Prawo I Władza Na Przestrzeni Wieków
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Prawo i władza na przestrzeni wieków Jan Zabłocki Uchwały rzymskich zgromadzeń ludowych ycie publiczne w Rzymie w okresie republiki, toczyło się głównie na comitia, Żczyli zgromadzeniach ludowych, zwoływanych przez urzędników we właści- wym czasie i w sposób z góry określony dla danego rodzaju zgromadzenia, a towa- rzyszyły temu odpowiednie ceremonie. Przed rozpoczęciem czynności na zgromadzeniu należało nawiązać bezpośred- ni kontakt z bóstwami, by za pomocą różnych znaków na niebie i ziemi poznać ich wolę, czyli dokonać auspicia1. Auspicia należało odbyć w miejscu do tego przezna- czonym, które jednoznacznie wiązało się z miejscem, gdzie odbywały się comitia. Dokonywanie auspicia w innym miejscu powodowało, że czynność, którą poprze- dzały, można było uznać za iniusta. Dyskusyjne jest jednak, czy auspicia były związane z określonym dniem doko- nywania czynności, czy z czynnością, do której się odnosiły. Jeśli bowiem zgroma- dzenie poprzedzone przez auspicia nie dokonało czynności, np. wyboru urzędnika, przed zachodem słońca, bez konieczności dokonywania auspicia, mogły tej czyn- ności dokonać następnego dnia, o ile był to też dies comitialis2. Kiedy jednak au- 1 Gell. 3, 2, 8–10: Sacra sunt Romana partim diurna, alia nocturna; sed ea, quae inter noctem fi unt, diebus addicuntur, non noctibus; quae igitur sex posterioribus noctis horis fi unt, eo die fi eri dicuntur, qui proximus eam noctem inlucescit. Ad hoc ritus quoque et mos auspicandi eandem esse observationem docet: nam magistratus, quando uno die eis auspicandum est et id, super quo auspicaverunt, agendum, post mediam noctem auspicantur et post meridialem solem agunt, auspicatique esse et egisse eodem die dicuntur. 2 L. Ross Taylor, Roman Voting Assemblies. From the Hannibalic War to the Dictatorship of Caesar, New York 1966, s. 7; J. Farrel, Th e Distinction between ‘Comitia’ and ‘Concilium’, „Athenaeum” 1986, nr 74 (3–4), s. 407, n. 2. Tylko wybór cenzora musiał się odbyć w cią- gu jednego dnia i, jeżeli tylko jeden kandydat uzyskał wymaganą liczbę głosów, wyboru nie ogłaszano, a zgromadzenie musiało być zwołane jeszcze raz pod nowymi auspicia. Por. Liv. 9, 34, 25. Jan Zabłocki spicia wypadły niepomyślnie, ogłaszano, że czynność, którą poprzedzały winna się odbyć alio die3. Auspicia w sprawach państwowych przysługiwały królowi, augurom, a później najwyższym urzędnikom republikańskim w czasie sprawowania ich urzędu oraz patres w czasie wygaśnięcia wszystkich urzędów kurulnych, czyli w okresie interre- gnum, a więc przysługiwały tym, którzy mieli imperium4. Żyjący pod koniec republiki Valerius Messala Rufus, piastujący godność augura przez 55 lat, w swojej pracy De auspiciis, cytowanej przez Aulusa Gelliusa, słyn- nego antykwarystę5 z czasów cesarza Hadriana, dzieli auspicia na auspicia minora6 i auspicia maiora. Auspicia maiora przysługiwały konsulom, pretorom i cenzorom, czyli magistraturom wyższym. Jednakże wśród tych magistratur Gellius postrzegał pewne zróżnicowanie. Jego zdaniem, kolegami konsulów w urzędzie byli preto- rzy. Cenzorzy zaś, choć zaliczani byli do magistratury wyższej, nie byli kolegami w urzędzie ani pretorów, ani konsulów. Auspicia minora przysługiwały natomiast urzędnikom niższym7. Możność dokonywania auspicia wiązała się też z uprawnieniem magistratus do zwoływania zgromadzeń i odpowiednio z kompetencjami tych zgromadzeń. Według wspomnianego Messali, konsul zwoływał lud na contiones i comitia8. Pretor mógł to uczynić jedynie w przypadku, gdy tego nie zrobił konsul. Kiedy jednak zgromadzenie zwołał niższy urzędnik, wówczas nie można było dokonywać wybo- ru urzędnika wyższego. Zwołujący comitia nie mógł też zostać zastąpiony później 3 Cic., De leg. 2, 12, 31. Zob. także: L. Ross Taylor, op. cit., s. 8. 4 Zob.: G. W. Botsford, Th e Roman Assemblies. From their Origin to the End of Republic, New York 1968 (wyd. pierwsze 1909), s. 100 i nast.; P. de Francisci, Primordia civitatis, Romae 1959, s. 511 i nast.; J. Bleicken, Zum Begriff der römischen Amtsgewalt. (‘auspicium – potestas – imperium’), Göttingen 1981, s. 259 i nast. 5 Zob. J. Zabłocki, Th e Intellectual Background of Aulus Gellius, „Diritto@Storia” 2007, nr 6, www.dirittoestoria.it/6/Tradizione-romana/Zablocki-Jan-Intellectual-background-Aulus- Gellius.htm. 6 Zob. Fest., s.v. Minora, L. 148. 7 Gell. 13, 15, 4–7: Propterea ex eo libro verba ipsius Messalae subscripsimus. Patriciorum auspi- cia in duas sunt divisa potestates. Maxima sunt consulum, praetorum, censorum. Neque tamen eorum omnium inter se eadem aut eiusdem potestatis, ideo quod conlegae non sunt censores con- sulum aut praetorum, praetores consulum sunt. […] Reliquorum magistratuum minora sunt auspicia. Ideo illi ‘minores’, hi ‘maiores’ magistratus appellantur. Minoribus creatis magistra- tibus tributis comitiis magistratus, sed iustus curiata datur lege; maiores centuriatis comitiis fi u nt . Zob. także P. Catalano, Contributi allo studio del diritto augurale, Torino 1960, s. 469 i nast.; A. Magdelain, Recherches sur l’imperium. La loi curiate et les auspices d’investiture, Paris 1968, s. 14 i nast.; J. Bleicken, Zum Begriff der römischen Amtsgewalt…, s. 265 i nast. 8 Gell. 13, 16, 1: Consul ab omnibus magistratibus et comitiatum et contionem avocare potest. Praetor et comitiatum et contionem usquequaque avocare potest nisi a consule. Messala wskazuje na możliwość odwołania contio lub comitia przez drugiego urzędnika, ale tylko mającego wyż- szą władzę. W ten sposób konsul mógł odwołać zgromadzenie zwołane przez pretora, ale nie odwrotnie. Stąd można wysnuć wniosek, że konsul miał z pewnością tak ius contionandi, jak i ius agendi cum populo. 4 Uchwały rzymskich zgromadzeń ludowych przez innego urzędnika, a to z tego względu, że władza zwoływania i przewodni- czenia zgromadzeniu była niepodzielna. Ten więc, kto zwoływał zgromadzenie, ten mu też przewodniczył. Chociaż lud na zgromadzenie zwoływał pomocnik kon- sula, to jednak uważano, że zgromadzenie zwołuje sam konsul, a nie wykonujący jego polecenie. Comitia curiata zwoływał liktor, podczas gdy comitia centuriata zwoływał cornix9. Jedne i drugie były też objęte wspólną nazwą comitia calata. Jak można przypuszczać była to inna nazwa na oznaczenie contiones, czyli pierwszej fazy zbierającego się ludu na comitia10. Te rm i n contio miał jednakże wielorakie znaczenie11. Mógł oznaczać zarówno miejsce, jak i trybunę, z której wygłasza się przemówienia do ludu, zgromadzony lud słuchający przemówienia, a nawet samą mowę. Na contio następowało też zwy- kłe przekazanie przez urzędnika informacji, która lud interesowała, czy wyrażenie własnego zdania w sprawach publicznych, a także dokonanie czynności, której ważność była uwarunkowana obecnością ludu12. Rozróżnienie między contio i comitium sprawiało poważne trudności pisarzom greckim przedstawiającym instytucje rzymskie. Polybios, przebywający w Rzymie w połowie II wieku p.n.e., zazwyczaj unikał używania słowa oznaczającego zgro- madzenia, a lud zebrany zarówno na contio, jak i na comitia, nazywał demos. Dio Cassius, pisząc o ustroju pryncypatu, na oznaczenie contio i comitium często uży- wał podobnych terminów. Plutarch i Appian, którzy nie pojmowali różnic między tymi rodzajami zgromadzeń, często oddawali contio poprzez termin ekklesia, ozna- czający w języku greckim zgromadzenie, na którym toczono zarówno dyskusje, jak i przeprowadzano głosowanie13. Powstaje zatem pytanie, czy contio mogła oznaczać zebranie, na którym docho- dziło do głosowania. Wskazywałoby na to wyjaśnienie zwrotu contionem convo- cari jako cum populo agi przez Luciusa Iuliusa Cezara, które przytoczył w swoich 9 Gell. 15, 27, 1–3: In libro Laelii Felicis ad Q. Mucium primo scriptum est Labeonem scribere ‘calata’ comitia esse, quae pro conlegio pontifi cum habentur aut regis aut fl aminum inauguran- dorum causa. Eorum autem alia esse ‘curiata’, alia ‘centuriata’; ‘curiata’ per lictorem curiatum ‘calari’, id est ‘convocari’, ‘centuriata’ per cornicinem. Isdem comitiis, quae ‘calata’ appellari di- ximus, et sacrorum detestatio et testamenta fi eri solebant. 10 Gell. 13, 16, 3: Ex his verbis Messalae manifestum est aliud esse ‘cum populo agere’, aliud ‘con- tionem habere’. Nam ‘cum populo agere’ est rogare quid populum, quod suff ragiis suis aut iubeat aut vetet, ‘contionem’ autem ‘habere’ est verba facere ad populum sine ulla rogatione. 11 Por. Gell. 18, 7, 5–9: Misit autem paulo post Favorino librum, quem promiserat – Verri, opinor, Flacci erat –, in quo scripta ad hoc genus quaestionis pertinentia haec fuerunt: […] ‘contionem’ autem tria signifi care: locum suggestumque, unde verba fi erent, sicut M. Tullius in oratione, quae inscripta est contra contionem Q. Metelli: ‘escendi’ inquit ‘in contionem, concursus est populi factus’; item signifi care coetum populi adsistentis, sicuti idem M. Tullius in oratore ait: ‘Contiones saepe exclamare vidi, cum apte verba cecidissent. Etenim exspectant aures, ut verbis conligetur sententia’; item orationem ipsam, quae ad populum diceretur. Por. F. Pina Polo, Las ‘contiones’ civiles y mili- tares en Roma, Zaragoza 1989, s. 4 i nast. oraz 41 i nast. 12 Zob. Varro, De ling. Lat. 5, 155; Fest., s.v. Comitiales, L. 34. 13 L. Ross Taylor, op. cit., s. 3. 5 Jan Zabłocki Saturnalia Macrobius14. Jednakże zwrot ten nie odnosił się we wspomnianym przy- padku jednoznacznie do zgromadzenia głosującego15. Natomiast w żadnym innym źródle nie spotyka się terminu contio na oznaczenie zgromadzeń głosujących. Przeciw użyciu słowa contio na oznaczenie zgromadzenia głosującego przema- wia też przekaz Asconiusa. Ten bowiem odróżnia zebranych głosujących