Het Inkomen Van De Koning
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
het inkomen van de koning Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 1 27-11-17 15:43 Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 2 27-11-17 15:43 Het inkomen van de Koning De totstandkoming en ontwikkeling van het financieel statuut van het koninklijk huis (1972) Carla van Baalen Paul Bovend’Eert Mark van Twist Alexander van Kessel Nancy Chin-A-Fat Boom – Amsterdam Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 3 27-11-17 15:43 Afbeelding omslag: Jo Cals (links), koningin Juliana en Piet de Jong [Nationaal Archief/ Collectie Spaarnestad/ Anefo/ Eric Koch] Omslagontwerp: Suzan Beijer, Amersfoort Vormgeving binnenwerk: Peter Verwey, Heemstede © 2017 de auteurs Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens- bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. ISBN 9789024422395 NUR 680 www.boomgeschiedenis.nl www.bua.nl Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 4 27-11-17 15:43 inhoud Inleiding en verantwoording 8 hoofdstuk 1 De financiële verhouding tussen het Rijk en de Koning, en het koninklijk huis. Ontwikkelingen in de Grondwet en in de wet 1814-1973 13 Inleiding 13 Uitgaven voor de Koning 1814-1965 15 De paleizen 1814-1965 21 Belastingvrijdom 1814-1965 23 Uitgaven en belastingvrijdom voor andere leden van het koninklijk huis 1814-1965 24 De eerste stappen op weg naar een nieuwe financiële verhouding 1965-1970 25 Het rapport van de commissie-belastingvrijdom koninklijk huis (1969) 35 De adviezen van de staatscommissie (1969-1971) 39 Herziening van de Grondwet 1970-1972 40 Wet tot herziening van het financieel statuut voor het koninklijk huis (1971-1972) 46 Definitieve regeling van het financieel statuut van het koninklijk huis (1972) 51 Conclusie 55 hoofdstuk 2 De interne discussies 1966-1972 59 1 | Inleiding: geen geringe opgave voor het kabinet-De Jong 59 2 | Tableau de la troupe 66 3 | Uitgaven rechtstreeks op de rijksbegroting 75 4 | Transparantie over uitgaven ‘naar eigen goedvinden’ 80 5 Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 5 27-11-17 15:43 5 | ‘Het vraagstuk der zomer- en winterpaleizen’ 88 6 | Kroondomeinen 97 7 | Belastingvrijdom 101 8 | Het inkomensbestanddeel 124 9 | Impasses en vertragingen 149 10 | Conclusie 171 hoofdstuk 3 De werking van de ministeriële verantwoordelijkheid voor de uitgaven ten behoeve van het koningschap. Een analyse van ontwikkelingen sinds 1972 174 Inleiding 174 Rapport van een ambtelijke werkgroep (1979) 177 Herziening van het financieel statuut (1980) 181 Kamervragen over het kortste en minst informatieve begrotingshoofdstuk 184 Rapport Stuurgroep herziening stelsel kosten koninklijk huis 187 Conclusie 190 hoofdstuk 4 Koninklijke financiën: een media-analyse 192 Inleiding 192 De koningin als rijkste vrouw ter wereld 193 Een omstreden wetsontwerp van het kabinet-Cals 195 Naar een nieuwe opzet: kosten koningshuis ten laste van de rijksbegroting 200 Een opzet in drie fasen door het kabinet-De Jong 201 Meningsverschillen tussen Hof en kabinet 203 Belastingvrijdom als heet hangijzer 206 Instemming met de nieuwe financiële regeling koninklijk huis 210 De Oranje-stichtingen 213 De uitkering aan de kroonprins 215 Het verstevigen van de ministeriële verantwoordelijkheid 217 Toenemende transparantie: één begroting voor de kosten van de Koning 219 Ophef in de Tweede Kamer: einde aan de gebruikelijke terughoudendheid 222 De positie van de aanstaande koning 224 Oplaaiende kritiek over de uitgaven van het koninklijk huis 225 6 Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 6 27-11-17 15:43 Speculeren over een ‘belastingdeal’ 227 Conclusie 229 Samenvatting en conclusies 232 Noten 243 Bronnen 283 Achtergrondgesprekken 288 Personalia onderzoeksteam 289 Bijlagen De zes wetsontwerpen (1966-1972) 290 Financiële gegevens uit de wetsontwerpen 291 Grondwetsbepalingen (1956 en 1972) 292 Instellingsbesluit onderzoeksteam (2017) 294 Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 7 27-11-17 15:43 inleiding en verantwoording inleiding en verantwoording Eind 2016 kondigde minister-president M. Rutte een onderzoek aan naar de totstandkoming van de bepaling van het inkomensbestanddeel van de grondwettelijke uitkering aan leden van het koninklijk huis in de pe- riode 1963-1973, met inbegrip van de verschillende elementen die hierbij een rol hebben gespeeld. Tevens diende het onderzoek zich te richten op de totstandkoming van het rapport van de stuurgroep herziening stelsel kosten koninklijk huis (rapport-Zalm, 2009), waar dit betrekking heeft op het inkomensbestanddeel.1 De aanleiding voor het onderzoek vormde de berichtgeving van rtl Nieuws in oktober 2016 waarin werd gesteld dat in de periode 1970-1972 afspraken zouden zijn gemaakt tussen het kabinet en het Hof over compensatie van door het koninklijk huis vanaf 1973 te betalen belasting over (inkomsten uit) het eigen vermogen.2 Het onderzoeksteam dat de minister-president op 9 februari 2017 heeft ingesteld, stond onder leiding van C.C. van Baalen (directeur van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis en hoogleraar parlementaire geschiedenis aan de Radboud Universiteit) en bestond verder uit P.P.T. Bovend’Eert (hoogleraar staatsrecht Radboud Universiteit) en M.J.W. van Twist (hoogleraar bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en lid in buitengewone dienst van het College van de Algemene Rekenka- mer).3 Het team werd in het voorjaar uitgebreid met een secretaris, A. van Kessel (onderzoeker aan het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis), en een adjunct-secretaris, N.M.H. Chin-A-Fat (onderzoeker aan de Ne- derlandse School voor Openbaar Bestuur). Werkwijze Voor de beantwoording van de vraag hoe het inkomensbestanddeel van de grondwettelijke uitkering aan de Koning en de verschillende elementen die daarbij een rol hebben gespeeld tot stand is gekomen, begon het on- 8 het inkomen van de koning Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 8 27-11-17 15:43 derzoeksteam zijn werkzaamheden voorjaar 2017 met het raadplegen van literatuur en gepubliceerde documentatie.4 Tot dat laatste behoorde onder meer het rapport dat de ambtelijke consultants van abdtopConsult in juni 2015 uitbrachten ter evaluatie van de sinds 2010 gehanteerde systematiek inzake hoofdstuk 1 van de rijksbegroting (begroting van de Koning). Ook werden in die fase achtergrondgesprekken gevoerd met J.S. de Vis- ser (senior beleidsmedewerker van het ministerie van Financiën en als on- derzoeker betrokken bij het evaluatieonderzoek van abdtopConsult), R. Geeraedts (journalist bij rtl Nieuws), H.D. Tjeenk Willink (minister van Staat) en A.W.H. Docters van Leeuwen (van 1970 tot 1980 inspecteur der Rijksfinanciën op het ministerie van Financiën). In de eindfase is nog ge- sproken met J. de Blieck (hoofddirecteur fiscaliteit en juridische zaken op het ministerie van Financiën) en A.W. Cazander (senior beleidsmedewer- ker directoraat-generaal Belastingdienst van het ministerie van Financiën) alsmede met R.J. Hoekstra (voormalig secretaris-generaal van het ministe- rie van Algemene Zaken), Ph.C.B. Maarschalkerweerd (directeur van het Koninklijk Huisarchief), A.P. Visser (president van de Algemene Reken- kamer) en R.K. Visser (secretaris van de Raad van State). Vanzelfsprekend zijn wij deze gesprekspartners erkentelijk voor de verstrekte informatie. Na de eerste, oriënterende fase is enkele maanden onderzoek verricht in relevante archieven. Dat betrof vooral de op het Nationaal Archief in Den Haag berustende archieven van de ministeries van Algemene Zaken (Kabi- net van de minister-president) en Financiën. Voor een belangrijk deel be- trof het onbeperkt toegankelijke documentatie, zoals de archiefbestanden van het directoraat-generaal Rijksbegroting. Het onderzoek strekte zich tevens uit tot beperkt openbare archieven – waaronder onderdelen van het archief van de afdeling Domeinen van het ministerie van Financiën – of zelfs gesloten archivalia. Tot de laatste categorie behoren de aantekenin- gen van jhr. A.J.M. van Nispen tot Pannerden, de secretaris-generaal van het ministerie van Algemene Zaken die in het herzieningstraject van de financiële relatie tussen de Koning en het Rijk een centrale rol speelde. Van Nispen noteerde met enige regelmaat zijn ervaringen en observaties. Voor zichzelf, maar hij hield ook rekening met toekomstig gebruik ‘voor weten- schappelijke doeleinden’, zo blijkt uit een verklaring die hij kort voor zijn overlijden opstelde.5 Eerder, in mei 1968, verontschuldigde hij zich al bij voorbaat tegenover latere onderzoekers: Het is mogelijk dat er later wat belangstelling voor mijn aantekeningen be- staat. Ik wil bij mijn toekomstige lezers dan clementie bepleiten. Haastig, inleiding en Boom Financien koningshuis(01)biw.indd 9 27-11-17 15:43 snel typende en zonder mij tijd te gunnen mooi te formuleren of de tekst nog eens na te lezen heb ik deze aantekeningen in ‘verloren minuutjes’ tussen veel ander werk door gemaakt. Er zullen wel taalfouten in zitten. Er zullen zinnen bij zijn die slecht lopen. De woordkeus is banaal. Men zal de sporen vinden van vermoeidheid die ik voelde toen ik de aantekeningen maakte. Mijn enige illusie is dat men zal willen toegeven: beter toch zo dan helemaal niets.6 Het onderzoeksteam wil zich van harte met de laatste verzuchting vereni- gen. Werden de meeste relevante stukken gevonden in de genoemde archie-