis derancia de los fundamentos del conserva- que minusvalora la atención del régimen durismo –entre los que el referente católico franquista a las actitudes sociales3 es, como era fundamental-, y aquella otra que sostiene mínimo, simplificadora. Existe bastante que, en el plano ideológico –no en las po- unanimidad sobre el hecho que España líticas practicadas-, los nuevos gobernantes pusieron el énfasis en un nuevo discurso en

3. Sobre actitudes sociales véanse, entre otros, el que la política social se convertía en un Ismael Saz y Alberto Gómez Roda (Eds.), El elemento de referencia, que no entraba en franquismo en Valencia. Formas de vida y actitudes sociales en la postguerra, (Valencia: Episteme, contradicción, al contrario, con su esencia 1999); Francisco Sevillano, Ecos de papel. La católica, pero que respondía a la demanda opinión de los españoles en la época de Franco, de justicia en la sociedad de masas y no a la (Madrid: Biblioteca Nueva, 2000) y “Consenso y violencia en el ‘Nuevo Estado’ franquista: caridad cristiana. historia de las actitudes cotidianas”, Historia Social, nº 46, 2002; Jordi Font, ¡Arriba el campo!. La tesis que defiendo se inscribe en esta segun- Primer franquisme i actituds polítiques en l’àmbit 4 rural nord-català, (Girona: Diputació de Girona, da corriente que sugiere que el énfasis en la 2001); Carme Molinero, “El reclamo de la política social se convirtió en punto de referen- ‘justicia social’ en las políticas de consenso del régimen franquista”, Historia Social nº 56, 2006; cia política del régimen franquista y en uno de Miguel Ángel del Arco, Carlos Fuertes, Claudio sus instrumentos preferidos de propaganda. La Hernández y Jorge Marco (eds.), No sólo miedo. Actitudes políticas y opinión popular bajo la dictadura centralidad del discurso social para el franquis- franquista (1936-1977), (Granada: Comares Historia, 2013); Antonio Cazorla, Miedo y progreso: los españoles de a pie bajo el franquismo, 1939-1975, 4. La tesis está desarrollada ampliamente en (Madrid: Alianza, 2016); Carlos Fuertes, Viviendo Carme Molinero, La captación de las masas. Política en dictadura: la evolución de las actitudes sociales social y propaganda en el régimen franquista, (Madrid: hacia el franquismo, (Granada: Comares, 2017). Cátedra, 2005). mo radica justamente ahí: en la imagen que como lo fue la República de Weimar5; la quería ofrecer, una imagen que no coincidía diferencia esencial entre los dos casos es con la realidad de las políticas desarrolladas. que en España el derribo de la democracia 40 derivó en guerra civil con las consecuencias La relevancia de la cuestión no es escasa: que ello tuvo. Así, la evolución española el conocimiento del discurso social y de las no se puede entender sin tener presente la políticas sociales franquistas puede contribuir europea. Utilizando palabras de Pierre Vilar, a una caracterización más precisa del régimen se podría decir que “es cierto que del 18 al desde una perspectiva global, a la vez que 20 de julio de 1936, España sufrió un choque posibilita avanzar en la comparación de la dic- de unas características que evocan el siglo tadura española con otras dictaduras europeas XIX (..) pero la sacudida de julio se sitúa del período de entreguerras. en el corazón de los años treinta de nuestro siglo y traduce sus características”6. Existe en la actualidad un amplio consenso sobre la Un nuevo Estado necesidad de inscribir la guerra civil espa- Como toda Europa, desde los años veinte ñola en el ciclo de conflictos, de guerra y de España experimentaba la crisis del estado violencia que se extendió en Europa entre liberal, alimentada por la incapacidad de 1914 y 19457. La dimensión internacional de responder a las demandas crecientes de la guerra civil española fue evidente a los ojos inclusión social, provenientes de los trabaja- de los coetáneos, y para no pocos observado- dores y amplias franjas de las clases medias. res, en España se estaba jugando el destino La salida de la crisis del sistema político de de Europa entre 1936 y 1939. la Restauración dio paso a la instauración de Ciertamente, particularmente desde 1934 la la democracia de la mano de la II República. vida política española se fue impregnando Una república que en sectores significativos de los referentes que convulsionaban la de la sociedad generó inmensas expectativas vida política europea. Sectores de izquierda y que hizo posible la eclosión de conflictos sociales y culturales muy enquistados, de

difícil solución en poco espacio de tiempo, 5. Julián Casanova, Europa contra Europa, 1914-1945, más dado el contexto de crisis económica. (Barcelona: Crítica, 2011). La reacción de los sectores dominantes no 6. Pierre Vilar, La guerra civil española, (Barcelona: se hizo esperar. La II República se convirtió Crítica, 1986), 173. en la última de las repúblicas vinculadas a los procesos de democratización de los 7 Un recorrido sobre las distintas acepciones del concepto guerra civil europea en Enzo Traverso, A estados europeos en crisis y fue derrocada sangre y fuego. De la guerra civil europea (1914-1945), (Valencia: PUV, 2009), 29-34. proclamaban que se debía contener el to que sufrían amplios colectivos sociales ante fascismo que percibían tras los nuevos los súbitos cambios políticos y culturales que gobernantes. Contrariamente, y eso es lo se dieron en menos de un quinquenio8. fundamental para el argumento que aquí se 41 Sin embargo, a diferencia de lo que sostiene, entre los sectores conservadores se podría haber ocurrido tiempo atrás, en extendió la percepción de que la democracia la conformación de la sociedad de masas estaba abriendo las puertas a una “crisis de de los años treinta, el objetivo aniquilador civilización” que acabaría con la “sociedad necesariamente debía ir acompañado de la de orden”. En el escenario socio-político articulación de un proyecto político capaz conflictivo de los años treinta, que era en de cohesionar a los adeptos. En este sentido, buena medida consecuencia del propio en la construcción simbólica de la unidad proceso democratizador y de las resistencias de la «Nueva España» el catolicismo jugó que encontraba, y de una coyuntura de un papel transcendental pero, también, era crisis económica internacional, fueron imprescindible presentarse como un régimen extendiéndose en la sociedad española las alternativo al liberalismo –causante de los propuestas y los proyectos para derrocar la dos siglos de decadencia española, según el República democrática y sustituirla por un argumentario rebelde-, que era sensible a la Nuevo Orden antiliberal y antisocialista. «justicia social». Es decir, el fascismo aparecía como una Solo teniendo en cuenta los retos existentes propuesta pertinente para resolver los se puede entender como actuaron los retos que la «modernidad» planteaba a las dirigentes sublevados. Francisco Franco clases dirigentes, más cuando la experiencia que, desde el 1 de octubre de 1936, se había republicana acabó de fracturar el liberalismo convertido en jefe de Estado y de Gobierno político y, sobretodo, la cultural liberal. En y, poco después, en caudillo de España por la ese contexto, las candentes tensiones sociales gracia de Dios, comprendió la necesidad de y políticas que se sucedieron durante la II dotar al proyecto contrarrevolucionario que República fueron laminando los espacios in- lideraba de una organización política, que termedios y la polarización creciente fue bien debía ser única. En abril de 1937 se produjo aprovechada por los sectores que pretendían la unificación de las dos fuerzas-milicia – acabar con la democracia. Aquel conserva- falangistas y tradicionalistas- en FET y de las durismo, que rechazaba la democracia -que JONS y la inclusión en su seno del resto de igualaba a los ciudadanos a través del voto y grupos políticos que apoyaban el Alzamiento. permitía la movilización social transgresora de la sociedad jerarquizada-, encontró el filón para la insurrección armada en el desconcier- 8. Rafael Cruz, En el nombre del pueblo. República, rebelión y guerra en la España de 1936, (Madrid: Siglo XXI, 2006). Solo existiría un partido para estructurar estatales atraviesan una evidente crisis de transfor- el Movimiento Nacional. En 1938 la primera mación debida a las nuevas realidades que han de Ley Fundamental, con la que se explicitaba regir y al ritmo infinitamente más acelerado que se 42 el carácter nacional-sindicalista del Nuevo impone a su funcionamiento”9. Estado, fue el Fuero del Trabajo, una copia Prestar atención al fascismo italiano no sig- bastante literal de la Carta de Lavoro italiana. nificaba que amplios sectores conservadores Para explicar la rapidez con que los suble- estuvieran dispuestos a apoyarlo. Sin embargo, vados tomaron esas decisiones políticas, las condiciones cambiaron en los años trein- teniendo en cuenta que lo fundamental era ta, cuando muchos vieron, o creyeron ver, en el conflicto bélico y su resultado, del que de- peligro su patrimonio y/o consideraron que su pendería el futuro, también habrá que tener visión del mundo estaba en peligro. Se produjo presente que las alternativas políticas estaban entonces un doble fenómeno: que una parte claramente perfiladas desde años antes. Se significativa de las bases conservadoras apoya- podría decir que lo nuevo de los años treinta ron a los partidos-milicia que propugnaban la no fueron los proyectos políticos que se perfi- utilización de la violencia contra las organizacio- laron para hacer frente a los desafíos sociales y nes revolucionarias y, por otro lado, que entre políticos existentes, sino el contexto que hizo sectores amplios de las minorías políticas contra- posible que esos proyectos aparecieran como rrevolucionarias de los años treinta se extendió plausibles y deseables. el convencimiento de que el objetivo aniquilador -a aquellas alturas ya no solo de los movimientos En efecto, ya desde los años veinte las ideas revolucionarios, sino también de los reformistas- fascistas se habían difundido en España y era necesario acompañarlo de propuestas nuevas la atención hacia ellas se había extendido que asegurasen amplios apoyos populares. Como en sectores muy diversos, como queda bien advirtió Barrington Moore, el fascismo es incon- recogido en un texto de Francesc Cambó cebible sin la entrada de las masas en la escena quien, en 1929, escribió refiriéndose al régi- histórica, señalando que “el fascismo fue una ten- men de Mussolini: tativa de hacer popular y plebeyo el conservadu- “es algo más que un régimen de autoridad y de rismo” perdiendo éste las conexiones que tenía 10 dictadura: significa un atrevido intento para con la libertad . Es aquella necesidad, además buscar nuevas formas de estructuración y organi- zación políticas adaptadas a los nuevos problemas 9. Francesc Cambó, Las dictaduras, (Madrid: Espasa y a las realidades nuevas de nuestros días; y este Calpe, 1929), 52 aspecto interesantísimo de su actuación le ha ganado prestigios y simpatías en buena parte de 10. Barrington Moore, Los orígenes sociales de la dictadura y la democracia. El señor y el campesino en la formación del los que ven que las tradicionales organizaciones mundo moderno, (Barcelona: Península, 1976), 2ª ed., 362. de las ayudas que los insurrectos recibían de régimen necesitaba ya absolutamente la asistencia Italia y Alemania, la que explica que el falan- de la opinión y la organización de las masas. (..) gismo se convirtiera en el referente ideológico El único modelo de Estado moderno que en tales fundamental del Nuevo Estado desde 1937: era circunstancias parecía posible, el único que podía 43 débil en cuanto fuerza política pero tenía una permitir una educación y una organización del doctrina nacionalista-populista que aparecía pueblo español para la vida política era ese que se ha como el más efectivo antídoto neutralizante de dado en llamar autoritario”11. la “revolución social”. En definitiva, el régimen franquista, como cual- Y esto es fundamental. Una parte de la quier otro, necesitaba un discurso público con historiografía prescinde del hecho de que, el que dirigirse a las masas y ese se articuló en en el segundo tercio del siglo XX, cualquier torno a un gran relato: el de construcción y cre- régimen necesitaba un discurso público cimiento de la Nación12, con el que pretendían con el que dirigirse a las masas –que no era controlar el conflicto social y a la vez integrar sinónimo exclusivamente de proletarios- y las masas en el nuevo orden. La importancia ese discurso no fue otro que el del fascismo, política de la política social radicaba justamente el nacional-sindicalismo en España, aunque ahí: en la demolición del imaginario construido siempre, y con mayor fuerza después de 1945 a lo largo de décadas de que los trabajadores se combinara con el discurso católico, con el solo podrían conseguir mejorar sus condiciones que no era contradictorio en aspectos de prin- de vida a través de la lucha de clases. Sigamos cipal relevancia, entre ellos los que afectaban nuevamente a Serrano para centrar esas ideas- al orden social. Aparte de estos factores, tam- fuerza que les aconsejaba optar por un Nuevo bién hay que tener presente que, de hecho, Estado. Afirmaba: todos los discursos sobre políticas sociales “si la democracia era lo próximo, lo que estaba allí, el –de corrientes políticas muy diversas, incluso socialismo era lo inminente; era a la vez el correctivo y contradictorias entre sí- han tenido y tienen la consecuencia de la democracia. Toda proclamación muchos puntos en común. Para diferenciar- de libertad individual y de igualdad de derechos civi- los es necesario tener presente su finalidad les y políticos era falsa, decía el socialismo, mientras última. Con su lucidez característica, Ramón unos estuvieran en posesión de todos los medios de Serrano Suñer, pieza clave de la construcción producción y otros totalmente privados de ellos. Es del Nuevo Estado sintetizaba así aquella nece- sidad de tener un discurso para las masas: 11. Ramón Serrano Suñer, Entre Hendaya y Gibraltar, “[Un hecho fatal había acontecido] “que la (Madrid: Ediciones y Publicaciones Españolas, 1947), 3ª edic. 36. democracia había pasado por España. Y de estas cosas no es posible volver del todo atrás. Cualquier 12 Zira Box, España, año cero. La construcción simbólica del franquismo, (Madrid: Alianza Ed., 2010). libre el que económicamente no depende de otro; manera, la de la Política Social14. Es decir, la es soberano el que tiene medios económicos de integración de la clase obrera en el estado, poder; el proletariado no es, pues, ni libre ni la nacionalización de las masas exigía que el 44 soberano, y la democracia liberal no es para él discurso político priorizase la preocupación más que un escarnio. Liberal y democráticamen- por las necesidades materiales de los que te el socialismo marxista no tenía réplica; para menos tenían. dársela tenía que negarse el principio absoluto de la libertad y afirmar la existencia de valores sustantivos superiores”13. El discurso social franquista

En esa frase se sintetiza el núcleo explicativo Un golpe de estado que deriva en guerra civil de la doctrina fascista en relación a las clases necesita ser justificado. El objetivo delAlza - subalternas: la lucha de clases lleva a la miento –se repitió siempre- fue salvar la Patria destrucción de los contrarios y con ellos a la de la disgregadora AntiEspaña –liberales, desaparición de la Patria. Era necesario un socialistas, comunistas, separatistas …– pero poder ordenador nuevo que disciplinara a eso no impedía que algunos de los referentes las partes y protegiera los intereses de todos. identificadores de esaAntiEspaña se hicieran Represión y atracción. Es evidente que la propios como mecanismo de atracción. Los coacción fue la ‘médula’ de la dictadura dirigentes de la sublevación militar compro- franquista, pero el ‘Nuevo Estado’ necesita- baron rápidamente que la retórica en torno ba “recuperar las masas para España” y para a lo social era un mecanismo de propaganda conseguirlo la doctrina nacionalsindicalista fundamental, por lo que el mismo General aparecía como la más eficaz. Es decir, una Mola estuvo dispuesto a facilitar las activida- vez el golpe de estado derivó en guerra civil des de Auxilio Social. Éste nació en Vallado- y fue necesario definir el régimen, Franco lid a iniciativa de Mercedes Sanz Bachiller optó por Falange porque ésta le aportaba un y Javier Martínez de la Bedoya, quienes programa contrarrevolucionario moder- propusieron crear el Auxilio de Invierno para no. Como enseñaba Marcelo Catalá a sus desvalidos, un tipo de organización que aquél alumnos de la Escuela Social de Madrid, los había visto funcionar –la Winterhilfe- en la falangistas defendían que “cuando la paz ciudad alemana de Heidelberg en su estancia social está rota no hay más que una manera de 193515; en mayo de 1937 Auxilio Social ya de restablecerla, y es estableciendo la justicia social y esto no puede hacerse sino de una 14. Marcelo Catalá, Función política de la política social, (Madrid: Ministerio de Trabajo, 1952), 14.

15. Javier Martínez de Bedoya, Memorias desde mi 13. Serrano, Entre Hendaya, 369. aldea, (Valladolid: Ámbito, 1996), 87 y 105. se había convertido en Delegación Nacional Franco reafirmó en múltiples discursos esa independiente, el primer organismo oficial de misma idea aunque, como era habitual en asistencia pública del Nuevo Estado16. él, de forma inconexa, adaptando el dis- curso al acto donde se inscribía; las afirma- 45 De manera que, desde muy pronto, la ciones acostumbraban a ser del tipo de las captación de las masas se convirtió en un siguientes, aunque no siempre tan cínicas: objetivo político de primer orden. Si se “No se puede desterrar la lucha de clases y privar analizan las citas recogidas en los volúmenes a las masas trabajadoras de sus medios de lucha con el “pensamiento político” del Caudillo se si no se contrapesa con un Estado eminentemen- observa que Franco explicitó repetidamente te social, donde existan unas doctrinas y unos la necesidad de desarrollar políticas sociales ideales, y en el que un Derecho social y una Ma- para atraer y “nacionalizar” a los españoles gistratura de Trabajo defiendan y garanticen un descarriados; eran habituales citas como la orden social humano y equitativo, que imponga de 1942, cuando afirmó que el cumplimiento de la Ley a todos”18. Pasaron “llevábamos muchos años contemplando cómo el los años y Franco continuó insistiendo en el motor que animaba a nuestros enemigos, el fuego mismo hilo argumental y así en el discur- que la revolución roja encendía, era el motor de so de final de año de 1952 repitió que “lo la injusticia social, movido y explotado por todos social constituye la clave del arco de toda los partidos”, de manera que “¿cómo compren- la acción política de nuestro tiempo” y aun déis vosotros que fuéramos a hacer la unidad de “con ser tanta la obra realizada, continúa siendo España y a sembrar el espíritu de colaboración la justicia social el supremo criterio de gobierno para salvarla, si en nuestro Movimiento y en y en mi ánimo la más alta preocupación política”. nuestra doctrina no estuviera impreso y nosotros La mixtificación era absoluta. La identificados con esas necesidades sociales?”17. dictadura, desde 1936 hasta 1975, privó a los trabajadores de sus medios de lucha y, desde luego, la justicia social no fue nunca 16. Sobre Auxilio Social véase Angela Cenarro, La el criterio ordenador del Gobierno. Así, se sonrisa de Falange. Auxilio Social en la guerra civil y en la posguerra, Crítica, Barcelona, 2005; también podría decir que durante todo el período Mónica Orduña, El Auxilio Social (1936-1940). La franquista, y no sólo en los primeros años, etapa fundacional y los primeros años, (Madrid: Escuela el régimen actuó como lo hizo el italiano Libre Editorial, 1996); Pedro Carasa, “La revolución nacional-asistencial durante el primer franquismo que, por un lado, desarrolló una labor de (1936-1940)”, Historia Contemporánea, núm. 16, 1997.

17. Francisco Franco, “Sacrificio, Solidaridad 18. Discurso pronunciado por Francisco Franco y unidad, base de los Seguros Sociales”, Boletín en El Pardo, 18-7-48. Reproducido en Fernando Informativo del Instituto Nacional de Previsión, nº 3, Rubio, “El Caudillo y la política social”, Revista de 1942, 2-3. Trabajo, nº 11, 1954 gobierno con amplísimas concesiones a En definitiva, el régimen franquista fue los intereses capitalistas y sosteniendo siempre consciente de la necesidad de un sustancial compromiso con la elite desarrollar un discurso que plasmara y 46 conservadora y católica nacional, pero al justificara su presentación como tercera mismo tiempo, ocultaba y compensaba vía entre el liberalismo y el marxismo la preemiencia de los intereses y por eso dio gran importancia a la patronales, insistiendo en presentar el publicación de libros, folletos, carteles, régimen como una revolución nacional etc. propagando unos servicios sociales, del trabajo: “España gigantesco sindicato que en la práctica eran muy escasos20. En de productores”. El mismo 18 de julio fue realidad todos los organismos y todas las convertido en Fiesta del Trabajo lo que, medidas tomadas fueron utilizados como a decir de José Antonio Girón “implica plataforma de propaganda21, insistiendo la rotunda afirmación del objetivo que en la idea que la preocupación social era, persiguió la guerra”19. o casi, la razón de ser del régimen22.

Que la mixtificación, la retórica y –con frecuencia- la demagogia caracterizaran 20. El Jefe Provincial de Propaganda en Logroño, el discurso franquista no debe derivar Norberto Santarén, informaba en febrero de 1939 en menosprecio de su importancia. que la campaña en torno a la Ley de Subsidio Familiar “ha demostrado la necesidad y eficacia de En el discurso del régimen la “pre- la propaganda sobre todo de las leyes sociales (..). ocupación social” aparecía como la [Estas conferencias son necesarias para mantener] tenso el espíritu y entusiasmo de las masas hacia el plasmación de su concepción orgánica Nuevo Estado”. Roberto G. Fandiño, El baluarte de de la sociedad, según la cual el Estado la buena conciencia. Franquismo, prensa y propaganda en la Rioja, tesis, 2007, p. 102. –concreción de la idea de nación- debía

procurar el bienestar colectivo como 21. Véase como ejemplo un bonito libro, un padre se preocupa de sus hijos. La firmado por Manuel Maestro, en el que aparecen ilustrados los distintos servicios sociales existentes construcción y mantenimiento del mito en los inicios de los años cuarenta, y en el que se de Franco –cabeza visible del Estado- dedica especial atención a la política familiar – prestamos de nupcialidad y subsidios familiares-. a lo largo del tiempo se realizó con Manuel Maestro, Los servicios sociales en España, materiales de distinta naturaleza pero Madrid: Instituto Nacional de Previsión, s/f). el componente social no fue el menor 22. Véase, sólo a modo de ejemplo de los libros de ellos. escolares: Agustín Serrano, Yo soy español, (Madrid: Editorial Escuela Española, 1952); la página dedicada al Caudillo acompaña su semblanza 19. “A todos los trabajadores de España”, 18-7- personal de tres imágenes que justamente están 1944, en José Antonio Girón, Escritos y Discursos, referidas a Auxilio Social, Subsidio Familiar y vol. II 1944-1947 (Madrid: Ministerio de Trabajo, Subsidio a la Vejez, las tres presididas por un libro 1952-1956), 59. que representa el Fuero del Trabajo. El Ministerio de Trabajo, de que los trabajadores pudieran defender una cartera política sus intereses y el Ministerio establecía unas condiciones de trabajo que aseguraban altas La gestión de la política social franquista cotas de beneficio a los empresarios por la vía 47 estuvo en manos falangistas a través de la Or- de la plusvalía del trabajo. En ese ámbito el ganización Sindical Española –OSE- y, sobre- Ministerio también traducía el componente todo, del Ministerio de Trabajo, al frente del represivo del régimen. cual estuvo José Antonio Girón, desde 1941 a 1957. Girón siempre defendió que ambas ins- Pero la coacción legal que ejercía el Ministerio tituciones eran organismos complementarios de Trabajo iba acompañada de las competen- al servicio de una única política falangista23. cias sobre previsión social, un componente El Ministerio de Trabajo tenía dos ámbi- fundamental de las políticas de consenso en tos competenciales básicos: el laboral y la todas las sociedades modernas25. Los diri- previsión social. El ministerio siempre tuvo el gentes del régimen franquista no dejaron de control estricto de la normativa laboral a tra- repetir en los primeros años que la extensión vés de las reglamentaciones de trabajo pero, de los seguros sociales estaba estrechamente lo más destacable fue que hasta 1958 fijó los relacionada con la nacionalización de los salarios en todas las actividades productivas españoles26; también con la política de y para todas las categorías laborales pues, protección de la familia del Nuevo Estado. dadas las características de la dictadura fran- Con la nacionalización porque el segu- quista, la función fundamental del ministerio ro social era presentado como una Obra de Trabajo era el rígido control del mercado Social asentada en la justicia y no como una de trabajo. En España no se debería utilizar expansión de la Asistencia Pública, que era el concepto de relaciones laborales, al menos hasta la aprobación de la Ley de Convenios Colectivos en 1958 e, incluso entonces, con muchas matizaciones24. En definitiva, en el 25. Para el caso italiano véase Giorgi, Chiara, ámbito laboral se plasmaba de forma transpa- La previdenza del regime. Storia dell’Inps durante il rente el componente de clase de la dictadu- fascismo, (Bologna: Il Mulino, 2004). ra. El régimen había eliminado la posibilidad 26. Sobre la concepción de los seguros sociales públicos en sentido nacionalizador en línea con los referentes nacionalsindicalistas, véase Guillermo Marín, “Falange, nacionalización y 23. Molinero, La captación, 73-185. seguros sociales a través de la labor editorial del Instituto Nacional de Previsión” en Pere Gabriel, 24. Véase esta cuestión en Carme Molinero y Pere Jordi Pomés, Francisco Fernández Gómez, Ed., Ysàs, Productores disciplinados y minorías subversivas. España Res publica. Nacionalización española e Clase obrera y conflictividad laboral en la España identidades en conflicto siglos( XIX y XX, (Granada: franquista, (Madrid: Siglo XXI, 1998), 62-77. Comares, 2013), 527-536. una obra benéfica y funda en la caridad27. tad y de nuestra independencia”29. La exalta- De la misma manera, los seguros sociales se ción de la familia conectaba de forma plena vinculaban abiertamente a la política demo- con el discurso del catolicismo y, por lo tanto, 48 gráfica y a la política de género: “nuestros con la tradición, de manera que la retórica de avances sociales no persiguen, en orden a protección de la familia no encontraba ningún la dignificación económica del trabajador, tipo de resistencias. Ahora bien, es necesario más meta que aquella meta universal, jamás tener en cuenta que los dirigentes franquis- alcanzada, de hacer realidad el salario justo y tas eran explícitos al señalar que los seguros suficiente para todo el núcleo familiar”28. Pero y subsidios sociales estaban vinculados a la cuando los dirigentes franquistas afirmaban política demográfica pronatalista en beneficio que se perseguía “hacer realidad el salario de la grandeza de la ‘Patria’ y, a la política de justo” no se estaban refiriendo a la retribución género, que trataba de recluir a las mujeres en adecuada del trabajo realizado y al beneficio el ámbito doméstico, profundizando su margi- conseguido sino que, como se explicitaba nación en el ámbito laboral30. continuadamente, se referían a que se esta- La primera medida de previsión social fue blecerían los complementos imprescindibles aprobada en la fecha emblemática del 18 de para conseguir la reclusión de las mujeres en julio de 1938. Se trataba del “Régimen Obli- el ámbito doméstico, que se justificaba con el gatorio de Subsidios Familiares” que entró en argumento de que las leyes perseguían que no vigor el 1 de febrero de 1939 con el objetivo de se pusiera en peligro el mantenimiento de la “otorgar al trabajador –sin perjuicio del salario familia, unidad básica de la nación. justo y remunerador de su esfuerzo- la canti- Es decir, la política de previsión social era dad de bienes indispensables para que, cuando concebida como una medida explícitamente la prole sea numerosa, y así lo exige la Patria, política, pues la familia era la primera unidad no se rompa el equilibrio económico del hogar política. Así la familia era presentada como y llegue la miseria, obligando a la madre a bus- “esa unidad entrañable sobre la que reposa la car en la fábrica o en el taller un salario con vida de la nación, la seguridad de la estirpe, el

secreto de nuestra soberanía, de nuestra liber- 29. “Para el periódico Afan”, 23-12-1955, en Girón, Escritos y Discursos, vol. VI 1954-1955, 395.

30. Igual que en el caso italiano. Sobre la 27. Severino Aznar, “Las fronteras del Seguro influencia italiana en la política social franquista Social”, Boletín Informativo del Instituto Nacional de Guillermo Marín e Iñaki Fernández, “Welfare as a Previsión, nº 3, 1942, 18. Totalitarian Tool: Fascist Italy and Francoist Spain in the European Context” en Ferran Gallego y 28. José Antonio Girón, Quince años de política F Morente (Eds.), The Last Survivor. Cultural and social dirigida por Franco, (Madrid: Altamira, 1951), Social Projects Underlying Spanish Fascism, 1931-1975, 11-12. (Porland: Sussex Academic Press, 2017). que cubrir la insuficiencia del conseguido por términos globales, pero la situación de muchos el padre, apartándola de su función suprema ancianos era tan miserable que, en algunos e insustituible, que es la de preparar sus hijos, casos, pequeñas cantidades podían significar arma y base de la Nación, en su doble aspecto un incremento muy notable de sus ingresos 49 espiritual y material”31. –con el correspondiente agradecimiento a la institución que lo aplicaba-33. Como a pesar de la pompa de la declaración, el subsidio como ingreso salarial fue siempre Los préstamos de nupcialidad y de natalidad, insignificante, ante el retroceso espectacular unos subsidios a los que la propaganda fran- del poder adquisitivo de los salarios en la pos- quista dedicó una gran atención, aparecían guerra –con las consecuencias que ello tenía-, como extraordinariamente importantes para la el Ministerio dirigido por Girón tuvo que bus- política demográfica y de género y la retórica car nuevos instrumentos en los que plasmar el que envolvía estos subsidios también era la mis- discurso de fortalecimiento de la familia como ma con la que se habían publicitado en países la célula social y política de lo que ya se empe- como Italia. Un folleto del Instituto Nacional de zó a denominar democracia orgánica. Fue con Previsión resaltaba que al hombre inquieta “la ese objetivo que en 1945 se creó el Plus de Car- [falta] de dedicación de la mujer a las tareas de gas Familiares –los “puntos”- que por primera la casa y a la educación de los hijos. A remediar vez podía suponer un ingreso significativo para tal estado de cosas va encaminada la diferencia los trabajadores, dependiendo de la estructura que existe en la cuantía del préstamo a favor de generacional de cada empresa32. la futura madre. Los varones solteros reciben 2.500 ptas. las mujeres solteras reciben 5.000 En la memoria popular los “puntos” contaban ptas.” La misma propaganda también especifica- en el haber del régimen. Otros subsidios como ba que el préstamo de Nupcialidad también te- el de la Vejez eran igualmente exiguos en nía como objetivo estimular la natalidad; así se anunciaba que por el nacimiento de cada hijo

31. Instituto Nacional de Previsión, La Ley de se podía obtener una bonificación del 25% del Subsidios Familiares. Su doctrina. Normas para su préstamo de manera que podía ser “totalmente implantación,(Madrid: Ministerio de Organización 34 y Acción Sindical), 7. cancelado con el cuarto hijo” .

32. La variabilidad del plus estaba relacionada con las proporciones existentes en la plantilla de 33. Servicio Central de Documentación, trabajadores solteros y casados, y el número de Delegación Provincial de Asturias, hijos de éstos, dado que la masa salarial destinada Correspondencia, caja 67. Archivo del Ministerio al efecto se repartía entre los últimos. de Trabajo, Subsecretaría. Servicio Central de Documentación, Delegación Provincial de Asturias, Correspondencia, caja 67. 34. Instituto Nacional de Previsión, Los Seguros Archivo del Ministerio de Trabajo, Subsecretaría. Sociales en España, (Madrid: Publicaciones del INP, 1944), 36. El sistema se inspiraba en los Atención aparte requiere la creación del implacable”35. Sin embargo, la centralidad Seguro Obligatorio de Enfermedad, apro- del 18 de julio no supuso nunca que el 1º bado por ley de 14 de diciembre de 1942, de Mayo no se utilizara también a efectos 50 y que Girón siempre consideró como su propagandísticos pues, aunque los falangis- gran conquista, y la ley que más esfuerzos tas –y por extensión las instituciones fran- le había exigido. El SOE fue presentado quistas que dirigían- pretendieron eliminar como muestra de “la amplitud y generosi- el componente político de la identificación dad propia de nuestra Revolución Nacional obrera, siempre tuvieron muy presente los Sindicalista”. La afiliación de los trabajado- referentes del imaginario popular36. El Se- res al Seguro de Enfermedad se inició el 1 guro de Enfermedad fue presentado como de mayo de 1944. La fecha no era causal; “el paso más firme y amplio que da el Estado es- cualquier observación de las fechas en que pañol en su incansable tarea de implantación de el régimen ponía en marcha medidas que la justicia social”, convirtiendo en “realidad, tenían un componente propagandístico una vez más, los postulados de justicia social fundamental muestra la preponderancia que el Estado propugna y que impulsan con del 18 de julio. La fiesta más importante ánimo firme el Caudillo de España, el Ministro del calendario, el inicio del Glorioso Alza- de Trabajo y los altos organismos y personas que miento Nacional, se quiso asociar directa- rigen el sistema de previsión social en España”37. mente con los trabajadores, porque aquella La evaluación de los primeros pasos en la fecha era sinónimo de “la implantación de la construcción de un sistema de Seguridad justicia social verdadera, auténtica, que hasta el Social debe ser matizada. Es cierto que 18 de julio no existía más que en teoría, pues la contra la ley se produjo una importante gran familia productora, la España trabajadora movilización de los sectores económicos estaba dividida en homicida lucha y en rencor vinculados a la asistencia sanitaria pero, aunque Girón fue muy duro en la denun-

mecanismos establecidos en Italia y Alemania para fomentar la natalidad y recluir las mujeres 35. Francisco Moret, Conmemoraciones y fechas de la en el espacio doméstico. Sobre Alemania véase España nacional-sindicalista, (Madrid: Ediciones de Gisela Bock, “Políticas sexuales nacionalsocialistas la Secretaría de Educación Popular, 1942), 44. e historia de las mujeres” en Françoise Thébaud (Dir.), Historia de las mujeres. El siglo XX, (Madrid: Taurus, 1993), 186-187. Sobre Italia Victoria de 36. Solo hay que repasar la prensa de los Grazia, “Patriarcado fascista: las italianas bajo el años sesenta y setenta para constatar que la gobierno de Mussolini: 1922-1940” en Georges demostración sindical en el estadio Santiago Duby, Michelle Perrot, Historia de las mujeres en Bernabeu de Madrid el 1 de mayo era uno de los Occidente, (Madrid: Taurus, 1991), 84-89; Chiara grandes actos políticos anuales del franquismo. Saraceno, “Construzione della maternità e della paternità” en Angelo del Boca et al., Il regime 37. Instituto Nacional de Previsión, Ante una ofensiva fascista, (Roma-Bari: Laterza, 1995), 475-497. nacional, (Madrid: Afrodisio Aguado, 1944), 4. cia de los intereses corporativos médicos, Los destinatarios del discurso «social» en la práctica éstos fueron respetados, ¿En qué medida discursos y medidas asis- lo que, como han puesto de relieve los tenciales ayudaron a asentar la legitimidad estudios realizados, provocó un alto grado 51 del régimen, objetivo fundamental de tales de ineficacia del sistema38. Por otro lado, políticas?. Era difícil que entre los trabajado- la implantación del Seguro Obligatorio de res con arraigada cultura política obrera el Enfermedad no despertó entusiasmo en- discurso franquista penetrase con facilidad tre una parte importante de sus potencia- pues, como los propios informes oficiales les beneficiarios dado que, inicialmente, señalaban, los trabajadores percibían el fran- las prestaciones fueron pocas y el aumento quismo como el retorno agravado al peor del coste era elevado en relación a los se- pasado, ya que había desaparecido incluso la guros preexistentes. Se podría decir que, posibilidad de defenderse. Un informe poli- inicialmente, el nuevo sistema de seguri- cial de 1942 referente a Oviedo señalaba que dad social no representó ningún avance para buena parte de los asalariados de las “la aparente normalidad no refleja el sentir de la zonas más industrializadas de España que, clase trabajadora, que con salarios bajos consi- a lo largo del siglo, habían conseguido derando la carestía de la vida, y con las grandes que se establecieran distintos mecanismos dificultades que encuentran para abastecerse de de previsión social. Ahora bien, para otros los artículos de primera necesidad, estraperlados sectores de la población el SOE sí supu- entre gente de posición, ven en el nuevo Régimen, so una mejora notable, además de que, la continuación del sistema político imperante en progresivamente, amplió las prestaciones. España antes del Glorioso Movimiento, en que se Lo que es indudable, en cualquier caso, es hacía labor de partido y no nacional, condenando que desde la perspectiva política el nuevo una clase social al sacrificio, en beneficio de otra sistema se convirtió en un instrumento de que disfrutaba de su privilegio”39. propaganda muy efectivo, porque tanto ante unos como ante los otros, venía a Pero mantener dichos referentes era impor- plasmar la preocupación social en el que tante para sustentar el mito del armonicismo insistía el discurso oficial del régimen. social. En este sentido conviene tener pre- sente que el régimen utilizaba intensamente todos los medios de comunicación que con- trolaba que, directa o indirectamente eran

38 Margarita García Padilla, “Historia de la Acción 39. Informes de la DGS 30-4-1942 en Documentos Social”, 403. Véase una síntesis en Mª Dolores de Inéditos para la Historia del Generalísimo Franco, la Calle, “El sinuoso camino de la política social Fundación Nacional Francisco Franco Azor, española”, Historia Contemporánea, nº, 17, 1998. Madrid, 1993, vol. III, pág. 417-8. todos. De manera que, un discurso quizás consecuencia de la represión franquista sobre hecho ante los mineros, reproducido en la los cuadros de las organizaciones sociales, se prensa, llegaba al conjunto de la población convirtieran en objeto de la propaganda fran- 52 mucho más proclive que aquéllos al discurso quista al mismo tiempo que su público. armonicista. Por otra parte, las duras condi- Así, aunque los subsidios, el plus de cargas ciones de vida provocaban que amplias capas familiares y otras medidas de esa naturaleza de trabajadores valorasen positivamente eran muy poco significativas en términos eu- cualquier pequeña mejora en sus condiciones ropeos, durante mucho tiempo, nadie sabía de vida, fueran materiales o de ocio. Miles de lo que ocurría en otros lugares porque la jornaleros que huían del hambre, de la mise- prensa siempre estuvo bajo control y, por lo ria y de la explotación de los terratenientes se tanto, el elemento de comparación era la si- desplazaban a la ciudad donde encontraban tuación existente en España décadas atrás; la mayores garantías y Seguridad Social que, experiencia republicana había sido tan breve por primera vez, les prestaba el Estado. que apenas tuvo oportunidad de desarrollar Por otro lado, hay que tener presente el su política social de manera que, pasados los entorno en que se desenvolvían los indivi- años, muchos españoles pudieron pensar duos. El régimen se presentó y fue presentado que la protección social nunca había sido tan como el retorno a la normalidad y el orden; importante como hasta entonces y que esa ninguna otra posición podía ser expresada y realidad era mérito del régimen franquista. la falta de información alternativa redundaba En definitiva, el discurso en torno a la en dificultades extraordinarias para situarse ‘justicia social’ fue muy funcional en la ante los acontecimientos colectivos. Aunque imagen pública que el régimen quería no consiguiesen convencer, los aparatos del proyectar de sí mismo y tuvo una gran régimen se aseguraban de que sus argumen- importancia en clave de legitimación tos llegaban al conjunto de la población. política, no desde la perspectiva de la lucha Como señaló Tim Mason para Alemania, contra la pobreza. El objetivo del régimen la eficacia de la máquina de propaganda franquista era obtener o aumentar su radicaba más en su capacidad de confundir, legitimidad ante amplios sectores populares, de distraer, focalizando supuestos enemigos, a la larga entre los más despolitizados –que que en generar sentimientos positivos40. No es aumentaron con el paso de los años, al por tanto ninguna paradoja que los secto- menos en algunas zonas- o incluso ante los res desarticulados, en buena medida como adictos que, como el resto de la población, convenía que supieran que el régimen se 40. Tim Mason, Nazism, Fascism and the Working preocupaba por ellos. Class (Cambridge: Cambridge U. P., 1995), 253. El franquismo se dotó de los instrumentos necesarios para controlar la sociedad española e impedir la autonomía de la sociedad civil. En ese terreno consiguió un 53 gran éxito. Se podría decir, sin embargo, que precisamente ese control social contribuyó también a que las instituciones del régimen fueran poco atractivas. Así, el régimen tuvo muchas dificultades para vitalizar su presencia social porque el Nuevo Estado no pudo dedicar los recursos imprescindibles para el desarrollo de todas aquellas organizaciones que creó para encuadrar la sociedad civil. A la escasez de medios se sumó la mediocridad de los cuadros políticos que tenían que desarrollar aquellas políticas; el resultado final era una existencia lánguida, incapaz de atraer a las estructuras del régimen franjas significativas de cuadros con los que poder gestionar los espacios sociales que teóricamente tenían atribuidos, y una renovación generacional que le permitiera mantener y/o conseguir influencia social. REPRESIÓN DA LINGUA Antecedentes históricos E CULTURA GALEGAS: A lingua galega, románica, derivada do DO FRANQUISMO 54 latín, conformouse entre os séculos VIII e Á ACTUALIDADE XII para acadar a súa plenitude funcional Matías Rodríguez Da Torre na Idade Media. Desde o seu nacemento Universidade de Santiago de Compostela (séc. VIII) até a fin da Idade Media (séc. Xosé Manuel Baamonde Silva XV), o galego sempre foi a lingua de todos Universidade de Vigo os estamentos sociais existentes na socieda- de galega medieval. Foron, polo tanto, sete séculos de normalidade lingüística para a lingua propia de Galicia

Baixo a denominación do que agora recoñe- cemos como galego-portugués, falábase en Galicia e Portugal, “pois naquela época o por- tugués non se distinguía do galego ... Esta lingua común - galego-portugués ou galaico-portugués- é a forma leva o latín na esquina noroeste da Penínsu- la Ibérica” (Teyssier, 1994: 3). Na Idade Media, foi lingua de corte, cultura e valor artístico in- ternacional, usada polos trobadores nas can- cións máis fermosas de amigo, amor, escarnio e maldizer, en prosa narrativa, xurídica ou administrativa. Era unha lingua de prestixio no que autores estranxeiros compoñían as súas obras. As recompilacións líricas medie- vais galego-portuguesas máis importantes que se conservan hoxe son o Cancioneiro da Ajuda, o Cancioneiro da Vaticana, o Can- cioneiro Colocci-Brancutti e as Cantigas de Santa María (de Afonso X o Sabio).

A independencia de Portugal en 1139, a pos- terior colonización do reino de Galicia por Castela coa substitución da nobreza galega, altos cargos eclesiásticos e administración, e unha educación pensada só para elites, sa do país e a súa identidade. Son as Irman- introduciu a lingua nun tempo chamado dades da Fala fundadas en 1916 e declaradas os Séculos Escuros (s. XV ate XVIII), o que claramente nacionalistas en 1918 e que serán supuxo o mantemento practicamente nun o primeiro núcleo consciente en reclamar a 55 ámbito oral. Trátase dun período de deca- cooficialidade do galego e do castelán. dencia da lingua e cultura galegas, caracte- rizado pola ausencia case total de literatura O escritor galego Aurelio Ribalta, que no noso idioma e polo estado de prostra- residía en Madrid e membro dun grupo ción e marxinación social da lingua galega de intelectuais galeguistas alí establecido, a raíz da imposición do castelán. De xeito realizou un chamamento dende a revista paralelo, prodúcese unha enorme perda do Estudios Gallegos para defender a lingua ga- poder político do Reino de Galicia lega en 1915. O 5 de xaneiro de 1916 Antón Vilar Ponte recolleu a devandita chamada Na segunda metade do século XIX o e comezou unha campaña para a creación galego volveu á esfera culta polo Rexurdi- dunha Liga de Amigos do Idioma Galego. mento (o renacemento cultural e político) O 18 de maio de 1916 creouse a Irmandade con poetas como Rosalía de Castro (que dos Amigos da Fala que tiña como obxecti- en 1863 publicou os poemas chamados vo a defensa, exaltación e fomento da lingua Cantares Galegos, considerada a primeira de Galicia, e nomeouse a Antón Vilar Ponte gran obra da literatura galega contemporá- como Primeiro Conselleiro. nea), Curros Enríquez ou Eduardo Pondal; a aparición de políticos, historiadores, Ademais, publicáronse xornais en galego lexicógrafos, gramáticos e varios autores e, nos anos vinte, desenvolvéronse varias residentes en Galicia e na emigración actividades monolingües que buscaban dar- americana - especialmente Cuba e Arxenti- lle pulo ao galego desde un punto de vista na - que apostaron pola súa propia lingua intelectual, nos campos de coñecemento nos e identidade galega e acabaron por usar que ata entón non se utilizaba practicamen- a lingua en público. Ademais, a creación te desde os séculos XIV ou XV. da Real Academia Galega (da lingua), en Cabe destacar á Xeración Nós, un colectivo 1906, devolveu o galego á esfera culta. A de intelectuais que lle imprimiu un impor- situación lingüística destes tempos defínese tante pulo á cultura galega, principalmente como “bilingüismo da lingua dominante no que se refire á renovación da prosa e do minoritaria” (Mariño, 1998: 370). ensaio, así como ao seu cosmopolitismo. Xa no século XX, xurdiron as primeiras orga- Tamén se inicia unha obra de investigación nizacións específicas para defender a lingua científica a través da creación do Seminario e cultura galegas, que transcenderon a defen- de Estudos Galegos. No primeiro terzo do século a emigración Isto levará á primeira tentativa lexislativa de galega financiou numerosas escolas de todo recoñecer ao galego como lingua cooficial o país para instruír aos nenos e formar (xunto co castelán) no Estatuto de Autono- 56 xeracións que non se vían impulsadas polo mía, aprobado maioritariamente polo pobo éxodo masivo como os anteriores (entre galego o 28 de xuño de 1936. Non obstante, os séculos XIX e XX, Galicia tiña máis dun o 18 de xullo do mesmo ano produciuse millón de emigrantes, a maioría a América: un golpe de estado, que comezou a Guerra Cuba, Arxentina, Brasil, Uruguai, etc.). Civil, que duraría ata marzo de 1939. Neste Nestas escolas libres e laicas, o alumno xa punto, podemos afirmar que en Galicia non puido abordar nalgúns casos a aprendizaxe hai unha guerra fratricida entre os militares de contidos na súa lingua propia, o galego. seguidores do xeneral Franco e os defensores do lexítimo goberno da Segunda República, Finalmente, co establecemento da Segunda porque o establecido é unha represión desde República no Estado español en 1931, dó- o 20 de xullo. Só houbo resistencia armada tanse as reivindicacións nacionais, culturais durante oito ou dez días nalgunhas cida- e lingüísticas dunha ferramenta política: o des, como Vigo, Ferrol ou A Coruña. “Non Partido Galeguista, que traballará para o re- houbo un fronte de guerra no sentido conven- coñecemento de Galicia dentro dun Estado cional aquí, senón ... unha auténtica guerra de plurinacional confederal e polo “dereito a exterminio contra civís desarmados; contra todo empregar a lingua galega e a súa cooficialidade” o que representou, simbolizou ou evocou o réxime (Portas, 1993, 108). De feito, o deputado democrático republicano nacido en abril de 1931” Castelao, o principal referente político do (Velasco, 2006: 13). Partido Galego, conclúe o ensaio Sempre en Galicia, unha obra fundamental para o Os galegos foron forzados a loitar no bando pensamento nacionalista, con esta mensaxe: sublevado, ou aqueles máis ideolóxicos en defensa da República no territorio español “Non temos confianza nos españois, pero temémolo fóra de Galicia. O territorio galego conver- en nós e nas ideas que profesamos. teuse nun campo de exterminio, que non Estas ideas pódense concretar nos seguintes está suficientemente analizado debido á falta puntos: de apoio institucional para a investigación e dun marco legal adecuado para localizar ás a) A plena autonomía de Galicia para federarse vítimas da represión franquista, índice de cár- cos outros pobos de España. ceres, presos sen xuízo, campos de concentra- ción e asasinatos indiscriminados e impunes. b) República Federal de España para confederarse con Portugal ...” (Castelao, 1977: 477) Franquismo: O silencio interior. nacionais de Galicia, e que tamén tiñan a Longa Noite de Pedra condición de ser escritores con algunhas incipientes letras galegas que xa comezaron a Merece unha análise especial o que pasou coa experimentar un certo nivel de madurez tras 57 apreciábel cultura galega dese momento, así un ostracismo secular. como as consecuencias que os acontecemen- tos tiveron tanto para a lingua como para os Outros axentes fundamentais da alta cultura seus cultivadores. A xeración de intelectuais galega víronse forzados a silencio interior que intentaron realzar unha cultura de carác- por ser afastados dos seus oficios, no caso do ter nacional e unha intensa reivindicación do patriarca da nacente narrativa, Ramón Otero idiomático, foi obxectivo do franquismo desde Pedrayo (profesor de xeografía, polígrafo e ex o primeiro momento. É por iso que son fusila- parlamentario galego), xunto con profesores dos activistas, escritores, profesores, editores, e prisioneiros exiliados despois da guerra. artistas e xornalistas. Foi o caso de nomes tan Hai que sumar outras persoas no exilio, como ilustres como: Alexandre Bóveda (secreta- Afonso Rodríguez Castelao (deputado galego, rio de organización do Partido Galeguista e escritor e debuxante, auténtico defensor do impulsor do Estatuto de Autonomia) […], estatuto galego), que desenvolveu un perco- Ánxel Casal (editor e presidente galeguista rrido internacional para denunciar a atroci- da Cámara de Santiago de Compostela) […], dade fascista en Galicia e España. Mentres no Camilo Díaz Baliño (pintor e cenógrafo) […], interior de Galicia aplicábase a mordaza sobre Víctor Casas (director do xornal galeguista A a utilización do idioma nos ámbitos formais e Nosa Terra)” […], Johán Carballeira (xor- medraba unha presión social abafante a prol nalista, poeta e presidente de Câmara) […] da substitución do galego polo castelán. Roberto Blanco Torres (poeta e xornalista) Como é lóxico, os intelectuais galeguistas que […], Xaime Quintanilla (presidente socia- ficaron no país reprimíanse ou autocensu- lista da Cámara de Ferrol) […], Xoán Xesús rávanse á espera de tempos mellores (Portas, González (xornalista e fundador da União 1993, 115). A situación queda perfectamente Socialista Galega) Víctor Fráiz (mestre e fun- definida co título da principal obra poética de dador da sindical Federação de Trabalhadores Celso Emilio Ferreiro: Longa Noite de Pedra. do Ensino)”, Darío Álvarez Limeses (doutor e O galeguismo político sufriu unha represión jornalista), Manuel Lustres Rivas (jornalista). sistemática, trasladándose a súa forza principal (Rodríguez, 1994, 16-17). ao exterior, especialmente a Bos Aires. No Esta é unha lista de autores que foron asasina- país, os herdeiros do galeguismo abandonan dos por facer públicas ideas comprometidas a loita política e centran os seus esforzos na coa democracia, o progreso e os dereitos recuperación cultural. O franquismo fi un réxime totalitario O 16 de marzo de 1939, a Secretaría de apoiado nun fundamentalismo católico (o Prensa e Propaganda publicou un oficio Vaticano foi o primeiro Estado Internacio- afirmando que as linguas rexionais deben 58 nal que lexitima o goberno de Franco en estar prohibidas, xa que non serviron para maio de 1938), establecido a base de repre- mellorar a difusión dos principios do Move- sión, censura e reeducación para orientar, mento Nacional (é o nome que recibiu no dirixir e restrinxir dereitos e liberdades réxime franquista, o mecanismo totalitario individuais e colectivos. de inspiración fascista que pretendía ser o único medio de participación na vida públi- Ademais, o novo corpo lexislativo tiña ca española) e do traballo do goberno. como unha das súas principais finalidades a unidade lingüística e nacional. Segun- Esta lexislación uniformizadora seguirá nas do a profesora María Pilar Freitas Juvino décadas seguintes ao Alzamento nacional (2008: 291), o goberno usurpador pronto coa imposición dos nomes en castelán, ou comezou a lexislar para evitar o uso das a orde verbal do Ministerio de Información outras linguas españolas: o galego, o cata- e Turismo, xa nos anos 60, dirixida por un lán e o vasco. En 1938 comeza un corpo le- ministro galego, Manuel Fraga, promotor xislativo encamiñado a censurar o uso das da Lei de prensa de 1966, de non exceder distintas linguas do estado. Así, unha orde o 20% dunha publicación, que permite do Ministerio de Xustiza do 18 de maio de percibir a existencia da censura institucional 1938 prohibe calquera outra lingua que integral existente desde a Lei de prensa do non sexa a castelá no Rexistro Civil. Ese 22 de abril de 1938 promulgada durante a mesmo ano, o ministro de Xustiza reite- guerra e “cun control que caeu directamente na ra que as entradas en lingua diferente á Falange” (Bermúdez, 2010: 107), o único lingua oficial serán nulas. Tamén está pro- partido político permitido, con ideoloxía fas- hibido utilizar no Rexistro de Entidades cista e nacional-sindicalista, e que manterá a Xurídicas unha lingua distinta do español. vixilancia e a censura ata 1977. O 1 de marzo de 1939, un mes antes do Este compendio de normas promulgado na final da guerra, o Ministerio Nacional de súa maioría nos primeiros anos da represión Educación declara o catecismo patriótico afunde nun silencio sepulcral as letras gale- español de Ignacio Menéndez-Reigada gas, tanto a nivel literario como na comuni- como manual escolar, sendo un texto que cación social. Entre 1936 e 1946 en Galicia indica que “a lingua castelá é fermosa e apta só se publicaron uns cantos volumes de como ningunha outra das linguas vivas ...” media ducia de libros dos clásicos Rosalía, (Freitas, 2008: 292). Curros e Noriega Varela. Só lírica, na liña circunstancial, habitual, folclorística e moral Nos anos corenta non houbo disposicións do réxime franquista. Unha excepción legais para prohibir o uso do galego no notable foi Nova Galicia, Boletín Quincenal de mundo editorial, nin en certas conferencias los escritores antifascistas gallegos publicada en públicas, porque o que o franquismo non 59 Barcelona nos anos 1937 e 1938 no tempo censurou por lei, quedaba omitido pola au- da guerra coas achegas de escritores e tamén tocensura. O primeiro en desafiar esta regra deputados, Castelao e Suárez Picallo; Rafael non escrita nun acto público foi o profesor Dieste, Ramón Cabanillas, Eduardo Blanco Ramón Otero Pedrayo, o 11 de novembro Amor e prestixiosos artistas: Colmeiro, Artu- de 1949, na inauguración dun monumento ro Souto, Luís Seoane. ao centenario de Valentín Lamas Carvajal - autor e xornalista do renacemento cultural As palabras resaltadas que abriron o primeiro do século XIX. número dicían: A fundación de Editora Galaxia en 1950 por “Unir á voz dos antifascistas galegos que traba- galeguistas de preguerra que permaneceron llaron pola liberdade en España xa redimida, en Galicia e que defendían unha liña de coa dos nosos irmáns de fala e de nacemento que acción culturalista fronte á situación política vivir en Norteamérica aínda non foron trabu- é a pedra angular da recuperación dos cados pola distancia e o fluxo de persoas que se usos escritos en Galicia. Promove a poesía, atopan a grande escala; para dicirlles a verdade a nova narrativa galega de novos autores e para defender a súa dignidade: en poucas da posguerra, coa colección de Illa Nova e retóricas, o obxectivo co que nace este boletín” as publicacións periódicas como a Revista (Fernández, 2000). de Economía de Galicia, a revista de cultura Outras publicacións nesta época bélica e arte Atlántida, e o diario do pensamento que utilizaban de cando en vez a lingua Grial, censurado en numerosas ocasións. galega foron: El Miliciano Gallego. Órgano Nese momento tamén os editores Monterrei del Cuarto Batalhón de la Primera Brigada e Xistral que intentan dignificar a lingua. de Líster (Madrid 1936-1937), El Socialista Pero están suxeitos a críticas desfavorables Gallego. Órgano del Agrupamento Socialista de na prensa madrileña. Refugiados Gallegos (Madrid, 1938), Nova Ademais da propia administración, hai que Galiza. Portavoz dos antifascistas galegos (Ma- destacar a presenza doutros axentes moi ac- drid, 1937 e Barcelona até 1938) ou Galicia tivos no proceso de castelanización da socie- Libre. Órgano del Agrupamento de Gallegos dade galega: a igrexa, a escola e os medios libertarios (Madrid, 1937- Valencia, 1939) de comunicación. A igrexa é unha institu- (Rodríguez, 1994,119-147). ción colaboracionista co réxime, xa que ata hai persoas asasinadas acusadas de ser ateos en América e, a finais dos anos 60, en Galicia. ou de non participar en servizos relixiosos. A televisión popularizouse moi rapidamente A igrexa traballa en todo o franquismo neste momento e contribuíu a cambiar moi- 60 como unha organización case omnipotente tos costumes tradicionais. Lingüisticamente, é e inflúe directamente na moral das persoas. de novo o castelán o idioma exclusivo. Rexéitase utilizar a lingua galega, aínda que O masivo exilio galego provocado pola en 1963 o Concilio Vaticano II aprobou a opresión franquista obriga a continuación introdución de linguas vernáculas, o Boletín do proceso de recuperación lingüística Oficial de Galicia(1964) non tivo en conta o antes da guerra noutros países de acollida. galego. Só se conseguirá o permiso do uso O núcleo fundamental é a cidade de Bos do galego no ano 1969 (Portas, 1993: 127). Aires onde viven máis de 400.000 emigrantes E, con todo, dependendo da vontade indivi- galegos asociados a colectividades fundadas dual e minoritaria dos sacerdotes. a principios do século XX e dirixidas polos A escola é outro foco da obrigatoriedade fuxitivos galegos. O Grupo de Universida- do castelán. En setembro de 1936, “o contido des, Escritores e Artistas de Galicia, que en educativo está suprimido e impóñense outros novos” galego ofrece clases en diversas disciplinas (Santalla, 2005: 230). A escola pública e a en galego, promove espectáculos de teatro, educación privada, dun crecemento descon- investigación histórica, creación literaria, en- trolado, derriban definitivamente o prestixio saio político, conferencias e actos públicos. do galego desde a primeira infancia. Son fre- Alén de Luis Seoane, como gran promotor cuentes a utilización da violencia física contra cultural, destaca Castelao, como figura polí- o alumnado galego falante e a súa ridiculiza- tica ilustre, que publica Sempre en Galiza na ción por motivos linguísticos. Arxentina, en 1955, o ensaio máis notable de pensamento nacionalista. Os medios de comunicación de masas son o terceiro eslabón da castelanización, especial- En 1944 varios deputados galegos nas Cor- mente coa extensión da radio e, en particu- tes republicanas españolas de 1936 crean lar, a televisión nos anos 60. A prensa galega o Consello de Galicia, goberno provisional tamén se produce en castelán e emprega o galego no exilio para denunciar a atroci- galego excepcionalmente só cando o tema é dade franquista. Estas denuncias chegarán de ámbito cultural. A radio tamén utilizará á Asemblea da UNESCO que se celebrou o castelán case exclusivamente nas transmi- en Montevideo en 1954, A persecución da sións, deixando ao galego reducido ao alcan- lingua nacional polo Estado español, tal ce da anécdota e do humor. Non obstante, e como se rexistra no número 491 (nov- hai algunhas experiencias en lingua galega embro de 1954) de A Nosa Terra, principal xornal galeguista e en galego, que recupera familia ou a función local. Isto presupón a a edición no exilio, que inclúe o informe interiorización dun complexo de inferiori- elaborado polos galeguistas do interior (os dade inducido por todos estes factores, que que quedaron en Galicia), que a comuni- asociaba a fala galega a ser inculto, ignorante 61 dade galega trouxo aos representantes da e de extracción rural; ligando así o idioma ao UNESCO. O documento pretendía demos- atraso económico, nun momento no que as trar que, ainda que formalmente no existía cidades galegas comezaron a urbanizarse. A lexislación prohibitiva por parte do réxime lingua de prestixio era o castelán. de Franco, a represión ao emprego dos idio- Os últimos anos da ditadura supuxeron mas nacionais, na práctica, era un feito. unha maior flexibilidade na censura. O 17 de maio 1963 comeza a celebrarse o Dia das Situación Actual: A Loita pola Letras Galegas, coincidindo co centenario Supervivencia da primeira edición de Cantares Gallegos, de Rosalía de Castro. Tamén compre destacar A adversidade histórica do galego fixo a posta en marcha de Ediciós do Castro, deste unha lingua case ágrafa durante unha unha editorial galega fundada en Sada, en cantidade apreciable de séculos. O renace- 1963, ao amparo do Grupo Sargadelos como mento cultural realizado polo galego desde parte do complexo industrial Laboratorio de a segunda metade do século XIX en busca Formas impulsado polo intelectual galego dun modelo culto e un recoñecemento social Isaac Díaz Pardo. O nacemento da nova e legal, truncouse en 1936 co levantamento canción galega co colectivo musical Voces do fascismo, que se enfronta ao aprezo que Ceibes; e, sobre todo a fundación de orga- os galegos teñen da súa propia lingua poñer nizacións políticas nacionalistas (Partido toda a maquinaria do Estado nunha estra- Socialista Galego e Unión do Povo Galego) texia represiva, concretada na imposición do en condicións clandestinas, demostran un castelán en sectores clave como a adminis- pequeno avance da lingua e cultura nacio- tración - goberno, deputacións provinciais, nal. Estes exemplos son pezas fundamentais consellos municipais, xustiza-; na igrexa na socialización da lingua, nos usos escritos católica, obrigatoria durante a ditadura; na e “adoptarán posicións activas fronte ao conflito educación pública e privada e na extensión lingüística” (Portas, 1993, 121). dos medios de comunicación. Todos estes axentes configuraron unha percepción pexo- A Constitución española de 1978 recoñece rativa da lingua, mesmo para aqueles que o por primeira vez ao galego na súa historia tiñan como inicial, como se fora un dialecto, como lingua cooficial; así como o Estatuto unha fala sen ningún valor, só útil para a de Autonomía de Galicia de 1981 que o establece como lingua propia do país; a Lei de coa promulgación do Decreto 79/2010 de normalización lingüística de 1983 ou a Carta plurilingüismo en ensino non universitario europea de as linguas rexionais e minoritarias son en Galicia, que se desvíe do anterior, supón a 62 textos que legalizan a situación administrativa. desprotección da lingua galega no ensino e Non obstante, en Galicia, dada “a confluencia diminúe a presenza do galego ao máximo do lingüística, o proceso diglósico e non bilingüe, 50% das horas escolares, sen chegar á norma- utilízase de xeito prioritario o castelán, principal- lización completa co intento de introducir o mente en representacións formais” (García, 1991, inglés como lingua de ensino, un cambio que 88-89), cun continuo descenso dos falantes foi denunciado pola Real Academia Galega e de galego que avanza imparable. polos grupos sociais de defensa da lingua.

A situación sociolingüística actual é herdada A Real Academia Galega (RAG) no seu último da historia e, por suposto, do proceso re- estudo sobre a situación da lingua, publicado presivo sufrido desde xullo de 1936, do que no ano 2018, advirte da creba da transmisión aínda se conservan reminiscencias e prexuí- interxeracional do idioma e dos “usos min- zos sociais prolongados (Freixeiro, 202, guantes do galego pola xente máis nova”. Nesta 175) nunha lingua de verdadeira vitalidade, recente análise sobre a saúde do galego, a pero unha minoría, que teoricamente ten entidade sinala o polémico Decreto 79/2010 unha condición de igualdade respecto de --que veu substituír o anterior que garantía un outras linguas europeas e está apoiada por mínimo do 50% das materias no ensino obri- un marco legal aparentemente protector. gatorio en galego-- como un dos causantes do De feito, non aprobou as Normas ortográ- “retroceso” do idioma no ámbito educativo e ficas e morfolóxicas ata 1982 (a diferenza tamén como posible influxo na diminución do do catalán, outra lingua cooficial románica seu uso entre os mozos a nivel xeral. do Estado, que en 1918 adoptou as bases Entre os logros acadados desde a finalización normativas da gramática catalá do filólogo da ditadura, compro sinalar a creación en Pompeu Fabra), é a proba do atraso e conse- 1976 en Santiago de Compostela de Teima, cuente asimilación de Contextos casteláns e o primeiro semanario de información xeral dialécticos no uso da lingua, o escepticismo escrito completamente en galego; e, pouco dos falantes coa normativa escollida para o despois, volveu á vida A Nosa Terra (1977), modelo estándar aínda na actualidade. A dirixida por Margarita Ledo Andión. A situación sociolingüística galega é un claro recuperación da democracia permitiu que caso de discriminación lingüística. florecesen numerosas revistas escritas na Cuestión verificable na controversia social lingua de Galicia como Encrucillada, A Trabe de causada polo actual goberno autonómico Oro, Agália, Andaina, Dorna, Artesán ou Tempos Novos, pero houbo que agardar case vinte Esta iniciativa ven demostrar que, cando desde anos antes de que aparecera un periódico as clases dirixentes se executa unha presión de información xeral, O Correo Galego (poste- política, económica e social contra o galego, riormente, ata o seu peche, Galicia Hoxe), tamén xorden propostas desde a propia socie- 63 primeiro diario de pago impreso que em- dade que, con máis ou menos acerto, loitan pregou a lingua galega en tódalas súas follas por reverter esta situación e que o pobo galego (1994-2011), segundo recollen Xosé López poida usar a súa lingua sen atrancos. e Rosa Aneiros (2016). Non é doado defender o galego, despois de Outra experiencia destacable foi Xornal de séculos no que moito se ten desprestixiado, fun- Galicia, un xornal de comunicación xeral e damentalmente desde o poder, e nun escenario de ámbito galego, fundado o 9 de decembro no que o patrimonio lingüístico e cultural parece de 2008, aínda que a súa edición dixital, non ter ningún valor. A pesar de que son moitos xornal.com, levaba nove anos activa na In- os que cren que a lingua galega non se fala máis ternet. A edición en papel deixou de publi- alá das súas fronteiras, o certo é que, o galego carse o 4 de agosto de 2011 e a páxina web tamén se emprega nos límites coas comarcas de pechou o 19 de outubro do mesmo ano. Asturias, León e Zamora (que historicamente per- tencían a antiga Gallaecia), en varias localizacións No ano 2013 naceu a Asociación de Medio de Extremadura (San Martín de Trevejo, Eljas e en Galego, AMEGA, que ten como princi- Valverde de Fresno) e, fora do territorio español, pais obxectivos afortalar os medios en gale- en distintos lugares de Europa e América do Sur go, consolidar un espazo de comunicación debido á emigración iniciada no século XIX. na lingua propia ou contribuír á profesio- nalización do sector. Este colectivo celebra, O galego é un compoñente esencial que contri- cada 7 de febreiro, o Día dos Medios en búe á marca Galicia. Todo o que procede do noso Galego, co gallo da primeira publicación país debería estar arroupado polo aval da nosa xornalística realizada integramente na nosa terra. Non obstante, un dos nosos maiores activos, lingua, O Tio Marcos d´A Portela, en 1876. a nosa lingua, non ten apenas presenza en moitos Segundo datos desta asociación, en 2020 ámbitos sociais e as entidades que a defende hai activos máis dun cento de medios, tanto parecen non atopar as fórmulas axeitadas para impresos como dixitais, que usan a lingua incrementar esta utilización. Chegou o momento propia do país. Entre eles, compre destacar, en que a sociedade de Galicia reflexione se quere Nós Diario, un xornal impreso integramente unha lingua viva, que poidamos usar a diario, en lingua, que naceu o 2 de xaneiro de 2020 ou un idioma que só se fale de xeito ritual e se e defínese como un prensa independente estudie nas facultades como algo do pasado. A centrada nos intereses galegos. decisión é do pobo galego. Bibliografía:

Alonso Montero, Xesús. As palabras do exilio. Mariño Paz, Ramón. Historia da lingua galega. Biografía intelectual de Luís Seoane (1ª edición Santiago de Compostela: Sotelo Blanco, 64 1994). La Voz de Galicia, S.A., 2002. 1998.

Bermúdez Montes, María Teresa. “As poutas Maceira Fernández, Xosé Manuel. A litera- da censura franquista sobre a literatura gale- tura galega no exilio. Pontevedra: Edicións do ga. O caso da “nova narrativa”. In Revista de Cumio, 1995. Investigación de Educación 7, 2010, 104-112. Moreno Cabrera, Juan Carlos. O nacionalismo Fernández Santander, Carlos. Alzamiento y lingüístico (1ª ed. 2008). Cangas do Morrazo: Guerra Civil en Galicia (1936-1939). Sada- A Edicións Morgante (Trad), 2010. Coruña: Ediciós do Castro, 2000. Portas, Manuel. Língua e sociedade na Galiza. Freitas Juvino, María Pilar. A Represión lingüís- A Coruña: Bahía edicións, 1993. tica en Galiza no século XX, Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 2008. Rodríguez Castelao, Afonso Daniel. Sempre en Galiza. Madrid: Akal Editor. 1977 (4ª ed. Freixeiro Mato, Xosé Ramón. Lingua galega: 1994). normalidade e conflito. Santiago: Laiovento, 2002 (5ª ed.). Rodríguez Fer, Claudio. A literatura galega durante a guerra civil. Vigo: Edicións Xerais Freixeiro Mato, Xosé Ramón. Lingua, nación de Galicia, 1994. e identidade. Santiago: Laiovento, 2006. Santalla López, Andrés. “A depuración do Freixeiro Mato, Xosé Ramón. “A lingua tive- maxisterio e a educiación pública en Galicia: ran por lingua d’escravos. O autoodio como 1936-196”. In: VV.AA. A represión franquista en concepto sociolingüístico”. In: Estudos de Galicia. Actas do Congreso da Memoria. Memo- Lingüística Galega 6, 2014, 117-137. ria Histórica Democrática. Narón, dezembro de 2003, 227-256. García Negro, María Pilar. O galego e as leis. Aproximación sociolingüística. Pontevedra: Teyssier, Paul. Historia da Língua Portuguesa. Edicións do Cumio, 1991. Lisboa: Livraria Sá da Costa Editora, 1994 (6ª ed. portuguesa). Graña Martínez, Venancio (coord.). Lexisla- ción da Lingua Galega. A Coruña: Xunta de Velasco Souto, Carlos F. 1936 Represión e al- Galicia, Edición 2001. zamento militar en Galiza. Vigo: A Nosa Terra, 2006. Leira, Xan. Crónicas da represión lingüística. DVD. Moaña: Acuarela Comunicación, 2007. Villamayor, Sindo. “O silencio interior (1940-1950)”. In: AS-PG: Historia da literatura López, Xosé, e Aneiros, Rosa (2016): “A his- galega. Vigo: A Nosa Terra, 1996, 1044. toria da prensa galega: máis de dous séculos de publicacións en castelán e galego”. En, Sousa, Pedro Jorge; Lima; Helena; Hohl- feldt; Barbosa, Marialva, Uma Histórica da Impresa Lusófona. Porto: Media XXI 65

02 Censura, opinión pública e oposición á dictadura en Portugal A CENSURA E AS REVOLTAS Antes de entrar propriamente no tema que DE 1931: MADEIRA, AÇORES, me propus abordar, gostaria de recordar, GUINÉ E S. TOMÉ1 porque me parece necessário, alguns 68 Mário Matos e Lemos aspectos da Censura em Portugal, no que CEIS20/Universidade de Coimbra se refere à formação da opinião pública, tanto durante os 5 anos da Ditadura Militar, como depois da entrada em vigor da Cons- tituição de 1933.

Existem, depois do 28 de Maio de 1926, vários diplomas sobre a imprensa, o primeiro dos quais datado de 22 de Junho, no qual a censura é tida como medida transitória, uma vez que estavam suspensas as garantias consti- tucionais. Poucos dias depois. a 5 de Julho, é publicado o decreto 11.839, explicado numa Nota Oficiosa do Ministério da Justiça, com data desse mesmo dia, a qual garantia que esse diploma não era “atentatório da liberda- de de imprensa, pois se inspirou no direito dos países livres e cultos e nas tradições do nosso próprio direito”, acentuando que a nova disposição, mantém, como a lei de 1912, o sistema repressivo e não o preventivo (isto é: não estabelecia a censura prévia). Este decreto foi substituído, a 29 do mesmo mês, pelo decreto 12.008, que —face aos protestos dos jornalistas, apresentados direc- tamente ao Ministro da Justiça, Manuel Ro- drigues2— vinha alterar e esclarecer algumas disposições do anterior. Este novo decreto permanecerá em vigor, com uma ou outra alteração, até 1972, quando, sob Marcello Caetano, surge nova Lei de Imprensa.

1. O autor não segue o AO-90. 2. Manuel Rodrigues Júnior (1889-1946) Todavia, uma coisa são as disposições legais, presidência do Governo) fora constituída outra a prática do dia-a-dia. na véspera uma “Comissão Fiscalizadora de notícias tendenciosas com o objectivo Logo dois dias depois do golpe militar, a 30 de evitar qualquer especulação política no 69 de Maio, mas ainda sob o governo do engº. sentido de alarmar, com intuitos menos António Maria da Silva, o Diário de Notícias claros, a opinião pública”. Um tanto inge- inseria na primeira página o texto de uma nuamente, A Época diz que não combaterá nota intitulada “Ao País” em que se acusava essas medidas “se esta resolução do Minis- o governo de exercer de facto a censura tério da Guerra pretende estabelecer, não prévia, sempre declarando que não o fazia, uma censura violenta e acintosa que venha dando como exemplo «os inúmeros cortes coarctar a precisa liberdade de pensamento, a informações por nós colhidas em todo o mas uma natural polícia de defesa contra País, intimando-nos ao mesmo tempo a que maquinações ocultas e menos honestas nos os espaços correspondentes não ficassem em seus processos de combate”. branco». «O ex-chefe do governo arrogava- se, já quase a despenhar-se do poder, de Essa censura estava, porém, à porta: no dia direitos que não lhe podíamos reconhecer, 22 de Junho de 1926, todos os jornais publi- visto não estarem suspensas as garantias e cavam uma carta assinada pelo 2º coman- acharem-se em vigor para todos os efeitos, dante da Polícia, capitão Aníbal de Azevedo, os princípios da Constituição (a de 1911, comunicando que a partir dessa data “é claro). E […] queria ainda que o público estabelecida a censura à imprensa, não acreditasse que nenhuns cortes se haviam sendo permitida a saída de qualquer jornal, feito, que a imprensa trabalhava.» sem que quatro exemplares do mesmo sejam presentes no Comando Geral da Guarda Na- Também no dia 30, O Mundo, escrevia: “Sem cional Republicana, para aquele fim”. No dia coragem de decretar a censura prévia, o governo 23, o Ministro do Interior (Junho-Julho de está oprimindo a liberdade de pensamento.” 1926), dr. António Claro, antigo revolucio- Triunfante o movimento, o almirante Ca- nário do 31 de Janeiro, chamou os represen- beçadas, que governou entre 30 de Maio e tantes dos jornais a fim de pedir “o auxílio 17 de Junho, não interferiu com a impren- da imprensa para a obra de ressurgimento sa. Todavia, uma vez afastado pelo golpe do nacional que o governo se propôs executar”. general Gomes da Costa, logo a situação Todavia, quanto à censura, estava decidida, se alterou e no dia 19 A Época escreve que não porque assentasse em qualquer diploma lhe “consta” que por ordem do Ministério legal mas simplesmente porque estando da Guerra (o titular era também o general suspensas as garantias legais era tida como Gomes da Costa, que acumulava com a medida transitória. No dia 24 de Junho, os jornais reagem comedi- Em 4 de Julho de 1926, foi enviado para damente nos seus artigos de fundo, reprovando, o Diário do Governo o decreto nº 11.839 e mas mostrando alguma compreensão. Na uma Nota Oficiosa do Ministério da Jus- 70 altura, talvez não se percebesse que um vasto tiça, com data desse mesmo dia, explicava sector dos militares tinha um projecto político que esse diploma não era “atentatório da para o país, tal como ainda não se percebera, liberdade de imprensa, pois se inspirara no muito provavelmente, que o grande arquitec- direito dos países livres e cultos e nas tra- to da estrutura jurídica que seria herdada e dições do nosso próprio direito” e que, tal completada pelo Estado Novo iria ser o Doutor como a lei de 9 de Julho de 1912, mantinha Manuel Rodrigues Júnior, Ministro da Justiça o sistema repressivo e não o preventivo, da Ditadura Militar e, depois, de Salazar3. isto é, não se estabelecia a censura prévia. Para o Ministro, era uma lei “modelada Recorde-se que os teóricos do totalitarismo no direito moderno” e “profundamente sustentam que de entre as características dos liberal que não prende, como pode suporse, Estados totalitaristas, sejam eles quais forem, os braços dos jornalistas, uma lei certa salienta-se a elaboração de uma ideologia que em nada prejudica os direitos da livre tendente a cobrir todos os aspectos vitais da crítica, da crítica justa”. existência humana, ideologia à qual todos devem aderir, pelo menos passivamente. No próprio dia 5 de Julho, os jornalistas Este espírito estava presente no 28 de Maio. ainda fizeram uma tentativa para alterar a situação: os representantes dos jornais Assim, logo que toma posse da pasta da voltaram a reunir-se e nomearam uma Justiça, Manuel Rodrigues dá início à sua comissão que foi pedir ao ministro da prodigiosa actividade legislativa (da qual Justiça para adiar a publicação da Lei até a imprensa era apenas uma parte) muito lhe serem apresentadas as alterações que importante para a construção da ideologia os jornalistas consideravam indispensáveis. a que se pretendia que todos aderissem. Pedido recusado, com a alegação de que o diploma fora aprovado pelo conselho de 3. Os dois professores de Coimbra foram ministros, mas foi prometido que seriam indicados ao capitão de mar-e-guerra Mendes Cabeçadas pelos oficiais da guarnição de estudadas as propostas apresentadas por Coimbra, alguns deles estudantes de Direito e escrito, com vista a eventuais modificações. admiradores dos dois professores. O Doutor Manuel Rodrigues Júnior conservou a pasta da Assim, no dia 26 de Julho, Manuel Rodri- Justiça até 11 de Abril de 1928. Oliveira Salazar deixou a pasta das Finanças logo no mês de Junho gues recebeu de novo os jornalistas para de 1926, só voltando a sobraçá-la em 27 de Abril lhes declarar que concordava em atender de 1928. Quando, em Julho de 1932, Oliveira Salazar assume a Presidência do Conselho, o muitos dos reparos formulados na re- Doutor Manuel Rodrigues volta à pasta da Justiça. presentação e em “alterar preceitos que rio dentro das restrições impostas pela incluíra na sua lei, embora não de modo guerra –um novo decreto, referindo-se ao a satisfazer por completo os desejos dos artigo 53º do decreto 12.008, que tratava membros da comissão. Três dias depois, do direito de resposta, observava: “não é 71 em 29 de Julho saiu o decreto 12.008 mas demais que o governo ou os seus membros também não satisfez os jornalistas. No dia tenham direito igual na defesa dos seus 3 de Agosto o director da Época, Fernan- actos ou do interesse do próprio Estado” do de Sousa, lamentava: «a nova lei de pelo que “é facultado aos Ministérios obri- imprensa, está agora ordenada por capítu- gar os periódicos a inserir no tipo corrente los, tornando mais fácil a consulta, mas a do jornal [...] as notas oficiosas emanadas pouco mais se reduziu o deferimento das dos Ministérios, sendo suficiente para a reclamações formuladas pelos jornais de obrigatoriedade da publicação o despacho Lisboa, cujos delegados conservam a grata de ‘Publique-se em tal ou tal página’, escri- lembrança do amável acolhimento rece- to e assinado pelo respectivo Ministério”. bido do sr. Ministro da Justiça e ... quase Aquele periódico que não o fizesse seria nada mais.» “suspenso por oito dias pela primeira vez e por quinze em caso de reincidência”. A censura não se limitava a exercer vigi- lância sobre assuntos políticos ou econó- No fim de Agosto de 1931, uma circular micos. Pretendia ter, também, uma acção da Direcção Geral da Censura, dirigida moralizadora, globalizante e uniformiza- às comissões de censura de Lisboa e do dora e sucessivas circulares dos serviços de Porto e delegações na província e assinada censura iam recomendando, parece que pelo respectivo director, o então major com pouco êxito, que se dispensassem “re- Álvaro Salvação Barreto, determinava os latos extensos e pormenorizados de crimes critérios a adoptar no exame do conteúdo passionais, de sadismo, suicídios e, de uma dos jornais. Explicava-se (alínea a) que a maneira geral, todos aqueles actos de que, censura fora instituída pelo governo da sob o ponto de vista de uma sadia moral, Ditadura Militar «a fim de evitar que seja importa defender a sociedade”. utilizada a Imprensa como arma política, contra a realização do seu programa de Em 30 de Dezembro de 1930 –e para evitar reconstrução nacional, contra as insti- situações como a que se verificara em tuições republicanas e contra o bem-estar 1917– quando os jornais decidiram não da Nação»; e acrescentava-se (nº 4 das publicar as notas oficiosas que o governo directivas) que «a censura prévia é o meio lhes mandasse, como retaliação por não indispensável a uma obra de reconstrução poderem dar publicidade ao seu noticiá- e saneamento moral». Salazar, na segunda entrevista que conce- de proibir conferências, fechar agremiações, deu ao jornalista António Ferro4, publicada cortar artigos doutrinários em jornais, no Diário de Notícias de 21 de Dezembro de enquanto nada disto é justificado por um 72 1932, afirmou compreender «que a censura desvio de autoridade.» os irrite, porque não há nada que o homem Com efeito, a Ditadura jamais abdicou do seu considere mais sagrado do que o seu pensa- poder de intervenção nos jornais e mostrou-o mento e do que a expressão do seu pensa- bem, designadamente quando das revoltas mento. Vou mais longe: chego a concordar republicanas de 1927 e de 1931. que a censura é uma instituição defeituosa, injusta por vezes, sujeita ao livre arbítrio Eis-nos chegados ao tema: a censura e as dos censores»; todavia, considerava que a revoltas de 1931 na Madeira, nos Açores, na sua existência se justificava para evitar, «por Guiné e em S. Tomé, derradeiras tentativas exemplo, que se deturpem os factos, por sérias para derrubar pelas armas a Ditadura ignorância ou por má-fé, para fundamentar Militar acrescidas ainda de um último ataques injustificados à obra dum governo, levantamento em 26 de Agosto, parece com prejuízo para os interesses do País». que previsto para coincidir com a chamada revolta das ilhas mas que se atrasou e foi No entanto, e para além dos jornalistas, jugulado em 9 horas. houve vozes discordantes relativamente à Censura, mesmo apoiantes do regime. Em Todos estes movimentos não coincidiram no 5 1932, Quirino de Jesus , um dos homens tempo. O primeiro levantamento —e o mais que mais influência teve na elaboração da duradouro–– ocorreu na Madeira e prolon- Constituição de 1933, escreveu uma carta gou-se de 4 de Abril a 2 de Maio; nos Açores, a Salazar na qual observava: «A Censura é a revolta iniciou-se no dia 8 de mesmo mês e hoje um obstáculo à crítica construtiva. A terminou a 20 de Abril em S. Miguel, a última pretexto de se eliminar a crítica demolidora ilha a render-se às forças saídas de Lisboa. e maldizente, matou-se a crítica fiscalizadora …»; e, já em 1933, o próprio Marcello Cae- Na Guiné, o movimento revolucionário tano (que quando Presidente do Conselho eclodiu bastante mais tarde, a 17 de Abril, e transformou a censura em exame prévio), só terminou em 9 de Maio. A situação mais escreveu: «discordo em absoluto do sistema estranha é a de S. Tomé e Príncipe, onde não se verificou um pronunciamento militar. Na noite de 13 de Maio, alguns militares e 4. António Joaquim Tavares Ferro (1895-1956), futuro director do Secretariado de Propaganda civis depuseram o governador e fizeram-no Nacional (1933-1949). embarcar num vapor, o «Angola», que saía para Lisboa. Todavia, chegado a Cabo Verde, 5. Quirino Avelino de Jesus (1865-1935). o Governo ordenou-lhe que regressasse a S. dos acontecimentos, com o acento tónico Tomé, para onde seguiu também a canhonei- posto na actuação dos vencedores. Muito cu- ra «Quanza», ao mesmo tempo que, vindos riosa, aliás, a difusão pelos jornais da posição de Angola, chegaram os vapores «S. Tomé» e de estrita neutralidade tomada e anunciada 73 «Luanda», trazendo um contingente militar. pelos católicos na Madeira, anunciada, logo em 6 de Abril, pelo Director do Centro Perante este panorama, como agiu a Censu- Católico Português do Funchal, dr. Juvenal ra no continente europeu? de Araújo6, que depois seria por três vezes A notícia da revolta na Madeira foi rapida- deputado à Assembleia Nacional. mente conhecida, pois o matutino O Século Ora, se as medidas governamentais tomadas a afixou no seuplacard , mas só no dia 6 o em relação à Madeira foram noticiadas, governo fazia publicar uma nota oficiosa foi proibido tudo quanto se referisse às dando conta do que se passara e das medi- disposições tomadas no Continente, como das que estavam a ser tomadas para domi- a prisão, tanto em Lisboa como noutras nar a revolta. Afirmava-se nessa altura —e cidades, designadamente em Évora, de era então verdade— que nos Açores e nas numerosos oficiais, entre os quais o antigo colónias havia tranquilidade. Sobre as razões ministro da República Plínio Silva, o briga- da sublevação, ou quanto aos seus dirigen- deiro Joaquim Mendes Cabeçadas —irmão tes, nem uma palavra. Não inocentemente, do almirante Cabeçadas— e o antigo Alto- o Diário de Lisboa do dia 8 publicava na Comissário em Angola e ex-embaixador primeira página um artigo sobre a presença em Londres, general Norton de Matos dos portugueses em Angola assinado pelo (que ficou detido em casa por se encontrar general Sousa Dias e o general Sousa Dias doente). Muitos políticos foram também era o Presidente da Junta Revolucionária detidos, como Brito Camacho ou Ribeiro de criada na Madeira. Possivelmente uma falha Carvalho, então director do jornal República. dos serviços de censura. Manifestações republicanas em várias O Governo preferiu, durante toda a crise cidades, como Coimbra ou Braga foram —como noutras ocasiões, aliás—informar silenciadas, bem como a informação de que, através de notas oficiosas, embora permi- na noite de 9 para 10 de Abril, o Presidente tindo que fossem noticiadas as medidas to- da República esteve num quartel em Campo- madas e a partida de navios e tropas para as lide a presidir a uma reunião do Conselho ilhas adjacentes, como depois para a Guiné de Ministros; neste caso, os jornais apenas e para S. Tomé. Só depois de vencidos todos os focos revoltosos, se permitiu a publicação nos jornais de notícias mais desenvolvidas 6. Juvenal Henriques de Araujo (1892-1976). foram autorizados a publicar as decisões Lisboa, tal como nunca saiu à luz do dia tomadas mas não o local da reunião. a notícia do atentado que se preparava contra ele, em Junho de 1931. No dia 10 A revolta na Guiné teve uma particula- 74 desse mês foi noticiado que a Policia de ridade: como apenas existisse um jornal Informações —a antecessora da PVDE e naquela colónia, os revoltosos usaram pri- depois da PIDE— prendeu «vários indiví- mordialmente o Boletim Oficial como órgão duos e descobriu que estava planeado um oficioso para anunciarem as suas medidas. atentado» contra essa organização. Foi Vencido o movimento, o governo mandou emitido um comunicado, que os jornais destruir todos os exemplares desses boletins. publicaram, com fotos de alguns dos pre- Que eu saiba, existe (existia, há vinte e sos, que eram acusados de terem cometido cinco anos) apenas uma colecção comple- vários atentados à bomba. Um dos ataques ta: a da Casa Gouveia, em Bissau, empresa planeado —mas não concretizado— tinha suficientemente poderosa para não acatar como alvo o próprio Salazar. É curioso o disposições governamentais. facto de essa informação constar do pró- Quanto à revolta em S. Tomé, ocorrida em prio comunicado entregue aos jornais pela 12 de Maio, foi objecto de uma nota oficiosa, Polícia de Informações. Reza assim esse, em 5 de Junho, e o assunto morreu. As notí- aliás extenso, parágrafo: cias que a Imprensa tentou publicar e desen- «O atentado contra o sr. Ministro das Finanças volver foram sistematicamente cortadas. deveria ser levado a efeito da seguinte forma: oito Claro que esta concepção de censura não ou dez componentes do grupo civil, munidos de cabia apenas aos oficiais partidários da bombas de choque e de pistolas, aguardariam, à Ditadura Militar. Mesmo sem lei a sustentá- esquina da rua de Ponta Delgada a passagem la, os oficiais revoltosos da Madeira nunca do automóvel com o sr. Dr. Oliveira Salazar e deram a conhecer, no seu oficiosoNotícias enquanto uns o atacavam os restantes protegiam da Madeira, a rendição dos Açores, e nem a retirada daqueles. Do grupo deveriam fazer vale a pena recordar a quantidade de parte José Rodrigues da Silva, o João da Rosa, que informações falsas difundidas nos jornais foi quem lançou a bomba na Rua do Arco de Ban- revoltosos dos arquipélagos que até ao últi- deira no dia 1 de Maio, e Raimundo Carvalho, mo dia mantiveram a ficção da resistência. carpinteiro, residente na Rua Melo Gouveia.»

Uma última nota: dos muitos ataques lançados nos jornais dos revoltosos contra o então ministro das Finanças, Oliveira Salazar, nem uma palavra na imprensa de Bibliografia:

Abreu, Maria Manuela e Maria Elisa de Rego, Raúl – História da República – Lisboa, França Brazão – A Revolta da Madeira 1931 – Circulo de Leitores, 1987, Vol. V pp 179-182. DRAC Madeira, 2ª edição. Funchal, 2008. 75 Reis, Célia – A Revolta da Madeira e Açores, Afonso, Aniceto – História de uma Conspiração 1931 – Lisboa, Livros Horizonte, 1990. – Sínel de Cordes e o 28 de Maio – Editorial Notícias, Lisboa, 2000. Soares, João (Recolha e Organização) – A Revolta da Madeira – Documentos – Lisboa, Alves, Ferro – A Mornaça: A revolta nos Açores Perspectivas e Realidades, 1979. e na Madeira em 1931, Lisboa – Parceria Antó- nio Maria Pereira, 1935. ANTT – Cx. 37 mç. 58

Brazão, Maria Elisa de França e Maria Ma- nuela Abreu – A Revolta da Madeira 1931 – Jornais: DRAC Madeira, 2ª edição. Funchal, 2008. Continente Clímaco, Ana Cristina – Republicanos, Anar- O Século quistas e Comunistas no Exílio (1927-1936) – Diário de Lisboa Lisboa, Colibri, 2017. Diário de Notícias Farinha, Luís – O Reviralho: Revoltas republica- Diário do Governo na contra a Ditadura e o Estado Novo – Lisboa, Novidades Editorial Estampa, 1998. O Radical Marques, A. H. Oliveira – O General Souza A União Dias e as Revoltas Contra a Ditadura (1926- Funchal, Madeira 1931) – Lisboa, D. Quixote, 1975. Noticias da Madeira Lavrador, José – A Revolução na Ilha da Madeira – Diário de Notícias Rio de Janeiro, Editorial Alba, s/d. O Jornal Novidades Lemos, Mário Matos e – Candidatos a Depu- tados à Assembleia da Nacional do Estado Novo Açores (1945-1973) – Coordenação e Prefácio de Correio dos Açores Luís Reis Torgal – Lisboa, Assembleia da A União República, Texto Editora, 2009. A Pátria Lemos, Mário Matos e – A «Revolução Guiné Triunfante» - Guiné 1931 – Coimbra, Revista Correio da Guiné de História das Ideias, Vol. 17, pp. 303-347, Boletim Oficial da Guiné 1995.

Nogueira, Franco – Salazar – Os Tempos Áureos (1928-1936) – Atlântida Editora, Coimbra, s/d (1977), pp. 11-113. O TEATRO E A OPINIÃO A comunicação social, as formas PÚBLICA NO ESTADO NOVO: de cultura, os Estados autoritários- ESTUDO DE CASOS totalitários e o “Estado Novo” 76 Luís Reis Torgal O objectivo desta comunicação consiste CEIS20/Universidade de Coimbra em revelar como se tentou inocular nos cidadãos, através de uma forma de cultura, uma opinião (ou opiniões) de oposição ao Estado Novo. Por outras palavras: não se pretende, de modo algum, através desta intervenção, fazer história do teatro, mas sim ir ao encontro da temática deste coló- quio. Na verdade, se a comunicação social é, fundamentalmente, assegurada pelos media, ou seja, os periódicos, a rádio ou a televisão, e agora as novas formas de informação (e desinformação), no sentido de formar a opinião pública, não podemos esquecer que, além deles poderem conter formas de cultura, também estas em si mesmas podem e devem contribuir para a formação de uma opinião em relação à sociedade, numa lógi- ca oposta à ideia de “ars gratia artis” outrora tão debatida. De outro modo mais explíci- to: se os Estados autoritários e totalitários quiseram formar uma opinião de sentido único através de jornais, emissoras de rádio e de televisão estatais (no caso português, o Diário da Manhã e o Diário de Notícias1, a Emissora Nacional2 ou a Rádio Televisão Portuguesa), também é certo que pretende- ram criar uma literatura de sentido nacio-

1. Ver LEMOS, 2020 (2.ª edição)..

2. Ver TORGAL, 1999-2000. nalista, um cinema de propaganda ou com Os historiadores de teatro, como Luiz Fran- os valores próprios dos sistemas vigentes3, cisco Rebello ou José de Oliveira Barata8 um teatro e uma música que, pelo menos, —não só do teatro erudito, mas também não divergissem das ideias e dos sentimen- do teatro popular, como o nosso teatro de 77 tos que desejavam formar. São conhecidos, revista (espécie de “teatro de boulevard” à por exemplo, os “prémios literários”4, o portuguesa, de sentido musical, humorísti- “cinema ambulante”, o “teatro do povo”5 co e crítico)—, estiveram atentos às duas ou ou a apropriação e domesticação do fado e às três alternativas de “fazer teatro”: para o dos seus executantes (recorde-se a sempre regime e contra o regime ou, de uma forma referida “Uma Casa Portuguesa”, cantada enviesada, aproveitando alguns passos para por Amália Rodrigues), ou a organização uma afirmação de apoio ou de oposição. de “bibliotecas de regime”6. As várias correntes dramatúrgicas foram explorando essas hipóteses. Mas houve Se tal assim sucedeu, obviamente que tam- historiadores —já depois do 25 de Abril— bém instituições de todo o tipo e dimensão que foram directos ao problema político (desde a Fundação Calouste Gulbenkian que poderia significar o teatro, como Maria até aos mais simples clubes populares), os Manuela Delille ou Graça dos Santos ou, escritores, os cineastas —produtores e reali- outro exemplo, os vários estudiosos do zadores— e os dramaturgos, encenadores e teatro neo-realista9. companhias de teatro, os músicos (é conhe- cida a “canção de intervenção”, como a de Esta comunicação tem pelo menos a José Afonso ou Adriano Correia de Olivei- originalidade de procurar analisar, em si ra7) , os produtores de cultura procuravam próprias, ou seja, no seu conteúdo, algumas apresentar estéticas e valores opostos aos peças de teatro (muitas vezes simplesmente regimes autoritários-totalitários. Daí que a citadas pelos historiadores da literatura censura e a polícia política tivessem constan- como “já conhecidas”, focando apenas a temente de estar atentas a esse propósito. interpretação estética) e algumas posições políticas dos seus autores e certas vicissitu- des por que passaram, através do conheci- 3. Ver TORGAL, 2011. mento dos seus processos, mais da polícia

4. NETO, 2001.

5. COSTA, 2005. 8. REBELLO, 1967 e 1985; BARATA, 1991; 6. TORGAL e HOMEM, 1982. VILAÇA, 1970.

7. RAPOSO, 1988 e 2000. 9. DELILLE, 1991, e SANTOS, 2004. política10 do que da censura, difíceis de Ferro se colocou —sobretudo antes de observar, tendo em conta a sua dispersão11. entrar no aparelho político do Estado Novo Igualmente será utilizada em raros casos a (cuja propaganda chefiou)— na posição 78 memória do autor desta intervenção, que viu de um intelectual modernista, estética por no seu tempo algumas peças que procura- onde, aliás, resvalou, até certa altura (até à vam apresentar estéticas, ideias e formas de estabilização dos regimes). Neste contexto encenação que contrariavam, de uma forma manifestou uma ideologia de “novidade” ou de outra, o regime, conhecido entre nós (“arte nova” – “ordem nova” – “Estado por “Estado Novo” (“Estado social”, depois Novo”), querendo afirmar uma estética de 1968, com o marcelismo12) que se formou nova, fora do âmbito “burguês” da Repúbli- e manteve de 1930 a 1974. ca. Uma das suas peças de teatro, Mar Alto, foi nos anos 20 proibida em Lisboa, depois Gostaríamos de conhecer o que se passa na de ter sido encenada13. Neste contexto fascista Itália ou na Alemanha nazi ou mes- “modernista, já como director do Secretaria- mo em outros Estados autoritários, como no do de Propaganda Nacional (SPN), formou Estado Novo brasileiro de Getúlio Vargas, ainda, nos anos 40, uma companhia de na Roménia ou na Hungria, ou nos estados bailado que integrava a estética dos “ballets totalitários socialistas, numa metodologia de russos” no pitoresco do tradicionalismo na- história comparada, mas está fora do âmbito cionalista do regime Isto para não falar ou- desta intervenção que só, de algum modo, tra vez das artes plásticas e da arquitectura, pretende ir ao encontro da temática deste que foram objecto de análise do colóquio colóquio. Recordemos apenas que António de Aveiro, de 201614.

10. A Polícia de Vigilância e de Defesa do Estado Esta é uma das aparentes contradições (PVDE) foi criada em 1933, na sequência de do regime, até que essas novidades foram medidas anteriores. Em 1945 passou a designar- se Polícia Internacional e de Defesa do Estado submersas por concepções e estéticas (PIDE), nome por que ficou mais conhecida. Em conservadoras. Não sei mesmo se uma 1969, com o marcelismo, foi formalmente extinta, tentativa de “abertura” (logo fechada) no tendo sido criada a Direcção Geral de Segurança (DGS). Referimo-nos aqui sobretudo à PIDE/ marcelismo não estará vagamente ligada a DGS. Ver RIBEIRO, 1995, e PIMENTEL, 2007.

11. Os documentos da Censura salazarista e 13. Ver FERRO, 1924. Essa proibição provocou marcelista estão dispersos por vários arquivos, o protesto de intelectuais de vários sectores públicos e particulares. Daí a dificuldade de se ideológicos. Foi depois encenada no Brasil em realizar um estudo sistemático sobre ela. No vários teatros. entanto, ver algumas publicações sobre o tema apresentadas na Bibliografia. 14. O colóquio de Aveiro, realizado em 12 a 14 de Outubro de 2016, teve como tema “Estética dos 12. Ver, por exemplo, CAETANO, 1970. Estados Autoritários e Totalitários”. essa lógica urbana da “modernidade” do integrado no título VI, da parte I, intitulado “fascismo” ou, se quisermos, do “Estado justamente “Da opinião pública”: Corporativo” ou “Estado Social”, tão ao “A opinião publica é o elemento fundamental da gosto de Marcello Caetano. 79 política e administração do País, incumbindo O teatro, a censura e a polícia política ao Estado defendê-la de todos os factores que a Desde o tempo da Ditadura Militar (com desorientem contra a verdade, a justiça, a boa raízes na I República) que a Censura se administração e o bem comum”. instalou. Apesar de no artigo 8.º da Cons- No domínio dos espectáculos públicos, in- tituição de 1933 se afirmar explicitamente cluindo evidentemente o cinema e o teatro, no § 4.º “A liberdade de expressão de foi criada a Inspecção-Geral dos Espectácu- pensamento sob qualquer forma”, o certo los que não deixou mesmo de escrever men- é que, logo no dia da promulgação da lei sagens de apoio a algumas apresentações fundamental, 11 de Abril desse ano, os por conterem valores caros ao regime. Tal decretos regulamentadores criavam exce- sucedeu com o filme de Leitão de Barros, pções a essa e outras liberdades constantes de 1935, As Pupilas do Senhor Reitor, história do mesmo artigo. Depois, num crescendo campestre de moralidade social do final do de organização já várias vezes referido em século XIX, adaptada do romance homóni- diversas publicações, foram-se organizando mo de Júlio Dinis. os serviços de Censura, directamente ligados ao Gabinete do Presidente do Conselho Ao invés, naturalmente, a Inspecção-Geral (Salazar, evidentemente) e alargando a sua dos Espectáculos, e os seus censores, esfera de acção, não limitada aos jornais mas mesmo que a publicação de uma peça de a todas as formas de publicações, a ponto de teatro —deixemos agora o cinema que no decreto-lei n.º 37.447, de 13 de Junho de não é objecto deste texto— passasse pelo 1949, se considerar, no artigo 24.º: “Serão crivo da Censura, dificultava ou proibia, encerradas as tipografias que imprimirem no todo ou em parte, a sua encenação. No publicações, manifestos, panfletos ou outros caso de uma peça de Ferreira de Castro, a escritos subversivos ou que possam pertur- obra nem chegou a ser publicada, ficando bar a ordem pública, sendo apreendidos inédita até 1994. Trata-se da peça Sim, uma e revertendo para o Estado as respectivas Dúvida Basta. Robles Monteiro, em 1934, máquinas e restantes bens materiais”. De terá pedido a escrita de uma peça de teatro resto, a “opinião pública” era essencial- ao famoso escritor (que já antes tentara mente considerada desde a Constituição esse tipo de literatura, com algum sucesso), de 1933, pelo que havia de a orientar e até a fim de ser encenada pela sua companhia determinar com eficácia. Dizia o artigo 20.º, e de Amélia Rey Colaço, sua Esposa, que no início do Estado Novo ficaram à frente Mas não era o Teatro Nacional (apesar de do Teatro Nacional. Foi terminada dois este ser vigiado a ponto de se ter evitado, anos depois. Era inspirada no caso —com nos anos 60, a encenação de peças integra- 80 nomes de personagens ficcionados— da das numa ideia de “Teatro de Novos para execução do legalmente considerado crimi- Novos”17), e o Teatro da Trindade, ligado à noso Bruno Richard Hauptmann, conside- Fundação Nacional para a Alegria no Trabalho rado o autor do rapto e assassínio, ocorrido (FNAT), criada em 193518, que preocupavam em 1932, de um dos filhos do casal de particularmente o regime ao longo dos mui- aviadores famosos Lindbergh (Charles Lin- tos anos da sua vigência. O que preocupava dbergh liderou um movimento nacionalista o Estado, através da Censura ou da Polícia americano e posteriormente foi acusado de Política (PVDE/PIDE/DGS) eram sim as simpatia nazi), o qual suscitou muitas dú- companhias particulares e estudantis que se vidas e comoveu a opinião pública. A peça foram criando ao longo do tempo, cada vez apresentava os problemas de consciência com mais vontade de introduzir novas esté- do Governador do Estado a quem incum- ticas e novos valores sociais. Foram muitas, bia a possibilidade de comutar a pena do por vezes efémeras, e apenas poderemos réu, opondo-se assim, objectivamente, citar, como exemplo, algumas delas, que ao “sistema” da justiça americano. Por têm sido analisadas (pelo menos nas suas despacho do ministro da Instrução Pública linhas gerais) por historiadores do teatro: o Carneiro Pacheco, de 4 de Março de 1936, Teatro-Estúdio do Salitre (1946) e a Casa da a peça foi proibida de subir à cena, dado Comédia (1946), os Companheiros do Pátio “ter por tema um caso actual da justiça de das Comédias (1948), em Lisboa, o teatro uma nação amiga, sendo por isso inconve- Experimental do Porto, TEP (1952), o Tea- niente a sua representação”15. tro Experimental de Cascais, TEC (1956), o Teatro Moderno de Lisboa (1961), o Teatro Portanto, como se vê, os tentáculos da Cen- Estúdio de Lisboa, TEL (1964), o Grupo 4 sura não passavam pela simples existência (1967) e, ao nível universitário, o Teatro dos de órgãos vocacionados para a executar, Estudantes da Universidade de Coimbra , chegando aos ministérios, como, neste TEUC (1938), o Círculo de Iniciação Teatral caso, o encarregado da “educação nacio- da Academia de Coimbra, CITAC (1956), o nal” (conceito que viria a ser adoptado Cénico de Direito (1954) e o Teatro da Asso- nesse ano de 1936, numa lei de bases16). ciação dos Estudantes do Instituto Superior

15. Cf. CASTRO, 12-13. 17. Ver LEAL, 2016, 89-90.

16. Lei n.º 1.941, de 11 de abril de 1936. 18. Ver VALENTE, 1999. Técnico (1964)19, de Lisboa. Isto além de uma Mas dêmos agora somente dois exemplos da imensidade de clubes locais que mantinham acção da polícia política extraídos do mesmo grupos formais ou informais ou que convi- e de outro processo da PIDE, dois casos de um davam companhias para representar as suas vasto campo de pesquisa a realizar. Num pro- 81 peças ou que organizavam conferências ou cesso que consultámos, em busca da questão de colóquios, algumas vezes sobre teatro. Apenas promoção de Paulo Quintela, director artístico alguns casos extraídos do processo da PIDE do TEUC durante muitos anos, a professor de Luzia Maria Martins20, do TEL: segundo a catedrático, sempre negada, assim como sucedeu informação do inspector Jorge Alegria Leite a outros dois professores da Faculdade de Letras de Faria, de 6 de Fevereiro de 1968, o Interact da Universidade de Coimbra (Fernandes Martins Clube de Coimbra organizou um colóquio e Sílvio Lima), falava-se deste modo do TEUC: com temas diversos de cultura, em que par- “Por ali passaram todos os elementos politicamente ticiparam Augusto da Costa Dias, Alexandre mais prejudiciais à Universidade de Coimbra, tais Cabral, Joel Serrão, Luzia Maria Martins e como Salgado Zenha, Diniz Jacinto, Rui Feijó, Vasco Alberto Ferreira, constando nessa informação Teixeira de Queiroz. Frizante e claro é o caso de que todos fizeram afirmações de oposição Maria Antónia Dionísio, filiada da MP [Mocidade ao regime. Em 18 a 20 de Maio de 1972, no I Portuguesa] e católica praticante da JUC [Juventude Encontro Anual de Teatro do Jornal do Fundão, Universitária Católica], que, por influência dessa periódico conhecido pelas suas posições contra organização, passou a ser, como outros, um elemento o regime, foram apresentados os três primeiros do ‘MUD [Movimento de Unidade Democrática] - livros da colecção “Cena Actual”, da autoria Juvenil’ daquela época21”. de Jaime Gralheiro, Mendes de Carvalho e Alexandre Babo. No mesmo âmbito, no Casino O outro caso é também muito interessante, Fundanense, houve comunicações de Luso pois trata-se de uma informação que a PIDE Soares, Luzia Maria Martins, Rogério Paulo, colheu de uma emissão da Rádio Portugal Li- Alexandre Babo e Urbano Tavares Rodrigues. vre (ligada ao PCP), de 18 de Junho de 1969, a Foi então apresentada a peça de Strindberg, qual se encontra também no processo de Luzia adaptada por Dürrenmatt, Dança da Morte em Maria Martins22. Pode sintetizar-se no seguinte, 12 Assaltos, pela Companhia da Casa da Comé- em que os comunistas pretendiam mostrar a dia, encenada por Jorge Listopad. falsa abertura da política marcelista:

19. Sobre o IST, ver OLIVEIRA (org.), 2019. 21. ANTT, Arquivo da PIDE/DGS, Sílvio Lima, 20. Ver Arquivo Nacional da Torre do Tombo Processo 1540 CI (1). (ANTT), Arquivo da PIDE /DGS, Delegação de Coimbra, PI 38043, NT 4875, e SC, CI (2) 7619, 22. ANTT, Arquivo da PIDE/DGS, SC, CI (2) 7619, NT 7501. NT 7501, fls. 6-7. No TEL foi apresentada por Luzia Maria Arthur Miller, encenada por Rogério Paulo, Martins a peça Anatomia de uma História no Teatro Maria Matos, já em 1974. de Amor, de Gerardo Castillo, baseada em No que toca ao teatro português, ainda 82 Shakespeare. A Censura fez saber à encena- que muitas obras publicadas não tivessem dora que não deixaria exibir a peça porque, sido encenadas e que os espectadores não numa projecção cinematográfica com que se fossem geralmente muitos e fossem de ca- iniciava, havia cenas de violência nazis e dos madas mais intelectualizadas, eram esses os americanos no Vietnam, mas não a violência objectivos da gente do teatro e, como vimos, dos soldados soviéticos em Praga. Luzia Ma- da oposição organizada. As contradições ria Martins terá respondido que não as apre- do teatro são também notadas por Luiz sentava porque não possuía filmes sobre essa Francisco Rebello, um dos mais impor- temática. A autora, que não teria aceitado a tantes teatrólogos portugueses, num texto mutilação da peça com o corte dessas cenas, muito interessante do seu livro de síntese teria dito que no dia do espectáculo expli- História do Teatro Português, publicado em caria ao público porque a peça não subia à 1967. Referindo-se às contradições do teatro cena. Os censores teriam então trazido um português, ao abordar as suas “Tendências filme com as cenas de Praga e Luzia Maria actuais”, escrevia, à maneira de conclusão, Martins terá aceitado levar a peça à cena no espelhando uma certa angústia: dia marcado. “Resta falar da actual produção dramatúrgica. A A verdade é que o teatro tornou-se um meio situação sob este aspecto apresenta-se paradoxal: de oposição ao regime, como tentativa de escreve-se e publica-se, hoje, mais teatro em Portu- denunciar as suas arbitrariedades, e de gal do que noutras épocas, mas a maior parte desse outros totalitarismos, de afirmar a liberdade teatro não se representa. Sobretudo nos últimos de expressão e de denunciar a repressão tempos de 1960 para os nossos dias, tem vindo a sofrida pelos povos e em relação ao poder acentuar-se um divórcio, de consequências imprevi- dos sistemas capitalistas. Basta para isso falar síveis em toda a sua extensão mas necessariamente da apresentação de peças diversas que não graves, entre os autores e o público, que condena nos compete aqui enumerar. Apenas citando as obras daqueles a permanecerem sepultadas nas aquelas que tivemos a felicidade de ver e páginas do livro, e este a conhecê-las apenas de que conduziam a aplausos e sentimento de leitura, fora portanto da sua dimensão cénica”23. revolta por parte dos espectadores, recorda- mos, por exemplo, nos anos 70, As Criadas, de Jean Genet, apresentada pelo TEC, A Cozinha, de Arnold Vesker, apresentada pelo TEL, ou A Morte do Caixeiro Viajante, de 23. REBELLO, 1967, 113. Os anos 60 e 70 e alguns casos (terminadas que foram desde 1958-1959 as exemplares de teatro esperanças nas eleições presidenciais, com a votação por um colégio eleitoral). Os anos 60 e 70 são, com efeito, tempos de 83 combate mais evidentes da oposição e de O teatro, mesmo que muitas vezes não defesa do regime por parte do poder. Uma representado e apenas publicado (como das razões desse ataque e dessa defesa está salientou Luiz Francisco Rebello), foi um nas vicissitudes por que passou o Estado meio de luta por uma outra opinião pública, Novo e depois o “Estado Social” na versão ainda que acabasse por ter algum impacto marcelista. Após as eleições presidenciais de popular, nos meios urbanos de Lisboa e ou- 1958 com o “furacão Delgado”, surge o ano tras cidades, através do teatro de revista. O de 1961 que corresponde ao verdadeiro teatro mais erudito apenas teria impacto nos sintoma da crise do regime, com movimen- meios urbanos e universitários, como hoje, tações internas, surgidas no seio do próprio de resto, infelizmente, tem. Estado. Além disso, inicia-se verdadeira- mente a “guerra colonial” (“campanhas Poderíamos fazer passar por aqui uma galeria ultramarinas”, na versão oficial), com os de obras censuradas em escrita ou que o foram primeiros movimentos em Angola e a perda na encenação, pelo menos em parte, apesar do Estado da Índia, que se preparava desde do esforço já citado das companhias de teatro. a década de 50. Por isso, teria de haver uma Mas vamos apenas referir dois casos que foram tentativa de defesa, não apenas por parte pouco investigados pela PIDE/DGS. da actuação das forças militares no Ultra- Sobre um deles já falámos alguma coisa mar (à guerra de Angola seguiu-se a guerra —Luzia Maria Martins. O outro será Miguel em Moçambique e na Guiné), mas pelo Franco, significativo quer pela expressão próprio Estado, que fez ampliar a sua acção que teve nele o teatro narrativo ou histórico, repressiva. Nem a pseudoliberalização mar- quer pelo facto de representar a cultura que celista — que se deu de facto, mas só até se tentava divulgar numa pequena cidade certo ponto, no plano cultural — fez com conservadora, Leiria, apesar da sua proxi- que abrandasse essa acção persecutória, midade (ou até talvez por isso) de um dos como notaram as diversas forças de opo- bastiões da oposição comunista, a então vila sição, não só a comunista, mas a socialista, industrial da Marinha Grande. Fora deste a católica progressista e a liberal. Mas, ao pequeno núcleo, voltaremos a falar de Luís mesmo tempo, obviamente, crescia a activi- de Sttau Monteiro, que foi considerado um dade oposicionista, ainda que sem meios de dos maiores dramaturgos da época24. força, em termos de intervenção política, como se provou nas eleições de 1969 24. Ver TORGAL, 2018. Luzia Maria Martins e o “teatro como marginal e “inimigo dos frades”, tendo narrativo” sobre literatura: Bocage como adversário o escritor e padre José e o mundo da exclusão e da repressão Agostinho de Macedo e como perseguidor o 84 Intendente Geral da Polícia Pina Manique, Sobre o processo da polícia política de que apesar de procurar modernizar Lisboa Luzia Maria Martins (1927-2000) que, com (“fazer de Lisboa não o centro decadente de Helena Félix, esteve à frente do Teatro- um império mal governado, mas uma capital Estúdio de Lisboa (TEL), note-se que, além europeia”25), atentava contra a liberdade dos de informações dispersas que vimos, o seu cidadãos, sobretudo de poetas repentistas e processo é muito parco. Na secção Central- “indecorosos” como Bocage. Como dizia o Centro de Informação, com data de 2 de Funileiro, um dos populares que surgem no Fevereiro de 1967, encontramos apenas a drama bocagiano: nota de que o agente António Rocha foi encarregado de averiguar a identidade com- Agora a pessoa até tem medo de falar com a famí- pleta de Luzia Maria Martins. E informava lia… Andamos vigiados por toda a parte, com as tão-somente, além dos dados de identifi- ‘moscas’ de Pina Manique, que não nos largam26. cação e de residência, que era encenadora estagiária do Teatro Vasco Santana e, quan- A igualdade e a sua defesa contrastam com to ao seu comportamento moral e político, esta perseguição anunciada27. E Bocage apa- nada havia a dizer. rece neste mundo como um marginal, no sentido de estar à frente dele, como exclama Luzia Maria Martins, tolerada pelas forças ironicamente, ao apresentar-se àqueles com políticas vigentes, encenava um teatro de quem vai dialogando: “Serei sempre inimigo contestação dos autoritarismos de toda a de hipócritas e frades… e da corja de senho- espécie. Assim sucedeu com a peça de “tea- rios! Quando morrer, espero ter uma nuvem tro narrativo” ou “épico”, Bocage Alma sem de graça, muito confortável”28. Mundo, cujo estilo se filia na obra de Erwin Piscator, . Os Palhaços e o Narrador vão fa- Num mundo antiquado —Bocage alude ao lando dos factos que se verificaram durante facto de D. Maria I ter proibido “as cantoras a vida de Manuel Maria Barbosa du Bocage italianas de pisarem os palcos portugueses!”—, (1765-1805), um dos nossos poetas mais originais do fim do século XVIII e inícios do 25. MARTINS, 1967, 38. século XIX, recitando o último alguns dos seus poemas e comentando o que se vai di- 26. Ob. cit., 36. zendo sobre a sua vida e as suas dificuldades 27. Idem, 42. perante um mundo que lhe é adverso. Boca- ge, que se inicia como marinheiro e acaba 28. Idem, 49. criticado por William Beckford, inglês que dar; mas ninguém o quer receber — essa a esteve em Portugal29, o poeta vai referindo minha tragédia”33. Aliás ri-se da miséria e da os males da sociedade portuguesa. E Bec- religião o que o leva a ter problemas com a kford torna-se personagem e fala, referindo- Inquisição. E recita os versos de “blasfémia”: 85 se a Bocage, do “mais extravagante, mas, Céus não existem, não existe Inferno; talvez, mais original dos seres poéticos O prémio da virtude é a virtude, criados por Deus”, e vai acompanhando as O castigo do vício o próprio vício. suas descrições e críticas, ao mesmo tempo que elogia Camões, seu émulo em muitos E, perante a ordem de prisão que lhe foi aspectos da sua poesia e da sua vida30. dada, recita (“em voz muito baixa, quase num sussurro”) um seu soneto, do qual Entretanto, Pina Manique, “o vilão desta transcrevemos apenas a primeira quadra: história” (de acordo com o Narrador), lançava “perseguições ferozes”, ordenava à Polícia da Liberdade querida e suspirada, Alfândega que procurasse “livros subversivos” Que o despotismo acérrimo condena; que vinham de França, censurava a própria Liberdade, a meus olhos mais serena 34 Gazeta de Lisboa (o jornal oficial), perseguia os Que o sereno clarão da madrugada! maçãos e os estrangeiros. “Era um cão de guar- E termina a peça, com o Narrador a dirigir- 31 da […] e os cães de guarda não pensam ”. se a Bocage:

32 No II Acto Bocage continua a sua conversa Príncipe sem título, palhaço sem indumentária de com Beckford e com outros intelectuais e palhaço, poeta num mundo indiferente aos teus viajantes, já na regência (a partir de 1792) cantos, desculpa-nos: do futuro D. João VI, mas sobretudo de Car- O crime da indiferença; lota Joaquina, que é quem de facto reinava A maldade da nossa incompreensão; (segundo se dizia). Ele confessa-se fora do A nossa inconsciência perante a fragilidade mundo que o rodeia, mesmo o mundo dos da tua arrogância; A culpabilidade da nossa populares com quem fala (como o persona- intolerância; A grosseria dos nossos pensamentos gem Zé P. da Silva): “Tenho um mundo para egoístas; A impaciência da nossa lucidez ausente35.

29. Ver BECKFORD, 1840 e 2009. São muitas as edições de Beckford e os estudos sobre ele.

30. MARTINS, 1967, 56. 33. Idem, 104.

31. Cf. ob. cit., 62-68. 34. Idem, 128-129.

32. Cf. ob. cit., 73 ss. 35. Idem, 134. Como é evidente, não seria possível deixar essa uma das vantagens do “teatro histórico” de ver neste texto as críticas veladas aos no campo intelectual português do nosso autoritarismos, incluindo o salazarista. De “fascismo”. A História poderia ser adaptada 86 resto, em epígrafe, Luzia Maria Martins fez ao regime, mas, muitas vezes, mesmo quan- anteceder o seu texto publicado de uma do servia os pontos de vista da oposição, era afirmação em que joga com o pensamento História e, por isso, respeitada basicamente a pretensamente livre do filósofo Miguel Una- sua interpretação. muno: “Senhores! Meu nome é Miguel de Unamuno. Todos me conhecem. Sabem que O “teatro histórico” de Miguel Franco sou incapaz de me calar. Há momentos em — o despótico Marquês de Pombal e o 36 que calar é mentira ”. povo conformado mas revoltado

A peça foi à cena pela primeira vez em 21 de Mas talvez não tivesse sido assim exactamente Abril de 1967 no Teatro Vasco Santana, que com um dos autores de “teatro histórico” serviu de residência ao TEL. Não sabemos mais conhecidos, Miguel Franco (1918-1988). por que problemas passou a encenadora re- lativamente à Censura. Mas acreditamos que O seu processo da PIDE/DGS38 é pratica- a figura de Bocage — que Leitão de Barros mente neutro relativamente à sua actividade tratou de outro modo no cinema no início de dramaturgo, relevando, sobretudo, a do Estado Novo37 — era, apesar de tudo, tão sua acção política e cultural em Leiria e significativa no nosso panorama literário em muitos outros locais. Guarda-livros na português que a obra foi essencialmente Companhia Leiriense de Moagens e sócio reproduzida e representada. Cremos que foi de firmas, Miguel Franco esteve presente em muitas das manifestações políticas de oposição ao Estado Novo. A polícia notava a 36. Idem, s.p. sua presença desde a campanha de Norton de Matos (1949) e de Quintão Meireles 37. Leitão de Barros tratou liricamente, mais (1951) à Presidência da República. Como do que do ponto de vista histórico, três grandes poetas, que foram também três amorosos e presidente do Ateneu Desportivo de Leiria, desadaptados no seu tempo: Bocage, Camões organizou ali conferências em que inter- e o brasileiro Castro Alves. O filme musicado Bocage (1936), teve o argumento do historiador vieram intelectuais oposicionistas de várias autodidacta Rocha Martins, que era uma figura da sensibilidades, tais como Lindley Cintra, Rui oposição, apesar de monárquico. Conta os amores do poeta por três mulheres (daí o título da Grácio, Joel Serrão, Adérito Sedas Nunes, versão espanhola, Las Trés Gracias), mas pretende Benard da Costa, José-Augusto França, o também e essencialmente — na intençao do realizador — mostrar a genialidade do escritor, afastando-o da imagem revisteira e anedótica que lhe andava ligada. 38. ANTT, PIDE/DGS, SC Pr. 306/48 SR. padre jesuíta Manuel Antunes ou Maria Miguel Franco recebera 250 contos pela sua de Lourdes Belchior. Mas encontramo-lo participação no filmeLotação Esgotada (de também a intervir em muitas conferências Miguel Guimarães), rodado em Alcanena, vila teatrais, como em Março de 1968 no Clube industrial do distrito de Leiria, que contava a 87 de Campismo de Setúbal, com os drama- “história rocambolesca” de um cemitério sem turgos Romeu Correia e António Martinho lotação para defuntos. do Rosário (Bernardo Santareno) ou em Fora do seu processo da PIDE/DGS, pouco in- conferências sobre teatro no Clube Cultural formativo (repetimos) em matéria de espectácu- Scalabitano, com Rogério Paulo, em 7 de los, recorde-se que —além de ter sido director e Fevereiro de 1971. Convidado a pronunciar- encenador do Grupo de Teatro Miguel Leitão, se, afirmou: “ninguém tem boas recordações de Leiria, promovendo espectáculos de ama- dos caminhos maléficos e subterrâneos da dores em vários locais na região, que concedeu censura”. Além disso, a DGS referia ainda o seu nome ao teatro da cidade em 2003, e de a sua presença, em Agosto de 1972, numa ter participado como actor em vários filmes do sessão em Vieira de Leiria, outra área indus- “cinema novo” ou “novo cinema”— é consi- trial na região, de homenagem a escritores derado um dos mais significativos autores do vieirenses já falecidos, ou mesmo em Leiria, “teatro histórico”, tendo publicado várias peças em 13 de Julho de 1973, no Hotel Eurosol, entre elas, em 1963, com outras várias edições, numa sessão preparatória do Encontro O Motim, que foi apresentada em Lisboa no Tea- Nacional da Oposição Demo-Liberal, com tro Avenida pela Companhia Teatro Nacional, vista às eleições legislativas, onde, segundo de Amélia Rey Colaço – Robles Monteiro, de a informação da DGS, Miguel Franco, “des- 6 a 10 de Fevereiro de 1965 (foi proibida após tacado elemento da oposição de Leiria”, de- a quinta representação39), e que vamos muito fendeu a “autodeterminação das Colónias”, sucintamente apresentar. considerando que ela deveria ser “imediata e negociada”. De resto, lá o encontramos nas Trata-se de uma peça sobre um motim, de costumadas manifestações da oposição em 5 Fevereiro de 1757, que se deu no Porto contra de Outubro, aniversário da implantação da o decreto do Marquês de Pombal que criou a República em Portugal, ou —mais significa- Companhia Geral da Agricultura dos Vinhos do tivo— a subscrever o manifesto “Ao País” em Alto Douro, o qual, apesar de ter sido (segundo nome de uma denominada Comissão Na- parece) pouco significativo, levou à forca 21 ho- cional de Defesa da Liberdade de Imprensa, mens e 9 mulheres e 115 homens e 33 mulheres datado de Maio de 1971. a penas diversas.

No domínio do espectáculo propriamen- te dito, a DGS apenas deu conta de que 39. Cf. REBELLO, 1984, 232.. As mais representativas personagens são as do Tomás Pinto, que num acto de raiva morderá “povo miúdo” e os verdadeiros déspotas são os depois da sentença o pescoço de Mascarenhas, nomeados para levar a efeito a alçada contra os dirá no derradeiro momento, com resignação 88 amotinados, não tanto o Presidente, desembarga- mas com espírito de luta: dor João Pacheco Pereira Vasconcelos (Presiden- Não tenho medo! Não morro! Um homem sem medo não te), já velho e cheio de problemas de consciência morre! Não Morre! Não morre! Não morre!41 (“Será isto justiça?” —pergunta por vezes), mas o seu filho, o escrivão doutor José de Mascarenhas Miguel Franco apresenta, pois, o povo vítima da Pacheco Pereira Coelho de Melo (José de Mas- injustiça dos homens poderosos, muito ao gosto carenhas), que manobra o tribunal e os militares da época, em que se afirmava a luta de classes, que colaboraram no processo, assim como um esquecendo a ideia de um Marquês de Pombal Frade José de Mansilha. Todos os populares— os profundamente reformista que, como vimos em heróis —são conformados e o seu Advogado é outros trabalhos42, se fez parte do imaginário crítico da justiça, mas sente nada poder fazer do republicanismo e da oposição burguesa, contra a rigidez da Lei— Dura lex sed lex, máxima não deixou também de fazer parte da memória que surge em vários palácios da Justiça salazaris- negativa do Estado Novo, conduzida pela in- ta. Como diz na II parte do 1.º Acto: terpretação integralista, que vira no Marquês o monstro despótico contra a nobreza, o clero (os Não há leis más! O que é mau para uns —ou que jesuítas) e o povo, e destruidor de um “Estado se julga que é mau!— é bom para outros! A Lei… tradicional”. Afinal Miguel Franco, ao apresen- é como o Sol: a sua bondade está em si mesma. Tem tar assim a alçada contra o motim do Porto, valor absoluto, cause benefícios ou malefícios. Quan- podia agradar a “gregos” e “troianos”. Mas, a do o sol lhe queima uma vinha, você não diz: “O sol peça, como se disse, esteve poucos dias em cena é mau!” Porque ele é bom tão bom e sempre bom, por representada pela companhia mais oficial que muito mau que cause ao particular! Assim é a Lei. existia, por altura da sua estadia efémera no E, perante a resposta de Tomás Pinto, um dos Avenida, depois do incêndio do Teatro Nacional populares, que lhe diz: “Está bem! Mas o sol é D. Maria II em 1964. para todos —faça bem ou faça mal— e esta lei é só para alguns!”, o Advogado retorque: “Mas logo que é lei, o povo deve-lhe obediência… é como lhe digo — e diz-lho um homem que tem queimado muito as pestanas a folhear a Lei: A Lei é Lei e o povo é o povo40”. 41. Idem, 122.

42. Ver TORGAL, 1989, capítulo III, “Pombal perante 40. FRANCO, 2018, 39. as ideologias tradicionalistas, católicas e salazaristas”. Luís de Sttau Monteiro — do “teatro Armindo Monteiro, que acabou por cair em histórico” ao “teatro do absurdo” e de desgraça, por ter uma visão mais europeísta novo ao “teatro histórico” da acção política, publicou, nesse annus terribilis, essa peça que procurava evidenciar 89 O “teatro histórico” foi afinal o que mais fa- a agonia de um herói vencido, o General cilmente poderia iludir a acção da censura e Gomes Freire de Andrade (ausente na peça, uma das peças mais famosas, antes e depois mas sempre presente), que lutara contra a do 25 de Abril, deve-se ao advogado Luís tirania de Beresford e dos Governadores do de Sttau Monteiro (1926-1993), dramatur- Reino, por altura da saída do rei D. João VI go bem diferente dos anteriores, pelo seu para o Brasil, após a invasão francesa de Ju- estatuto social, pela sua obra literária, pela not. Sem mais delongas, até porque o texto sua vida e pela sua intervenção política que, tem sido analisado muitas vezes, incluindo apesar de algumas ambiguidades, foi a que recentemente por nós e, antes, por historia- mais perturbou o Estado Novo, que com- dores do teatro, com fins pedagógicos45. Con- bateu frontalmente. Todavia, sem grande cluamos apenas com o próprio fim da peça, sucesso, pois a sua obra quase não subiu à quando o fogo queimava os corpos dos réus cena, a não ser nos últimos dias do autorita- do processo, Gomes Freire e seus compan- rismo, no tempo de Marcello Caetano. heiros de uma sublevação que não chegou a Felizmente há luar!, de 196143, publicada existir nem se sabe se alguma vez existiu como primeiro pela editora Jornal do Foro, veio a conspiração. Matilde, a sua companheira, obter o Grande Prémio de Teatro da Socie- lança o grito lancinante final, dirigindo-se a dade de Escritores e Compositores Teatrais Gomes Freire, já morto, ao seu amigo António Portugueses, a qual haveria de ser extinta e de Sousa Falcão, e a Frei Diogo, seu confessor, destruída em 1965, depois de ter concedido dito no texto publicado como “um homem o Prémio de Novelística a Luandino Vieira, sério que destoaria nesta peça” se não houves- preso no Tarrafal (Cabo Verde), pelo seu se nela personagens populares, que sempre romance Luuanda44. Estávamos em plena acompanharam a desdita do General: guerra colonial e a repressão atingia extre- Julguei que isto era o fim e afinal é o princípio. mos de violência. Aquela fogueira, António, há-de incendiar a terra!

Sttau Monteiro, que era filho do ministro (O clarão da fogueira diminui visivelmente) de Salazar e depois embaixador em Londres Adeus, meu amor, adeus! Adeus! Adeus!

(Para o povo)

43. Ver MONTEIRO, 1962 e 2005.

44. Ver VIEIRA, 1974. 45. Ver sobretudo BARATA, 2002. Olhem bem! Limpem os olhos no clarão daquela sido mesmo de leitura obrigatória do Ensino fogueira e abram as almas ao que ela nos ensina! Secundário durante muitos anos. Apenas Até a noite foi feita para que a vísseis até ao fim… uma companhia portuguesa no estrangeiro 90 (Pausa) a apresentou, em 1969, o Teatro Oficina Por- Felizmente — felizmente há luar! tuguês de Paris, dirigido por Carlos César.

Desaparece o clarão da fogueira. Ouve-se ao longe Entretanto Sttau Monteiro foi preso, logo no uma fanfarra que vai num crescendo de intensi- início de 1962, sob suspeita de ter participa- dade até que do na “revolta de Beja”, que se verificou na CAI O PANO46 noite de 31 de Dezembro de 1961 para 1 de Janeiro do ano seguinte, no quartel daquela De formação inglesa, Sttau Monteiro conhe- cidade do Alentejo, conhecida pela militân- ceu a dramaturgia anglo-saxónica, pelo que cia comunista. Provada a sua inocência, saiu a influência dos seus autores, nomeadamen- em liberdade, tendo publicado outra peça, te de John Osborn, é fundamental, embora Todos os Anos pela Primavera48, texto político e a influência de Brecht tenha sido sempre a humorístico sobre a prisão, que também não mais salientada pelos estudiosos da sua obra. subiu aos palcos. Era já evidente a sua passa- Mas, pese embora a importância da sua dra- gem do teatro histórico para um “teatro do maturgia, a peça, não censurada47, não foi absurdo”. Mas será em 1966 que publicará levada à cena antes do 25 de Abril de 1974, duas peças incendiárias, Guerra Santa e A altura em que teve grande sucesso, tendo Estátua, que sabia não poderem ser encena- das, no livro Peças em um Acto49. De resto, na 46. MONTEIRO, 1962, 152-153; e 2005, 140. “Nota Explicativa” deste seu livro afirmava o que Luiz Francisco Rebello denunciava 47. Além das edições pedagógicas falarem dessa de forma objectiva, isto é, que os escritores censura, refere-a também o teatrólogo Luiz Francisco Rebello (1984, 195). No entanto, não publicavam as suas peças de teatro, mas não a encontramos nas obras que registaram a lista conseguiam que fossem encenadas, porque de livros censurados. Além disso, encontrámos no processo da PIDE um ofício dactilografado, a censura e a autocensura dos proprietários “confidencial”, datado de 7 de Abril de 1962, em e directores dos teatros não o permitiam. que a Direcção dos Serviços de Censura dava esta informação ao director da PIDE: “Relativamente Afirmava Sttau Monteiro: ao assunto do ofício dessa Polícia […] tenho a honra de comunicar que tendo sido visto por estes Na minha terra —na terra onde eu nasci e que Serviços o livro intitulado «Felizmente há luar», tenho, como é costume dizer-se, na pele— ou da autoria de Luís de Sttau Monteiro, não foi encontrada razão ponderosa e impeditiva da sua circulação no País […]” (ANTT, Arquivo da PIDE, SC CI(1) 3654, NT 1263, fls. 265 e 276). Isto não 48. MONTEIRO, 1963. significa, no entanto, que a censura do teatro não tivesse impedido que a obra fosse encenada. 49. MONTEIRO, 1966. edito ou passo a ser um homem de teatro estran- A cena passa-se numa cidade onde se vêem geiro porque nunca tive ocasião de ver um texto vários apartamentos, de vida normal, onde meu representado. Edito, portanto, para não ser O Homem do Apartamento 2 decide que estrangeiro e porque, apaixonado que sou pelo pode e deve dirigir os vizinhos tendo como 91 teatro, não quero que os meus amigos pensem objectivo construir uma “cidade nova”, ape- 50 que desisti. lando assim para as suas qualidades ímpares:

E nessa edição marcava a sua viragem de O Homem do Apartamento 2 —Aqui têm o motivo um “teatro histórico” para um “teatro do que me leva a oferecer-lhes a cidade nova. Só eu— absurdo”, considerando que aquele, o teatro eu e mais ninguém —é que posso fazer-lhes esta épico, de “heróis”, sobretudo se se tratasse oferta, porque só eu é que sei o que vocês querem— de “heróis combatentes” justificados pelos ou quereriam, se fossem capazes de querer alguma “mitos”, estaria a passar de moda: coisa. Só eu é que sei o que é a cidade nova! 52

Julgo que é necessário ver as horas. Julgo que Serão os cidadãos a implorar a “A cidade”, é necessário desfazer o mito de Rolando Cid não ao “senhor cidade” (como corrigiu Siegfried Matamouros —mate ele mouros, judeus, O Homem do Apartamento 2), que ficasse cristãos, comunistas ou anticomunistas. A exis- com eles para construir a “cidade nova”. tência de mouros, judeus, cristãos, comunistas ou Perante isso, ele imporá condições de verda- anticomunistas não é crime— o que é crime é a deiro totalitarismo: existência de assassinos profissionais legalizados. O que é crime é impor a uma época os valores de O Homem do Apartamento 2 — Já pensei! Haja outra. O que é um crime é fomentar os mitos que o que houver, aconteça o que acontecer, só aceito justificam os assassinos aos seus próprios olhos e o pedido que me fizeram de construir a cidade que impedem as vítimas dos assassinos de os ver nova, desde que os senhores, por sua vez, aceitem tal como eles são51. três condições:

E, na verdade, as duas peças são de anti-heróis, Primeira condição: criticando os ditadores e a guerra. A mais direc- A Justiça é o que eu disser que é a justiça tamente contra as ditaduras, verdadeiramente contra Salazar, como sobrevivente de totalitaris- Segunda condição: mos muito mais mortíferos, é A Estátua. A liberdade é o que eu disser que é a liberdade.

Terceira condição:

50. Ob. cit., Nota Explicativa, [15].

51. Ob. cit., Nota Explicativa, [9]. 52. Idem, 112-113. O desejo secreto de cada homem é o que eu disser o E a peça termina num tom pedagógico, com que é o desejo secreto de cada homem. esperança no futuro:

(Pausa) O Actor que interpretou o personagem designado 92 por «Homem do Apartamento 2» — (com força) Atendendo a que todos aceitaram as minhas A cidade somos nós. Nós é que somos a cidade. condições, considero-me, a partir deste momento, Com o que sabemos, é-nos fácil construir a cidade representante da vontade popular. A partir deste nova. Nós e só nós. momento, eu sou a vontade popular!53 (Começa a cair o pano)

Depois de muitos crimes cometidos pelo A Rapariga do Apartamento 3 — A cidade nova! novo ditador e perante a situação dramática O Homem do Apartamento 5 — E voltaremos a a que a cidade, que não é “nova”, chegou, ouvir cantar os pássaros no coração dos homens!55 mas a quem os outros vizinhos queriam construir uma estátua, o actor que desem- É fácil perceber em todas estas referências penha o O Homem do Apartamento 2, o insinuações contra o Estado Novo, o ditador “Chefe”, volta-se contra a personagem que Salazar, mas, genericamente, contra todos os representa e diz: totalitarismos, como o nazismo, o fascismo e também porventura o estalinismo. Desculpem, mas não podia mais! Há momentos em que o actor não aguenta o peso da personagem Mas não foi esta peça o pretexto fundamen- que é obrigado a interpretar. tal para se exercer a censura sobre o livro Peças em um acto e sim A Guerra Santa. Na Quem fala agora é o actor (diz o seu nome verda- verdade, ela é uma crítica aberta aos milita- deiro). O personagem está ali… res, na qual, além dos personagens, surgem (…) também, como actores, O Encenador, O Contra Regra e até O Ponto e O Autor, É aquele sempre ausente mas que é o motor de toda o enredo. Os personagens fundamentais são, Odeio-o! Se eu tivesse permanecido nele mais cinco pois, caricaturas de militares: “um general minutos, transformava-me naquilo que ele é e cuja característica consiste em ser igual a daqui a meia hora eu — o actor (diz o nome ver- um outro general de quem se pode dizer o dadeiro) estava também morto, irremediavelmente mesmo” (na peça são identificados comoO condenado a matar…54 General da Direita e O General da Esquer- da); “duas mulheres de general que, a julgar 53. Idem, 117.

54. Idem, 135-136. 55. Idem, 141. pelo que dizem, dificilmente poderiam ser correndo, se uma mulher não toma cuidado, é outra coisa” (são identificadas na peça por violada por um autor qualquer. Tenho provas uma só: A Mulher de General e até trocam irrefutáveis de que os autores escrevem livros — de posição sem os maridos darem conta livros! — e violam mulheres! Provas irrefutáveis! 93 disso); “vários oficiais menores mais ou me- Quem é ele? Quero saber quem ele é… nos sabidos” (identificados depois comoO O Ponto — Acalme, senhora. O autor não está Oficial Zero-Zero, O Oficial Zero-Zero-Zero, cá, nem faz tenção de a violar. O Oficial Zerinho, O Oficial da Armadura Medieval e O Oficial “Bichaninho”); e “vá- A Mulher de General — Porquê? Sou mais feia 56 rios cadáveres de diversos tamanhos” . do que as outras? Por causa dos autores é que o mundo está no estado em que está!57. O enredo da peça aponta, como se depre- ende, para uma crítica mordaz à guerra e E, ironicamente, a peça termina com esta para a desvalorização do papel dos generais fala absurda, mas esperada, de O Encenador, e de suas mulheres, bem como dos outros na sequência do que dissera no início e oficiais. Por outro lado,O Autor (como ao longo de todo o espectáculo, e com o se disse, personagem ausente e presente, surgir de uma mensagem do Autor, sempre identificado com o próprio Sttau Montei- fisicamente ausente: ro), que denunciou o ridículo da “Guerra Santa”, deveria ser — diz-se, pela boca de O Encenador — Minhas senhoras e meus sen- um personagem, de modo sarcástico — hores: a peça terminou. Como tive ocasião de vos dizer várias vezes, não tenho a menor responsabili- preso e castigado: dade no que se passou aqui. O responsável por este A Mulher de General — Tragam aqui o autor! espectáculo foi o autor e só o autor. Por mim, antes Já! Quero levá-lo ao meu marido! Há-de ir para a de fechar o pano, quero assegurar-lhes que nunca cadeia para aprender a não se rir. Aposto que é co- teria montado esta peça desta forma. Os sete anos que passei a vender salsichas (porco e vitela) munista e assassino! Tenho provas de que fritou a deram-me uma estrutura cultural sólida que me avó em azeite e de que não tira o chapéu à bandei- impede de transformar o palco em armazém de ra nacional! Provas irrefutáveis! Nem usa chapéu venda de ideias a grosso e a retalho. Para mim, a só para não o tirar à bandeira! Como é que ele se arte é outra coisa. Só lhes posso dar um conselho: chama? Quero saber como é que ele se chama para esqueçam esta peça o mais depressa possível. o mandar prender! Não há direito que a polícia deixe andar autores na rua. Nos tempos que vão Há lá coisa mais bonita do que ter um filho na Academia Militar?

56. Ver a identificação dos personagens in p. [23] que, por sua vez, vão sendo melhor caracterizados na própria peça. 57. Ob. cit., 60. De boné? não indique qual «a guerra» a que se refere no seu livro é fácil identificá-la com a agressão Há lá coisa mais linda do que ter na sala, em lugar que está a ser perpetrada contra Portugal nas de honra, o retrato dum filho morto pela Pátria? 94 Províncias Ultramarinas”59. Há lá coisa mais linda? O vice-director da PIDE José Barreto Sacchetti, O Contra-Regra — Um telegrama do autor! Um em 17 de Janeiro de 1967, de acordo com o Có- telegrama do autor! digo de Justiça Militar, remetia os autos ao chefe do Estado Maior do Governo Militar de Lisboa, O Encenador — A peça acabou! Dá cá. informando que Sttau Monteiro estava preso em “Cópia [da peça] a todos os regimentos”. Caxias e ali continuaria, “aguardando que lhe seja dado destino conveniente”60 Ora abóbora.58 No processo que analisámos, o escritor foi sendo Estávamos —recorde-se mais uma vez— em interrogado, defendendo-se das acusações. No plena guerra colonial. Sttau Monteiro volta a primeiro auto de perguntas ao preso, acerca da ser preso em 24 de Setembro de 1966, tendo obra, falando fundamentalmente de A Guerra San- estado na cadeia de Caxias até 16 de Maio de ta, aceitava que as peças eram “subversivas”, “não 1967. A apreensão do livro pela polícia foi no sentido de alterar a ordem pública ou qual- quase imediata, em todas as livrarias para que quer regime vigente, mas no sentido de alterar o tinha sido distribuído e na própria gráfica que estado universal de coisas que se orgulha de pre- o imprimira, assim como na editora Minotauro tender modificar”.E à questão se desejava com que foi encerrada. a peça injuriar as Forças Armadas, “agora em- As forças armadas entraram neste processo. O penhadas numa luta de que depende, porventu- Secretário Geral da Defesa Nacional, general ra, a própria sobrevivência nacional”, respondeu: Venâncio Deslandes, enviou um ofício, data- “seja qual for o resultado da guerra ultramarina do de 23 de Novembro de 1966, ao Ministério Portugal sobreviverá”61. Dizia depois que nunca do Interior, ao subsecretário de Estado da tivera a intenção de injuriar o Exército Português, Presidência do Conselho e ao director da mas que queria, na sua peça, criticar os exércitos PIDE, no qual considerou que A Guerra Santa constituía “ultraje e injúria muito graves 59. ANTT, PIDE/DGS, SC, PC 2012/66, NT 5872, fls para as Instituições Militares”, na altura “em 42-44. que as Forças Armadas se batem na defesa da Pátria”. E especificava: “Embora o autor 60. Idem, fls. 76-82.

61. ANTT, PIDE/DGS, PC 2012/66, Fls.11-12 (interrogatório de 24 de Novembro de 1966). 58. Idem, pp. 88-89. Também em SC, E/GT 3269/E, NT 1488., fls. 1-2. em geral. E, numa posição pacifista, podia pela oposição: manifestos, jornais e rádios ler-se no auto: “Pensa o respondente que se deram notícias sobre a prisão de Sttau Mon- toda a Humanidade largasse a rir à gargalhada teiro e protestaram contra a falta de liber- sempre que a convocassem para a guerra, os dade de expressão. Apenas como exemplo, 95 exércitos teriam de acabar com grande benefí- periódicos como o República, de Lisboa, o Le cio para a própria Humanidade”62. Monde, The Times, o Daily Express, o Jornal do Brasil, mas também o comunista L’Humanité, As forças armadas e as chamadas “campanhas Le Patriote de Nice, Tribune de Genève, Gazette de ultramarinas” estavam, pois, como se Lausanne, Giorno de Milão, Corriere Mercantile compreende, no cimo de todas as acusações de Génova, o semanário inglês The Observer, contra Sttau Monteiro, devido à sua crítica Neue Zürcher Zeitung, El Nacional de Caracas, à guerra e à instituição militar. Além disso, e ainda revistas como Le Novel Observateur tratava-se de um intelectual com “boa ou Lettres Françaises deram as notícias ou ascendência familiar”, como foi observado tomaram posição a favor de Sttau Monteiro, pela PIDE desde o início da sua presença o que foi sempre anotado pela PIDE. nos arquivos. Seria, pois, um processo exemplar que mostraria ao país que não Desta forma, a Rádio Voz da Liberdade, havia favores para o filho de um antigo a partir de Argel e pela voz de Manuel ministro de Salazar, que fora um dos Alegre, poderia anunciar, em 20 de Julho de homens da sua confiança, embora tivesse 1967, de forma revolucionária —como nota- “caído em desgraça”. Por sua vez, havia va a PIDE—, que a libertação de Sttau Mon- outro pretexto: Sttau Monteiro era ainda, teiro teria sido “uma vitória da solidariedade formalmente, “alferes miliciano na condição internacional à luta do Povo Português”64. de licenciado”, pelo que o processo poderia Note-se que o próprio tribunal militar não ter, como teve, uma abrangência militar63. levou Sttau Monteiro a julgamento por con- siderar que a acusação poderia ser contra- Mas, também deve ser relevado neste pro- producente para o regime. cesso exemplar de Sttau Monteiro a posição assumida, a nível nacional e internacional, Sttau Monteiro volta-se ainda de novo para o teatro histórico. Todavia não exactamente, porque a sua nova peça não teria como per- 62. PC 2012/66, Fls.32-34 (interrogatório de 29 de sonagens —segundo supomos— figuras reais, Novembro de 1966). mas ficcionadas, de judeus: Abraão Zacut, 63. Ver Arquivo Histórico Militar. Ministério Samuel Goldenstein e sua filha Ruth, Marta do Exército. Direcção do Serviço de Justiça e Disciplina. Repartição de Justiça e Disciplina. 2.ª Secção. Pasta 11, Processo n.º 135, ano [19]67. 64. ANTT, PIDE/DGS, SC CI(1) 3654, NT Alferes Miliciano Luís de Sttau Monteiro. 1263, fl. 74 e 80. Fustenberg, Jacob Auer, Max Cohen, Madalena vingam, mãos que se dão por amor aos homens (que se vai aproveitando, como prostituta, das mais do que por amor a Deus (conforme dizia no relações com os nazis), David Levi, a persona- acto finalDavid Levi): 96 gem heroica que volta ao campo de concen- Há quem conte com Deus, Susana, e há quem conte com tração de onde havia fugido para morrer com os outros, mas para podermos andar de mãos dadas, te- os seus irmãos, e a sua amada Susana. No en- mos de contar com as nossas próprias mãos! As grades, tanto, o enredo tratava de um facto histórico, o Susana, foram as nossas mãos que as fizeram… e só as Holocausto, que o dramaturgo quis e conse- nossas mãos poderão destruí-las.70 guiu denunciar, desta vez no palco, pois a peça foi encenada. Trata-se de As Mãos de Abraão Za- No fim, próximo da morte pelos nazis, fica a espe- cut, que foi publicada em Fevereiro de 196865, rança de a justiça se repor. Diz Samuel Goldenstein: ainda Salazar estava no poder e representada em 1970, pelo TEL. O próprio Sttau Monteiro Vêm aí mãos dos homens, Ruth, mãos de homens que apresentou a peça no Diário Popular, logo em vão dar cabo de tudo isto — arrasar as câmaras, 71 18 de Fevereiro de 196966. deitar abaixo as grades, julgar os assassinos!

O “ariano” é “um homem que semeia pedras Estávamos no início do marcelismo, a derra- por não ter sementes”, “que inventa mitos para deira fase do Estado Novo. Sttau Monteiro justificar a sua insignificância e os crimes que ainda sonhava com a “primavera política” de comete”67, que vai atribuir as culpas a um só que se falava, ou seja, com a liberalização do homem (Hitler, evidentemente) “para fugir à regime. No registo da PIDE de um telefonema responsabilidade que pesa sobre cada um”68. que teve com a sua mãe, às 22 horas do dia 27 Mas as mãos (de Abraão Zacut e não só) são de Setembro de 1969, Luís dizia-lhe: “Estou sempre o tema ao longo da peça, mãos que convencido, mãe, que as minhas peças vão ser não são de judeu nem de cristão mas “mãos de todas montadas com excepção evidentemente 72 homem”69, mãos que trabalham, mãos que são daquelas que foram apreendidas” . Mas será no presas, mãos que enfrentam os nazis, mãos que estrangeiro, nos festivais de teatro da Europa livre que, na verdade, elas serão encenadas.

65. MONTEIRO, 1968. As suas afirmações e ambiguidades identificam o sentido de uma “primavera” que se ia apagan- 66. Ver Diário Popular citado e Arquivo da PIDE/DGS, SC CI(1) 3654, NT 1263, fl. 33. 70. Idem, 128. 67. MONTEIRO, 1968 p. 50 71. Idem, 187. 68. Ob. cit., 57. 72. ANTT, PIDE/DGS, SC CI(1) 3654, NT 1263, 69. Ob. cit., 45-46. fls. 41-43. do, que era, como se disse, o que ia sucedendo O teatro como forma de alterar a opinião no tempo de Marcello Caetano, que sucedera a pública e o teatro censurado pelo Salazar na chefia do governo em 27 de Setembro autoritarismo de Estado de 1968. Em 1971 escrevia para o Diário de Lisboa 97 Conforme se viu, o teatro foi uma das artes as críticas e inesquecíveis Redacções da Guidinha e que mais tentou alterar a opinião pública no nesse mesmo ano assinava, como muitos outros Estado autoritário-totalitário que constituiu o (entre eles padres católicos), um manifesto de Estado Novo de Salazar e de Marcello Caetano, uma denominada Comissão Nacional de Defesa de 1933 a 1974. Até porque era uma forma da Liberdade de Expressão, já atrás referido, de arte que podia inserir-se nos mais diversos contra a Censura73. Em 1972, segundo informação meios e espaços. Mas foi também —e é difícil do jornal A Capital, de 4 de Abril, suspendia os e complexo ter uma visão pormenorizada da ensaios, com Costa Ferreira, da peça do drama- situação— a arte mais censurada77. O cine- turgo norueguês do século XIX Ibsen, O inimigo ma também o foi, assim como a literatura, a do Povo, com a perplexidade do empresário Vasco música e as artes plásticas, mas o certo é que a Morgado, que se admirava dessa atitude, dado que censura podia aqui ter uma acção mais abran- a peça tinha sido autorizada pela Censura74. Nesse gente, diversificada e faseada, que ia desde mesmo ano colabora nas I Jornadas de Teatro a publicação dos textos, à censura exercida Amador, com uma mensagem, na qual interrogava: nos ensaios, à aceitação ou não da sua subida “Transformar o teatro comercial em Chaves, em ao palco até à censura depois das primeiras Viana do Castelo ou em Santiago do Cacém, para representações. quê, se não há o teatro comercial em Chaves, em Viana do Castelo ou em Santiago do Cacém?”75 . Limitámo-nos aqui a apresentar exemplos que Em 9 de Junho de 1973, segundo o Diário de Lisboa, esperamos terem sido significativos. intervinha no Dia Mundial do Teatro e, falando da tão proclamada crise, afirmava: “Se não há teatro em Portugal não pode haver crise…”76.

73. Este documento encontra-se no seu processo da PIDE/DGS — SC CI(1) 3654, NT 1263, fls. 21- 23 — como em cada um dos processos de cada um dos subscritores. Pode ver-se FERRÂO, OLIVEIRA e FONSECA, 2005, 13-14.

74. ANTT, PIDE/DGS, SC CI(1) 3654, NT 1263, fl. 13. 77. Luiz Francisco Rebello assinala 79 peças (35%) “banidas pela censura”, entre aquelas que são 75. Idem, fl. 7-11 referidas no seu “dicionário”, que compreende uma síntese de peças de teatro e uma breve biografia de 76. Idem, fl. 2. dramaturgos (REBELLO; 1984, 13). Bibliografia:

AZEVEDO Cândido, 2007— A Censura de FERRÃO Manuela, OLIVEIRA Susana e FONSE- Salazar e Marcello Caetano (Imprensa, Teatro, Ci- CA Teresa (organização), 2005 — Livros proibi- 98 nema, Radiodifusão e Livro). Lisboa: Caminho. dos no Estado Novo. Lisboa: Divisão de Edições da Assembleia da República. BARATA José de Oliveira, 1991 — História do Teatro Português, Lisboa: Universidade FERRO António, 1924 — Mar Alto. Lisboa: Portugália. Aberta. FRANCO Graça, 1993 — A censura e a imprensa BARATA José de Oliveira, 2002— Para (1820-1974) — 1.ª edição, Lisboa, Imprensa compreender Felizmente há luar!: análise da Nacional - Casa da Moeda. apoteose trágica de Sttau Monteiro. Ensino secun- dário. Porto: Areal. FRANCO Miguel, 2018 — O Motim. Lisboa: Gra- diva, 2018 (1.ª edição: de autor, 1963; 2.ª edição: BECKFORD William, 1840 — Italy, Spain and Lisboa: Publicações Europa-América, 1965, Portugal, with an excursion to de Monasteries of colecção “Os livros das três abelhas”). Alcobaça and Batalha. A new edition. Lon- dres: Richard Bentley. LEAL Joana D’Eça, 2016.— Companhia Rey Colaço- Robles Monteiro. Lisboas: Imprensa Nacional BECKFORD William, 2009 — Diário de William Beckford em Portugal. Introdução e LEMOS Mário Matos e, 2011 — Jornais diários notas de Boyd Alexander e Prefácio de João portugueses do século XX. Um dicionário. Nota Intro- Gaspar Simões. 3.ª edição: Lisboa: Biblioteca dutória de Luís Reis Torgal. Coimbra. Imprensa da Nacional de Portugal. Universidade de Coimbra(2.ª edição).

CABRERA Ana, 2008— “A censura ao teatro Comissão do Livro Negro sobre o Regime Fascista no período marcelista” in revista Media & (instituído pelo decreto-lei n.º 110/78) — Livros Jornalismo, n.º 12, pp. 27-58. proibidos no regime fascista, Lisboa: 1981.

CAETANO Marcello, 1970 — Estado Social. MARTINS Luzia Maria, 1967 — Bocage alma sem Excertos de discursos proferidos pelo mundo. Colecção “Os livros das três abelhas”. Presidente do Conselho de Ministros Prof. Lisboa: Publicações Europa-América,. Doutor Marcello Caetano. Lisboa, Secretaria de Estado da Informação e Turismo. MONTEIRO Luís de Sttau, 1962 — Felizmente há luar!. Lisboa: Jornal do Foro (1.ª edição: Lisboa: Jornal do CASTRO Ferreira de, 1994 — Sim, uma Dúvi- Foro, 1961; 3.ª edição: Lisboa: Portugália). da Basta. Lisboa: D. Quixote. MONTEIRO Luís de Sttau, 1963 — Todos os anos COSTA Sónia Teresa Simões da, 2005 — O pela Primavera. Lisboa: Guimarães Editores. Teatro do Povo: um projecto estético-político: as lições de Salazar. Tese policopiada orientada MONTEIRO Luís de Sttau, 1966 — Peças em um por José de Oliveira Barata. Coimbra: s.n. acto, Lisboa: Minotauro.

DELILLE Maria Manuela, 1991 — Do Pobre MONTEIRO Luís de Sttau, 1968 — As mãos de B. B. em Portugal - aspectos da recepção de Ber- Abraão Zacut. Peça em 2 actos. Lisboa: Ática. told Brecht antes e depois do 25 de Abril de 1974. Aveiro: Estante. MONTEIRO Luís de Sttau, 2005 — Felizmente há luar!. Edição didáctica. Porto: Areal (1.ª edição: 1999). “Neo-Realismo no teatro”, 2018 — Nova Síntese, SANTOS Graça dos, 2004 — O espectáculo Lisboa: Edições Colibri, n.º 13. desvirtuado. O teatro português sob o reinado de Salazar (1933-1968). Lisboa: Caminho. 99 NETO Sérgio, 2001— “Para o Estudo da «Es- tética Oficial» do Estado Novo – Os prémios SANTOS Vítor Pavão, 1978 — A Revista à Por- de teatro «Gil Vicente» do SPN/SNI (1935- tuguesa. Lisboa: O Jornal. 1949)”. In: Estudos do Século XX. Coimbra: Quarteto, n.º 1, pp. 117-155. SIMÕES Ana Bela, 2017 — Censura ao erotismo e à violência. Cinema no Portugal Marcelista (1968- OLIVEIRA Luísa Tiago de (org.), 2019 — O 1974) — Vila Nova de Famalicão: Humus. activismo estudantil no IST (1945-1980). Setúbal, Edições Fénix. TORGAL Luís Reis, 1989 — História e Ideologia. Coimbra: Minerva. PIMENTEL Irene Flunser, 2007 — A História da PIDE. Lisboa: Círculo de Leitores – Temas e Debates. TORGAL Luís Reis, 2000 — “«A Radiofonia ao ser- viço do Estado». Os inícios da Emissora Nacional e o RAPOSO Eduardo, 1988 — O papel sociocul- Salazarismo”, in A comunicación social transfronteiriza. tural e político do canto de intervenção na oposição Segundo seminario europeo de comunicación social. ao Estado Novo (1960-1974). Tese de mestrado Pontevedra, 25 a 27 de febreiro de 1999. Universida- policopiada. Lisboa: Faculdade de Ciências de de Vigo-Facultade de Ciencias Sociais, Universida- Sociais e Humana da UNL. de de Coimbra-Facultade de Letras, pp. 93-116.

RAPOSO Eduardo, 2000 — Cantores de Abril TORGAL Luís Reis (Coord.), 2011 — O Cinema - Entrevistas a Cantores e outros protagonistas do sob o olhar de Salazar. Lisboa: Círculo de Leitores/ “Canto de Intervenção”. Lisboa: Colibri. Temas & Debates (3.ª edição). 1.ª edição: 2000.

REBELLO Luiz Francisco, 1967 — História do TORGAL Luís Reis, 2018 — “Felizmente há Teatro Português. Lisboa: Publicações Europa- luar!, Luís de Sttau Monteiro, a Censura e a América. Polícia Política no Estado Novo”, in Al-‘Ulià. Revista do Arquivo Municipal de Loulé, n.º 20, REBELLO Luiz Francisco, 1984. — 100 anos Loulé, 189-208. de Teatro Português (1880-1980). Porto, Brasilia Editora . TORGAL, Luís Reis Torgal e HOMEM Ama- deu Carvalho, 1982 —”Ideologia política e REBELLO Luiz Francisco, 1985 — História do «cultura popular» — análise da biblioteca Teatro de Revista. Lisboa: D. Quixote. de uma Casa do Povo”, in Análise Social, vol. XVIII, Lisboa, pp. 1437-1464. RIBEIRO Maria da Conceição, 1995 — A Po- lícia Política no Estado Novo 1926-1945. Lisboa: VALENTE José Carlos, 1999 — Estado Novo e Estampa. Alegria no Trabalho — uma história política da FNAT (1935-1958). Lisboa: Colibri – INATEL. RODRIGUES Márcia Regina, 2010 — Traços épico-brechtianos na dramaturgia portuguesa: O VIEIRA José Luandino, 1974 — Luuanda. Lis- Render dos Heróis de Cardoso Pires e Feliz- boa: Edições 70 (1.ª edição: Luanda, 1963). mente há luar!, de Sttau Monteiro. São Paulo: Editora UNESP. VILAÇA Mário, 1970 — Duas décadas de tendên- cias teatrais (1950-1970). Coimbra: Vértice. O ESTADO NOVO Introdução E O CONTROLO (TITUBEANTE) Este texto coloca em perspectiva o posi- DA IMPRENSA COLONIAL cionamento da imprensa colonial moçam- 100 EM MOÇAMBIQUE. bicana durante os períodos eleitorais no OS PERÍODOS ELEITORAIS, Estado Novo, nomeadamente entre 1945 e A PROPAGANDA POLÍTICA 1958. Instrumento privilegiado de difusão E A OPOSIÇÃO AO SALAZARISMO da propaganda eleitoral, a imprensa jogou (1945-1958) um papel muito significativo na formação Fernando Tavares Pimenta da opinião pública em Moçambique, em Instituto de História Contemporânea da Universidade especial entre a minoria da população com Nova de Lisboa. direitos de cidadania. Tal como iremos O IHC é financiado por fundos nacionais através demonstrar, apesar da existência de con- da FCT, Fundação para a Ciência e a Tecnologia, dicionamentos à liberdade de imprensa, I.P., no âmbito dos projectos UIDB/04209/2020 e UIDP/04209/2020. desde logo representados pela censura, a imprensa colonial esteve longe de ser controlada de forma eficaz pelo Estado Novo. Pelo contrário, a imprensa foi amiúde o porta-voz dos interesses, das denúncias e das aspirações da oposição democrática nas colónias, com claras consequências sobre a opinião pública colonial, particularmente durante os períodos eleitorais.

Muito embora possamos mencionar vários títulos, por exemplo o Diário de Moçambique, da diocese da Beira, optámos por nos concen- trar na análise do principal periódico de Moçambique, o jornal Notícias, editado na capital, Lourenço Marques, actualmente . Este jornal foi fundado em 15 de Abril de 1926 pelo Capitão Manuel Simões Vaz1, homem da direita republicana e

1. Manuel Simões Vaz desempenhou várias funções na administração colonial de Moçambique, tendo sido, por exemplo, vogal maçon, apoiante do General Óscar Fragoso sentido, Notícias assumiu-se como o porta-voz Carmona, mas não de Salazar. Até à primeira das aspirações e dos interesses dos colonos metade da década de 1960, Manuel Simões brancos em Moçambique, mantendo-se em Vaz imprimiu um cunho muito pessoal à linha com o pensamento do seu director e 101 respectiva linha editorial. Podemos dizer proprietário, Manuel Simões Vaz. Claramen- que Manuel Simões Vaz fazia a ponte entre o te, a censura procurou de alguma forma in- regime e os sectores moderados da oposição. terferir na linha editorial do jornal, conten- Nunca integrou o grupo da oposição demo- do as manifestações mais críticas em relação crática, mas convivia e era amigo de muitos à administração colonial. E períodos houve dos seus líderes, dando-lhes inclusivamente em que conseguiu esse objectivo, ainda que espaço no seu jornal para exporem as suas só parcialmente. Mas, enquanto Manuel Si- ideias. E, em 1945, liderou os festejos pela vi- mões Vaz foi director, o jornal nunca perdeu tória dos Aliados na 2.ª Guerra Mundial. Por por completo a sua autonomia, nem o seu várias vezes criticou por escrito as ineficiên- sentido crítico3. cias da administração colonial, denunciando erros e apontando possíveis soluções para os problemas de Moçambique. Enquanto “velho colono”, considerava que a minoria branca constituía o cerne da colónia e o motor do seu desenvolvimento económi- co, social e cultural. Na sua perspectiva, os colonos eram os principais construtores da colónia, senão mesmo a colónia em si, entendida no sentido original – e essencial – do termo, pelo que defendeu o progresso doença, vindo a falecer pouco depois. Seguiu-se então um processo de “estatização” do Notícias, da colonização portuguesa. Lutou assim pela que ficou concluído em 1967, quando o Banco defesa dos interesses dos colonos brancos, Nacional Ultramarino se tornou no seu principal accionista. Sobre a imprensa em Moçambique 2 usando para o efeito o jornal Notícias . Neste veja-se: Ilídio Rocha, A imprensa de Moçambique. História e catálogo (1854-1975). Lisboa: Livros do Brasil, 2000. do Conselho do Governo e, mais tarde, vogal do Conselho Legislativo. Foi igualmente Presidente 3 Para uma perspectiva diferente da nossa, que da Câmara de Comércio e vogal do Conselho tende a sublinhar o alinhamento precoce do de Administração dos Caminhos de Ferro de Notícias com o regime, veja-se: Isadora de Ataíde Moçambique. Fonseca, A imprensa e o império na África Portuguesa, 1842-1974. Lisboa: Tese de Doutoramento em 2. Na década de 1960, ao fim de meio século de Sociologia da Cultura apresentada ao Instituto de permanência em Moçambique, Manuel Simões Ciências Sociais da Universidade de Lisboa, 2014, Vaz retirou-se para a metrópole por motivos de pp. 242-253. Eleições para a Assembleia Nacional em tom grandiloquente, augurou para o de 1945 mundo inteiro uma era de “Paz, Liberda- de, Justiça, Abundância e Progresso!”. Pela sua proximidade geográfica e fortes li- 102 gações económicas, culturais e até políticas Nos meses seguintes, as autoridades à União Sul-Africana, uma das potências portuguesas permitiram à oposição vencedoras da guerra, a sociedade colo- moçambicana desenvolver livremente as nial moçambicana gozou sempre de uma suas actividades políticas, usando para o maior liberdade de acção relativamente ao efeito as páginas do Notícias, em especial resto da África Portuguesa. Isto mesmo era durante a campanha para as eleições para evidente no campo da imprensa. De facto, a Assembleia Nacional de 1945. Nessas a imprensa sul-africana circulava livremente eleições, a oposição democrática na nas principais cidades de Moçambique, o colónia movimentou-se publicamente no que constituía um estímulo a uma maior sentido de se constituir em organização autonomia por parte da imprensa moçam- política no âmbito do Movimento de bicana, fosse ela em português, fosse ela em Unidade Democrática. Assim, no dia 8 de inglês. Por sua vez, as autoridades coloniais Outubro, a oposição entregou um reque- percebiam a inutilidade de um controlo rimento ao Governador-Geral pedindo um apertado da imprensa local por parte da esclarecimento sobre a existência ou não censura, uma vez que a informação tida por de “liberdade política”, nomeadamente se “subversiva” podia à mesma circular através estavam garantidas “a liberdade de reunião da imprensa sul-africana. Houve, contudo, e a de livre expressão de pensamento pela períodos de maior abertura política e ou- imprensa e pela rádio a todos os cidadãos, tros de maior controlo e silenciamento. sem distinção de raças, ideias políticas ou crenças religiosas”4. Paralelamente, na Os primeiros anos subsequentes ao final imprensa, Sobral de Campos procedeu à da 2.ª Guerra Mundial foram precisamente mobilização política da população com um desses momentos de maior abertura, escritos sobre as eleições e as liberdades tendo a imprensa moçambicana conhe- democráticas, por exemplo os artigos cido um grau notável de liberdade de “Eleições” (de 3 de Outubro), “Liberdades expressão, mais ainda do que em Angola. Essenciais” (de 10 de Outubro) e “Liberda- Isto mesmo fica patente no editorial do de de Imprensa” (de 12 de Outubro). jornal Notícias, de 8 de Maio de 1945. Nes- se dia, o Notícias deu à estampa uma edição especial dedicada à vitória das potências

aliadas, que comemorou efusivamente e, 4. Notícias, n.º 5.912, 13 de Outubro de 1945, p. 1. Notícias, n.º 5.919, 22 de Outubro de 1945, p. 1. Na verdade, o Notícias deu ampla cober- tipo de retorsões em relação à oposição tura a todas as actividades dos democratas moçambicana no período imediatamente moçambicanos, nomeadamente à reunião após as eleições de Novembro de 1945. oposicionista de 20 de Outubro de 1945, Esta “brandura” do regime para com a 103 em Lourenço Marques, no salão do Ate- oposição na colónia pode estar relaciona- neu Grego. Esta reunião envolveu cerca de da com o facto do Estado Novo não querer mil pessoas, entre as quais várias mulheres. abrir uma brecha no relacionamento com Notícias concedeu-lhe a totalidade da pri- a comunidade branca, pois isso resulta- meira página de 22 de Outubro de 1945. ria num enfraquecimento da autoridade Mas toda a campanha eleitoral da opo- portuguesa perante a maioria coloniza- sição, tanto na capital da colónia, como da. Para a administração portuguesa, a nas demais cidades foi acompanhada ao existência de uma oposição eleitoral ao pormenor pelo jornal Notícias, sendo trans- regime salazarista não constituía em si critas as críticas, comunicados e propostas um problema, desde que essa estivesse dos oposicionistas, não havendo vestígios devidamente controlada e, sobretudo, de actividade censória. De referir que a desde que não colocasse em causa a União Nacional não realizou campanha continuidade da soberania portuguesa em na colónia, limitando-se a apresentar uma Moçambique. Ora, durante a campanha lista com os candidatos. eleitoral a oposição nunca colocou em causa a dominação colonial portuguesa em Porém, finda a campanha eleitoral, a censu- Moçambique, nem sequer discutiu as inú- ra actuou no sentido de refrear – e de silen- meras problemáticas decorrentes de uma ciar, pelo menos em parte – a oposição. Aos administração ineficiente e incapaz de oposicionistas, como por exemplo Alexan- promover o desenvolvimento económico e dre Sobral de Campos, foi permitida a conti- social do território; tão pouco denunciou a nuação de uma significativa intervenção na exploração da mão-de-obra barata africana imprensa, na qualidade de publicistas, mas e os problemas que afectavam a população os artigos publicados por esses democratas indígena. Isto porque, pelo menos por en- passaram a versar sobre a situação política quanto, a maioria dos democratas movia-se internacional, não lhes sendo consentido politicamente num contexto de oposição escrever sobre a política nacional. Esta acti- ao salazarismo, mas não de ruptura com o vidade moderada da censura manteve-se ao colonialismo português. Facto que poderá longo de 1946, 1947 e 1948. eventualmente explicar uma certa “to- Por outro lado, não temos conhecimen- lerância” das autoridades coloniais para to da existência de prisões ou de outro com a oposição. Eleições Presidenciais de 1949 à população de Moçambique. E, a 7 de Janeiro, a Comissão de Candidatura de Tudo isto se modificou durante a campanha Norton de Matos em Moçambique exigiu: a) para as eleições para a Presidência da Repú- 104 abolição da censura à imprensa; b) liberda- blica de Fevereiro de 1949, na qual partici- de de reunião e de expressão; c) o acesso da param o Marechal Carmona, pelo regime, e oposição aos cadernos eleitorais; d) a parti- o General Norton de Matos, pela oposição cipação dos democratas nas mesas eleitorais à ditadura. Em Moçambique, a candidatura e na fiscalização das urnas7. Em resposta, o de Norton de Matos teve um amplo des- Governador-Geral refutou publicamente as taque na imprensa. Norton de Matos era acusações dos democratas, nomeadamente considerado “um patriota dos mais firmes e a existência de censura à propaganda da decididos” e um defensor da continuação da oposição8. Efetivamente, a oposição parecia presença colonial portuguesa em África. Tin- mover-se com grande liberdade na colónia, ha por isso o respeito da generalidade dos usando as páginas do Notícias para divulgar a colonos, mesmo dos sectores mais conserva- sua propaganda política. dores e próximos do regime5. A campanha eleitoral teve início a 5 de Janeiro de 1949 Por outro lado, foi notória uma certa radica- com um comunicado da Comissão Central lização do discurso político da oposição de- dos Serviços de Candidatura da Colónia de mocrática em Moçambique. A este respeito, Moçambique de Apoio a Norton de Matos. no jornal Notícias sucediam-se os artigos favo- A Comissão era composta por António ráveis ao candidato da oposição, sendo espe- Sousa Neves, Filipe Ferreira, João António cialmente contundentes os de Sofia Pomba de Carvalho, José Santa Rita e Maria Sofia Guerra. Por exemplo, no artigo “O movi- Pomba Guerra. Nesse comunicado, essa mento da Oposição está em marcha”, publi- Comissão apelou a todos os “democratas e cado em 14 de Janeiro de 1949, Sofia Pomba portugueses residentes em Moçambique” Guerra fez uma denúncia veemente da para que apoiassem o “grande colonialista e ditadura salazarista, com alusões a Mussolini homem público senhor General Norton de e a Hitler, ao mesmo tempo que manifestou Matos, organizando em sua volta um amplo a sua crença na vitória da democracia em movimento de Unidade Nacional”6. No dia Portugal9. Notícias deu também ampla cober- seguinte, Notícias publicou um telegrama do General Norton de Matos de saudações 7. Notícias, n.º 6.889, 7 de Janeiro de 1949, p. 3.

8. Notícias, n.º 6.894, 12 de Janeiro de 1949, p. 1. 5. Notícias, n.º 6870, 17 de Dezembro de 1948, p. 1. 9. Notícias, n.º 6.896, 14 de Janeiro de 1949, p. 1. 6. Notícias, n.º 6.887, 5 de Janeiro de 1949, p. 1. De referir que em Outubro de 2018 foi realizada tura à primeira sessão da oposição que teve No fim do discurso, a sala aplaudiu de pé Sofia lugar no Teatro Manuel Rodrigues, em 20 de Pomba Guerra. Janeiro de 1949. Com a sala completamente A intervenção de Sofia Pomba Guerra reflectia cheia e perante uma assistência composta 105 a transformação operada no posicionamento por brancos e por alguns mestiços, Sobral dos democratas moçambicanos relativamente de Campos leu um telegrama de saudação à ditadura colonial de Salazar. E, pela primeira de Norton de Matos10. Mas foi o discurso de vez, a oposição focou publicamente e de for- Sofia Pomba Guerra que provocou maior ma crítica a situação de subalternidade econó- entusiasmo entre a assistência. Sofia Pomba mica, social e política da população indígena, Guerra denunciou as difíceis condições de responsabilizando por esse facto a governação vida da maioria dos portugueses, em especial salazarista. Ora, se é verdade que nem todos dos trabalhadores rurais e das mulheres. No os oposicionistas estariam preparados para caso específico de Moçambique, analisou assumir essa posição, o facto é que pelo menos a situação do comércio e da indústria na uma componente, a que podemos chamar colónia, denunciando os problemas que mais “radical”, passou a afrontar criticamente afectavam a população no seu conjunto. Por a política colonial do Estado Português, no- fim, focou a questão do indigenato, realçan- meadamente do que dizia respeito à questão do que em cinco milhões de negros, só 1800 do indigenato. A oposição tocava assim num tinham o estatuto de civilizados. E, de forma dos fundamentos da dominação portuguesa, desassombrada, afirmou: colocando a nu quer a discriminação de que “A vida do indígena moçambicano pode descrever- era vítima a maioria negra, quer o fracasso da se, então, com trágica simplicidade e em bem política de assimilação. poucas palavras: ignorância, pobreza e doença, Paralelamente, na imprensa, a Juventude ou até numa palavra só: miséria”11. Democrática de Moçambique denunciou de forma veemente a subalternização dos interesses da colónia a favor da metrópole, uma homenagem a Sofia Pomba Guerra na Casa tendo para o efeito publicado uma “Carta do Alentejo em Lisboa. E, em 30 de Novembro de 2018, decorreu na Faculdade de Letras da aberta aos jovens de Moçambique”. Este Universidade do Porto a 4.ª Conferência CEAUP, documento criticou severamente a actividade intitulada Sofia Pomba Guerra: uma antifascista portuguesa na luta anti-colonial, por Carlos Lopes monopolista da metrópole, contrária ao Pereira e Luís Carvalho. desenvolvimento de Moçambique, e defendeu acerrimamente a democracia e a liberdade12. 10. Notícias, n.º 6.899, 17 de Janeiro de 1949, p. 1; Notícias, n.º 6.904, 22 de Janeiro de 1949, p. 1.

11. Notícias, n.º 6.906, 24 de Janeiro de 1949, pp. 1 e 4. 12. Notícias, n.º 6.907, 25 de Janeiro de 1949, p. 1. Tornava-se assim claro a assunção de uma vários intelectuais moçambicanos, na sua postura crítica por parte de alguns democratas maioria brancos e mestiços, entre os quais: em relação às estruturas de dominação Rui Knofli, Ricardo Rangel, João Mendes, 106 colonial. Como tal, estes democratas deixaram bem como o advogado Henrique Beirão, e de se mover num contexto de mera oposição a sua dactilógrafa, o engenheiro Norberto à ditadura salazarista, para assumir uma Sobral de Campos e a farmacêutica Sofia posição de declarado contraste às iniquidades Pomba Guerra. Vários destes democratas do colonialismo português em Moçambique. foram deportados para Portugal e julgados Porventura, podemos ver aqui o despontar de em Tribunal Plenário em 1950. uma imberbe consciência nacionalista. Claramente, estas prisões e, duma No entanto, as autoridades coloniais ficaram forma geral, a repressão desestruturou indiferentes a esta alteração do discurso por o movimento oposicionista na colónia. parte da oposição democrática relativamente a Durante anos a oposição não tornou 1945. Assim, o discurso de Sofia Pomba Guerra a “levantar a cabeça”, nem sequer nos provocou uma forte reacção das autoridades períodos eleitorais. Por sua vez, a censura portuguesas. Como tal, muito embora o apertou o seu controlo sobre a imprensa, Governo-Geral tivesse permitido a realização obrigando ao afastamento de alguns de outras sessões da oposição, o facto é que publicistas do campo democrático. Neste a censura começou a restringir a publicação sentido, o jornal Notícias perdeu conteúdo de notícias sobre a campanha democrática, político e deixou de contar com a impedindo a reprodução de grande parte dos colaboração de elementos da oposição, em discursos dos líderes democráticos. especial Alexandre Sobral de Campos13.

Para além disso, as eleições de 1949 foram seguidas por um período de acentuada Eleições Presidenciais de 1958 repressão política e policial sobre a oposição. De facto, o Governo-Geral decidiu actuar com No entanto, a partir de 1957 assistiu-se de particular veemência contra a oposição, tendo novo a um recrudescimento da actividade lançado uma vasta operação de detenção dos oposicionista em Moçambique, com a membros mais proeminentes da oposição. As participação do jornal Notícias. Por exemplo, prisões aconteceram em Setembro de 1949, durante a campanha para as eleições para a pouco antes das eleições para a Assembleia Assembleia Nacional de 3 de Novembro de Nacional, marcadas para 13 de Novembro de 1957, o Notícias teceu ele próprio algumas 1949, tendo suscitado uma forte apreensão no seio da população branca. Foram presos 13. Notícias, n.º 7.859, 26 de Junho de 1951, p. 1. críticas à governação colonial, denunciando Manuel Vaz, director do Notícias. No primeiro os erros cometidos pela administração desses artigos, intitulado “A Tripeça”, colonial, nomeadamente a “ausência de infra- Manuel Vaz afirmou categoricamente que estruturas básicas em Moçambique”, dando o desenvolvimento do Ultramar “tem sido 107 como exemplo a falta de água potável em lento, cheio de falhas, de incompreensões e de Quelimane. Notícias criticou também a não fracassos”, responsabilizando por isso a existência de ensino universitário na África política prosseguida nos últimos anos pelo Portuguesa, em especial em Moçambique, governo português. Manuel Vaz classificou reivindicando a sua criação o mais depressa essa política de “erro gravíssimo”, pois partia possível14. E afirmou que “havia pessoas de “princípios inaplicáveis, de ideias falsas, que não estavam à altura dos cargos que de conceitos errados”. Por isso, considerava ocupavam”, numa clara alusão à má gestão imperiosa uma mudança de política para que de alguns responsáveis pela administração o “Ultramar português se desenvolva e prospere em colonial15. No fundo, o jornal fazia eco do mal- pouco tempo, acompanhando assim o ritmo em que estar político existente no seio da sociedade os territórios circunvizinhos estão progredindo”. colonial moçambicana. Mal-estar motivado Manuel Vaz deixava o alerta: “se não se arrepiar pelas ineficiências da governação portuguesa, caminho e depressa, em breve estaremos caídos num pelos entraves ao desenvolvimento económico beco sem saída”16. e social da colónia, pela ausência de liberdade Mas que “caminho” seria esse? O director e de democracia, pela repressão política, etc.. do principal periódico moçambicano não Paralelamente, em 31 de Outubro de 1957, tinha dúvidas: a autonomia da colónia, pelo Notícias publicou na íntegra um “manifesto” menos no campo económico e financeiro. E, do oposicionista metropolitano Cunha num tom acusatório, denunciou o carácter Leal, no qual se propunha a instituição de pernicioso e incompetente do centralismo um “sistema federal ou confederal” para o de Lisboa. A título de exemplo, Manuel Ultramar Português. Vaz referia a excessiva carga fiscal, em As críticas ao regime salazarista continuaram especial a sisa, que recaia sobre a população em 1958. De resto, as eleições presidenciais da colónia, “como se houvesse a intenção de de 1958 foram antecedidas pela publicação esmagar, de aniquilar todas as actividades de de dois veementes artigos de profunda crítica Moçambique e reduzir à miséria todos os que à governação colonial salazarista por parte de aqui vivem e trabalham”. Por isso, era muito forte o descontentamento da população em relação à governação; um descontentamento 14. Notícias, n.º 10.065, 12 de Outubro de 1957, p. 1.

15. Notícias, n.º 10.085, 1 de Novembro de 1957, p. 1 . 16. Notícias, n.º10.264, 7 de Maio de 1958, p. 1. acumulado, reprimido, mas prestes a e promessas feitas por rebentar. Daí o desabafo do velho colono: relativamente à democratização do país e à “é tanto o que conservamos, desde longos anos, demissão de Salazar19. 108 acumulado e represado dentro de nós…”. E A partir de 13 de Maio de 1958, Notícias Manuel Vaz não falava só por si, mas pela criou uma rubrica denominada Pontos de Província de Moçambique, ou melhor Vista, que permitia a expressão de opiniões pelo conjunto dos colonos, tal como bem contraditórias, uma favorável à candidatura especificou: Quando“ dizemos a Província de de Américo Tomaz e a outra a favor dos Moçambique queremos dizer a sua seiva, a seiva candidatos da oposição. Foram assim constituída por aqueles que aqui labutam, que entrevistadas várias figuras ligadas à política aqui empregam o seu esforço e os seus dinheiros, local, tanto da situação, como da oposição. que aqui têm trabalho permanente com que Esta rubrica permitiu, pela primeira vez, ocorrem à manutenção das suas famílias”17. um verdadeiro confronto de ideias, algo Os artigos de Manuel Vaz prepararam inédito na imprensa da colónia. Entre os politicamente o terreno para a campanha entrevistados, merece especial destaque eleitoral da oposição. A este respeito, Notícias o advogado oposicionista José Santa Rita, mostrou-se “inteiramente aberto” à publicação que defendeu alterações profundas à da propaganda da oposição, dando grande política colonial no sentido de uma maior destaque à candidatura independente de descentralização administrativa, reforço Humberto Delgado. Logo a 9 de Maio de dos poderes dos órgãos administrativos 1958, o jornal noticiou, em primeira página, provinciais e, porventura, uma restauração a “Proclamação do General Humberto do regime dos Altos-Comissariados da Delgado a todos os portugueses da Metrópole 1.ª República. Santa Rita criticou ainda o e do Ultramar”, publicando também uma excessivo proibicionismo da governação circular dessa mesma candidatura, elaborada salazarista, responsável pelo “atrofiamento no Porto e enviada a um conjunto lato de da economia moçambicana”20. órgãos de imprensa18. E, a 11 de Maio, Notícias divulgou de forma entusiástica as declarações 19. Notícias, n.º 10.268, 11 de Maio de 1958, p. 1.

17. Notícias, n.º10.264, 7 de Maio de 1958, p. 7. 20. Notícias, n.º 10.278, 21 de Maio de 1958, Manuel Vaz prosseguiu a sua crítica à gestão pp. 1 e 7. De referir que esta relativa liberdade colonial portuguesa, em especial no campo da de expressão na imprensa poderá ter sido política fiscal, em “A Tripeça II”, publicado dois proporcionada pela ausência do Governador- dias depois, a 9 de Maio de 1958. Notícias, n.º Geral de Moçambique, Comandante Gabriel 10.266, 9 de Maio de 1958, p. 1. Teixeira, que regressou à colónia somente no dia 30 de Maio de 1958. Essa ausência poderá ter 18. Notícias, n.º 10.266, 9 de Maio de 1958, pp. 1 e 14. contribuído para um afrouxamento da censura. Notícias acompanhou de forma meticulosa activa durante toda a campanha eleitoral, a actividade da comissão de candidatura essa comissão realizou várias sessões de de Humberto Delgado em Moçambique, propaganda na cidade da Beira e noutras noticiando a realização de várias sessões de localidades do distrito, entre as quais Vila 109 propaganda, algumas com muitas centenas Pery, Dondo, Gondola, Manga e Inhaminga. de participantes, e reproduzindo os discursos Foram particularmente concorridas as sessões dos principais líderes da nova geração de efectuadas no Teatro São Jorge, na Beira, nos oposicionistas na colónia, entre os quais dias 23 e 30 de Maio de 1958. Nesta última o advogado Almeida Santos. Vale a pena sessão estiveram presentes várias figuras acompanhar de forma pormenorizada a gradas do distrito, em especial o Dr. Marcial campanha oposicionista, de forma a perceber Ermitão, Engenheiro Madeira da Silva, Dr. o grau de “envolvimento” da imprensa no Andrade e Silva, Dr. Ferreira de Almeida, processo eleitoral, pois, através de uma ampla Dr. Carneiro Allen, Arquitecto Sampaio, cobertura jornalística, a imprensa contribuía Francisco Barreto, Ireneu Fernandes e para a erosão da base de apoio do regime da Senhorinha D’Espiney. Foram oradores o Dr. colónia. Vejamos. Manuel Coutinho, Anacleto Fernandes e Dr. Santa Rita, este último vindo expressamente Desde logo, importa referir que, para o efeito da capital da colónia22. Uma contrariamente ao que aconteceu em 1949, não última sessão, feita nas vésperas do acto houve lugar à constituição de uma comissão eleitoral, focou assuntos relacionados com central da oposição na colónia, mas sim à a economia moçambicana, em particular a formação de diferentes comissões oposicionistas questão do algodão, que constituía uma das autónomas entre si. Assim, foi na cidade principais produções do território. E, durante da Beira que a oposição primeiramente se a reunião, foram dirigidas palavras aos organizou, com a criação de uma “Comissão de “conterrâneos indo-portugueses”, sinal de que Propaganda Eleitoral de Apoio à Candidatura a comissão oposicionista procurava mobilizar do Gen. Humberto Delgado em Manica e politicamente não só a população branca, mas Sofala”. Com sede no gabinete do Dr. Marcial também a minoria de origem indiana23. Ermitão, essa comissão era formada por Ribeiro Alegre, Dr. Ovídio Cordeiro, Dr. Marcial Com um pequeno atraso em relação à Ermitão, Engenheiro Vitor Rodrigues Patrício, Beira, a oposição organizou-se na capital agente técnico de engenharia Ernesto Ruy moçambicana numa “Comissão de Apoio d’Espiney, guarda-livros Manuel José Marques e solicitador Dinis Anacleto Fernandes21. Muito 22. Notícias, n.º 10.288, 31 de Maio de 1958, p. 14.

21. Notícias, n.º 10.274, 17 de Maio de 1958, p. 16. 23. Notícias, n.º 10.293, 5 de Junho de 1958, p. 1. ao General Humberto Delgado em Lourenço Natural da metrópole, Almeida Santos foi Marques”. Esta comissão era constituída pelo efectivamente um dos oposicionistas que mais Dr. Alexandre Sobral de Campos, advogado e se evidenciou durante a campanha eleitoral. 110 escritor, Manuel Alves Cardiga, comerciante, Todos os oradores criticaram severamente industrial e proprietário, Dr. Neves Anacleto, o regime salazarista, mas as intervenções de advogado, Américo Galamba, comerciante, Alves Cardiga e Simões de Figueiredo foram Dr. Henrique Soares de Melo, advogado, Dr. particularmente incisivas quanto à realidade José Santa Rita, advogado, António Simões moçambicana. Vejamos. Figueiredo, bancário, Dr. António de Almeida Alves Cardiga, velho colono, procedeu à Santos, advogado24. A comissão laurentina análise da “posição da Metrópole perante o operou fundamentalmente ao nível do distrito Ultramar”, tendo salientado as deficiências de Lourenço Marques, tendo levado a cabo da administração colonial em Moçambique e várias sessões de propaganda no Teatro Manuel a subordinação das aspirações e dos direitos Rodrigues. Teve especial significado político da população moçambicana aos interesses a sessão realizada no dia 26 de Maio de 1958. económicos da burguesia metropolitana. Uma multidão encheu a sala, adornada com Depois apresentou um conjunto de bandeiras nacionais e o busto da República, reivindicações, de índole política, económica e naquilo que foi classificado pela imprensa de social, nomeadamente o: “espectáculo extraordinário”. Gente de todas as classes sociais e de diferentes gerações, “Estabelecimento de mais ampla autonomia sobretudo brancos e (alguns) mestiços, administrativa e financeira para o Governo aplaudiram de pé os membros da comissão da Província, libertando-a das constantes oposicionista, gerando um “ambiente vibrante”. interferências do Ministério do Ultramar em A sessão foi aberta por Sobral de Campos, assuntos que só à Província interessam e ela pode e sendo oradores Soares de Melo, Manuel deve resolver com urgência”. Alves Cardiga, Neves Anacleto, António Simões de Figueiredo e Santa Rita. A sessão Alves Cardiga reivindicou também “o direito de foi encerrada por Almeida Santos, “a quem a eleger por sufrágio directo os representantes multidão de pé, e num verdadeiro delírio, dispensou do Conselho do Governo, Câmara Municipal uma extraordinária ovação, bem demonstrativa e representantes à Assembleia Nacional” e da enorme simpatia que aquele bem conhecido e exigiu que os orçamentos gerais da colónia jovem advogado goza entre a população citadina”25. fossem elaborados, discutidos e aprovados em Moçambique. Reclamou ainda uma diminuição da carga fiscal que gravava sobre a população 24. Notícias, n.º 10.275, 18 de Maio de 1958, p. 22. e que fosse assegurado aos naturais da colónia

25. Notícias, n.º 10.284, 27 de Maio de 1958, pp. 1 e 11. “a ocupação dos lugares públicos e outros, cessando a prática da Mãe-Pátria se sobrepor Por sua vez, António Simões de Figueiredo no seu preenchimento, enviando-nos os seus sublinhou as dificuldades ao progresso excessos populacionais acompanhados dos seus da colonização demográfica do território dilectos protegidos e afilhados”. Além disso, moçambicano, devido à má administração 111 exigiu do governo a garantia de que nenhuma dos recursos e ao atraso técnico da política de parte do território moçambicano, administração colonização, sobretudo quando comparado ou caminhos-de-ferro voltasse a ser concedida com os países vizinhos (União Sul-Africana a qualquer companhia ou sociedade privada, e Federação da África Central), bem como respeitando-se a vontade da população “que a aposta limitada na “agricultura europeia”. lutou pelo resgate do que outrora foi estrangeiro Depois frisou a “indigência social” da maioria da e foi entregue nas mãos do Estado Português”. E, população indígena, bem patente numa taxa de ao terminar o seu discurso, frisou: analfabetismo superior a 98%. Este último ponto é de extrema relevância, porque as condições “…desejo esclarecer que, sendo bem contrário a de vida dos indígenas raramente eram objecto doutrinas separatistas ou movimento de independência, de discussão pública por parte da oposição. não deixarei de verberar neste momento propício que E, embora de forma muito menos enérgica constitui falta grave o alheamento a que a Mãe?-Pátria do que Sofia Pomba Guerra em 1949, Simões nos tem votado. Em vez de ânimo e carinho, tem-se de Figueiredo denunciou em poucas palavras ocupado antes na forma de nos impor à força e por a situação de subalternidade e de pobreza da amedrontamento um sistema odiento, causador de dor e população indígena de Moçambique27. sofrimento, de lágrimas e perseguições”. A campanha eleitoral da oposição continuou Alves Cardiga exprimia assim o seu desencanto com outras sessões e iniciativas de propaganda perante a administração portuguesa da colónia política, inclusivamente em Nampula, onde se e, embora não se colocasse numa posição de constituiu uma “Comissão Distrital do Distrito ruptura com a metrópole, a sua referência de Moçambique” de apoio à candidatura a “doutrinas separatistas ou movimento de de Humberto Delgado. Essa comissão era independência” constituía um sinal de que constituída pelo Dr. Pedro Cortesão Casimiro, algumas fracções da população branca não médico, Willem Pott, advogado, Júlio Simões descartariam a hipótese da secessão como Subtil, proprietário, Tomás Pereira, industrial, solução para os problemas de Moçambique. Mas, Manuel Rocha, Francisco Marinho Silva e pelo menos por enquanto, para Alves Cardiga António Gil Clemente, comerciantes28. essa solução passava pela concessão de uma “ampla autonomia administrativa e financeira”26. 27. Notícias, n.º 10.284, 27 de Maio de 1958, p. 11.

26. Notícias, n.º 10.284, 27 de Maio de 1958, p. 11. 28. Notícias, n.º 10.287, 30 de Maio de 1958, p. 14. A 2 de Junho de 1958, “uma multidão vibrante autoritárias impostas pelo regime salazarista de entusiasmo aclamou o General Humberto em Moçambique, entre as quais a existência Delgado” noutra sessão oposicionista realizada de “europeus de 2.ª classe”, por oposição aos 112 no Teatro Manuel Rodrigues, em Lourenço metropolitanos, referidos como “portugueses Marques. A sessão foi tão concorrida que de 1.ª classe”, sendo disso exemplo a centenas de pessoas não puderam entrar na discriminação laboral de que eram vítimas sala, tendo permanecido no átrio e em frente os brancos naturais da colónia no acesso à ao teatro. Foram oradores o Dr. Paulo Heitor função pública31. de Oliveira, Dona Maria da Luz Costa, Noronha Tal como previsto, o sufrágio decorreu no Marques e Dr. Almeida Santos. Entre os assuntos dia 8 de Junho de 1958. A nível nacional, abordados, discutiu-se a necessidade de uma Américo Tomaz venceu com 52% dos votos, “reforma administrativa ultramarina”29. Dias contra apenas 17% para Humberto Delgado, depois, milhares de pessoas afluíram à Quinta das mas a oposição denunciou a existência Rosas, na Matola, para participar na última sessão de fraude eleitoral por parte do regime. de propaganda da candidatura de Humberto Em Moçambique, Humberto Delgado Delgado. Foram então oradores Manuel Alves venceu em vinte uma das secções eleitorais, Cardiga, Dr. Daniel Sousa, Dr. Adrião Rodrigues, nomeadamente na Matola, em Vila João Belo, Dr. Sérgio Espadas, Atílio Martins e Rómulo Malvérnia, Xinavane, Inhambane, em todas as Silva. Foi uma clara demonstração de força da secções da Beira, Vila Pery, Gondola, Dondo, oposição, com forte impacto na imprensa30. Vila de Sena, Inhaminga, Tete, Quelimane, A resposta da União Nacional à campanha Nampula, cidade de Moçambique, Mossuril, oposicionista foi relativamente fraca. Muito Ribaué e Iapala. No total, obteve 6.119 votos, embora tivesse realizado algumas sessões ou seja 34,2% dos sufrágios. Ao invés, Américo de propaganda eleitoral, a União Nacional Tomaz ganhou em oitenta e oito secções não logrou mobilizar o eleitorado. Para eleitorais, entre as quais Lourenço Marques, tal contribuiu certamente o “cansaço” da tendo obtido 11.755 votos, ou seja 65,8%. No população relativamente ao regime. A imprensa total foram contabilizados 17.874 votos válidos. reflectia aliás esse mesmo “cansaço”, expresso No entanto, o Cônsul Geral Britânico em em múltiplas queixas contra a administração Lourenço Marques teve informações seguras, colonial. De facto, a imprensa fez-se porta-voz das por parte do seu congénere sul-africano, de queixas dos colonos relativamente às políticas que os resultados na capital moçambicana

29. Notícias, n.º 10.291, 3 de Junho de 1958, p. 1.

30. Notícias, n.º 10.293, 5 de Junho de 1958, p. 1. 31. Notícias, n.º 10.292, 4 de Junho de 1958, p. 9. teriam sido falsificados32. Portanto, as legalmente, e que actuou com a designação eleições teriam sido fraudulentas e, muito de Democratas de Moçambique até 1974. provavelmente, Humberto Delgado não Claramente, a imprensa teve um papel só terá vencido em Lourenço Marques, 113 fundamental na mobilização do eleitora- como no conjunto da colónia. Facto que do oposicionista. De resto, a actuação do de resto não constituiria uma surpresa, jornal Notícias, nomeadamente a entusiástica tendo em conta quer o descontentamento cobertura jornalística que fez da campanha da população relativamente à governação eleitoral de Humberto Delgado, demonstra salazarista, quer a capacidade de que a imprensa colonial esteve longe de mobilização política demonstrada pela ser controlada de forma eficaz pelo Estado oposição durante a campanha eleitoral. Novo, pelo menos no caso de Moçambique. Por outro lado, apesar da vitória oficial de Pelo contrário, a imprensa constituiu-se no Américo Tomaz, o triunfo de Humberto porta-voz dos interesses e das aspirações da Delgado no distrito de Manica e Sofala oposição democrática, procedendo à mobi- e, muito especialmente na sua capital, a lização da opinião pública da colónia contra Beira, a segunda cidade moçambicana, o regime salazarista. Esse posicionamento constituiu uma humilhação para o regime. contrário à ditadura era mais visível nos pe- Com efeito, Humberto Delgado obteve ríodos eleitorais, ou seja nos momentos em 59% dos sufrágios em Manica e Sofala. que ocorria um relaxamento do aparelho Isto significa que, na Beira, a oposição censório, mas subsistia latente mesmo para era suficientemente forte para inibir o além das eleições. Por tudo isto, podemos regime de cometer fraude eleitoral. Assim, dizer que o controlo exercido pelo regime a vitória da oposição na Beira constituiu sobre a imprensa moçambicana não só não um sinal claro do descontentamento dos era eficiente, como era titubeante, pois o colonos em relação à ditadura salazarista, principal periódico da colónia nunca se demonstrando o fraco consenso político deixou “domesticar” pela censura de Salazar. do regime entre a população branca. E, contrariamente, ao que aconteceu em 1949, o regime não procedeu à prisão dos dirigentes oposicionistas. Doravante, passou a existir um grupo político de oposição organizado, ainda que não reconhecido

32. PRO, FO 371/131635, Internal Political Situation in Portuguese Africa, 1958. OPOSICIÓN POLÍTCA Introducción Y PROPAGANDA ANTIFASCISTA La comunidad inmigrante portuguesa en EN ESTADOS UNIDOS: Estados Unidos durante la instauración 114 JOÃO CAMOESAS del Estado Novo era políticamente muy Y EL SURGIMIENTO DEL PACD1 heterogénea. Según los datos del Ministério de Negócios Estrangeiros y del Instituto Alberto Pena Rodríguez Nacional de Estadística de Portugal, en 1930 Universidade de Vigo / CEIS20-Universidade de Coimbra la comunidad luso-americana ascendía a un total de 465.000 personas, sumando tres generaciones: los inmigrantes portugueses, sus hijos y sus nietos en todos los Estados, incluyendo Hawai, donde se asentó una colonia a finales del siglo XIX2. Entre los inmigrantes lusos en Norteamérica coexis- tían dos corrientes políticas principales, en torno a un bloque conservador y otro progresista. Tanto el uno como el otro tenían una cierta permeabilidad ideológica; lo único que los unía era su plena identifi- cación con los valores, símbolos y elementos de carácter nacional.

En este universo simbólico, en el que las emociones relacionadas con la representa- ción de la identidad portuguesa y la fuerte

2. Luiz da Câmara Pina, Dever de Portugal para com 1. Este trabajo es una nueva versión del as Comunidades Lusíadas da América do Norte. Com artículo “Portugal, debaixo do terror fascista. João uma carta-prefácio de sua Eminência o Senhor Cardeal Camoesas y la propaganda contra la dictadura Patriarca de Lisboa (Lisboa: Atelieres Gráficos salazarista entre los inmigrantes portugueses en Bertrand Irmãos, 1945), 12. Sobre la comunidad Estados Unidos (1935-1940)”, publicado en Dados portuguesa en Estados Unidos, veáse, entre otros: 63 no. 3 (2020): e20190069, http://dx.doi. Kimberly Holton y Andrea Klimt, eds., Community, org/10.1590/001152582020215. El trabajo de culture and the makings of identity. Portuguese-Americans campo ha contado con una ayuda Sénior de along Eastern Seabord (North Dartmouth: Tagus Movilidad del Plan Nacional de Investigación Press, Center for Portuguese Studies and Culture- Científica y Técnica y de Innovación del University of Massachusetts Dartmouth, 2009) y Ministerio de Educación, Cultura y Deporte del Leo Pap, The Portuguese-Americans (Boston: Twayne gobierno de España (PRX18_00026). Publishers-A Division of G. K. Hall & Co, 1981). parlamentarismo democrático europeo, to urbano, con publicaciones periódicas antirrepublicanos, anticomunistas, católicos influyentes en la colonia como el Diario de militantes y monárquicos. El polo liberal, Noticias de New Bedford, la mayor presencia en cambio, aglutinaba a un amplio abanico del cuerpo diplomático portugués (con la 115 de ideologías, más o menos progresistas, embajada de Washington y los consuldos con una fuerte tendencia de izquierdas en generales de Boston y Nueva York), propicia- el núcleo de New Bedford (Massachusetts), rion una mayor implicación de los miembros donde existía, desde 1911, el Clube Repu- de la colonia en los Estados de la costa Este blicano Portuguez, que era una entidad de en la vida política de Portugal. California no tendencia progresista creada para instruir a vivió ajena a las campañas de propaganda los inmigrantes3. En esta órbita se situaban del Estado Novo y sus opositores, pero su si- los republicanos, los izquierdistas (comunis- tuación de lejanía y la falta de exiliados polí- tas, socialistas y anarquistas) o anticlericales ticos relevantes, como ocurrió en los Estados que coincidieron en su frontal oposición a de Massachusetts y Nueva York, la mantuvo la dictadura. A grandes rasgos, sin embargo, siempre en un segundo plano5. Entre todas ambos bloques convergían en la represen- las ciudades en las que se registró algún tipo tación de un discurso político similar en las de actividad propagandística de cualquiera conmemoraciones patrióticas, que el Estado de los actores políticos implicados durante Novo siempre intentaba instrumentalizar la dictadura, New Bedford fue la que tuvo para ganar adeptos4. Ambas corrientes un mayor protagonismo, particularmente poseían instituciones gremiales desde las durante el exilio de João Camoesas, que se que promocionaban sus idearios políticos, extendió hasta 1951, cuando fallece. en algunos casos con publicaciones perió- La colonia portuguesa en Estados Unidos no dicas propias, como Liberdade, órgano de la fue ajena al proceso de cambio de régimen Aliança Liberal Portuguesa de New Bedford, que se desarrolló en Portugal con la funda- donde se encontraba el epicentro de la colo- ción del Estado Novo salazarista. No sólo nia de Nueva Inglaterra. porque los periódicos luso-americanos in- La interacción atlántica, la mayor interac- formaban a los inmigrantes portugueses de ción política derivada de un agrupamien- todo lo que ocurría en su país, sino porque esto afectó muy especialmente a su compre- sión de la realidad portuguesa, a su grado de 3. Véase el Diario de Noticias, 25 enero, 1936, 7.

4. Rui Antunes Correia, “Salazar em New Bedford. 5. Sobre el exílio portugués en América, veáse Leituras Luso-Americanas do Estados Novo nos Heloisa Paulo, Aquí também é Portugal. A Colónia anos trinta” (Tesis de mestrado, dirigida por Filipa Portuguesa do Brasil e o Salazarismo (Coimbra: Palma dos Reis, Universidade Aberta, 2004), 92. Quarteto, 2000). compromiso político con su país de origen La llegada de João Camoesas y a su rol como nacionales u oriundos de un a Norteamérica en 1929 Estado que estaba en las antípodas ideológi- João Camoesas llegó el 12 de junio de 1929 116 cas del sistema político norteamericano. De al puerto de Providence (Rhode Island)8. hecho, algunos periódicos se convirtieron Poco después de instalarse en Massachusetts, en foros de encendidos debates y polémi- Camoesas estableció un estrecho contacto con cas sobre el significado político del Estado la prensa portuguesa de Nueva Inglaterra y Novo, sobre la figura de Salazar, sobre el algunos líderes locales, como Abílio de Olivei- contraste manifiesto con los valores de la ra Águas, que fue destituido de su puesto de sociedad que los acogía y sobre la falta de cónsul en Providence por criticar al gobierno libertades en el Portugal salazarista6. Las pu- de la dictadura en octubre de 19299. blicaciones periódicas adquirieron, además, un nuevo valor propagandístico, con cam- Câmara Municipal de Lisboa y médico escolar. pañas a favor y en contra de la dictadura. Fue ministro de Instrução Pública en dos períodos Entre todos los opositores al salazarismo, el durante la etapa de la primera República (1910- 1926). Primero, en el gobierno de António Maria más destacado fue João Camoesas, exmi- Silva, entre el 9 de enero de 1923 y el 15 de nistro de Instrução Pública en la República noviembre del mismo año. Entre el 1 de agosto Portuguesa en dos ocasiones, quien orga- y el 17 de diciembre de 1925 vuelve a ocupar el mismo puesto bajo el gobierno de Domingos nizó y orquestó la campaña de oposición Pereira. Colaboró en diversas publicaciones política a Salazar en Estados Unidos7. periódicas en Portugal, como Seara Nova, Portugal, Boletim da Inspecção Geral da Sanidade Escolar. Entre sus publicaciones se encuentran 6. Sobre el Estado Novo, el salazarismo y su las siguientes referencias: O Trabalho Humano, A propaganda véanse, entre otros: Alberto Pena- Medicina Escolar na América do Norte, O Taylorismo Rodríguez y Heloisa Paulo, coords., A Cultura e a organización científica do trabalho, Do Ámbito da do Poder. A Propaganda nos Estados Autoritários Educação Física, A Régia dos Tabacos e o Futuro de (Coimbra: Imprensa da Universidade, 2016); Portugal y Teoria da Renovação Portuguesa. Tras la Helena Matos, Salazar: A Propaganda (1934- instauración de la dictadura, fue deportado a 1938) (Lisboa: Temas & Debates, 2010); Luís Angola en 1928 y, posteriormente, fue autorizado Reis Torgal, Estados Novos, Estado Novo (Coimbra: a exiliarse en Estados Unidos. João Camoesas Imprensa da Universidade, 2011); y Fernando falleció en Taunton (Massachusetts) el 11 de Rosas, Salazar e o Poder. A arte de saber durar noviembre de 1951. (Lisboa: Edições Tinta da China, 2012). 8. Diario de Noticias, 13 junio, 1929, 1. La 7 João José da Conceição Camoesas nació el 13 de información cuenta que João Camoesas se instaló marzo de 1887 en la ciudad fronteriza de Elvas. provisionalmente en New Bedford, en la casa de Allí fue fundador, propietario y director de A José Pacheco Correia. Fronteira. En 1911, se integró en la logia masónica de Elvas bajo el nombre de Câmara Pestana. En 9. Abílio de Oliveira Águas era natural de Figueira 1919, se licenció en la Facultad de Medicina de da Foz (Portugal), donde nació el 8 de enero de Lisboa. Fue diputado entre 1916 y 1926, vocal del 1890. En 1921, es contratado por el Ministério do consejo de administración de la Caixa Geral dos Comércio para desarrollar una misión comercial Depósitos, Chefe de Repartição de Higiene da en Estados Unidos, y en 1925 es designado por el El prestigio de João Camoeas como exminis- detenido en Lisboa el 17 de febrero de 1928 tro, médico y académico, le brindaron un y encarcelado hasta su deportación a África el inmediato reconocimiento por parte la colonia 4 de mayo del mismo año10. Desde allí, el 28 portuguesa. El protagonismo público que de octubre de 1928 publica una carta abierta a 117 adquirió desde el mismo día que llegó, fue António de Oliveira Salazar en la que lo acusa aprovechado por el político elvense para hacer de colaborar cínicamente con la dictadura campaña a favor del espíritu republicano y el militar implantada tras el golpe de Estado de sistema democrático. Antes de iniciar su exilio 1926, traicionando su condición de catedrático en Estados Unidos, Camoesas estuvo expatria- de la prestigiosa Universidad de Coimbra11. do en Angola, a donde había llegado tras ser João Camoesas se establece con un consulto- rio médico en la pequeña ciudad de Taunton Ministério de Negócios Estrangeiros vicecónsul (Mass.), muy cerca de New Bedford, donde en Providence, entonces principal puerto de residía la mayor comunidad de inmigrantes entrada de los inmigrantes portugueses, tanto para la costa Este como para California. Pronto portugueses de Nueva Inglaterra. Allí parti- sería promocionado a cónsul. Sin embargo, sería cipa en decenas de actos organizados por las destutuído en octubre de 1929 por el gobierno de la dictadura. Con residencia en Providence instituciones de la colonia, lo que le permitiría durante 5 años, formó parte de la redacción del conocer en poco tiempo su situación social, periódicó News Tribune, donde publicó numerosos artículos sobre asuntos portugueses. También política y económica, relacionarse con sus pronunció decenas de conferencias en clubes líderes más destacados y convertirse en una y asociaciones de la colonia portuguesa y fue asesor del Partido Demócrata en Rhode Island para sus campañas en la comunidad lusófona. Entre otras, fundó una asociación de ayuda a los inmigrantes víctimas del terremoto de Faial, 10. En Angola se estableció en Santomé, donde la Aliance Corporation. Durante la Segunda no encontró oportunidades laborales. Después Guerra Mundial, se alistó en la marina de guerra de varios intentos para buscar recursos de norteamericana y presidió la Sección Portuguesa subsistencia en la colonia portuguesa y el Congo de la Comisión de Nacionalidades del Directorio Belga, decidió pedir asilo en la Embajada de Nacional del Partido Demócrata. En 1955, se Estados Unidos el 8 de marzo de 1929. Sus presentó como candidato en las elecciones peripecias antes de llegar a territorio de Estados de la ciudad de Berkley (Mass.). En 1960, Unidos en mayo de 1929 pueden leerse en impulsa la creación del Committee Pro-Democracy un artículo firmado por él mismo en elDiario in Portugal (organismo sucesor del Portuguese de Noticias (14 marzo de 1938): 1 y 5, titulado American Committee for Democracy), para el que “Anotação á margem. Documento elucidativo”. es electo presidente. Desarrolla desde entonces una campaña contra la dictadura hasta el 11. ANTT/AOS (Arquivo Nacional Torre do advenimiento de la democracia, en 1974. Durante Tombo/Arquivo Oliveira Salazar,) CO/PC-3A, esta etapa, utilizó sus contactos con políticos P 1. Carta de João Camoesas a Oliveira Salazar, norteamericanos y brasileiros para presionar al 28 de octubre de 1928. Un trecho de esta carta gobierno portugués. Fue amigo personal del es utilizada por el propio João Camoesas en uno presidente Henry Truman. Con su acción política, de sus artículos contra la dictadura publicados consiguió que la Organización de Naciones en el Diario de Noticias en 1937. Véase: Correia, Unidas diese voz a los opositores portugueses. “Salazar em New Bedford”, 143-144. figura de referencia12. Su vitola de exministro Pero también publicó algunos textos, con republicano de Instrução Pública y su impli- un tono más pedagógico que político, en cación directa en las actividades públicas de O Heraldo Portuguez13. En su cruzada contra 118 la comunidad luso-americana le conferirían, la dictadura, publicó decenas de columnas además, la legitimidad necesaria y el derecho de opinión, memorandos y manifiestos en para intentar persuadir a sus conciudadanos. contra del salazarismo hasta su muerte, el Además, sus dotes oratorias, su capacidad 11 de noviembre de 1951. discursiva y su experiencia en el medio perio- El exilio de João Camoesas y su acción dístico como fundador y director del periódico propagandística contra el salazarismo, A Fronteira en su Elvas natal, le propiciaron una removió muchas conciencias en la co- rápida posición de liderazgo. munidad de inmigrantes portugueses e hizo que no pocos de ellos se movilizazen La campaña antisalazarista contra el Estado Novo. Por su parte, el sa- de Camoesas: propaganda lazarismo militante aplicó toda su influen- y contrapropaganda cia para impedir que la colonia se convir- tiese en un núcleo opositor. Se temía que, A partir de 1935, cuando el Estado Novo eventualmente, pudiera ejercer alguna comenzaba a consolidar sus estructuras y la presión sobre el gobierno estadounidense propaganda salazarista comenzaba a pro- u otras instituciones norteamericanas con- yectarse en Estados Unidos, João Camoesas tra el gobierno luso. Por otra parte, era decidió impulsar una campaña a favor de imporante para el gobierno de la dicta- la democracia en Portugal. La prensa inmi- dura evitar que el antisalazarismo pudiese grante fue su principal medio para tratar extenderse por la emigración portuguesa de hacer oposición al régimen fascista luso. en América y perturbar de algún modo la Difundió la mayor parte de sus artículos situación nacional. contra la dictadura a través del Diario de Noticias (New Bedford) y O Colonial (Fairha- ven), que eran los medios con más influen- cia entre la comunidad luso-americana. 13. En total, se ha catalogado más de un centenar de artículos, la mayoría de los cuales fueron publicados en el Diario de Noticias de New Bedford, 12. El 9 de abril de 1933 pronunció una algunos de los cuales serán citados en las próximas conferencia en el Club Republicano Português de páginas. Como simple muestra de sus artículos en Pawtukect para conmemorar el 9 de abril, fecha los otros periódicos, en O Heraldo Portuguez, léanse: en la que varios miles de soldados portugueses “O ideal pacifista”, O Heraldo Portuguez, Navidad murieron en combate durante la batalla de la Lys, 1936, 1 y 2; “Apologia da liberdade”, 25 diciembre, en la Primera Guerra mundial. Véase: Diario de 1934, 1 y 2. Y en O Colonial: “O Monstro Revela-se”, Noticias (7 abril 1933), 1. 10 agosto, 1936, 1. João Camoesas comenzó publicando en el “(…) Contai-lhes como a ditadura tem feito semanario O Colonial una serie de textos en crescer o número de comunistas en Portugal, los que ataca las medidas del salazarismo creando-lhes adeptos ainda nas fileiras católicas. contra los derechos de los trabajadores14 y Citai-lhes aquele olvidado prefeito do Redentor: 119 su política colonial15. Poco después, el 3 de ‘O Bom Pastor deixa noventa e nove para ir em septiembre de 1936 el salazarista Manuel busca dum que esteja perdido para o encontrar’. Caetano Pereira, vicecónsul en Fall River, Dizei-lhes como a liberdade na America fomenta publica en el Diario de Noticias una carta de a disciplina social, emquanto as tiranias por elogiosa bienvenida al cardenal Manuel eles apoidadas alimentam a revolta e ateiam a Gonçalves Cereijeira16, de visita pastoral guerra. Em suma, gritai-lhes que estão traindo a la colonia luso-americana, que João Ca- a Deus, pondo em dúvida a eficácia da sua moesas responde el 11 de septiembre con protecção e negando Cristo, deixando de cumprir una carta abierta dirigida al prelado en O os seus mandamentos. (…)”18. Colonial. En ella, el exministro republicano La narrativa de João Camoesas contra Sala- le recuerda las diferencias entre el sistema zar, sin embargo, fue contestada por miem- salazarista y la democracia norteamericana, bros del gobierno portugués o sus afines en en la que viven dignamente los inmigran- la colonia. Manuel Caetano Pereira, uno de tes portugueses17. Y ruega al cardenal que los agentes más destacados contra el exiliado actúe frente a la dictadura y traslade al republicano, realizó una campaña para in- Vaticano sus deberes cristianos en favor de tentar desacreditar a su adversario mediante los más desfavorecidos y en contra de toda la publicación de artículos que cuestionaban forma de opresión: la legitimidad y los argumentos políticos del exministro19. Pereira inició sus acciones

14. Camoesas, “O Monstro”.

18. Camoesas, “Carta Aberta”. 15. Camoesas, “O Monstro”.

19. Según los datos recopilados por Rui Antunes 16. Diario de Noticias, 3 septiembre, 1936, 1. Correia a partir de datos dispersos, Manuel Caetano Pereira era un médico originario de 17. João Camoesas, “Carta Aberta a Sua Ponta delgada (São Miguel, Azores) licenciado Eminência o Cardeal D. Manuel Gonçalves por la Universidad de Coimbra. Según parece, M Cereijeira”, O Colonial, 11 septiembre, 1936. AHD Caetano Pereira perteneció al Centro Acadêmico (Arquivo Histórico Diplomático de Lisboa), da Democracia Cristã de Coimbra, del que Embajada de Portugal en Washington, caja no. 37. formaba parte António de Oliveira Salazar. João Camoesas, “Carta Aberta a Sua Eminência Trabajó como médico en Fall River, donde o Cardeal D. Manuel Gonçalves Cereijeira”, O ejerció también como vicecónsul de Portugal Colonial, 11 septiembre, 1936. AHD (Arquivo durante varios años. En su faceta periodística, Histórico Diplomático de Lisboa), Embajada de fue colaborador de O Imparcial, Diario dos Açores, Portugal en Washington, caja no. 37. Diário de Notícias de Lisboa, Diario de Noticias de New propagandísticas a favor del régimen fascista vicecónsul de difundir un ideario político portugués anunciando en una carta al antidemocrático de forma irresponsable: director del Diario de Noticias, el 17 de agosto “(…) Veio semear fora da estação. Chega tarde. 120 de 1933, su intención de publicar una serie (…) Como tantos outros para quem as palavras de artículos para orientar a los inmigrantes liberdade, justiça social, fraternidade, não são sobre el significado del Estado Novo. La vasias de sentido, sinto repugnancia mental pelo divulgación de la ideología salazarista entre doutrinamento de formulas politicas de desigual- la colonia portuguesa, era para él “(…) um dade e de arbitrio (…)”23. acto exigido pelo mais elementar sentimento de Los partidarios y detractores de João Camoe- patriotismo”20. El diplomático firmó, de he- sas trabaron una dura pugna a través de las cho, una serie de cuatro extensos textos, que páginas del Diario de Noticias, especialmente constituyen los primeros libelos propagan- en los años de la Guerra Civil española, dísticos de importancia a favor del Estado cuando estaba en juego el futuro político Novo en el Diario de Noticias21. En ellos, Ma- de la Península Ibérica. Salazar prefería un nuel Caetano Pereira realiza una apasionada régimen autoritario en España, compatible defensa de la dictadura portuguesa, retratan- con su proyecto político24. La intervención do a Salazar como el “Salvador de Portugal”, portuguesa en el conflicto a favor de los gol- y al director del Secretariado de Propaganda pistas liderados por el general Franco contra Nacional, António Ferro, como una “glória” el régimen democrático español, generó un de la prensa portuguesa22. vivo debate en la colonia que la propaganda Estos primeros elogios al salazarismo fueron polarizó entre los que se proclamaban anti- deslegitimados por el redactor-jefe del Diario comunistas, como Manuel Caetano Pereira, de Noticias y excónsul de Portugal en Bristol, que veían en el gobierno del Frente Popular el republicano Domingos Ferreira Martins, español un peligro para Portugal; y los que, quien en un artículo de respuesta acusa al aún no siendo comunistas, eran acusados de serlo por apoyar la democracia española, Bedford y del semanario católico de Fall River como João Camoesas. M. Caetano Pereira Novidades. Camoesas se refería a él en sus artículos llegó al punto de calificar de “ex-portugue- como “senhor prior”, lo que hace sospechar a R. Antunes Correia que estaba ligado a la jerarquía ses” a los que defendían a los republicanos católica. Véase: Correia, “Salazar em New Bedord”, 104-105.

23. Ferreira Martins, “Carta”, Diario de Noticias, 20. Diario de Noticias,17 agosto, 1933, 1. 23 agosto, 1933, 2.

21. Correia, “Salazar em New Bedford”, 107. 24. Alberto Pena, O Que Parece É. Salazar, Franco e a propaganda contra a Espanha democrática (Lisboa: 22. Correia, “Salazar em New Bedford”, 106. Tinta da China, 2009). españoles25. Algo que J. Camoesas rebatió ar- pretendían probar su “peligrosa” idelogía gumentando que la República española no comunista29. La frustrada intervención del era comunista y la influencia del comunismo exministro portugués en el Ateneo de Fall en España era insignificante26. River era parte de un acto en el que se 121 proyectaría la película “Coração na Espan- El tema del “perigo vermelho” fue, pro- ha”, que los propagandistas del Estado Novo bablemente, el argumento más poderoso calificaron como “comunista”30. que utilizó la propaganda salazarista para ganar apoyos y legitimar la acción política En medio de las presiones de los agentes de Salazar27. Su firme defensa del gobierno salazaristas, y ante un eventual intento de legal español y sus continuas críticas a la repatriación forzada por parte de las auto- ayuda de Salazar a Franco, fueron utilizadas ridades portuguesas, João Camoesas se vió por los enemigos de Camoesas para acusarlo obligado a aclarar públicamente cuál era su de estar al servicio del comunismo y de pro- estatus legal en suelo norteamericano31. Sus mover la anexión de Portugal a la “república detractores difundieron el rumor de que soviética” de España28. Las presiones del poseía un pasaporte diplomático especial movimiento salazarista y su falsa acusación del gobierno luso (revocable en cualquier de comunista contra el exiliado político por- momento), que había sido condescendiente tugués, provocó la suspensión, en enero de con él, mientras el político republicano se 1938, de una de sus conferencias públicas. comportaba como un ingrato. Para respon- Varios inmigrantes denunciaron ante el jefe der a esta retórica manipuladora, el políti- de policía de la ciudad que João Camoesas co republicano escribió un largo artículo hacía propaganda “estalinista”, aportando donde cuenta cómo había llegado a Estados traducciones apócrifas de artículos suyos que Unidos y cuál era su situación legal, como asilado político. João Camoesas explica que fue víctima de toda clase de arbitrariedades 25. Manuel Caetano Pereira, “Questões claras”, antes de alcanzar el territorio de Estados Diario de Noticias, 13 septiembre, 1937, 1. Unidos tras abandonar Angola: “(…) a 26. Véanse los siguientes artículos de João brutalidade chegou ao extrêmo de não me ser Camoesas: “A política externa de Portugal- E) permitido parar em Lisbôa, a-fim-de dizer um Corolários de um confronto edificante”,Diario de Noticias, 22 julio, 1937; y “Anotação á Magem adeus – que, para alguns, infelizmente, seria o – Outro cavaco com o leitor amigo”, Diario de Noticias, 15 septiembre 1937, 1 y 2. 29. Correia, “Salazar em New Bedford”, 130-136. 27. Correia, “Salazar em New Bedford”, 124-128. 30. Correia, “Salazar em New Bedford”, 137. 28. Manuel Caetano Pereira, “Aclarou-se e liquidou-se”, Diario de Noticias, 24 agosto, 1937, 1. 31. Correia, “Salazar em New Bedford”, 135-136. último – aos membros da minha família, quando desde el SPN o a través de los servicos consula- vim da África a caminho dos Estados Unidos!”32 res, a los editores de los periódicos luso-ameri- João Camoesas acusa a Salazar de utilizar canos para impedir la publicación de artículos 122 el “perigo comunista” como una estrategia adversos36, publicando textos escritos por el para incrementar la represión33. Y asume la personal diplomático al servicio de la dicta- condición de víctima de una persecución dura37, subsidiando los periódicos favorables política al tiempo que hace un llamamiento y promoviendo y participando en actividades a la movilización de los liberales luso-ame- que contribuyeran a prestigiar el Estado Novo ricanos contra el sabotaje a la libertad de mediante la cobertura periodística en los me- expresión a través de un artículo publicado dios de comunicación norteamericanos38. el 29 de enero de 193834. En este período, hubo tres acciones de propaganda salazarista en Norteamérica muy La reacción de Salazar contra sus relevantes. La primera fue el nombramiento, enemigos políticos en Estados Unidos el 15 de junio de 1938, de António de Oliveira Salazar como Doctor Honoris Causa por la El gobierno salazarista trató de reaccionar a la Fordham University, una de las instituciones ofensiva propagandística de sus enemigos en universitarias de la elite católica norteamerica- Estados Unidos. Para contener los efectos de la propaganda antisalazarista, la acción políti- ca de Salazar actuó en tres niveles: incremen- 36. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja no. 5, PC- tando la producción y difusión de materiales 156, 3, no. 4. Oficio no. 1273 del subdirector del Secretariado de Propaganda Nacional, António 35 propagandísticos a favor del Estado Novo , Eça de Queiroz, al Presidente do Conselho de presionando de forma directa e institucional, Ministros, 19 septiembre, 1938, informando sobre las presiones ejercidas sobre varios periódicos luso-americanos. 32. João Camoesas, “Anotação á margem. Documento elucidativo”, Diario de Noticias, 14 37. Véase, por ejemplo, el artículo “O Triunfo do marzo, 1938, 5. Govêrno Português”, publicado por el Cónsul de Portugal en San Francisco, José de Pina Aragão, en A União Portuguesa, 8 de junio, 1936, 1. En el 33. João Camoesas, “Escoras e escusas dos texto el diplomático luso afirma que“(…) Salazar salazarismo. A aventesma comunista”, Diario de substituiu o fanatismo e o radicalismo pela religião, pela Noticias, 29 noviembre, 1937, 1. boa educação e cultura. (…) O nosso govêrno ama o povo e lhe da bastante democracia para que todos possam 34. Camoesas: “Anotação á margem”. ser felizes (…)”.

35. AHD, Embajada de Portugal en Washington, 38. AHD, Embajada de Portugal en Washington, caja no. 18, oficio nº 960 (proc. 9/38) del caja no. 36. Documentación diversa sobre la Festa embajador de Portugal al ministro de Negócios da Raça, organizada en New Bedford por una Estrangeiros solicitando materiales propagandístico comisión supervisada por el embajador, entre el para difundir EE.UU., 31 octubre, 1938. 13 y el 18 de junio de 1939. na, que contribuyío a incrementar el prestigio ni condiciones), Salazar hacía lo posible e influencia del dictador portugués en Estados para censurar sus artículos en el Diario de Unidos. Y las otras dos fueron la participación, Noticias. El subdirector del SPN, António Eça casi simultáneamente, del gobierno de Por- de Queiroz, le envió un oficio al dictador 123 tugal en la World’s Fair de New York, celebrada fechado el 29 de septiembre de 1938 en el entre abril y octubre de 1939, y en la Golden que le informa sobre sus gestiones para aca- Gate International Exposition de San Francisco, bar con los artículos de João Camoesas en el desarrollada entre 1939 y 194039. El comisa- influyente periódico de New Bedford42. rio general de Portugal en ambos eventos A. Eça de Queiroz utilizó al agente João dos fue el director del SPN, António Ferro, que Santos Simões para presionar al propietario llegó a bordo del buque “Saturnia” (Italian del diario de New Bedford. J. Simões dos Line) al puerto neoyorkino el 12 de abril de Santos viajó por los núcleos de inmigrantes 193940. Durante el tiempo que Ferro estuvo en portugueses de Nueva York y Nueva Inglate- Estados Unidos, hasta el 17 de julio de 1939, rra, en los que pudo comprobar una amplia fueron muchas las ocasiones en las que hizo “(…) ignorancia dos factos portugueses, uma propaganda salazarista, tanto en la costa Este credulidade infantil na má prosa da imprensa, como Oeste41. a cargo geralmente de maus portugueses ou Mientras João Camoesas pedía la unidad simplesmente de aventureiros que acham mais de acción de los inmigrantes portugueses rendoso destruir que construir por ser muito mais contra la presión del salazarismo, que se fácil (…)”43. Según el punto de vista de este atrevía a desafiar nada menos que unos de agente salazarista, la inmensa mayoría de la los principios más sagrados y arraigados en colonia portuguesa “(…) constitue uma massa la sociedad norteamericana (la libertad para muito apta para evolucionar desde que se possa expresarse sin ningún tipo de restricciones modificar o tom da imprensa e que em Portugal se mostre por ela interesse e amisade. (…)44”. Para mostrar lo fácil que era modificar el tonode 39. El gobierno portugués inauguró también un pabellón propio durante la Golden Gate International Exposition de San Francisco, celebrada 42. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja no. 5, PC- entre el 18 de febrero y el 29 de octubre de 1939, 156, 3, nº 4, oficio no. 1273 del subdirector del y el 25 de mayo y 29 de septiembre de 1940. El 16 Secretariado de Propaganda Nacional, António de junio de 1939, fue el Dia de Portugal en esta Eça de Queiroz, al Presidente do Conselho de exposición. Ministros, 19 septiembre, 1938.

40. “Chegada a Nova York do Comissario Geral de 43. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja no. 5, PC-156, Portugal, Sr. Antonio Ferro”, Diario de Noticias, 17 3, no. 4, oficio no. 1273. abril 1939, 1. 44. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja no. 5, PC-156, 41. Diario de Noticias, 18 julio, 1939, 1 3, no. 4, oficio no. 1273. la prensa luso-americana, João S. Simões muestra su decepción y lo acepta como un explica que resolvió el problema de los reconocimiento del miedo de Salazar a los artículos de João Camoesas en el “perni- efectos de su acción propagandística. El 124 cioso” Diario de Noticias hablando directa- exministro explica que el Diario de Noticias mente con su propietario de una forma no es el único periódico que existe en la “enérgica”, según el relato del subdirector colonia y que seguirá defendiendo sus con- del SPN a Salazar: vicciones libremente47.

“(…) O Sr. Simões teve umas conversas energicas António Eça de Queiroz apunta en su informe con o proprietário do jornal, o banqueiro Guilher- que el Diario de Noticias alcanza una tirada de me Luiz; o resultado foi rápido: a colaboração de 30.000 ejemplares y es “(…) um jornal fácil de João Camoesas terminou, e começaram a aparecer manejar e de guiar (…)”48. Para ello, anuncia artigos de carácter nacionalista e de louvos ao que el SPN iniciará una campaña de publi- Estado Novo e a V. Exª. Os soldados de Franco cación de artículos doctrinarios e intensifi- deixaram de ser ‘rebeldes’ para serem ‘nacionalis- cará los envíos de material de propaganda a tas’, os ‘republicanos governamentais’ passaram a este periódico y a O Independente, “(…) fácil ser socialistas e vermelhos. Vi dois números do jor- de guiar pelo bom caminho pelo mismo sistema nal e verifiquei as aserções do Snr. Simões (…)”45. (…)”49. El informe del subdirector del SPN se refiere también a otros medios críticos con De este modo, João Camoesas fue obligado el régimen, como el periódico antifascista A a cejar en la publicación de artículos en el Plebe. Según su relato, José Simões habló con Diario de Noticias. El 9 de agosto de 1938, re- los socios del Club Português de Nueva York, cibió una escueta carta escrita por el dueño lo que propició la anulación de cerca de 300 del periódico, Guilherme Machado Luiz, en suscripciones con este semanario50. Además, la que le informa que debía abandonar sus A Plebe sufrió también las presiones del lobby críticas al Estado Novo46. Le autoriza a seguir católico neoyorkino afín al salazarismo. El colaborando con la cabecera, pero abste- níendose de dirigir “ataques” al gobierno de 47. AHD, Embajada de Portugal en Washington, Portugal y a Oliveira Salazar. En una larga caja no. 37. Carta enviada por João Camoesas a pero elegante carta de respuesta enviada Guilherme M. Luiz, 19 agosto, 1938. al propietario del diario, João Camoesas 48. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja nº 5, PC-156, 3, no. 4, oficio no. 1273. 45. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja no. 5, PC-156, 3, no. 4, oficio no. 1273. 49. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja nº 5, PC-156, 3, no. 4, oficio no. 1273. 46. AHD, Embajada de Portugal en Washington, caja no. 37. Carta dirigida por Guilherme M. Luiz 50. ANTT/AOS, SGPCM-GPM, caja nº 5, PC-156, a João Camoesas, 9 agosto, 1938. 3, no. 4, oficio no. 1273. padre José Cacella, propietario y editor de A que el gobierno americano no toleraría países Luta, informa al embajador de Portugal en fascistas en Europa. Como prueba del temor Washington, João António de Bianchi, de sus salazarista, para esta fase de posguerra en las gestiones para lograr el cierre de A Plebe en relaciones con los Estados Unidos, el gobierno 125 agosto de 1938: portugués nombró como nuevo embajador a Pedro Teotónio Pereira (1947-1950), un políti- “(…) Creio que alcanço agora o meu fim, sobre o co curtido en la forja del Estado Novo, ideólogo que escrevi a V. Exa., com respeito á suspensão de del salazarismo y excelente conocedor de las ‘A Plebe’! Se não houver transtorno, está tudo ami- relaciones ibéricas, pues había sido el primer gávelmente combinado e decidido a que o referido embajador portugués ante el gobierno del ge- jornal suspenda no próximo número a sair esta se- neral Franco (1938-1945), y también embajador mana, a sua publicação. Consumado o facto, não en Brasil (1945-1947). posso deixar de considerar tal realização como um dos grandes passos e esforços que tenho dado para a Mientras la dictadura reorientaba su estrategia união dos nossos compatriotas e um rude golpe nas geopolítica internacional, aprovechando el con- campanhas políticas que tem separado em facções a texto favorable, con el objetivo de hacer más Colónia Portuguesa. Por julgar de especial interesse visible la oposición a Salazar y estructurar su este assunto, tomei a liberdade de informar V. Exa. actividad política, se creó en 1945 el Portuguese- do que se está passando, e que oxalá que nada evite American Committee for Democracy (PACD), que a suspensão de ‘A Plebe’ (…)”51. pretendía convertirse en la plataforma pública de oposición al salazarismo en Estados Unidos. El PACD estaba presidido por João Camoesas, La creación del Portuguese-American acompañado en en el comité de dirección por Committee for Democracy el escritor José Rodrigues Miguéis52 y Abílio de Oliveira Águas, como primer y segundo vicepre- Tras una intensa etapa en la que el salazarismo sidentes, respectivamente. Su presentación pú- intentó legitimarse ante los inmigrantes me- blica se realizó en el marco de un acto político diante la acción de sus agentes y diplomáticos, organizado, en colaboración con los exiliados el triunfo de Estados Unidos en la Segunda españoles del franquismo, el 21 de febrero de Guerra mundial, en el que habían participado 1945 en la ciudad de Nueva York. miles de soldados luso-americanos, renovó la esperanza de los opositores, en la creencia de

52. José Rodrigues Miguéis tenía ascendencia gallega, pues era hijo de un emigrante pontevedrés 51. AHD, Embajada de Portugal en Washington, en Lisboa. Sobre la biografía de este intelectural caja no. 36. Carta confidencial enviada por puede leerse, entre otras referencias bibliográficas, Mons. Joseph (José) Cacella ao Embaixador João el libro de Mário Neves, José Rodrigues Miguéis. Vida e António de Bianchi, 5 agosto, 1938. obra (Lisboa: Editora Caminho, 1990). El evento se desarrolló en la sede de la hizo propaganda contra las dictaduras prestigiosa revista The Nation, en la Visey ibéricas en una alocución en la emisora Street, cuya sección de “Guerra Polí- WBYN de N. York el 20 de abril de 1945, 126 tica” estaba dirigida por el exministro desde donde se emitía el programa de Asuntos Exteriores de la República antifascista “España combatiente”56. española, Julio Álvarez del Vayo, que fue El escritor luso, que había llegado en uno de los conferenciantes del evento, 1935 a Estados Unidos, participó en presidido por Fried Kirchway, editora diversas acciones públicas en contra de de The Nation53. En su interevención, J. los movimientos políticos autoritarios Álvarez del Vayo celebra la unidad de en Europa, como la sesión organizada a acción de los demócratas españoles y favor de las democracias y en contra del portugueses contra las dictaduras ibéri- nazimo promovido por el Portuguese-Ame- cas recordando el apoyo prestado por rican Committee to Aid Russiam People en el los exiliados portugueses al gobierno de Woodrow Wilson Hall de Manhattan el la II República en las horas críticas de 23 de noviembre de 1941, acompañado la guerra fratricida española, y también del profesor de la Harvard University la persecución de que fueron objeto Michael Karpovich57. por parte de la dictadura portuguesa los El PACD, con sede en la céntrica Bro- republicanos españoles que huyeron a adway Street de Nueva York, organizó Portugal durante el conflicto54. decenas de acciones políticas que bus- El objetivo principal del PACD, según caban la repercusión periodística, con expuso en su alocución José Rodrigues el objetivo de amplificar su propaganda Miguéis, era informar a la opinión pú- y alcanzar la máxima resonancia públi- blica norteamericana sobre el “carácter ca. Entre otras iniciativas, al finalizar la fascista” del régimen de Salazar, de su Segunda Guerra mundial, en su calidad alianza con el general Franco dentro del de presidente del comité, João Camoesas bloque ibérico y de sus políticas represi- vas contra la sociedad portuguesa55. Esta campaña antisalazarista utilizó también 56. “Palestra radiofónica sobre a situação de Portugal e Espanha”, Diario de Noticias, 18 la radio, pues J. Rodrigues Miguéis abril, 1945. La noticia del periódico anuncia la próxima alocución radiofónica de J. Rodrigues Miguéis en la emisora WNYN, “(…) que funciona 53. Diario de Noticias, 23 febrero, 1945, 1 y 2. na frequência de 1430 kilociclos (…) entre as 8 e as 8:30 horas da noite (…)”. 54. Diario de Noticias, 23 febrero, 1945, 1 y 2. 57. El Profesor Michael Karpovich representaba al 55. Diario de Noticias, 23 febrero, 1945, 1 y 2. Massachusetts Committee of Russian War Relief, Inc. hizo público en la prensa luso-americana quando apareceu primeira página New York un telegrama enviado a Salazar en el que Times Portugal ter feito luto nacional morte le pide que entregue “cristianamente” el de Hitler (…)”59. Salazar respondió que poder a los demócratas portugueses58. el asunto fue “malévolamente explora- 127 do”, pues se había limitado a cumplir los Durante el mes de mayo de 1945, los mandatos protocolarios60. opositores al Estado Novo encontraron un nuevo motivo para la agitación de Las acciones propagandísticas del comité su campaña contra Salazar en Estados fueron más intensas en la etapa inmedia- Unidos. Entonces, la prensa americana tamente posterior al final del conflicto. publicó una noticia que informaba de Al tiempo que dirigía su acción política que el dictador portugués había de- contra la dictadura a través de organis- cretado dos días de luto oficial por la mos internacionales, João Camoesas muerte de Hitler. Esta noticia generó siguió publicando periódicamente un importante movimiento de repul- artículos en el Diario de Noticias de New sa social que afectó gravemente a la Bedford en la segunda mitad de los años imagen de Portugal en Norteamérica. cuarenta61. Tarea en la que también Durante varias semanas, el gobierno destacó José Rodrigues Miguéis, que portugués fue vituperado públicamente firmó textos contra la dictadura en el e incluso los inmigrantes portugueses Diario de Noticias, propiedad entonces de en Estados Unidos fueron objeto de des- João Rodrigues Rocha, y en O Indepen- precio público. La ciudadana de origen dente, donde rubricaba sus artículos con portugués Olga Sarmento, presidenta de la Cruz Roja Americana, informó el 59. ANTT/AOS, CO/NE/2C, caja no. 426. 6 de mayo por telegrama directo a A. Telegrama sin numerar del 6 de mayo de 1945 enviado por Olga Sarmento, presidente de la Oliveira Salazar del acoso que estaba Cruz Roja Americana al ministro de Negócios sufriendo la colonia portuguesa por este Estrangeiros, António de Oliveira Salazar. Léase también el telegrama de Olga Sarmento no. 75, 9 hecho: “(…) Muitos compatriotas médicos, mayo, 1945. estudantes, engenheiros, homens de negó- cios e humildes operários fôram insultados 60. ANTT/AOS, CO/NE/2C, caja no. 426. Telegrama sin numerar de António de Oliveira Salazar a Olga Sarmento, 10 mayo, 1945.

58. New Bedford Whaling Museum Research 61. Véanse, a modo de ejemplo, los siguentes Library. Portuguese Immigration Records, caja nº artículos de João Camoesas en el Diario de Noticias: 2. Recorte de imprensa: “Um telegrama de João “Liberdade e Liberdades”, 29 diciembre, 1945, Camoesas ao Chefe do Governo Oliveira Salazar”. 1 y 8; “Vinte anos perdidos”, 25 mayo, 1946, 1 y Artículo publicado en el Diario de Noticias, 9 2; “Fraternidade humana”, 16 agosto 1947, 1; “E mayo, 1945, 1. Nós?”, 30 diciembre, 1948, 1. el seudónimo “José Pombo”62. Camoesas propagandística y mermó sensiblemente y Miguéis fueron protagonistas, junto la proyección pública del exilio político a Abílio de Oliveira Águas, de diversos portugués durante los años cincuenta. 128 actos políticos organizados en Nue- Su sucesor al frente de la plataforma de va Inglaterra y Nueva York contra la oposición en Estados Unidos fue Abílio dictadura, que tuvieron eco informativo de Oliveira Águas, quien reorganizó y en la prensa luso-americana. El Diario reavivó la acción propagandística del co- de Noticias, que en este período llegó mité al inicio de la década de 1960, con incluso a publicar artículos antifascistas la refundación de la organización, que provenientes de Lisboa63, fue espe- adoptó a partir de entonces el nombre cialmente sensible a la información de de Committee Pro-Democracy in Portugal. las actividades del Portuguese American Committee for Democracy.

La salida de José Rodrigues Migués de Estados Unidos el 20 de octubre de 1949 para fijar su residencia en Brasil y el posterior fallecimiento de João Camoesas, en 1951, frenó la actividad

62. Para tener un conocimiento monográfico completo sobre la producción periodística de José Rodrigues Miguéis en el Diario de Noticias, así como todas las informaciones que hacen referencia a su figura en este periódico, puede leerse la compilación de sus textos en el artículo de Duarte Miguel Barcelos Mendonça: “José Rodrigues Migués na imprensa lusa de New Bedford: uma presença asidua”, Gávea Brown. A Bilingual Journal of Portuguese-American Letters and Studies, vols. XXXII-XXXIII (2010-2011), 39-344. Se conoce también que J. R. Miguéis publicó sendos artículos contra el gobierno del Estado Novo en O Independente el 2 y el 7 de septiembre de 1937. Véase: AHD. Embajada en Washington, caja no. 13. Oficio del encargado de Negocios de la embajada al ministro de Negócios Estrangeiros, s. f. (1937).

63. “O que se passa em Portugal”. Artículo firmado por el seudónimo “Ónix”, datado en Lisboa el 3 de febrero de 1946. Texto íntegro recogido en el artículo citado de Duarte M. B. Mendonça na Gávea Brown, 188-190. Conclusiones

El salazarismo y el antisalazarimo forma- versas acciones propagandísticas contra las ron parte de un intenso debate político dictaduras ibéricas. Tras la victoria aliada en 129 en el seno de la comunidad emigrante la Segunda Guerra mundial, el movimiento portuguesa en Estados Unidos durante los de oposición antisalazarista institucionalizó años treinta y cuarenta. Aunque la mayoría su actividad política fundando la platafor- de la colonia lusa en Norteamérica no ma el Portuguese-American Committee for Demo- formaba parte del exilio político, el exmi- cracy. Esta organización, creada y promo- nistro republicano João Camoeasas ejerció cinada con la ayuda de políticos españoles un fuerte liderazgo de oposición contra la en el exilio como Julio Álvarez el Vayo, se dictadura de Salazar, principalmente en la convirtió en el organismo más relevante de Costa Este, en la zona de Nueva Inglaterra, oposición política a la dictadura en Nortea- donde estaba establecida la mayor colonia mérica. Su acción política, sin embargo, fue de inmigrantes portugueses. En las páginas perdiendo, poco a poco, protagonismo tras de los principales periódicos editados la muerte de João Camoesas, su presidente por la diáspora portuguesa, Camoesas y fundador, en 1951. otros exiliados políticos, desarrollaron una campaña de propaganda antifascista que obligó al régimen del Estado Novo a utilizar todos los medios diplomáticos y políticos a su alcance para evitar que el movimiento de oposición pudiese ejercer alguna influencia sobre el gobierno nor- teamericano o extender el contagio a otras comunidades de emigrantes en América.

La pugna propagandística entre el salaza- rismo y sus opositores tuvo una especial intensidad durante el período de la Guerra Civil española, debido al apoyo de Sala- zar al general Franco contra la Segunda República española. En esta etapa, para aumentar la presión y a eficacia en sus cam- pañas de contestación política, los exiliados españoles y portugueses colaboraron en di- Bibliografía:

CORREIA, Rui Antunes. “Salazar em New PENA-RODRÍGUEZ, Alberto y Heloisa Pau- Bedford. Leituras Luso-Americanas do Esta- lo, coords., A Cultura do Poder. A Propaganda 130 dos Novo nos anos trinta.” Tesis de mestra- nos Estados Autoritários. Coimbra: Imprensa do, Universidade Aberta, 2004. da Universidade, 2016.

HOLTON, Kimberly y Andrea Klimt, eds. PINA, Luiz da Câmara. Dever de Portugal para Community, culture and the makings of identity. com as Comunidades Lusíadas da América do Portuguese-Americans along Eastern Seabord. Norte. Com uma carta-prefácio de sua Eminência North Dartmouth: Tagus Press, Center for o Senhor Cardeal Patriarca de Lisboa. Lisboa: Portuguese Studies and Culture-University Atelieres Gráficos Bertrand Irmãos, 1945. of Massachusetts Dartmouth, 2009. ROSAS, Fernando. Salazar e o Poder. A arte de MATOS, Helena. Salazar: A Propaganda saber durar. Lisboa: Edições Tinta da China, (1934-1938). Lisboa: Temas & Debates, 2010. 2012.

MENDONÇA, Duarte Miguel Barcelos. TORGAL, Luís Reis. Estados Novos, Estado “José Rodrigues Migués na imprensa lusa de Novo. Coimbra, Imprensa da Universidade, New Bedford: uma presença asidua”, Gávea 2011. Brown. A Bilingual Journal of Portuguese-Ame- rican Letters and Studies, vols. XXXII-XXXIII (2010-2011), 39-344.

NEVES, Mário. José Rodrigues Miguéis. Vida e obra. Lisboa: Editora Caminho, 1990.

PAP, Leo. The Portuguese-Americans. Boston: Twayne Publishers-A Division of G. K. Hall & Co, 1981.

PAULO, Heloisa. Aquí também é Portugal. A Colónia Portuguesa do Brasil e o Salazarismo. Coimbra: Quarteto, 2000.

PENA RODRÍGUEZ, Alberto. “Portugal, debaixo do terror fascista. João Camoesas y la propaganda contra la dictadura sala- zarista entre los inmigrantes portugueses en Estados Unidos (1935-1940)”, Dados 63, no. 3 (2020): e20190069, http://dx.doi. org/10.1590/001152582020215.

PENA, Alberto. O Que Parece É. Salazar, Fran- co e a propaganda contra a Espanha democrática. Lisboa: Tinta da China, 2009. 131

03 Poder, prensa e proxección internacional do movemento fascista italiano ALIMENTAZIONE E POTERE L’avvento della biopolitica NELL’ESPERIENZA FASCISTA Secondo Michel Foucault il carattere Alberto De Bernardi essenziale della modernità consiste nel 134 Univerità di Bologna progressivo assorbimento di “tutta la vita naturale dell’uomo all’interno dei mecca- nismi e dei calcoli del potere”1 , la cui netta separazione costituiva invece il fondamento stesso delle società antiche fino al Medioe- vo. La correlazione sempre più profonda e diretta tra politica e vita, tra stato e dimen- sione strettamente biologica dell’esistenza umana rappresentò per il filosofo di Poiters l’essenza distintiva del potere sovrano nell’epoca della modernità, riassunta del termine “biopolitica”.

La frattura con il passato prende forma nel XVIII secolo. “Ciò che è accaduto [in questo secolo] in alcuni paesi dell’Occidente -scrive Foucault nella Volontà del sapere (1976)- … fu nientemeno che l’ingresso della vita nella storia – voglio dire l’ingresso dei feno- meni propri alla vita della specie umana nell’ordine del sapere e del potere – nel campo delle tecniche politiche”2.

In quest’ottica, dunque, niente ci appare più moderno del totalitarismo perché è nel fascismo e nel comunismo che il controllo della vita da parte della politica costituì l’essenza stessa del potere impegnato con

1. G.Agamben, Homo sacer. Il potere sovrano e la nuda vita, Torino, Einaudi, 2005, p. 131.

2. M.Foucault, La volontà di sapere, Milano, Feltrinelli, 1978, p.125. una mescolanza oppressiva di pedagogia e di relative all’alimentazione, che è una, se non violenza a sussumere ogni aspetto della con- la principale, delle condizioni fondamentali dizione umana, compresi i meccanismi della di questa “biopolitica della popolazione”3. riproduzione biologica degli esseri viventi 135 Nel Medio Evo l’esercito, la polizia e le (alimentazione, natalità, mortalità, salute istituzioni giudiziarie avevano enormemente fisica e mentale, sessualità ecc) all’interno ampliato il potere regio fino a attribuirgli il della sovranità di uno stato concepito come diritto di “vita e di morte” nei confronti dei un organismo vivente unitario, depositario propri sudditi, sia obbligandoli a rischiare dei destini ultimi degli individui. la vita in guerra per difendere il suo potere Foucault, però, mette in evidenza che il to- e i suoi possedimenti, sia punendoli con la talitarismo fu l’esito estremo di un processo cancellazione della vita tutte le volte che che era cominciato due secoli prima e che essi si opponevano alle azioni predatorie del attraversa l’intera parabola dello stato libera- potere nei confronti dei loro beni e delle le. Questo processo assunse due dinamiche loro proprietà. Ma il potere sulla vita era la diverse che rispondevano alle diverse finalità conseguenza del diritto di morte, che scatu- dello stato sovrano. La prima è centrata sul riva dalla duplice natura del potere assoluto “corpo in quanto macchina” in direzione – predatoria e senza vincoli – e dilatava la del “potenziamento delle sue attitudini” sua azione fino a poter decretare la morte dell’”estorsione delle sue forze”, man mano nei confronti di chiunque entrasse in rotta che cresceva con lo sviluppo della capita- di collisione con la volontà del monarca: più lismo la sua utilità sociale e la necessità di che la vita il suo oggetto era dunque la morte un crescente disciplinamento e della sua che costituiva l’orizzonte estremo di un po- “integrazione in sistemi di controllo efficaci tere politico che aveva accesso illimitato non ed economici”. Non è difficile qui intravede- solo alla risorse materiali, ma anche a quelle re la riflessione foucoltiana sulla “normalità” fisiche, al corpo e al sangue, dei suoi sudditi. come condizione di funzionamento della so- Più che di biopolitica si era in presenza cietà industriale e l’ “invenzione” del mani- di una thanatopolitica. Infatti la vita nella comio e della psichiatria , come spazi fisici e sua accezione positiva era del tutto estra- scientifici di contenimento e gestione sociale nea alla politica medievale e prima ancora dell’anormalità e della follia. La seconda dell’antichità e rientrava nella dimensione invece è centrata sul “corpo-specie”, oggetto dell’evoluzione biologica della specie e della di interventi volto a controllare “la prolife- popolazione, perché gli esseri umani non razione, la nascita e la mortalità, il livello di salute, la durata della vita, la longevità” nella quale rientrano a pieno anche le politiche 3. Ivi, p. 123. solo non erano percepiti come un corpo re che la rarefazione del cibo scatenasse la sociale dotato del diritto di assicurarsi la di- collera collettiva. Ma provvedere all’afflusso fesa della vita dei singoli suoi membri e della di dettate alimentari nelle città si rivelò un 136 collettività nel suo insieme, ma nemmeno processo molto complesso per i vincoli ai come oggetti di un intervento pubblico a commerci internazionali che il protezionismo protezione della loro esistenza. Al di la della mercantilista imponeva agli stati e i limiti retorica cristiana, la vita, soprattutto delle delle capacità produttive dei sistemi agrari classi povere rurali e urbane, non aveva europei, che implicò la creazione di un’ampia valore, sottoposta com’era alle forze della rete di istituzioni pubbliche e di magistrature natura, contro le quali non aveva che mo- “annonarie”, messa a presidio del controllo destissime capacità di difesa, e al “diritto di pubblico del commercio dei grani, per evitare spada” pressoché assoluto del potere. le temute impennate dei prezzi e la rarefazio- ne sui mercati cittadini di questi prodotti che Già però nel XVI secolo e soprattutto in costituivano la base dell’alimentazione popola- quello successivo si verifica un mutamento re. Senza sistemi annonari efficienti il rischio sostanziale e il “potere di vita e di morte” delle sommosse urbane non poteva essere evolve in direzione di uno sforzo sempre scongiurato; anzi, come si verificò in molti più pervasivo di esercitare un controllo sulla stati europei tra Seicento e Settecento, i moti vita quotidiana dei cittadini ai fini di mante- popolari per il pane comparvero a più riprese nere l’ordine pubblico e di garantire forme in quasi tutti gli stati europei perché, come primarie ed elementari di consenso sociale scrisse uno dei più famosi intellettuali italiani al potere statale. In questo nuovo contesto la del XVIII secolo, Ludovico Antonio Muratori, stabilità alimentare, soprattutto della popo- la “felicità pubblica” riposava proprio sulla ca- lazione urbana, svolge un ruolo primario, in pacità del “principe” di organizzare sistemi di un’epoca caratterizzata dalla ricorrente pre- approvvigionamento del cibo in grado di pro- senza delle carestie e dalle modeste capacità muovere il benessere alimentare dei popoli. Il produttive dell’agricoltura. potere politico comincia dunque a occuparsi Il nesso epidemie/carestie rappresentò fino al del “corpo macchina” e del “corpo-specie” XIX secolo il più grave fattore di instabilità po- individuando complessi apparati giuridici e litica, che impose agli stati non solo la necessi- istituzionali atti a consentire la tutela della vita tà di costruire sistemi ospedalieri e di attuare biologica dalla fame di massa e dalle esplosio- politiche di igiene pubblica per impedire che ni di morbilità ad essa strettamente connes- le pandemie devastassero la vita associata, ma se, che avviano quel processo di politicizza anche l’imperativo di provvedere all’accesso dell’esistenza umana che avrebbe trovato la di derrate alimentari nelle città per impedi- sua massima dilatazione nel XX secolo. Politicizzare la vita: tra lotta di classe e Questa nuovo ruolo della vita nella po- stato di diritto litica dello stato moderno, non cancella tout court la potestà sulla morte, perché, Come ha proposto Foucault, il punto di proprio mentre peste e vaiolo cominciavano 137 svolta si colloca alla metà del Settecento, la loro parabola discendente e i progressi quando si mettono in moto trasformazioni dell’agricoltura riducevano gli spazi della profonde sul piano politico, con il ridimen- carestia, le guerre tra Seicento e Settecento sionamento del potere sovrano, che ora tro- conobbero una recrudescenza e una letalità va nei “diritti naturali” delle persone ostacoli molto superiore al passato per le dimen- giuridici e culturali capaci di moltiplicare lo sioni crescenti degli eserciti e l’evoluzione spazio di indisponibilità all’esercizio illimi- degli armamenti: se lo stato da un lato aveva tato della sua potestà. L’esprit des lois con la cominciato a proteggere la vita, dall’altro teoria della separazione dei poteri da un lato continuava da aumentare la sua forza dis- e dall’altro i progressi economici legati alla truttiva, in un lungo itinerario che avrebbe rivoluzione agricola e all’incipiente rivo- trovato nel secondo conflitto mondiale la luzione industriale accentuano la centralità manifestazione più drammatica di questa assunta dalla protezione della vita nelle contraddizione. Mentre infatti in Gran Bre- politiche pubbliche. Cibo e salute diventano tagna si lanciava nel 1942 il Piano Beveridge i campi di intervento del “principe” illu- che intendeva proteggere il cittadino “dalla minato che mentre promuove le “scienze culla alla bara”, era in corso la più immane della vita” – medicina, biologia, demografia, carneficina mai perpetrata in tutta la storia igiene, statistica, – interviene mettendo lo umana: mentre con il welfare la vita era stato al centro della riproduzione sociale assunta come fulcro dei diritti e della rifon- della popolazione. dazione della cittadinanza democratica, nei 4 La conservazione della vita del “corpo” della campi di battaglia era ridotta a “nuda vita” , popolazione, per diventare corpo politico mera espressione biologica, che poteva esse- dello stato entra a fare parte delle le prati- re dissipata impunemente dai miti megalo- che del governo, combinando la nascita dei mani del potere sovrano. sistemi ospedalieri e poi delle politiche di Conservare la vita e dare la morte resta dun- immunizzazione attraverso i vaccini, con le que l’antitesi nella quale si muove la politica politiche annonarie, volte a garantire una dello stato moderno, che si sarebbe accen- alimentazione di sussistenza ai ceti popo- tuata quando dall’interno di esso avrebbe lari delle città, allo scopo di prolungare l’esistenza e di migliorare le condizioni di vita dei popoli. 4. Cfr, G.Agamben, Homo sacer. Il potere sovrano e la nuda vita, Torino, Einaudi, 2005. preso forma lo stato-nazione, un’entità poli- cifra essenziale dell’oppressione sociale a tica nuova che combinava spazio territoriale, cui era sottoposto il lavoro e che trascinava istituzioni pubbliche e comunanza di lingua, con se l’altissima mortalità infantile, la bassa 138 credenze religiose, tradizioni culturali di una speranza di vita e la debolezza organica popolazione che assume i caratteri di un po- complessiva che rappresentava l’agente polo quando ad essa è attribuita la sovranità. diretto o indiretto delle grandi sindromi Nello stato-nazione convivono sia la tutela sociali dell’Ottocento: il colera, la tubercolo- della vita del popolo, che è fatto di cittadini si, la malaria, ma soprattutto la pellagra, una sovrani, sia il popolo in armi che infligge la avitaminosi dovuta essenzialmente ad una morte per difendere la patria comune. alimentazione basata quasi esclusivamente sul mais, che colpi milioni di contadini Nell’epoca dello stato nazione, che si soprattutto nell’Europa mediterranea. afferma nel XIX secolo, l’accesso al cibo dei contadini e delle classi lavoratrici urbane Il conflitto sociale e l’affermazione del aumenta in maniera notevole, non solo movimento operaio come soggetto politico perché le carestie sono ormai scomparse in centrale in tutti gli stati nazionali accelera tutto l’Occidente, ma anche perchè entra- la creazione di politiche sociali rivolte a no in gioco altri fattori economici e sociali “proteggere la vita” dei loro cittadini i cui che favoriscono una lenta redistribuzione elementi salienti furono le norme a tutela delle risorse a favore dei ceti popolari. delle madri e dei fanciulli impiegati nelle Innanzitutto irrompe sulla scena politica il fabbriche, la nascita degli asili e l’istruzione conflitto sociale promosso dal proletariato, primaria, lo sviluppo dei primi sistemi pen- che seppur tra notevoli difficoltà e resistenze sionistici e assicurativi per tutti i lavoratori, riesce a guadagnare uno spazio d’iniziativa la creazione di sistemi ospedalieri sempre nelle dinamiche politiche dello stato libe- più capillari, e infine i superamento di rale, capace di affermare la legittimità del contratti di lavoro vessatori che combinava- “diritto alla vita”, imperniato essenzialmente no bassi salari e lunghe giornate lavorative, sull’acceso a una alimentazione stabile e su- che trovarono una prima istituzionalizza- lla protezione del lavoro nei nuovi meccanis- zione giuridica tra la fine dell’Ottocento mi produttivi del sistema industriale. e il primo decennio del Novecento. Attraverso questo processo, ambivalente Si trattò di un scontro sociale durissimo e contraddittorio che combina le spinte che costituì il fulcro della “lotta di classe” all’emancipazione del lavoro provenienti in quel secolo. La “mala nutrizione” era “dal basso” con la volontà del potere di l’espressione diretta di una condizione controllare le dinamiche sociali assumendo permanente di povertà che costituiva la come centrale il “governo dei corpi”, la vita si intreccia strettamente con la sovranità Anche se l’eziologia della malattia era ignota e la politica, se non arriva ad essere una perché le vitamine vennero scoperte nel “biocrazia” come ipotizzava Comte nel suo 1913 e solo pochi anni dopo emerse la na- Système de politique positive, né si riduce a tura avitaminosica della malattia, la connes- 139 una somma di mere “questioni d’igiene” sione tra la pellagra e il cibo era già soste- come teorizzò Saint Simon, è fortemente nuta dalla medicina di fine ‘700 che aveva influenzata da quella “fisiologia sociale” collegato la diffusione della pellagra a un che divenne il campo d’indagine delle drastica riduzione delle componenti grasse scienze umane del tempo, fortemente e proteiche dell’alimentazione dei contadini influenzate dal positivismo. poveri, costretti a cibarsi quasi esclusivamen- te di granturco, una nuova pianta americana In questo contesto l’alimentazione diventa che era entrata solo nel XVII secolo nelle uno dei campi più sondati dall’indagine rotazioni agricole dell’agricoltura avanzata sociale, attraverso inchieste sui consumi della Valle Padana. familiari, studi sui contenuti nutrizionali dei cibi assunti dalle classi povere e ricerche In questo quadro diagnostico di natura più sulla dieta equilibrata da somministrate ai empirica che scientifica l’unica terapia plausi- soldati, ai bambini degli asili, ai malati negli bile era spezzare il circuito del monofagismo ospedali, ai pazzi nei manicomi, ai minatori maidico somministrando ai pazienti una e ai braccianti. La scienza dell’alimentazione alimentazione più ricca e variata: l’intervento diventa parte integrante di quelle scienze biopolitico per “proteggere la vita” dei “positive” sempre più strettamente funzio- contadini sarebbe consistito nella semplice nali alle politiche governative chiamate a operazione di garantire una dieta migliore a organizzare e a modellare la società. milioni di braccianti e mezzadri. Però questa “terapia” era impossibile perchè comporta- La lotta contro la pellagra, malattia della va una radicale trasformazione dei rapporti povertà alimentare per eccellenza, condotta sociali nelle campagne. Le scienze dunque ela- dallo stato a partire dall’ultimo trentennio borarono una eziologia della malattia fittizia, dell’Ottocento, che vide impegnati medici, in grado di rendere possibile la “lotta contro psichiatri (la pellagra conduceva alla demen- la pellagra” da parte dello stato, senza aprire za e alla follia), biologi e agronomi, insieme nessun varco politico al tema della riforma ai comuni alle Cattedre ambulanti di agricol- agraria sostenuta dal movimento socialista: la tura e il Ministero di Agricoltura, industria e pellagra era una infezione alimentare dovuta commercio, rappresenta un osservatorio uni- all’ingestione prolungata di frumento avaria- co per cogliere a pieno il nesso tra politica e to, fenomeno assai diffuso nelle campagne. Su alimentazione nello stato liberale. questa origine “scientifica” lo stato a partire dal 1880 potè promuovere “provvidenze” nei Ma insieme alla vita che merita di essere confronti degli ammalti e dei contadini più vissuta, lo sviluppo crescente degli studi sulla esposti, impiantandando strutture che fossero razza e l’eugenetica cominciarono a deli- 140 in grado di garantire la commercializzazione neare anche il suo contrario: la vita che non di mais in buono stato di conservazione. Era merita di essere vissuta, costituita di “razze un palliativo, perché non toccava i meccanis- inferiori”, di disabili, di folli “incurabili”, di mi della denutrizione impliciti nella pellagra, epilettici, di “cretini”, di “degenerati” fisici ma in un paese come l’Italia, che contava e mentali (tra cui gli omossessuali). Nella alla fine dell’Ottocento più di un milione di politicizzazione della vita dunque comincia casi e i manicomi saturati di pellagrosi, fu lo a delinearsi una ambivalenza basata sulla strumento attraverso il quale lo stato potè distinzione tra una vita “socialmente utile” e aggiungere la pellagra alle grandi sindromi una “inutile”: sulla prima si moltiplicano gli sociali dell’epoca, come il colera, la malaria o interventi dello stato fortemente influenzati la tubercolosi, contro le quali lo stato liberale dai rapporti di forza tra le classi, sulla se- aveva deciso di intervenire per promuovere la conda si estende il controllo sociale sempre salute pubblica. più pervasivo per isolarla e rinchiuderla, fino a cancellarla, man mano che le scienze Pur senza incidere sulle ragioni sociali di dell’uomo giungono a teorizzare che possa tutte le grandi malattie che si erano diffuse costituire una minaccia per la “la vita da vive- nell’Ottocento5, questi interventi segnalavano re” del popolo sovrano dello stato nazionale. che la tutela della salute dei cittadini rientrava Preservare il corpo sano dalla degenerazione ormai a pieno titolo nel campo di interven- biologica diventa un altro compito assillante to dello stato in una fase storica nella quale della politicizzazione della vita che attribuis- l’estensione del suffragio ridimensionava ce al potere sovrano la facoltà di stabilire fortemente il censo e l’istruzione tra le con- quand’essa è un valore e quando un disvalo- dizioni per accedere al diritto di voto: ora la re, che può essere legittimamente annullata. sovranità coincideva effettivamente con tutto La soglia massima dell’inutilità della vita è la il popolo (ovviamente di sesso maschile) e sua irrilevanza politica. proteggere la vita assumeva sempre più la sua effettiva dimensione politica, esposta, però, Fino a quando, però, la dialettica liberalde- come nel caso in questione, ai confitti tra inte- mocratica consente la formazione di una ressi contrapposti che permeavano la società. opinione pubblica in grado di intervenire nello spazio pubblico, per denunciare i limi- ti e le contraddizioni della politicizzazione 5. Sul tema rimando al mio Il male della rosa. della vita, per difendere la causa dei popoli Denutrizione e pellagra nelle campagne italiane tra ‘800 travolti dal colonialismo europeo e la violen- e ‘900, Milano, Franco Angeli, 1984 za dell’ideologia razzista che lo sorregge, per genocidaria contro “la vita che non merita impedire che il fuoco antisemita alimenti di essere vissuta” perseguita da entrambi i re- una crescente aggressione contro gli ebrei o gimi: contro il nemico della classe e contro il le “differenze” di genere vengano conculca- nemico della razza. 141 te, la biopolitica trova ostacoli insormontabi- Seguendo le vicende del fascismo ita- li al suo pieno dispiegamento. liano - da un lato modello originario Nello stato liberale e in quello democratico dell’organicismo statalista di matrice tota- resta infatti sostanzialmente irraggiungibile litaria, che tutti gli altri regimi analoghi in il suo intento di plasmare l’intera società per Europa e nel mondo cercarono di riprodu- trasformarla in un corpo organico, unificato rre, ma al contempo paese povero nel quale da una omogeneità razziale e plasmato da al suo avvento le masse lavoratrici erano una ortopedia politica volta a costruire una ancora immerse in una irrisolta lotta contro sorta di cittadino sottoposto ad un’opera di la fame e la malattia - possiamo analizzare permanente miglioramento biologico da concretamente cosa abbia significato il parte del potere e della scienza con l’intento progetto biopolitico nelle dinamiche di una di farne la massa di manovra di politiche di società non compiutamente modernizzata, potenza: dal darwinismo tra le razze e le spe- che però il regime si era prefisso di moder- cie al darwinismo tra le nazioni, che è stato nizzare. Infatti l’immagine pubblica che il il grande mito delle destre radicali europee fascismo italiano volle dare di sé stesso era fino alla seconda guerra mondiale. quella di un regime pienamente in sintonia con il moderno, proiettato a incarnare una via originale alla modernizzazione del paese, Biopolitica totalitaria: il laboratorio che assumeva la velocità, il cambiamento, italiano la tecnologia (basti pensare all’aviazione o ai mezzi di comunicazione di massa), Ma, come avevamo messo in evidenza all’interno della propria mitologia politica. all’inizio di queste note, con l’avvento Indubbiamente come negli altri regimi del fascismo e del comunismo il progetto fascisti o fascisteggianti, come il salazarismo biopolitico raggiungere la sua massima o il franchismo, la difesa della tradizione realizzazione, affermandosi come fondamen- riemergeva nella concezione della famiglia, to costitutivo dell’esperimento totalitario e del ruolo della donna e dei ruoli sociali, ma trovando nel gulag e nel lager la sua perfetta questo non implicava nessuno “antimoder- incarnazione; in questo spazio sospeso, nismo”, nessun “tradizionalismo” come pro- estraneo ad ogni diritto, la politicizzazione filo identitario della ideologia del regime. totalitaria della vita raggiunge il suo livello estremo trasformandosi in thanatopolitica In questo quadro il regime tentò di attuare penalizzava i settori più avanzati impegnati una politica alimentare volta al migliora- nelle produzioni specializzate e frenava mento della dieta degli italiani, attraverso lo sviluppo delle campagne. Con la Legge 142 tre politiche principali, che tentarono di Mussolini sulle bonifiche il regime invece in- garantire un miglior approvvigionamento di tendeva non solo recuperare alla coltivazione derrate alimentari per la popolazione attra- terre improduttive, ma anche promuovere, verso stimoli pubblici alla modernizzazione attraverso gli espropri e la concessione delle dell’agricoltura. L’intervento dello statosi fece terre bonificate a società finanziarie che le promotore di una nuova politica agraria augu- mettessero in valore, un processo di moder- rata “fascista” che ruotò introno a tre inter- nizzazione dell’agricoltura, liberandola, so- venti principali : la Legge Serpieri, del 1924 prattutto nel Sud, dal dominio del latifondo. che si proponeva di aggredire il latifondo e Sul lungo periodo prevalse il sostegno alla destinare questi nuovi spazi rurali all’azione cerealicoltura, consolidato ulteriormente di moderne aziende agricole; la «battaglia del dalla scelta autarchica. Questa scelta ebbe, grano» per ridurre le importazioni di frumen- però, l’effetto di estendere in maniera to e aumentare la produzione di frumento; la indiscriminata la coltivazione del frumento a Legge Mussolini sulla bonifica integrale delle sostegno del mercato interno, a scapito delle paludi malariche, varata nel 1929. colture pregiate (ortofrutta, allevamento, Questa serie di interventi legislativi, che dis- foraggere ecc.) orientate al mercato estero, piegò compiutamente i loro effetti negli anni ma anche a scapito della produttività, laddo- Trenta, fece affluire nelle campagne circa ve favorì la diffusione della cerealicoltura in 10.000 miliardi (circa 10 miliardi di euro terreni inadatti, destinati a basse rese. attuali) tra sostegno diretto alla proprietà L’intervento pubblico, stretto tra l’ideologia e interventi dello stato per le bonifiche autarchica, corporativismo e la tutela degli idrauliche e la tutela del territorio montano. interessi della grande proprietà fondiaria L’integrazione dell’agricoltura tra i settori assenteista nel Mezzogiorno che garantiva il assistiti dallo stato, però, ebbe degli effetti consenso al regime nelle campagne me- contraddittori, perché, tra il progetto della ridionali, non riuscì a alimentare effettivi bonifica integrale e quello implicito nella processi di modernizzazione dell’agricoltura «battaglia del grano» emergevano finalità che avrebbero potuto garantire l’aumento differenti, se non opposte. Con la «batta- della produttività necessario per sostene- glia del grano», il governo, puntando ad re la domanda dei consumatori e ridurre ancorare il settore primario alla produzione la dipendenza dall’estero, ma si limitò ad cerealicola, per farne un mero strumento estendere le terre coltivabili a disposizione di riequilibrio della bilancia dei pagamenti, della cerealicultura, ma a discapito delle rese già primo al mondo per quantità della pasta e della produttività. Il risultato si rivelò mo- prodotta e commercializzata, senza poter desto non solo sul versante della bilancia dei accedere al mercato mondiale per l’acquisto pagamenti, ma soprattutto su quello delle di grano duro di alta qualità e per vendere 143 disponibilità alimentari della popolazione. i i propri prodotti, era destinato a una lenta consumatori infatti furono costretti a pagare agonia stretto nella la morsa di prezzi troppo l’acquisto di beni primari a costi molto più alti e di redditi troppo bassi. La pasta che era elevati di quelli che la libera circolazione diventata negli anni Venti un cibo popolare, del mercato avrebbe consentito, con effetti ritornò ad essere un cibo “borghese”, ma molteplici sulle loro condizioni di vita: diffi- le classi medie italiane che pur il fascismo coltà per i ceti più poveri di liberarsi della aveva sostenuto e moltiplicate non erano un schiavitù dei grani inferiori (mais, grano mercato sufficiente a garantire redditività saraceno, avena); difficoltà per la stragrande alle oltre due mila aziende del settore. E maggioranza delle classi lavoratrici di supera- questo processo si riprodusse in altri settori re la tradizionale dieta vegetariana, inte- dell’industria alimentare come quello dolcia- grando nell’alimentazione quotidiana carni, rio, enologico, caseario, oleario. frutta, zucchero, vino; difficoltà infine per La “protezione della vita”, dunque e la abbassare il peso dei consumi primari della creazione delle basi materiali per il “mi- distribuzione del reddito per la totalità della glioramento della razza” e per la creazione popolazione, a esclusione di ristrette élites. dell’Uomo nuovo” si arenarono all’interno Queste dinamiche furono aggravate anche di vincoli sociali, economici e ideologici dalla crisi dell’industria alimentare, fatta di insuperabili per un potenza agromani- un pulviscolo di piccole aziende semiarti- fatturiera periferica come l’Italia, come gianali, che venne decapitato dal dirigismo testimoniano in maniera incontrovertibile corporativo, che pose un controllo ferreo sul le statistiche storiche elaborate dall’Istat, mercato, dai prezzi agli ammassi obbligatori, l’istituto di statistica nazionale. Negli anni all’impianto di nuove imprese, all’accesso sessanta il suo direttore Benedetto Barbieri alle materie prime. L’autarchia rafforzò pubblicò una indagine puntuale e ancora queste tendenze negative perché la scelta di oggi fondamentale sui consumi italiani dal elevare attorno al mercato interno insormon- 1861 al 1961 suddividendola in quattro fasi: tabili barriere protezionistiche, colpì alcune la prima da 1874 al 1893, caratterizzato eccellenze mondiali dell’industria alimentare dall’avvio dell’industrializzazione e dagli italiana prima fra tutte l’industria della pasta, effetti negativi della grande depressione che viveva più che di consumi nazionali, di dell’economia mondiale; la seconda dal esportazioni. Il pastifico italiano, che era 1894 alla vigilia della Grande guerra che coincide con il take off dell’economia italia- to processo di miglioramento delle condizio- na; la terza dal ’20 al ’39 nel quale è iscritta ni alimentari del paese. interamente l’esperienza storica del fascismo Il fascismo rappresentò invece un ritorno al 144 e l’ultimo relativo al decennio ’51-’60, che passato, con il riemergere di una situazione di noi possiamo definire come la prima fase stagnazione e di immobilità, che si configurò del “miracolo” economico italiano e della dal punto di vista della dieta degli italiani modernizzazione della società italiana. meno abbienti come un peggioramento Nel primo periodo i consumi alimentari resta- significativo dei loro standards: un ritorno al no imprigionati in una sostanziale immobilità, peso soverchiante dei glucidi e un ridimen- che rifletteva un paese agricolo e periferico, sionamento della già modesta presenza dei prigioniero di processi di crescita modesti, lipidi e dei protidi animali, faticosamente che non sono in grado di incrementare i acquista nel primo quindicennio del secolo redditi pro-capite per fare uscire la stragrande scorso. Questi esiti si manifestarono a pieno maggioranza delle famiglie da una dieta di già sul finire degli anni Venti, come risultato sussistenza, essenzialmente vegetariana fon- della rivalutazione della lira, e si aggravarono data ancora in larga parte sull’autoconsumo a metà degli anni trenta, in conseguenza non e con regimi calorici molto bassi, rispetto al solo della crisi mondiale, ma soprattutto del contesto europeo: una malnutrizione di massa fallimento del progetto corporativo, incapace di cui la diffusione della pellagra, abnorme di sostenere i costi enormi dell’imperialismo anche rispetto agli altri paesi mediterranei, ne fascista all’interno dei vincoli autarchici e nel era lo specchio più fedele e drammatico. quadro di una economia agromanifatturiera periferica quale era ancora quella italiana tra Nel secondo periodo si segnalava invece una le due guerre6. dinamica di crescita dei consumi alimenta- ri più intensa, che riguarda sia il versante In sintesi, le dinamiche negative dei consu- calorico, che quello dell’allargamento mi alimentari nell’intero ventennio fascista della gamma dei cibi che cominciavano ad segnalavano che tutte le politiche economi- entrare nella dieta delle classi subalterne. che realizzate dal regime non erano riuscite Le inchieste sui consumi familiari tra la fine a impedire la contrazione in termini assoluti dell’Ottocento e il primo dopoguerra di cui dei redditi delle famiglie lavoratrici nelle disponiamo, testimoniano che, seppur in città e campagne, ma anzi l’avevano accen- percentuali ancora modeste, zucchero, carni, tuata incidendo pesantemente sul quadro olio, vino, latte cominciano a comparire sulle alimentare complessivo. Tra il 1925 e il 1935 mense delle famiglie operaie e contadine; e la Grande Guerra fu un acceleratore di ques- 6. B. Barberi, I consumi nel primo secolo dell’Unità d’Italia 1861-1961, Milano, Giuffré, 1961, si verifica un abbassamento significativo della mata la Gran Bretagna) o degli Stati Uniti, disponibilità annuali dei principali alimenti ciò non di meno il regime si fece promotore che componevano la dieta quotidiana: oltre il di una serie di interventi orientati a diffonde- 5% per i grani, circa l’8% per i grassi e quasi re tra gli italiani il mito della “cucina fascista”. 145 il 14% per le carni, fino a dati estremi dello Mangiare «fascisticamente» divenne un zucchero e della frutta scesi oltre il 30%. Lo imperativo politico, nel quale si tentava so- stesso Sommario delle statistiche storiche italiane prattutto di trasformare la permanenza della (Roma, 1958) rileva una riduzione cospicua sottonutrizione in larga parte delle classi delle calorie giornaliere medie tra i due perio- lavoratrici, soprattutto nel Mezzogiorno, in di – da 2883 a 2664 - dovuta alla rarefazione una predisposizione alla sobrietà che conno- di tutte componenti fondamentali della dieta tava il “carattere” degli italiani a tavola: se gli (proteine, grassi, carboidrati). inglesi mangiavano cinque volte al giorno, Come scrisse Luigi Messedaglia, senatore gli italiani solo tre (o due, in molti casi) per- fascista e uno dei più grandi agronomi ita- ché conoscevano il valore della rinuncia per liani, nella sua opera principale Per la storia la “grandezza della patria”. Mangiare poco e dell’agricoltura e dell’alimentazione(1932), la mangiare soprattutto “italiano” era dunque vittoria contro la fame era ancora molto fragi- una scelta ideologica che da un lato la popo- le e la frontiera che separava una alimentazio- lazione faceva propria perché si riconosceva ne sana da una squilibrata e povera non era nel destino di grande potenza perseguito stata ancora definitivamente superata e al di da Mussolini, ma dall’altro doveva essere la dei miti politici del regime, la fascistizzazio- sostenuta dalla propaganda martellante del ne della società da punto di vista alimentare regime. Il fascista perfetto mangiava sobria- si rivelò un fallimento: gli italiani mangiavano mente e soprattutto mangiava “autarchico”, alla stesso modo, se non peggio, che nella sostituendo il caffè con l’orzo e il surrogato, tanto esecrata Italia liberale. il cacao con una crema di carrube e nocciole ( da cui sarebbe nata la Nutella!) , la carne con il pesce, il tè con il carcadè delle colonie, Mangiare “senza” da cui si poteva attingere per altri prodotti esotici come le banane. Se la protezione della vita dal punto di vista alimentare non si risolse nella creazione di E’ in questo quadro che il regime si impeg- un “uomo nuovo” ben nutrito e la “razza nò in una impari lotta contro la “pasta” che italica” dovette accontentarsi di individui che ormai era diventata il cibo nazionale per mangiavano circa 500 calorie di meno al gior- eccellenza. La battaglia l’aveva iniziata nel no della “perfida Albione” (cosi veniva chia- ’31 il poeta italiano più osannato dal fascis- mo, Filippo Tommaso Marinetti, vate del La pasta plasmava, dunque, un individuo futurismo, quando nel suo Manifesto della inevitabilmente “borghese”, amante della cucina futurista, aveva dipinto la pasta come buona tavola e del benessere, alieno a vivere 146 un cibo “antifascista”, e quindi ne aveva “pericolosamente” come voleva il fascismo decretato l’abolizione. e lontano da ogni frugalità, che costituiva, come abbiamo visto, l’essenza del messaggio “Forse – scriveva - gioveranno agli inglesi lo biopolitico lanciato dal regime. Inoltre la stoccafisso, il roast-beef e il budino, agli olandesi pasta fatta di grano duro, non avrebbe mai la carne cotta col formaggio, ai tedeschi il sauer- potuto diventare un piatto autenticamente kraut, il lardone affumicato e il cotechino; ma agli autarchico perché dipendeva da una materia italiani la pastasciutta non giova. Per esempio, prima che necessariamente doveva essere contrasta collo spirito vivace e coll’anima appas- importata, perché nessuna «battaglia del sionata generosa intuitiva dei napoletani. Questi grano» avrebbe potuto cancellare la dipen- sono stati combattenti eroici, artisti ispirati, orato- denza dal frumento importato. Anche per ri travolgenti, avvocati arguti, agricoltori tenaci a sostenere quei bassi consumi di pasta che dispetto della voluminosa pastasciutta quoti- costringevano le aziende a sottoutilizzare gli diana. Nel mangiarla essi sviluppano il tipico impianti, l’apertura al mercato internaziona- scetticismo ironico e sentimentale che tronca spesso le era inevitabile e insostituibile. il loro entusiasmo […]. Ne derivano: fiacchezza, pessimismo, inattività nostalgica e neutralismo. Invece il riso era un prodotto autarchico […] La pastasciutta, nutritivamente inferiore del per eccellenza perchè fino alla crisi degli 40% alla carne, al pesce, ai legumi, lega coi suoi anni Trenta, l’Italia ne era uno dei maggiori grovigli gli italiani di oggi ai lenti telai di penelo- produttori a livello mondiale e costituiva pe e ai sonnolenti velieri, in cerca di vento. perché una delle più significative voci dell’export opporre ancora il suo blocco pesante all’immensa nazionale. Per riconvertirlo al mercato rete di onde corte lunghe che il genio italiano ha interno e garantire la sopravvivenza della lanciato sopra oceani e continenti, e ai paesaggi risicoltura, che rappresentava una compo- di colore forma rumore che la radiotelevisione nente fondamentale dei settori più avan- fa navigare intorno alla terra? I difensori della zati dell’agricoltura italiana, ma anche per pastasciutta ne portano la palla o il rudero nello contribuire al riequilibrio della bilancia dei stomaco, come ergastolani o archeologi. Ricorda- pagamenti, nel 1931 venne creato addirittu- tevi poi che l’abolizione della pastasciutta libererà ra un ente pubblico, l’Ente nazionale risi, l’Italia dal costoso grano straniero e favorirà con la missione esplicita di sostenere il pro- l’industria italiana del riso”7. getto del fascismo di convertire al consumo di questa graminacea gli italiani che erano ormai degli incalliti “mangiamaccheroni”. 7. F. T. Marinetti, La cucina futurista, www.liberliber.it, pp. 6-8. Il tentativo propagandistico era quelle di rivela le sue intenzioni: esaltare il riso contro esaltare il riso come prodotto “italiano” la pasta, ridotta a poche ricette tradizionali, contro la pasta prodotto internazionale, ma soprattutto spingere a un’alimentazione che però sottintendeva anche sul piano sobria attraverso la scelta radicale di non 147 simbolico oltre che economico, un conflitto presentare ricette di carne, sostituite da regionale tra il Nord – patria del riso – e altre nei quali si combinavano gli sformati di il Sud – patria della pasta – per assume- verdura, le pizze, le torte salate, i legumi e i re l’effettivo dominio della tavola della polpettoni di (poca) carne (spesso avanzata) famiglia italiana attraverso il controllo del mista alle verdure8. “primo piatto” che costituiva una partico- Ma Zamata non era un caso isolato, perchè larità unica della cucina italiana. Basta sco- l’insieme della comunicazione gastrono- rrere le pubblicità con cui l’ente sostenne mica era impegnata in questa operazione l’impegno per la diffusione dei consumi di biopolitica nella quale invece di esaltare riso anche nel Mezzogiorno per cogliere l’abbondanza, si prendeva a modello la appieno la complessità di questa strategia, scarsità come valore identitario del fascista a che si intensificò man mano che l’autarchia tavola. Basta scorre le pagine del settimanale alimentare divenne l’ossatura del progetto più diffuso in Italia, “La Domenica del Co- biopolitico del fascismo. rriere”, per imbattersi nella più nota rubrica Uno dei veicoli più significativi di questa di consigli alimentari alle massaie di tutto battaglia del fascismo contro le abitudini ali- il Ventennio - «Tra i fornelli» - tenuta da mentari degli italiani sempre più in rotta di Amalia Moretti Foggia della Rovere, in arte collisione con le strategie del fascismo inten- Petronilla, dagli anni venti fino al secondo zionato a indirizzare tutte le risorse disponi- dopoguerra dove emergono gli architravi bili ai piani di espansione coloniale e al ra- del progetto alimentare fascista: una alimen- fforzamento dell’esercito, furono i ricettari, tazione vegetariana, con poca carne e con vere opere di propaganda sostenute dal re- il frumento utilizzato prevalentemente per gime all’interno dei mezzi di comunicazione fare il pane, interamente nazionalizzata. di massa come la radio e le riviste femminili. Ma fino a quando i costi sociali delle guerre In questo contesto l’opera più scoperta dal e il fallimento del progetto corporativo punto di vista delle sue finalità politiche è il e autarchico non resero la sobrietà ali- ricettario di Emilia Zamara. Già dal titolo de- lla sua opera La cucina italiana della resistenza scritta nel clima esasperato delle «sanzioni» 8. E. Zamara, La cucina italiana della resistenza. comminate all’Italia dalla Società delle Ricette di minestre, di piatti regionali, di nazioni per l’invasione dell’Etiopia, l’autrice pesce, di legumi e di dolci, Barion, Sesto San Giovanni, 1936. mentare una scelta inevitabile, che copriva Ma anche questa finzione basata sul principio l’impoverimento della popolazione, la fascistiz- del “non sprecare” nel giugno del ’4 crolla zazione dell’alimentazione italiana, si scontrò miseramente: nel giro di pochi mesi, tra il 148 con la solida architettura assunta dalla cucina luglio e il settembre del ’43, l’Italia precipi- nazionale, nella quale si era verificato un ta nel baratro di una guerra persa e di un virtuoso connubio tra differenziazioni regio- collasso delle istituzioni che si traduce in una nali e specialità locali ma dotato da una chiara frammentazione territoriale, con la comparsa identità. Questa complessa costruzione costrinse di molteplici autorità politiche, che la trasfor- il regime ad accettare che «in contraddizione mano in un fondamentale teatro di guerra, con il culto di Roma, con il centralismo politico, stretta in una duplice occupazione, tedesca e con l’esistenza di un modello nazionalista americana, cui si aggiungono le lacerazioni totalitario, in cucina vige[sse] il relativismo, la di una sanguinosa guerra civile tra partigiani libertà operativa, il culto della famiglia», incora- e fascisti repubblicani, che si contendevano ggiando il «regionalismo culinario»: il mangiare con le armi la legittimazione politica. “all’italiana” respinse di fatto la proposta del In questo quadro, il cibo diventa un mira- “mangiare fascista”9. Ma con lo scoppio della ggio per milioni di italiani: le calorie della seconda guerra mondiale e il fallimento della tessera alimentare sia che fossero sudditi «guerra parallela» con la Germania di Hitler della RSI, sia del Regno d’Italia, scendono rapidamente la sobrietà alimentare si trasfor- sotto le mille al giorno, il valore più basso mò in penuria, e l’autarchia in una gabbia di di tutti i paesi belligeranti e assai prossimo inefficienze che portarono il paese alla catas- a quello cui gli occupanti tedeschi costrin- trofe. E Petronilla dal 1941 sulle colonne della gevano i cittadini dei paesi occupati. Se «Domenica del corriere» cominciò a inanellare nell’Europa orientale il nazismo organizzò una serie di ricette dove il «senza carne» venne una sorta di carestia politica programmata esteso al senza uova, senza zucchero, senza per colpire la popolazione e sottrarle tutte burro e olio, e i piatti veri sostituiti con quelli le risorse alimentari da dedicate ai com- «finti»: finta maionese, finta carne, finto pesce, battenti tedeschi, in Italia la mobilitazione finto caffè, fino alla minestra di bucce di patate bellica fascista era consapevolmente basata e all’invito a razzolare nell’immondezzaio, ines- sullo scambio tra cibo e petrolio, tra derrate auribile fonte di «sprechi». agricole e tecnologie militari come base del “Patto d’acciaio”. L’Italia infatti nel lungo decennio bellico, che era iniziato nel 1935 con la guerra d’Etiopia e poi con 9. A. Capatti, Scoperta e invenzione della cucina regionale, in Istituto dell’Enciclopedia l’intervento nella guerra civile spagnola per Treccani, L’Italia e le sue regioni, Roma 2015, Vol. concludersi con la fine della Seconda guerra II, pp. 409-26. mondiale era diventata un paese con la bilancia cerealicola attiva, cioè esportava di più di quello che importava. Questa inversione rapida di una tendenza secolare all’insufficienza cereali- 149 cola che aveva sempre minato la stabilità della bilancia dei pagamenti italiana dipendeva solo in parte dalle aumentate capacità produttive del sistema agrario, quanto piuttosto dalla progres- siva sottrazione del grano all’alimentazione della popolazione. Il faticoso processo per il quale operai e contadini si erano liberati dalla schiavitù dei grani inferiori (mais, avena, orzo ecc) per raggiungere l’agognato “pane bianco” di farina di frumento, che aveva costituito in larga misura la chiave nutrizionale del migliora- mento delle loro condizioni di vita, si interrup- pe bruscamente perché ora il grano contingen- tato dallo stato attraverso gli ammassi forzati imposti ai contadini serviva come merce di scambio con il potente alleato tedesco per otte- nere il carburante, che costituiva la principale risorsa per garantire l’efficienza della macchina bellica. Questa scelta consapevole di affamare gli italiani per fare funzionare la macchina bellica (all’interno della quale stavano anche le razioni di cibo per i soldati) costituì il fulcro della nuova biopolitica fascista, che trasformava tutti i cittadini e non solo quelli al fronte in meri strumenti di guerra, in carne da macello denutrita e impoverita da immolare sull’altare dei miti imperiali del fascismo: tutti divennero vittime di una sorta di razzismo estremo rivolto contro la stessa «razza italica».

Da biopolitica alla thanatopolitica, come sap- piamo, il passo è sempre stato breve. IL FASCISMO E LA STAMPA Introduzione ITALIANA ALL’ESTERO. Il fascismo, sin dalle sue origini e prima PROPAGANDA E COSTRUZIONE ancora di divenire regime, dimostrò un 150 DEL CONSENSO TRA EMIGRATI forte interesse per la propaganda nei paesi E CITTADINI STRANIERI stranieri, sia verso i cittadini italiani emigra- Pietro Pinna ti, sia nei confronti dei potenziali simpatiz- Università di Bologna zanti all’estero1. Per questa ragione, insieme alla nascita di organizzazioni, come i fasci italiani all’estero che, sin dai primi anni Venti, si diffusero in tutti i luoghi nei quali erano presenti gli emigrati dalla penisola, si assistette ben presto a un’offensiva mediatica assai significativa che, pur affondando le proprie radici nei tradizionali strumenti di controllo dei propri connazionali che già lo stato liberale aveva intrapreso, si intensificò progressivamente. La diffusione della stam- pa italiana della diaspora non rappresentava, infatti, una novità. Nonostante il tasso eleva- tissimo di analfabeti, soprattutto nella prima grande ondata migratoria a cavallo tra il XIX e il XX secolo, l’esistenza di una stampa italiana all’estero rappresentò per molti con- nazionali uno strumento fondamentale per mantenere legami e rapporti con la patria d’origine, ottenendo informazioni su quanto

1. Sulla propaganda fascista all’estero si vedano in particolare: Benedetta Garzarelli, “Parleremo al mondo intero”. La propaganda del fascismo all’estero (Alessandria: Edizioni dell’Orso, 2004), Matteo Pretelli, Il fascismo e gli italiani all’estero (Bologna: Clueb, 2010), Francesca Cavarocchi, Avanguardie dello spirito. Il fascismo e la propaganda culturale all’estero (Roma: Carocci, 2010) e Tamara Colacicco, La propaganda fascista nelle università inglesi: la diplomazia culturale di Mussolini in Gran Bretagna (1921-1940) (Milano: Angeli, 2018). accadeva in Italia. Come ha scritto Pantaleo- distinguendosi nettamente dall’esperienza ne Sergi: “Per gli emigrati, la stampa etnica è dello stato liberale. Allo spirito di controllo e stata […] il trattino di congiunzione tra due guida delle comunità all’estero si sostituì una realtà: quella nuova che spesso tendeva a es- vera e propria volontà di conquista delle mas- 151 cluderli, e l’altra, amata e odiata, che si erano se italiane in terra straniera, accompagnata lasciati alle spalle”2. Le autorità italiane, per dal tentativo di diffondere l’ideologia fascista conto loro, sin dalla nascita dello Stato unita- al di fuori dei confini nazionali. Il regime rio tentarono di sostenere giornali in lingua utilizzò sapientemente i due nuovi strumen- italiana che avrebbero dovuto contribuire a ti a sua disposizione, la radio e il cinema, quella nazionalizzazione delle masse all’estero grazie ai quali in patria ottenne numerosi cui l’Italia – anche attraverso la creazione di successi, anche per raggiungere gli emigra- scuole e istituti di cultura – sembrò non voler ti e i cittadini dei paesi esteri. In seguito rinunziare. Alla creazione di giornali si de- all’apertura, nel 1930, della stazione ad onde dicarono, inoltre, tutte le correnti politiche corte per emissioni a grandi distanze di Prato che intendevano esercitare una funzione di Smeraldo, vicino Roma, fu, infatti, possibile controllo sulle masse emigrate, dai socialisti raggiungere anche gli stati esteri più lontani. ai repubblicani, dai monarchici agli anarchici Fu, tuttavia, a partire dal 1934 che il segnale ai cattolici, che, seppure mossi da ideolo- divenne sufficientemente potente da rendere gie diverse e opposte, contribuirono tutti a effettivamente la radio uno strumento utile mantenere saldi i legami degli emigrati con il per la propaganda, in particolare – almeno loro paese d’origine. La propaganda fascista, nelle intenzioni fasciste – nei confronti degli dunque, si innestò in un mondo coloniale italiani residenti negli Stati Uniti3. Dal 1935 già particolarmente avvezzo alla presenza di un notiziario radiofonico quotidiano fu fogli italiani che si rivolgevano – con alterni diramato in 14 lingue, divenute 18 nel 1936, successi – sia alle comunità piccolo-borghesi e la Direzione per la Propaganda all’Estero si che ruotavano intorno ai consolati, sia alle occupò anche di trasmettere “programmi ra- masse lavoratrici delle città operaie. diofonici speciali” che prevedevano notiziari, conferenze, trasmissioni di musica e varietà e Nel corso degli anni Venti e, specialmente, corsi di lingua italiana4. negli anni Trenta i fascisti tentarono progres- sivamente di modernizzare la propaganda nei confronti dei connazionali all’estero, 3. Pretelli, Il fascismo e gli italiani all’estero, 120-121.

4. Cavarocchi, Avanguardie dello spirito, 202-203. Sulla propaganda radiofonica del regime si veda 2. Pantaleone Sergi, Stampa migrante. Giornali della anche Stefano Luconi, La propaganda radiofonica, diaspora italiana e dell’immigrazione in Italia (Soveria in L’ombra lunga del Fascio, a cura di Stefano Luconi Mannelli: Rubbettino, 2010), 14. e Guido Tintori (Milano: M&B, 2004). Sebbene gli studi sulla radiofonia per gli dedicata ai nostri emigranti. L’immagine animata italiani all’estero non siano numerosissimi – e li può idealmente tener congiunti alla Patria in particolare riguardino gli Stati Uniti – il lontana, senza alcuna soluzione di continuità”6. 152 fatto che le lettere inviate dai radioascoltatori Il successo crescente della propaganda cine- aumentassero progressivamente nel corso matografica, in particolare in terra francese, degli anni Trenta, come testimoniato da non sembrò incrinare tuttavia la fiducia nei Benedetta Garzarelli, sembra dimostrare il confronti della stampa che mantenne la sua discreto successo di queste trasmissioni, cui centralità come strumento di proselitismo si affiancavano anche segmenti in italiano su per tutti gli anni Venti e Trenta del Novecen- radio locali5. Grandi investimenti furono fatti to. Secondo una relazione dell’aprile 1937 dal regime fascista anche per quel che riguar- della Direzione generale per la stampa del da la cinematografia, che divenne progressi- Ministero della cultura popolare, il governo vamente lo strumento prediletto del fascismo, deteneva il controllo della maggioranza dei benché i costi limitassero la circolazione delle giornali in lingua italiana all’estero7. Nel pellicole. L’attenzione nei confronti della tentativo di avanzare una classificazione, si propaganda “visiva” da parte del regime era può ritenere che le pubblicazioni fasciste dovuta alla consapevolezza che l’immagine all’estero appartenessero, essenzialmente, a aveva sulle masse un impatto maggiore tre differenti tipologie. La prima era quella rispetto ad altre forme di propaganda. Come dei giornali creati dai fasci all’estero e dai fascisti scriveva Alessandro Salvo nel 1925: “L’azione della prima ora, la seconda era rappresentata di certi giornali compiacenti od amici, la più in- dai giornali coloniali che assumevano posizioni tensa diffusione di periodici e di libri, conferenze a filofasciste, mentre la terza era quella dei gior- iosa anche di illustri oratori, non si avvicina mai nali di propaganda inviati da Roma. Attraverso ad uguagliare in potenza emotiva ed in efficacia l’analisi di tre testate appartenenti a queste dialettica gli effetti di una proiezione intelligen- categorie, si cercherà di comprendere come temente concepita ed opportunamente fatta”. Le il fascismo utilizzò la stampa non solo per proiezioni cinematografiche, assai più della costruire consenso nelle comunità italiane parola scritta, potevano infatti essere usate all’estero, ma anche, almeno in alcuni casi, per rispondere alle diffamazioni da parte per intercettare le sensibilità dei cittadini di fuorusciti, giornalisti e libellisti in difesa stranieri. In questo senso, la stampa fascista dell’opera del regime. Inoltre, non si poteva all’estero deve essere considerata non solo trascurare “il valore sentimentale e patriottico della propaganda cinematografica accuratamente 6. Alessandro Salvo, “La propaganda ‘visiva’”, Il Legionario, a. II, n. 41, 10 ottobre 1925, 20-21.

5. Garzarelli, “Parleremo al mondo intero”, 50-51. 7. Pretelli, Il fascismo e gli italiani all’estero, 113. come un semplice strumento di conquista pone nettamente il problema se sia o no possibile di delle masse, ma anche come propagatrice di continuare la pubblicazione de “L’Italie Nouvelle”. idee, progetti e culture fasciste che anche gra- Credo superfluo esprimere il sentimento di noi zie ad essa circolarono, sebbene con risultati tutti qui, mio, del Fascio di Parigi, dei fascisti in 153 non sempre entusiasmanti, fuori dall’Italia. genere circa l’opportunità di tale continuazione perché ritengo che effettivamente un utile, anche se modesto, esso renda, visto che si va progressi- La stampa come strumento di propaganda vamente diffondendo e migliorando e per l’effetto fascista: La Nuova Italia di Parigi grave negativo che avrebbe una cessazione in questo momento. Però bisogna guardare le necessità di Del primo gruppo, ovvero dei periodici crea- fronte e sono altrettanto convinto che sarebbe fare ti da fascisti della prima ora, facevano parte opera ben più dannosa alla nostra causa continua- giornali come Il Grido della Stirpe di New York re la pubblicazione del giornale in forma stentata, e La Nuova Italia-L’Italie Nouvelle di Parigi. Il irregolare e di volta in volta con ripieghi di ogni foglio parigino era stato creato nel 1923 dal specie che ci procurano amarezze, discredito e svalu- fondatore del fascio locale Nicola Bonservi- tano preventivamente la nostra azione. Tanto più zi, che fu poi assassinato l’anno successivo. che, data la situazione e l’atmosfera particolarmente L’idea della creazione del giornale risaliva ostile, sopratutto ora della grande maggioranza almeno all’anno precedente, come testimo- della colonia, non fascista, mi costringerebbe a niava una lettera dell’agosto 1922 dello stes- tentare, e ormai credo particolarmente invano, di so Bonservizi a Michele Bianchi, nel quale avere i mezzi da quei pochi fascisti e simpatizzanti il primo lamentava la difficoltà di reperire in buone condizioni economiche, che devono invece i fondi tra i fascisti italiani a Parigi per sos- assicurare la vita normale del Fascio. E devo anzi tenere l’iniziativa8. Nonostante l’intervento convenire [...] che gran parte delle difficoltà del finanziario da parte delle autorità fasciste, Fascio di Parigi sono dovute a questo sovrapporsi anche negli anni successivi alla sua creazione di richieste, a questa specie di concorrenza interna le difficoltà non cessarono, mettendo spesso che si è resa inevitabile finora fra le due gestioni a rischio l’esistenza stessa del periodico. […] Mi trovo pertanto nella dolorosa situazione di In queste condizioni – scriveva Renzo Pellati, de- doverLe francamente proporre una sollecita scelta legato della segreteria dei fasci all’estero per fra queste due alternative: - Di continuare “L’Italie la Francia a Giuseppe Bastianini nel 1924 – si Nouvelle” a condizione che essa possa sortire rego- larmente ogni settimana e che le passività di essa

8. Archivio Centrale dello Stato (ACS), Mostra siano coperte dai fondi che mi verranno comunque Rivoluzione fascista, b. 155, cit. in Caroline forniti per suo tramite [...] – O di troncare, nel caso Wiegandt-Sakoun, Le fascisme italien en France, dell’impossibilità di assicurarsi i fondi, senz’altro in Les Italiens en France de 1914 à 1940, a cura di Pierre Milza (Roma: EFR, 1986), 437-438. la vita del giornale. Il cessare oggi, all’indomani Perché un giornale italiano? – recitava il primo dell’ultimo numero riguardante il processo Bonomi- articolo di fondo del giornale, scritto appun- ni, potrebbe significare verso i terzi, che il giornale to in francese – Semplicemente per: 1. Informare 154 viene soppresso anche per circostanze di altra indole in tutta oggettività i giornalisti e gli uomini che non quelle finanziarie, mentre sarebbe vano politici francesi – così come i francesi in generale – e moralmente più dannoso continuare soltanto sulle reali condizioni di vita in Italia, sulle corren- ancora per qualche numero. – Devo pur tuttavia ti d’idee che vi dominano; sull’attività di ogni aggiungere che prospetto quest’ultima soluzione con genere del suo popolo, del suo governo; nello scopo vivissimo rammarico, perché al giornale, che già fu di rendere più facili le buone relazioni tra questi così caro al cuore di Nicola Bonservizi, ho dato tutte due paesi che sono fatti per completarsi. le mie modeste forze e rappresenta per noi fascisti in 2. Tenere in contatto gli Italiani emigrati con la Francia la fiaccola della nostra fede9. madrepatria, raggrupparli, stimolarli, consigliar- li, aiutarli; difendere i loro interessi; mantenere in Il sostegno del regime, comunque, non loro molto vivo il sentimento d’Italia11. cessò e, così, il foglio parigino poté prosegui- re nella sua azione di proselitismo in terra Il periodico si caratterizzò per la presenza straniera. Al principio, come testimoniava il di editoriali e contributi di politici e titolo stesso, il giornale si presentava come intellettuali italiani tesi a celebrare rivista bilingue, in italiano e in francese, con Mussolini e la modernizzazione del paese l’intenzione di svolgere un ruolo di propa- e a difendere le ragioni del regime, senza ganda fascista non solo nei confronti degli mai attaccare apertamente la politica del italiani emigrati ma anche dei cittadini fran- governo francese. Inoltre, ed era questa cesi. La Nuova Italia doveva essere – nelle caratteristica di molti giornali dell’epoca, la intenzioni del suo fondatore – un giornale rivista riportava al proprio interno notizie molto serio capace di informare i francesi provenienti dai consolati e dai fasci di delle virtù del governo fascista e di attirare tutto il territorio francese, segnalando le gli immigrati nell’orbita del regime10. feste, le iniziative, gli esempi di italianità da imitare. Non mancavano una sezione sulle notizie provenienti dall’Italia né alcune 9. Rapporto del 15 novembre 1924 da Renzo Pellati a Giuseppe Bastianini, Segretario informazioni utili per i residenti italiani Generale dei fasci all’estero, in Archivio Storico in terra francese. Progressivamente, a Diplomatico del Ministero degli Affari Esteri (ASMAE), Rappresentanza italiana in Francia partire dal 1926, il giornale assunse le (1861-1950) (Rapp.), b. 76. caratteristiche di foglio italofono tout

10. Archivio Centrale dello Stato (ACS), Segreteria Particolare del Duce (SPD), Ris. 8, b. 41, cit. in Pierre Milza, “Le fascisme italien à Paris”, Revue d’Histoire 11. “Pourquoi?”, L’Italie Nouvelle, a. 1, n. 1, 23 Moderne et Contemporaine, 1983, 30-3, 424. settembre 1923, 1 (tda). court, anche se, ancora nel 1930, era talora A questi italiani di Francia, fieri e fedeli,- possibile trovare sulla prima pagina articoli scriveva Sulliotti nel suo primo editoriale – in francese, destinati, evidentemente, ad va il fervido saluto della “Nuova Italia”, che come avvicinare al regime italiano i cittadini ieri e più di ieri li seguirà da vicino e costituirà 155 transalpini. La nuova cautela sembrava per essi il vincolo ideale dell’Italia fascista. La dovuta, oltre che all’indebolimento delle vita di un giornale come quella di un individuo correnti internazionaliste all’interno del non può essere statica: fermarsi vuol dire morire. movimento fascista all’estero, anche alla Per questo il giornale sarà reso pari alle crescenti progressiva attenzione delle autorità francesi necessità spirituali degli italiani che vivono in nei confronti del periodico, guardato con Francia. Il loro problema è politico ed umano sospetto per la sua forte campagna contro ad un tempo. Tutto quello che essi hanno dato, le naturalizzazioni degli italiani12. La Nuova di lavoro e di disciplina, al grande Paese che li Italia sembrò acquisire una nuova vitalità ospita, non può andare perduto sui bilanci di a partire dal novembre 1933, quando a una generazione, e non lo andrà. Il giorno in dirigerla fu chiamato il giornalista ligure cui Mussolini segnava, nel Patto a Quattro, Italo Sulliotti, considerato da Garzarelli le linee di una nuova e grande conciliazione come “uno dei più attivi propagandisti del europea – fondata sull’integrazione dei diritti fascismo nella Francia della metà degli di ciascuno nei doveri di tutti – Egli creava tra anni trenta” . Le sue intenzioni apparvero l’Italia e la Francia un’atmosfera chiarificatrice d’altronde assai chiare sin da principio. Il e gettava le basi di una politica alla quale non giornale doveva rivolgersi in particolare agli può non aderire chi non abbia pensieri nascosti, e emigrati, insistendo tuttavia sulla costruzione preordinate oscure volontà14. di un rapporto d’amicizia franco-italiano Il pragmatismo di Sulliotti, che si manifestò che non si basava su suggestioni letterarie chiaramente nella sua volontà di investire o su antiche solidarietà, quanto piuttosto con forza sul giornale parigino, aumentan- “sulla base delle realtà”, sulla necessità che done i fogli da 6 a 16, triplicando, almeno quest’amicizia fosse utile per “gli equilibri a suo dire, le vendite e quadruplicando la dell’Europa continentale”13. pubblicità15, non rappresentò un freno per il tentativo di promuovere – in un momento

12. Note sur la Presse Italienne en France du 24 septembre 1926 par la Section d’Étude de la Presse Étrangère, 26/508, Archives du Ministère 14. La Nuova Italia, a. 10, n. 521, 9 novembre des Affaires Étrangères, Direction Politique et 1933, 1. commerciale, Europe Supplément (1918-1929) Italie, b. 382. 15. Lettera di Sulliotti a Ciano, 20 gennaio 1934, ASMAE, Gab., b. 366, cit. in Garzarelli, “Parleremo 13. Garzarelli, “Parleremo al mondo intero”, 80. al mondo intero”, 80. di particolare tensione in terra france- sua profonda fede fascista. La direzione se – l’idea della diffusione del fascismo Sulliotti, tuttavia, si concluse nel maggio all’estero, che, in quegli anni, stava 1936, nel pieno delle celebrazioni per la 156 riprendendo fiato anche per mano dei proclamazione dell’impero italiano, e ad CAUR di Eugenio Coselschi. Nello stesso assumere la guida del foglio fu chiamato primo numero diretto da Sulliotti, che nel Mirko Giobbe. La Nuova Italia sembrò suo editoriale di saluto aveva scritto che progressivamente indebolirsi, a causa delle la “Rivoluzione fascista […] splende oggi difficoltà politiche dopo la vittoria del come un’aurora su tutte le frontiere del Fronte Popolare in Francia e della cres- mondo”, l’apertura era dedicata a un arti- cente adesione degli emigrati italiani alle colo, senza autore e per questo attribuibile iniziative antifasciste, ma soprattutto per le al direttore, intitolato “La fatale avanzata forti divisioni interne che attraversavano le del Fascismo nel mondo”16. La volontà di organizzazioni fasciste nel paese. Poco più sostenere gli sforzi per una propaganda di due anni dopo, l’Ispettore per i fasci ita- fascista nei confronti dei cittadini fran- liani della Francia, incaricato dalla segrete- cesi, in particolare dopo gli avvenimenti ria dei fasci italiani all’estero di gestire del febbraio 1934 che avevano mostrato direttamente il giornale per “allargare la la forza delle organizzazioni di estrema sfera d’azione del nostro foglio e di far sì destra in Francia, si concretizzò anche che il materiale da pubblicarsi sia sempre nella decisione di riprendere con maggio- aderente ai reali bisogni delle collettività re frequenza, in un giornale che, come si italiane”17, si esprimeva con severità sulla è detto, era divenuto sempre più italofo- gestione degli anni precedenti, sugge- no, la pubblicazione di articoli di fondo rendo le linee su cui ci si sarebbe dovuti in lingua francese. Il giornale si arricchì, muovere d’ora in avanti: comunque, di nuove rubriche dedicate “La Nuova Italia” – sosteneva, infatti, alle donne, agli spettacoli, aumentò la l’Ispettore Dante Maria Tuninetti – per una presenza di foto e vignette, cercando, così, serie di ragioni che ritengo pleonastico analizzare, di trasformarsi in un periodico capace di non ha assolto in questi ultimi tempi, nei modi e attrarre lettori anche diversi dai sem- con l’efficacia necessari, ai suoi compiti. Riforma- plici militanti, benché ferma restasse la ta nella tecnica, migliorata nei contenuti, resa più elastica e sobria nella trattazione dei vari proble- 16. “La fatale avanzata del Fascismo nel mondo”, La Nuova Italia, a. 10, n. 521, 9 novembre 1933, 1. I rapporti, talora tesi, tra Sulliotti, molto vicino a Galeazzo Ciano, e i CAUR di Coselschi 17. Foglio di servizio n. 3, Ispettorato per i Fasci sono stati ricostruiti in Garzarelli, “Parleremo al Italiani della Francia. Fascio di Parigi “Nicola mondo intero”, 92-97. Bonservizi”, 1° marzo 1938, in ASMAE, Rapp., b. 279. mi, essa sta diventando e diverrà sempre più la ambiguità dalla Nuova Italia, non ottennero invitta bandiera del nostro pensiero e della nostra mai risultati di grande soddisfazione dal azione fra le comunità italiane di Francia18. punto di vista degli abbonamenti, restando nell’insieme abbastanza marginali all’interno 157 Le volontà propagandistiche nei confronti dei delle comunità italiane. Il regime sembrò, cittadini francesi furono, così, formalmente per questo, preferire la conquista di fogli che accantonate, mentre si prediligeva l’azione già avevano dimostrato un qualche successo nei confronti degli emigrati, cercando di rag- nei diversi territori nazionali e che si erano giungerli, anche con un aumento delle corris- guadagnati rispettabilità e apprezzamento, pondenze locali, nelle diverse regioni francesi rispetto a nuovi giornali che, sebbene spesso nelle quali essi vivevano. Il giornale parigino fondati da fascisti della prima ora, rischiavano interruppe le pubblicazioni per un breve pe- di essere concorrenziali e divisivi. riodo nel giugno 1940, dopo l’aggressione ita- liana alla Francia, riprendendole nell’agosto, durante il regime di Vichy e trasformandosi, La fascistizzazione dei giornali italiani nel settembre 1941, in quotidiano, fino alla all’estero: L’Italia di San Francisco sua scomparsa definitiva nel 1944. Comples- sivamente, malgrado tanto nelle intenzioni La seconda tipologia di giornali comprendeva, di Bonservizi nei primi anni Venti, quanto in infatti, fogli che da molti anni si erano attestati quelle di Sulliotti a metà degli anni Trenta, tra come punti di riferimento per i membri delle gli obiettivi del giornale vi fosse anche quello comunità italiane all’estero – in particolare di di fare propaganda tra gli stranieri, la Nuova coloro che si riunivano intorno ai consolati –, Italia raramente sembrò conquistare un che i fascisti riuscirono a controllare e a far di- pubblico francese, restando principalmente venire strumenti di propaganda. L’operazione un foglio per gli emigrati, nel quale trovarono riuscì grazie al conformismo di molti notabili spazio i resoconti delle cerimonie delle diver- – guardati spesso con sospetto dai fascisti della se comunità italiane nel paese e, spesso, de- prima ora in Italia e all’estero – che, nelle nunce e articoli velenosi contro gli antifascisti diverse comunità, passarono senza soluzione e i loro giornali. I periodici di questa prima di continuità dal sostegno allo stato liberale tipologia, ben rappresentati anche nelle loro all’adesione al fascismo, ma non fu frutto di casualità. L’attenzione di Mussolini per la stampa, che aveva portato alla fascistizzazione

18. Rapporto dell’Ispettorato per i Fasci della dei periodici di informazione in Italia e alla Francia alla Segreteria Generale dei Fasci Italiani promulgazione della legge del 31 dicembre all’Estero, 2 aprile 1938 in Rapporto n. 2008/I del 4 aprile 1938 dall’Ispettorato per i Fasci della 1925 che cancellava la libertà di stampa nel Francia all’Incaricato d’Affari dell’Ambasciata, paese, si spinse, infatti, anche oltre i confini ASMAE, Rapp., b. 267. nazionali. “Il governo di Roma – ha scritto sono state spesso prese ad esempio del potere Bénédicte Deschamps – esercitò pressioni pervasivo del governo fascista in paesi come psicologiche e finanziarie sulle maggiori testate Stati Uniti e Brasile, ma il controllo della 158 in lingua italiana del mondo affinché lo soste- stampa italiana all’estero da parte del regime nessero nella sua opera propagandistica”19. I non sembrò limitarsi a questi due paesi. risultati ottenuti in questo campo, anche grazie Così, ad esempio, nel 1928 il console italiano al sostegno economico fornito dal governo a di Marsiglia segnalava con soddisfazione molte di queste testate, furono assolutamente che uno dei due giornali italiani in città, ragguardevoli, poiché furono numerosissimi La Fiamma, era stato chiuso, mentre l’altro, i giornali italiani in tutto il mondo che, con L’Eco d’Italia, era: “passato di proprietà del Fascio diverse modalità, si avvicinarono alle posizioni Italiano di Marsiglia ed ora esce regolarmente una del regime. I maggiori successi si registrarono volta alla settimana. L’unico giornale Italiano che negli Stati Uniti dove, secondo un articolo di si stampi in Marsiglia è oggi quindi sotto il diretto Fortune del 1940 —riportato da Stefano Luco- controllo del sottoscritto che scrive gli articoli di ni— su 129 periodici italo-americani, almeno fondo, rivede gli altri e ne traccia le direttive”23. 80 avevano un atteggiamento favorevole al Un esempio di particolare interesse per regime20. La fascistizzazione de Il Progresso Italo- descrivere questa tipologia di fogli è Americano di New York, sotto l’attenta guida di rappresentato da L’Italia di San Francisco, Generoso Pope21, e del Fanfulla di São Paulo22 considerato da John P. Diggins, insieme al Progresso Italo-Americano, la più influente 19. Bénédicte Deschamps, Echi d’Italia. La stampa pubblicazione italiana negli Stati Uniti24. dell’emigrazione, in Storia dell’emigrazione italiana. Arrivi, a cura di Piero Bevilacqua, Andreina De Clementi, Emilio Nato nel 1887 come giornale di orientamen- Franzina (Roma: Donzelli, 2002), 328. to repubblicano, L’Italia, che inizialmente usciva tre volte alla settimana per divenire 20. Stefano Luconi, “La stampa in lingua italiana negli Stati Uniti dalle origini ai giorni nostri”, Studi nel 1890 un quotidiano, ottenne un discreto Emigrazione, XLVI, n. 175, 2009, 561.

21. Philip V. Cannistraro, Generoso Pope and the Rise of Trento, Il Brasile, gli immigrati e il fenomeno fascista, Italian American Politics, 1925-1936, in Italian Americans. in La riscoperta delle Americhe. Lavoratori e sindacato New Perspectives in Italian Immigration and Ethnicity, a cura nell’emigrazione in America Latina, 1870-1970, a cura di Lydio F. Tomasi (New York: Center for Migration di Vanni Blengino, Emilio Franzina, Adolfo Pepe Studies of New York, Inc., 1985), 264-288. (Milano: Teti Editore, 1994), 258-261.

22. Federico Croci, «Faccetta nera». Os primeiros 23. Rapporto n. 401 del 7 gennaio 1928 dal passos da propaganda fascista em São Paulo 1922-1924, Console di Marsiglia al Regio Ambasciatore in Estados autoritarios e totalitarios e suas representaçoes: d’Italia a Parigi, ASMAE, Rapp., b. 143, f. 1. propaganda, ideologia, historiografia e memoria, a cura di Luis R. Torgal, Héloisa Paulo (Coimbra: 24. John P. Diggins, L’America, Mussolini e il fascismo Universidade de Coimbra, 2008), 174-175 e Angelo (Bari: Laterza, 1972), 103-104. successo nella comunità italiana della città stato26. Non fu dunque sorprendente se californiana, affiancando il più antico La Patrizi aderì con entusiasmo al fascismo, da Voce del Popolo. A partire dalla fine del XIX lui inteso principalmente come progetto di secolo, il giornale passò nelle mani di Ettore affermazione dell’italianità a livello nazio- 159 Patrizi, uno dei principali notabili della nale e internazionale. Sin dal 1922 L’Italia comunità, che ne fu editore e direttore per salutò le gesta fascista e nel settembre 1924 moltissimi anni. Patrizi trasformò il giornale Patrizi, dopo aver compiuto un viaggio in in uno “zelante, per non dire sciovinista, soste- Italia e incontrato personalmente Mussolini, nitore di tutte le cose italiane. Enfatizzò storie sui scrisse un pamphlet dal titolo Come considero successi della vecchia patria, le visite dei dignitari Mussolini, nel quale si poneva a disposizione del governo italiano negli Stati Uniti e sostenne del duce per qualsiasi lavoro che potesse gli italiani ovunque in California”25. Egli fu, recare benefici alla madrepatria. Il direttore inoltre, tra i prominenti che sostennero dell’Italia dava voce all’orgoglio nazionalista con maggior forza l’idea che quella di San che il fascismo aveva risvegliato in molti ita- Francisco fosse una colonia italiana modello, liani emigrati negli Stati Uniti e non solo: diversa dalle altre nel Nord America, perché In Benito Mussolini, nel nuovo Governo e nel più alfabetizzata, meno litigiosa, più incline programma del Fascismo – scriveva infatti –, agli affari. Se dietro questa posizione si noi, figli d’Italia sparsi per le vie del mondo, celava probabilmente anche un pregiudizio avevamo trovato i simboli, gli esponenti, la eco e antimeridionale, poiché la comunità italo- l’estrinsecazione di quel tumulto di sentimenti e di californiana era a quel tempo a prevalenza affetti che ci faceva sentire acutissima la nostalgia settentrionale, numerosi studiosi hanno seg- della Patria lontana, resa più penosa dalla doloro- nalato il rilievo di essa nell’autoaffermazione sa constatazione che in Italia, né il Governo, né le della colonia di San Francisco, che sembrava classi dirigenti, né il popolo, avevano la coscienza utilizzare l’italianità, altrove vissuta come della grandezza della dignità della Patria e della elemento di subordinazione, come strumen- nostra razza, coscienza che noi, italiani d’oltre to di differenziazione in positivo rispetto oceano, sentivamo invece, in massimo grado, non alle altre comunità migranti presenti nello solo come riflesso di nostalgia, ma più ancora come

26. Tommaso Caiazza, From the Prominenti to the 25. Sebastian Fichera, Italy on the Pacific. San Leaders: The Change in San Francisco’s Italian- Francisco’s Italian Americans (New York: Palgrave American Ethnicity, in Discourses that Matter: Macmillan, 2011), 117-118 (tda). Sull’acquisto de Contemporary Approaches to English and American L’Italia da parte di Patrizi si veda anche Deanna Studies, a cura di Maria José Canelo et al. Paoli Gumina, The Italians of San Francisco, 1850- (Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars 1930 (New York: Center for Migration Studies, Publishing, 2013), 252-254 e Fichera, Italy on the 1978), 54-56. Pacific, 118-119. effetto di questa irrefutabile constatazione, che, fondi dal governo nazionale per questa cioè, vivendo in mezzo a popoli di altre patrie e di sua azione di propaganda, anche se non altre razze ci accorgevamo che noi Italiani, con tut- mancarono certamente i finanziamenti da 160 ti i nostri difetti e tutte le nostre colpe, non siamo parte dell’imprenditoria italo-americana affatto peggiori degli altri; e che anzi molte delle della città, ma, diversamente da quanto nostre virtù, insite della nostra razza, non trovano era accaduto per La Nuova Italia, il foglio riscontro nella gente di altre nazionalità27. californiano sembrò limitarsi al tentativo di penetrare tra gli italiani residenti nella costa L’Italia, proprio per celebrare questa italia- occidentale degli Stati Uniti, senza proporsi, nità in un paese profondamente multietnico almeno esplicitamente, come organo di pro- come gli Stati Uniti, divenne così l’eco del paganda verso i cittadini americani. Nonos- fascismo nella costa occidentale, e lo stesso tante l’attenzione che Mussolini aveva nei Patrizi mantenne una consuetudine di confronti degli Stati Uniti, infatti, il giornale incontri con Mussolini negli anni succes- sembrò dedicarsi a cementare una comunità sivi, con quella che Gabriella Facondo ha che, seppure complessivamente attratta dal definito una vera e propria devozione nei regime mussoliniano, aveva al suo interno confronti del duce28. anche numerosi scettici e critici, e mobili- La struttura del giornale non differiva da tarla a sostegno del regime nelle occasioni quella di altri fogli filofascisti, comprenden- più complicate. La risposta immediata alle do editoriali sul regime, in cui di norma critiche degli antifascisti, contestandone venivano lodati i grandi progressi che l’Italia l’autorevolezza e rintuzzando le accuse, stava compiendo sotto la guida di Musso- rappresentò del resto una delle funzioni di lini, notizie dall’Italia e informazioni sulla maggiore rilievo della stampa fascistizzata vita della colonia italiana di San Francisco all’estero, costretta, diversamente da quanto e, più in generale, della costa ovest ameri- accadeva in patria, a battagliare in contesti cana. Il giornale ricevette probabilmente nei quali la libertà di parola era ancora possibile per gli oppositori del regime. Per questo L’Italia si impegnò in polemiche 27. Ettore Patrizi, Come considero Mussolini... pensieri ripetute ed accese con Il Corriere del Popolo, di un italiano all’estero (Roma: Segreteria Generale Fasci Italiani all’Estero, 1924), 10, cit. in Matteo che aveva assunto posizioni nettamente Pretelli, Cultura e lingua italiana come strumenti di antifasciste, in particolare quando a guidar- propaganda fascista e affermazione d’italianità fra lo, a partire dagli anni Trenta, fu chiamato gli immigrati italiani e i loro figli negli Stati Uniti d’America, Tesi di Dottorato, Università di Trieste, il socialista Carmelo Zito. Lo stesso Zito, nel 2005. maggio 1942, divenne il principale accusa- tore di Patrizi di fronte al Comitato Statale 28. Gabriella Facondo, Socialismo italiano esule negli Usa (1932-1940) (Foggia: Bastogi, 1993), 32. per le attività antiamericane, denunziando blica locale. Malgrado gli sforzi e i successi la sua opera di instancabile propagandista non trascurabili da parte fascista, non si deve fascista29. La conquista dell’Italia al fascis- tuttavia dimenticare che accanto a questi mo non incontrò – come era accaduto per fogli esistette sempre una stampa antifascista 161 altri giornali – opposizioni, per la determi- – molto forte in Francia, ma presente anche nazione di Patrizi e perché i sentimenti di nei paesi sudamericani e negli Stati Uniti – e sostegno nei confronti del regime incon- soprattutto che la maggioranza degli italiani travano le opinioni di molti rappresentanti all’estero, molti dei quali incamminati nel della colonia. Se il giornale non si rivolgeva progressivo percorso di integrazione, non direttamente, se non in rare occasioni, leggeva affatto i giornali in lingua italiana. agli americani, è pur vero che esso sembrò voler rafforzare l’idea della colonia modello degli italo-americani di San Francisco, ora Il Legionario e l’universalità del inorgogliti dalla presenza al governo di fascismo alla fine degli anni Venti Mussolini, in chiave anche competitiva con La terza tipologia di periodici italiani era gli altri emigrati presenti nella regione. La rappresentata dai giornali stampati a Roma sorte di Ettore Patrizi fu diversa da quella di e inviati, a scopo di propaganda, all’estero. Generoso Pope, che, in virtù dei suoi stretti Di tale categoria facevano parte Il Legionario legami con la macchina politica democra- e il giornale dedicato agli adolescenti, Il tica, riuscì a salvare se stesso e il Progresso Tamburino. Quest’ultimo sostituì nel 1931 Italo-Americano. Patrizi, invece, a seguito della la rivista Aquilotti d’Italia che, secondo testimonianza di Zito, fu espulso dalla Cali- quanto scriveva la Direzione per gli Italiani fornia nel 1942, anche se l’anno successivo, all’Estero, non rispondeva più agli scopi che lo stesso nel quale il quotidiano interruppe il regime si era dato nei confronti dei più le pubblicazioni, gli fu concesso di tornare giovani di entrambi i sessi, essendo divenu- a San Francisco, dove morì nel 1946. Le vi- ta una “rivistina senza forza né spirito”30. cende del quotidiano della città californiana Il Tamburino doveva, invece, diventare la non furono dissimili a quelle di altri giornali cassa di risonanza del fascismo tra i figli italiani, nel loro processo di fascistizzazione, degli emigrati e, per questo, doveva essere ora più rapido ora più difficile, e rispon- distribuito nelle scuole italiane e, dove la devano alla volontà da parte del regime di loro presenza era scarsa come in Francia impadronirsi di strumenti ritenuti di grande e Svizzera, attraverso una capillare diffu- importanza per influenzare l’opinione pub-

30. Rapporto 801063/0 del gennaio 1931 dal Ministero degli Esteri ai Regi Uffici Consolari, in 29. Ivi, 33. ASMAE, Rapp., b. 194. sione, anche se l’espansione prevista non modesto rilievo tra i suoi connazionali33. Il sembrò portare i frutti sperati. Agli adulti Legionario manteneva la forma dei giornali fu, invece, destinato Il Legionario, che nel tradizionali, con una prima pagina dedica- 162 giugno 1925 sostituì il bollettino I Fasci ta all’attualità, articoli – spesso provenienti Italiani all’Estero, edito dalla segreteria dei da altre testate fasciste – sulle vicende ita- fasci all’estero con una tiratura di circa liane e numerose pagine dedicate alla poli- 19.000 copie31 e distribuito in tutto il tica estera. Ampio spazio avevano, inoltre, mondo – dall’Afghanistan, al Congo Belga, le fotografie, spesso rappresentanti aduna- dalla Corea al Salvador, sino ai principali te fasciste all’estero o ritratti del Duce, a paesi di immigrazione italiana. Il Legionario dimostrazione di come l’importanza della divenne il foglio ufficiale di propaganda propaganda attraverso le immagini fosse nei confronti dei connazionali emigrati divenuta elemento di primaria importanza ma anche degli stranieri interessati alla anche sulla carta stampata. Nelle pagine cosiddetta “rivoluzione fascista”. Il giorna- interne grande attenzione veniva prestata le, infatti, ospitò sin dal principio articoli alle attività dei fasci italiani nel mondo – divulgativi in inglese e in francese, nei riportando notizie sulla loro formazione, quali si illustravano la storia recente del sulle feste e le iniziative da loro organizzate paese, la crisi dello stato liberale, l’avvento – e nelle colonie africane, simbolo del pro- del regime, con l’obiettivo dichiarato di cesso di civilizzazione che l’Italia stava con- rispondere alla propaganda avversa degli ducendo in Libia e in Somalia. Forte era antifascisti e di formare un’opinione positi- anche l’appello, ripetuto molte volte sulle va nei confronti del fascismo all’estero. Gli colonne del giornale, alla necessità che gli articoli erano talora scritti anche da autori emigrati mantenessero la propria italia- stranieri, come nel nel caso di James P. nità, sintetizzato nei sette comandamenti Roe, propagandista fascista americano32, lanciati da Mussolini agli italiani all’estero allo scopo di dimostrare la rilevanza che che invitavano anche alla moderazione dei il fascismo aveva assunto nel dibattito comportamenti nei paesi ospiti: politico all’estero, anche se l’ambasciatore 1. I fascisti che sono all’estero devono essere osse- italiano negli Stati Uniti sottolineò come quienti alle leggi del paese che li ospita. Devono lo stesso Roe fosse considerato scrittore di dare esempio quotidiano di questo ossequio alle leggi, e dare, se necessario, tale esempio agli stessi cittadini. 31. Pretelli, Il fascismo e gli italiani all’estero, 30.

32. Gaetano Salvemini, Italian Fascist Activities in 33. Mauro Canali, La scoperta dell’Italia. Il fascismo the United States (New York: Center for Migration raccontato dai corrispondenti americani (1920 - 1945) Studies, 1977), 55-56. (Venezia: Marsilio, 2017). 2. Non partecipare a quella che è la politica interna agli emigrati quanto agli stranieri attratti dal dei paesi dove i fascisti sono ospitati. fascismo come un paese moderno, lontano dall’archetipo con il quale essa era da sempre 3. Non suscitare dissidi nelle colonie, ma piuttosto sanarle, all’ombra del Littorio. rappresentata. Il Legionario, d’altronde, alla 163 propaganda nei confronti dei simpatizzanti 4. Dare esempio di probità pubblica e privata. stranieri prestò notevole attenzione, in parti- 5. Rispettare i rappresentanti dell’Italia all’estero. colare nei primi anni della sua vita, quando il giornale, diretto dal segretario dei fasci 6. Difendere l’italianità nel passato e nel presente. all’estero Giuseppe Bastianini, si fece porta- 7. Fare opera di assistenza fra gli italiani che si tore dell’idea del fascismo universale, di un trovano in stato di bisogno. fascismo, cioè, che doveva superare i confini nazionali per costruire un ordine nuovo del Se i fascisti all’estero si terranno su queste direttive quali saranno i risultati? mondo. Scriveva – ad esempio – Giovanni Miceli nel luglio 1925: “Questa è l’ora fascista in 1.Una valorizzazione dell’elemento italiano in tutti tutto il mondo civile. La grande guerra ha segnato i paesi e quindi del lavoro, dell’industria e dello uno smarrimento morale e politico, una deviazione spirito italiano in genere. di coscienze in quasi tutte le nazioni. Molte, come 2.Quell’alone di simpatia che già circonda il nostro già la nostra, sono afflitte da un parlamenta- movimento aumenterà e l’atmosfera nella quale rismo degenere. Forse non lancio un paradosso, 34 vivrete diventerà più ossigenata . affermando che la degenerazione parlamentare si presenta costante ad ogni generazione”. Lo stesso Significativa fu anche l’enorme attenzione pres- Miceli, pur segnalando che non era obiettivo tata dal giornale alle trasvolate di Francesco De dei fasci all’estero quello di fare proseliti in Pinedo, Mario De Bernardi e Italo Balbo e alla Francia, proseguiva: “Se in Francia e in quasi spedizione sul polo Nord di Umberto Nobile tutte le nazioni del mondo civile arriveranno a del 1926, prima della sua caduta in disgrazia convincersi che contro le mire criminose dei senza nel 1928, quando il dirigibile Italia precipitò a patria e la viltà demagogica, questa è l’ora fascista, nord delle isole Svalbard, costringendo Nobile troveranno nel nostro fascismo un magnifico ad abbandonare l’aeronautica. L’attenzione esempio di sano, eroico patriottismo, di mirabi- per queste imprese, che suscitarono enorme le disciplina”35. La posizione del Legionario entusiasmo tra gli italiani all’estero, era dovuta non era d’altronde un semplice ballon alla convinzione che attraverso la loro cele- d’essai, ma si inseriva in una riflessione brazione si potesse presentare l’Italia tanto

34. “I comandamenti del Duce ai fascisti 35. Giovanni Miceli, “Fasci italiani e Fasci italiani all’estero”, Il Legionario, a. II, n. 44-45, 7 stranieri. L’utilità di una intesa”, Il Legionario, a. II, novembre 1925, 1. n. 27, 4 luglio 1925, 19-20. sul possibile internazionalismo fascista, che luogo, ma una formazione storica complessa, consti- aveva visto nel febbraio 1925 il Gran Consi- tutiva della famiglia umana37. glio del fascismo affidare a Bastianini una Le suggestioni internazionaliste permasero 164 relazione sull’esame preliminare di un’intesa però all’interno del giornale dei fasci all’estero, universale dei “movimenti fascisti e affini”. ancora per alcuni mesi, come dimostrarono Lo stesso Gran Consiglio sembrò, nell’aprile, una serie di articoli nei quali si analizzava ridimensionare i disegni di Bastianini, con la quale fosse l’eco del fascismo in vari paesi decisione presa da Mussolini di sospendere i stranieri, dalla Russia, ai paesi baltici, dalla contatti con i movimenti stranieri36. Di questa Francia, all’Inghilterra, agli Stati Uniti sino decisione si trova eco in un articolo pubblicato all’Albania. Nel luglio 1926, Dario Lischi, con nell’ottobre, poco prima dello svolgimento del lo pseudonimo di Darioski, in un articolo primo congresso degli Italiani all’estero voluto intitolato “Fascismo universale” scriveva ancora: dal regime, nel quale il Legionario cercava di conciliare le posizioni internazionaliste con Il Fascismo, fenomeno prettamente e tipicamente ita- l’atteggiamento prudente voluto dal duce. liano nella sua estrinsecazione, ha tuttavia nella sua essenza un contenuto universale che può – e deve, Già per sua natura il Fascismo – scriveva il secondo me – applicarsi a qualunque nazione che giornale – essendo movimento nazionale incontra voglia progredire […] Nello stesso modo che la forma all’estero resistenze, che il bolscevismo di natura politica adottata in seguito all’89 dalla Francia supernazionale non incontra, perché già superate ebbe diverse applicazioni, secondo le condizioni, la dai partiti comunisti delle singole nazioni. Inoltre mentalità, i precedenti di ciascun popolo, così il Fas- il Fascismo non ha funzione imperialista né nel cismo non potrebbe come fu applicato in Italia, essere verbo incarnato del suo Duce, né nella sua azione di conveniente e adatto in ogni luogo. Ma i principii governo. Il Fascismo è la quarta forma della civiltà informatori rimangono, nella loro significazione pri- italiana ed ha bensì, come le precedenti, un conte- ma, al disopra – non al difuori – delle locali pratiche nuto spirituale universale, ma nell’applicazione esso attuazioni, antitetici, divergenti e irreconciliabili: trova il suo limite nello stesso concetto di patria, la in special modo nella loro conseguenza ineluttabile quale non è per esso un semplice dato di tempo e di e somma di potenziazione e di disgregazione [… ] Il Duce non è solo il reggitore dello Stato italiano, non 36. Luca De Caprariis, I fasci italiani all’estero, in Il fascismo e gli emigrati, a cura di Emilio Franzina, solo il capo di una rivoluzione, ma l’assertore di un Matteo Sanfilippo (Roma-Bari: Laterza, 2003), movimento spirituale che trascende i confini di luogo 12-14. Si vedano anche Emilio Gentile, “La e di tempo e che non può essere prerogativa di un solo politica estera del partito fascista. Ideologia e organizzazione dei Fasci italiani all’estero”, Storia popolo, di una sola razza, ma deve essere retaggio contemporanea, 26, n. 6, 1995, 897-956 e Domenico Fabiano, I fasci italiani all’estero, in Gli italiani fuori d’Italia, a cura di Bruno Bezza (Milano: Franco 37. “Il Fascismo all’estero”, Il Legionario, a. II, n. Angeli, 1983), 221-236. 40, 3 ottobre 1925, 2. dell’intera umanità, la quale, pur essendo divisa da – perdurò negli anni successivi, anche se il profonde differenze, è pur sempre una nel suo destino successore di Bastianini, il nazionalista Corne- di evoluzione e progresso38. lio Di Marzio sembrò offrire una visione più concreta e limitata dell’attività del fascismo 165 Fu solo con la sconfitta di Bastianini e il suo all’estero, sostenendo che era prioritario allontanamento dalla segreteria dei fasci occuparsi dei connazionali emigrati e del all’estero – con un classico promoveatur giudizio – spesso negativo – che del fascismo si ut amoveatur che lo portò a divenire nel aveva nei paesi stranieri. Il dibattito di questo dicembre 1926 sottosegretario all’Economia biennio sulle pagine del Legionario non risolse nazionale – che le spinte universalistiche sem- definitivamente la questione dell’universalità brarono ridimensionarsi sul Legionario. Così tra del fascismo né delle ambiguità di Mussolini e l’ottobre e il novembre di quell’anno prima degli altri gerarchi sul tema. Proprio Mussolini Ceresole affermò che: “Il fascismo che sempre nel 1930 sostenne che il fascismo “in quanto più in Italia, diventa una fede, non tiene affatto a idea, dottrina, realizzazione” era universale, pre- che come fede esso aumenti i suoi proseliti traverso annunziando l’avvento di un’Europa fascista il mondo straniero […] La propaganda fascista, che si sarebbe ispirata nelle sue istituzioni “alle svolta dai fascisti all’estero, non è […] propaganda dottrine e alla pratica del fascismo”41. Nel 1933, a scopo di proselitismo, ma è propaganda a scopo di inoltre, Eugenio Coselschi diede vita ai CAUR, valorizzazione dell’Italia”39. Poi aggiungeva con Comitati d’azione per l’universalità di Roma, Augusto De Marsanich: “Non discutiamo più che dovevano essere lo strumento principe per se il Fascismo sia o non ora un movimento politico la diffusione all’estero dell’ideologia fascista42. suscettibile di attuazioni pratiche fuori d’Italia, In questa sede, tuttavia, importa sottolineare perché è per tutti pacifico che ogni grande idea è come il Legionario – almeno in questa sua pri- tale solo in quanto abbia un valore universale, e missima fase – non fu semplicemente un foglio nessuno vorrà negare che il Fascismo sia una grande che riproponeva pedissequamente le ragioni idea”40. L’ambiguità di fondo – che peraltro era del fascismo, ma un luogo di dibattito, di e- presente anche nell’articolo di De Marsanich sposizione di idee di una corrente fascista che, che parlava di “penetrazione ideale all’estero” seppure presto sconfitta, trovò nel giornale un canale di espressione. L’esempio del Legiona- 38. Darioski, “Fascismo universale”, Il Legionario, a. III, n. 28, 10 luglio 1926, 2. 41. Benito Mussolini, Opera Omnia, vol. XXV 39. E. Ceresole, “L’Italia e il Fascismo all’estero”, Il (Firenze: La Fenice, 1958), 278-285. Legionario, a. III, n. 43, 23 ottobre 1926, 13. 42. Garzarelli, “Parleremo al mondo intero”, 87-97 40. Augusto de Marsanich, “Propaganda e Marco Cuzzi, L’internazionale delle camicie nere: i all’Estero”, Il Legionario, a. III, n. 44, 30 ottobre CAUR, Comitati d’azione per l’universalità di Roma, 1926, 10. 1933-1939 (Milano: Mursia, 2005). rio dimostra, insomma, come la stampa per colonie – all’interno della storia nazionale, gli italiani all’estero potesse talora assumere come se gli emigrati fossero finalmente inseriti funzioni propagandistiche di maggiore rilievo, nella grande famiglia nazionale italiana e 166 anche se la sua funzione di diffusione delle non considerati persi alla patria. L’elemento idee fasciste presso i connazionali all’estero di rottura, rispetto alla stampa coloniale di rimase dominante. età liberale, fu rappresentato principalmente dalla volontà di contribuire all’edificazione, anche all’estero, di quell’italiano nuovo che il Conclusione regime stava costruendo in patria, attribuendo agli emigrati come compito precipuo quello L’importanza della propaganda per mezzo di conservare la propria italianità, che veniva della stampa all’estero non trovò un limite ora del tutto sovrapposta al fascismo, trasmet- nell’avanzare di quella radiofonica e cinema- tendola anche ai propri figli. La conservazione tografica. Le tre tipologie di giornali – di cui dell’italianità divenne d’altronde il perno della qui si sono presentati alcuni esempi partico- politica fascista nei confronti dei migranti larmente significativi –, nonostante le diffi- italiani, suscitando talora alcune tensioni con coltà finanziarie che spesso attraversarono, i paesi ospiti. I periodici furono, in questo resistettero per tutta la durata del regime in senso, strumenti particolarmente incisivi, non molti paesi europei ed extraeuropei. Benché solo perché consentivano agli italiani di con- sia difficile stabilire quale fosse il successo tinuare a leggere nella lingua natia, ma anche effettivo di questi periodici, anche perché perché funzionarono come veicolo principale i dati degli abbonamenti e delle vendite – insieme alle trasmissioni radiofoniche e alla divennero essi stessi oggetto di propaganda, cinematografia – dell’idea di italianità fascista. appare evidente che soprattutto quelli della Il loro limite principale, tuttavia, fu il fatto che seconda tipologia ottennero risultati non essi sembravano rivolgersi principalmente al trascurabili, principalmente nelle città e tra piccolo ambiente coloniale, non riuscendo – se i ceti medi italiani all’estero. La loro fortuna non saltuariamente – a raggiungere le grandi derivava principalmente dalla capacità di masse emigrate che sempre più stavano inte- offrire una doppia prospettiva: da un lato di grandosi nei paesi ospiti. informazione sulle vicende italiane, anche con un utilizzo sapiente delle immagini Più incerta appare, invece, l’attività di propa- fotografiche, alimentando così il principio di ganda nei confronti degli stranieri attraverso nostalgia e, contemporaneamente, di orgoglio questi periodici. Come la vicenda del Legio- nazionalista; dall’altro di riassunzione delle nario nei suoi primi anni ha dimostrato, vi fu vicende degli italiani all’estero – si pensi al senz’altro da parte del regime l’intenzione di proliferare delle rubriche sulle attività delle utilizzare la stampa – così come il cinema – non solo per celebrare la nuova Italia fascista, calata. La stampa fascistizzata, come L’Italia di ma anche per conquistare simpatizzanti e San Francisco, e, seppure in misura inferiore, aderenti all’estero nel nome del fascismo come i giornali dei fasci all’estero come La Nuova rivoluzione universale. Le ambiguità su questo Italia, divennero dunque anche espressione di 167 tema, che spesso celavano veri e propri dissidi settori delle stesse comunità locali, mostran- tra i maggiorenti fascisti sulla possibilità di do le diverse modalità con cui questi gruppi esportare il fascismo, e le oscillazioni di Mus- intendevano aderire al fascismo. Il percorso solini limitarono, tuttavia, la capacità penetra- del giornale di San Francisco, ad esempio, tiva della stampa italiana nei confronti degli rimase sempre centrato sull’attribuzione di stranieri. La volontà da parte del regime di una funzione di rilievo agli italiani in Califor- non inficiare i rapporti diplomatici con i paesi nia rispetto alle altre comunità immigrate e esteri – che mal tolleravano le ingerenze italia- il fascismo, per Ettore Patrizi come per una ne nei confronti degli emigrati e, ancor meno, parte dei prominenti della città, rappresentò quelle nei confronti degli autoctoni– frenò, principalmente la conferma di tale funzione. senza mai eliminarla del tutto, la propaganda Certamente il periodo tra le due guerre – con verso i cittadini di altre nazionalità. Tuttavia la contrapposizione accesa tra giornali fascisti pare possibile affermare che la presenza di e antifascisti – rappresentò il canto del cigno questa stampa contribuì alla circolazione della stampa italiana all’estero. Nel secondo internazionale delle idee fasciste, costringen- dopoguerra, infatti, i fogli in lingua italiana do anche i lettori dei paesi esteri, che pure diminuirono notevolmente e, soprattutto, si non furono mai particolarmente numerosi, a trasformarono in giornali improntati sulla confrontarsi con quanto stava accadendo in nostalgia e su un senso comunitario – in parti- Italia, sebbene la misurazione dei risultati di colare negli Stati Uniti – ormai lontano da ciò tali sforzi propagandistici sia ancora un tema che accadeva nella madrepatria, senza che il largamente inesplorato dalla storiografia inter- governo repubblicano intervenisse con la me- nazionale. La stampa fascista all’estero deve, desima forza del fascismo per sostenere la loro inoltre, essere considerata riconoscendone an- sopravvivenza. L’attenuarsi dei conflitti interni che alcuni tratti di autonomia, pur all’interno alle comunità italiane all’estero, lo sviluppo della volontà complessiva del regime di di nuovi mezzi di comunicazione come la utilizzarla come strumento di propaganda, non televisione e la progressiva integrazione – in solo perché talora, come accadde nei primi tutti i paesi d’arrivo – degli emigrati italiani anni del Legionario, essa ospitò frammenti del rendevano ormai la stampa italiana priva della dibattito sul ruolo del fascismo come rivoluzio- sua funzione di controllo della comunità e ne universale, ma anche perché essa dovette propaganda dell’italianità che il fascismo aveva confrontarsi con le realtà locali in cui essa era così grandemente sostenuto.

04 Intelectuais, narrativas e propaganda do autoritarismo en Brasil e Chile AUTORITARISMO POLÍTICO Oliveira Viana forma parte de una generación EN BRASIL: INTELECTUALES de intelectuales políticamente comprometidos y Y PRENSA1 preocupados por contribuir no solo con el debate 170 Luciano Aronne de Abreu teórico sobre la cultura, la política y el desarrollo Pontifícia Universidade Católica de Rio Grande do Sul brasileño, ampliamente difundido entre las déca- das de 1920 y 1940, sino también por fundamen- tar y legitimar histórica y sociológicamente las reformas institucionales y las prácticas políticas que se implantarían en el Brasil de aquel período, especialmente a partir de los años 1930. En ese sentido, como observa acertadamente Daniel Pécaut2, en lugar de solicitar la mano protectora del Estado, adoptando una postura contraria, esos intelectuales se pusieron a sus órdenes para ayudarlo en la construcción de la sociedad sobre bases racionales, manteniendo siempre en sus obras “un lenguaje que es el del poder” y proclaman- do “a pleno pulmón su vocación para elite dirigente” (Pécaut, Os intelectuais e a política, 22). Para ellos, que se veían como verdaderos portavoces de la nación, “su misión era, primero, política” (Pécaut, Os intelectuais e a política, 22). Ahora bien, tal postura, observa Pécaut, no era exactamente ori- ginal. Los intelectuales de la llamada generación de 1920 pretendían retomar “por cuenta propia, y de otras formas, la función de una elite que supo ponerse a servicio del Estado Nacional en el siglo XIX” (Pécaut, Os intelectuais e a política, 24).

Sobre la misión de los intelectuales y sus relaciones con el Estado se debe, en primer lugar, recordar que esos conformaban, hasta las primeras décadas 1. La versión original de este texto, en portugués, fue publicada en: Luciano Aronne de Abreu del siglo XX, una categoría de contornos poco e Helder Gordim Silveira (org.). De Vargas aos Militares: autoritarismo e desenvolvimento econômico no Brasil (Porto Alegre: EDIPUCRS, 2014). Versión al español de Adriana Carina Camacho Álvarez 2. Daniel Pécaut, Os intelectuais e a política no Brasil: (Lecttura Traduções). entre o povo e a nação (São Paulo: Ática, 1990). rígidos, no siendo posible establecer aún, en esa de los llamados linajes del pensamiento época, una clara separación entre los campos inte- político-social brasileño, sus continuidades y lectual y político aunque se verificase una relativa rupturas, el análisis que aquí se propone se y creciente autonomía en sus dinámicas. Así, en limita al período de producción de las obras 171 este trabajo adoptaremos la definición amplia de de Oliveira Viana, buscando identificar, por intelectuales que propone Ângela de Castro Go- medio de la prensa informativa moderna, la mes3, como “‘profesionales’ de la producción de bienes posible circulación social de sus ideas de mo- simbólicos, esenciales a la legitimación de regímenes polí- dernización política e institucional de Brasil. ticos modernos, cada vez menos partidarios del uso de la En cuanto a esa circularidad de ideas, se debe fuerza” (Gomes, A República, a História e o IHGB, observar que no se concibe ningún tipo de 26-27). De la misma forma, la política se entenderá determinación entre el discurso de los intelec- aquí en sentido amplio, no restringiéndose tuales y el de la prensa, siendo esos autóno- “a la actuación formal en términos de funciones representa- mos y destinados a diferentes públicos, aun- tivas (ejecutivas o legislativas) y pudiéndose extender: 1) a que sea posible identificar entre ellos algunos la defensa de ideas y/o formulación de proyectos político-cul- lugares comunes acerca de sus concepciones turales [...]; 2) a la ocupación de diferentes cargos/funcio- de insolidaridad social, del idealismo de nes en lugares privilegiados, públicos o privados”(Gomes, nuestras leyes e instituciones y de la solución A República, a História e o IHGB, 26-27). autoritaria como medio de garantizar el or- den y la unidad nacional. Por “lugar común” En segundo lugar, sobre las mismas cuestio- se entiende no exactamente meros clichés y nes mencionadas, se debe aclarar que en el banalidades, sino los lugares de lo “común”, presente estudio no se pretende ahondar o, como lo señala Myriam D’Allones (apud en el análisis de las posibles relaciones entre Bresciani, O charme da ciência, 415), “un fon- las generaciones intelectuales de 1920 y del do compartido de ideas, nociones, teorías, creencias siglo XIX, situándose a Oliveira Viana entre y prejuicios que permite el intercambio de palabras, las familias intelectuales brasileñas, como las argumentos sobre una comunidad política efectiva”. define Gildo Marçal Brandão4. Por lo tanto, esos y otros lugares comunes se Aunque se pueda estar de acuerdo con la pueden identificar no solo entre los propios interpretación de ese autor, esencial para intelectuales, como lo demostró oportuna- la comprensión del proceso de formación mente Maria Stella Bresciani6, sino también

3. Ângela de Castro Gomes, A República, a História 5. Maria Stella Bresciani, O charme da ciência e a e o IHGB (Belo Horizonte: Argentum, 2009). sedução da objetividade (São Paulo: UNESP, 2005).

4. Gildo Marçal Brandão, Linhagens do Pensamento 6. Según Bresciani, son lugares comunes entre político brasileiro (São Paulo: HUCITEC, 2007). los intelectuales brasileños la imagen del país entre su discurso y el de la prensa informativa asiduo de periódicos de Río de Janeiro, São del período. De esta, en el presente artículo, Paulo y Recife. Por otro lado, siendo Oliveira se tomarán como referencia los editoriales del Viana uno de los más aclamados intelectua- 172 Jornal do Brasil de 1930 a 1938. les brasileños de las primeras décadas del siglo XX, también se puede suponer que la Antes de avanzar en ese análisis, no obstante, posición dominante de la prensa de la época también se debe aclarar que la circularidad sobre los problemas nacionales era influida, de las ideas entre intelectuales y prensa no se aunque parcialmente, por el pensamiento del debe confundir con la existencia de lugares propio Viana. En efecto, en más de un mo- comunes entre ellos, aunque esta última mento, el Jornal do Brasil exaltó en sus edito- cuestión esté directamente relacionada a la riales el papel de los intelectuales como guías primera. A fin de cuentas, es evidente que la de la nación, además de citar textualmente, circulación de las ideas no excluye la existen- por ejemplo, el pensamiento de Oliveira Via- cia de divergencias o contradicciones entre na sobre la legislación laboral brasileña. esos diferentes discursos. Además, aunque se pueda identificar con relativa claridad la Por último, aunque se admita que las in- existencia de un fondo compartido de ideas fluencias entre esos discursos son recíprocas, —los lugares comunes entre intelectuales y se puede afirmar que son más nítidas para prensa—, no se puede indicar con precisión el historiador las posibles influencias del el grado y el sentido de esas influencias que, discurso intelectual sobre la prensa que lo ciertamente, son mutuas. contrario. Tal vez eso se deba a que aquel es un discurso más orgánico, con mayor funda- Por un lado, por ejemplo, teniéndose en mentación histórica y sociológica, mientras cuenta el referido comprometimiento político este último se caracteriza por ser menos de los intelectuales de la generación de 1920, integrado, incluso contradictorio en algunos se puede suponer que Oliveira Viana se man- momentos, en virtud de la necesidad diaria tuvo atento a las noticias y a la opinión de los del medio de prensa de posicionarse sobre periódicos sobre los problemas de su tiempo, los acontecimientos en curso. aún más por ser un columnista relativamente Tras estas consideraciones iniciales, pasemos, entonces, a la definición y análisis no exac- desencontrado consigo mismo, la inadecuación tamente de la circulación de las ideas entre de las instituciones liberales con respecto a la intelectuales y prensa, sino de los posibles condición política brasileña, la visión de Brasil como una nación inacabada y la idea de una lugares comunes existentes entre los discursos identidad resentida y reprimida. Para saber más de Oliveira Viana y del Jornal do Brasil, por sobre el tema, ver: Maria Stella Bresciani, O charme da ciência e a sedução da objetividade (São Paulo: medio de sus editoriales. UNESP, 2005). Insolidaridad, idealismo y autoritarismo las “agitaciones partidarias”, en su defensa de leyes y fórmulas “de acuerdo con nuestra Al recorrer la extensa bibliografía de Olivei- índole” y, ante supuestas amenazas extremis- ra Viana, se puede decir que, según el autor, tas, en su opción por el orden en detrimen- 173 una de las características recurrentes de to de la libertad. Así, tal vez se podría iden- Brasil habría sido el idealismo utópico de sus tificar allí la existencia de lugares comunes leyes e instituciones, inspiradas sobre todo entre los discursos de Oliveira Viana y del en los modelos liberales de Estados Unidos, Jornal do Brasil. Sobre ese punto, no obstan- Inglaterra y Francia y, por lo tanto, inade- te, se debe observar que, aunque esas ideas cuadas con respecto a la realidad nacional. de Oliveira Viana estuvieran directamente Esa inadecuación estaría directamente relacionadas unas a las otras y ya circularan vinculada a la inexistencia de solidaridad de significativamente entre los medios intelec- clases y de una opinión pública organizada tuales brasileños de los años 1920, el lugar en Brasil, esenciales para el buen funcio- común entre los discursos del autor y de la namiento de la democracia de tipo liberal, prensa informativa del período se habría régimen sentado justamente en la defen- delineado de forma más clara recién a me- sa de los intereses colectivos y en la libre diados de la década siguiente, especialmente expresión de la opinión por medio de los en lo que atañe a la solución autoritaria para partidos, de las elecciones y del parlamento. los problemas nacionales. También se debe En ese sentido, el régimen más adecuado a destacar el ya citado carácter orgánico y la realidad nacional sería una “Democracia constante del pensamiento de Oliveira Viana Autoritaria”, basada ya no en el principio acerca de la insolidaridad, del idealismo utó- de la libertad, sino en el de la autoridad del pico y de la solución política autoritaria, lo jefe, en defensa del orden, de la unidad y que no siempre se verificaría en el discurso de los verdaderos intereses colectivos de la del Jornal do Brasil sobre esas mismas cuestio- nación. Resumidamente, este habría sido el nes, como se verá más adelante. diagnóstico trazado por Oliveira Viana sobre la realidad nacional: dada la referida inso- En lo que se refiere a la cuestión de la lidaridad, una de las razones del idealismo solidaridad humana, observa Oliveira Viana utópico de las leyes e instituciones brasileñas que esa puede desarrollarse tanto como de tipo liberal, la solución autoritaria sería la un producto del miedo, de la necesidad de más adecuada al grado de desarrollo social y defensa común, como también por medios cultural del país. pacíficos y voluntarios como vía para la obtención de un objetivo común. En su opi- En términos semejantes se manifestaría el nión, ampliamente desarrollada a lo largo Jornal do Brasil en sus recurrentes críticas a de Populações meridionais do Brasil7 (1920), personal del Rey, y nuevamente dispersado ninguna de esas situaciones se habrían ve- con la República, por influencia de patrones rificado en el caso brasileño, resultando de exóticos. En los tiempos coloniales, observa 174 ello la insolidaridad social típica de nuestra Oliveira Viana, el medio geográfico habría formación histórica. En la primera hipótesis pulverizado e infectado no solo la sociedad, planteada, en Brasil, los señores de la tierra sino también el poder político, subordinado nunca se habrían sentido intimidados en “a su inexorable fatalidad dispersiva” (Evo- su poder por fuertes amenazas externas o lução do povo brasileiro, 190). Ya durante internas, por la opresión del poder político la monarquía, por una feliz casualidad, o aun por las luchas de clases, siendo capa- los estadistas de la independencia habrían ces de protegerse por sí mismos mediante hallado una pieza fundamental, el Rey: “con la fuerza de sus matones y ejército privado. él, harán gravitar en torno al centro fluminense La segunda hipótesis tampoco se habría a todas las provincias disociadas, aun las más cumplido en el país porque los hombres vi- remotas. Sin él, el desmembramiento del país virían muy aislados en los latifundios, en su sería absolutamente inevitable” (Evolução do ámbito familiar, dado el carácter autónomo povo brasileiro, 222). A su vez, la República y autosuficiente de los ingenios y el número habría coartado el poder central y transigido restringido de instituciones de solidaridad con las provincias, adoptando un régimen social existente en los tiempos coloniales. de “federación centrífuga” (Evolução do povo En esos términos, concluye Oliveira Viana brasileiro, 255). En las obras posteriores (Populações meridionais do Brasil), la solidari- Problemas de política objetiva (1930)9 y O idea- dad parental y el clan hacendado serían las lismo da Constituição, en su segunda edición únicas formas de solidaridad social conoci- (1939)10, Oliveira Viana reforzaría aún más das por el pueblo brasileño. dicha relación entre insolidaridad y política, asociando la primera a la ausencia de senti- El autor retomaría esos mismos argumentos miento nacional y de patriotismo entre los en la obra Evolução do povo brasileiro8, brasileños y la segunda, al nuevo modelo de pero esta vez los relacionaría de forma más democracia propuesto por él, de tipo autori- explícita al poder político, que se habría tario. En sus palabras, la sociedad brasileña dispersado en el período colonial, unificado aún se encontraba “en la fase del patriotismo durante la monarquía, mediante la acción

9. Oliveira Viana, Problemas de política objetiva (São 7. Oliveira Viana, Populações meridionais do Brasil 1.ª Paulo: Companhia Editora Nacional, 1930). ed. (Rio de Janeiro: José Olympio, 1920). 10. Oliveira Viana, O idealismo da Constituição, 2. 8. Oliveira Viana, Evolução do povo brasileiro (São ed. (São Paulo: Companhia Editora Nacional, Paulo: Companhia Editora Nacional, 1923). 1939). tribal, de la solidaridad del clan personal, sobre A partir de ese momento, empero, se debe todo del clan rústico, parental, señorial o electoral, observar que esas mismas críticas a los y no vamos más allá” (1930, p. 39). Sobre el partidos y a las elecciones serían cada vez orden político instituido en 1937, afirma más fuertes y constantes, como en el caso 175 que el Estado Novo habría sido una reacción de la sucesión presidencial de 1937, que el a la preponderancia del parlamento, cuya periódico definiría como una simple com- acción legislativa transcurría “basándose en petición personal. En el editorial, se afirma personalismos y facciosismos” (O idealismo da irónicamente que la política en Brasil “está Constituição, 146). reducida a una fórmula sumaria que expresa las tendencias y los deseos de todos. No es otra cosa Como ya se preveía, en razón de las caracte- que la conquista del poder, no por lo que él repre- rísticas ya citadas del discurso periodístico, senta, sino por lo que proporciona, lo que inspira el Jornal do Brasil jamás se mostró preocu- la mayor parte de las actitudes partidarias” (JB, pado por buscar o siquiera referir las raíces 18/4/1937, p. 5). Por lo tanto, sobre tales históricas de la insolidaridad social en Brasil, cuestiones electorales y partidarias, se puede pero, en algunos momentos, la tomó como percibir, con relativa nitidez, la existencia un dato para analizar y posicionarse ante los de un lugar común entre los discursos de acontecimientos sociales y políticos brasi- Oliveira Viana y del Jornal do Brasil. Aunque leños, entre 1930 y 1938. A lo largo de ese sus oscilaciones sean evidentes, el principio período, no obstante, se puede percibir una de la insolidaridad social estaría en la base clara oscilación en el discurso del rotativo so- de las críticas del periódico al carácter perso- bre el tema: ora admite la existencia de una nalista de las elecciones, a la falta de espíritu opinión pública y su expresión por medio asociativo de los brasileños y a la ausencia de los partidos políticos y de las elecciones, de ideología en las disputas partidarias, las ora niega todo eso de forma vehemente. En cuales serían recurrentes en su discurso a 1930, por ejemplo, exaltando el carácter pa- partir de 1932 y se harían aún más frecuen- cífico de las elecciones del 1.º de marzo y la tes después de 1935. democracia del régimen, el periódico afirmó expresamente que “la opinión pública se En cuanto al idealismo, concepto básico revigorizó en la certeza de que se le facultó del pensamiento de Oliveira Viana, ya en la la manifestación de su pensamiento, sin los “Introducción” de Populações meridionais do obstáculos y daños que otros regímenes le Brasil (1920), el autor constata la existencia han opuesto” (JB11, 1/3/1930, p. 5). de dos Brasiles, uno real y otro artificial que se inspiraría en la realidad europea. Desde hace un siglo, afirmaba, 11. De ahora en adelante, el Jornal do Brasil será referido como JB. “estamos como los fumadores de opio, que gozan también definiría ese concepto con claridad la voluptuosidad de paraísos artificiales; en esa y distinguiría el idealismo utópico, negativo, ilusión se tiene la sensación eufórica de la fuerza, del idealismo orgánico, positivo. En el pri- 176 grandeza y triunfo [...]. Desde hace un siglo, mer sentido, sería idealista “todo y cualquier estamos viviendo de sueños y ficciones, en el medio sistema doctrinario o todo y cualquier conjunto de de pueblos prácticos y objetivos” (Populações aspiraciones políticas en íntimo desacuerdo con meridionais do Brasil, 21). las condiciones reales y orgánicas de la sociedad que pretenden regir y dirigir” (O idealismo na En Pequenos estudos de Psicologia Social evolução política, 13). En el segundo, al con- (1921)12, Oliveira Viana sería irónico al aso- trario, sería orgánico aquel idealismo “que ciar ese idealismo a la cultura de las elites. solo se forma de realidad, que solo se apoya en la En sus palabras, expresaba que el brasileño, experiencia, que solo se orienta por la observación como analfabeto, “raciocina correctamente del pueblo y del medio” (O idealismo na evolução y aun inteligentemente utilizando el material política, 17). de observaciones y experiencias hechas sobre las cosas que están a su alrededor y al alcance de sus Más tarde, en la primera parte de O idealis- sentidos [...]”. Ahora bien, “háganlo aprender mo da Constituição (1939), segunda edición, francés; llévenlo a leer la ‘Historia de los Giron- Oliveira Viana se dedicaría al análisis del dinos’, de Lamartine, en el original y, entonces, idealismo político y su evolución en Brasil, ya no será el mismo” (Pequenos estudos de desde el llamado “primado del Poder Mode- Psicologia Social, 111). rador” hasta el “primado del Poder Ejecuti- vo”, pasando aún por el “primado del Poder Oliveira Viana manifestaría esa misma per- Legislativo”. Tras retomar la definición de cepción, de forma más precisa, en O idealis- los conceptos mencionados anteriormente, mo na evolução política do Império e da República el autor sugiere que la acción centralizadora (1922)13, obra en la que el autor asocia el de los poderes Moderador y Ejecutivo ten- idealismo de las elites al hecho de que las dría un carácter orgánico con relación a la primeras generaciones de la independencia realidad brasileña, exaltando especialmente habrían sido totalmente educadas fuera el Estado Novo, mientras el predominio del del país, especialmente en la Universidad Legislativo, vigente en la Primera República, de Coimbra. En esa misma obra, el autor estaría en desacuerdo con las condiciones psicológicas y estructurales del pueblo brasi- 12. Oliveira Viana, Pequenos estudos de Psicologia leño, de ello resultando el carácter utópico Social (São Paulo: Revista do Brasil, 1921). de las leyes e instituciones políticas de ese 13. Oliveira Viana, O idealismo na evolução política do Império e da República (São Paulo: Biblioteca d’O Estado de São Paulo, 1922). período14. En suma, Oliveira Viana asociaría exactamente una originalidad del autor, sino el idealismo utópico al liberalismo y el orgá- una postura común a determinada tradición nico, al autoritarismo15. de pensamiento conservador cuyos orígenes se remontarían al Vizconde do Uruguai16. 177 Sobre este tema, al contrario de lo que se Posiblemente se pueda explicar así esa verifica en la cuestión de la insolidaridad, mayor coherencia del discurso del Jornal se nota cierta regularidad y coherencia do Brasil sobre el idealismo, justamente por en el discurso del Jornal do Brasil sobre el tratarse de una idea corriente en nuestros idealismo, muy semejante al de Oliveira medios políticos e intelectuales desde hace Viana. En este caso, no obstante, aunque en mucho tiempo, siendo incluso muy anterior determinado momento el periódico llegue a Viana. De esa forma, cabe resaltar que esa a citar textualmente el pensamiento de afirmación no descalifica en nada el aporte Oliveira Viana, lo que pondría de manifiesto de Oliveira Viana para la comprensión la circulación de ideas sobre el tema, es im- histórico-sociológica y la definición concep- portante observar que la crítica al idealismo tual del idealismo en Brasil; de igual mane- de nuestras leyes e instituciones no sería ra, tampoco impide que se perciba entre su discurso y el del Jornal do Brasil la existen- cia de un lugar común sobre esa misma 14. Las ideas sintetizadas en este párrafo Oliveira Viana las desarrolló en la primera parte de O cuestión. Los ejemplos a ese respecto son Idealismo da Constituição, 2ª edición, 1939. muchos y variados. En 1931, en una relación poco usual, el periódico exaltaría las “voces 15. Sobre este punto, Gildo Marçal Brandão (2007) afirma que Oliveira Viana observó conductoras” de Borges de Medeiros y Raul acertadamente que la peculiaridad “idealista Pilla por ser “el eco del sentimiento de Rio constitucional” de los liberales estaría en la Grande”. Tal afinidad entre esos líderes y confianza del poder de la palabra escrita, la creencia de que la buena ley produciría la buena el pueblo gaúcho (de Rio Grande do Sul) se sociedad, la idea de que los problemas del país explicaría porque “no hay influencias extrañas, son políticos e institucionales. Sin embargo, dice Brandão, no se debe aceptar a priori el adjetivo no hay reflexiones recogidas en otros escenarios. Es “utópico”, que Viana ve como sinónimo de así que se explica la identidad que las caracteriza” “constitucional”, “no solo por considerar que el utopismo no es prerrogativa de estos, sino (JB, 11/7/1931, p. 5). también por suponer que el ‘idealismo orgánico’, hegemónico en la mayor parte de la historia política monarquista y republicana, no sobrevive a los mismos criterios que sirven para condenar a los ‘constitucionales’: en las propias palabras de aquel autor, ‘la disparidad que hay entre 16. Sobre el tema, ver: Brandão, Gildo Marçal, la grandeza y la impresionante euritmia de su Linhagens do pensamento político brasileiro (São estructura y la insignificancia de su rendimiento Paulo: HUCITEC, 2007), Bresciani, Maria Stella, efectivo’” (Brandão, Linhagens do pensamento O charme da ciência e a sedução da objetividade (São político brasileiro, 50). Paulo: UNESP, 2005). En otra oportunidad, tal vez inusitada debi- Al año siguiente, refiriéndose de nuevo do a la inversión del argumento conserva- al papel de los intelectuales, el periódico dor, el Jornal do Brasil criticaría a los detrac- diría que esos “dejaron el Olimpo y vinieron a 178 tores del federalismo por definir ese modelo participar en la lucha por la orientación que la político como exótico. Tras exaltar la obra sociedad busca para su equilibrio y salvación” de Tavares Bastos, “una especie de Corán para (JB, 29/9/1936, p. 5). Ese mismo año, dejan- el espíritu descentralizador” (JB, 20/2/1932, do atrás sus críticas anteriores al idealismo, p. 5), el periódico así se pronunciaría en el Jornal do Brasil destacaría justamente la defensa de la federación: adecuación de nuestra legislación laboral a la realidad nacional, citando directamente el “Cualquier persona que no haya llevado sus pensamiento del “acatado sociólogo Dr. Oliveira estudios más allá del “abc”, se considera lo Viana, [que] hace tiempo, escribiendo sobre ‘comu- suficientemente hábil como para criticar el espíritu nismo, nacionalismo y constitución’, abordaba ese de imitación de los constituyentes republicanos, mismo aspecto de la cuestión social en nuestro país los imitadores faltos de inteligencia que fueron a [...]” (JB, 03/12/36, p. 5). buscar fuera del país el modelo de nuestras leyes” (JB: 20/2/1932, p. 5). Durante el Estado Novo, el periódico sugie- re la adecuación del régimen y de su acción En Brasil, concluye, “las fórmulas centralizadoras legisladora a las condiciones nacionales, son inviables” (JB, 20/2/1932, p. 5). Otras re- contraria al idealismo anterior: “el legislador ferencias al idealismo, más usuales y recurren- no se figura, no imagina. Observa, constata, tes, serían las relativas a las leyes e institucio- decide. Es lo que se hizo, antes, en escala acotada, nes nacionales, algunas de las cuales llegaban pero que deberemos hacer en gran escala de ahora a destacar el papel social de los intelectuales en adelante. Brasil es Brasil y no es ningún otro para la modernización y reforma institucional país de la faz de la Tierra” (JB, 14/11/1937, de Brasil. En ese sentido, en 1935, el Jornal do p. 5). Ante esos ejemplos, en efecto, no solo Brasil exaltaría y criticaría al mismo tiempo a se puede afirmar la existencia de un lugar los intelectuales, diciendo que común entre los discursos de Oliveira Viana “el deber de los hombres que poseen un poco de y del Jornal do Brasil sobre la cuestión del discernimiento en el país consiste en buscar una idealismo, sino que, además, se pueden fórmula nuestra, que esté de acuerdo con nuestra percibir sus diferentes usos por parte del índole y de conformidad con las condiciones de periódico en el análisis de los acontecimien- nuestro ambiente para la solución de los problemas tos políticos y sociales en curso en el Brasil políticos y económicos de la hora inquieta que de ese momento histórico. vivimos. Pero lo que han hecho es justamente lo contrario” (JB, 30/11/1935, p. 5). En cuanto a la solución autoritaria, aunque Por la atracción de la majestad imperial, contiene Viana se manifestara a favor de regímenes el centrifuguismo de las provincias”(Populações centralizados, con poder personal fuerte, meridionais do Brasil, 337). desde Populações meridionais do Brasil (1920), 179 Oliveira Viana volvería a referir esas mismas se puede afirmar que su definición más clara ideas y argumentos en Pequenos estudos de y precisa de ese tipo de régimen la elabo- Psicologia Social (1921), O idealismo na evo- raría recién a partir de Problemas de Política lução política do Império e da República (1922) Objetiva (1930) y, sobre todo, de la segunda y Evolução do povo brasileiro (1923), criticando edición de O Idealismo da Constituição (1939). incluso a la República por no haber dado al Él define el Estado Novo como una Demo- país “un bello edificio, sólido y perfecto, construi- cracia Autoritaria, negando su carácter dic- do con la más pura mampostería nacional” (O tatorial y diferenciándolo de los regímenes idealismo na evolução política, 79-80), sino, al de partido único de Europa. En la primera contrario, “una formidable chabola federativa, de las obras mencionadas anteriormente, hecha de improviso y a martillo, con varas de Oliveira Viana se limita a analizar el pasado filosofía positiva y vigas de pino americano” nacional hasta la Proclamación de la Repú- (O idealismo na evolução política, 79-80). Sin blica, exaltando el centralismo monárquico embargo, sería recién con la publicación y la acción personal de D. Pedro II como re- de Problemas de política objetiva (1930) que el gulador del juego de los partidos, respetado autor empezaría a definir con más preci- por los clanes (que reconocen su autoridad sión los rasgos para la construcción de un y superioridad con respecto a ellos) y repre- nuevo edificio político en Brasil, en pura“ sor del caudillaje nacional, evitando así los mampostería nacional” (O idealismo na evolução peligros del separatismo y de la anarquía vi- política, 79-80). En ese sentido, afirma que, gentes durante el período de la regencia. En así como en los tiempos de la monarquía se sus palabras, refiere que el Emperador“es el había hecho con el parlamentarismo, en el único que comprende la realidad de nuestras cosas, régimen presidencial también se necesitaba nuestra incultura política, la artificialidad de “corromperlo, deformarlo, abrasilerarlo con vistas nuestros partidos, la imposibilidad de que se prac- a adaptarlo a nuestra mentalidad y a nuestra tique aquí, en su pureza, el bello régimen que hizo índole” (Problemas de política objetiva, 43). la gloria de la nación inglesa [...]” (Populações Para eso, primero sería necesario superar meridionais do Brasil, 337). Más adelante, el error histórico de los políticos liberales, afirma que Pedro II garantizó a Brasil“medio que, según el autor, daban importancia siglo de progreso moderado, disciplinado, sano. suprema a la libertad política en detrimento Medio siglo de paz, de tranquilidad, de orden. Me- de la civil. Dice Viana: “Ahora bien, la verdad dio siglo de legalidad, de justicia, de moralidad. es que es posible que exista un régimen de perfecta libertad civil sin que el pueblo tenga la más míni- democracia a la que el autor se refería en ma parcela de libertad política: y el gobierno del su obra de 1930 y que, según él, se estaría ‘buen tirano’ es una prueba de ello” (Problemas de realizando en 1937: “se siente claramente que el 180 política objetiva, 80). Más adelante, contra- espíritu de la nueva organización es de poca con- poniéndola a la democracia de tipo liberal, fianza en la opinión de las asambleas políticas, de el autor dice que la verdadera democracia pura formación partidaria, y de mayor confianza sería aquella basada en la colaboración de en la opinión de las corporaciones profesionales, las clases económicas, cuya participación no de base e inspiración económica o culturales” (O sería individual, sino colectiva: “Ahora bien, idealismo da Constituição, 169). Pero, además en nuestra democracia, lo que vemos es justamente de su carácter corporativo, Oliveira Viana lo contrario de eso: está basada en individuos, no destacaba que la verdadera democracia en clases; en individuos disociados, no en clases también necesitaba la acción de un gobier- organizadas; y todo el mal radica allí. Es una no personal fuerte, de un “Presidente único. O democracia en estado atomístico [...]” (Problemas sea, del Presidente que no comparta con nadie su de política objetiva, 119). autoridad; del Presidente en quien nadie mande; del Presidente soberano, ejerciendo, en definitiva, En la edición de 1939 de O idealismo da su poder en nombre de la Nación [...]” (O idea- Constituição, Oliveira Viana no solo reto- lismo da Constituição, 203). En suma, recor- maría esas mismas ideas, sino que, además, dando la famosa máxima de Itaboraí de que, las desarrollaría mejor, tomando, enton- en Brasil, “el rey reina, gobierna y administra”, ces, como referencia el recién implantado Oliveira Viana dice que, en el Estado Novo, régimen del Estado Novo. En su opinión, en el que se restaura, en la forma republi- la mayor originalidad de la Constitución de cana, la tradición imperial de que todo el 1937 sería el remplazo del antiguo principio poder pertenece a la Nación, la fórmula de del equilibrio de poderes y de la separación Itaboraí había de ser el lema dominante: de sus órganos por su concentración en las “el presidente preside, gobierna y administra” (O manos del Presidente, instituido como la idealismo da Constituição, 205). autoridad suprema del Estado y libre de la “dependencia humillante del Parlamento” (O A su vez, el Jornal do Brasil se definiría como idealismo da Constituição, 152). Sin embargo, un órgano esencialmente conservador y Viana no definiría ese régimen como dic- defensor de las libertades democráticas, en tatorial o antidemocrático, sino como una oposición a los regímenes de tipo dictatorial. “Democracia Autoritaria”, o sea, la democracia Sin embargo, aunque el medio de prensa no fundada en la autoridad, y no más en la li- haya renegado esas ideas precisamente, se bertad, como principio esencial (O idealismo puede observar la gradual flexibilización de da Constituição, 152). Esta sería la verdadera su discurso, que, a partir de 1935, pasaría a privilegiar la defensa del orden en detrimen- se le atribuye a la democracia liberal sería to de la libertad. En este caso, no obstante, inocente ante los regímenes despóticos: “la se debe observar que ese cambio puede estar diferencia es realmente tan grande que la demo- directamente vinculado al mayor control y cracia permite el examen y la censura de todos sus 181 censura impuestos a la prensa por la Ley de actos, mientras que las demás fórmulas modernas Seguridad Nacional (1935) y por el Estado de gobierno se cierran en la intransigencia de la Novo (1937). Ahora bien, con respecto a infalibilidad” (JB, 15/3/1934, p. 5). las cuestiones de insolidaridad e idealismo, En un segundo momento, no obstante, sin que ya eran corrientes en los editoriales del negar la defensa de sus ideales democráti- Jornal do Brasil aun antes de esos aconte- cos, pero, al mismo tiempo, expresando su cimientos, el medio siempre mantuvo la miedo de los movimientos extremistas que, misma postura. De esa forma, a partir de ese a partir de 1935, se difundían por el país, momento, la solución autoritaria sería incor- el Jornal do Brasil plantearía que “liberalismo porada al discurso del Jornal do Brasil como no quiere decir impasibilidad. Democracia no una alternativa al desorden; el periódico se significa indiferencia. [...] En realidad, el Estado acercaba, así, al pensamiento de Oliveira tiene el derecho y el deber de defenderse” (JB, Viana, a modo de lugar común, contribu- 2/1935, p. 5). Así, en nombre del orden yendo a legitimar el nuevo régimen que se y de la propia democracia, el periódico implantaría en Brasil en 1937. pasaría a defender abiertamente el uso de En ese sentido, en un primer momento, el la fuerza por parte del Estado. Manifiesta periódico resalta que era “evidente la vocación en su editorial: liberal de Brasil”, defendiendo incluso que se- “Fuera y por encima de todos los credos, seamos ría un “engaño, error desastroso” apoyar la idea contra el desorden. ¿La autoridad necesita fuerza? de que un gobierno fuerte sería capaz de Pues que se le dé fuerza a la autoridad, pero con contener las revueltas de la turba. En el edi- la condición de que la empleen, realmente, en pro torial se expresa que “un ambiente de impopu- del objetivo de combate al desorden y en el límite de laridad multiplica los problemas de orden policial, lo estrictamente necesario” (JB, 6/2/1935, p. 5). por decirlo así, e impide la ejecución de cualquier programa administrativo” (JB, 28/2/1932, p. 5). Ya al final de 1935, la Intentona Comunista Aunque admita los defectos de la demo- agudizaría aún más el miedo de los extremis- cracia liberal, el Jornal do Brasil señala que mos, llevando al Jornal do Brasil a posicio- “generalmente se exageran, en la dialéctica de narse en la trinchera opuesta de los que sus adversarios” y que “no hay régimen político llamaría, no incluyéndose más entre ellos en perfecto” (JB, 15/3/1934, p. 5). En la opinión ese momento, “los defensores del régimen demo- del rotativo, por ende, todo lo malo que crático”. Al contrario de lo que esos podrían suponer, dice el periódico, las nuevas medidas de excepción adoptadas por el gobierno no reducirían las “regalías públicas ni los derechos 182 individuales”. En las palabras del rotativo, “en determinados momentos de crisis social más intensa, no hay que elegir entre la libertad amplia y la opresión, sino solo entre una libertad restringida y una opresión sin límites” (JB, 17/12/1935, p. 5). Aun así, el periódico evaluaría como positiva la situación del país durante el período de vigencia de las medidas de excepción, afir- mando que “la vida brasileña transcurre normal y serena” (JB, 15/9/1936, p. 5). Ya bajo el Estado Novo, diría que Brasil en forma ma- ciza “está satisfecho con el régimen constitucional vigente inaugurado el pasado 10 de noviembre” (JB, 1/1/1938, p. 5).

Por último, como se pretendió demostrar, aunque los discursos de Oliveira Viana y del Jornal do Brasil sean autónomos y posean características distintas entre sí, hay entre ellos algunos lugares comunes importantes con respecto a las ideas de insolidaridad social, idealismo utópico y autoritarismo. Las críticas cotidianas del Jornal do Brasil a los partidos políticos, por su falta de ideología y de espíritu asociativo, al exotismo de nues- tras leyes y su defensa de un régimen fuerte como condición para mantener el orden y la propia democracia nos permiten señalar la existencia de un lugar común entre los discursos de los intelectuales y de estos con la prensa informativa moderna. Bibliografía:

Bastos, Élide Rugai, Morais, João Quartim. Biblioteca d’O Estado de São Paulo, 1922. O pensamento de Oliveira Viana. Campinas: UNICAMP, 1993. Viana, Oliveira. Pequenos estudos de Psicologia 183 Social. São Paulo: Revista do Brasil, 1921. Brandão, Gildo Marçal. Linhagens do pensa- mento político brasileiro. São Paulo: HUCITEC, Pécaut, Daniel. Os intelectuais e a política no 2007. Brasil: entre o povo e a nação. São Paulo: Ática, 1990. Bresciani, Maria Stella. O charme da ciência e a sedução da objetividade. São Paulo: UNESP, 2005.

Gomes, Ângela de Castro. A República, a História e o IHGB. Belo Horizonte: Argen- tum, 2009.

Jornal do Brasil. Rio de Janeiro, 1930-1938.

Lamounier, Bolívar. “Formação de um pen- samento autoritário na Primeira Repúbli- ca”, in História geral da civilização brasileira, organizado por Boris Fausto, Rio de Janeiro: Bertrand, 1990, tomo III, volume II.

Medeiros, Jarbas. Ideologia autoritária no Bra- sil. Rio de Janeiro: FGV, 1978.

Silva, Ricardo. A ideologia do estado autoritário no Brasil. Chapecó: Argos, 2004.

Viana, Oliveira. Populações meridionais do Bra- sil. 1. ed. Rio de Janeiro: José Olympio, 1920.

Viana, Oliveira. O idealismo da Constituição. 2. ed. São Paulo: Companhia Editora Nacional, 1939.

Viana, Oliveira. Evolução do povo brasileiro. São Paulo: Companhia Editora Nacional, 1923.

Viana, Oliveira. Problemas de política objetiva. São Paulo: Companhia Editora Nacional, 1930.

Viana, Oliveira. O idealismo na evolução política do Império e da República. São Paulo: DOS SILÊNCIOS ... The past is never dead. In fact, it`s not even past2. E DAS NARRATIVAS “Perderam em 64, perderam agora em 2016. Pela DO PASSADO RECENTE família e pela inocência das crianças em sala de 184 AOS IMPACTOS NA ATUAL aula, que o PT nunca teve. Contra o comunismo, POLÍTICA BRASILEIRA pela nossa liberdade, contra o Foro de São Paulo. 1 Gilvan Veiga Dockhorn Pela memória do coronel Carlos Alberto Brilhante Universidade Federal de Santa Maria Ustra, o pavor de Dilma Rousseff, pelo exército de Caxias, pelas Forças Armadas, pelo Brasil acima de tudo e por Deus acima de tudo, o meu voto é sim”3.

Com este discurso em sessão da Câmara dos Deputados de 17 de abril de 2016, Jair Messias Bolsonaro, ex-capitão do exército e deputado federal pelo Partido Social Cristão (PSC) do Rio de Janeiro, proferiu seu voto no processo de admissibilidade do impedi- mento por crime de responsabilidade da presidenta Dilma Rousseff.

2. FAULKNER, Willian. Requiem Por Uma Freira. Pontinha, Portugal: Nova Veja, 2013.

3. “Bolsonaro menciona chefe do Doi-CODI ao votar pelo impeachment” In.: Portal de Notícias “O Globo” de 18 de abril de 2016. Disponível em: https://oglobo.globo.com/brasil/ bolsonaro-menciona-chefe-do-doi-codi-ao-votar- pelo-impeachment-2-19112343 Acesso em 29 de março de 2020. O Foro de São Paulo referido por Bolsonaro é uma organização criada em 1990 em São Paulo a partir de um seminário internacional convocado pelo Partido dos Trabalhadores (PT) reunindo partidos e organizações dos países da América Latina e Caribe para promover alternativas às políticas dominantes na região durante a década de 1990. Ver: POMAR, 1. Investigador integrado do Centro de Estudos Valter; REGALADO, Roberto. Foro de São Paulo: Interdisciplinares do Século XX da Universidade Construindo a Integração Latino-Americana e de Coimbra (CEIS20/UC). Membro da Caribenha. São Paulo: Fundação Perseu Abramo, Rede Científica para o Estudo dos Fascismos, 2013. Já Duque de Caxias, ou Luis Alves de Lima Autoritarismos, Totalitarismos e Transição à e Silva, figura das mais importantes na tradição Democracia (REFAT). militar brasileira é o patrono do Exército. Transmitido em rede nacional pelas Dilma Rousseff participou da resistência ao grandes emissoras de rádio e televisão do regime atuando na Organização Revolucio- país, reproduzido nos principais jornais nária Marxista – Política Operária (Polop), impressos e portais de notícias, Bolsonaro no Comando de Libertação Nacional (CO- 185 relacionou o processo de impedimento da LINA) e na Vanguarda Armada Revolucioná- presidenta ao golpe de 1964, atacou o co- munismo e, sobretudo, fez loas ao coronel Volume 2, número 3, Madrid, pp. 135-148. DOI: Carlos Alberto Brilhante Ustra. 10.3232/REB.2015.V2.N3 ISSN: 2386-4540. FON, Antônio Carlos. Tortura - A História da Repressão Política no Brasil. São Paulo: Global Editora, Durante o regime civil-militar, entre 1970 1979. FRAGOSO, Heleno; BERMUDES, Sérgio. e 1974, Ustra foi chefe do Destacamento “A Tortura e a Morte de Presos Políticos: O Caso de de Operações de Informação - Centro de Vladimir Herzog”. In.: Encontros com a Civilização Brasileira. Nº 3, 1978. Sobre a questão de Ustra na Operações de Defesa Interna (DOI-CODI) Comissão Nacional da Verdade ver: WESTHORP, de São Paulo, órgão de repressão política Amy Jo; GARRIDO, Ayra Guedes; GENOVEZ, Carolina; SANTOS, Shana Marques dos (orgs.). do governo; de 1974 a 1977 chefiou a Seção As Recomendações da Comissão Nacional da Verdade: de Operações do Centro de Informações do Balanços sobre a sua Implementação Dois Anos Depois. Rio de Janeiro: ISER, 2016. Sobre a atuação do Exército (CIE). Atuando sob a alcunha de DOI-Codi ver: GODOY, Marcelo. A Casa da Vovó: “major Tibiriçá”, o coronel foi reconhecido Uma Biografia do DOI-Codi (1969-1991), O Centro de Sequestro, Tortura e Morte da Ditadura Militar. como torturador pela Justiça comum de São São Paulo: Alameda, 2014. Ustra apresentou Paulo e sob seu comando, segundo apontou sua versão das atividades que desempenhou depois que, em 1985, foi reconhecido em uma a Comissão Nacional da Verdade, pelo me- cerimônia pública pela então deputada federal nos 50 pessoas foram assassinadas ou desapa- Bete Mendes como um dos seus torturadores; receram e outras 500 foram torturadas4. 19 anos depois, publicou o seu segundo livro de memórias: USTRA, Carlos Alberto Brilhante. Rompendo o Silêncio. Rio de Janeiro: Editerra, 1985. USTRA, Carlos Alberto Brilhante. A Verdade 4. Foram contabilizados pela Comissão Nacional Sufocada: A História que a Esquerda Não Quer Que da Verdade pela ação do regime civil-militar 434 o Brasil Conheça. Brasília: Editora Se, 2006. Sobre vítimas fatais (sendo que destes ainda restam 243 o livro de memórias do coronel Ustra consultar: desaparecidos). BRASIL. Comissão Nacional da CARDOSO, Lucileide Costa. Construindo a Verdade. Relatório/Comissão Nacional da Verdade – Memória do Regime de 1964. Revista Brasileira de Brasília: CNV, 2014. Em 2008, Ustra foi alvo de História, São Paulo, v.14, p.179-196, 1994. Sobre um processo judicial que o acusou da morte do as denúncias contra Ustra ver a matéria: Ele me jornalista Luiz Eduardo Merlino. O processo foi dava choque nas orelhas, “diz vereador torturado por extinto pelo Tribunal de Justiça de São Paulo. herói de Bolsonaro”, reportagem sobre a denúncia Sobre o tema são obras referenciais: VÁRIOS do vereador de São Paulo Gilberto Natalini AUTORES. Brasil: Nunca Mais. Projeto “B”. 14ª acerca das torturas sofridas em agosto de 1972 Edição. Petrópolis: Vozes, 1986. ISHAQ, Vivien comandadas pelo coronel Ustra. Disponível em: Fialho da Silva. As Graves Violações de Direitos Último Segundo - iG @ https://ultimosegundo. Humanos Perpetradas Pelo Estado Brasileiro Durante ig.com.br/politica/2019-08-09/ele-me-dava- 1964 a 1985: Os Casos de Mortos e Desaparecidos choque-nas-orelhas-diz-vereador-torturado-por- Forçados No Relatório da Comissão Nacional da heroi-de-bolsonaro.html de 9 de agosto de 2019, Verdade. REB - Revista de Estudios Brasileños, acesso em 20 de março de 2020. ria Palmares (VAR-Palmares). Por conta disso, sociais, o mais novo espaço público de mani- aos 22 anos foi presa e submetida a sucessivas festação política, que já adotava uma narrativa sessões de torturas e sevícias. Seus relatos dão similar, assentiu e reproduziu tal discurso 186 conta do horror, da brutalidade, da desuma- como a grande “revanche” contra “os subversi- nidade das práticas repressivas, das sequelas vos do governo” e o avanço do “esquerdismo” deixadas pela tortura e pela constante lem- (o medo comunista atualizado pelo petismo o brança da bestialidade que tomou conta dos qual teria avalizado a corrupção, aparelhado operadores das políticas de segurança5. os órgãos do Estado e profanado os valores cristãos da “família brasileira”)7. A despeito da indignação de vítimas e familia- res de mortos e desparecidos durante o regime Homenagear em ato oficial, em instituição civil-militar, de instituições e organizações liga- representativa e em plena democracia um das à justiça e aos direitos humanos (como a reconhecido torturador e se referir ironi- Ordem dos Advogados do Brasil, OAB), a fala camente à tortura e o trauma sofrido pela do então deputado não causou estranhamen- presidenta não provocou punição, repri- to, repulsa ou contrariedade. Grande parte do menda ou contestação ao deputado pela plenário lotado o ovacionou, deputados aos mesa diretora da Câmara dos Deputados, risos o aplaudiram e vibraram com a habitual presidida à época por Eduardo Cunha, do agressividade do parlamentar6. Parte das redes Movimento Democrático Brasileiro - MDB – cassado meses depois por quebra do decoro 5. AMARAL, Ricardo Batista. A Vida Quer é parlamentar e condenado a 15 anos de Coragem: A Trajetória de Dilma Rousseff – A Primeira prisão por corrupção passiva, lavagem de Presidenta do Brasil. São Paulo: Sextante, 2011. dinheiro e evasão de divisas. 6. Discurso de Bolsonaro deixa ativistas ‘estarrecidos’ e leva OAB a pedir sua cassação”. Disponível em: https://www.bbc.com/ portuguese/noticias/2016/04/160415_ G1 de 18 de abril de 2016. Disponível em: http:// bolsonaro_ongs_oab_mdb g1.globo.com/politica/processo-de-impeachment- BBC News Brasil de 20 de abril de 2016. Acesso de-dilma/noticia/2016/04/deus-filhos-veja-os- em 18 de março de 2020. termos-mais-citados-na-votacao-do-impeachment. “OAB-RJ pede cassação do mandato de Bolsonaro html Acesso em 29 de maio de 2020. por homenagem a Ustra”. Disponível em: Boletim de Notícias Conjur de 25 de abril de 2016 7. A afirmação de que Dilma Rousseff seria https://www.conjur.com.br/2016-abr-25/oab-rj- subversiva foi feita pelo jornalista Reinaldo cassacao-mandato-bolsonaro-homenagem-ustra Azevedo e veiculada no Portal de Notícias Veja em Acesso em 18 de março de 2020. Sobre a votação: 27 de abril de 2016: “Dilma é uma subversiva da 367 votos foram a favor e 137 contra o processo ordem democrática; tem de responder por seus de impedimento da presidente (duas ausências atos”. Disponível em: e 7 abstenções). Entre os favoráveis, a menção à https://veja.abril.com.br/blog/reinaldo/ “família” e “deus” fizeram parte da justificativa de dilma-e-uma-subversiva-da-ordem-democratica- mais de 158 votos. “Deus, filhos... Veja Os Termos tem-de-responder-por-seus-atos/ Acesso em 21 Mais Citados Na Votação do Impeachment”. In.: de abril de 2020. Raros os que solidarizaram ou manifestaram Ustra não testemunhou nem a homenagem empatia com Dilma Rousseff, não a presi- do deputado nem a vitória do candidato nas denta em julgamento, mas com a vítima de eleições de 2018. Ustra faleceu em outubro um crime pusilânime. A sociedade calou, se de 2015 aos 83 anos sem ter assumido seus 187 omitiu, ignorou (quando não aderiu) a tais crimes nem cumprido um dia sequer de declarações8. Provavelmente, grande parte da pena por conta de seus atos. população brasileira, mesmo entre aqueles que Em relação ao passado recente do país, o concordavam com o deputado Bolsonaro, não então deputado Jair Bolsonaro construiu sua fazia a menor ideia de quem foi e do que fez o carreira política com base em um discurso coronel Ustra. Compreender tanto o processo que gradativamente se radicalizou conforme histórico que legitima um parlamentar men- demandas progressistas eram ampliadas cionar positivamente um torturador em sessão na sociedade e no parlamento e conforme oficial e, no mesmo movimento, analisar o des- avanços nas políticas de memória crítica ao conhecimento de grande parte da população golpe de 1964 e ao regime civil-militar. acerca não apenas dos perpetradores de crimes contra a humanidade no país, mas do passado Razão das enfáticas defesas das práticas recente, são os objetivos deste trabalho. repressivas e violações de direitos humanos expressas em manifestação públicas como “o erro da ditadura foi torturar e não matar” e Passado Presente “pau-de-arara funciona. Sou favorável à tortura, 9 Passados dois anos de seu voto em 2016, Jair tu sabe disso. E o povo é favorável também” . Os Messias Bolsonaro foi eleito presidente da veementes elogios aos agentes envolvidos em República com um discurso ultraconservador crimes contra a humanidade tornaram-se pelo, ironicamente, Partido Social Liberal recorrentes e também a pública repulsa e (PSL) em uma eleição radicalmente polarizada obstrução à implementação de políticas de sem que projetos e propostas para o país ten- memória (como a instauração e atividade ham sido propostos ou amplamente debatidos. 9. A primeira declaração dada em entrevista à Rádio Jovem Pan em 8 de julho de 2016 e a segunda em entrevista ao Programa Câmara Aberta da TV Bandeirantes em 1999 segundo 8. PIMENTEL JUNIOR, Jairo. Impeachment, reportagem “Veja 10 frases mais polêmicas de Oposição e Autoritarismo - O Perfil e Demanda dos Bolsonaro Sobre o Golpe de 1964 e a Ditadura Militar”. Manifestantes em São Paulo. 2015. Em Debate, Folha de São Paulo Online de 29 de março de Belo Horizonte, v.7, n.2 p.15-22, abr. 2015. 2019. PENTEADO, Cláudio Luis de Camargo; LERNER, Disponível em: https://www1.folha.uol.com. Celina. A Direita na Rede: Mobilização Online no br/poder/2019/03/veja-10-frases-polemicas-de- Impeachment de Dilma Rousseff. In.: Em Debate, bolsonaro-sobre-o-golpe-de-1964-e-a-ditadura- Belo Horizonte, v.10, n.1, p.12-24, abril 2018. militar.shtml. Acesso em 22 de junho de 2020. das Comissões da Verdade e reivindicações da coligação PSL/PRTB – Partido Social pelo acesso à documentação e arquivos do Liberal e Partido Renovador Trabalhista regime). Neste movimento rechaçou propos- Brasileiro - registrado no Tribunal Superior 188 tas de revogação da Lei da Anistia e justifi- Eleitoral e que compôs a chapa presidencial cou os casos de torturas e desaparecimentos com o general Hamilton Mourão. Jair Bolso- políticos (mesmos aqueles reconhecidos naro encampou campanhas pelo pleno pelo Estado) e, por consequência, veemente- armamento da população, pela diminuição mente negou a validade da luta de vítimas e da maioridade penal, pela adoção da pena familiares do regime civil-militar por justiça, de morte e contra a discussão de gênero nas responsabilização, punição e reparação10. escolas (consideradas pejorativamente de “ideologia de gênero”). A isso se somavam Jair Bolsonaro ganhou notoriedade pela as frequentes e reiteradas acusações de postura polêmica, agressiva e pela intransi- homofobia, misoginia e racismo com um gente defesa de temas conservadores como discurso de oposição extremada contra tradição, família com a ênfase no “cidadão minorias, grupos identitários, movimentos de bem e moral cristã” expressa no slogan da sociais, defensores dos direitos humanos campanha presidencial de 2018 “Brasil acima e, tema recorrente, petistas e comunistas11. de tudo e deus acima de todos”, nome também

11.Bolsonaro definiu como bandeira de oposição 10. “Bolsonaro volta a defender movimento que exatamente as políticas identitárias mais atuantes instaurou ditadura militar em 1964: ‘Não houve ligadas à raça, gênero e orientação sexual, mas golpe’. In.: “O Globo” de 31 de março de 2020. escolheu como antagonistas não negros, mulheres Disponível em: https://oglobo.globo.com/ ou homossesuxuais, mas sim, os militantes destas brasil/bolsonaro-volta-defender-movimento-que- causas. CESARINO, Letícia. Identidade e Representação instaurou-ditadura-militar-em-1964-nao-houve- no Bolsonarismo: Corpo Digital do Rei, Bivalência golpe-24343202. “Bolsonaro provoca tumulto em Conservadorismo-Neoliberalismo e Pessoa Fractal. Rev. visita de Comissão da Verdade a quartel” Revista antropol. (São Paulo, Online), v. 62 n. 3: 530-557, Época Online de 23 de setembro de 2013.https:// USP, 2019. Exemplo de polêmicas declarações de epoca.globo.com/tempo/noticia/2013/09/ Bolsonaro: “Bolsonaro insulta Maria do Rosário: Não bolsonaro-bagride-senadorb-em-visita-da-comissao- lhe estupro porque você não merece”, fala do deputado da-verdade-ao-doi-codi.html. Acesso em 7 de maio no plenário da Câmara dos Deputados ao se de 2020. Quando deputado federal pelo Partido dirigir à deputada Maria do Rosário do Partido Progressista (PP-RJ), Jair Bolsonaro tumultuou dos Trabalhadores do Rio Grande do Sul. In.: os trabalhos da Comissão Nacional da Verdade “O Dia” publicado em 9 de dezembro de 2014. do Rio de Janeiro que visitava o 1º Batalhão de Disponível em: https://odia.ig.com.br/noticia/ Polícia do Exército, na Tijuca, chegando de rio-de-janeiro/2014-12-09/bolsonaro-insulta- surpresa, mesmo sem ser membro da comissão maria-do-rosario-nao-lhe-estupro-porque-voce- e não estar na lista dos integrantes da visita o nao-merece.html. Acesso em 25 de maio de 2020. deputado forçou sua entrada e agrediu o senador “Bolsonaro pede à Dilma para assumir se gosta de Randolfe Rodrigues (PSOL-AP). O prédio abrigou homossexual”. Reportagem sobre discurso do então o Destacamento de Operações de Informações- deputado Jair Bolsonaro (PP-RJ) criticando os livros Centro de Defesa Interna (DOI-Codi), local de didáticos indicados pelo Ministério da Educação que tortura e prisões arbitrárias durante a ditadura. supostamente teriam conteúdo inadequado ligado Tais posturas geraram inúmeros conflitos Já como presidente, avalizado por mais de mas garantiram a Bolsonaro 27 anos contí- 57 milhões de votos, cerca de 55% dos votos nuos de mandato como deputado federal, válidos do segundo turno das eleições, Jair com votações expressivas (tendo nesse perío- Bolsonaro não abandonou as atitudes que 189 do aprovado dois projetos de lei e passado caracterizaram sua vida parlamentar. Pelo por sete partidos políticos)12. Ao longo de contrário. Seu governo está sendo marcado sua trajetória, Jair Bolsonaro representou por constantes referências laudatórias ao no parlamento os anseios (mesmo os mais golpe de 1964 e ao regime civil-militar, pela velados) senão de uma parte da sociedade defesa das políticas repressivas implementa- brasileira de um considerável número de das no período, pelo menosprezo às vítimas eleitores, conforme intensificava discursos e e familiares e por deferências a personagens posturas, angariava mais adeptos, seguidores denunciados como perpetradores de crimes e, principalmente, eleitores. Mas também contra a humanidade. Mais delicado ainda, se tornou produto do campo político que o comportamento do presidente (membros viria a compor a chamada “nova direita, mais de sua família e do governo) toca em duas extremada e antidemocrática”13. questões das mais delicadas do final do regi- me civil-militar: a tortura e os desaparecidos políticos (prática adotada pelo Estado que ao movimento LGBTQ. In.: Portal de Notícias G1 de 24 de novembro de 2011. Disponível em: http:// consistia na detenção – por vezes, ilegal – g1.globo.com/politica/noticia/2011/11/bolsonaro- tortura, execução e ocultação dos corpos)14. pede-dilma-para-assumir-se-gosta-de-homossexual. html. Acesso em 29 de junho de 2020. de Jair Bolsonaro: SOLANO, Ana Ester. A Crise da 12. Como figura pública, Jair Bolsonaro surgiu em Democracia e os Extremismos de Direita. In.: Análise, nº 1986 ao assinar na revista Veja artigo em que recla- 48, São Paulo: Friedrich-Ebert-Stiftung (FES), 2018. mava do baixo soldo pago aos militares. Em 1987, na mesma revista, reapareceu em uma reportagem que 14. Em 2009, como resposta aos setores que revelava um plano de explodir bombas em locais defendiam a abertura de arquivos do regime estratégicos do Rio de Janeiro. A revista publicou civil-militar e a recuperação dos restos mortais dos um desenho que detalhava a ação a qual suposta- desaparecidos durante à repressão à Guerrilha mente seria de autoria do capitão, comprovando do Araguaia, o deputado Bolsonaro mantinha na uma conspiração em curso no Exército. Instado a porta de seu gabinete um cartaz com o desenho prestar contas, Bolsonaro foi considerado culpado de um cachorro com um osso na boca com no primeiro julgamento, e mais tarde inocentado os dizeres “Desaparecidos do Araguaia: quem pelo Superior Tribunal Militar. Após a decisão da procura osso é cachorro”! In.: “Cartaz Contra corte, Bolsonaro passou à reserva e ingressou na Desaparecidos do Araguaia Irrita Deputados”. política com um séquito de apoiadores e admirado- Estadão Online de 28 de maio de 2019. res. Sobre a trajetória de Bolsonaro ver: CARVAL- Disponível em: https://politica.estadao.com.br/ HO, Maklouf Luiz. O Cadete e o Capitão: A Vida de Jair noticias/geral,cartaz-contra-desaparecidos-do- Bolsonaro no Quartel. São Paulo: Todavia, 2019. araguaia-irrita-deputados,378349. Acesso em 15 de junho de 2020. Já como presidente, Bolsonaro 13. Definição de Solano que também analisou o defendeu o golpe de 1964, ironizou e revelou perfil deste espectro político e dos e apoiadores saber as circunstâncias da morte do desaparecido Como chefe de Estado, Bolsonaro definiu Rompeu assim com a postura dos governos Ustra como “herói nacional” e recebeu pós Constituição de 1988 os quais compar- no Palácio do Planalto para uma conversa tilhavam, com ênfases distintas, com o pre- 190 informal Sebastião Rodrigues de Moura, domínio de uma dada memória crítica ao conhecido como Major Curió, comandante regime civil-militar. Esta memória hegemô- da repressão à Guerrilha do Araguaia e acu- nica acerca do passado recente foi um dos sado de prisões ilegais, tortura e assassinato. resultados da mudança de ordenamentos ao O presidente participou de mobilizações e final do regime e, posteriormente, influen- manifestações (mesmo com o isolamento ciou e determinou o teor das políticas de social proposto pelas autoridades de saúde memória desenvolvidas pelo Estado (imple- do próprio governo federal como meca- mentadas principalmente após 1990) basea- nismo de contenção da proliferação da das no testemunho das vítimas das violências pandemia provocada pelo Covid-19) contra e abusos do regime civil-militar e incentivo os poderes constitucionais (Judiciário e Le- ao acesso a arquivos e documentos oficiais gislativo) que defendiam uma intervenção (com a finalidade de reparações, recupe- militar, a criminalização do comunismo rações das histórias das vítimas e promoção entre outros temas15. de ações institucionais e simbólicas)16.

político durante o regime civil-militar Fernando agente de repressão na ditadura”. In.: Correio Augusto de Santa Cruz Oliveira, pai do atual Braziliense de 6 de maio de 2020. https:// presidente da Ordem dos Advogados do Brasil, www.correiobraziliense.com.br/app/noticia/ Felipe Santa Cruz, insinuando que seus próprios politica/2020/05/06/interna_politica,851825/ companheiros o teriam matado. “Bolsonaro volta bolsonaro-recebe-major-curio-agente-de-repressao- a defender movimento que instaurou ditadura na-ditadura.shtml Acesso em 7 de maio de 2020. militar em 1964: ‘Não houve golpe’ In.: “O Sobre o Major Curió ver: NOSSA, Leonencio. Globo” de 31 de março de 2020. Disponível em: Mata: O Major Curió e as Guerrilhas do Araguaia. https://oglobo.globo.com/brasil/bolsonaro- São Paulo: Companhia das Letras, 2012. Sobre a volta-defender-movimento-que-instaurou-ditadura- Guerrilha do Araguaia: AMORIM, Carlos. Araguaia: militar-em-1964-nao-houve-golpe-24343202 Acesso Histórias de Amor e Guerra. São Paulo/Rio de em 8 de maio de 2020.. In.: Portal de Notícias Veja Janeiro: Editora Record, 2014. de 29 de junho de 2019. Disponível em: https:// veja.abril.com.br/politica/bolsonaro-posso- contar-ao-presidente-da-oab-como-o-pai-dele- 16. NAPOLITANO, Marcos. Recordar é Vencer: As desapareceu/. Acesso em 19 de setembro de 2019. Dinâmicas e Vicissitudes da Construção da Memória Sobre o Regime Militar Brasileiro. In.: Antíteses – Revista do Programa de Pós-Graduação em 15. Bolsonaro chama coronel Brilhante Ustra História Social da Universidade Estadual de de ‘herói nacional’. In.: G1 - Portal de Notícias Londrina - Dossiê: 50 Anos do Golpe: Arte, Cultura publicado em 8 de agosto de 2019. https:// e Poder (Parte II), v. 8, n. 15, pp. 09-44, nov. g1.globo.com/politica/noticia/2019/08/08/ 2015, p. 17. Mesmo com o advento da nova bolsonaro-chama-coronel-ustra-de-heroi- Constituição em 1988, o legado autoritário se fez nacional.ghtml acesso em 20 de março de 2020. presente como no caso das relações entre civis e “Bolsonaro recebe no Planalto Major Curió, militares que acabaram por impactar na própria Não é estranho, que, assumindo a presidên- A chamada “Vala de Perus” havia sido cia, Bolsonaro tenha buscado uma política descoberta nos anos 70 por familiares de de enfrentamento a tal memória hegemô- desaparecidos através de denúncias de nica. Na prática, o governo Bolsonaro im- trabalhadores do local. Agentes do governo 191 plementa uma desconstituição das políticas a utilizavam o cemitério para enterros em de memória estabelecidas em função das valas clandestinas e com identificações falsas violações aos direitos fundamentais perpe- de vítimas do regime civil-militar (e também tradas durante o regime civil-militar. Exem- vítimas do Esquadrão da Morte e indigen- plo, e que possui um efeito significativo, é tes). Contudo como a base da negociação a extinção do Grupo de Trabalho Perus, para a transição previa salvaguardas (a anis- criado em 2014 pela Secretaria de Direitos tia seria recíproca) e as famílias dos desapa- Humanos da Presidência da República recidos não reuniram condições concretas (SDH/PR, atualmente Ministério da Mulher, e apoio institucional para promoverem da Família e dos Direitos Humanos, MDH), investigações, o local tornou-se referência em conjunto com a Secretaria Municipal de na “desmemória” da transição18. Em 1990, a Direitos Humanos (SMDH) da Prefeitura de vala foi “redescoberta” acidentalmente em São Paulo e a Universidade Federal de São meio a uma reportagem sobre violência po- Paulo (UNIFESP) com o objetivo de fazer a licial. A prefeita de São Paulo à época, Luiza análise das mais de 1.000 caixas de ossadas Erundina (PT) apoiou a demanda da Comis- de desaparecidos políticos encontradas no são de Familiares de Mortos e Desaparecidos cemitério municipal Dom Bosco, em Perus, Políticos (CFMDP) e de represetantes de periferia de São Paulo (construído em 1971 entidades de defesa dos direitos humanos pelo então prefeito Paulo Maluf)17. (como a Comissão Justiça e Paz da Arqui- diocese de São Paulo e o Grupo Tortura Nunca Mais) e criou uma comissão especial consolidação da democracia. A esse respeito 18. GALLO, Carlos Artur. Op. Cit. Para Que Não ver: ZAVERUCHA, Jorge. Relações Civil-Militares: Se Esqueça, Para Que Nunca Mais Aconteça: Um O Legado Autoritário da Constituição de 1988. In.: Estudo Sobre o Trabalho da Comissão de Familiares TELES, Edson; SAFATLE, Vladimir (Orgs.).O Que de Mortos e Desaparecidos Políticos. Jundiaí, Paco Resta da Ditadura: A Exceção Brasileira. São Paulo: Editorial, 2014, pp. 47-53. Ver também: TELLES, Boitempo Editorial, 2010, pp. 41-76. Sobre a Janaína de Almeida. Entre o Luto e a Melancolia: dimensão militar na transição ver: ZAVERUCHA, A Luta dos Familiares de Mortos e Desaparecidos no Jorge. Frágil Democracia: Collor, Itamar, FHC e os Brasil. In.: SANTOS, Cecília MacDowell; TELLES, Militares (1990-1998). Rio de Janeiro: Civilização Edson; TELLES, Janaína de Almeida (orgs.). Brasileira, 2000. Desarquivando a Ditadura: Memória e Justiça no Brasil. Vol. 1, São Paulo: HUCITEC, 2009, pp. 151- 17. “Decreto de Bolsonaro Acaba Com 176. TELLES, Janaína de Almeida (org.). Mortos e Identificação de Ossadas de Perus”. In.: Yahoo Desaparecidos Políticos: Reparação ou Impunidade? 2ª Notícias de 22 de abril de 2019. Ed. São Paulo: Humanitas/FFLCH/USP, 2001. para investigação que teve como resultado Bolsonaro e o bolsonarismo, ou seja, o a retirada das ossadas e sua análise, catalo- conjunto de seus seguidores irredutí- gação e futura identificação na Universidade veis, reproduzem elementos do histórico 192 Estadual de Campinas (UNICAMP)19. conservadorismo de parte significativa da sociedade. Reatualizaram esse histórico ao encontrarem espaço como resposta imediata Representações do Passado Recente e à crise de representação política, exposta e Resíduos Autoritários potencializada pela Operação Lava Jato (que identificou sujeitos do sistema político à co- Jair Messias Bolsonaro, como produto de rrupção e espúrias relações entre empresá- uma nova correlação de forças políticas no rios e o poder público) gerando insatisfação bloco dirigente, inseriu no debate públi- e descrédito no sistema político como um co, com um alcance e projeção inéditos, a todo. Na ausência de projetos progressistas questão da postura do governo e seus repre- com credibilidade e na incapacidade de os sentantes em um Estado Democrático com partidos da esquerda tradicional respon- relação ao passado autoritário recente20. derem a estas insatisfações, preponderou a retórica antipolítica e grupos conservadores 19 A extinção do Grupo de Trabalho Perus bem apropriaram estas demandas. como as limitações às atividades da Comissão Especial Sobre Mortos e Desaparecidos Políticos Estes grupos canalizaram parte destas foram resultado do Decreto 9.759 que diminuiu drasticamente (e seletivamente) os gastos da insatisfações em votos ao candidato que se administração pública. Sobre a Vala de Perus apresentou como outsider, nacionalista, livre ver: COMISSÃO DA ANISTIA/MINISTÉRIO DA JUSTIÇA. Vala Clandestina de Perus: Desaparecidos de ideologias e portador de soluções ime- Políticos, Um Capítulo Não Encerrado da História diatas (outra parte do eleitorado, cerca de Brasileira. São Paulo: Edição do Autor, 2012. Sobre o trabalho da Comissão de Familiares de um terço, desconsiderou as eleições ou não Mortos e Desaparecidos Políticos no Brasil ver: acolheu nenhuma das 13 opções apresenta- GALLO, Carlos Artur. Op. Cit. O jornalista que 21 “redescobriu” a vala de Perus foi Caco Barcellos das como candidatos) . e a pesquisa resultou no livro: BARCELLOS, Caco. Rota 66: A História da Polícia Que Mata. Rio de Janeiro: Record, 2003. Deve-se lembrar que a dem, sem que isso implique a ocupação concreta Comissão de Investigação da Prefeitura Municipal dos centros decisórios. A seu turno, bloco dirigente de São Paulo foi extinta ainda em 1993, na gestão refere-se à face visível dos centros decisórios de do prefeito Paulo Maluf. poder, aqueles que “governam” – no caso - a oficiali- dade militar e a tecnocracia, diferente da noção de 20. Os blocos mencionados (bloco dirigente e domi- governo já que este último é compreendido como o nante) não guardam relação com a teoria de bloco conjunto da administração. GRAMSCI, Antonio. Os histórico formulada por Gramsci; bloco dominante Intelectuais e a Organização da Cultura. Rio de Janeiro: diz respeito aos setores que dominam e orientam as Civilização Brasileira, 1985. práticas sociais através da hegemonia das estruturas jurídico-políticas e dos aparelhos que lhe correspon- 21. Segundo o Superior Tribunal Eleitoral Uma série de elementos se somaram não no primeiro turno das eleições de 2018 apenas viabilizando a vitória de Jair Bolsona- (realizada em 7 de outubro), 29.941.265 (20,33%) dos eleitores não compareceram, ro nas urnas, mas o avanço de uma agenda 6,14% (7.206.205) anularam seus votos e conservadora. Entre estes elementos podem 193 3.106.936 votaram em branco; no segundo turno, em 28 de outubro, foram 31.371.704 ser elencados a disfuncionalidade das insti- de abstenções (21,30%) 8.608.105 anularam tuições (gerando desconfiança e rejeição da seu voto (7,43%) e votaram em branco 2.486.593 (2,14%). In.: “Eleições 2018: sociedade), a exaustão do modo petista de Justiça Eleitoral conclui totalização dos votos do governar, o chamado “lulismo”, que, apesar segundo turno” TSE de 30 de outubro de 2018. Dados disponíveis em: http://www.tse.jus. dos avanços em políticas sociais, acabou por br/imprensa/noticias-tse/2018/Outubro/ seguir práticas tradicionais, e por vezes não eleicoes-2018-justica-eleitoral-conclui- republicanas, da velha política brasileira. totalizacao-dos-votos-do-segundo-turno. Acesso em 22 de junho de 2020. Apesar da Soma-se nessa conjuntura a emergência de campanha não confirmar o discurso de Jair uma cultura política digital anti-institucio- Bolsonaro segundo relatório que analisou os quarenta primeiros dias da campanha nal, a frustração pela ineficiência ou mesmo eleitoral do candidato no Facebook (entre ausência de políticas públicas (principal- 16 de agosto e 25 de setembro de 2018) através das publicações da página oficial do mente nas áreas de segurança e saúde), candidato e todas as publicações das páginas adicionada a uma grave crise econômica22. mais relevantes que faziam propaganda pró- Bolsonaro, classificando por tema o conteúdo daquelas publicações que tiveram maior número de compartilhamentos. Segundo o 22. Solano e Ortellado coordenaram pesquisa relatório, a campanha eleitoral de Bolsonaro de campo nas manifestações pelo impeachment se revelou mais antissistêmica do que da presidenta Dilma Rousseff em São Paulo conservadora e muito mais conservadora do entre 12 de abril e 16 de agosto de 2015. que liberal, no sentido econômico e, apesar Utilizando questionários comprovaram que da simbologia e ênfase nacionalista no lema o descontentamento e desconfiança dos “Brasil acima de tudo”, entre as ações mais manifestantes não se restringia ao Partido dos compartilhadas nenhuma defendia pautas Trabalhadores, mas sim ao sistema político como nacionalistas, seja numa chave anti-imigrante, um todo e, embora os grupos que convocaram seja numa chave de proteção dos empregos, as manifestações eram de orientação ideológica da indústria ou da cultura brasileira. In.: liberal e privatizante, os manifestantes não ORTELLADO, Pablo; RIBERIO, Márcio compartilham desta visão, defendiam um Estado Moretto. A campanha de Bolsonaro no Facebook: que provesse educação, saúde e transporte Antissistêmica e conservadora, pouco liberal e nada públicos de qualidade. ORTELLADO, Pablo; nacionalista. Monitor do Debate Político no SOLANO, Ana Ester. Nova Direita Nas Ruas? Meio Digital - Grupo de Políticas Públicas Uma Análise do Descompasso Entre Manifestantes e para o Acesso à Informação - Escola de Artes, os Convocantes dos Protestos Anti Governo de 2015. Ciências e Humanidades – USP. Nota Técnica Revista Perseu: História, Memória e Política. 3 de 25 de setembro de 2018. Ano 11, nº 7, São Paulo: Editora Perseu Abramo, Disponível em: https://www.academia. 2016, pp. 169-180. Singer afirma que o “lulismo, edu/40024355/A_campanha_de_Bolsonaro_ expressa um fenômeno de representação de uma no_Facebook_antissist%C3%AAmic fração de classe que, embora majoritária, não _e_conservadora_pouco_liberal_e_nada_ consegue construir desde baixo as suas próprias nacionalista_Nota_T%C3%A9cnica_3_ formas de organização”. SINGER, André. Raízes Acesso em 26 de junho de 2020. Sociais e Ideológicas do Lulismo. Novos Estudos Não deve ser desprezada também a reação Ao assumir a presidência Bolsonaro deu de atores que se percebiam excluídos ou vazão a um conjunto de ressentimentos acu- desprestigiados da arena política (como a mulados desde a transição de ordenamen- 194 oficialidade militar, as forças de segurança e tos, mas extremados e explicitados ao longo religiosos neopentecostais). Jair Bolsonaro dos governos petistas de Luís Inácio Lula da se tornou um fenômeno eleitoral sem parâ- Silva (2003-2010) e, principalmente, Dilma metros elegendo candidatos que declararam Rousseff (2011-2016). apoio à sua campanha em todas as regiões Com as ações e declarações do presidente do país (e nos principais colégios eleitorais), (corroborado por membros do governo e sobretudo, amplificou o impacto de seu seu círculo familiar), assumiram destaque discurso e o alcance de suas ações refletem no debate público questões sobre a conduta em políticas de governo23. violadora do Estado durante o regime civil- militar, mas, importante, a partir de posições CEBRAP nº 85, novembro de 2009, pp. 83-102. negacionistas governo passa a desconstituir Ver também: SINGER, André; LOUREIRO, Isabel (orgs.). As Contradições do Lulismo: A Que Ponto as demandas por memória, verdade e justiça. Chegamos? São Paulo: Boitempo Editorial, 2016. As manifestações oficiais do governo Bolso- 23. Na esteira do discurso bolsonarista, o naro procuram cristalizar uma visão positiva Partido Social Liberal (PSL) elegeu 10% da do golpe de 1964, do regime, de suas ações e Câmara Federal; foram 52 deputados eleitos (perde apenas para o PT com 56) substituindo de seus agentes, promovendo uma narrativa a direita tradicional ligada a partidos como o e uma memória apologética da ditadura. As- Partido Progressista. Foram eleitos 72 militares (militares integrantes das Forças Armadas, sim, a forma e o conteúdo das manifestações militares reformados, policiais militares e oficiais sugerem novas abordagens legitima- bombeiros militares) em cargos legislativos. A onda “bolsonarista” seduziu até mesmo doras do histórico de violações sistemáticas partidos vinculados historicamente à luta pela dos direitos humanos (mais contumazmente redemocratização (como o MDB) e fez com que Eduardo Bolsonaro (filho) se tornasse o deputado aquelas perpetradas durante o regime civil- federal mais votado da história (1.814.443 votos) e Flávio Bolsonaro (outro filho) fosse eleito senador pelo Rio de Janeiro com 4,3 milhões de votos. Outro filho, Carlos Bolsonaro está no quarto (PSC) no Rio de Janeiro e João Dória do PSDB de mandato como vereador no Rio de Janeiro (em São Paulo buscaram apoio de Bolsonaro. Mesmo 2000, aos 17 anos se tornou o mais jovem vereador adversários de segundo turno protagonizaram do Brasil). A ex-repórter Joice Hasselmann verdadeiras corridas na busca de vinculação ao angariou 1 milhão de votos (atual desafeto da candidato do PSL, exemplo do Rio Grande do família Bolsonaro). Também pelo PSL, a artífice Sul entre José Ivo Sartori do MDB e Eduardo do pedido de impeachment de Dilma, Janaína Leite do PSDB. Nobre faz uma interessante Paschoal foi eleita deputada estadual por São análise do governo Bolsonaro e os mecanismos Paulo como a mais votada da história (2.031.829). que conduzem suas decisões e posturas: NOBRE, Candidatos aos governos estaduais, como o Marcos. Ponto-Final: A Guerra de Bolsonaro Contra a desconhecido ex-juiz federal Wilson Wietzel Democracia. São Paulo: Todavia, 2020. militar). Tais declarações e suas reações (ou bem como a percepção da incapacidade de as ausências delas na sociedade) simbolizam estruturas políticas pós Constituição de 1988 mecanismos de legitimação de uma repre- abarcarem conflitos e tensões. sentação do passado que vêm sendo cada vez 195 Portanto, a postura de Jair Bolsonaro e seus mais disseminadas nas redes sociais, e se inte- apoiadores, suas manifestações públicas e gram aos embates e disputas pela memória, em redes sociais (antes a do deputado que pela construção e reconstrução de narrativas exalta o torturador, depois a do presidente do regime civil-militar e de seus personagens que defende a ditadura e ameaça com uma bem como da ressignificação do “patrimô- intervenção militar no sistema político), nio ditatorial” na afirmação de um projeto marcam a ruptura do pacto de conciliação político vinculado ao governo. Portanto, que viabilizou a transição (aqui compreen- no processo de embates pela hegemonia da dida como redefinição do Estado autori- narrativa do passado recente, relativismo e tário) ou seja, o questionamento da base negacionismo se tornaram recorrentes; as que sustentou o exercício do poder, logo palavras e a própria história perderam signi- a governabilidade, a qual era pautada pelo ficado objetivante, tornaram-sefake history. equilíbrio, pela conciliação, e pelo consen- Afirmava-se a tendência da “morte do passa- so consagrada na transição de ordenamen- do” ou a ideia de um “passado sem memória” tos (seguida pelos sucessivos governos pós com a “perda da historicidade”24. regime civil-militar, de Sarney em 1985 a De uma perspectiva histórica, as menções elo- Temer em 2018)25. giosas à reconhecidos violadores de direitos hu- manos bem como a afirmação de uma memória 25. Tanto que, inimagináveis no período positiva dos anos de autoritarismo são produtos imediatamente pós ditadura e nos primeiros de uma posição de rejeição à institucionalidade governos eleitos (principalmente no período de José Sarney em 1985 ao final do mandato construída no processo de redemocratização do Fernando Henrique Cardoso em 2003) pela própria forma de encaminhamento do final do regime civil-militar, a partir dos mandatos 24. A “morte do passado” é uma expressão de Dilma Rousseff, eventos públicos acabaram tomada de Plumb “A força do passado em todos por se tornar recorrentes com manifestações os aspectos da vida está distante...”. PLUMB, por uma intervenção militar e o retorno da John Harold. Dead of the Past. Boston: Houghton ditadura. Desde a eleição de Jair Bolsonaro em Mifflin Company, 1970. A ideia de um “passado 2018, foram ampliadas as reivindicações pela sem memória” foi tirada das reflexões de entrega de plenos poderes ao presidente através Koselleck. KOSELLECK, Reinhart. Futuro Passado de ato institucional (ao moldes do AI-5 de 1968), - Contribuição à Semântica dos Tempos Históricos. Rio pelo fechamento do parlamento e do Supremo de Janeiro: Contraponto, 2006. Já a “perda da Tribunal Federal. “Manifestação por intervenção historicidade” se refere às análises de Jameson militar bloqueia via em São Paulo”. “Folha Press” acerca do Pós-Moderno. JAMESON, Frederick. de 13 de março de 2017. Disponível em: Pós-Modernismo: A Lógica Cultural do Capitalismo https://folhape.com.br/politica/politica/politi- Tardio. São Paulo: Ática, 2006. ca/2017/03/13/NWS,20865,7,547,POLITICA,2193- Os Bolsonaros, simbolicamente demarcaram MANIFESTACAO-POR-INTERVENCAO-MILITAR- um novo momento na relação de setores BLOQUEIA-VIA-SAO-PAULO.aspx Acesso em 20 de abril de 2020. “Manifestantes da sociedade com o passado recente como 196 fazem protesto pró-ditadura militar em frente ao apontam as declarações do presidente em Congresso” In.: Portal de notícias “Isto É” de 28 de maio de 2018. Disponível em: https://istoe.com.br/ redes sociais: manifestantes-fazem-protesto-pro-ditadura-militar- em-frente-ao-congresso/ Acesso em 20 de abril de 2020. “Bolsonaro discursa em Brasília para manifestan- tes que pediam intervenção militar”. In.: Portal de notícias G1 de 19 de abril de 2020. Dispo- nível em: https://g1.globo.com/politica/noti- cia/2020/04/19/bolsonaro-discursa-em-manifesta- cao-em-brasilia-que-defendeu-intervencao-militar. ghtml Acesso em 20 de abril de 2020. Quer na historiogra- fia, quer na produção midiática do período, não há registro de manifestações, ao menos que recebes- sem adesão significativa, de retorno da ditadura, entre a posse de Sarney em 1985 até a eleição do ex metalúrgico Lula em 2003 (mesmo em momentos de crises profundas e de contestação das instituições democráticas como no processo de impedimento do presidente Fernando Collor de Melo em 1992), para tanto ver: FERREIRA, Jorge; DELGADO, Luciana de Almeida Neves (orgs.). O Brasil Republicano: O Tempo da Nova República – Da Transição Democrática à Crise Política de 2016: Quinta República (1985-2016). Rio de Janeiro: Civilização Brasileira, 2018. NO-

BRE, Marcos. Imobilismo em Movimento: Da Abertura 26 Democrática ao Governo Dilma. São Paulo: Companhia das Letras, 2013. Também nesse período não há notícia de mobilizações por intervenção militar e fechamento de instituições na revista semanal de roberto-alvim-faz-discurso-sobre-artes-semelhante-ao- maior circulação no país: Acervo online da Revista de-ministro-da-propaganda-de-hitler.ghtml Veja. Disponível em: https://acervo.veja.abril.com. Acesso em 8 de maio de 2020. A substituta de br/#/editions acesso em 21 de abril de 2020. “Se- Roberto Alvim, Regina Duarte sofreu críticas ao, em cretário nacional da Cultura, Roberto Alvim faz discurso entrevista para um canal de televisão, minimizar as sobre artes semelhante ao de ministro da Propaganda de mortes e torturas cometidas pelo Estado durante o Hitler”. Com “Lohengrin” de Richard Wagner como regime civil-militar. “Regina Duarte minimiza mortes fundo musical, o secretário especial de Cultura do e tortura na ditadura e canta jingle da Copa de 70” governo Bolsonaro, Roberto Alvim, divulgou vídeo In.: “O Estadão” de 7 de maio de 2020. Disponível sobre premiação e patrocínio de obras artísticas em: https://cultura.estadao.com.br/noticias/ (Prêmio Nacional de Artes), reproduzindo trechos geral,regina-duarte-minimiza-tortura-e-mortes- do discurso do ministro da comunicação do regime na-ditadura-e-canta-jingle-da-copa-de-1970-ao- nazista, Joseph Goebbels sobre arte nacional. vivo,70003295824 Acesso em 22 de maio de 2020. Devido à grande repercussão negativa, o secretario foi exonerado. In.: G1, Portal de Notícias de 17 de janeiro de 2020. https://g1.globo.com/politica/ 26. A questão da transição de ordenamentos, a noticia/2020/01/17/secretario-nacional-da-cultura- Lei da Anistia e a “ideologia da reconciliação” são São posturas como estas que romperam com Nos governos petistas a relação com o o pacto conciliatório pós regime civil-militar passado recente, indivíduos identificados (a “reconciliação”)27. O voto do deputado diretamente com a oposição e resistência Bolsonaro em 2016 (e o voto e apoio de ao regime civil-militar (ou que sofreram 197 parcela ligada ideologicamente ao candidato alguma forma de coação) assumiram postos a presidente Bolsonaro), simbolizou o re- de comando no governo federal. Como gresso ao ativismo de determinados grupos decorrência e revelando mais um sintoma sociais que se invisibilizaram e se calaram do atrasado enfrentamento com o passado (no sentido de terem suas versões, memórias ditatorial, foram empreendidas uma série e narrativas reprimidas) após a transição de esforços em estabelecer políticas de de ordenamentos (setores vinculados ao Estado mais incisivas relacionadas à questão regime, principalmente a oficialidade militar dos direitos, em especial, à memória e aos mas também apoiadores civis, para os quais a direitos humanos29. lembrança aos tempos da ditadura repre- Na ausência de um processo social (e até sentaria a violação da própria Lei da Anistia pedagógico) de transição, que gerasse uma dado que, segundo estes, a lei teria sido memória pública sobre o regime civil-militar, pautada pelo esquecimento mútuo)28. as gerações seguintes (ou nascidas durante) não foram expostas ou formadas em uma cultura democrática e dos direitos huma- problematizadas em: BAUER, Carolina Silveira. nos com uma consensualização de valores Brasil e Argentina: Ditaduras, Desaparecimentos e Políticas de Memória. 2ª Edição. Porto Alegre: democráticos comuns e inegociáveis. Não Medianiz, 2014. se estabeleceu, através da apropriação do passado recente, uma corresponsabilidade 27. A questão da transição de ordenamentos, a Lei da Anistia e a “ideologia da reconciliação” são da sociedade com a construção do regime problematizadas em: BAUER, Carolina Silveira. civil-militar e seus abusos. A memória predo- Brasil e Argentina: Ditaduras, Desaparecimentos e Políticas de Memória. 2ª Edição. Porto Alegre: minante acerca do regime civil-militar, a crí- Medianiz, 2014. tica, a qual ressalta a resistência ao arbítrio e denuncia as violências praticadas, foi restrita 28. MARTINS FILHO, João Roberto. A Guerra da Memória: A Ditadura Militar nos Depoimentos à luta das vítimas e familiares por justiça, ao de Militantes e Militares. Varia História, mundo acadêmico, à intelectualidade e aos Belo Horizonte, nº 28, 2002. Ver também: VASCONCELOS Cláudio Beserra de. As Análises vinculados a um pensamento de esquerda da Memória Militar Sobre a Ditadura: Balanços e Possibilidades. Estudos Históricos, Rio de Janeiro, vol. 22, nº 43, janeiro-junho de 2009, pp. 65-84. 29. Posteriormente concretizadas no Programa SOARES, Gláucio Ary Dillon; CASTRO, Celso. Nacional de Direitos Humanos, instituído pelo A Volta aos Quartéis: A Memória Militar Sobre a Decreto nº 7.037/2009, organizadas e estruturadas Abertura. Rio de Janeiro: Relume-Dumará, 1995. no eixo Direito à Memória e à Verdade. ou social-democrata. O resultado evidente histórica acerca do processo de longo disso foi que grande parte da sociedade curso vivido no país e emitir um parecer não se percebe como sujeitos no processo pautado por um julgamento com sentido 198 recente, não reconhece as vítimas como moral, confundindo, portanto, análise com vítimas do regime civil-militar e não se vê condenação, denúncia com interpretação, nesse passado dado que não os pertence na militância com objetivação histórica. medida que em tese não os atingiu, ou seja, Como sequência, a postura do governo esse passado não é seu. Bolsonaro e a ênfase do presidente em No conjunto da crise enfrentada pelo realçar positivamente o regime civil-militar, governo Dilma também estava a disputa e a seus atores e suas ações, e desqualificar a desconstituição de uma narrativa do regime resistência e os opositores, demarcam um civil-militar e de uma memória hegemô- esforço em reverter a “batalha da memó- nica acerca desse passado. Visto sob uma ria” que na visão da oficialidade militar perspectiva histórica, o voto de Bolsonaro e (segundo Martins Filho), a esquerda teria em Bolsonaro, foi produto de um processo se apropriado mesmo que derrotada na maior de exaustão da conciliação pelo alto “batalha das armas” durante o regime; como que viabilizou a transição (redefinição do aponta Napolitano “os vencidos foram vito- Estado autoritário30). riosos nas batalhas da memória social sobre a ditadura”, prevalecendo para estes uma Não foi simplesmente uma guinada conser- construção da narrativa com uma versão vadora à direita contra conquistas sociais e vitimista, heroica e patriótica, a respeito dos políticas dos historicamente excluídos, da anos 1964-198531. mesma forma, não foi o voto (e os votos) do(s) ignorante(s), do(s) maus(s), do(s) A ausência de uma memória pública do louco(s), do(s) truculento(s) e, acusação período 1964-1985 tendo a violação de di- recorrente, do(s) fascista(s). Expor dessa reitos fundamentais no centro de qualquer forma seria impedir uma compreensão análise ou retrospectiva do regime civil- militar como característica que definiu tal

30. Sobre a estruturação do golpe de 1964 e a consolidação do regime civil-militar ver: DOCKHORN, Gilvan Veiga. Quando a Ordem é 31. MARTINS FILHO, João Roberto. Op. Cit. Segurança e o Progresso é Desenvolvimento (1964- NAPOLITANO, Marcos. Recordar é Vencer: As 1974). Porto Alegre: EDIPUCRS, 2002. Sobre a Dinâmicas e Vicissitudes da Construção da Memória dinâmica assumida pelo regime e a transição de Sobre o Regime Militar Brasileiro. In.: Antíteses ordenamentos compreendida como redefinição – Revista do Programa de Pós-Graduação em do Estado autoritário ver: DOCKHORN, Gilvan História Social da Universidade Estadual de Veiga. Saudades do Futuro: 1974 - 1985. Santa Londrina - Dossiê: 50 Anos do Golpe: Arte, Cultura e Maria: FACOS Editora, 2015. Poder (Parte II), v. 8, n. 15, pp. 09-44, nov. 2015. regime possibilitou a construção de pontes assumem características próprias em razão entre o passado e o presente mantendo um das particularidades da construção política e “patrimônio ditatorial” intacto. Estas pontes social do país e, especificamente, da reestru- tornam possível aos brasileiros, inclusive a turação democrática pós 198533. Portanto, 199 seu mais alto mandatário, lançar um olhar tanto o discurso do ex-deputado quanto as laudatório sobre o regime concebendo-o posições do atual presidente, são componen- como fruto das aspirações e desejos da po- tes de uma conjuntura política polarizada pulação (e por isso mesmo, permite ratificar e extremada mas é fundamental perceber, o enraizamento destas inclinações até a mantém relação com uma visão já enraizada atualidade) o que então legitimaria a inten- que normaliza o histórico de rupturas na sidade da vigilância, repressão, a censura e ordem democrática e banaliza a instituciona- violência imposta a oposicionistas, dissiden- lização da violação dos direitos humanos em tes, críticos, “inapropriados” (àqueles que nosso cotidiano. saiam do padrão comportamental aceito Estas são pontes com o passado ditatorial como os homossexuais, travestis...) e adver- instituídas a partir da transição de ordena- sários (reais, potenciais ou imaginados). mentos implementada desde o governo de Mais complexos e polêmicos ainda que a Ernesto Geisel (1974-1979) e consolidadas postura do governo Bolsonaro em relação entre 1985 (com a posse de José Sarney ao passado são seus posicionamentos em como presidente) e 1988 (com a promul- relação ao presente. O presidente e seu cír- gação da nova constituição). culo de apoiadores não descartam uma nova Fazem parte deste processo na promulgação intervenção militar no processo político32. da Lei da Anistia em 1979 como marco ju- Os levantes conservadores, a relativização do rídico que define a abrangência e os limites regime democrático, a crítica às instituições políticas e adoção de um discurso popu- lista autoritário não são exclusividades do 33 Entre as particularidades históricas que se normalizaram estão o patrimonialismo (ou Brasil (proliferam em países como Hungria, seja, a apropriação privada do bem público), Polônia, Turquia e Filipinas). Mas aqui desigualdades sociais, a violência, a herança escravocrata e o racismo que ao fim constituíram um autoritarismo estrutural na sociedade brasileira. Sobre estas questões ver o clássico 32. Ver: “Bolsonaro invoca “intervenção militar” e referência atemporal no pensamento sócio contra STF e flerta com golpe”. In. “El País” de 28 político, editado pela primeira vez em 1958: de maio de 2020. Disponível em: https://brasil. FAORO, Raymundo. Os Donos do Poder: Formação elpais.com/brasil/2020-05-29/bolsonaro-invoca- do Patronato Político Brasileiro. 3ª Edição. São Paulo: intervencao-militar-contra-o-stf-e-flerta-com-golpe. Globo, 2003. Ver também: SCHWARCZ, Lilia html#?sma=newsletter_brasil_diaria20200529 Moritz. Sobre o Autoritarismo Brasileiro. São Paulo: Acesso em 29 de maio de 2020. Companhia das Letras, 2019. da Justiça de Transição; mas também a não de base a novas representações do passado implementação de um efetivo processo tais como renovadas filmografias, aumento social de transição que, ao fim, colocasse de publicações acolhidas pela academia e 200 questionamentos ao “patrimônio ditato- pelo mercado editorial, novas práticas mu- rial”. A impunidade dos crimes de Estado seológicas, reconfiguração de monumentos (e em nome deste) praticados pelo regime e de centros de documentação etc. civil-militar acabou por desassociar memó- ria, verdade (no sentido de conhecimento histórico), justiça e reparação. “É o futuro que nos impele de volta ao passado”34 A referência a um processo social de transição, para além do projeto de justiça As disputas pela hegemonia das narrativas e transicional, diz respeito a um tratamento interpretações sobre a dinâmica do regime adequado ao “entulho autoritário” criando civil-militar e a transição política que o seguiu pedagógica e civicamente uma cultura e impactam no atual cenário político brasileiro. uma identidade democrática e de direitos Revelam sobretudo a forma, em um regime de- humanos através da construção de con- mocrático, de relação da sociedade com um le- hecimento nas áreas de humanidades, na gado autoritário. Sobre este tema, a postura do incorporação da análise crítica do golpe e governo Bolsonaro e seus apoiadores respon- do regime civil-militar nos processos de en- dem não apenas a uma Justiça de Transição sino-aprendizagem formalizados nos Planos inconclusa (ao não efetivar seus quatro pilares: Nacionais de Educação e componentes das verdade e memória; reforma das instituições, 35 bases curriculares (na formação de professo- justiça e reparações) e sacralizada (ao não ser res e na grade curricular do ensino funda- revista nos períodos democráticos posteriores), mental e médio), na introdução do tema na mas pela ausência de um processo social de produção editorial ligada aos livros didáticos transição que determinasse mínimos consensos e na criação de lugares de memória, ou seja, referentes ao passado autoritário. na edificação ou preservação de patrimônios

culturais materiais vinculados à memória do 34. ARENDT, Hannah. Entre o Passado e o Futuro. regime civil-militar (como por exemplo a Trad.: Mauro W. Barbosa. São Paulo: Perspectiva, 1979, p. 37. patrimonialização de espaços de repressão

como forma de reconhecimento e apro- 35. ABRÃO, Paulo; TORELLY, Marcelo D. priação da sociedade dos abusos e violações Mutações do Conceito de Anistia na Justiça de Transição Brasileira: A Terceira Fase, Luta pela cometidos no período). Renovados mecanis- Anistia. In.: FICO, Carlos; ARAUJO, Maria Paula; mos oficiais de memória como política de GRIN, Monica (Orgs.). Violência na História: Estado (e não de governos) poderiam servir Memória, Trauma e Reparação. Rio de Janeiro: Ponteio, 2012, p. 183. Os discursos de combate à narrativa crítica nias e, sobretudo, de políticas deliberadas do passado recente foram intensificados de lembrança e, por consequência, de conforme os avanços dos movimentos por esquecimentos, produziram um esqueci- responsabilizações devido a violações dos mento oficial e uma lembrança a partir de 201 direitos humanos perpetuadas pelo Estado memórias da resistência. autoritário e tentativa dos governos recentes (sobretudo os governos Lula e Dilma Rous- seff) em aplicar políticas de reconhecimento As Bases da Transição e a Persistência do de tais violações. Passado

Sobretudo a utilização da memória eviden- O que se convencionou denominar “tran- ciou ser um território de litígio, espaço de sição política” corresponde em grande parte exercício de poder em disputa fruto de a um programa de saída da oficialidade mili- construções político-sociais. tar e de reformulação dos centros decisórios de poder, donde surgiu uma questão delica- A radicalização e polarização política viven- da: como desvincular a oficialidade militar ciadas no país desde o processo eleitoral que dos excessos ligados à segurança e repressão? conduziu Lula à presidência (e se mante- ve no segundo mandato deste e nos dois Este programa pode ser sintetizado em cinco mandatos de Dilma Rousseff) acabaram por ações: o projeto de Anistia, aprovado em incrementar os processos de análise da dita- 28 de agosto de 1979 (Lei nº 6.683); a nova dura, influenciando diretamente na recupe- Lei Orgânica dos Partidos Políticos (de 20 ração, construção e utilização de memórias de dezembro de 1979) que reintroduziu o vinculadas ao regime e na reutilização do multipartidarismo; o controle de resistências “patrimônio ditatorial”. “domésticas” à flexibilização ou abertura política (sendo caso icônico a tentativa de A Nova República, a estrutura político- atentado no Riocentro, episódio que acele- institucional de transição montada após a rou a decomposição da base de sustentação ditadura, por questões de governabilidade do regime, com a saída de Golbery do Couto e estabilidade, não enfrentou as conse- e Silva do governo e a fragilização da estru- quências da saída de um regime do tipo tura por excelência do arbítrio, o aparelho ditatorial. Os instrumentos que cristalizam de segurança e informação)36; o controle as representações coletivas do passado a partir de elementos do presente, dispon- do–as de sentido a partir da correlação de 36 A explosão de um artefato no interior de um forças sociais, do patrimônio, dos monu- automóvel no estacionamento do Centro de Convenções do Rio de Janeiro, o Riocentro na mentos, dos rituais, dos heróis, das cerimô- Barra da Tijuca, em 30 de abril de 1981, durante do resultado das eleições gerais de 1982 em novos locais e com inovadoras práticas e o impedimento de eleições diretas para políticas. A resposta esteve em outra fuga, a presidente (aumentando as possibilidades fuga da insuficiência do Estado, protagoni- 202 de uma lógica de continuidade)37. zada por frações do bloco dominante. Este segundo movimento desfigurou a base de A decantada “liberalização” - a flexibilização sustentação do bloco dirigente. No cerne da - não fora estabelecida como antítese ou fuga da insubordinação, frações dissidentes negação do processo de centralização política do bloco dirigente, encamparam a rejeição desenvolvido no governo de Emílio Garras- a elementos do regime de exceção, menos tazu Médici (1969-1974), mas o contrário, pela aspiração democrática e mais pela pos- a aplicação de medidas de flexibilização sibilidade de concretização de um projeto somente foi possível em virtude da exitosa compatível com seus interesses. etapa de militarização dos centros decisórios, a qual adaptou a estrutura do Estado (chama- A posição destas frações assumia feições pro- da de refinamento do Estado autoritário). gressistas na medida em que colaboravam na ampliação da imprevisibilidade política. A resposta à militarização foi a fuga das Todavia, estas mesmas frações, sendo con- relações de subordinação impostas pelo Es- frontadas pela insubordinação do final da tado, esta se materializava em sujeitos novos, década de 70, assumiram posições modera- das, quando não conservadoras38. espetáculo em homenagem ao dia do Trabalhador que reuniu uma platéia de 20 mil pessoas, Neste movimento esta dupla fuga impôs sintetizou as contradições de um ordenamento ao bloco dominante o “sacrifício” do bloco em processo de falência, cujas forças domésticas digladiavam-se frente a perspectiva de saída do dirigente, não sem antes este último procu- poder. A explosão feriu fatalmente o sargento rar, através de vários artifícios, preservar sua Guilherme Pereira do Rosário e deixando em estado grave o capitão Wilson Luís Chaves posição nos centros decisórios (acarretando Machado, ambos do Destacamento de Operações uma série de embates domésticos). O pro- e Informações do I Exército. Sobre atentados relacionados aos setores contrários à flexibilização jeto de flexibilização das relações políticas ver: ARGOLO, José A.; RIBEIRO, Kátia; e ampliação do acolhimento do dissenso FORTUNATO, Luiz Alberto M. A Direita Explosiva teve a intenção de garantir a perpetuação da no Brasil. Rio de Janeiro: Mauad, 1996.

37. Abrão e Torelly incluem nesse programa de saída como transição controlada “a ampla 38. Um bom exemplo está na migração de destruição de arquivos públicos dos centros quadros do Partido Popular para o PDS quando e órgãos de repressão para tentar apagar aqueles que haviam procurado uma alternativa vestígios e responsabilidades individuais pelas institucional ao bloco dirigente no partido de graves violações aos direitos humanos”. In: Tancredo Neves, rejeitaram a fusão com o PMDB, ABRÃO, Paulo; TORELLY, Marcelo D. Op. Cit., reconstituindo as alianças que sustentaram o pp. 181-182. regime até então. estrutura de dominação e não encaminha- transição política na medida em que é fruto mento propriamente da redemocratização. de um acordo entre o governo e a oposição Este projeto não era único dada as disputas parlamentar, não respondendo à crescente no bloco dominante39. mobilização social da luta pela anistia, por 203 justiça e reparação empreendida desde os O final da excepcionalidade não conduziu a primeiros momentos do regime civil-militar. sociedade brasileira ao regime democrático. A lei faz parte do processo de redefinição Aquilo que Florestan sondou como possi- do Estado autoritário construído à épo- bilidade em meio ao processo de transição ca de Geisel na presidência. O regime e acabou por revelar-se uma profética conde- suas estruturas sofriam com a exaustão do nação, a institucionalização da abertura demo- processo de refinamento do Estado (militari- crática, a adoção definitiva de procedimentos zação das questões políticas e sociais). Daí a que deram fôlego ao Estado reintegrando a proposta da “abertura”, como flexibilização sociedade em bases historicamente conserva- das relações político-institucionais, visando a doras40. O aprimoramento do regime signi- recomposição do regime de exceção. Porém ficou institucionalizar práticas típicas de um o trânsito de ordenamentos vivido no país sistema democrático como representação foi fruto da relação dialética entre projeto e política ampliada, multipartidarismo, rotina processo de estabilização conservadora41. eleitoral, garantias individuais e liberdade de imprensa com estabilidade da ordem e A Lei da Anistia beneficiou aqueles que, en- impedimento de convulsões sociais. tre 2 de setembro de 1961 e 15 de agosto de 1979, cometeram crimes políticos e conexos Nesse sentido, a Lei nº 6.683, aprovada a estes e aqueles que tiveram seus direitos em 28 de agosto de 1979, a Lei da Anistia, é reconhecida como marco jurídico que lança as bases e o alcance do processo de 41. A conhecida “Lei da Anistia”, regulamentada pelo Decreto-Lei nº 84.413 de 31 de outubro de 1979, anulava os chamados “crimes políticos”, praticados por motivação política ou delitos conexos. Nos anos seguintes um conjunto de 39. O conceito de dupla fuga (fuga da medidas e leis complementares ampliaram a subordinação e fuga da insubordinação) tem por abrangência da anistia a equiparando ao termo base os apontamentos propostos por Holloway, “reparação” (1985, 1988, 1992, 1995, 2001 mesmo que a conotação dada pelo autor se e 2002). Sobre a Lei da Anistia como parte referisse à outro tema de análise de outro de um projeto de estabilização política ver: período histórico. HOLLOWAY, John. El Capital DOCKHORN, Gilvan Veiga. Saudades do Futuro se Mueve. In.: CECEÑA, Ana Esther (coord.). (1979-1985). Santa Maria: Edições FACOS, 2015, La Internacionalización del Capital y sus Fronteras p. 166. RIBEIRO, Denise Felipe. Anistia Brasileira: Tecnológicas. México: El Caballito, 1995, pp. 15-29. Antecedentes, Limites e Desdobramentos da Ditadura Civil-Militar à Democracia. Dissertação de Mestrado. 40. FERNANDES, Florestan. A Ditadura em Programa de Pós Graduação em História da Questão. São Paulo: T. A. Queiroz, 1982, p. 68 Universidade Federal Fluminense. Niterói, 2012. políticos suspensos, punidos através de atos de agosto de 1979, supostamente ou com- institucionais e complementares (entre provadamente teriam participado (ou foram estes os servidores públicos, os militares, os acusadas de participação) de atividades 204 dirigentes e representantes). A lei libertou políticas, faleceram, por causas não naturais, presos e permitiu o retorno de exilados, con- em dependências policiais ou assemelhadas tudo vetava de tais benefícios os condenados e a localização dos corpos de desaparecidos pelas práticas de ação direta (definidas no caso da existência de indícios quanto ao como crime de terrorismo, assalto, seques- local de ocultação ou sepultamento. tro e atentado pessoal). Em razão disso, um Esta contraditória tendência ao reconheci- grande número de presos somente foram mento de vítimas e a resistência à identifi- libertados com a revisão da Lei de Segu- cação e julgamento dos algozes caracterizou rança Nacional em 1983 (Lei Nº 7.170) que a instituição da Comissão de Anistia. Apesar alterou o regime de penas, mas mesmo estes de ter sido prevista na Constituição de não foram anistiados42. 198843, a Comissão somente foi efetivada em Passados 10 anos do final do regime civil- 2001, ligada ao Ministério da Justiça, teve militar, fruto do reconhecimento da luta das como objetivo a análise dos pedidos de con- famílias, foi criada em dezembro de 1995, como órgão de Estado, a Comissão Especial sobre Mortos e Desaparecidos Políticos 43. A Constituição Federal de 1988 em seu artigo 8º do Ato das Disposições Constitucionais (CEMDP) composta de forma pluralista e Transitórias versou sobre a concessão de anistia ligada à Secretaria de Direitos Humanos da política àqueles que, no período de 18 de Presidência da República. No texto da Lei nº setembro de 1946 até a data de promulgação da Constituição, haviam sido atingidos, em 9.140 (que criou a CEMDP) estava prevista decorrência de motivação exclusivamente política, a formação de uma Comissão Especial que, por atos de exceção. O amplo corte temporal de atuação da Comissão foi resultado de delicadas entre outras atribuições, teria como compe- e complexas negociações políticas, incluindo tências o reconhecimento de pessoas que, a oficialidade militar, no processo de redação da primeira constituição pós ditadura. Não é no período de 2 de setembro de 1961 a 15 de surpreender portanto, o grande número de requerimentos protocolados, mais de 70.000, a serem apreciados pela Comissão e que ainda serão submetidos à decisão final do Ministro da Justiça. 42. Ressalta-se que a data inicial de concessão Ressalta-se que a Comissão foi composta por 25 de anistia, a partir de 2 de setembro de 1961, se conselheiros inclusive indicados pelos anistiados deve à compreensão do poder Legislativo de que, políticos e pelo Ministério da Defesa. Disponível na conjuntura da renúncia de Jânio Quadros em: http://www.justica.gov.br/seus-direitos/ da presidência da República, a normalidade anistia. Em 2007 publicou o livro/relatório: Direito democrática já havia sido rompida gerando à Verdade e à Memória: Comissão Especial sobre Mortos uma quebra institucional. RELATÓRIO DA e Desaparecidos Políticos. Comissão Especial sobre COMISSÃO NACIONAL DA VERDADE. Brasília: Mortos e Desaparecidos Políticos - Brasília: Secretaria CNV, 2014, pp. 19-30. Especial dos Direitos Humanos, 2007, 400p cessão de anistia, por consequência direito Ao contrário de outros abusos e violências à reparação moral e econômica das vítimas extremas mundialmente reconhecidos de atos de exceção, arbítrio e violações aos (inevitável mencionar o Shoah, a comoção direitos humanos por “motivação exclusiva- gerada pelos atentados aos Estados Unidos 205 mente política” cometidos entre as promul- em 11 de setembro de 2001 ou em Paris em gações da Constituição que iniciava a cha- 2015) na sociedade brasileira não há identi- mada “República Liberal” e a Constituição ficação com as vítimas do regime civil-militar pós regime civil-militar, ou seja, entre 18 de (sendo justo, não há identificação com víti- setembro de 1946 e 5 de outubro de 1988. mas de vários processos violentos no Brasil, A partir das datas estipuladas pelo conjunto tal como as vítimas de preconceito racial ou de comissões e pela própria Constituição ações ilegais da polícia) da mesma maneira Federal de 1988, se reconhece que desde que não há oficialmente a vinculação das po- 1946 (e obviamente nos períodos anteriores líticas estabelecidas pelo Estado autoritário sob vigência do Estado Novo), a violação de com a ação de seus executores, em grande direitos fundamentais foi sistemática no país. parte funcionários públicos de carreira.

Na questão da memória social construída Por esta razão foi criado um limbo da Histó- sob os escombros do regime civil-militar, se ria e memória pois não apenas diluíram-se perpetuou uma “amnésia coletiva” sobre as possibilidades de responsabilização dos o ordenamento autoritário. Há a sensação atos e ações como também “não há o que que a democracia se instaura, ainda que lembrar” na medida em que simplesmente precariamente, através de uma “combustão foi acordado pelos articuladores da tran- espontânea” na medida em que não foram sição que a anistia significava impunidade instituídos, nem mesmo simbolicamente, e esquecimento em nome do processo de marcos de ruptura. Não houve, como diz construção democrática. Hobsbawm, uma “invenção de tradições” No conjunto de narrativas sobre a ditadura democráticas, ainda não existem espaços de que se estabeleceram das décadas de 80 e comemoração pública acerca da democra- 90, não apenas houve a monumentalização cia, não há datas a serem guardadas e reme- das memórias de determinados atores moradas, museus, monumentos ou mesmo sociais (bem como a desconsideração de um cerimônias oficiais44. conjunto de sujeitos, também produtores de memória) mas também a estruturação de opções historiográficas que sacralizaram o passado recente em determinados cânones, 44. HOBSBAWM, Eric. A Invenção das Tradições. quer da resistência, quer da vitimização Rio de Janeiro: Paz e Terra, 1997. da sociedade ocultando outros tipos de no sistema político do que um grupo com sofrimentos sociais, políticos e econômicos forças políticas, sociais e econômicas con- impostos pelo regime. sideráveis em um campo contra o ordena- 206 mento que se pretendia instalar. Se não houve o estabelecimento de uma efe- tiva política de memória de parte dos gover- Retrospectivamente, a manutenção ou nos pós ditadura e nem mesmo um processo inclusão de elementos identificados ao social de transição, a sociedade não se sente período autoritário (principalmente corresponsável, ética ou politicamente, com da oficialidade militar) na formação do a ação repressiva ilegal cometida durante governo de José Sarney (1985-1989) foi o regime autoritário. De outro modo, se a um elemento de garantia da transição transição foi marcada por permanências e negociada. Os discursos oficiais de não rupturas, também não foram elaborados superação do passado autoritário pelo ou construídos símbolos ou monumentos esquecimento em nome da coesão nacional, acerca da retomada da democracia. muito além de impedir obstáculos à democracia (como o revanchismo) garantiu Com isso a interpretação predominante um mecanismo de negociação entre forças da transição ditadura/democracia a inclui políticas viabilizando a própria transição. como mais um processo no conjunto de transições vividas no Brasil: “colônia/ De certa maneira estas seriam as bases de uma independência”, “Escravidão/abolição”, construção e massificação de uma narrativa “monarquia/republica”. Como nestes oficial mítica, quer vinculada à vitimização eventos, na estruturação e composição da de alguns setores sociais (em detrimento de Nova República ocorreu a incorporação de outros) quer ligada à resistência (resignifica- elementos diretamente vinculados ao regi- da posteriormente concedendo um caráter me civil-militar, mas, e aí reside as peculiari- democrático a sujeitos que colaboraram efeti- dades das transições políticas em relação aos vamente no golpe e no regime que se seguiu) eventos do período colonial, imperial e da que mais dificultam do que viabilizam uma Primeira República: a incorporação e manu- análise crítica do passado recente. tenção dos segmentos ligados a oficialidade militar e da elite que formaram, ingressa- ram ou apoiaram a coalizão golpista e o regime autoritário ocorreu pela necessidade de equilibrar o sistema político e garantir a transição, ou seja, seria mais adequado ao novo bloco dirigente manter uma oposição Considerações Finais inédita, depoimentos, processos administra- tivos, ordens de serviço, despachos, porta- Desde a virada do século XXI, rápidas e rias, memorandos, ofícios, atas, anotações de drásticas transformações na sociedade reuniões, fotografias, documentos microfil- 207 brasileira favoreceram um cenário distinto mados etc.) e mesmo que denúncias contra na forma de relação com o passado recen- abusos tenham sido reveladas (gerando te, particularmente com o golpe de 1964, medidas judiciais de reparação). O resul- com o regime civil-militar, com a transição, tado foi que em nenhum momento e em com as violências praticadas em nome do qualquer instância o conjunto da sociedade Estado e com as memórias das vítimas das assumiu sua responsabilidade moral pelas políticas repressivas do período. O passado ações do regime civil-militar. foi sendo atualizado nestas transformações que podem ser localizadas na renovação Regime civil-militar, ditadura, autoritaris- das classes médias, no aumento do poder mo etc., são, para o conjunto da socieda- aquisitivo e de consumo da classe trabalha- de, temas desconhecidos e alienígenas. dora, na ampliação do acesso a serviços e Possivelmente em razão de que no Brasil, bens culturais, na universalização do acesso para a grande parte da população historica- e políticas de permanência no ensino supe- mente excluída dos processos de decisão e rior, no empoderamento de grupos identi- desamparada pelo Estado no atendimento tários e na reação conservadora a estes, no de suas necessidades essenciais, o golpe ingresso de novas gerações no mundo da civil-militar de 1964 e o regime que seguiu política forjados com outras perspectivas não representaram uma efetiva ruptura, acerca da democracia, com a convicção de nem política, nem social, nem cultural uma liberdade de expressão ilimitada e sem muito menos econômica. interdições morais. A conciliação para transição transformou os Falhou a promoção de um processo de “vitoriosos”, ligados diretamente ao regime, apropriação crítica objetivante do passa- em silenciosos e, ao mesmo tempo, deu voz a do autoritário mesmo com os avanços de um discurso e uma memória majoritária dos políticas públicas de memória, mesmo com derrotados, estes assumiram o direito de narrá- as imensas possibilidades de acesso à infor- la. No conjunto destas narrativas sobre a dita- mação sobre o período dado o acervo virtual dura que se estabeleceram nas décadas de 80 e disponível, mesmo com o aumento da 90, não apenas houve a monumentalização das produção acadêmica majoritariamente com memórias de determinados atores sociais (bem um discurso crítico sobre o passado recente como a desconsideração de um conjunto de (viabilizado pelo acesso a documentação sujeitos, também produtores de memória) mas também a estruturação de opções historiográfi- Além da dimensão territorial que por si só cas que sacralizaram o passado recente em de- representa dificuldades de identificar perfis, terminados cânones, quer da resistência, quer tendências ou padrões de comportamento, 208 da vitimização da sociedade45. A ideia de que o crescimento da população (de pouco os que sofreram e perderam na resistência ao mais de 82 milhões em 1964 passou para regime se tornaram vitoriosos posteriormente, 136 milhões em 1985 e chegou a mais de discurso construído com a Nova República, foi 200 milhões de habitantes em 2019) , as colocada em questão46. peculiaridades e particularidades culturais e os estágios distintos de desenvolvimento Mas estabelecer as continuidades da políti- econômico impedem uma série de generali- ca no país requer cuidados. Há de se fazer zações. Uma delas, de que o regime civil- ressalvas: o Brasil de 201947, o Brasil de 1985 militar representou uma ruptura drástica ou o Brasil de 1964 representam por si só no cotidiano dos indivíduos, na forma de sociedades complexas, com variações locais e atuação das instituições e no modo com que regionais em todos os níveis. Portanto, falar do o Estado se relacionava com a sociedade. Brasil significa abordar questões que impactam e mobilizam de forma diferente os brasileiros. O golpe de 1964 e o regime civil-militar não marcaram uma ruptura civilizacional na medida em que a condução elitista das 45. TAPAJÓS, Renato. Em Câmera Lenta. São Paulo: Editora Alfa-Omega: 1977. Para uma instituições do Estado, a censura, a preca- análise da obra de Tapajós ver: MAUÉS, Eloísa riedade dos serviços públicos, o descrédito Aragão. Em Câmera Lenta, de Renato Tapajós: A História do Livro, Experiência Histórica e Narrativa nas instituições públicas, o preconceito, Literária. Dissertação de Mestrado. São Paulo: a exclusão, os abusos, a violência estatal Programa de Pós Graduação em História Social do Departamento de História da Faculdade extrema, a repressão e as desigualdades de Filosofia, Letras e Ciências Humanas da faziam parte do cotidiano de consideráveis Universidade de São Paulo, 2008. SYRKIS, Alfredo. Os Carbonários: Memórias da Guerrilha parcelas sociais anteriormente ao golpe de Perdida. 5ª Ed. São Paulo: Global Editora, 1981. 1964, permaneceram e foram incrementadas GABEIRA, Fernando. O Que É Isso, Companheiro. durante o regime civil-militar, não findaram São Paulo: Abril Cultural, 1984. com o advento da Nova República em 1985 46. CENTENO, Ayrton. Os Vencedores: A Volta Por e nem mesmo cessaram após a promulgação Cima da Geração Esmagada Pela Ditadura de 1964. da Constituição de 1988. Por mais delicada e São Paulo: Geração Editorial, 2014. antipática que possa parecer esta afirmação, 47. Dados retirados de: Tendências Demográficas: dada a estrutura desigual, elitista, violenta Uma Análise dos Resultados da Amostra do Censo e por isso injusta da sociedade brasileira, Demográfico de 2000.Estudos & Pesquisas, Informação Demográfica e Sócioeconômica, em certas regiões, viver na democracia ou nº 13. Rio de Janeiro: Instituto Brasileiro de no regime civil-militar não trouxe significa- Geografia e Estatística (IBGE), 2004. tivas mudanças no cotidiano, e aqui faz-se las sociais, culturais e políticas ainda hoje referência ao Brasil profundo em regiões não superadas. A ênfase a essa trajetória de pouco industrializadas, de trabalho precari- violência e opressão na sociedade brasilei- zado, de ausência de elementos essenciais de ra não faz com que o regime civil-militar 209 cidadania e naquelas onde os movimentos tenha sido menos nocivo ou violento, nem sociais não estavam organizados. Tal situação mesmo representa a defesa de uma suposta materializa a permanência das estruturas especificidade em relação aos seus pares de exclusão e dominação historicamente latino americanos com relação à oposição e instituídas, não por acaso impedem a cons- à resistência em razão do número oficial de trução de um passado traumático coletivo vítimas e manutenção de instituições, estru- relacionado à ditadura compartilhado pela turas e procedimentos típicos de um regime sociedade onde se estabelece a pressuposta liberal-democrático. Discurso com base em falta da cultura da memória em nosso país. fundamentos controversos, adequado e fun- cional - quando não político-partidário - às Havia sim a presença concreta do auto- imposições da correlação de forças políticas ritarismo que impactava o cotidiano de que qualificam o regime de “Ditabranda”48. todo o país através do papel exercido pelo patrimonialismo, pela censura, pela coação Interpretar as questões que envolvem o e repressão e pelo terror de Estado (que passado recente a partir desta perspectiva legitimava ações dos micropoderes locais), não implica reproduzir visões complacen- o que agravava ainda mais o distanciamen- tes ou negacionistas com e sobre o regime to de parte considerável da sociedade das civil-militar, com o autoritarismo, com a questões políticas. censura, com a repressão e com os abusos e crimes cometidos. Perceber estas permanên- Deve-se ressaltar que localizar as rupturas cias não abranda o regime autoritário, pelo democráticas vividas no Brasil em um con- contrário, o torna mais cruel na medida em tinuum não inviabiliza reconhecer que em 1964 houve um golpe que afastou um presi- 48. Como apresentou importante jornal brasileiro dente legitimamente eleito e o que o regime ao comparar a ditadura civil-militar com o regime que seguiu até 1985 foi a face visível de um venezuelano de Hugo Chávez que obtivera então vitória em plebiscito para ter a possibilidade de Estado de Terror que gerou um conjunto disputar um novo mandato presidencial em 2012: de crimes (a maioria contra a humanidade), “as chamadas “ditabrandas’’ - caso do Brasil entre que agravou os casos de corrupção, que 1964 e 1985- partiam de uma ruptura institucional e depois preservavam ou instituíam formas controladas gerou endividamento externo e retração do de disputa política e acesso à Justiça”. In.: Editorial desenvolvimento econômico, que dinamizou do Jornal Folha de São Paulo, 17 de fevereiro de 2009, p. 3. Ver também: Ditadura à Brasileira: a violência em larga escala e que teve seque- 1964 – 1985, A Democracia Golpeada à Esquerda e à Direita. São Paulo: Leya, 2014. que, ao potencializar tais assimetrias, criou e vam direta ou indiretamente com a oposição e a aprimorou uma estrutura de reprodução de resistência ao regime civil-militar, e consequente- desigualdades que criminalizou e inviabi- mente com as políticas repressivas. 210 lizou não apenas a oposição e a resistência São estas permanências, principalmente vin- efetiva no período, mas institucionalizou culadas à questão da impunidade acerca das uma forma desigual de relação entre Estado violações aos direitos humanos do regime civil- e parcelas da sociedade, principalmente os militar, amparadas na manutenção de um “patri- mais desvalidos, ainda não superadas mesmo mônio autoritário” e na desmemória a partir da em um regime democrático. ausência de um processo social de transição, que Por certo, o regime civil-militar agravou a impediram a formação de um consenso mínimo histórica forma de relação entre Estado/ de compromisso democrático após 1985. governo e classes menos favorecidas, para os Desde a transição de ordenamentos, são comuns pobres em geral, negros, moradores da peri- os sussurros antidemocráticos49. Contudo em feria, das comunidades indígenas e peque- um contexto propício, estes sussurros deram nos camponeses o autoritarismo não foi uma impulso a um pensamento extremado antidemo- singularidade entre 1964 e 1985, mas sim, crático com tamanha relevância e abrangência uma continuidade. Mesmo nos governos se- que assumiram o protagonismo político e, ao o guintes, do vice Sarney ao vice Michel Temer, fazerem, colocaram em risco as frágeis conquistas os projetos e processos desenvolvidos não democráticas. Jair Bolsonaro, um entre tantos a atenuaram ou solucionaram estas questões. idealizar o passado autoritário, se tornou expres- Neste processo, das manifestações de rua são maior, referência e porta-voz do conjunto de ocorridas no Brasil (as mais intensas em indivíduos que compartilham tal pensamento. 2013, conhecidas como “Jornadas de Jun- Estes o legitimaram e anuíram a homenagem ho”, mas essencialmente aquelas que reivin- do deputado ao torturador, a justificativa do dicavam o afastamento da presidente Dilma presidente ao golpe de 1964, o negacionismo dos Rousseff e o combate à corrupção) aos abusos do regime civil-militar e o permanente pronunciamentos do presidente Bolsonaro, flerte e ameaça, sem qualquer receio ou penali- se tornaram comuns as defesas de soluções zação, com rupturas democráticas. salvacionistas como o “retorno da ditadura” ou de “intervenção militar’’. 49. Como demonstram as obras: GIORDANI, Marco Assim sendo, no Brasil, a memória hegemôni- Pollo. Brasil: Sempre. Porto Alegre: Tchê! 1986. PASSARINHO, Jarbas. Um Híbrido Fértil. 3ª Edição. ca crítica ao regime esteve por muito tempo Rio de Janeiro: Expressão Cultural, 1996. SILVEIRA, relacionada a um conjunto proporcionalmen- Itamar Flávio; CARVALHO, Suelem. Golpe de 1964: O Que os Livros de História Não Contam. São Paulo: Editora te pequeno de indivíduos que se identifica- Peixoto Neto, 2016. Bibliografia: GASPAROTTO, Alessandra; VECHIA, Rena- to Della; BRANDÃO, Marília. A criação da Co- BAUER, Carolina Silveira. Brasil e Argentina: Ditadu- missão Nacional da Verdade e a luta por verdade, ras, Desaparecimentos e Políticas de Memória. 2ª Edição. memória e justiça no Brasil. Espaço Plural, v. 13, Porto Alegre: Medianiz, 2014. p. 68-83, 2012. 211

DOCKHORN, Gilvan Veiga. Saudades do Futuro: GEISEL, Ernesto. Discursos – Volume I - 1974. 1974 – 1985. Santa Maria: FACOS Editora, 2015. Brasília: Assessoria de Imprensa e Relações Públicas da Presidência da República, 1975. DOCKHORN, Gilvan Veiga. A Guerra Fria e o Golpe Civil-Militar de 1964 no Brasil. Revista LOWENTHAL, David. Como Conhecemos o Portuguesa de História. Tomo XLV. Coimbra: Passado. In.: Projeto História (17), novembro Imprensa da Universidade de Coimbra, 2015, de 1998, pp. 63-201. pp. 457-480. LOWENTHAL, David. El Pasado Es Un País DOCKHORN, Gilvan Veiga. Quando a Ordem é Pro- Extraño. Madrid: Ediciones Akal, 1998. gresso e a Segurança Desenvolvimento (1964 – 1974). Porto Alegre: EDIPUCRS, 2002. MACIEL, David. A argamassa da Ordem: da Di- tadura Militar à Nova República (1974- 1985). FAGUNDES, Pedro Ernesto. Anistia: Das Mobili- São Paulo: Xamã, 2004. zações das Mulheres na Ditadura Militar às Recentes Disputas Sobre o Passado. Vitória: Editora Milfon- MACIEL, David. De Sarney a Collor: Reformas tes, 2019. Políticas, Democratização e Crise (1985-1990). Tese de Doutoramento. Programa de Pós-Gra- FICO, Carlos. História do Tempo Presente, Eventos duação em História, Faculdade de Ciências Traumáticos e Documentos Sensíveis – O Caso Brasileiro. Humanas e Filosofia da Universidade Federal In.: Varia Historia, Belo Horizonte, vol. 28, nº 47, de Goiás, Goiânia, 2008. pp. 43-59, jan./jun. 2012. MARTINS FILHO, João Roberto (org.). O FICO, Carlos. A Negociação Parlamentar da Anistia de Golpe de 1964 e o Regime Militar: Novas Perspec- 1979 e o Chamado “Perdão aos Torturadores”. Revista tivas. São Carlos: EdUFSCar, 2014. ISBN 978 Anistia Política e Justiça de Transição, n. 4, pp. – 85 – 7600 – 066 – 2 318-332, jul./dez. 2010. MARTINS FILHO, João Roberto (org.) A Gue- FICO, Carlos; ARAUJO, Maria Paula; GRIN, Monica rra da Memória: A Ditadura Militar nos Depoimen- (Orgs.). Violência na História: Memória, Trauma e Repa- tos de Militantes e Militares. Varia História, Belo ração. Rio de Janeiro: Ponteio, 2012. Horizonte, 28, pp. 178-201, 2003.

FIGUEIREDO, Lucas. Lugar Nenhum: Militares e Civis NAPOLITANO, Marcos. Recordar é Vencer: na Ocultação dos Documentos da Ditadura. São Paulo: As Dinâmicas e Vicissitudes da Construção da Companhia das Letras, 2015. Memória Sobre o Regime Militar Brasileiro. In.: Antíteses – Revista do Programa de Pós-Gra- GALLO, Carlos Artur. A Comissão Nacional da duação em História Social da Universidade Verdade e a reconstituição do passado recente brasilei- Estadual de Londrina - Dossiê: 50 Anos do ro: uma análise preliminar da sua atuação. Estud. Golpe: Arte, Cultura e Poder (Parte II), v. 8, sociol., Araraquara, v. 20, n.39, p.327-345, jul./ n. 15, pp. 09-44, nov. 2015. dez., 2015. NEVES, Deborah R. L. A Persistência do RODRIGUES, Vicente Arruda Câmara. Lenta, Passado: Patrimônio e Memoriais da Ditadura em gradual e segura? A Comissão Nacional da Verdade e São Paulo e Buenos Aires. São Paulo: Alameda, a Lei de Acesso a Informações na construção da justiça 2018. de transição no Brasil. Acervo – Revista do Arquivo 212 Nacional, v. 27, n. 1, pp. 183-208, 2014. Disponí- NOBRE, Marcos. Imobilismo em Movimento: vel em: . Acesso em: 12 ago. 2019. Paulo: Companhia das Letras, 2013. SALOMÃO, Wiliander França. Os elementos do ORTELLADO, Pablo; SOLANO, Esther. tempo e da memória na ditadura militar no Brasil: Nova Direita Nas Ruas? Uma Análise do Descom- uma abordagem sobre a Lei de Anistia, a Comissão da passo Entre Manifestantes e os Convocantes dos Verdade e o Direito à Memória. Âmbito Jurídico, Rio Protestos Antigoverno de 2015. Perseu, nº 11, Grande, XV, n. 105, out 2012. 2016, pp. 169-180. Disponível em: http://www.ambito-juridico. PADRÓS, Enrique Serra; BARBOSA, Vânia com.br/site/index.php/?n_link=revista_artigos_ M.; LOPES, Vanessa Albertinence; FER- leitura&artigo_id=12324&revista_caderno=15. NANDES (orgs.). A Ditadura de Segurança Último acesso: 28 dez. 2014. Nacional no Rio Grande do Sul (1964 - 1985); História e Memória. 3 Volumes. Porto Ale- SELCHER, Wayne A. (org.). A Abertura Política gre: CORAG, 2009. no Brasil: Dinâmica, Dilemas e Perspectivas. São Paulo: Convívio, 1988. PEREIRA, Anthony W. Ditadura e Repressão: O Autoritarismo e o Estado de Direito no Brasil, SINGER, André. Os Sentidos do Lulismo: Reforma no Chile e na Argentina. São Paulo: Paz e Gradual e Pacto Conservador. São Paulo: Compan- Terra, 2010. hia das Letras, 2012.

PEREIRA, Mateus Henrique. Nova Direita? SOUZA SANTOS, Boaventura de; ABRÃO, Guerras de Memória em Tempos de Comissão da Paulo; SANTOS, Cecília Macdowell; TORELLY, Verdade (2012-2014). In.: Varia Historia, Belo Marcelo D. Repressão e memória política no contexto Horizonte, vol. 31, n. 57, p. 863-902, set/ Ibero-Brasileiro: Estudos Sobre o Brasil, Guatemala, dez 2015. Moçambique, Peru e Portugal. Brasília: Ministé- rio da Justiça, Comissão da Anistia; Portugal: QUINALHA, Renan Honório. Com quantos Universidade de Coimbra, Centro de Estudos lados se faz uma verdade? Notas sobre a Co- Sociais, 2010. missão Nacional da Verdade e a “teoria dos dois demônios”. Revista Jurídica da Presidência TOSI, Giuseppe; FERREIRA, Lúcia de Fátima Brasília v. 15 n. 105 Fev./Mai. 2013 pp. 181 Guerra; Torelly, Marcelo D.; ABRÃO, Paulo a 204. (orgs.). Justiça de Transição: Direito à Justiça, à Memória e à Verdade. João Pessoa: Editora UFPB, RODRIGUES PINTO, Simone. Direito à 2014. ISBN: 978-85-237-08603. memória e à verdade: Comissões de Verdade na América Latina. Revista Debates, Porto Ale- TRAVERSO, Enzo. O Passado, Modos de Usar gre, v.4, n.1, p.128-143, jan./jun. 2010. – História, Memória e Política. Lisboa: Edições Unipop, 2012. 213 LA DICTADURA MILITAR Introducción CHILENA Y SUS DISÍMILES El resultado de dictaduras aparentemente RESULTADOS PROPAGANDÍSTICOS. personalistas, como la chilena entre 1973 214 DEL TRIUNFO DEL CREDO y 19901, suele asociarse a la suerte final de NEOLIBERAL AL APARENTE quienes personificaron unos regímenes FRACASO POLÍTICO (1973-1990) que, sin embargo, casi siempre han sido Pablo Sapag M. bastante más complejos que su rostro Universidad Complutense de Madrid visible. Aunque con alguna excepción, la imagen pública, histórica, nacional e inter- nacional de esos dictadores confundidos con el régimen que personificaron suele ser mala y tiende a ser peor con el paso del tiempo. El caso del español Francisco Fran- co es significativo en ese sentido2.

Excepciones relativas a la regla son Lee Ken Yew de Singapur y el general Park Chung Hee, en Corea del Sur. En su momento y aunque de manera tímida, a ambos se asoció también el nombre del general chileno Au- gusto Pinochet, en el sentido de que los tres habrían representado regímenes autoritarios en lo político y exitosamente modernizado- res en lo económico3.

1. Para una visión de conjunto del periodo véase Cavallo, Salazar y Sepúlveda, La Historia oculta del régimen militar; Vial, Pinochet: La Biografía y Amorós, Pinochet. Biografía militar y política.

2. La exhumación de su cuerpo del mausoleo del Valle de los Caídos en las proximidades de Madrid 44 años después de su muerte sin apenas oposición pública ni demoscópica, ejemplifica ese desgaste.

3. Holcombe, Political Capitalism, 30 y Bellin, “The Political-Economic Conundrum,” 139. No obstante, del trío pronto cayó Pinochet. Sus prejuicios propagandísticos, tal vez fuertemen- No solo por su derrota en el plebiscito del te condicionados por el trauma unipopulista5, 5 de octubre de 1988 sobre su continuidad empezaron desde sus inicios. El gobierno militar en la Presidencia de Chile. También por su perfectamente podría haberse autocalificado como 215 posterior arresto en Londres en 19984 y la revolucionario y libertador, dejando su anticomu- larga saga de juicios inconclusos que debió nismo sólo para el consumo interno, tal como lo enfrentar por violaciones a los derechos hu- han hecho tantas naciones que son capitalistas manos y malversación de caudales públicos. en su esquema social interior (ej. México) e Tanto es así que a diferencia de Lee Ken Yew izquierdistas en su política internacional (…) ni y de Park, cuya hija llegó a gobernar recien- siquiera ha sido capaz de contar con una agencia temente Corea del Sur, en Chile la prolonga- internacional de noticias, de narrar al mundo sus ción de los Pinochet en la política nunca fue vivencias e ideario a través de una cinematografía ni siquiera una remota posibilidad una vez creativa, que por discutibles razones presupues- que Augusto Pinochet fue derrotado en el tarias ha mantenido silenciada una formidable plebiscito de 1988. batería propagandística como una radioemisora con 100 kw de potencia (el doble de radio Martí), y ocho bandas internacionales de onda corta, que De la dejación de funciones persuasivas no puede culpar de su deteriorada imagen exclu- de la dictadura chilena a la eficaz sivamente a la poderosa campaña de desinforma- propaganda opositora: Santiago, 11 de ción en su contra desde Moscú6. septiembre de 1973 El más claro y de consecuencias más Lo anterior podría hacer pensar en una prolongadas de esos errores comunicacio- derrota política total y absoluta, no solo nales no forzados se produjo en el mismo de Pinochet, también del régimen que momento inaugural del régimen. El asalto representó. A esa conclusión tan extendida militar al Palacio de La Moneda el 11 de como apresurada podrían haber contribui- septiembre de 1973 se convirtió en un do los propios errores propagandísticos del enorme regalo propagandístico para los gobierno de facto. Porque desde el punto enemigos del gobierno de facto dentro y, de vista de la comunicación persuasiva sobre todo, fuera de Chile. errores hubo, y gruesos. Sobre todo, y con carácter permanente, en lo que se refiere a la propaganda exterior. 5. Se refiere a la experiencia del gobierno de la Unidad Popular presidido por Salvador Allende 4. Pérez y Gerdtzen, Augusto Pinochet: 503 días (1970-1973). atrapado en Londres y Sepúlveda y Sapag, ¡Es la prensa, estúpido, la prensa! 6. Hidalgo, Teoría y Práctica, 354-357. Ello revela una muy escasa sino nula consi- caría como una supuesta acción deliberada deración de los elementos propagandísticos para instalar el miedo perpetuo en unos en el diseño del golpe de Estado en una chilenos que, de acuerdo a esa simplifica- 216 época en la que si bien no había una comu- ción propagandística sobre las causas del ata- nicación instantánea ni omnipresente como que aéreo, no lo tendrían ya de antes. Para en nuestros días, si existía una incipiente inocular o multiplicar el miedo permanente globalización mediática. Los conceptos de a la población la dictadura recurrió a los “aldea global” y de “el medio es el mensaje” asesinatos, las desapariciones, las torturas, de McLuhan habían sido acuñados pocos los allanamientos y el exilio. Mucho más años antes. Los golpistas debieron haberlos efectivos para ese fin, pero al tiempo menos tenido en consideración durante la plani- mediáticos. En definitiva, en cualquiera de ficación de su estrategia de comunicación sus aproximaciones reales o supuestas, el para ese día y los sucesivos. momento fundacional del nuevo régimen le jugó siempre en contra. La imagen del ataque aéreo con cohetes incendiarios, que no bombas y por lo mismo no un bombardeo en toda regla como uni- García Márquez, Fidel Castro y el final versalmente se proyectó7, no podía benefi- de Allende a partir de los principios ciarle ni dentro ni fuera de Chile, pese a ese de unanimidad y contagio y el enemigo importante detalle técnico sobre la muni- comete atrocidades ción empleada, que obviamente resultaba El régimen militar chileno tampoco fue ca- imperceptible para el gran público e incluso paz de intentar siquiera un ejercicio efectivo para la mayoría de los informadores que de contrapropaganda ante el mayor éxito de cubrieron esa acción. Por ese desajuste entre los partidarios de Salvador Allende dentro y la realidad y la proyección de la misma, lo fuera de Chile: la instalación universal de la que se consolidó en el imaginario universal idea de que el Presidente había muerto com- fue la poderosa idea de la destrucción de batiendo en el Palacio de la Moneda o al la democracia y del patrimonio histórico y menos en lo que se presentó con éxito como arquitectónico de Chile por medio de un un bombardeo aéreo sin serlo exactamente8. brutal bombardeo aéreo. Una interpreta- ción de consecuencias devastadoras sobre Durante casi cuarenta años e incluso todavía un hecho que contrariamente a lo que varias hoy, se asumió masivamente y como hecho veces se ha apuntado, difícilmente se expli- histórico incontrovertible que Salvador

7. López Tobar, El 11 en la mira de un Hawker 8. Sepúlveda y Sapag, ¡Es la prensa, estúpido, la Hunter, 126-130. prensa!, 39-41. Allende había muerto en esas circunstan- de coraje o de ausencia del mismo, más aún cias. Nadie creyó la versión del suicidio, al tratarse de figuras políticas en el ejercicio décadas después y por dos veces certificada de sus funciones de liderazgo y de cuyas científicamente y asumida por la propia acciones depende la suerte de millones 217 familia Allende. También reconocida desde de personas. Mientras que a través de sus muy temprana hora por uno de sus médi- intervenciones radiofónicas esa mañana12 cos y acompañante ese día en La Moneda, el presidente Allende demostró tener el doctor Patricio Guijón9. Versión luego absoluta claridad respecto a la gravedad y puesta negro sobre blanco10 por otro de sus trascendencia del momento, no solo para él médicos ese día presente en La Moneda, el si no para el pueblo chileno13, los golpistas doctor Óscar Soto, quien en esa condición actuaron mediáticamente de manera torpe. y en la de testigo de lo que ocurrió el 11 de Alentaron así la lectura contraria de lo que septiembre de 1973 en La Moneda participó ocurrió, la que finalmente y durante déca- a instancias de la propia familia Allende en das se asentó en el imaginario colectivo, más los estudios forenses que posteriormente que chileno, mundial. se hicieron al cuerpo del Presidente y que Aparte de ello Canal 13 muestra el bombardeo de certificaron sin ningún género de dudas el La Moneda y, al tercer día del mismo, por primera suicidio de Salvador Allende11. vez se dice que el Presidente Allende ha muerto, El hecho y sus detalles fueron comunicados “suicidado” con una metralleta regalada por el por la propia Junta Militar de Gobierno el propio Fidel. Sin embargo, se divulga también mismo 11 de septiembre de 1973 pero de oficialmente, que su cuerpo ha sido sepultado en manera poco convincente y en el marco secreto y se describen contradictoriamente algunas de una pésima orquestación propagandís- circunstancias del hecho mismo de su muerte: por tica, elemento este tan importante como el propio mensaje en sí, más aún al tratarse de 12. Martner, Salvador Allende. Obras Escogidas, 667-671. un hecho siempre controvertido en todas las culturas y del que podrían extraerse con- 13. Algo parecido puede decirse del presidente clusiones propagandísticas muy distintas. iraquí Saddam Husein en el momento de ser ejecutado el 30 de diciembre de 2006. Mientras El suicidio, especialmente en determinadas sus verdugos actuaron de manera vengativa y circunstancias, es percibido como un acto burda, pese a que aplicaban una sentencia judicial emitida tras un aparente debido proceso, Husein lo hizo de manera digna y solemne. Convirtiendo 9. Drago, Chile. Un doble secuestro, 183. así sus últimos momentos de vida en un acto político y propagandístico de gran significación para sus partidarios y correligionarios baazistas 10. Soto, El último día de Salvador Allende, 90-93 y 98. y suníes, los mismos que desde la invasión estadounidense en 2003 estaban abatidos y 11. Soto, Allende en el recuerdo. desconcertados. ejemplo, se dice que “el cadáver fue hallado en el a través de varios canales diferenciados sofá” y luego, en el mismo boletín, se muestran logrando no solo el perfeccionamiento y imágenes del despacho presidencial quemado y desarrollo narrativo del mensaje inicial, 218 bombardeado, todo lo cual reafirma la idea en también la prolongación en el tiempo de su nosotros de que nuestro Presidente ha muerto impacto entre los receptores. Este concep- luchando y que su cuerpo ha sido acribillado, to lo traemos al ámbito de la propaganda desde el principio, sin necesidad de contrainfor- desde el periodismo o el entretenimiento mación alguna. Desde el comienzo, el manejo transmedia, modalidades de las que se de los medios de comunicación por parte de los empieza a hablar a principios de la déca- generales fascistas es una obra maestra de torpeza. da de 1990 pero que se consolidan con la (…) Cometen el error, una y otra vez, de informar masificación de las nuevas tecnologías de la para justificar el crimen cometido, malversando información y la comunicación digitales. De todas las leyes de la persuasión. Este sentimiento ahí que además de adoptarlo en este caso de culpabilidad invade todas las imágenes y, para para la comunicación persuasiva, afirme- espantarlo, los locutores se vuelven cínicos. No mos que se hizo avant la lettre, es decir, antes otra cosa le ocurre a la pareja de jóvenes animado- incluso de que esta forma de comunicación res de Canal 13 que, con traje y corbata, narran el se empezase a utilizar en otros ámbitos bombardeo de La Moneda como un hecho casual y distintos al propagandístico. previsible desde el mismo lugar de los hechos (…) En el caso que nos ocupa, los boletines Están ahí para justificar un asesinato y, sin periodísticos del mismo 11 de septiembre embargo, lo dejan al descubierto. No obstante, la de 1973 y días posteriores fueron seguidos junta califica de modelo el boletín y lo retransmite por otros mensajes canalizados sucesivamen- vía satélite a 25 países14. te por medios distintos. Así y con carácter Contraproducentes acciones de propagan- de urgencia, de lo ocurrido en La Moneda da incapaces de contrarrestar la fuerza de y la muerte de Allende escribió Gabriel las imágenes del Palacio de La Moneda García Márquez un relato novelado bajo en llamas y las narraciones posteriores de el título de “La verdadera muerte de un lo que allí había ocurrido, constituyendo presidente”15. Del mismo se hizo eco días lo que hoy podemos catalogar como un después Fidel Castro en un discurso político producto de propaganda transmedia avant en la Plaza de la Revolución de La Habana la lettre, definiendo propaganda transmedia con la viuda y una de las hijas del presidente como aquella que se despliega en el tiempo Allende allí presentes.

14. Guzmán y Sempere, Chile. El cine contra el fascismo, 217 y 218. 15. García Márquez, Chile, el golpe y los gringos. Pasada la 1:30 p.m. los fascistas se apoderan de A la instalación definitiva de la idea de que la planta baja de Palacio, la defensa se organiza Allende murió durante el ataque aéreo a en la planta alta y prosigue el combate. Los fascis- La Moneda, en el que no murió nadie al tas tratan de irrumpir por la escalera principal. hacerse con cohetes incendiarios y no con 219 A las 2:00 p.m. aproximadamente logran ocupar bombas17, contribuyeron dos películas. La un ángulo de la planta alta. El Presidente estaba primera está entre los mejores films de pro- parapetado, junto a varios de sus compañeros, en paganda de la historia. La Batalla de Chile, una esquina del Salón Rojo. Avanzando hacia de Patricio Guzmán, gana en credibilidad el punto de irrupción de los fascistas, recibe un al haberse rodado como si fuera el registro balazo en el estómago que lo hace inclinarse de periodístico del día a día del gobierno de dolor, pero no cesa de luchar, apoyándose en un Allende, aunque la intención siempre fue sillón continúa disparando contra los fascistas propagandística, pero en un sentido bien a pocos metros de distancia (APLAUSOS), hasta distinto del esperado por su director. que un segundo impacto en el pecho lo derriba y No es una película cuyo motivo primario sea la ya moribundo es acribillado a balazos16. búsqueda de la solidaridad internacional o un García Márquez y Fidel Castro sirvieron para film de agitación cuyo valor depende de cierta coin- llevar a la práctica el principio teórico de cidencia de circunstancias históricas. No es una unanimidad y contagio, que en propaganda llamada sentimental para pedir a la gente dinero significa que un líder de opinión, político o para Chile. En cambio, lo que el film revela bien al no, contagia el mensaje y logra la unanimi- desnudo es nuestra falta de dirección, la ofensiva dad de los receptores en torno al mismo. En masiva organizada por la derecha, las discrepan- 1973 García Márquez ya era mundialmente cias internas de la izquierda, pero sin mixtificar la conocido gracias a su novela Cien años de situación, sino mostrando las cosas como fueron. / soledad y la imagen de Fidel Castro aún cauti- En este sentido, yo pienso que es un film optimista. vaba masiva y mundialmente. Porque muestra lo que pasó, la gente aprenderá de la experiencia y continuará luchando18.

Pese esa intención inicial de pedagogía política sin concesiones y por lo tanto de 16. Discurso pronunciado por Fidel Castro Ruz, Presidente de la República de Cuba, en propaganda en sentido estricto, de integra- el acto conmemorativo del XIII Aniversario de los Comités de Defensa de la Revolución, de solidaridad con el heroico pueblo de Chile y de homenaje póstumo al Doctor Salvador Allende, 17. López Tobar, El 11 en la mira de un Hawker efectuado en la Plaza de la Revolución “José Hunter, 130. Martí”, La Habana, el 28 de septiembre de 1973. http://www.cuba.cu/gobierno/discursos/1973/ 18. Guzmán y Sempere, Chile. El cine contra el esp/f280973e.html fascismo, 110. ción en el largo plazo y no de agitación19, La más que mil palabras. Esa premisa simplifica- Batalla de Chile logró más bien lo segundo, dora no se sostiene si a esas imágenes se les sorprendiendo incluso a su propio director. hurta el contexto que da sentido informativo 220 y no propagandístico a las mismas. Yo siempre pensaba que la película era un ladrillo; una obra pesada y difícil, sin concesiones al Esos planos en blanco y negro de La Batalla espectador. Es una película seca y aparentemente de Chile se reprodujeron miles de veces por fría, pero a pesar de mis expectativas empezó a televisiones de todo el mundo cada vez que ser invitada a todos los festivales europeos, y en en los cuarenta años sucesivos Chile fue función de esta respuesta su importancia para noticia. De ahí el inmenso éxito del film Latinoamérica y el resto del mundo no ha hecho —aunque no en el sentido esperado por su más que crecer. / Yo nunca sospeché que el film director—, que no solo aguantó el paso del tendría una distribución tan amplia. Siempre creí tiempo sino que sus fotogramas más icónicos que tendría una circulación limitada20. lograron penetrar en el ciclo informativo- periodístico, aspiración máxima de toda En La Batalla de Chile, el montaje de las propaganda, la de pasar como mensaje pe- imágenes más reproducidas de la misma a riodístico y por lo mismo informativamente lo largo del tiempo multiplica varias veces creíble pese a no serlo. las dos pasadas de los aviones Hawker Hunter de la Fuerza Aérea de Chile (FACH) La otra película, de distinta factura, es Llueve sobre el Palacio. El efecto persuasivo se sobre Santiago, escrita y dirigida en 1976 por ve reforzado por una voz en off que sobre el también cineasta chileno Helvio Soto. esas mismas imágenes dice: “el Presidente La secuencia final de esta película rodada Allende muere en La Moneda”. Cualquier en París y Bulgaria es la de Allende siendo espectador entiende que murió como con- acribillado en las escalinatas del Palacio de secuencia del ataque aéreo, que se presenta La Moneda, es decir, en línea con los relatos como bombardeo, como ya se ha indicado, de García Márquez y Fidel Castro. sin serlo técnicamente. Junto a esos dos productos propagandísticos Desfiguración, desinformación y propagan- audiovisuales, fuesen de agitación o pro- da semántica para acompañar el principio paganda para sus directores, otros muchos propagandístico de que una imagen vale también se sostuvieron en el momento fundacional del nuevo régimen chileno. Por mencionar solo algunos y siguiendo en el 19. Pizarroso, Historia de la Propaganda. ámbito audiovisual, 11 de septiembre de 1973. Salvador Allende: las últimas horas, de Pierre 20. Guzmán y Sempere, Chile. El cine contra el fascismo, 107. Kalfon y Patricio Henríquez. El primero cubrió para Le Monde la situación de Chile Me significó fama y reconocimiento. Cuando sa- entre 1970 y 1973, experiencia que recoge qué la foto, no sabía la importancia que tendría, en un libro. Otros trabajos que también han ni que se volvería famosa. (..) Aún la veo publica- contribuido a universalizar una determina- da y se ha transformado en un símbolo de opresión 221 da imagen de los acontecimientos relativos y tortura. La usan para alertar de otros jefes de al golpe de Estado en Chile van desde Estado autoritarios, poniendo su cabeza encima de ejercicios novelados, como Los canallas, de la de Pinochet. Cuando una foto toca una fibra Alexander E. Schwerter, a otros más perio- emocional, va a ser usada con fines políticos21. dísticos, como Interferencia secreta, de Patricia Demasiado para un régimen militar que Verdugo, en el cual se recogen las comunica- cometió otros muchos errores propagan- ciones radiofónicas entre los jefes militares dísticos a lo largo de los años, como revela del golpe de Estado; o La conjura, de Mónica César Hidalgo Calvo en Teoría y Práctica de la González, por mencionar solo algunos de los Propaganda Contemporánea. muchos textos en relación al 11 de septiem- bre de 1973 en Chile. Una de sus peculiaridades más destacadas ha sido la carencia de una política coherente y creativa Como si no hubiese bastado, días después de de comunicaciones, cultura y propaganda. La esa demoledora imagen inaugural del nuevo explicación de ello podría encontrarse quizás en régimen se sumó otra no menos devastadora: (…) la poca importancia que algunas FF.AA. la de Pinochet con gafas oscuras, mentón latinoamericanas atribuyen a la guerra sicológica hacia fuera y brazos cruzados mientras asistía y al manejo y formación de opinión pública. A este a una ceremonia religiosa en la Iglesia de la componente debemos adicionar principalmente la Gratitud Nacional en Santiago. El autor fue el participación exclusiva y excluyente en el manejo fotógrafo holandés Chas Gerretsen. Según Ma- de las comunicaciones sociales y la imagen del rio Amorós (2019), el fotógrafo dijo en 2013 gobierno de un grupo de civiles que creyeron que que quienes lo rodeaban le sugirieron que con censurar y prohibir las legítimas expresiones para la foto se sacara los lentes pero el general políticas iban a lograr la adhesión ciudadana y la habría rehusado diciendo: “Yo soy Pinochet”. proyección histórica del régimen22. Amorós indica que Gerretsen volvió luego a fotografiar a Pinochet, ya sin gafas, y que el fotógrafo cree que la entrevista fue concer- tada “para intentar cambiar la imagen que mi primera fotografía dejó de él”. En 2020 el propio Gerretsen revisitó el episodio, situando 21. Siredey E., Francisco. “Impresiones de un el valor que adquirió esa fotografía, tanto para tiempo borroso”, La Tercera, 9 de febrero de 2020. él profesionalmente como lo que simboliza. 22. Hidalgo, Teoría y Práctica, 353. Hidalgo Calvo apunta, además, a otras razo- ganda interior a largo plazo del régimen, nes más profundas que explicarían la derro- sobre todo la de integración en torno a una ta propagandística exterior de la dictadura forma de vida, de organización de la socie- 222 militar chilena. dad y sus manifestaciones económicas. En sí mismo ello ya es un triunfo político, sobre El advenimiento al poder del esquema económico todo si la política se entiende como herra- ultraliberal de la escuela de Chicago no sólo restó mienta al servicio de una transformación a Pinochet gran parte de la heterogénea base permanente y no solo para el corto plazo. popular que se había sublevado contra Allende Así, y contrariamente a lo que le ocurrió en (…) como los Medios de Comunicación Social pro el crítico momento del 11 de septiembre gubernamentales constituyen la potencia de fuego de 1973 y muy especialmente en lo referido de la guerra propagandística, nunca deben actuar a un público exterior carente del contexto desconexos ni tampoco se les debe exigir más para poder si no justificar al menos si expli- rentabilidad que aquella evaluable en el terreno carse las imágenes del Palacio de La Moneda de la popularidad a la gestión de un gobernan- en llamas, el régimen sí logro articular un te, del perfilamiento de la imagen del sistema y discurso propagandístico interior coherente de la difusión de los valores que sustentan su y con vocación estratégica. doctrina (…) Así pues, nadie debe extrañarse de la imagen internacional que tiene el régimen, ni A lo largo de los años, el lenguaje del régimen mi- tampoco de que al declararse anticomunista se litar personificado por Pinochet se va convirtiendo haya dado especial trascendencia propagandística en una construcción más global que provee de al pensamiento de Milton Friedman y no así al de una interpretación, coherente pero cerrada, hasta Alexander Solzhenitsyn23. impenetrable del mundo y de las cosas. Una visión del país, de su pasado y de su futuro24.

Propaganda interior para perpetuar el En ello mucho tuvo que ver, precisamente, modelo neoliberal, incluso en tiempos lo que Hidalgo Calvo definía como causa del de crisis fracaso propagandístico en el ámbito exte- rior. El neoliberalismo avant la lettre 25 implan- Esos fallos propagandísticos en el ámbito de la propaganda exterior y la parcial derrota 24. Foxley, Alejandro. Prólogo. En Munizaga, El electoral de Pinochet en el plebiscito de discurso público de Pinochet, 7 y 8 1988, en el que obtuvo el 44% de los sufra- gios a favor de su continuidad, no deben 25. El neoliberalismo se implantó en Chile cuatro años antes de que Margaret Thatcher lo ocultar, sin embargo, el éxito de la propa- promocionara en el Reino Unido y seis antes de que Reagan hiciera lo propio en EE UU. Desde luego, décadas antes de que la globalización lo 23. Hidalgo, Teoría y Práctica, 354 y 355. normalizara en buena parte del mundo. tado en Chile no se entendía fuera. Tampoco recta e indirecta la idea de que pese a sus mu- se hubiese consolidado dentro de no mediar chos desafueros estaba modernizando el país. un ejercicio de propaganda sistemático y bien Lo hacía en un sentido insospechado desde elaborado a partir de unos objetivos claros fuera, donde nunca se entendió que mien- 223 y vinculados al nacimiento de ese “hombre tras que en lo que a represión se refiere la nuevo” neoliberal que con éxito más que dictadura chilena no distaba de otras muchas, relativo alumbró la dictadura en su afán por su proyecto estratégico poco o nada tenía que devolver a Chile a su matriz original. No en ver con los fascismos históricos europeos y sí vano el régimen asoció al año del golpe el de mucho con los modelos asiáticos de Singapur 1810, que se considera el del comienzo del y Corea del Sur, además de con anhelos pro- camino hacia la independencia de Chile. fundos y de vocación histórica de la peculiar –en términos raciales y culturales frente a la Por un lado, nos significa el pasado como una mayoría mestiza- clase dirigente chilena. experiencia traumática y nosotros aceptamos como válida esta significación por cuanto ella En parte, ello se debe a que los destinatarios encuentra resonancia en los efectos individuales de los mensajes sobre Chile y fuera de Chile y políticos de procesos álgidos de enfrentamiento partían del equívoco de que en esencia se social. Por la pérdida de una esperanza utópica o trata de un país de matriz racial y cultural por el temor ante la pasada virtualidad de un pro- europea, cuando en la práctica no lo es27. yecto de cambio socialista no deseado, caemos en De ahí que se interpretase que Chile era un el juego de negar (el pasado) (…) Por otro lado, país cohesionado e inclinado a proyectos impulsa dinámicas de individualización, atomi- colectivos propios de sociedades integradas zación y competitividad presentando, a la vez, la racial, cultural y económicamente hablan- diferencia y la existencia de una pluralidad de do. Por eso no se entendió nunca lo que posturas ante la sociedad y sus problemas como estaba pasando dentro. El régimen tenía causa de caos. Incita el rechazo de la solidaridad y muy claro y desde antes del golpe de Esta- el temor hacia la diversidad26. do, que instalaría en Chile y para siempre Mientras fuera de Chile la imagen de la dicta- el neoliberalismo económico y social a dura se asoció siempre y de manera invariable ultranza. Para ello había que sustituir al su- a la del Palacio de La Moneda en llamas y al puesto sujeto político colectivo chileno por Pinochet amenazante de lentes oscuros, en el individuos, a ser posible solo entendidos propio país el régimen fue capaz de inocular como consumidores y emprendedores. por la vía de los hechos y de la propaganda di-

27. Sapag, Pablo. “Chile, sin soluciones inmediatas para un estallido anunciado”, The Conversation, 28 26. Munizaga, El discurso público de Pinochet, 19. de octubre de 2020. Con una propaganda directa a través de políticos, con propuestas tan disímiles como los propios discursos de las autoridades de contradictorias y que a veces se ha manifes- la época y las leyes que iban imponiendo, tado a través de actos de violencia ni siquiera 224 aunque también a través de una serie de vistos en la década de 1980, cuando se acciones más imperceptibles e indirectas, intentó acabar con la dictadura por medio como los programas de entretenimiento en de la protesta y la insubordinación popular televisión o la ubicua publicidad y, sobre politizada y liderada por partidos e incluso todo, el impacto cotidiano de unas medidas organizaciones guerrilleras. económicas y sociales coherentemente apun- Entre esas contradicciones, el hecho de que tando a ese objetivo de la individualización, en la primera gran encuesta de opinión so- formalmente el régimen terminó en 1990 bre la situación y los liderazgos políticos en sin haber logrado que se olvidase la imagen Chile realizada después del 18 de octubre del Palacio de La Moneda en llamas pero de 2019, la figura más valorada fuese el al- sí consiguiendo algo mucho más importan- calde de la comuna de Las Condes, una de te: que la mayoría de los chilenos hubiese las más ricas de Chile. En la trasversalmente aceptado e interiorizado en el largo plazo aceptada encuesta del Centro de Estudios los principios del libre mercado más radical Públicos 30 Joaquín Lavín Infante se consti- y el individualismo apolítico, manifestado en tuyó como el mejor evaluado, con un 37% una escasísima participación electoral28 en de las preferencias, 11 puntos porcentuales uno de los países más desiguales del mundo más que el siguiente en la lista, en el otro de acuerdo a los índices Gini o Palma29. extremo político. Lavín es miembro de la Claves muy presentes en el estallido social Unión Demócrata Independiente (UDI), que vive Chile a partir del 18 de octubre de el más pinochetista de los partidos políticos 2019, un movimiento carente de liderazgos de la derecha chilena post dictadura. Su tirón político no es nuevo. En las eleccio-

28. PNUD. “Participación electoral: Chile nes presidenciales de 1999 en la primera en perspectiva comparada 1990 – 2016”, 2 vuelta se quedó a escasos 30 mil votos del de noviembre de 2016. http://accionag.cl/ wp-content/uploads/2016/11/PNUD-Minuta- socialista Ricardo Lagos. En la segunda, la Participaci%C3%B3n-electoral.pdf diferencia porcentual entre ambos fue de apenas 3 puntos. 29. PNUD. “DESIGUALES Orígenes, cambios y desafíos de la brecha social en Chile”, https:// www.undp.org/content/dam/chile/docs/ pobreza/undp_cl_pobreza-Libro-DESIGUALES- final.pdf y The World Bank. Gini Index https:// 30. La encuesta completa y sus resultados pueden data.worldbank.org/indicator/si.pov.gini y verse en: https://www.cepchile.cl/cep/encuestas- Palma Index, http://datatopics.worldbank.org/ cep/encuestas-2009-2018/estudio-nacional-de- gmr/palma-index.html opinion-publica-n-84-diciembre-2019 Lavín fue designado por el régimen con prosa y conceptualización más sofisti- militar en cargos académicos y en 1987, cadas, comenzó a desarrollar argumentos en plena campaña para el plebiscito sobre tangencialmente parecidos a los de Lavín, la continuidad de Pinochet al frente del en el sentido de que la sociedad chilena se 225 país, publicó Chile: revolución silenciosa31, habría “modernizado”. Así, hablaba de una una apología de los cambios económicos “irrupción de masas” satisfechas gracias al introducidos por la dictadura, que sintetiza consumo que paradójicamente generaban en conceptos y eslóganes que reflejaban su un “malestar de las elites”33. También de un pensamiento y el ideario del régimen, como “sueño chileno” en el marco del modelo de “sociedad de las opciones”, “trabajadores una economía de mercado de rostro amable accionistas”, “clientización de la economía”, que permitiría en una amplia magnitud de “economía de la información”, “liderazgo parámetros situar a Chile en línea con los empresarial”, “médicos-empresarios”, Estados Unidos34. “profesores-empresarios”, “más cerca de En suma, la evolución creciente de la sociedad Australia que de Perú y Bolivia”, “la nueva chilena parece avanzar hacia lo que Esping- Escocia”, “corporaciones al estilo de Estados Andersen llama el modelo liberal. En éste, el Unidos” y, sobre todo, el de “sociedad mercado asume un rol primordial en la absorción desuniformada”, es decir, individualista.

El libro de Lavín vendió decenas de miles de 33. Tironi, Eugenio. La irrupción de las masas: y el copias y generó una amplia polémica en el malestar de las elites. contexto de la campaña para el plebiscito de 1988. Entre aquellos que respondieron a La- 34. Los racialmente blancos y culturalmente europeo-occidentales que gobiernan Chile vín, quien luego sería el sociólogo de moda desde la Independencia, obsesivamente buscan del Chile post dictadura. Eugenio Tironi modelos a seguir poco conectados con la realidad chilena y latinoamericana a la que pertenece el publicó un año más tarde Los silencios de la país. Desde la contratación en el siglo XIX de revolución. Chile, la otra cara de la moderniza- pedagogos y militares centroeuropeos a los “like minded countries” Finlandia, Noruega y Suiza 32 ción . Estrecho colaborador de los gobier- de la presidenta Michelle Bachelet, pasando nos de centro izquierda que siguieron a la por el referente alemán que su rival Eveleyn Matthei repetía en la campaña electoral de derrota plebiscitaria de Pinochet, aunque 2013. Recientemente, el ministro de Hacienda Ignacio Briones, nombrado en pleno estallido social, aseguraba que Nueva Zelanda es el modelo. Tironi, entonces, no escapa a una 31. Lavín, Joaquín. Chile: revolución silenciosa. regla que se explica por lo que Collier y Satter Santiago: Zig-Zag, 1987. (1998, 93-95 y 157-159) consideran influencia “desproporcionada” e “indeleble” de los 32. Tironi, Eugenio. Los silencios de la revolución. europeos no españoles que tras la Independencia Chile, la otra cara de la modernización. Santiago: reforzaron a la raquítica elite criolla de lo que Editorial La puerta abierta, 1988. apenas fue una pobre colonia militar española. de los riesgos que asuelan a los individuos, así Descartan así otros posibles patrones de como en la provisión de su bienestar, con roles análisis, como el relativo al desajuste perma- estrictamente subsidiarios para el Estado. El caso nente entre un Chile racial y culturalmente 226 emblemático de este modelo es Estados Unidos, país tan mestizo como negado37 —además de con el que Chile tiene crecientes coincidencias. / carente de discurso político y representantes Lo anterior lleva a concluir que, si se quiere hacer propios—, y una elite blanca —con algunos el ejercicio de proyectar hacia el futuro los cambios asimilados— que gobierna de acuerdo a ocurridos en Chile durante los noventa –y cuyas sus aspiraciones y parámetros culturales. raíces se anclan por cierto mucho más atrás en También rehúyen lo que podría resultar su historia-, e imaginar los rasgos que tendrá la más obvio, la crisis de un modelo socio- sociedad chilena en el futuro próximo, la mirada económico que aunque no se reconoce, comparada debe ser volcada hacia países que ya fue impuesto durante la dictadura y al que han transitado el camino de la modernización y según estos analistas solo habría que hacerle comienzan ahora a enfrentar los dilemas propios ajustes, introducirle algunas correcciones, de la modernidad avanzada. Y entre éstos, el foco según Tironi, para compensar la pérdida de no debiera ser puesto tanto en países como España crecimiento económico y algunos circuns- -pese a las proximidades históricas y culturales que tanciales vicios formales. lo unen a ella- como en los Estados Unidos35. Las clases medias sienten que son altamente depen- Incluso una vez producido el estallido social dientes del mercado y de la marcha de la economía, de octubre de 2019, Tironi y otros analistas que se enfrentan a una vejez de mucha incerti- chilenos continuaron amoldando sus análisis dumbre y con altas probabilidades de caer en la a teorías que ya habían empleado cuando a pobreza y de retroceder todo lo que avanzaron en su partir de 2011 el sistema empezó a dar mues- vida (…) Además, este es un gobierno que produce tras de fatiga36. Como otros muchos intelec- algún grado de irritación en la población por su tuales de la elite chilena, Tironi ha seguido estilo, su elitismo, una cierta soberbia, y que es muy insistiendo en una “crisis de modernidad”. prisionero de una lógica económica38.

37. Waltman Midnik, Gilda. “Chile: indígenas y 35. Tironi, El sueño chileno, 177 y 178. mestizos negados”. Política y Cultura, primavera 2004, núm. 21, pp. 97-110. 36. Mayol, Alberto. “8 años de crisis ¿y qué dicen los negadores del derrumbe?: Vergüenza de las 38. Mohor, Daniela. “Convulsión social en Chile: ciencias sociales en Chile”, NODAL, Noticias de ¿quién es quién en la crisis que hace tambalear al América Latina y el Caribe, 22 de noviembre de gobierno de Piñera?”, Univisión, 26 de octubre 2019, https://www.nodal.am/2019/11/8-anos- de 2019. https://www.univision.com/noticias/ de-crisis-y-que-dicen-los-negadores-del-derrumbe- america-latina/convulsion-social-en-chile-quien-es- verguenza-de-las-ciencias-sociales-en-chile-por- quien-en-la-crisis-que-hace-tambalear-al-gobierno- alberto-mayol/ de-pinera En el plano económico-social esto significa anun- 1980 apareció una nueva clase media en Corea del ciar que en ciertas cuestiones vitales las personas Sur (…) La anécdota de esta película, como otras no seguirán sometidas solitariamente a lo que con- del mismo director, puede verse como una historieta sigan con sus propios medios en el mercado. Esto anticapitalista, pero también como una lección 227 funcionaba relativamente con un crecimiento sobre acerca de cuán porfiada es la desigualdad y cuán el cuatro por ciento, pero con tasas como las que ubicuas y móviles son las fuentes que la producen. arrastramos ya por seis años no funciona. Entonces Allí donde se creía que era solo la educación (¿no hay que cambiarlo, haciendo que el Estado financie es eso también parte del simplismo chileno?), se una red básica de protección universal que asegure descubre que la fuente de la desigualdad muy pronto el ejercicio de los derechos fundamentales. En esto se se desplaza a factores puramente adscriptivos, ha avanzado, pero con resistencias y a cuentagotas. invisibles, distintos del desempeño. El caso de Corea Es hora de robustecerlo, ampliarlo y proclamarlo39. del Sur es una muestra de la dialéctica de progreso y desilusión que acompaña a toda modernización y, Quizás sin ser consciente de que al hacerlo sobre todo —especialmente en esta hora de Chile—, venía a reforzar el parangón entre el surco- una lección contra el buenismo, esa tontería moral a reano general Park y Pinochet en el sentido la hora de mirar, e intentar curar, la desigualdad40. de que fueron ellos los que introdujeron la supuesta “modernidad” derivada del modelo En parte las contradicciones vistas desde el neoliberal, un comentario del también ana- estallido social también tienen que ver con las lista Carlos Peña sobre la oscarizada película alabanzas que del exterior ha recibido el “mo- surcoreana Parásitos no deja lugar a dudas delo chileno” o “milagro chileno” por parte de sobre lo instalado que está el sistema legado la clase política y la prensa internacionales41. por la dictadura en los chilenos, partiendo Han sido un aval de primer nivel para que por sus elites pensantes. Chile profundizara un sistema institucional La película puede ser vista como un retrato rocam- y económico que lleva el sello indeleble del bolesco, una historieta cuya anécdota es cercana a régimen militar. Un régimen del que a partir la caricatura, de la desigualdad de clases coreana, de 1974 Pinochet fue rostro visible pero que en una sociedad que, sin embargo, como consecuen- cia de un muy rápido proceso de modernización 40. Peña, Carlos. “Parasite” en Chile”. El Mercurio, capitalista, está situada entre las quince econo- 16 de febrero de 2020. mías más grandes del mundo. Allí la mitad de su población cuenta con educación superior y un alto 41. Durante décadas la prensa internacional consideró a Chile como un modelo de éxito. Sirvan nivel cultural (…) La literatura sugiere que hacia solo de ejemplos “Writing the next chapter in a Latin American success story”, en el semanario británico The Economist del 31 de marzo de 2005, 39. Tironi, Eugenio. “No volver a la modernidad”. o “El ‘milagro’ chileno, a revisión”, de Francisca El Mercurio, 29 de octubre de 2019. Risatti en El País, 4 de noviembre de 2017. realidad respondía a una visión de las Fuerzas Conclusiones Armadas casi en su conjunto y desde luego Pretender entender las dictaduras y sus legados a lo que, consciente o inconscientemente, a partir de la personificación implícita en la 228 una minoría de chilenos blancos y de cultura propaganda de agitación no contribuye a apre- europea occidental llevaban desde la Indepen- hender en su complejidad procesos como el de dencia en adelante intentando desarrollar en Chile, donde la propaganda interior, de largo consonancia con su propio origen en el país plazo y de integración actuó con coherencia y y una historia personal entendida a partir del al servicio de un sistema difícilmente reversible progreso económico lineal. En ese sentido, el más allá de cambios nominales y forzados por golpe de Estado no sería un mero paréntesis las circunstancias, como los ya vistos y otros que o un momento fundacional, sino la vuelta a la se insinúan tras el estallido social de octubre de matriz original del Chile post Independencia. 2019. De lo contrario, se hablaría de revolu- La alumbrada por el ministro Diego Porta- ción y no de “estallido” o “crisis”. les y sostenida en una inmigración selectiva —europea no española— y un despotismo La demonización de Pinochet y la santifica- ilustrado al servicio del disciplinamiento social ción de Allende son poderosos mensajes de y el emprendimiento económico. La idea de agitación incapaces, sin embargo, de impo- un Estado autoritario volcado en crear las con- nerse a la propaganda que ha buscado conso- diciones óptimas para que los emprendedores lidar de manera permanente mentalidades, pudiesen realizar sus proyectos individuales. ideologías y formas de comportarse al interior No en vano, la figura de Diego Portales fue del propio Chile muy arraigadas y previas a la rescatada y proyectada por la propaganda del propia dictadura. régimen militar42. Eficaz manera de personi- ficar su propio proyecto político, económico En ese sentido, la dictadura chilena habría y social a partir de la validación histórica o la logrado sus objetivos de fondo. A tal extre- transfusión propagandística. Mientras en Chile mo que hasta el momento más simbólico de ese mensaje calaba con fuerza y acompañaba la democracia, el de ir a votar, se ha mer- las proclamas de Pinochet de que cada familia cantilizado43 a partir del individualismo que tendría en breve plazo un refrigerador, un auto y un televisor a color, en el exterior seguían 43. Como ejemplo, el anuncio de una conocida pegados a la imagen en blanco y negro de La cadena de cafeterías estadounidense que en las últimas Moneda en llamas. elecciones presidenciales se anunció a toda página en la prensa ofreciendo uno de sus cafés a quien se presentara en sus locales –prácticamente todos en la zona donde mayoritariamente viven los blancos- entre 9 y 12 de la mañana y dijese que había votado. 42. Cavallo, Salazar y Sepúlveda, La Historia oculta #Starbucksvota se llamó la campaña, acompañada del del régimen militar, 83 y 236. slogan “En Starbucks nos importa que votes”. como herencia perenne dejó ese régimen de 2019 muestra rasgos de atomización, falta al que sus errores propagandísticos y los de liderazgo y respuestas contradictorias, aciertos de sus enemigos ha permitido aso- tanto de los ciudadanos como de los propios ciar de manera simplista con un Pinochet dirigentes políticos y los intelectuales, sean 229 al que el propio régimen no tuvo proble- de izquierda o de derecha. En definitiva, ma alguno en sacrificar. Primero la noche manifestaciones del individualismo propio del 5 de octubre de 1988 y luego cuando de un “hombre nuevo” neoliberal capaz de fue arrestado en Londres. trascender a Pinochet y quizás al Chile post 18 de octubre44. Destellos de una “moderni- En términos propagandísticos, Pinochet dad” en línea con lo que siempre ambicionó fue el pararrayos de un régimen cuya obra el grueso de la elite racialmente blanca y cul- política, económica y social perdura, incluso turalmente europea que en Chile controla en el marco de una crisis y estallido social todos los resortes del poder, desde el políti- en el que, de forma reveladora, poco ha co, económico y militar al simbólico, ese que salido a relucir el nombre del dictador más se instala persuasivamente y cuyos efectos se allá del proceso por cambiar la Constitución proyectan a lo largo del tiempo. política aprobada durante su régimen pero reformada varias veces y solemnemente ru- bricada como nueva por el socialista Ricardo Lagos en 2005. Con Pinochet ya muerto, ese legado quedó libre de un escrutinio internacional a su vez víctima de una propa- ganda de agitación que ha permitido salvar la imagen de Salvador Allende y hundir la de Pinochet. Mirada exterior viciada por la propaganda que a la vez ha sido incapaz de desnudar el verdadero legado del régimen que se instauró el 11 de septiembre de 1973, tan contrario a lo que proclamaba Salvador

Allende. En términos de imagen puramente 44. Se ha visto en el apoyo transversal a la personal, ganó Allende y perdió Pinochet. retirada del 20% de los fondos de pensiones en cuentas individuales con las que el subsidiario y El marco político, económico y social de jibarizado Estado chileno ha pretendido hacer Chile, sin embargo, es el del régimen que frente a la crisis social derivada de la pandemia del Covid-19. El apoyo a esa medida se justificó, personificó Pinochet, no el que defendió incluso por partidos de izquierda, precisamente Salvador Allende. Al extremo de que el por el carácter individual de los fondos, lo que propio estallido social iniciado en octubre vino a validar la lógica individualista del modelo implantado en dictadura. Bibliografía:

Amorós, Mario. Pinochet. Biografía militar y Hidalgo Calvo, César. Teoría y práctica de la propaganda contemporánea. Santiago: Andrés 230 política. Barcelona: Ediciones B, 2019. Bello, 1986. Bellin, Eva. “The Political-Economic Conun- drum.” In Uncharted Journey. Promoting Holcombe, Randall G. Political Capitalism, Democracy in the Middle East, edited by How Economic and Political Power is Made Thomas Carrothers and Marina Ottaway, and Maintained. Cambridge & New York: 131-150 Washington D.C.: Carnegie Endow- Cambridge University Press, 2018. ment for International Peace, 2005. López Tobar, Mario. El 11 en la mira de un Cavallo, Ascanio; Salazar, Manuel y Sepúl- Hawker Hunter. Santiago: Sudamericana, veda, Óscar. La Historia Oculta del Régimen 1999. Militar. Santiago: Grijalbo/Mondadori, 2001. Martner G. Gonzalo (compilador). Salvador Collier, Simon y Sater, William. Historia de Allende. Obras Escogidas, 1908-1973. San- Chile 1808-1994. Madrid: Cambridge Univer- tiago: Ediciones del Centros de Estudios sity Press, 1998. Políticos Latinoamericanos Simón Bolívar / Fundación Salvador Allende, 1992. Drago, Tito. Chile. Un doble secuestro. Madrid: Editorial Complutense, 1993. Munizaga, Giselle. El discurso público de Pino- chet. Análisis semiológico. Santiago: CESOC/ García Márquez, Gabriel. Chile, el golpe y los CENECA, 1988. gringos. Bogotá: Latina, 1974 Pérez, Mónica y Gerdtzen, Felipe. Augusto García, Fernando D., Sola, Óscar y Rojas, Pinochet: 503 días atrapado en Londres. San- Alejandra. Salvador Allende. Una época en tiago: Los Andes, 2000. blanco y negro. Buenos Aires: El País-Aguilar, 1998. Pizarroso, Alejandro. Historia de la Propa- ganda. Madrid: EUDEMA, 1991. González, Mónica. Chile. La Conjura. Los mil y un días del golpe. Santiago: Ediciones B, 2000. Sepúlveda, Alejandra y Sapag, Pablo. ¡Es la prensa, estúpido, la prensa! Cuando Chile Guzmán, Patricio y Sempere, Pedro. Chile. fue noticia por la razón o la fuerza. Santiago: El cine contra el fascismo. Valencia: Fernando Ediciones Copygraph, 2001. Torres Editor, 1977. Schwerter, Alexander E. Los canallas. La subyugación del pueblo chileno. México D.F.: 231 Diana, 1988.

Soto, Óscar. El último día de Salvador Allende. Madrid: El País-Aguilar, 1998.

Soto, Óscar. Allende en el recuerdo. Santiago: Ediciones Copygraph, 2014.

Tironi, Eugenio. La irrupción de las masas: y el malestar de las elites: Chile en el cambio de siglo. Santiago: Grijalbo, 1999.

Tironi, Eugenio. El sueño chileno. Comunidad, familia y nación en el Bicentenario. Santiago: Taurus, 2005.

Vega, Luis. Estado militar y transición democrá- tica en Chile. Madrid: El Dorado, 1991.

Verdugo, Patricia. Interferencia secreta. 11 de Septiembre de 1973. Santiago: Sudamericana, 1998.

Vial, Gonzalo. Pinochet: La Biografía. Santia- go: El Mercurio-Aguilar, 2002.

Waltman Midnik, Gilda. “Chile: indígenas y mestizos negados”. Política y Cultura, prima- vera 2004, núm. 21, pp. 97-110. 232 05 Estratexias de persuasión nazi e representacións da memoria O PODER DA MENTIRA Ataque à razão E A GUERRA CONTRA A VERDADE: Por muito tempo, e ainda hoje, a propagan- 234 A INVENÇÃO DA REALIDADE da foi considerada essencial para a criação e NA ALEMANHA NAZISTA o fortalecimento do regime nazista na Ale- manha ao longo dos anos 30 e 40 do século Marcos Guterman Faculdade Cásper Líbero de São Paulo passado. Entende-se por propaganda nazista a disseminação em larga escala da mensa- gem política segundo a qual o nazismo é o veículo de realização da grandeza germâni- ca e que todos os que se interpuserem no caminho dessa inexorável marcha histórica serão aniquilados. Tendo em vista a recente ascensão ao poder, em países importantes, de políticos com perfil reacionário e dema- gógico —a começar por Donald Trump nos Estados Unidos, passando por Matteo Salvini na Itália, Viktor Orbán na Hungria e Jair Bolsonaro no Brasil, entre outros—, voltou ao centro do debate o papel da propaganda na consolidação de um discurso que não poucos comentaristas comparam, em essên- cia, ao nazifascismo.

De fato, é tentador apontar paralelos entre o atual sucesso da extrema direita em países democráticos e aquele que destruiu a República de Weimar com a ascensão de Adolf Hitler ao poder, em janeiro de 1933. Naquela ocasião, como agora, uma parce- la significativa da população, sentindo-se menosprezada pelo governo e ameaçada de perder o seu precário status econômico, ex- pressou profundo descontentamento com o establishment político, visto como corrupto e venal, e endossou nas urnas uma platafor- ma política essencialmente antidemocrática, Esse discurso era moeda corrente na Ale- pois postulava a divisão da sociedade entre manha que foi derrotada na Primeira Guerra os “verdadeiros” alemães e o resto —tratado, Mundial e que viu ruir a monarquia para obviamente— como inimigo. dar lugar a uma república em permanente 235 convulsão, além de enfrentar uma brutal Este ensaio não pretende reforçar ou crise econômica derivada não apenas de suas rejeitar essa comparação, mas, ao descrever enormes perdas no campo de batalha, mas a anatomia da propaganda e do método sobretudo da imposição de pesadas sanções discursivo dos nazistas, destacará elementos por parte dos vencedores, em especial pela que, sim, servem como referências para França— que não desejava reparação, e sim que se entenda o fenômeno de comuni- vingança. A melhor tradução dessa ânsia de cação que nos dias atuais franqueou o ver a Alemanha prostrada e anêmica foi o poder a franjas radicais da sociedade, em Tratado de Versalhes, resumo de todas as boa parte do mundo. demandas que os alemães deveriam atender, *** mesmo ao custo do colapso de sua economia.

A propaganda nazista foi concebida com o Nesse ambiente, é evidente que o naciona- objetivo de mobilizar os alemães para fazê- lismo fundado no rancor ganharia força. los encarar a guerra não como uma con- A percepção bastante difundida na direita tingência indesejável, mas como um dever. alemã e na classe média de que o país havia Mais do que isso: por mais penosa que fosse, sido traído na Primeira Guerra Mundial é a guerra deveria ser vista como uma incon- um dos pilares ideológicos da propaganda tornável missão, posto que não lutar signifi- nacionalista nazista. Criou-se o mito de que caria perecer ante um inimigo que desejava a Alemanha não fora derrotada e alimentou- a aniquilação do povo alemão. Era, portan- se a fantasia de que o país, na verdade, havia to, uma guerra pela sobrevivência, na qual, sido “esfaqueado pelas costas” por um “ini- por esse motivo, não deveria haver nenhum migo interno”, o que justificaria toda sorte impedimento de caráter moral —ao contrá- de arbitrariedades e violência. rio, como se lutava contra um inimigo tão A sensação de que o país entregara-se impiedoso, era imperativo ir para o front de graças à tibieza de um bando de arrivistas maneira igualmente impiedosa, de tal modo poderia ter sido atenuada se os humilhan- que o inimigo não fosse apenas derrotado, tes termos da rendição na guerra, traduzi- mas exterminado. Se houvesse sobreviventes, dos no Tratado de Versalhes, tivessem sido esse terrível algoz poderia renascer e voltar a assinados por alguém da liderança militar, ameaçar a existência germânica. já que a rendição havia sido recomendada por esses comandantes. Mas isso não oco- jamais fugiria da luta. No clímax da obra, rreu, graças a uma manobra do marechal sentindo-se enganada por Siegfried, vítima Paul von Hindenburg, o chefe das Forças que era do complô urdido por Hagen, 236 Armadas da Alemanha, que assim transferiu Brünnhilde orienta o algoz a atacá-lo pelas todo o ônus para as autoridades civis que costas, e é isso o que ele faz. O inimigo representavam a república. Em sua propa- estava ao lado do herói, sem que ele nem ganda, Hitler usaria essa noção de traição sequer desconfiasse. Nas mãos dos nazis- interna infinitas vezes para conseguir tas, essa parábola indicava que era preciso coesão no Partido Nazista. desconfiar até daqueles que eram familiares – e não demorou que, sob o novo regime, Para efeitos ideológicos e de propaganda, até mesmo pais e filhos passassem a viver sob pouco importava que a rendição alemã — desconfiança mútua. que para Hitler serviu para que “um punhado de miseráveis criminosos pudesse pôr a mão sobre A doutrinação da Juventude Hitlerista a a Pátria”1—não tivesse sido de fato uma respeito do “inimigo interno” transformou punhalada pelas costas, como a direita que- os jovens em “espiões” dentro de casa, como ria fazer crer, pois, afinal, a revolução que atesta um ex-militar a respeito do filho, no acabou com a monarquia na Alemanha não caso de rapazes cujos pais eram ou socialde- fora causada por simpatizantes bolcheviques, mocratas ou militares veteranos. Um desses e sim pelo crescente descontentamento po- oficiais desabafou, a respeito do filho:O “ pular com os rumos do país. O que importa- garoto está completamente alienado de nós. Como va era usar essa acusação para dar sentido à velho soldado sou contra qualquer guerra, e esse sua plataforma ideológica destrutiva. garoto está simplesmente maluco por uma guerra, e nada mais. É terrível, às vezes eu sinto que o O símbolo artístico mais importante usado menino é um espião dentro da família”2. para retratar a ideia de traição invocada pe- los nazistas é a ópera O Crepúsculo dos Deuses O inimigo, portanto, não era real, mas (Götterdämmerung, 1848), de Wagner. Na criado como ideia. Essa tensão não foi uma obra, o herói Siegfried é traído pelo ardiloso invenção dos nazistas – na República de Wei- Hagen, que a todos manipula. A valquíria mar, era um sentimento bastante difundido. Brünnhilde, com sua mágica, protegeu o No filme M - Eine Stadt sucht einen Mörder amado Siegfried de todo o mal, menos suas (M - Uma cidade procura um assassino, que no costas, pois, por ser destemido, ele jamais Brasil recebeu o título de M - O Vampiro de daria as costas a seus agressores – isto é, Düsseldorf), de 1931, Fritz Lang explorou tal

1. Adolf Hitler, Minha Luta (São Paulo: Centauro, 2. Richard Evans, The Third Reich in Power 2001), 153 (Londres: Penguin, 2005), 279 confronto imaginário, na cena de uma roda inimigos, liderados nos subterrâneos pelos de meninos em que eles citam um homem judeus — que, segundo a mitologia que se que retalha crianças, como se fosse o Bicho- criou em torno deles, não possuíam raízes Papão – um ser que só existe na fantasia nacionais e conspiravam para acabar com os 237 infantil. É a alegoria de uma Alemanha pilares econômicos e sociais dos países para inocente à mercê de monstros impiedosos, controlá-los. A propaganda nazista reforçaria que os nazistas explorariam à exaustão. essa imagem até o nível da histeria coletiva.

Assim, de acordo com esse caldo ideológico, Há dúvida sobre se os nazistas, ao menos os tudo o que acontecia de ruim na Alemanha, mais próximos de Hitler, realmente acredita- todas as tragédias e todos os problemas, vam nessa lógica paranoica. O testamento de resultavam dessa conspiração. Hitler, por Hitler, em que reafirma que seu objetivo era exemplo, atribuiu à fraqueza da democracia, acabar com os judeus, pode ser lido tanto do parlamentarismo e do internacionalismo, como prova da insanidade quanto como orquestrados pelos judeus, a situação que uma derradeira peça de propaganda, que permitiu aos franceses reocuparem a região visava às gerações posteriores. Elaborado em do Ruhr, em janeiro de 1923. O inimigo, suas horas finais, em 29 de abril de 1945, o em sua visão, não eram os franceses, mas os testamento diz que Hitler jamais quis a gue- socialdemocratas, que estavam no poder na rra e que fez seguidas ofertas de redução de Alemanha — sob a batuta do “judeu interna- armamentos, mas, afirma, a guerra foi“ deseja- cional”. Esse padrão de discurso se repetiria da e instigada pelos estadistas internacionais que até o dia da morte de Hitler. ou eram descendentes de judeus ou trabalhavam pelos interesses judeus”. E continua: “Séculos Assim, é compreensível que o judeu tenha vão se passar, mas, das ruínas de nossas cidades se tornado o centro do discurso nazista. A e monumentos, o ódio contra aqueles que são os propaganda, sob esse espírito, retratou a se- verdadeiros responsáveis por tudo, o judaísmo gregação e a perspectiva de extermínio dos internacional e seus auxiliares, vai crescer”, diz o judeus como uma guerra de retaliação e de- texto, claramente voltado para os leitores do fesa. Os judeus haviam atacado a Alemanha, futuro. Lá estão os elementos mais recorren- razão pela qual era preciso revidar a agres- tes da propaganda nazista: “Se as nações da são, como meio de proteger o país. A lingua- Europa se deixarem tratar como meras ações a se- gem nazista não atuou somente para tornar rem compradas e vendidas por esses conspiradores esse crime aceitável, mas também inevitável internacionais do dinheiro e das finanças, então e imperativo. A Alemanha era, segundo os aqueles que são os verdadeiros criminosos dessa nazistas e vários outros líderes nacionalistas luta assassina, esse povo será responsabilizado: alemães, a vítima inocente dos maliciosos os judeus!”3. Ou seja, Hitler usa sua comu- Os judeus eram portanto, um inimigo fácil nicação final com o mundo para reafirmar de enfrentar, com pouca gente disposta a de- os pilares de sua arenga contra os judeus, fendê-los — ao contrário, como mostra o pro- 238 centro e propósito da guerra que moveu na cesso de extermínio dos judeus levado a cabo Europa entre 1939 e 1945. em diversos lugares da Europa, havia uma predisposição de várias sociedades na Europa Isso mostra que o antissemitismo não era de dar vazão a seu próprio antissemitismo, um mero pretexto para arregimentar apoio muitas vezes mais feroz que o antissemitis- numa sociedade que costumeiramente de- mo alemão. E segundo os nazistas e muitos dicava ressentimento em relação aos judeus, antissemitas europeus, os judeus dominavam e sim a alma profunda do nazismo. Sua poderosos como o presidente norte-america- expectativa, parece claro, é ser “compreen- no, Franklin Roosevelt, o primeiro-ministro dido” por alemães e europeus que, uma vez britânico, Winston Churchill, e o ditador distanciados no tempo em relação à guerra, soviético, Josef Stálin, vistos apenas como talvez fossem capazes de entender as razões fantoches do judaísmo internacional. daquele conflito e, quem sabe, retomar sua luta contra os judeus. A persistência do antis- O filólogo judeu alemão Victor Klemperer, semitismo na Europa mesmo depois de tudo que decidiu permanecer na Alemanha o que aconteceu na Segunda Guerra mostra mesmo com a perseguição nazista e acabou que talvez Hitler tivesse razões para ter espe- por se tornar um dos grandes intérpretes do rança de que sua mensagem frutificasse. processo totalitário no país, escreveu em seu diário, em 20 de julho de 1944, que chegara Paradoxalmente, a propaganda nazista retra- à conclusão de que os judeus eram a grande, tava o judeu como o mais poderoso dos seres senão única, preocupação dos nazistas. “Por justamente no momento de sua maior fragili- mais que eu tenha resistido em afirmá-lo, o judeu dade. A esse propósito, Hannah Arendt espe- é em todos os sentidos o centro da linguagem do cula que “o antissemitismo alcançou o seu clímax Terceiro Reich, bem como de toda a sua visão sobre quando os judeus haviam, de modo análogo, perdido a época”, afirmou Klemperer5. as funções públicas e a influência, e quando nada lhes restava senão sua riqueza”4. E riqueza sem po- Para efeitos de propaganda, o antissemitis- der, segundo Arendt, recende a parasitismo. mo foi a resposta esquemática ideal para todos os grandes eventos mundiais na 3. Roderick Stackelberg e Sally A. Winkle, The Nazi Germany Sourcebook (Londres: Routledge, 2007), 319 5. Victor Klemperer, Os Diários de Viktor Klemperer - Testemunho Clandestino de um Judeu na Alemanha 4. Hannah Arendt, Origens do Totalitarismo (São Nazista (São Paulo: Companhia das Letras, 1999), Paulo: Companhia das Letras, 1997), 23 703 época da ascensão do nazismo. O “judeu” tava nas mãos da iniciativa privada, se tornou era apontado como responsável tanto pela totalmente estatal, com exceção de jornais exploração capitalista como pela desgraça de igrejas, que, malgrado sua precariedade comunista. Vivia e estimulava o colapso das e seu alcance limitado, tornaram-se a única 239 nações, conforme afirmava farta literatura fonte de jornalismo independente no país. A antissemita compartilhada Europa afora. O editora nazista Franz Eher se tornou a maior futuro ministro da Propaganda do Terceiro do mundo, com 200 jornais e 13,2 milhões de Reich, Joseph Goebbels, escreveu em 1928 exemplares em circulação. Era uma potência no jornal nazista Der Angriff (O Ataque), “ou de comunicação, condizente com um projeto se é um serviçal dos judeus (Judennecht) ou um totalitário, que pretendia naturalizar a guerra inimigo dos judeus (Judengegner)”6. Conforme para destruir os judeus. Essa máquina de pro- essa lógica, todas as catástrofes alemãs, da paganda transformou Hitler em herói porque guerra à inflação, tinham como causa e este aceitou liderar a dura tarefa de aniquilar beneficiário o “judaísmo internacional”. um adversário tão formidável.

Os propagandistas nazistas, ademais, soube- A propaganda era onipresente, por meio do ram transformar sua ideologia em slogans rádio e de cartazes espalhados por todas as de fácil assimilação e entendimento pelas cidades alemãs. Não era possível escapar das massas. Hitler era o principal narrador dessa mensagens, mas era possível, sim, ouvi-las “história”. Não por acaso, a única instituição e apenas fingir concordância. O cinismo que poderia contrariá-lo e demonstrar sua de parte da população ante o aparato de fraude, isto é, a imprensa independente, foi agitação nazista não escapou aos órgãos de perseguida desde o primeiro dia dos nazistas controle do regime. Como veremos na parte no poder. Milhares de jornalistas foram final deste ensaio, o Serviço de Segurança mandados a campos de concentração cons- (Sicherheitsdienst, SD) monitorava o hu- truídos já nos primórdios do regime para mor dos alemães e sua resposta à propagan- esse fim. Os jornalistas que permaneceram da e produziu preciosos relatórios sobre livres adaptaram-se à ditadura, assim como a apatia e a indiferença que muitas vezes muitos intelectuais e acadêmicos. encontrava. Ou seja, a propaganda nazista podia ser, como efetivamente era, bastante Judeus foram banidos da atividade jornalísti- poderosa e abrangente, mas, ao fim e ao ca. Todos os editores passaram a ser contro- cabo, talvez não tivesse o poder ubíquo e lados pelo regime. A imprensa, que ainda es- implacável que se imagina.

6. Jeffrey Herf, O Inimigo Judeu - Propaganda Nazista Durante a Segunda Guerra Mundial e o Holocausto (São Paulo: Edipro, 2014), 82 Estratégias de propaganda nazista paranoia permanente, estava dada a licença para o poder nazista enfrentar esse inimigo A função da propaganda, segundo Adolf com todas as armas disponíveis. Na propa- Hitler escreveu em Meio Kampf, “não é a 240 ganda nazista, todas as contradições desapa- educação científica de cada um, e sim chamar a recem. Tudo faz “sentido”, desde os primór- atenção da massa sobre determinados fatos, ne- dios. É o conforto da explicação para tudo. cessidades etc., cuja importância só assim cai no campo de visão da massa”7. Ou seja, o líder na- Nessa estratégia, já está claro, a verdade zista entendia que a massa era, por definição não é importante — melhor seria dizer, de ignorante, e o melhor meio de alcançá-la e uma vez, que a verdade chega a ser mesmo sensibilizá-la era apelando a seus instintos indesejável. No mesmo Mein Kampf, Hitler mais baixos, e não à razão, que inexistia. vai escrever que “a função da propaganda é, por exemplo, não pesar e ponderar os direitos de Para isso, a estratégia mais comum era fazer diferentes pessoas, mas exclusivamente enfatizar o uma leitura do mundo sempre vinculada a direito que se propõe a defender”, e que “sua tare- conspirações de diversas espécies e nature- fa não é fazer um estudo objetivo da verdade, na zas. Esse padrão dispensa, por princípio, a medida em que favorece o inimigo, e depois colocá- verdade comprovada, pois esta não existe; lo diante das massas com justiça acadêmica; sua a única coisa que existe é a lógica. Se o tarefa é servir nosso próprio direito, sempre e sem discurso fizer sentido, então, para a massa, vacilar”.9 Hitler chega a dizer, por exemplo, segundo o que ensina Hitler, eis aí a verda- que a Alemanha deveria insistentemente ter de. “O que é característico da propaganda nazista atribuído a responsabilidade pela Primeira é menos a mentira do que a imposição de um Guerra Mundial “ao adversário, mesmo que padrão paranoico de eventos mundiais”, explica esse fato não tivesse correspondido exatamente à com precisão o historiador Ernst Gombrich8. marcha dos acontecimentos”10. Segundo Hitler, O papel da propaganda nazista, segundo a propaganda não podia dar margem a dú- Gombrich, era criar um mundo mítico em vidas, sob pena de a massa passar a acreditar que tudo era conflito. É a politização da vida, mais na propaganda do inimigo. isto é, a política levada ao extremo, ao ponto Não à toa, o Ministério da Propaganda de sua própria negação. Uma vez entendido de Hitler se chamava Ministério do Reich que o inimigo estava em toda a parte, numa para Esclarecimento Popular e Propaganda (Reichsministerium for Volksaufklärung und Pro- 7. Hitler, Minha Luta, 135

8. E. H. Gombrich, Myth and Reality in German 9 Hitler, Minha Luta, 137. Wartime Broadcasts (Athlone Press: Londres, 1970), 14 10. Hitler, Minha Luta, 137 paganda). O objetivo era esclarecer o povo a próprios teóricos da propaganda nazista respeito do inimigo. Propaganda não é a ver- ressaltaram, que os propagandistas de dade, mas a expressão do poder. Era o poder outros partidos tenham menosprezado os que decidia o que era verdade e o que era efeitos e o alcance da mensagem hitlerista 241 mentira. Não se esperava que a propaganda — assim como hoje não são poucos os que falasse a verdade em si, mas a verdade que o ainda têm dificuldade de compreender Partido Nazista esperava ver estabelecida. como pode ser bem-sucedida a propagan- da de populistas que insulta (ou deveria Para que fosse eficiente, segundo os padrões insultar) a inteligência do receptor por nazistas, a propaganda deveria ser “popular” seu escancarado desdém pela verdade dos e “estabelecer seu nível intelectual de acordo com fatos. A esse propósito, Walther Schulze- a capacidade de compreensão do mais ignorante Wechsungen, um dos teóricos da propa- dentre aqueles a quem ela pretende se dirigir”, ganda do Partido Nazista, escreveu no segundo Hitler. Consequentemente, quanto jornal Unser Wille und Weg, do Ministério maior a massa que se pretende atingir, “me- da Propaganda, que “muitos riram da pro- nor deve ser seu nível puramente intelec- paganda do Partido Nazista no passado, a tual”, continua o líder nazista, para concluir: partir de uma posição de superioridade”. “Se (...) o objetivo é influenciar um povo inteiro, E ele acrescentou, revelando o método devemos evitar demandas intelectuais excessivas bem-sucedido da propaganda nazista: ao nosso público. Quanto mais modesto o lastro intelectual, mais exclusivamente se deve levar em “É verdade que tínhamos apenas uma coisa consideração as emoções das massas e mais eficaz a dizer, e gritamos, gritamos e propagamos a propaganda será”11. repetidamente com uma teimosia que levou os ‘sábios’ ao desespero. Nós a proclamamos com É natural que tal concepção de propa- tanta simplicidade que eles acharam absurdo ganda tenha causado controvérsia em e quase infantil. Eles não entenderam que a seu tempo; afinal, tratar o público a que repetição é o precursor do sucesso e a simplicida- se destina a propaganda como incapaz de é a chave para o mundo emocional e mental de compreender mensagens mais com- das massas. Queríamos apelar para o mundo plexas por supostamente ter um baixo intuitivo das grandes massas, não para a nível intelectual deve ter parecido aos compreensão dos intelectuais”12. contemporâneos dos nazistas não somente indelicado, mas sobretudo ineficaz. Mais do que isso: é muito provável, como os 12. Walther Schulze-Wechsungen, “Political Propaganda” Unser Wille und Weg, n. 4 (1934), Calvin College German Propaganda Archive: 11. Hitler, Minha Luta, 137 https://bit.ly/2TkiE7l O objetivo desse método de repetição per- A concepção de que o receptor, isto é, as manente de mensagens simples era privar os massas, não tinha capacidade de compreen- alemães de sua capacidade de pensar de forma der mensagens com alguma complexidade 242 independente. Os nazistas não pretendiam foi exposta de maneira clara por Hitler no persuadir ninguém, mas arrebatar. As imagens Mein Kampf. “A receptividade das grandes mas- e os slogans exaustivamente disseminados ser- sas é muito limitada, sua inteligência é pequena, viriam para “pensar” a realidade pelo receptor, mas seu poder de esquecer é enorme”, escreveu desde sempre dispensado dessa tarefa. Assim, Hitler. E ele completou: “Em consequência não se distingue mais o que é real do que desses fatos, toda propaganda eficaz deve se é fraude; essas definições passam a depen- limitar a muito poucos pontos e deve ser usada der das mensagens de propaganda política com slogans até que o último membro do público oferecidas dia e noite, por todos os meios de entenda o que você quer que ele entenda com seu comunicação, pelo Partido Nazista e posterior- slogan. (...) Assim, vemos que a propaganda mente pelo governo de Hitler. A consciência deve seguir uma linha simples”14. individual é atacada sem piedade, para que A mensagem era, portanto, para a ralé que todos e cada um dos alemães aceitem e aplau- imaginava ter chegado ao poder junto com dam os propósitos genocidas do regime. Hitler e, em vista desse inebriante triunfo, Com esse objetivo, os nazistas conceberam a era incitada a desprezar o intelecto e a propaganda como uma “tarefa para homens razão. Ademais, esse código do submundo, que vieram do povo e o entendem”, confor- transformado em linguagem política pelos me ensinou Josef Goebbels, o ministro da nazistas, constrói um discurso no qual a Propaganda, em discurso sobre o papel de ralé aparece como moralmente superior, seu Ministério, em 1934. A propaganda “visa vendo-se como um instrumento da História as grandes massas” e “usa a linguagem do para proteger uma sociedade que ela vê povo porque pretende ser compreendida como se estivesse tomada por traidores. A pelo povo”. Sua grande ate, continua Goeb- ação “saneadora” só faz sentido, assim, se bels, é “descrever eventos e fatos complicados em for deflagrada no mundo invisível, contra termos simples o bastante para que sejam entendi- um inimigo que não se deixa definir, que se dos pelo homem da rua”. Segundo o ministro disfarça por meio do engano e da astúcia. da Propaganda, “não há nada que as pessoas Nada é como parece, segundo essa lógica, não possam entender”, ou seja, “tudo deve ser isto é, nada do que se vê é o real, mas sim dito de modo a ser compreendido pelas pessoas”13. produto de conspiração, de mentiras. Em cima disso, a propaganda totalitária, diz

13. Randall L. Bytwerk, ed., Landmark Speeches os National Socialism (Austin: Texas A&M University Press, 2008), 44 14. Hitler, Minha Luta, 136 Hannah Arendt, “cria um mundo fictício vaga nazista por irrefreável desejo de “or- capaz de competir com o mundo real, cuja dem”. Como autêntico nobre, que repelia, principal desvantagem é não ser lógico, coerente e de coração, o poder concedido subitamente organizado”15. E Zygmunt Bauman acres- à ralé, ele não poupava sequer as mulheres 243 centa: “Dentro do mundo moldado segundo os dos nazistas, “essas ex-garçonetes, a maioria das padrões nazistas, a razão era inimiga da morali- quais passou por várias mãos e que agora estão dade. A lógica requeria o apoio ao crime”16. coalhadas de joias roubadas das famílias nobres, e mesmo assim não conseguem se livrar da aura de Um dos mais atentos observadores desse seu ambiente nativo, a cozinha”17. fenômeno de comunicação foi o roman- cista alemão Friedrich Percyval Reck- Em uma de suas tiradas irônicas a respeito Malleczewen, ou simplesmente Fritz Reck, da degradação moral capitaneada pelo na- um “arquiprussiano” típico nascido numa zismo, Reck-Malleczewen diz que o regime família junker protestante na segunda “simplesmente se desfez da decência como se fosse metade do século XIX: altamente educado, excesso de bagagem”18. Ele estava preocupa- conservador, moralista, com pedigree aristo- do com o “homem-massa”, o mesmo que crata e francamente hostil ao que chamava Arendt localizará, como veremos, no núcleo de canaille – a massa, a pequena burguesia e da sociedade totalitária. A páginas tantas os trabalhadores que passaram a ter direito de seu diário, ele desabafa: “O que eu vejo de votar após a Unificação da Alemanha, chegando [à Alemanha] não é basicamente um em 1871. Com esse perfil, ele não tolerava fenômeno cósmico, mas histórico: a rendição ca- a vulgaridade nazista e foi assim até que a tastrófica ao pensamento-massa e daí ao homem- Gestapo o capturasse e o fuzilasse, com um massa, o qual está sendo gestado aqui e que eu tiro na nuca, no campo de concentração de agora vejo no horizonte e toda a sua depravação e Dachau, em 1945. Experiente, com 52 anos toda a sua garantia”19. quando começou a escrever um precioso A respeito da propaganda nazista propria- diário, em maio de 1936, era, portanto, um mente dita, Reck-Malleczewen expressou homem genuinamente atento ao que estava sua amargura, conforme escreveu em seu acontecendo na Alemanha com a ascensão diário, em agosto de 1944: “O que esperar de de Hitler ao poder. Seu testemunho é o de alguém que está vendo seus conterrâneos perderem o senso crítico e embarcarem na 17. Friedrich Reck-Malleczewen, Diary of a Man in Despair (Londres: Duck Editions, 2000), 62

15. Arendt, Origens do Totalitarismo, 411 18. Reck-Malleczzewen, Diary of a Man in Despair, 26 16. Zygmunt Bauman, Modernidade e Holocausto (Rio de Janeiro: Jorge Zahar Editor, 1998), 232 19. Reck-Malleczewen, Diary of a Man in Despair, 55 um povo áspero que instilou em seus jovens a muito bem sucedida nesse propósito. A propa- ideia de que a trapaça política e o assassinato de ganda nazista anulava a realidade da experiên- povos inteiros eram objetivos vitais inteiramente cia, substituída pela lógica da ideia oferecida 244 legítimos?”20. Num universo em que impera pelos ideólogos do regime. Com isso, criava-se a lei de todos contra todos, não há espaço uma espécie de solidariedade na mentira. A para o indivíduo racional nem para o sensação de que todos na comunidade nacional humanismo. A ralé (e a elite que a seguiu) acreditavam na mesma mensagem, ainda que queria ansiosamente se incorporar a tudo o esta não tivesse conexão com o mundo real, era que fosse contrário à respeitável sociedade reconfortante e, por isso, as mentiras oficiais burguesa. A crueldade havia sido elevada deveriam ser mantidas a qualquer custo, seja à categoria de virtude porque contrariava porque, de outra forma, o regime cairia, seja os valores humanitários alardeados pela porque a sociedade por ela sustentada entraria burguesia, considerados hipócritas, e a em colapso. Isto é, não havia como voltar atrás. política era considerada apenas um engodo A permanente sensação de perigo e a ameaça permanente. Para Hannah Arendt, “desde constante de destruição tanto por inimigos que a burguesia afirmava ser a guardiã das externos quanto pelos internos, criadas pela tradições ocidentais e confundia todas as questões intensa propaganda, era o que sustentava a mo- morais exibindo em público virtudes que não só bilização permanente da sociedade alemã sob o não incorporava na vida privada e nos negócios, nazismo e sua disposição para a luta até o fim. mas que realmente desprezava, parecia revolucio- Alguns dos principais ideólogos do nazismo, ao nário admitir a crueldade, o descaso pelos valores longo da Segunda Guerra, simbolizavam essa humanos e a amoralidade geral, porque isso pelo situação com a imagem das “pontes queima- menos destruía a duplicidade sobre a qual a das” – isto é, não havia como recuar. Mas as sociedade existente parecia repousar”21. “pontes queimadas” podiam se referir também ao elo que certamente havia dos alemães com sua consciência. Sem as pontes, era mais fácil Realidade e ficção: sem diferenças cometer crimes. Como escreveu o Ministro da Talvez o aspecto mais perturbador da rece- Propaganda, Joseph Goebbels, num artigo no pção da mensagem totalitária nazista seja jornal Das Reich: “Queimamos nossas pontes atrás de o fato de que esta se destinava a borrar as dife- nós. Não podemos voltar atrás, e não queremos isso. renças entre o fato e a ficção, e conseguiu ser Ou passaremos à história como os maiores estadistas de todos os tempos, ou como os maiores criminosos”22.

20. Reck-Malleczewen, Diary of a Man in Despair, 237 22. Peter Fritzsche, Life and Death in the Third Reich 21. Arendt, Origens do Totalitarismo, 384 (Cambridge: Harvard University Press, 2009), 286 Assim, o real é substituído por slogans. Essas cia do “organismo social” alemão, con- palavras de ordem, curtas e diretas, servem forme denúncia dos nazistas e de muitos para reduzir temas complexos e para “ex- conservadores antes deles. plicar” a realidade. Nesse sentido, como já 245 Para salvar o “organismo” social da decadên- vimos, o antissemitismo e o anticomunismo, cia derivada dessa situação de degradação muitas vezes associados, transformaram-se moral, os nazistas consolidaram um conjunto em armas retóricas de grande alcance, posto de normas (etos) que reforçavam a ideia de que serviam para dar sentido ao desconfor- que o respeito mútuo só era devido a quem to de consideráveis parcelas da população pertencesse à “comunidade nacional” (Volk- alemã. Os slogans, ademais, traduziam um sgemeinschaft). A propaganda nazista explorou sentimento preexistente: todas as desgraças ao máximo esse conceito, que igualava todos da Alemanha —o Tratado de Versalhes, a os alemães por sua natureza e os distinguia crise econômica e a ameaça comunista— dos demais povos, criando necessariamente poderiam ser explicadas pela traição do uma solidariedade que se provaria destrutiva. “judeu”. E para seus seguidores, Hitler era O sociólogo alemão Norbert Elias, sem se um verdadeiro líder porque tinha coragem referir especificamente àVolksgemeinschaf t, de dizer em voz alta aquilo que os outros alude a ela quando comenta que os mais apenas sussurravam. jovens procuravam compensar a ausência de Mais do que isso: o nazismo jamais mentiu oportunidades no mundo político tradi- sobre seus planos. O nazismo vangloriou- cional por meio da vida comunitária e das se de seus crimes passados e planejou seus demonstrações de massa, que “proporcionam crimes futuros à luz do dia, com intensa aos participantes não só um sentimento de solida- propaganda, que fazia o elogio do Mal. riedade, mas também o sentimento de se possuir “Os atos de violência podiam ser perversos, mas um propósito significativo, um sentimento de poder eram sinal de esperteza”, diz a edição alemã dos e uma excitação feliz e prazerosa”24. O conceito Protocolos dos Sábios de Sião, o mais emblemáti- era obviamente útil aos nazistas, mas, do co panfleto antissemita da História, publicado ponto de vista ideológico, a Volksgemeinschaft originalmente na Rússia em 1905 para imputar do Terceiro Reich não se limitava à Aleman- aos judeus um plano secreto para dominar ha ou às pessoas de fala alemã, nem era um o mundo23. A ralé se sentia atraída pela mero contraponto à utopia comunista do fim violência em relação ao estrangeiro, ao que do conflito de classes. A ideia de Hitler, diz vem de fora da comunidade nacional, vista Hannah Arendt, era atrair os “arianos” de como resposta natural à alegada decadên-

24. Norbert Elias, Os Alemães (Rio de Janeiro: 23. Arendt, Origens do Totalitarismo, 357 Jorge Zahar Editor, 1996), 183 todo o mundo para formar uma sociedade nacional a mais fechada e fiel possível às ideias racial “pura”, que destruiria todas as demais originais. Quem não participa do regime é – inclusive os alemães25. contrário às leis da história e da natureza, 246 nada menos. A verdade passa a ser, nesse Eis o que se pode chamar, genericamente, de ambiente, um conceito nacional, deixando de “moral nazista”. Nela, somente o companhei- ser derivada de fatos comprovados. O grande ro “étnico” era digno de amor, como enun- poder do Líder estava em criar a verdade, con- ciou Joseph Goebbels, o mentor da máquina forme suas convicções. Se a realidade teima de propaganda nazista: “Qual é o primeiro em desmentir o discurso, o argumento totali- mandamento de todo nacional-socialista? Ame tário, como mostra Hannah Arendt, se torna a Alemanha acima de tudo e nossos camaradas “independente de verificação no presente” e “só o étnicos (Volksgenosse) como a si mesmo”26. Como a futuro lhe revelará os métodos”27. Sendo assim, o sociedade alemã foi organizada pelo nazismo real se torna inimigo do poder, e a violência segundo o princípio de solidariedade absolu- realiza aquilo que a propaganda anuncia. ta – quem não está conosco está contra nós –, eliminam-se, por definição, todas as diferen- O totalitarismo foi bem aceito por aqueles ciações comuns no interior de sociedades que ansiavam pelo fim da imprevisibilidade. complexas. Aqueles que não se enquadram A história é vista não como acaso, mas como no movimento são imediatamente descarta- um jogo de interesses, conferindo ao poder dos, de modo que tudo o que não estiver den- leis objetivas que podiam ser descobertas tro do movimento é considerado “morto” por e controladas. O líder totalitário de massas definição – e aShoah foi a realização prática é infalível. Nem a derrota prova seu erro, desse conceito. Para ajudar os alemães a saber porque o futuro demonstrará que ele esteve quem era digno de seu amor, havia a respei- sempre certo. O que importa, portanto, uma tável “ciência” – que foi capaz de estabelecer vez no poder, é fazer com que a predição se verdadeiros tratados sobre a “ameaça judaica” realize, pois é isso o que justifica o poder e em relação à “raça germânica”. um lugar na história. Se o Führer havia pre- visto a destruição da Alemanha em caso de Assim, a Volksgemeinschaft só existe como derrota, então os remanescentes do regime, exclusão. Quem fica e é aceito se sente pri- ao final da guerra, trataram de tentar tornar vilegiado e luta para manter a comunidade a profecia real. O extermínio é, portanto, a realização de um processo histórico. Os ju- deus pereceriam de qualquer modo, segundo 25. Arendt, Origens do Totalitarismo., 409-410 as leis imutáveis da natureza. 26. Joseph Goebbels. Der Angriff - Das kleine abc des Nationalsozialismus (Berlim: Kampf-Verlag, 1929), 3 27. Arendt, Origens do Totalitarismo, 395 A ralé acreditava quando lhe diziam que cia’. Só há a ‘ciência alemã‘, ‘ciência judaica‘ etc. a verdade estava oculta pela hipocrisia da O objetivo implícito dessa linha de raciocínio é um sociedade respeitável. A conspiração toma pesadelo no qual o Líder, ou o grupo dominante, o lugar da realidade. Essa propaganda é controla não apenas o futuro, mas o passado. 247 eficiente porque as massas tendem a não (...) Se o Líder diz que determinado evento ‘nunca acreditar no que veem nem na própria ex- aconteceu’ — bem, aquilo nunca aconteceu. Se ele periência. Sendo assim, as massas se deixam diz que dois mais dois são cinco, então dois mais convencer não pelos fatos, pouco importa dois são cinco. Essa perspectiva me apavora mais se verdadeiros ou inventados, mas pela do que as bombas”29. coerência do discurso. As massas aceitam as Enquanto apavorava Orwell, tal perspectiva ideologias porque, conforme Arendt, elas fascinava (e ainda fascina) parte da socieda- “explicam os fatos como simples exemplos de leis e de (inclusive parte da elite acadêmica) que ignoram coincidências”28. rejeita a historiografia que lhe contraria suas Uma vez contada, a mentira oficial tem de ser crenças mais profundas. Havia, como há até sustentada até o fim, porque ela passa a fazer hoje, particularmente nestes tempos de pro- parte da própria estrutura de poder e, por- fundo antagonismo ideológico, aquilo que tanto, não pode ser desmascarada, sob risco Hannah Arendt chamou de “o terrível fascínio de arruinar essa estrutura. O caso da “conspi- exercido pela possibilidade de que gigantescas ração judaica” é uma dessas mentiras essen- mentiras e monstruosas falsidades viessem a trans- ciais, sem as quais o nazismo não sobreviveria. formar-se em fatos incontestes, de que o homem pudesse ter a liberdade de mudar à vontade o seu A conclusão, que voltou atualmente ao cen- passado, e de que a diferença entre a verdade e a tro das preocupações com a disseminação de mentira pudesse deixar de ser objetiva e passasse a fatos “alternativos” pelas redes sociais, é que ser apenas uma questão de poder e de esperteza, de a própria ideia de que a história possa ser pressão e de repetição infinita”30. a expressão da verdade, comprovada com documentos e aceita por uma base comum de entendimento por maiores que possam ser as divergências entre historiadores, foi e permanece colocada em xeque. Num ensaio escrito em 1942, George Orwell diz: “A teoria nazista, de fato, nega especificamente que exista algo como ‘a verdade’. Não há algo como ‘a ciên- 29. George Orwell, “Looking Back on the Spanish War”, The Orwell Foundation: https://bit. ly/3a7Y6G8

28. Arendt, Origens do Totalitarismo, 401 30. Arendt, Origens do Totalitarismo, 382 A reação à propaganda tram os relatórios produzidos pelo governo. Em vez de furor revolucionário, as massas Vimos até aqui a mecânica da construção e começaram a nutrir crescente fastio em da disseminação da propaganda totalitária 248 relação à permanente mobilização políti- nazista e seu objetivo de criar a própria ver- ca e relutância em participar das grandes dade a partir da imaginação do Líder. Para manifestações nazistas. De fato, havia uma concluir este ensaio, resta saber como a men- marcada tendência à indiferença política, sagem nazista foi recebida pelos alemães — e e a propaganda encontrava muitas vezes observar, assim, os limites da propaganda. hostilidade passiva. Os próprios propagandistas nazistas recon- Os propósitos nazistas em promover comí- heciam essas limitações, especialmente na cios e grandes encontros era fazer com que medida em que o sucesso da mensagem os indivíduos racionais sucumbissem aos se baseia em resultados políticos práticos. clichês e slogans estereotipados e compar- Como observou o já citado ideólogo da tilhassem uma experiência emocional de propaganda nazista Schulze-Wechsungen, despertar coletivo. Parece que essa forma de “está claro que mesmo a melhor propaganda não doutrinação fracassou. Apenas um ano de- pode ocultar as constantes falhas políticas”31. Em pois que o Partido Nazista chegou ao poder, excesso e totalmente desconectada da rea- consideráveis parcelas da população começa- lidade, a propaganda gerou tédio e apatia, ram a maldizer as mobilizações em massa, conforme se deduz dos relatos recolhidos por meio de críticas que eram expressas com pelos serviços secretos da SS e pela Gestapo. prudência, em razão do risco de retaliação. Ao contrário das ditaduras protagonizadas Um documento produzido pelo governador pela elite tradicional, que procuram evitar do distrito de Regensburg informava que que a população tome parte da vida política, “em Deggendorf os camponeses reclamam que há o nazismo promoveu uma ditadura em que muitas festas, muitas paradas políticas e muita há permanente mobilização popular. Mas politização” e que “esse descontentamento é mani- 32 os limites são claros. Não é verdadeira a festado de maneira bastante cautelosa” . imagem segundo a qual os alemães seguiram A partir de agosto de 1934, as autoridades cegamente o regime, como uma religião. O centrais começaram a receber relatórios de apoio ao método de mobilização do regime todas as áreas do Reich notando uma cres- começou a declinar já em 1934, como mos- cente renúncia à vida política. Em outubro

31. Nicholas O’Shaughnessy, Selling Hitler: 32. David Bankier, The Germans and The Final Propaganda and the Nazi Brand (Oxford: Oxford Solution: public opinion under Nazism (Oxford: University Press, 2016), 132 Blackwell Publishers, 1996), 15 de 1934, a Gestapo de Düsseldorf informou desde os primórdios do governo hitlerista, o que havia falta de fé no regime. O público, que indica indisposição crescente de aceitar tomado de pessimismo, começou a des- aquelas informações diante da realidade de prezar tacitamente a imprensa do partido. uma administração que falhava em entregar 249 Depois de citar um sentimento difuso de o que prometia com grande pompa. Cresceu apatia que “começa a ganhar importância”, assim a percepção do público que havia que contrasta com a imagem de unidade e uma grave distorção da realidade promovida mobilização que o regime fazia de si mesmo, pelos jornais do regime. A imprensa nazista diz o documento: “A indiferença e a apatia de não gozava de muita credibilidade — os consideráveis setores da população definitivamente alemães em geral ou não liam os jornais do apontam nessa direção”33. regime, ou procuravam fontes alternativas, como jornais estrangeiros que entravam A Alemanha nazista havia herdado talvez clandestinamente no país. a indústria cinematográfica mais criativa do mundo, e, no entanto, o jornalista e Ademais, crescia o interesse pela cobertura correspondente norte-americano William de assuntos locais em detrimento do “no- Shirer, por exemplo, assinalou que os ci- ticiário” nacional, algo típico da reação do dadãos, desinteressados do que viam na tela, público à imprensa de regimes ditatoriais. assobiavam durante a exibição dos filmes de Os leitores consideram que os eventos locais propaganda, a ponto de o ministro do Inte- dificilmente podem ser distorcidos, porque rior, Willhelm Frick, emitir uma advertência podem ser testemunhados por eles mesmos, contra o “comportamento traiçoeiro de parte dos sem depender da interpretação de uma espectadores dos filmes”34. autoridade oficial.

A imprensa nazista, por sua vez, mesmo Não se deve perder de vista, contudo, que as sendo um dos principais veículos da propa- críticas ao regime não eram propriamente ganda do regime, sofria a concorrência dos quanto ao regime em si, mas em relação a jornais de igrejas, que, sem censura severa, alguns de seus aspectos. Em segundo lugar, conseguiam fazer um sutil contraponto às esse desconforto não se traduziu em opo- informações do regime. Os jornais nazistas sição substancial ao governo em nenhum sofreram contínua queda de circulação momento. Por fim, os que se dispunham a criticar o regime eram minoria, o que mos- 33. David Bankier, The Germans and The Final tra que a vasta maioria ou era indiferente Solution: public opinion under Nazism, 15 ou se identificava de um modo geral com o nazismo e com suas políticas. “Nazistas radi- 34. William Shirer, Rise And Fall Of The Third Reich: A History of Nazi Germany (Nova York, Simon and cais criticavam o governo por ser muito moderado Schuster, 1990), 247 e não implementar as mudanças de maneira mais sendo cometidos sem nenhum constrangimento, rápida”, diz o historiador David Bankier35. afrontando todos os padrões civilizados. “Na cons- ciência popular, a verdade se manteve viva: um estado Em 1936, um relatório de inteligência feito 250 de espírito confuso, próximo da doença e do crime, por observadores para os socialdemocratas havia sido considerado como virtude suprema durante no exílio informou que “os nazistas foram bem- 12 anos”, escreveu Victor Klemperer38. sucedidos em ampliar o fosso entre os judeus e o povo alemão” e que “a sensação de que os judeus O romancista Reck-Malleczewen elaborou a são outra raça é hoje generalizada”36. Os social- questão da mesma maneira, ao escrever, em democratas admitiam que a propaganda outubro de 1940, que, enquanto as nações contra os judeus estava funcionando e que civilizadas procuravam esconder “seus demônios e o “problema judeu” era visto pela maioria seus desejos impossíveis nos subterrâneos da inconsciên- como algo a ser resolvido, de um jeito ou de cia”, os alemães “abriram sua Caixa de Pandora” e outro. O jornalista alemão Sebastian Haff- “deixaram livres as suas psicoses”. Ele relata a barbá- ner, em um relato pessoal descoberto depois rie transformada em cotidiano, dizendo que até da guerra, atesta que, “de repente, todos têm as “pequenas recepcionistas imploram por sangue”, uma justificativa e são instados a ter uma opinião e mesmo “velhas senhoras que ainda têm a aura de sobre os judeus e a dizê-la em público”37. um tempo antigo” descrevem líderes políticos de países inimigos usando “gírias que fariam um ba- A aceitação tácita da violência e dos campos rista de Hamburgo corar”39. Sempre percebendo o de concentração denota a apatia que estava risco dos homens-massa, que para ele não eram consumindo a racionalidade da sociedade os proletários, e sim os grandes empresários e os alemã. Essa apatia pode ser lida tanto como filhos de industriais, ele escreveu em seu diário, indiferença quanto como aprovação. Ambos em setembro de 1938: “O que aqui parece cora- os aspectos interessam, mas é notável, para gem diante da morte nada mais é do que a apatia do os propósitos deste ensaio, como os alemães homem-massa. O que parece ser estoicismo nada mais é comuns enxergavam na escalada da barbárie do que a expressão da condição do homem-massa: nem o sinal da grandeza do regime e do líder que bom nem mal, apenas – e com certa satisfação de sê-lo os conduzia, e não os crimes que estavam – nada. Não conheço maneira melhor de definir a con- dição espiritual dos meus deprimentes conterrâneos”40. 35. Bankier, David. The Germans and The Final Solution - Public Opinion under Nazism, 27 38. Victor Klemperer, LTI: a Linguagem do Terceiro Reich 36. Ian Kershaw, Hitler – 1889-1936 Hubris (Nova (Rio de Janeiro: Contraponto, 2009), 117 York: Norton, 2000), 573 39. Reck-Malleczewen, Diary of a Man in Despair, 117 37. Sebastian Haffner, Defying Hitler (Nova York: Picador, 2002), 142 40. Reck-Malleczewen, Diary of a Man in Despair, 78. Bibliografia

Arendt, Hannah. Origens do Totalitarismo. São Kershaw, Ian. Hitler – 1889-1936 Hubris. Nova York: Norton, 2000. Paulo: Companhia das Letras, 1997. 251

Bankier, David. The Germans and The Final Klemperer, Victor. Os Diários de Victor Klem- Solution: public opinion under Nazism. Oxford: perer - Testemunho Clandestino de um Judeu na Blackwell Publishers, 1996. Alemanha Nazista. São Paulo: Companhia das Letras, 1999. Bauman, Zygmunt. Modernidade e Holocausto. Rio de Janeiro: Jorge Zahar Editor, 1998. Klemperer, Victor. LTI: a Linguagem do Terceiro Reich. Rio de Janeiro: Contraponto, 2009. Elias, Norber. Os Alemães (Rio de Janeiro: Jorge Zahar Editor, 1996. O’Shaughnessy, Nicholas. Selling Hitler: Pro- paganda and the Nazi Brand. Oxford: Oxford Evans, Richard. The Third Reich in Power. Lon- University Press, 2016. dres: Penguin, 2005. Reck-Malleczewen, Friedrich. Diary of a Man Fritzsche, Peter. Life and Death in the Third Reich. in Despair. Londres: Duck Editions, 2000. Cambridge: Harvard University Press, 2009. Shirer, William. Rise And Fall Of The Third George Orwell, “Looking Back on the Spanish Reich: A History of Nazi Germany. Nova York, War”, The Orwell Foundation: https://bit. Simon and Schuster, 1990. ly/3a7Y6G8 Stackelberg, Roderick e Winkle, Sally A. The Nazi Gombrich, E. H. Myth and Reality in German War- Germany Sourcebook. Londres: Routledge, 2007. time Broadcasts. Londres: Athlone Press, 1970. Walther Schulze-Wechsungen, “Political Goebbels, Joseph. Der Angriff - Das kleine abc des Propaganda” Unser Wille und Weg, n. 4 (1934), Nationalsozialismus. Berlim: Kampf-Verlag, 1929. Calvin College German Propaganda Archive: Haffner, Sebastian. Defying Hitler. Nova York: https://bit.ly/2TkiE7l Picador, 2002. Stackelberg, Roderick e Winkle, Sally A. The Nazi Herf, Jeffrey. O Inimigo Judeu - Propaganda Germany Sourcebook. Londres: Routledge, 2007. Nazista Durante a Segunda Guerra Mundial e o Walther Schulze-Wechsungen, “Political Holocausto. São Paulo: Edipro, 2014. Propaganda” Unser Wille und Weg, n. 4 (1934), Hitler, Adolf. Minha Luta. São Paulo: Cen- Calvin College German Propaganda Archive: tauro, 2001. https://bit.ly/2TkiE7l MEMÓRIA VERSUS HISTÓRIA: Este artigo tem como objeto o Museu Cervi O CASO DOS SETTE FRATELLI1 de Gattatico, comuna perto da cidade de Denise Rollemberg Reggio Emília, na região da Emilia-Romag- 252 Universidade Federal Fluminense na, tema desenvolvido em capítulo do meu livro Resistência.

O Museu Cervi narra a trágica história dos sete irmãos resistentes que foram capturados pela Guarda Nacional Republicana e fuzila- dos, em 28 de dezembro de 1943. Juntamente com eles, foi morto Quarta Cimurri, jovem desertor da Guarda Nacional Republicana. Os Sette Fratelli, como ficaram conhecidos, tinham entre 42 e 22 anos.

No pós-guerra, mais precisamente a partir de 1947, e nas décadas seguintes, a morte dos Cer- vi tornou-se símbolo da Resistência italiana ao nazifascismo e os Sette Fratelli entraram no pan- teão dos heróis. A história dos Cervi ganhava força em meio ao prestígio do PCI decorrente do seu combate na Resistência e da atuação da URSS, no enfrentamento da Alemanha nazista no front a Leste.

Neste contexto, os irmãos foram condecorados pela República Italiana, nascida em 1946; deram nome a escolas públicas, ruas, praças, orga- nizações, associações, não somente na região da Emilia-Romagna, mas em toda a Itália. O historiador Luciano Casali contabilizou um total de 142.000 logradouros e instituições com de- nominações laudatórias à memória da família1.

1. Este texto é uma versão resumida do capítulo 5, Os Sette Fratelli, do livro Denise Rollemberg. 1. Luciano Casali. “Il trattore e il mappamondo. Resistência. Memória da ocupação nazista na Storia e mito dei fratelli Cervi.” Storia e problemi França e na Itália. São Paulo, Alameda, 2016. contemporanei, Bologna, n. 47, jan-abr. 2008, p. 5 Alcide Cervi, o pai de 70 anos, no momento Alcide Cervi narrou sua história ao escritor da tragédia, que foi preso com os filhos, Renato Nicolai, dando origem ao livro Os mas não fuzilado, também ganhou status de meus sete filhos, publicado em 1955, com apre- herói da Resistência. sentação de Sandro Pertini, do PSI, que seria 253 presidente da República, entre 1978 e 19853. O velho Alcide, sempre com as sete medalhas Hoje, o livro está na 20a edição. Por iniciativa dos filhos no peito – correu mundo, levado do PCI, foi traduzido em 14 países, como por lideranças do Partido Comunista Italiano, URSS, Japão, Argentina, Romênia, China, muitas vezes pelo próprio Palmiro Togliatti, França, Holanda, Portugal4. secretário geral do PCI, entre 1927 e 1964, nas viagens oficiais aos países socialistas. A história dos fratelli chegou às telas de cine- Alcide foi recebido no Palácio Quirinale de ma em 1968, no filme de Gianni Puccini,Os Roma, em 17 de janeiro de 1954, pelo primei- sete irmãos Cervi, baseado no livro de Alcide e ro presidente eleito da República Italiana, Renato Nicolai5. Gian Maria Volontè, filiado Luigi Einaudi. O célebre escritor Italo Calvi- do PCI e um dos atores mais engajados do no, ele mesmo resistente, filiado ao PCI até cinema italiano da época, fez o protagonista 1956, dedicou dois artigos celebratórios da Aldo, a liderança política e ideológica da memória dos irmãos fuzilados2. Alcide Cervi banda partigiana que ele formara com os esteve presente nos inúmeros palanques das irmãos, combatentes estrangeiros que esca- inúmeras solenidades em homenagem à Re- param da prisão, em 1943, e desertores da sistência; desfilava em carro aberto, pelas cida- Guarda Nacional Republicana. des italianas, sempre portando as medalhas No ano seguinte, 1969, foi lançado o do- no peito e acompanhado por altos dirigentes cumentário Papà Cervi, de Franco Cigarini do PCI. Visitantes chegavam a Gattatico, vin- (Papà Cervi, nome carinhoso com o qual Alci- dos de diferentes partes da Itália e do mundo, de passou a ser chamado, em toda a Itália)6. para conhecer Alcide, as viúvas e os filhos dos resistentes mortos. 3. Renato Nicolai e Alcide Cervi. Os meus sete filhos. Lisboa: Editoria Avante!, 1979.

4. Cf edição portuguesa: Renato Nicolai e Alcide Cervi. Os meus sete filhos. Lisboa: Editoria Avante!, 1979. 2. Italo Calvino. Patria Indipendente, janeiro de 1953, e “I sette fratelli.” L’Unità, 27/12/53. Os dois artigos foram republicado em: Museo 5. I sete fratelli Cervi. Gianni Puccini, produção Cervi. Raccolta di scritti e poesie sui fratelli Cervi. italiana, 1968. Reggio Emilia: Instituto Alcide Cervi, s/d. Patria Indipendente é um periódico da Associação 6. O documentário completo Papà Cervi, de Franco Nacional de Partigiani da Itália, ANPI (1a edição Cigarini, está disponível na web: www.youtube.com/ do periódico da ANPI, em 2/3/52) watch?v=IeS7-1YS5BM (acesso em 19/1/2015). O documentário contou com o testemunho da luta contra o nazifascismo, como sugere o de Ferrucci Parri, jornalista e militante texto de Italo Calvino. O grupo contava com a antifascista do Justiça e Liberdade; primeiro- liderança de Aldo, um dos irmãos. Este, o mais 254 ministro italiano entre junho e dezembro politizado, baseava sua fidelidade ideológica de 1945). A película deixou registradas as ao comunismo e à Rússia revolucionária, mas imagens de Alcide, inclusive na casa, onde sem qualquer ligação com o PCI nem tampou- ainda morava na época, um ano antes de seu co com a cúpula do Partido na Reggia Emilia. falecimento, em 1970. Devido à independência dos Cervi e da banda em relação a qualquer organização partidária, A tragédia da família também foi contada por muitos na província os tinham como anar- meio de pinturas, desenhos, esculturas de di- quistas. Não eram. Admiravam a Rússia dos versos artistas (locais, da Itália, estrangeiros), sovietes, considerando-a sua segunda pátria. obras que integram o acervo do Museu. Mas se mantinham independentes e autôno- Criado na sede da pequena propriedade mos em relação a qualquer organização. No agrícola onde toda a família morava e seu mundo de Gattatico, Aldo fez uma leitura trabalhava (pai, mãe, filhos, netos, noras), própria do comunismo internacionalista. o Museu Cervi de Gattatico guarda os vários Não é possível reconstruir a história dos Cervi presentes que Alcide recebeu nas homena- em todos os seus detalhes, devido à escassez gem, seja nas viagens feitas pela Itália e pelo de espaço. O que importa aqui destacar é o mundo; seja de admiradores que o visitavam; incômodo que essa independência dos irmãos seja de pessoas que os enviavam a Gattatico. – e da banda - causava entre as lideranças e Papà Cervi, o pai de todos os italianos. militantes do PCI da região.

Bem diferente da memória construída em Ao serem perseguidos pelos fascistas locais, torno de um episódio-símbolo da guerra os Cervi procuraram se esconder. Sem apoio civil vivida pela Itália, entre 1943 e 1945, dos comunistas locais, que tinham esque- surge, entretanto, a história. mas montados para esconder resistentes, tiveram que voltar à casa. Ali foram captura- Os Cervi haviam formado uma banda para dos pelos fascistas. combater os fascistas, atuante nas montan- has dos Apeninos, com cerca de 20 a 30 Alguns historiadores lembram ações feitas homens, entre os irmãos e prisioneiros de pelas brigadas comunistas, na região, visando guerra soviéticos fugidos dos campos de con- à libertação de resistentes, por meio da troca centração. A banda partigiane fora criada de reféns, expediente do qual não lançaram antes do armistício, divulgado em 8 de set- mão para salvar os sette fratelli. embro de 1943, e não depois, já no contexto Por outro lado, os resistentes ligados ao Bibliografia: PCI fizeram uma ação, na qual mataram CALVINO, Italo. “I sette fratelli.” In: Museo um funcionário da estação de trem local, Cervi. Raccolta di scritti e poesie sui fratelli Cervi. contrariando a orientação de não realizarem Reggio Emilia: Instituto Alcide Cervi, s/d. 255 ações semelhantes, havendo prisioneiros na Patria Indipendente. cadeia local, evitando, assim, represálias que CASALI, Luciano. “Il trattore e il mappa- os pusessem em risco. mondo. Storia e mito dei fratelli Cervi.” Storia e problemi contemporanei, Bologna, n. 47, A resposta dos fascistas locais foi imediata: jan-abr. 2008. fuzilaram os sete irmãos, no mesmo dia, na CERVI, Alcide, NICOLAI, Renato. I miei sete mesma hora. figli.Turim: Einaudi, 2010.

A polêmica gira em torno, portanto, do MUSEO CERVI. Raccolta di scritti e poesie sui fratelli Cervi. Reggio Emilia: Instituto Alcide descaso ou indiferença que o PCI local teve Cervi, s/d. em relação à situação da prisão dos irmãos NICOLAI, Renato e CERVI, Alcide. Os meus e, no pós-guerra, o uso da tragédia – e, em sete filhos. Lisboa: Editoria Avante!, 1979. particular do velho Alcide - para glorificar a imagem do Partido. ROLLEMBERG, Denise. Resistência. Memó- ria da ocupação nazista na França e na Itália. Para muitos, a intenção do Partido teria sido São Paulo, Alameda, 2016. justamente se livrar dos irmãos comunistas que não se dobraram à disciplina partidária dos tempos stalinistas.

Como lugar de memória, o Museu Cervi de Gattatico não enfrenta as contradições entre a memória e a história dos sete irmãos fuzi- lados. Ratifica, ainda hoje, uma memória da Resistência italiana ao nazifascismo como o “Segundo Risorgimento”, capaz de reunificar o país dilacerado pela guerra civil dos anos 1943-1945. No Museu Cervi de Gattatico, a memória segue vencendo a história. Consello Social Universidade de Vigo